Samobójstwa wśród dzieci i młodzieŜy oraz ich profilaktyka.

Samobójstwa wśród dzieci i młodzieŜy oraz ich profilaktyka.

Kursa Kalina
Jaśkowiak Agnieszka
Pedagogika/Pomoc Społeczna
Grupa A
Samobójstwa wśród dzieci i młodzieŜy oraz ich profilaktyka.
Problem samobójstw wśród dzieci i młodzieŜy osiąga coraz większą skalę.
Co skłoniło młodego człowieka do podjęcia tak tragicznego kroku? Na to pytanie nie
znajdziemy odpowiedzi w statystykach policyjnych.
Zadaniem osób z najbliŜszego otoczenia jest odpowiedzieć na to pytanie, odpowiednio
wcześnie i umiejętnie zareagować na sygnały świadczące o sytuacji kryzysowej groŜącej
samobójstwem. Brak radości Ŝycia prowadzić moŜe do obniŜenia lub całkowitej utraty
poczucia jego sensu i w efekcie do niejednokrotnie skutecznej autoagresji wśród dzieci i
młodzieŜy. Młody człowiek w okresie dorastania przeŜywa trudne chwile wynikające ze
specyfiki okresu, w którym się znajduje.
Stoją przed nim waŜne zadania czyli np. zakończenie procesu separacji od rodziny, określenie
własnej, szeroko pojmowanej toŜsamości (psychologicznej, psychoseksualnej, interakcyjnej,
społecznej), ustalenie własnego systemu wartości i określenie własnych celów Ŝyciowych.
Młody człowiek ocenia w tym czasie wszystko bardzo surowo. Nie stosuje w stosunku do
ludzi taryfy ulgowej, a wartości traktuje w sposób bezwzględny. Doznaje skutkiem tego
głębokiego rozczarowania, moŜe się zdarzyć, Ŝe wokół siebie nie widzi nic i nikogo
wartościowego. Widzi tylko zjawiska negatywne, ocenia świat jako mało wartościowy,
niegodny Ŝadnych starań. Wybiera w związku z tym postawę wycofania, dystansu i Ŝyje w
poczuciu głębokiego osamotnienia. To subiektywne poczucie bywa niekiedy bardzo silne,
dominujące i utrudniające nastolatkowi Ŝycie do tego stopnia, Ŝe urasta w skrajnych
przypadkach do roli głównego Ŝyciowego problemu mogącego skłonić go do najgorszego,
czyli samobójstwa.
Prawdopodobieństwo podjęcia tego kroku zwiększa się w związku z tym, Ŝe osobowość
nastolatka jest bardzo chwiejna i wraŜliwa. Często pojawia się zmienność nastrojów,
chwiejność w stosunkach międzyludzkich i stany depresji.
Przed nastolatkiem stoi wiele konfliktów, które musi przezwycięŜyć np.:
• konflikt między potrzebą samodzielności (pobudzoną osiąganiem dojrzałości płciowej
i duŜym wzrostem moŜliwości intelektualnych), a ograniczeniami narzucanymi przez
rodziców i przedłuŜającą się zaleŜnością materialną;
• konflikt między potrzebą samodzielności, a lękiem przed odpowiedzialnością;
• konflikt między dąŜeniem do niezaleŜności, a potrzebą oparcia (silną jeszcze z uwagi
na brak wielu kompetencji i doświadczeń);
• konflikt między przywiązaniem do rodziców, a rozbudzonym krytycyzmem w
myśleniu;
• konflikt miedzy wizjami idealnymi, a realnym obrazem świata, ludzi i siebie samego;
• konflikt między poziomem rozwoju w róŜnych sferach funkcjonowania („dorosłości”
w jednej dziedzinie np. intelektualnej czy fizycznej, towarzyszy „brak dorosłości” w
innych dziedzinach np. społecznej czy emocjonalnej).
Wszystko to sprawia, Ŝe młodego człowieka cechuje w tym wieku rozchwianie i brak
pewności siebie. Potrzebuje oparcia, kogoś, kto da mu siłę przezwycięŜyć wszystkie konflikty
i problemy. Wsparcie takie znajduje w grupie rówieśniczej, gdzie uzyskuje poczucie
pewności i bezpieczeństwa. Niebezpieczeństwo podjęcia próby samobójczej wzrasta, gdy
takiego oparcia nie znajduje. Pomimo, Ŝe dorastający odrzuca autorytet dorosłych, krytykuje
ich i ostentacyjnie się im sprzeciwia, potrzebuje ich pomocy, aby pomyślnie przejść ten
burzliwy czas dorastania i stać się w pełni ukształtowanym, dorosłym człowiekiem. To na
dorosłych spoczywa odpowiedzialność za to, czy proces ten zakończy się sukcesem, czy
niepowodzeniem, czego tragicznym skutkiem moŜe być odebranie sobie Ŝycia.
Jak młody człowiek poradzi sobie w tym trudnym okresie zaleŜy od wielu czynników:
sytuacji rodzinnej, szkolnej, relacji z rówieśnikami, z płcią przeciwną, z nauczycielami, które
nierzadko są źródłem frustracji i rozczarowań.
