pobierz - Instytut Stosunków Międzynarodowych

Tytuł oryginału: Axis Rule in Occupied Europe:
Laws of Occupation, Analysis of Government, Proposals for Redress
Tłumaczenie:
Agnieszka Bieńczyk-Missala (rozdz. I–III, V, VI, IX – we współpracy z Hanną Schreiber)
Patrycja Grzebyk (rozdz. IV, XIV, XV, XVII–XXII)
Bogusław Lackoroński (rozdz. VII, VIII, X–XIII, XVI, XXIII)
Marek Madej (Słowo wstępne, Przedmowa, rozdz. XXIV–XXVI)
Redakcja i korekta: Anna Kaniewska
Projekt okładki: Katarzyna Juras
Zdjęcie na okładce: Wiesław Chrzanowski / Muzeum Powstania Warszawskiego
Licensed by the Carnegie Endowment for International Peace, Washington, D.C., U.S.A.
© 1944, Carnegie Endowment for International Peace
Copyright © 2013 for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
ISBN 978-83-7383-678-5
Publikacja wydana pod patronatem Ministra Spraw Zagranicznych
Rzeczypospolitej Polskiej Radosława Sikorskiego
Publikacja dofinansowana
przez Fundację Centrum im. prof. Bronisława Geremka
oraz Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego
Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o.
ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawa
tel./fax 22 826 59 21, 22 828 95 63, 22 828 93 91
dział handlowy: jak wyżej, w. 105, 108
e-mail: [email protected]
www.scholar.com.pl
Wydanie pierwsze
Skład i łamanie: WN Scholar (Jerzy Łazarski)
Druk i oprawa: Oficyna Wydawnicza Read Me, Lódź
Spis treści
WSTĘP (Roman Kuźniar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
SŁOWO WSTĘPNE (George A. Finch) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27
PRZEDMOWA (Rafał Lemkin). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
29
CZĘŚĆ I. NIEMIECKIE METODY OKUPACJI
ROZDZIAŁ I. ADMINISTRACJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I. Terytorialne jednostki administracyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Obszary inkorporowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Obszary nieinkorporowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
II. Polityki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Absorpcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Przymusowa „współpraca” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Grabież . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
III. Typy administracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A. Administracja niemiecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Administracja okręgowa sprawowana przez Gauleiterów . . . . . . .
2. Administracja sprawowana przez komisarzy Rzeszy
i gubernatorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Administracja sprawowana przez dowódców wojskowych. . . . . . .
B. Administracja lokalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Rządy i państwa marionetkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Rządy administrujące lub rządy szkieletowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Wykorzystywanie usług władz niższego stopnia . . . . . . . . . . . . . . .
4. Wykorzystywanie usług wszystkich istniejących władz rządowych
IV. Uzurpacja suwerenności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39
39
39
39
40
40
41
41
41
41
41
ROZDZIAŁ II. POLICJA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I. O niemieckiej policji ogólnie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. SS i Gestapo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Zróżnicowanie niemieckiej policji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Policja i prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Rekrutacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Indoktrynacja polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
47
47
47
48
48
48
50
50
42
42
42
43
44
44
44
45
6
II. Zakres odpowiedzialności policji i SS w krajach okupowanych. . . . . . . . . . . .
1. Organizacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Władza uznaniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Policja jako kolonizator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Likwidacja osób politycznie niepożądanych i Żydów . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Stosunki pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
III. Lokalna policja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
IV. SS i policja a zbrodnie wojenne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
50
51
52
52
53
53
54
54
ROZDZIAŁ III. PRAWO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I. Wprowadzenie do prawa niemieckiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
II. Zmiany w prawie lokalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
III. Odejścia od prawa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Zasada analogii w prawie karnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Inne przypadki odejścia od prawa zarządzone przez okupanta . . . . . . . .
57
57
58
59
59
61
ROZDZIAŁ IV. WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I. Sądy niemieckie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Sądy wojskowe, zwane również „sądami sił zbrojnych”
(Wehrmachtsgerichte) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Sądy specjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Sądy wojenne/doraźne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Niemieckie sądy o ogólnej jurysdykcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
II. Lokalne sądy na terenach okupowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
64
64
ROZDZIAŁ V. WŁASNOŚĆ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I. Nowe metody traktowania własności przez okupanta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Majątek państwowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Majątek prywatny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Kontrola transakcji w zakresie mienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Zakup udziałów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Okupant a komunistyczny system własności. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
II. Plan restytucji własności po wyzwoleniu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
01. Transakcje z okupantem i innymi osobami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
02. Restytucja majątków wywiezionych do Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
03. Restytucja mienia w granicach jednego terytorium okupowanego. . . .
04. Nabycie przez kraje neutralne, inne kraje okupowane lub państwa Osi
inne niż Niemcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
05. Problem dobrej wiary w nabywaniu i zwrocie zapłaty . . . . . . . . . . . . . .
06. Problem kolonistów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
07. Obowiązki administratorów majątków objętych sekwestracją . . . . . . .
08. Agencje restytucyjne i trybunały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
09. Agencje restytucji mienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10. Trybunały restytucji mienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
69
69
70
71
72
72
72
74
74
75
76
65
65
66
66
67
76
77
78
78
79
79
81
7
ROZDZIAŁ VI. FINANSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I. Praktyki niemieckie a usprawiedliwienie koniecznością wojskową. . . . . . . . .
II. Waluta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Waluta niemiecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Waluty lokalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
III. Banki centralne i usługi walutowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
IV. Kontrola kursu wymiany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
V. Konfiskata zasobów złota oraz obcych walut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
VI. Rozliczenia kompensacyjne jako instrument osiągania korzyści
w handlu zagranicznym i wyzysku obcej siły roboczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Dwustronne rozliczenia kompensacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Wielostronne rozliczenia kompensacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Zamrażanie oszczędności obcej siły roboczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Unormowania prawne rozliczeń kompensacyjnych
a prawo międzynarodowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
VII. System podatkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
VIII. Koszty okupacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
IX. Agencja ds. likwidacji okupacyjnej polityki finansowej . . . . . . . . . . . . . . . . . .
83
83
84
84
85
86
89
90
ROZDZIAŁ VII. SIŁA ROBOCZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I. Kontrolowanie siły roboczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
II. Zapewnianie siły roboczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
III. Wynagrodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Tło ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Zróżnicowanie rasowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
IV. Ograniczenie prawodawstwa socjalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
V. Praca w prawie międzynarodowym publicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
99
99
100
101
101
102
104
104
ROZDZIAŁ VIII. STATUS PRAWNY ŻYDÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
107
ROZDZIAŁ IX. LUDOBÓJSTWO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I. Ludobójstwo – nowe pojęcie i nowa koncepcja unicestwiania narodów . . . .
II. Techniki ludobójstwa na różnych polach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Kulturowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Biologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Fizyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Religijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Moralne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
III. Rekomendacje na przyszłość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Zakaz ludobójstwa w czasie wojny i w czasie pokoju . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Międzynarodowa kontrola praktyk okupacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
110
110
113
113
114
114
115
116
118
120
120
121
121
124
91
92
93
94
94
95
96
97
8
CZĘŚĆ II. KRAJE OKUPOWANE
ROZDZIAŁ X. ALBANIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ustawa Podstawowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Włoska administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Albańska administracja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Faszyzacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Albańska Partia Faszystowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wyższa Faszystowska Rada Korporacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Centralna Rada Korporacyjna Gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Włoska propaganda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kontrola gospodarcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Unia celna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Włoska penetracja gospodarcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prawo karne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Policyjne internowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stosunki majątkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Status prawnomiędzynarodowy Albanii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
129
130
131
131
131
132
132
132
133
133
133
133
134
134
135
135
136
ROZDZIAŁ XI. AUSTRIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Okres przed inwazją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Anszlus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Status międzynarodowy Austrii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
137
137
138
140
141
ROZDZIAŁ XII. PAŃSTWA BAŁTYCKIE (LITWA, ŁOTWA, ESTONIA) . . . . . .
Niemiecka administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja sprawowana przez miejscową ludność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sądy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zajmowanie majątków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zwrot własności prywatnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Praca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
145
145
146
146
147
148
150
151
ROZDZIAŁ XIII. BELGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inkorporacja Eupen, Malmedy i Moresnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gospodarka i finanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Reparacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
152
152
152
153
155
ROZDZIAŁ XIV. CZECHOSŁOWACJA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kraj Sudecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Układ monachijski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
157
158
158
9
Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Reparacje dla Niemców. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Protektorat Czech i Moraw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ustanowienie protektoratu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Obywatelstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
System sądownictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kontrola przemysłu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kontrola handlu i działalności zawodowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stosunki majątkowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Uprzywilejowana sytuacja Niemców. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Żydzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ludobójstwo i opór . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Słowacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Utworzenie państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konstytucja i administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prawo oraz system sądownictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ludobójcze ustawodawstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Finanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kontrola stosunków majątkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Górne Węgry i Podkarpacie (inkorporowane do Węgier). . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Doktryna Korony Świętego Stefana (Świętej Korony) . . . . . . . . . . . . . . . . .
Górne Węgry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inkorporacja (wyrok wiedeński) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Reprezentacja w parlamencie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Unieważnienie reform rolnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Waluta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podkarpacie (Ruś zakarpacka). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inkorporacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przedstawicielstwo w parlamencie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Obywatelstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Waluta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
159
160
160
160
162
162
162
163
163
163
164
164
165
165
165
167
168
169
169
169
170
170
171
171
172
173
174
175
175
175
176
177
177
178
ROZDZIAŁ XV. GDAŃSK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inkorporacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
179
179
180
ROZDZIAŁ XVI. DANIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inwazja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Okupacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
182
182
183
183
10
Przystąpienie do Paktu antykominternowskiego oraz ustawodawstwo
antykomunistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Praca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Polityka sprzedaży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozliczenia kompensacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wymiar sprawiedliwości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Naciski na władzę wykonawczą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rewolta sierpniowa 1943 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wpływ niemieckiej okupacji Danii na Islandię i Grenlandię . . . . . . . . . . . . . . . .
Islandia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Grenlandia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
184
185
186
187
187
187
188
189
189
191
ROZDZIAŁ XVII. WYSPY NORMANDZKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Finanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Deportacje do Niemiec. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
193
193
194
194
ROZDZIAŁ XVIII. FRANCJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Terytorialny podział administracyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Alzacja-Lotaryngia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Strefa okupowana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Funkcje karne dowódców wojskowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Służba i stosunki pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gospodarka i finanse. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Książki i sztuka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Opór. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Strefa włoska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Vichy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
„Narodowa rewolucja” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Delegowanie władzy dla Pétaina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Akty konstytucyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasada wodzostwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sprawy parlamentarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Procesy przeciwników politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
System korporacyjny i stosunki pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inne sprawy związane ze stosunkami pracy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
195
195
195
197
197
198
198
199
200
200
201
202
202
202
202
203
203
204
204
206
ROZDZIAŁ XIX. GRECJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Włoska okupacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gospodarka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Waluta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Miscellanea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
208
208
208
209
210
210
11
Bułgarska okupacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Transfer ludności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Finanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Okupacja niemiecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tereny greckiego rządu marionetkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Finanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Barter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dożywianie ludności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
210
210
211
212
213
213
213
214
214
214
ROZDZIAŁ XX. LUKSEMBURG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Partie nazistowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prawo i wymiar sprawiedliwości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Palestra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Waluta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stosunki pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ludobójstwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Opór . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
215
215
216
216
216
217
217
218
218
219
ROZDZIAŁ XXI. OKRĘG KŁAJPEDY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inkorporacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
220
220
220
ROZDZIAŁ XXII. HOLANDIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Niemiecka administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Holenderska administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Obywatelstwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Szkody i roszczenia cywilne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Finanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mienie amerykańskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Opór . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
222
222
223
225
225
226
227
227
ROZDZIAŁ XXIII. NORWEGIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inwazja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Próby zdetronizowania króla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wprowadzanie „nowego porządku” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ustawodawstwo ludobójcze (eksterminacyjne) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sądy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Postawa Sądu Najwyższego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
229
229
231
232
233
234
234
234
12
Załącznik 1. Korespondencja między Radą Prezydialną Stortingu
i rządem norweskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(a) List od Rady Prezydialnej Stortingu do Jego Wysokości Króla
Norwegii z 27 czerwca 1940 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(b) Odpowiedź Jego Wysokości Króla Norwegii do Rady Prezydialnej
Stortingu, Londyn, 3 lipca 1940 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Załącznik 2. Korespondencja między norweskim Sądem Najwyższym
i Ministerstwem Sprawiedliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(a) List Sądu Najwyższego do Ministerstwa Sprawiedliwości
z listopada 1940 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(b) List Sądu Najwyższego do Ministerstwa Sprawiedliwości
z dnia 12 grudnia 1940 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
236
236
237
240
240
240
ROZDZIAŁ XXIV. POLSKA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Polskie terytoria inkorporowane do Rzeszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ramy prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wymiar sprawiedliwości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Waluta i wymiana walut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sekwestracja i konfiskata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gospodarka i podatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Generalne Gubernatorstwo (GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sądownictwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sądy niemieckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sądy polskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sekwestracja majątku prywatnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podatki i gospodarka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Edukacja i kwestie kulturalne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Opór. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wschodnie terytoria Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
242
242
242
243
244
244
245
245
246
246
247
247
248
248
249
250
251
252
ROZDZIAŁ XXV. ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH
REPUBLIK RADZIECKICH (CZĘŚCIOWO POD OKUPACJĄ NIEMIECKĄ
I RUMUŃSKĄ). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stosunki majątkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Instytucje „współgospodarstw” (Gemeinwirtschaft) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spółdzielnie rolnicze (Landbau-Genossenschaft) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gospodarstwa indywidualne (Einzelwirtschaft) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stosunki pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wymiar sprawiedliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ludobójstwo i opór . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
253
253
254
255
255
255
256
257
257
13
Besarabia, Bukowina i Transnistria (okupowane i inkorporowane
przez Rumunię) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zmiany polityczne i terytorialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
„Rumunizacja” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Północna Bukowina i Besarabia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Transnistria (Naddniestrze) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIAŁ XXVI. JUGOSŁAWIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nowe podziały terytorialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podział Słowenii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dolna Styria, Karyntia oraz Kraina (okupacja niemiecka). . . . . .
Prowincja Lublana (okupacja włoska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dalmacja (okupacja włoska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czarnogóra (okupacja włoska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Serbia (okupacja niemiecka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stosunki majątkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prawo antypartyzanckie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Regulacje ludobójcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Finanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Banat (okupacja niemiecka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Chorwacja (Niepodległe Państwo Chorwackie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Utworzenie państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Relacje z zagranicą. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rada Państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
System jednopartyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kwestie wyznaniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stosunki pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kontrola handlu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wymiar sprawiedliwości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prawo karne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stosunki majątkowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Finanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ludobójstwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kosowo, Dibrano (Debar) i Struga (okupacja albańska) . . . . . . . . . . . . . . .