Samobójstwo oznacza odebranie sobie Ŝycia, czyli takie działania, które doprowadzają do
zgonu tego, kto je podejmuje.
Prof. Zenomena PłuŜek umieszcza samobójstwo w kontekście tzw. zachowań
autodestrukcyjnych, czyli takich, które zmierzają do destrukcji zdrowia lub Ŝycia.
Według niej zachowania prowadzące do śmierci stanowią kontinuum rozwijającej się akcji.
Jej początkiem jest sytuacja kryzysowa, która moŜe nieść ze sobą myśli samobójcze.
Następnym etapem planuje się sposób odebrania Ŝycia, następnie przygotowuje się środki
potrzebne do tego, pisze się listy poŜegnalne, wykańcza ostatnie prace, rozdaje ulubione
przedmioty itp. Brakuje tylko ostatniej decyzji do podjęcia akcji. Gdy decyzja taka
zapadnie, następuje akt samobójczy. Zamierzony, jako zadanie sobie śmierci, jednak nie
zawsze się tak kończy.
Mamy, więc do czynienia albo z samobójstwem dokonanym, zakończonym śmiercią albo
samobójstwem, usiłowanym, które moŜemy rozumieć na dwa sposoby czyli :
•
Samobójstwo zamierzone, jako dokonane, ale samobójca zostaje uratowany
•
Zachowanie tylko dopuszczające śmierć, ale ona jest tu celem (są to zamachy
instrumentalne bądź forma protestu albo wyraz bezradności bezsilności)
Samobójstwa dzieci i młodzieŜy są problemem narastającym, z roku na rok.
Problem ten nie schodzi z łamów prasy światowej, audycji radiowych i telewizyjnych.
Jednym z ewenementów prasy, radia i telewizji w kwietniu 1997 r. była samobójcza śmierć
kilkunastoletniego ucznia zawiniona podobno przez jego nauczyciela.
W roku 1996 opinią publiczną wstrząsnął opis samobójstwa kilkorga dzieci, które po śmierci
matki postanowiły w ten sposób materialnie ulŜyć bezrobotnemu ojcu nie radzącemu sobie z
bieda i obowiązkami rodzicielskimi.
Przypadek samobójczej śmierci piętnastoletniej dziewczynki, która wyraźnie przerosły
narzucone na nią obowiązki. Jej szkolna wychowawczyni powiedziała ze młoda
samobójczyni była praktycznie jedyna opiekunka (ojciec w więzieniu, matka alkoholiczka i
prostytutka) dwojga młodszego rodzeństwa.. Było to zdaniem nauczycieli dziecko,, [...] O
niezwykłych wprost zaletach charakteru, aŜ dziw brał, Ŝe kwiat tak piękny wyrósł na
bagnie[...] Miała tyle cierpliwości [...] widać jednak za mało, Ŝeby przeŜyć cale Ŝycie”.
Trzeba, chociaŜ zrobić coś,, [...] aby uratować inne dzieci, zdjąć z nich zbyt cięŜkie brzemię
odpowiedzialności [...] za trudne na ich wiek zadania”.
PRÓBY SAMOBÓJCZE DZIECI I MLODZIEZY
Działania autodestrukcyjne wśród dzieci i młodzieŜy podejmowane są z reguły, jako przejaw
wyobcowania ze środowiska rodzinnego, zawodowego, społecznego, w sytuacjach blokady
dąŜeń do pełnienia określonych ról społecznych.
Zachwianie więzi społecznych i emocjonalnych stanowi zagroŜenie dla rozwoju osobowości
człowieka, a w krańcowych przypadkach utrudnia lub wręcz uniemoŜliwia jego dalsza
biologiczna egzystencje.
Jak wykazują badania, samobójcy odznaczają się wyjątkowo niska zdolnością współdziałania,
nawiązywania kontaktów, zyskania pomocy, Ŝyczliwości, przyjaźni.
Zarówno w Polsce jak i większości krajach świata rośnie trend zachowań autodestrukcyjnych,
który pociąga za sobą coraz młodsze roczniki. Jest to ponadto ta grupa samobójców, w której
nieudane próby samobójcze wynikają w większej mierze niŜ u osób dojrzalszych
z nieznajomości środków pozbawienia się Ŝycia niŜ z instrumentalnego charakteru
autoagresji. W wypadku samobójstwa rzeczywistego działanie samobójcze zgodne jest z
doświadczeniem i wiedza człowieka: ma ono doprowadzić do zgonu. Efekt jednak moŜe być
róŜny, zwłaszcza, gdy się stosuje środki farmakologiczne. Zbyt mała dawka lub niewłaściwy
dobór leku doprowadza jedynie do zatrucia, sytuacji nieoczekiwanej i niezgodnej z intencja
samobójców. Z wiekiem, w miarę utraty nadziei na poprawę warunków „ ludzkiego,
akceptowanego” Ŝycia wybiera się, co raz częściej maksymalnie pewne sposoby śmierci.