Baranja, Bačka (Baczka), Prekomurje (Prekmurje) i Medžumurje
(Terytoria Południowe) (okupacja węgierska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tło. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inkorporacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Reprezentacja w parlamencie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
258
258
258
259
259
260
262
262
264
264
264
266
266
267
268
268
268
269
269
270
270
271
272
272
273
274
274
275
276
276
277
277
278
279
279
280
281
281
282
282
283
14
Obywatelstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Waluta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Macedonia, Morawa, Skopje oraz Bitola (okupacja bułgarska). . . . . . . . . .
283
283
284
BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
285
INDEKS OSÓB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
294
INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ADMINISTRACYJNYCH . . . . . . . . . .
298
Do książki dołączono płytę CD zawierającą część trzecią wydania oryginalnego
z dokumentami w języku angielskim:
Part III. Laws of Occupation. Statutes, Decrees, and Other Documents
(Część III. Prawa okupacyjne. Ustawy, dekrety i inne dokumenty)
WSTĘP
Historia życia Rafała Lemkina jest historią światowego sukcesu i osobistego dramatu.
Człowiek, który jest autorem jednej z najważniejszych koncepcji i konwencji praw człowieka oraz sześciokrotnym kandydatem do Pokojowej Nagrody Nobla, umiera w nędzy
i zapomnieniu. Człowiek, którego pasją życia stało się znalezienie międzynarodowego
antidotum na wielkie zbrodnie i który zbrodniom tym da własną nazwę „ludobójstwa”,
traci później kilkudziesięciu członków swej rodziny w rezultacie ludobójstwa dokonanego przez nazistowskie Niemcy na narodzie żydowskim. Życie Rafała Lemkina jest pasją
w oryginalnym, łacińskim tego słowa rozumieniu: passio jako namiętność i cierpienie;
namiętność w sensie emocjonalnego zainteresowania jakąś sprawą oraz cierpienie, którego źródłem jest ona sama. Jednocześnie jego życie, tak po ludzku dramatyczne i zarazem
uniwersalnie doniosłe, tak bogate w wydarzenia o historycznym znaczeniu, w Polsce,
w Europie, w Stanach Zjednoczonych i na forum Narodów Zjednoczonych, związane
z apokalipsą drugiej wojny światowej, nie doczekało się biografii czy filmu, który mógłby
łatwo podbić publiczność całego świata1.
Rafał Lemkin przychodzi na świat 24 czerwca 1900 r. w rodzinie spolonizowanych
Żydów w miejscowości Bezwodne niedaleko Wołkowyska. Mógł zostać rzemieślnikiem, handlarzem, bankierem w małym miasteczku. Pamiętajmy jednak, że z tej części
Europy wywodziło się wielu wybitnych pisarzy, twórców kina, uczonych żydowskiego
pochodzenia. Takie było też przeznaczenie Rafała Lemkina. W jego przypadku oprócz
niewątpliwego talentu zdecydowała o tym nadzwyczajna wrażliwość na zło, na okrucieństwo, na zbrodnie, nawet jeśli popełniane w odległych czasach czy w odległych krajach.
Przypomnijmy, że szczególnie mocno poruszył go – i być może zdecydował o jego dalszej
życiowej drodze – tragiczny los pierwszych chrześcijan w czasach rzymskich, który poznał
dzięki lekturze Quo vadis Henryka Sienkiewicza. Na pytanie chłopca, dlaczego nie było
dla nich ratunku, jego matka odrzekła, aby sam zaczął szukać odpowiedzi, dlaczego nie
udało się ani wtedy, ani nadal się nie udaje powstrzymać takiego barbarzyństwa. I Rafał
zdecydował poświęcić swe dorosłe życie temu właśnie zagadnieniu. Niczemu innemu.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Rafał Lemkin zdecydował się na studia filozoficzne i prawnicze na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. W tym czasie Lwów
stanowił centrum polskiego życia akademickiego, zwłaszcza w takich właśnie dziedzinach jak prawo czy filozofia. Jako student i doktorant Lemkin ma tam szczęście spotkać
się z tak wybitnymi jego przedstawicielami, jak profesorowie Juliusz Makarewicz, Emil
1
W Polsce ukazała się znakomita praca zbiorowa, której autorzy odnoszą się do poszczególnych aspektów życia Rafała Lemkina i jego koncepcji ludobójstwa oraz problemu ludobójstwa w ogóle: A. Bieńczyk-Missala, S. Dębski (red.), Rafał Lemkin: A Hero of Humankind, Warszawa 2010. Książka jest owocem międzynarodowej konferencji zorganizowanej przez Polski Instytut Spraw Międzynarodowych w 2008 roku.
16
Wstęp
Stanisław Rappaport czy już później w Warszawie Wacław Makowski, i z nimi współpracować. Pod kierunkiem pierwszego z nich przygotowuje doktorat z prawa karnego
obroniony we Lwowie w 1926 r. W okresie studiów przebywa także w zachodnioeuropejskich ośrodkach uniwersyteckich, m.in. w Heidelbergu i na Sorbonie, gdzie pogłębia swą
wiedzę prawniczą, filozoficzną oraz uczy się języków. Ma do nich nadzwyczajny talent.
Wkrótce swobodnie będzie się posługiwał dziewięcioma językami. Bardzo mu to pomoże
przy pracy nad „jego” konwencją w ONZ.
Po studiach przenosi się do Warszawy. Obejmuje posadę w prokuraturze, a równolegle i przede wszystkim poświęca się pracy badawczej. Z uwagą śledzi nowe tendencje w prawie karnym państw totalitarnych (publikuje prace o reformach prawa karnego
w Związku Sowieckim, we Włoszech oraz w nazistowskich Niemczech) i równocześnie studiuje przypadki masowych zbrodni, którym później nada nazwę ludobójstwa.
W szczególności porusza go sprawa rzezi Ormian w Turcji w 1915 roku i całkowitego
braku odpowiedzialności sprawców za tę masową zbrodnię na ludności cywilnej, największą w pierwszych dekadach XX wieku. Lemkin był wstrząśnięty tym, że zamachowiec, który w 1921 roku zastrzelił jednego z tureckich polityków najbardziej odpowiedzialnych za tę masakrę, został skazany na karę śmierci, a Taalat Pasza pozostawał do
chwili zamachu wolny i bezkarny2. Ponadto szczegółowo analizuje proces eksterminacji
ludności tubylczej, Indian, przez białych kolonizatorów obu Ameryk. Poznaje przy tym
argumentację pierwszych białych obrońców pierwotnych mieszkańców Ameryki, w tym
słynnych hiszpańskich prawników (m.in. dominikanina de Las Casas), którzy niczym
niegdyś Piotr Włodkowic broniący prawa do życia autochtonów wyniszczanych przez
„postępowy” zakon krzyżacki, sprzeciwiali się ludobójczym praktykom „cywilizacyjnie
wyższych” najeźdźców z Europy. Wszystkie te i inne przykłady krwawych, masowych
i zupełnie bezkarnych prześladowań mniejszości różniących się wyznaniem czy odmiennością etniczną lub narodową, m.in. hugenotów, Wandejczyków, Żydów, chrześcijan
w krajach islamu, głęboko poruszały Rafała Lemkina i kazały mu szukać środków zaradczych o charakterze prawnomiędzynarodowym.