Podstawa analizy zamachów samobójczych dzieci i młodzieŜy są (pochodzące z lat
siedemdziesiątych) informacje z badań empirycznych obejmujące kilkutysięczne populacje
chłopców i dziewcząt. Dane zebrano za pomocą kompleksowego, wieloźródłowego zespołu
wskaźników o dzieciach z rodzin dysfunkcyjnych oraz na podstawie wylosowanej badawczej
reprezentatywnej dla wszystkich uczniów. Są to badania dla zbiorowości dwóch roŜnych
zbiorowości czyli:
•
normalnej młodzieŜy szkolnej
•
młodzieŜ szkolna z rodzin dysfunkcjonalnych.
METODYKI BADANIA I CHARAKTERYSTYKA MATERIAŁU
ANALITYCZNEGO
Analiza samobójstw dzieci i młodzieŜy przeprowadzana została na podstawie informacji
zebranych w dwóch ogólnopolskich i reprezentacyjnych badaniach prób samozniszczenia
podejmowanych w najmłodszych grupach wieku.
Pierwsze z badań przeprowadzone w latach 1970-1972 przez Marka Zurna objęło populację
młodzieŜy szkolnej 48 powiatów i 4 dzielnic miast wydzielonych.
(stanowiących próbę 10,9% powierzchni kraju i 10,6% ogółu ludności)
Badanie przeprowadzone przez ankieterów, według jednolitego kwestionariusza wywiadu,
skłaniało się z pytań rejestrujących obiektywne fakty (cechy demograficzno-społeczne ucznia,
charakterystyka zamachu samobójczego) oraz zestawu poglądów i opinii środowiskowych
dotyczących okoliczności targnięcia się na Ŝycie. Badanie wykazało, Ŝe w badanej populacji
uczniów i uczennic 52 szkół 341 osób próbowało popełnić samobójstwo, z czego w 12,3
przypadków próba ta zakończyła się śmiercią.
Drugie z badań przeprowadzone zostało przez Marię Jarosz w roku 1975 na populacji dzieci i
młodzieŜy z rodzin zdezintegrowanych. Materiał informacyjny dotyczy ponad półtora
tysięcznej populacji chłopców i dziewcząt w wieku 8-18 lat uczęszczających w większości do
roŜnego typu szkół. Punktem wyjścia była nie zbiorowość uczniów uczennic, nie szkoła, ale
dom rodzinny- ściśle dysfunkcjonalne środowisko rodzinne.
Pierwsze badanie Marka Zurna objęto całą populacje młodzieŜy. O kilka lat późniejsze
badania Marii Jarosz skoncentrowane były na zbiorowości dzieci i młodzieŜy szczególnie
naraŜonych na procesy społecznego nieprzystosowania i manifestację zachowań
autodestrukcyjnych.
Pochodzenie społeczne młodych samobójców
Jednym z istotniejszych pól analizy jest pochodzenie społeczne młodych samobójców.
Dzieci i młodzieŜ nie pełną jeszcze ról zawodowych, zatem ich miejsce w strukturze
społecznej wyznacza pozycja społeczna i zawodowa rodziców.
NajwyŜsze wskaźniki prób samobójczych przejawiają dzieci ze środowisk robotniczych,
zwłaszcza dzieci robotników niewykwalifikowanych, najniŜsze wśród dzieci rolników.
Dzieci ze środowisk robotniczych przejawiała się wielokrotnie większym udziale tej grupy
młodych samobójców niŜ grup robotniczych w strukturze zawodowo czynnej ludności Polski.
Dzieci rolników podejmujących próby samobójcze była odwrotnie proporcjonalna do udziału
tej warstwy społecznej i zawodowej w strukturze pracującej ludności kraju.
Dotyczyło to uczniów i uczennic z grupy uznanej za normalną.
Wśród dzieci i młodzieŜy z rodzin zdezorganizowanych udział synów i córek robotników i
robotnic jest jeszcze większy i obejmuje ponad 80 % całej populacji. Za rodziny
zdezorganizowane uznano rodziny, w którym faktycznemu rozbiciu rodziny towarzyszyły
patologiczne zachowania przynajmniej jednego z rodziców ( alkoholizm lub przestępczość
skierowana przeciw rodzinie)
STRUKTURA DEMOGRAFICZNA ZBIOROWOŚCI
Strukturę demograficzną obydwu porównywanych zbiorowości róŜnicuje płeć osób
podejmujących próby samobójstw.
Stosunek chłopców do dziewcząt jest, w przybliŜeniu, 1:3 w ogólnopolskiej zbiorowości
uczniów i uczennic z rodzin dysfunkcjonalnych.
W statystyce zgonów samobójczych proporcje obydwu płci są odwrotne: udział samobójców
do samobójczyń jest 5:1.
Normalnej młodzieŜy szkolnej ponad 12 % prób samobójczych zakończyło się śmiercią, przy
czym skuteczność zamachów samobójczych była znacznie większą w grupie chłopców niŜ w
grupie dziewcząt. Wśród chłopców stosunek samobójstw zakończonych śmiercią wobec
udaremnionych prób samobójczych był w przybliŜeniu jak 1:4 wśród dziewcząt – 1:15.
Względnie małe zróŜnicowanie udziału dziewcząt i chłopców w strukturze samobójstw
młodzieŜy szkolnej pochodzącej z rodzin zdezorganizowanych jest nieco zaskakujące.
Chodzi tu przy tym nie tylko o zmniejszenie rozpiętości proporcji chłopców i dziewcząt
podejmujących próby samobójcze, ale nawet o ich odwrócenie w określonych typach szkół.
Przewaga dziewcząt występuje tylko wśród młodzieŜy z techników i liceów
ogólnokształcących oraz w grupie „ogółem”, obejmującej cala badaną młodzieŜ. Natomiast
zarówno wśród uczniów szkół podstawowych, jak i zasadniczych zawodowych mamy do
czynienia z przewaga chłopców dokonujących autodestrukcji.
Nasilenie prób samobójczych było najwyŜsze u młodzieŜy w wieku 15-19 lat większość
przypadków dotyczyła przy tym młodzieŜy w wieku 15-17 lat, znajdujących się w okresie
dojrzewania. Prawidłowość tę zaobserwowano w obydwu populacjach, jednak w wypadku
nieco młodszych wiekiem samobójców i samobójczyń pochodzili z rodzin
dysfunkcjonalnych. Dotyczyło to zwłaszcza najmłodszych: w obydwu populacjach najmłodsi
samobójcy obydwu płci ukończyło 9 lat, a najstarsi 18 lat.
Zmienna wyraźnie determinującą obydwie omawiane populacje uczniów dokonujących prób
samobójstw był rodzaj szkoły. Nie zaobserwowano natomiast uchwytnych róŜnic w nasileniu
i strukturze zjawiska związanych z usytuowaniem szkol w środowisku wiejskim, miejskim
lub wielkomiejskim.
Nasilenie tendencji samobójczych w określonych typach szkół, na przykładzie populacji
dzieci i młodzieŜy z rodzin dysfunkcjonalnych prezentuje tabela:
Samobójstwa uczniów w wieku 8-18 lat z rodzin dysfunkcjonalnych według płci i rodzaju
szkoły w Polsce:
Rodzaj szkoły
Płeć
Ogółem
podstawowa
zasadnicza
technikum
zawodowa
i liceum
Razem
8,5%
5,4%
7,5%
12,1%
Chłopcy
7,5%
7,2%
19,1%
8,1%
Dziewczęta
10,9%
4,7%
15,9%
4,5%
NajwyŜsze wskaźniki prób samobójczych zarejestrowano, jak wynika z tabeli, wśród uczniów
szkół zawodowych, najniŜsze wśród uczniów szkól podstawowych. Są to tendencje zbliŜone
do zaobserwowanych we wcześniej badanej „normalnej” populacji uczniów.
RównieŜ i w tej grupie młodzieŜy najrzadziej samobójstwa popełniali uczniowie szkół
podstawowych, a najczęściej uczniowie techników i liceów.
Czynnikiem róŜnicującym obydwie zbiorowości jest natomiast udział w strukturze
samobójstw usiłowanych młodzieŜy z zasadniczych szkol zawodowych – kilkakrotnie
większy wśród uczniów i uczennic z rodzin zdezorganizowanych niŜ wśród ich rówieśników
pochodzących z rodzin względnie normalnych.
Nasilanie się zachowań samobójczych wśród uczniów określonych typów szkol związane jest
zarówno z coraz bardziej suicidogennym wiekiem uczniów, jak i z ich wywiązywaniem się,
czy raczej nie wywiązywaniem się, z roli ucznia. Na to ostatnie zjawisko wskazują zwłaszcza
dwie konstatacje.
•
Po próby samobójstw podejmują z reguły uczniowie słabsi.
•
Sezonowości podejmowanych prób samobójczych.
Zdecydowanie przewaŜają one pod koniec roku szkolnego oraz półrocza. Podejmują je
zarówno dzieci z normalnie funkcjonujących rodzin, jak i rodzin zdezorganizowanych.
W zbiorowości dzieci i młodzieŜy z rodzin dysfunkcjonalnych próby samobójstw
dokonywane są kilkakrotnie częściej niŜ w populacjach ich szkolnych rówieśników.
NIEKTÓRE SPOŁECZNO- ŚRODOWISKOWE DETERMINANTY ZJAWISKA
Wszystkie formy zachowań autodestrukcyjnych wyrosły na podłoŜu określonej, niekorzystnej
sytuacji rodzinnej i są wskaźnikiem społecznego nieprzystosowania sprawcy aktu autoagresji.
Szczególnie silnie usposabiający do samo niszczenia jest syndrom sytuacyjny, czyli
kumulowanie się kłopotów domowych i szkolnych wtedy, kiedy ani dom, ani szkoła nie
wiąŜe poŜywnie dziecka. Samobójstwo jest przy tym jedna z moŜliwych dróg zmiany
istniejącej sytuacji.
Prawdopodobieństwo dokonania próby samobójstwa było w badanych dotąd zbiorowościach
tym większe, ,, [...] im intensywniej wzrastało poczucie wyobcowania ze środowiska
rodzinnego, inaczej mówiąc, im natrętniej pojawiało się przeświadczenie o swej zbędnej roli
w domu lub poczucie narzucenia roli nieadekwatnej do tej, jaka nieletni we własnym
wyobraŜeniu sobie przyporządkował”
PROFILAKTYKA SAMOBÓJSTW
Działania zapobiegawcze samobójstw moŜna realizować na trzech poziomach czyli:
•
profilaktyka pierwszorzędowa
•
profilaktyka drugorzędowa
•
profilaktyka trzeciorzędowa
1) Profilaktyka pierwszorzędowa ma na celu promocję zdrowia i przedłuŜanie Ŝycia
człowieka oraz zapobieganie pojawianiu się problemów związanych z zachowaniami
dysfunkcjonalnymi. Czyli rozwijanie róŜnorodnych umiejętności radzenia sobie z wymogami
Ŝycia.