Zostaje ekspertem polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i w tym charakterze
bierze udział w kolejnych konferencjach na rzecz kodyfikacji międzynarodowego prawa
karnego organizowanych pod auspicjami Ligi Narodów, począwszy od pierwszej z nich
w Warszawie w 1927 r. Pełen inicjatywy i łatwo nawiązujący kontakty Rafał Lemkin staje
się jedną z ważnych postaci tego postępowego nurtu w europejskim prawie międzynarodowym. Szczególnie ważny i pionierski jest jego projekt przedłożony na madryckiej konferencji na rzecz unifikacji prawa karnego w 1933 r. Powszechnie uważa się, że to wtedy
Lemkin uczynił pierwszy krok w kierunku penalizacji zbrodni nazwanej przezeń później ludobójstwem. W swej propozycji postulował objęcie prawem międzynarodowym
zbrodni nowego typu, a mianowicie „barbaryzmu” i „wandalizmu”3. Obie są w istocie
dla Lemkina – jak się później okaże – dwiema stronami tego samego zjawiska. Pierwszą
2
Zamachowiec został ostatecznie uniewinniony.
Na pierwszym miejscu swej listy zbrodni nowego typu Lemkin umieścił terroryzm. Gdy zdał sobie
sprawę z tego, że barbaryzm i wandalizm nie staną się przedmiotem prac międzynarodowych, na kolejnej
konferencji na rzecz unifikacji prawa karnego, w Kopenhadze w 1935 r., przedstawił nowatorską propozycję
prawnomiędzynarodowej penalizacji zbrodni terroryzmu.
3
Wstęp
17
stanowią prześladowania grup wyodrębnionych na podstawie kryteriów rasowych, wyznaniowych i społecznych, drugą zaś niszczenie dzieł sztuki i kultury. W tym drugim
przypadku zbrodniczy charakter polegał na celowym dążeniu do zniszczenia tożsamości (odrębności) danej grupy. Ten aspekt przyszłej definicji zbrodni ludobójstwa pojawi się w toku prac nad konwencją. Oznaczało to wkroczenie na terra incognita prawa
i stosunków międzynarodowych. Nic dziwnego, że zgłoszona przez polskiego prawnika
propozycja uznania tych czynów za zbrodnie przeciwko prawu narodów, choć wzbudziła zainteresowanie, nie została podjęta przez europejskie środowisko prawnicze. Jedni
uważali, że jest mało praktyczna – rzekomo zbyt mało zdarzeń mogłoby spełniać kryteria czynu. Inni – na przykład prawnicy niemieccy – przeciwnie, przeczuwali, że to ich
państwa mogłyby wkrótce trafić na ławę oskarżonych. Swoją aktywnością Rafał Lemkin
świetnie reprezentował bardzo mocne i widoczne na forum międzynarodowym środowisko polskich prawników wierzących wówczas w motto Ligi Narodów – „pokój przez
prawo międzynarodowe”. Rozwój sytuacji w Europie w drugiej połowie lat trzydziestych
wiarę tę zasadniczo zakwestionował4.
Jednocześnie to, co nadchodziło, i jego pierwsze przejawy jeszcze przed wybuchem
drugiej wojny światowej było potwierdzeniem genialnej intuicji Rafała Lemkina. Na scenę
historii wkraczały ustroje, które dla władzy lub idei wypowiadały wojnę człowiekowi –
jednostce i wielkim grupom, całym narodom. Dobrze dotąd prosperujący warszawski
adwokat musiał nie tylko ratować swoje życie, ale także uratowawszy je, postanowił całkowicie poświęcić je sprawie, która była jego pasją i udręką od lat młodzieńczych. Z upadającej pod ciosami niemieckich dywizji pancernych i nalotów lotnictwa na ludność cywilną Polski Lemkinowi udaje się przedrzeć na Litwę, a stamtąd, dzięki kontaktom z czasów
udziału w europejskich konferencjach prawa karnego, dostaje się do Szwecji. I tam właśnie
dzięki pomocy rządu szwedzkiego zaczyna pracę nad dokumentacją niemieckich zbrodni
na terenie okupowanej Europy. Po rocznym pobycie w Szwecji, w obliczu nazistowskiej
ekspansji na kontynencie, Lemkin decyduje się opuścić Europę i koleją przez Związek
Sowiecki, a następnie przez Japonię i Pacyfik dociera w kwietniu 1941 r. do Stanów
Zjednoczonych. Dzięki bardzo skromnemu stypendium oraz pomocy dalszych krewnych uzyskuje możliwość kontynuowania pracy na Uniwersytecie Duke’a w Karolinie
Północnej oraz dokończenia swego dzieła dzięki Carnegie Endowment w Waszyngtonie.
Książka zostaje ukończona w listopadzie 1943 r. i ukazuje się w połowie 1944 r.
Tytuł Rządy państw Osi w okupowanej Europie nie oddaje należycie treści dzieła. Ma
on raczej techniczny charakter, bo też znaczna część książki jest dokonaną z benedyktyńską starannością dokumentacją zbrodni niemieckich w okupowanych krajach. Lemkin
pierwszy ujawnił ich ogrom oraz „przemysłowy” charakter, choć nie miał jeszcze pełnej
wiedzy na temat ich historycznie bezprecedensowej skali. Przełomowe znaczenie dzieła
leży gdzie indziej, a mianowicie w identyfikacji i zdefiniowaniu problemu, który stał się
jedną z plag ludzkości. Zjawisko to po raz pierwszy otrzymało swoją nazwę, która szybko
przyjęła się w języku międzynarodowym – genocide; po polsku ludobójstwo5, a jego istotę
4
M. Kornat, Rafał Lemkin’s formative years and the beginning of international career in inter-war Poland
(1918–1939), w: A. Bieńczyk-Missala, S. Dębski, op. cit.
5
A.D. Rotfeld, The Lemkin concept of genocide: A new definition for an old crime, w: A. Bieńczyk-Missala,
S. Dębski, op. cit.
18
Wstęp
stanowi intencjonalne mordowanie, czyli fizyczne unicestwianie wielkich grup ludzi ze
względu na ich odmienność lub tworzenie dla nich warunków, których trwanie przez
dłuższy czas prowadzi do podobnego rezultatu. Chodziło zatem nie tylko o masowe zabijanie, choć i to się zdarzało w przeszłości, lecz także o mordowanie na skalę wcześniej
niespotykaną i ze względu na odrębność po to, aby dana grupa (cały naród) przestała
być częścią porządku społecznego, ludzkiej rzeczywistości. Niemcy, jak pisał i dokumentował Rafał Lemkin, dopuszczali się także innych wielkich zbrodni przeciwko człowieczeństwu, prawu międzynarodowemu, prawom człowieka, moralności i religii. Jednak
planowa i prowadzona w przemysłowy sposób eksterminacja narodów i grup etnicznych
była nowym zjawiskiem w historii ludzkości. Ludobójstwo w „niemieckiej wersji” stało
się praktyką polegającą na całościowym i zsynchronizowanym ataku na najważniejsze
aspekty życia grup, przeciwko którym było wymierzone: polityczne, społeczne, ekonomiczne, kulturowe, biologiczne, religijne i moralne, towarzyszącą aktom ich stopniowej
fizycznej eksterminacji. Jak pisał Lemkin, dotyczyło przede wszystkim Żydów, Polaków,
Rosjan, innych Słowian. Ludobójstwo, jak podkreślał, było przy tym dziełem Niemców,
ich większości („zwykłych Niemców”), a nie tylko władz Trzeciej Rzeszy.