Zapobieganie wszelkim patologiom, w tym takŜe samobójstwu< wiąŜe się to z modyfikacją
warunków Ŝycia, nauki, pracy ludzi, czyli poprawa stosunków międzyludzkich, zapobieganie
występowaniu sytuacji konfliktowych i frustracyjnych. Potrzebna jest tu, zatem współpraca
specjalistów z róŜnych dziedzin.
Rozsądna współpraca mediów i suicydologów mająca na celu nie popychanie do
samobójstwa, ale odwodzenie od niego, przez np. popularyzację informacji o pracy placówek
pomagających ludziom zagroŜonych samobójstwem.
Ludzie, którzy są samotni, niezintegrowani z szersza społecznością, częściej decydują się na
odebranie sobie Ŝycia.
Forma profilaktyki byłaby, więc tutaj aktywizacja róŜnych grup społecznych, aby
zaangaŜowanie w nie, nie dopuściło myśli o moŜliwości popełnienia samobójstwa. W Polsce
od 1989 roku obserwuje się wzrost aktywności takich grup. Adresatami i odbiorcami róŜnych
form profilaktyki, pomocy, opieki są głównie dzieci i młodzieŜ.
W ramach badań nad zjawiskiem samobójstwa wśród uczniów wyróŜniono takie ich cechy
jak:
Niewielkie poczucie wspólnoty, egocentryzm, duŜa wraŜliwość, złe noszenie niepowodzeń,
nadmierne ambicje, próŜność. Zadaniem szkoły powinno być zapobieganie rozwijaniu się
tych cech. Wymaga to współdziałania wszystkich uczniów i nauczycieli.
Jedną z dróg tworzenia warunków do prawidłowego funkcjonowania dziecka jest stosowanie
wobec niego „zasad rodzicielskiego wychowania” sformułowanych przez amerykańskie
stowarzyszenie rodziców „Operations Par” te zasady to:
•
pełna wzajemna miłość – jest realizowana, gdy w rodzinie kaŜdy z jej członków z jej
członków darzy miłością kaŜdego
•
konstruktywna dyscyplina – jej celem jest nauczanie dziecka Ŝycia z ludźmi i dla
ludzi, powinna więc słuŜyć dziecku, a nie rodzicom;
•
wspólne spędzanie czasu wolnego- moŜe mieć mięć róŜne oblicza, ale celem jest
zawsze lepsze poznanie siebie, wzajemne zbliŜenie się, rozmowa;
•
Zaspokajanie potrzeb wszystkich członków rodziny-dotyczy ona stwarzania
moŜliwości rozwoju kaŜdemu z członków rodziny;
•
Rozwijanie wzajemnego szacunku – nie tylko jednostronnego: dzieci w stosunku do
rodziców!
•
Uczenie odróŜniania dobra od zła – co wiąŜe się bezpośrednio z kształtowaniem u
dzieci prawidłowego systemu wartości;
•
śyczliwe słuchanie – które zakłada staranie się o zrozumienie doświadczeń, przeŜyć i
zachowań rozmówcy, takŜe tego najmłodszego;
•
SłuŜenie radą- pomaganie przez dostarczanie informacji i sugestii zapewnianie
wsparcia i zwiększenie wsparcia i zwiększanie poczucia bezpieczeństwa przy
pozostawieniu swobody w wyborze własnego sposobu działania;
•
Pobudzanie poczucia niezaleŜności- ułatwianie usamodzielniania się i niehamowanie
rozwoju;
•
Posiadanie poczucia rzeczywistości- adekwatne spostrzeganie rzeczywistości i ludzi
W ogół siebie.
Zasady te są drogą do wychowania mądrego człowieka, który nie stanie się alkoholikiem,
narkomanem czy samobójcą.
2) Profilaktyka drugorzędowa
Profilaktyka drugorzędowa – nazywana równieŜ teŜ wczesną identyfikacją, ma na celu
ujawnienie osób najbardziej zagroŜonych wystąpieniem zaburzeń i pomaganie w redukcji
ryzyka (czyli zapobieganie rozwojowi zaburzeń), a takŜe umoŜliwienie wycofania się z
zachowań ryzykownych.
Szczególnie naraŜone na ryzyko popełnienie samobójstwa grupą są osoby przeŜywające
kryzys. Dlatego w pracy z nimi najwaŜniejsza jest pomoc w przetrwaniu momentu
niebezpieczeństwa, stymulowanie ich rozwoju i przemiany, bowiem po pierwotnie
pojawiającej się bezradności i panice często zmienia się ocena sytuacji,. Temu zadaniu mogą
podołać nie tylko specjaliści - kaŜdy człowiek powinien słuŜyć pomocą drugiemu np. przez
rozmowę i nie pozostawiać go samemu sobie. NajwaŜniejszym zadaniem w interwencji
kryzysowej jest: „być przy kimś, by on mógł jeszcze być”.
Kryzysy róŜnego typu są najsilniejsze przeŜywane przez nastolatki. Zmagają się oni
róŜnorodnymi trudnościami, a nie pomaga im w tym z pewnością fakt stopniowego
rozluźnienia więzi z domem rodzinnym. Jego miejsce w kształtowaniu postaw i zachowań
zaczynają zajmować rówieśnicy.
Aby skutecznie pomagać sobie i innym w przeŜyciu kryzysu, trzeba umieć go rozpoznawać.
Wystąpienie poniŜszych cech z duŜym prawdopodobieństwem wskazuje na obecność
kryzysu:
•
Obecność ostrego wydarzenia krytycznego lub przewlekłego stresu;
•
Spostrzeganie sytuacji, jako utraty, zagroŜenia lub wyzwania;
•
Doświadczenie przez osobę negatywnych emocji i przeŜyć;
•
Poczucie niepewności co do przyszłości;
•
Poczucie utraty kontroli;
•
Nagłe naruszenie rutynowych form zachowania, rytmu dnia, przyzwyczajeń;
•
Stan napięcia emocjonalnego trwający przez dłuŜszy czas;
•
Konieczność zmiany dotychczasowego sposobu funkcjonowania.
•
Dla uczniów z zaburzeniami zachowania(wagarujących, uciekających z domu,
sięgających po alkohol, narkotyki, podejmujących próby samobójcze) powstało wiele
innych programów poprawy funkcjonowania społecznego dostępnych w literaturze
przedmiotu oraz specjalistycznych placówek.
3.) Profilaktyka trzeciorzędowa
Profilaktyka trzeciorzędowa jest interwencją juŜ po wystąpieniu dysfunkcji. Ma ona na celu
przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego, a takŜe umoŜliwienie osobie objętej
terapią i rehabilitacją powrotu do społeczeństwa oraz prowadzenie w nim satysfakcjonującego
i społecznie akceptowalnego trybu Ŝycia wolnego od patologii. W przypadku samobójstw
obejmuje się działaniami tego typu osoby po nieudanych próbach samobójczych. Włącza się
w nie równieŜ rodzinę, przyjaciół czy dalsze otoczenie suicydenta.
Pamiętać trzeba ze są samobójcy, którym pomóc nie moŜna, ale przecieŜ nie wiadomo, którzy
to są, więc zasadą jest walka o kaŜdego.
10 KROKÓW
Amerykański suicydolog M. Anthony opracował procedurę 10 kroków, według których
naleŜy postępować w sytuacji zagroŜenia.
KaŜdy nauczyciel powinien ją znać i umieć zastosować.
Krok pierwszy – zbuduj pomiędzy sobą, a pacjentem tzw. most:
- bądź mocny i bądź oparciem dla niego, mów tonem Ŝyczliwym, ale stanowczym:
Słuchaj mnie, bo nie mogę pomóc!
- bądź Ŝyczliwy, serdeczny, nie osądzaj,
- okazuj zainteresowanie jego sprawami oraz umiejętnie nieś pomoc, a takŜe spokojną
pewność siebie,
- zapewnij oparcie emocjonalne tym, Ŝe wiesz co robisz,
- kiedy tylko będzie to moŜliwe, zbierz od niego informacje.
Krok drugi – otwórz drzwi i słuchaj; oznacza to, Ŝe:
- osoba w sytuacji kryzysowej potrzebuje kogoś, kto ją wysłucha, stąd naleŜy dąŜyć w
kierunku zrozumienia problemów, które kryją się za jej wypowiedziami,
- staraj się określić, jaki jest główny problem (tu naleŜy pamiętać, Ŝe problem moŜe w
rzeczywistości nie istnieć, moŜe to być tylko wyobraŜeniowe postrzeganie rzeczywistości
przez daną osobę),
- dowiedz się, jakie wydarzenie było bezpośrednią przyczyną kryzysu,
- wczuj się w to, co osoba w kryzysie przeŜywa w danej chwili.
Krok trzeci – oceń rzeczywistość, to znaczy:
- poznaj konkretny plan (a moŜe to być powracająca myśl),
- nie obiecuj zachowania tajemnicy, gdyŜ moŜna w ten sposób zapłacić ludzkim Ŝyciem.
Krok czwarty – oceń natęŜenie, to znaczy:
- siłę i zakres emocji (czy są to powaŜne myśli samobójcze),
- nie mów: Wszystko będzie dobrze, weź się tylko w garść,
- okazuj słowami zrozumienie problemu i osoby.
Krok piąty – traktuj rozmówcę powaŜnie, to znaczy:
- pamiętaj, Ŝe minimalizowanie trudności i pozorny spokój mogą kryć głębokie poczucie
rozpaczy,
- powiedz mu: Ludzie czasem czują się bezradni i tracą nadzieję do tego stopnia, Ŝe zaczynają
myśleć o skończeniu ze sobą. Jeśli ty teŜ czujesz się w ten sposób, nie znaczy to, Ŝe musisz
naprawdę tak postąpić.