Moralno-ideowym źródłem Lemkinowskiej koncepcji ludobójstwa, które pozwala
zrozumieć jej istotę, jest jego pojmowanie narodu. W ujęciu Lemkina „idea narodu oznacza konstruktywną współpracę i oryginalny wkład, wynikające z autentycznych tradycji, autentycznej kultury i dobrze rozwiniętego charakteru narodowego. Konsekwencją
zniszczenia narodu jest utrata jego przyszłego wkładu w rozwój świata. (…) Wśród zasadniczych czynników, które wyznaczyły postęp cywilizacyjny, znajdują się szacunek
oraz uznanie narodowych odrębności i właściwości wnoszonych do kultury światowej
przez różne narody” (rozdz. IX). Jak dodaje w przypisie, idei narodu nie należy mylić
z ideą nacjonalizmu, podobnie jak błędem byłoby mylenie idei indywidualnej wolności z egoizmem. W tym ujęciu bogactwo świata i jego przyszłość leżą w odmienności
i różnorodności narodowych kultur. Korzenie koncepcji ludobójstwa Rafała Lemkina są
zatem tyleż moralno-prawne, ile ogólnofilozoficzne w sensie jego wizji ludzkiego świata
i warto o tym pamiętać.
*
*
*
Posiadacz takiej wiedzy i wkrótce autor takiej publikacji staje się cennym ekspertem
dla rządu Stanów Zjednoczonych, a właściwie dla ministerstwa obrony. Już od połowy
1942 r. Lemkin jest najpierw konsultantem, a później doradcą w tym resorcie w sprawach
związanych z planowaniem polityki USA wobec Niemiec po zakończeniu wojny. Praca ta
wprawdzie bardzo go absorbuje, ale jednocześnie daje mu, dopiero co przybyłemu emigrantowi z Polski, wyjątkową szansę udziału w kształtowaniu stosunku Waszyngtonu do
problemu zbrodni niemieckich. Jest to również szansa powrotu do jego przedwojennej
inicjatywy penalizacji zbrodni ludobójstwa i zbudowania podstaw współpracy międzynarodowej wobec tej plagi. Historycznie bezprecedensowe, dramatyczne doświadczenie
drugiej wojny światowej, przede wszystkim holokaust, którego apokaliptycznych rozmiarów początkowo nawet sobie na świecie nie uświadamiano, stawiało sprawę uznania ludobójstwa za zbrodnię w obliczu prawa międzynarodowego w radykalnie innym świetle
Wstęp
19
niż przed wojną. Praca nad Rządami (państw) Osi… solidnie uzbroiła Rafała Lemkina do
tej batalii.
Pierwszym jej etapem był udział w charakterze doradcy w amerykańskiej delegacji
(w zespole oskarżyciela Roberta Jacksona) do trybunału norymberskiego, który miał sądzić zbrodniarzy niemieckich. Wbrew temu, co wiemy o unikatowym przygotowaniu
Lemkina do odegrania pierwszoplanowej roli w tym procesie, tak się nie stało. Górę
wzięły bowiem uwarunkowania proceduralne i polityczne. Ani delegacja amerykańska,
ani delegacje pozostałych mocarstw sojuszniczych nie były gotowe na posłużenie się
terminem i koncepcją ludobójstwa podczas przygotowywania aktu oskarżenia. Pewnie
gdzieś w tle tej powściągliwości kryła się świadomość własnych praktyk w stosunku do
podbijanych przez nie wcześniej ludów. Sam trybunał zdołał zresztą osądzić śmiesznie
małą liczbę zbrodniarzy niemieckich w świetle rozmiarów hekatomby spowodowanej
przez Trzecią Rzeszę w toku drugiej wojny światowej. Pomimo zabiegów Lemkina i rosnącego uznania w międzynarodowym środowisku prawniczym dla koncepcji ludobójstwa w akcie oskarżenia trybunału norymberskiego ten termin się nie pojawił. Był to cios
dla Lemkina, tym większy, że właśnie w czasie trwania procesu dotarła do niego wiadomość o wymordowaniu przez Niemców kilkudziesięciu członków jego rodziny (w obozach koncentracyjnych i gettach).
Cierpiący z tego powodu na serce Rafał Lemkin się nie poddaje. Do osiągnięcia swego
celu postanawia wykorzystać najlepsze możliwe forum – powstające właśnie Narody
Zjednoczone. Nowa organizacja miała zastąpić Ligę Narodów, którą przedwojenne mocarstwa zlekceważyły jako instrument zapewniania pokoju, bezpieczeństwa i budowy
lepszego porządku międzynarodowego. Tym razem miało być lepiej. Aby poświęcić się
temu zadaniu, Rafał Lemkin porzuca nawet kontrakt w administracji USA, który zapewniał mu środki do życia. Jako osoba prywatna rozpoczyna zabiegi o przyjęcie już w czasie pierwszej sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych rezolucji uznającej ludobójstwo za zbrodnię międzynarodową i wzywającej do podjęcia prac na rzecz
przygotowania odpowiedniego traktatu. Po opuszczeniu Norymbergi Lemkin pojawia się
w Nowym Jorku z gotowym projektem rezolucji. Jego negocjacyjno-perswazyjny talent
poparty wiarygodnością argumentacji szybko zjednuje mu zwolenników, o dziwo przede
wszystkim nie pośród państw zachodnich, lecz pozaeuropejskich (m.in. Peru, Kuba,
Indie). To one formalnie wnoszą inicjatywę na forum ZO NZ, a Lemkin wyjaśnia, lobbuje, przełamuje opory niektórych delegacji. Jego kompetencje językowe, wrażliwość na
doświadczenie historyczne i zróżnicowanie kulturowe różnych krajów reprezentowanych
w Zgromadzeniu, wcześniejsze znajomości w środowisku prawników, a wreszcie rosnące
zrozumienie ogromu popełnionych zbrodni przynoszą spektakularny efekt w postaci wynegocjowanej w niespełna dwa miesiące i przyjętej jednomyślnie 11 grudnia 1946 r. rezolucji uznającej ludobójstwo za zbrodnię w obliczu prawa międzynarodowego. Zgodnie
z rezolucją jest to zbrodnia, która ma podlegać ściganiu i karze. W rezolucji wzywa się
Radę Gospodarczą i Społeczną NZ do przygotowania projektu odpowiedniej konwencji
już na kolejną sesję ZO NZ. W stosunku do oryginalnej koncepcji Lemkina i jego projektu rezolucji w ostatecznym tekście znajdujemy dwie istotne różnice. Po pierwsze, pod
naciskiem państw zachodnich usunięty został cały kulturowy wymiar ludobójstwa. Po
20
Wstęp
drugie, niespodziewanie definicję ludobójstwa rozszerzono na grupy polityczne, oprócz
wyodrębnianych według kryterium rasowego i religijnego.
Ten sukces i przyjazny kontekst międzynarodowy są ogromnym wsparciem dla Lemkina, dodają mu sił. Z całą swoją determinacją i talentem podejmuje się więc zabiegów na
rzecz szybkiego wynegocjowania i przyjęcia konwencji. Czyni to w czasie, gdy jego sytuacja bytowa staje się bardzo zła. Nie ma źródła utrzymania, a w kontaktach ze środowiskiem dyplomatycznym, eksperckim czy mediami ukrywa własne ubóstwo. Są dni, kiedy
z głodu nie może wyjść ze swego lichego mieszkania (pokoju) na Manhattanie. Trudno
w to uwierzyć, kiedy oglądamy dzisiaj jego oficjalne zdjęcia z tamtego czasu i widzimy
na nich całkiem eleganckiego mężczyznę. Pochłonięty walką o swoją konwencję, która,
jak wierzył, będzie skutecznie zapobiegać ludobójstwom, zupełnie nie wykazywał troski
o byt materialny, choć w Warszawie był przyzwyczajony do życia w dostatku. Jego nowojorskie środowisko nie okazało się wystarczająco uważne i empatyczne, aby to zauważyć
i przyjść mu z pomocą.
Nieprawdopodobnie zła sytuacja materialna Lemkina nie przeszkadzała mu w odgrywaniu bardzo aktywnej roli w pracach nad konwencją o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa. Lemkin oddziaływał w tym procesie na dyplomatów – przedstawicieli
państw, organizacje pozarządowe, dość jeszcze wtedy nieliczne, które zaczynały funkcjonować w otoczeniu głównych organów NZ, oraz na środki masowego przekazu. Mógł
liczyć na sympatię mediów i NGOs. W samym Zgromadzeniu zaś do głosu zaczęła dochodzić wielka polityka, czyli narastanie zimnej wojny i rodzący się podział na Wschód
i Zachód. Zwłaszcza wielkie mocarstwa, zarówno Związek Sowiecki, jak i kolonialne
państwa Zachodu, mogły się zastanawiać, czy aby nowa konwencja nie obróci się kiedyś
przeciwko nim. Byli w Zgromadzeniu Ogólnym także tacy, którzy uważali, że w obliczu
nasilającej się konfrontacji między dwoma formującymi się blokami państw lepiej skoncentrować się na doprowadzeniu do szczęśliwego końca prac nad Powszechną Deklaracją
Praw Człowieka, niż negocjować na dwóch frontach, narażając się być może na ryzyko
porażki w sprawie tej pierwszej deklaracji. Morderczy wysiłek Lemkina w walce o uchwalenie „jego” konwencji jest znany i dość dobrze opisany6. I ponownie dla ratowania perspektyw jej przyjęcia zgodził się na usunięcie z projektu „grup politycznych”, co nie stanowiło dla niego problemu, ta kategoria bowiem nie stanowiła integralnej części jego
koncepcji, oraz wszystkich odniesień do ludobójstwa kulturowego. W tej drugiej sprawie
opór USA, Francji i niektórych innych państw zachodnich był tak duży, że Lemkin nie
miał wyboru i musiał ustąpić, choć było to dla niego trudne do przyjęcia7.
I wreszcie przyszedł dla Rafała Lemkina dzień tryumfu. 9 grudnia 1948 r. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych jednomyślnie przyjęło Konwencję w sprawie
zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Konwencja uznaje ludobójstwo za zbrodnię i zobowiązuje jej strony do zapobiegania tej zbrodni i jej karania. Zgodnie z intencją
6
M.in. R. Szawłowski, Raphael Lemkin’s life journey: From creative legal scholar and well-to-do lawyer
in Warsaw until 1939 to pinnacle of international achievements during the 1940s in the states, ending penniless
crusader in New York in the 1950s, w: A. Bieńczyk-Missala, S. Dębski, op. cit.
7
Zob. szerzej H. Schreiber, Cultural genocide – ludobójstwo kulturowe – kulturobójstwo: niedokończony
czy odrzucony projekt prawa międzynarodowego?, w: H. Schreiber, G. Michałowska, Kultura w stosunkach międzynarodowych, t. 1: Zwrot kulturowy, Warszawa 2013.
21
Wstęp
Lemkina ma chronić grupy narodowe, etniczne, rasowe i religijne. Obejmuje zarówno zabójstwo członków danej grupy w zamiarze jej zniszczenia w całości lub części, jak i inne
działania podejmowane w tym samym zamiarze. Karze podlega sam czyn (ludobójstwo),
jak również podżeganie czy współudział. Karane mają być nie tylko osoby publiczne
(przedstawiciele państwa czy rządu), ale także osoby prywatne. Osoby odpowiedzialne
za takie czyny będą sądzone przed trybunałami krajowymi lub przyszłym międzynarodowym trybunałem karnym8. Konwencja upoważniała jej strony do zwrócenia się do
właściwych organów NZ (w domyśle Rady Bezpieczeństwa) o podjęcie przewidzianych
w Karcie NZ kroków mogących zapobiec aktom ludobójstwa bądź je wstrzymać. Nikt
na sali Zgromadzenia ani poza nią nie miał wątpliwości – to była konwencja Lemkina.
Proponowano nawet, aby tak ją właśnie nazywać. I rzeczywiście, w międzynarodowym
żargonie prawniczym nierzadko spotyka się zwrot „konwencja lemkinowska”. On sam
nie uznał swojej walki za zakończoną. Trzeba było bowiem podjąć starania, aby konwencja szybko weszła w życie, czyli uzyskała dwadzieścia dokumentów ratyfikacyjnych,
co w owym czasie stanowiło próg dość wymagający. Lemkin podejmuje zatem ostatni
bój. Osobiście kontaktuje się z przedstawicielami kilkudziesięciu państw, z wieloma ambasadorami i ministrami spraw zagranicznych, aby ich przekonać do szybkiej ratyfikacji jego konwencji. Na szczęście wszyscy znali go dobrze dzięki dopiero co zakończonej
batalii o jej przyjęcie, sprzed 9 grudnia 1948 r. Tak jak sama konwencja nie powstałaby bez Rafała Lemkina, tak bez jego inteligentnego i asertywnego lobbingu nie udałoby się doprowadzić do jej nadzwyczaj szybkiego wejścia w życie, już 12 stycznia 1951 r.
I tym razem nie zawiodły państwa niezachodnie, do których dołączyły kraje pokonane
(Niemcy i ich sprzymierzeńcy) oraz państwa ofiary, takie jak Polska. Jego druga ojczyzna,
Stany Zjednoczone, uczyniła to dopiero po czterdziestu latach od uchwalenia konwencji9.
Trudno znaleźć uzasadnienie dla tej zwłoki.
Osobisty los Rafała Lemkina ulega od tej pory stałemu pogorszeniu. Jeszcze w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych udaje mu się znaleźć okresowe zatrudnienie na uniwersytetach. Później je traci i popada w zapomnienie i ubóstwo. Jego druga ojczyzna nie potrafi się o niego zatroszczyć w żaden sposób. On sam, naznaczony tragizmem osobistych
losów i losów rodziny, nie znajduje już siły na walkę o swój byt. Serce nie wytrzymuje
i człowiek sześciokrotnie nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla w latach 1950–1958
w sierpniu 1959 r. umiera w osamotnieniu, nie budząc niczyjego zainteresowania. Był
Hiobem swojego czasu. Niestety, nie doczekał szczęśliwego zakończenia, które znamy
z Księgi Hioba.
*
*
*
Rafał Lemkin może być uznawany za jedną z trzech osób, które odegrały największą rolę w rozwoju prawnomiędzynarodowej ochrony praw człowieka. Należą do nich
Henri Dunant, świadek dramatu bitwy pod Solferino i pod jej wpływem twórca między8
Przypomnijmy, że w tamtym czasie żywa była nadzieja i oczekiwanie, że szybko powstanie taki trybunał, korzystający z doświadczenia trybunałów norymberskiego i tokijskiego. Zimna wojna uniemożliwiła
jednak jego utworzenie.