Krok szósty – zadaj właściwe pytania. Przykładowe pytania od których moŜna zacząć dialog:
- Jak chciałeś to zrobić?
- Czy ostatnio wszystko wyglądało tak źle, Ŝe chciałeś sobie coś zrobić?
- Czy masz do tego środki?
- Co chciałeś przez to osiągnąć?
- Co trzymało cię dotąd przy Ŝyciu?
- Jak sądzisz, co czeka cię w przyszłości?
- Czy sądzisz, Ŝe wybrana metoda naprawdę spowoduje śmierć? itp.
Krok siódmy – znajdź i zmobilizuj system oparcia:
- oceń jego siły, które mogą być dla niego oparciem w pokonywaniu kryzysu,
- dowiedz się, kto jest najwaŜniejszą osobą w jego Ŝyciu, kogo chciałby mieć teraz przy sobie,
- zapytaj o jego system oparcia (o jego przyjaciół, rodzinę),
- zadawaj pytania typu: Kogo chciałbyś mieć teraz przy sobie? Albo: To waŜne, Ŝebym cię
teraz z kimś skontaktował. Kto to powinien być?
Krok ósmy – podejmij działania:
- skoncentruj się na najwaŜniejszej sprawie i zastosuj metody pozytywnego opanowania
problemu.
Uwaga: Większość osób zagroŜonych ma tylko wstępny plan samozniszczenia. Jeśli
uda się wyeliminować ten plan, sytuacja często rozmywa się aŜ do punktu, gdy
samobójca zechce przyjąć pomoc.
- Jeśli to potrzebne, inicjatywę powinien przejąć pedagog, np. powinien powiedzieć: Będę
brał udział w twoim Ŝyciu, ale nie w śmierci. Teraz zrobimy to i to ...
Krok dziewiąty – utrzymaj cel:
- spotkaj się z tym uczniem wkrótce po pierwszej rozmowie,
- zaofiaruj się jako uwaŜny i zainteresowany słuchacz, zanim zapewnisz mu bardziej
specjalistyczną, długoterminową pomoc.
Krok dziesiąty – przekaŜ pałeczkę:
- zapewnij wyspy oparcia wokół zagroŜonego ucznia,
- przebywaj z tym uczniem tak długo, jak tylko będzie to potrzebne, ale nie dłuŜej niŜ to
konieczne dla zdrowia psychicznego obojga – pedagoga i ucznia.
Na zakończenie chcę zaznaczyć jeszcze raz, Ŝe to na nas - dorosłych spoczywa
odpowiedzialność za to, Ŝe młody człowiek podejmuje tak desperacki krok, jakim jest próba
samobójcza.
Wielu badaczy problematyki samobójstw obciąŜa społeczeństwo winą za śmierć niejednego
desperata.
„(...)Śmierć z własnej ręki jest niekiedy lepszym rozwiązaniem niŜ samotna walka z
cierpieniem, napotykająca jedynie emocjonalny chłód i brak zrozumienia.”
Dlatego teŜ obowiązkiem społeczeństwa jest zapewnienie jak najlepszych warunków
wychowywania dzieci i młodzieŜy oraz odpowiednia profilaktyka w celu wytworzenia w
społeczeństwie postaw pozytywnych wobec osób cierpiących.
MITY I LUDZKA OBOJĘTNOŚĆ
Akt samobójczy moŜe być wyrazem zemsty czy odwetu wobec osób /instytucji/,
będących źródłem stresu i frustracji jak i ucieczki, wycofywania się dorastających z sytuacji
konfliktowych, niepokojów i lęków, a takŜe potrzeby ukarania się, silnego poczucia winy
Posiadanie wiedzy na temat procesów zachodzących w młodym człowieku w okresie
dorastania, to główny obowiązek jego najbliŜszego otoczenia. Wiedza ta pozwoli na
racjonalne działania z potencjalnymi samobójcami.
Pomoc samobójcom i przeciwdziałanie samobójcom utrudniają mity i postawy
usprawiedliwiające obojętność i nieznajomość tematu. Błędne przekonania i opinie na temat
samobójstw sprawiają, Ŝe nie reagujemy na sygnały wysyłane przez młodego człowieka lub
reagujemy źle. NaleŜą do nich:
• „Ludzie, którzy mówią o samobójstwie, nie odbierają sobie Ŝycia”
Nieprawda. Według licznych autorów 80 do 85% samobójców ostrzegało uprzednio
swoich najbliŜszych o zamiarze odebrania sobie Ŝycia.
• „Samobójstwo przychodzi bez ostrzeŜenia”
Nieprawda.
Desperat zawsze komunikuje swoje zamierzenia albo w sposób werbalny uŜywając
słów np.
- „wolałbym nie Ŝyć”
- „wolałbym się nigdy nie urodzić”
- „mam ochotę się zabić”
- „juŜ niedługo nie będziesz musiał się o mnie martwić”
- „wątpię, czy przeŜyję”
- „wszystko jest bez sensu” itp.,
albo niewerbalny:
- obniŜenie nastroju
- przygnębienie
- smutek
- brak troski o wygląd zewnętrzny, unikanie kontaktów koleŜeńskich
- pilne regulowanie własnych spraw
- rozdawanie cennych przedmiotów
- szukanie pojednania z dawnymi przyjaciółmi
- pisanie testamentu
- przejawianie obsesyjnych zainteresowań na temat:
· śmierci
· chorób śmiertelnych
· tematów religijnych
· Ŝycia pozagrobowego
- czasem zachowania hiperaktywne i nadpobudliwość itp.