9
W. Korey, Lemkin’s passion: Origin and fulfillment, w: A. Bieńczyk-Missala, S. Dębski, op. cit.
22
Wstęp
narodowego prawa humanitarnego, oraz René Cassin, który odegrał pierwszoplanową
rolę w pracach nad Powszechną Deklaracją Praw Człowieka, przełomowym dokumentem w zakresie ochrony praw człowieka, uchwalonym następnego dnia po konwencji
Lemkina. Dunant i Cassin zostali uhonorowani Pokojową Nagrodą Nobla (w latach 1901
i 1968); ten pierwszy został przy tej okazji wydobyty z zapomnienia.
Historyczną zasługą Rafała Lemkina było wskazanie na wielkie zbrodnie bez winy
i bez kary, zbrodnie, do których doszło z przyzwoleniem społeczności międzynarodowej,
bo były dokonywane wewnątrz krajów wobec ich mieszkańców, czyli nie obchodziły nikogo. Zbrodnie, które, jak się mogło zdawać, nie poruszały niczyjego sumienia. Lemkin
nie tylko wskazał na obszar nieobjęty refleksją o prawach człowieka, lecz także go zdefiniował i zaproponował międzynarodowe środki zaradcze. Wykazał zarówno nadzwyczajną wrażliwość, jak i przenikliwość i wyobraźnię w odniesieniu do historycznych okoliczności, które rozwijały się na jego oczach i które miały zbrodnię poruszającą jego sumienie
uczynić metodą polityki państw na przemysłową skalę. Wobec narodu żydowskiego ludobójstwo stało się w rękach hitlerowskich Niemiec bronią absolutną. Należało zabić nie
tylko Żydów niemieckich, aby nie przeszkadzali „prawdziwym Niemcom” prowadzić
„prawdziwie niemieckiej” polityki. Należało zabić wszystkich Żydów, gdziekolwiek byli.
Stąd historycznie bezprecedensowy charakter tego ludobójstwa, stąd odrębność jego
nazwy – holokaust. Lemkina jednak obchodziło ludobójstwo w ogóle, niezależnie od
tego, kto i wobec kogo je stosuje. Świadomie dążył do stworzenia terminu o potężnej sile
rażenia. Tak się stało. Genocide – użycie tego terminu – oznacza alarm dla społeczności
międzynarodowej.
W tym sensie Rafał Lemkin daje w moim przekonaniu początek nowemu, całościowemu podejściu w ochronie praw człowieka. Składa się ono, jak sądzę, z kilku założeń.
Po pierwsze, człowiek, także „zwyczajny człowiek”, jest zdolny do wielkich zbrodni. Nie
każdy, ale jest ich wystarczająco wielu, aby takie zbrodnie w różnych okolicznościach
i z różnych pobudek mogły być popełniane. Po drugie, dzięki historycznym doświadczeniom oraz tej właśnie świadomości społeczeństwa powinny zachowywać pamięć o dawnych zbrodniach, aby nie tracić wrażliwości wobec symptomów zapowiadających możliwość ich powtórzenia, utrzymywać czujność wobec idei i programów, które kryją w sobie
potencjał dla takich zbrodni, wobec środowiska, które będzie im sprzyjać. Ludobójstwo
to nie tylko masowa śmierć niewinnych ludzi. Ludobójstwo za sprawą swej skali wymaga
wielu katów. Ideologia nienawiści przygotowuje „zwykłych ludzi” do popełnienia takiej
zbrodni. Ideologiczne przeobrażanie zwykłych ludzi w zbrodniarzy jest ważnym wymiarem zjawiska. Po trzecie, nie wystarczy moralny imperatyw sprzeciwu wobec takich
zbrodni. Potrzebny jest imperatyw prawny, to jest ciążący na rządach (społeczeństwach,
opinii publicznej) obowiązek reagowania, które bądź nie dopuści do ludobójstwa, bądź
doprowadzi do jego zaprzestania. Po czwarte, skuteczne zapobieganie ludobójstwu lub
działania kładące mu kres wymagają współpracy międzynarodowej10.
Lemkin się nie mylił. Ludobójstwo, pomimo odstraszającego wydawałoby się horroru
drugiej wojny światowej, poniesionych ofiar i strat, nie przestało być metodą polityki albo
10
R. Kuźniar, Holokaust jako wyzwanie dla koncepcji praw człowieka, w: S. Rejak (red.), Myślenie po
Zagładzie. Głosy z Polski, Warszawa 2008.
Wstęp
23
przynajmniej „spontaniczną” formą „walki” i prześladowania w trakcie konfliktów zbrojnych. Niestety, uchwalenie konwencji i jej wejście w życie nastąpiło tuż-tuż przed nadejściem ostrej fazy zimnej wojny i globalnej konfrontacji supermocarstw i bloków państw.
Działania na rzecz wcielenia w życie lemkinowskiej koncepcji praw człowieka osnutej
wokół najstraszliwszej zbrodni przeciwko człowiekowi zostały zablokowane. W Związku
Sowieckim bez przeszkód funkcjonuje archipelag Gułag, Mao Tse-tung bez zmrużenia
oka wysyła miliony na śmierć w procesie budowy jego wersji komunizmu, także miliony
mniej lub bardziej bezgłośnie znikają w toku konfliktów w Afryce (np. w Nigerii), Pol
Pot i jego ludobójcza klika bez przeszkód mordują około jednej czwartej mieszkańców
Kambodży, a państwa zachodnie uderzają sankcjami w komunistyczny Wietnam, który
drogą interwencji militarnej usunął krwawy reżim Czerwonych Khmerów. Dopiero po
zakończeniu zimnej wojny możliwy stał się powrót do lemkinowskiej koncepcji zapobiegania ludobójstwu.
Odłożonymi w czasie „dziećmi” konwencji Lemkina i jego podejścia do zapewnienia
jej skuteczności są zarówno Międzynarodowy Trybunał Karny, jak i zasada odpowiedzialności za ochronę. Ten pierwszy, który powstał dzięki przyjęciu w 1998 r. odpowiedniej konwencji-statutu, jest bezpośrednim nawiązaniem do trybunałów norymberskiego
i tokijskiego. MTK uwzględnia lemkinowski postulat karania zbrodni ludobójstwa, czego
nie udało się spełnić w Norymberdze. Zasada odpowiedzialności za ochronę oznacza
wyrwanie się z obciążonej ekspedycyjnymi praktykami Zachodu doktryny interwencji
humanitarnej i od 2005 r. uniwersalizuje obowiązek reakcji międzynarodowej wobec
ciężkich naruszeń praw człowieka, w tym zwłaszcza wobec zbrodni ludobójstwa.