• „Samobójcy chcą umrzeć za wszelką cenę”
Nie wszyscy. Jedynie ci, których motywacja ma charakter autentyczny rzeczywiście
pragną umrzeć. Tego typu motywacji samobójczych jest ok. 51 – 65%
• „Samobójcy nie chcą umrzeć. Pragną jedynie manipulować swoim otoczeniem”
Niezupełnie. Zwrócić na siebie uwagę, na swoje problemy i cierpienie, uzyskać
pomoc poprzez próbę samobójczą pragną ci, którzy chcą Ŝyć, ale w innych, lepszych
warunkach. Stanowią oni 34 – 48% wszystkich suicydentów. Są to tzw. samobójcy
instrumentalni.
• „Poprawa nastroju po kryzysie samobójczym oznacza koniec zagroŜenia.”
Nie zawsze. MoŜe ona oznaczać, Ŝe młodym człowiekiem przestały juŜ targać
wątpliwości – Ŝyć czy umrzeć? Zdecydowanie wybrał śmierć i to przyniosło mu
wewnętrzny spokój i zadowolenie.
• „Samobójstwu nie moŜna zapobiec”
Niekoniecznie. ZaleŜy z jakim rodzajem motywacji mamy do czynienia. Jeśli ma ona
charakter instrumentalny, a więc wiąŜe się z pewnym dyskomfortem Ŝyciowym,
wówczas szybkie dostrzeŜenie zagroŜenia i odpowiednia na nie reakcja, mogą
zapobiec nieszczęściu.
• „Osoba o skłonnościach samobójczych będzie mieć je juŜ zawsze”
Niekoniecznie. W niektórych przypadkach skłonności samobójcze mogą mieć
charakter reaktywny, sytuacyjny, mijają zatem z chwilą rozwiązania problemu.
Bardziej trwały charakter mogą mieć natomiast tendencje samobójcze osób
posiadających osobowość suicydalną /skrajnie pesymistyczną/. Jednak i one mogą
pomyślnie przejść terapię i z pomocą Ŝyczliwych, „waŜnych innych” uwolnić się od
problemu.
• „Próby samobójcze rzadko bywają ponawiane”
Niekoniecznie. Niektórzy autorzy (np. Anthony) szacują, Ŝe około 12 % niedoszłych
samobójców próby te ponawia nawet kilkakrotnie, przy czym trzecia próba jest juŜ
zwykle udana. B. Hołyst mówi tu nawet o 60 %.
• „Wszyscy samobójcy są umysłowo chorzy”.
Nieprawda. Wielu spośród suicydentów cierpi co prawda na pewne zaburzenia
psychiczne (np. depresję, schizofrenię), jednak odsetek ich nie pozwala na przyjęcie
generalnej tezy, iŜ choroba psychiczna czy umysłowa leŜy u podłoŜa kaŜdego
samobójstwa.
• „Samobójstwa popełniają ludzie określonego typu”
Nie zawsze. MoŜna określić tzw. grupy podwyŜszonego ryzyka, jednak problem
samobójstwa dotyka ludzi wszelkich ras, religii, ludzi w kaŜdym wieku i w kaŜdej
sytuacji społeczno – ekonomicznej.
Myśląc w kategoriach powyŜszych stereotypów usprawiedliwiamy naszą bierność, a
nawet niechęć do zajmowania się tym problemem. Na zapowiedź samobójstwa reagujemy
często źle: złością, irytacją, poczuciem winy; odsuwamy więc problem, bagatelizujemy go.
Zagubiony psychicznie nastolatek powinien przekonać się i upewnić, Ŝe moŜe swoje Ŝycie
zmienić na coraz lepsze. NaleŜy ujawniać i kształtować w nim jak najwięcej pozytywnych
cech, pokazywać róŜne opcje i moŜliwości Ŝyciowe, uczyć go myśleć w kategoriach sukcesu i
oduczać liczenia wyłącznie na szczęście.
Trzeba rozbudzić w nim pragnienie zmian i pomóc mu w przezwycięŜaniu przeszkód. Musi
poczuć się zauwaŜany, potrzebny i waŜny, to zobaczy sens Ŝycia i optymistyczną przyszłość.
Takie nastawienie do Ŝycia i siebie samego na pewno zmniejszy w duŜym stopniu
prawdopodobieństwo podjęcia przez nastolatka próby samobójczej.
Bibliografia:
1.) http://www.literka.pl.
proby-samobojcze-i-samobojstwa-wsrod-mlodziezy-w-okresie-dorastania--przyczyny,artykul,15513
2.) Psycholog Małgorzata Brzezińska Czasopismo pt. „Wychowanie” numer 15 2007 rok
artykuł pt. „Profilaktyka samobójstw”
3.) Hołyst Brunon „Samobójstwo - przypadek czy konieczność”
4.) Jarosz Maria „Samobójstwa - ucieczka przegranych”