Późny, już pośmiertny sukces Lemkina i jego koncepcji przeciwdziałania ludobójstwu
nie oznacza, że społeczność międzynarodowa dysponuje w pełni skutecznym instrumentem w tej dziedzinie. Ani ludobójstwo czy inne formy naruszeń praw człowieka, ani idee,
prawo i instytucje służące ich ochronie nie są wolne od uwarunkowań politycznych, te drugie zaś działają lepiej lub gorzej w zależności od politycznego kontekstu, który w stosunkach międzynarodowych potrafi sparaliżować lub utrudnić każdą inicjatywę, każdą próbę
poprawy sytuacji lub zapobieżenia katastrofie humanitarnej. O tym wiemy. Problemem
jest także sama definicja ludobójstwa, która pomimo bardzo starannej refleksji i studiów
poprzedzających jej sformułowanie przez Rafała Lemkina i podzielana przecież z czasem
przez innych wybitnych znawców i ekspertów jest pod pewnymi względami zbyt wąska
i zbyt szeroka jednocześnie. Z jednej strony zbyt wąska, bo ograniczona kryteriami rasowo-narodowo-religijnymi. W płaszczyźnie prawnomiędzynarodowej nie wypełniają
znamion ludobójstwa zbrodnie popełnione ze względów ideologicznych i politycznych
na własnym narodzie („zbrodnie wewnętrzne”) lub nawet na przedstawicielach innych
narodów. Chodzi zwłaszcza o zbrodnie reżimów totalitarnych popełniane w imię jakiejś
społecznej utopii lub utrzymania władzy despotycznej (Kambodża, Związek Sowiecki).
To przecież z tego powodu mamy w Polsce problemy i dyskusje wokół kwalifikacji zbrodni katyńskiej, której ofiarami byli „nieprzejednani wrogowie władzy sowieckiej”.
Z drugiej strony obowiązująca w prawie międzynarodowym definicja ludobójstwa
może niekiedy okazać się zbyt szeroka, bo przecież nierzadko trudno jest w rzeczywistości danego konfliktu przeprowadzić klarowne rozgraniczenie między zbrodnią ludobójstwa a zbrodnią wojenną czy zbrodnią przeciw ludzkości. Nie ma bowiem i być nie
24
Wstęp
może ilościowej granicy („poprzeczki”) wyznaczającej, gdzie kończy się czystka etniczna,
a skąd zaczyna się zbrodnia ludobójstwa. Jak ją określać, od dwóch, pięciu czy piętnastu tysięcy ofiar? Takie postawienie sprawy byłoby niedopuszczalnie trywialne, a równocześnie może ułatwiać szafowanie określeniem „zbrodnia ludobójstwa” i domaganie
się interwencji zbrojnej temu, kto ma przewagę medialno-strategiczną. Lub odwrotnie,
zupełnie ignorować oczywiste zbrodnie ludobójstwa i pozwalać na powstrzymywanie się
od interwencji zbrojnej, jeśli nie ma się w niej określonego interesu. Aby interweniować, posłużono się tym terminem, i aby nie robić nic, unikano go (Bałkany vs. Kongo).
Takim przypadkiem „czystego”, bezdyskusyjnego ludobójstwa na wielką skalę bez żadnej
reakcji międzynarodowej były wydarzenia w Rwandzie–Ugandzie wiosną 1994 r. A co
zrobić, jeśli w świetle natury danych okoliczności interwencja nie jest możliwa, a nawet
może spotęgować rozmiar tragedii? Wiemy nadto dobrze, że nie są to teoretyczne rozważania. Brak odpowiedzi lub koniunkturalna płynność w definiowaniu sytuacji może
prowadzić do relatywizacji samego pojęcia, jego politycznego nadużywania lub sporów
wokół uruchamiania mechanizmów reakcji, powstrzymywania określonych zbrodni.
Przypomnijmy, że po interwencji NATO w Kosowie (1999 r.) trzeba się było definitywnie
rozstać z pojęciem interwencji humanitarnej. Problemem w kwalifikacji mogą być inne
aspekty ludobójstwa; inne niż fizyczne zabijanie. One również są podatne na relatywizm
będący pochodną siły przekazu jakichś państw i nieco rozwadniają samo ludobójstwo
rozumiane jako masowa i fizyczna likwidacja przedstawicieli jakiejś grupy etnicznej, narodowej czy religijnej. Na postulacie uniwersalizmu podejścia do zbrodni ludobójstwa
kładzie się cieniem niemożność ukarania wielkich mocarstw, jeśli ich działania prowadzą do podobnego rezultatu, przynajmniej pod względem skali strat (ofiar śmiertelnych),
nawet gdy nie było takiej intencji, która jest niezbędnym warunkiem składowym pojęcia i definicji. Dobrze, że już można karać (lub przynajmniej stawiać w stan oskarżenia)
przywódców mniejszych państw odpowiedzialnych za wielkie zbrodnie. Źle, że nie jest to
możliwe w przypadku mocarstw (niektóre nie są nawet stroną MTK) i ich przywódców,
których polityka, czyli prowadzone wojny, przynosi większą liczbę ofiar, niż dzieje się to
w konfliktach z udziałem mniejszych państw. Sprawcy ogromnych ofiar śmiertelnych
i dramatów humanitarnych w Czeczenii i w Iraku mogą spać spokojnie.
Polityczny charakter zbrodni ludobójstwa, tak jak jest ona definiowana, jest dobrze
widoczny na naszym polskim podwórku, choć przecież chodzi o coraz bardziej odległą
przeszłość. W polskim dyskursie, w jego poważnej części, widoczne jest pragnienie nazwania zbrodni katyńskiej zbrodnią ludobójstwa oraz uniknięcia tego w odniesieniu do
masakr ludności polskiej na Wołyniu, choć definicyjnie sprawa jest jasna, to znaczy odwrotna w stosunku do nurtu dominującego w naszym dyskursie politycznym11. Zresztą,
ton w tym dyskursie nadają politycy i ich doraźne zapotrzebowanie, nie eksperci. Jeśli
jest to kwestia tak kontrowersyjna i podatna na polityczne oczekiwania w polityce wewnętrznej, tym bardziej jest taka w relacjach międzynarodowych. Ludobójstwo Ormian
w 1915 r. jest różnie kwalifikowane w różnych krajach, w niemałym stopniu w związku
z charakterem relacji poszczególnych państw z Turcją.
11
Zob. szerzej P. Grzebyk, Mord katyński – problematyczna kwalifikacja, „Sprawy Międzynarodowe”
2011, nr 2.
Wstęp
25
Zapewne jeszcze większe zdziwienie niż brak dobrego filmu o Rafale Lemkinie musi
budzić fakt, że do tej pory nie było polskiego tłumaczenia jego historycznego dzieła;
przez niemal siedemdziesiąt lat od ukazania się w Stanach Zjednoczonych! A przecież
jego autorem jest polski prawnik, który za oceanem pisał o sobie „Polak w Ameryce”. Ten
ogromny dług spłacany jest dopiero teraz. Należy wyrazić wielką wdzięczność Fundacji
Centrum im. Profesora Bronisława Geremka za inicjatywę publikacji niniejszego dzieła, która tak świetnie poszerza jej mandat. Do inicjatywy fundacji dołączył Instytut
Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego. Jego młodzi pracownicy są autorami tłumaczenia. Niemałą część kosztów wydania zdecydował się ponieść,
dzięki decyzji Ministra Radosława Sikorskiego, resort spraw zagranicznych. To logiczne.
Wszakże Rafał Lemkin był jednym z najświetniejszych jego reprezentantów w całej historii MSZ. Książka wychodzi w przededniu 55. rocznicy śmierci Autora oraz 70. rocznicy
jej pierwszej edycji. Teraz otrzymuje ją polski czytelnik. Będzie mógł z pierwszej ręki
docenić wielkość Rafała Lemkina oraz przełomowe znaczenie jego pracy w walce o położenie kresu jednej z największych hańb ludzkości.
Roman Kuźniar