Zobacz publikacje

iil,'
&l
,$.
HONESTE VIVERE...
Księga pamiątkowa ku czci Profesora Władysława Bojarskiego
Toruń 2001
ff
&r
#ir
b.
Xi"
br;
&;
*r
!ii:
MARZENA HANNA DYJAK)WSKA (LUBLIN)
t:
Tl
PRAWO RZYMSKIE
Y:
fi
W POEZJI PUBLIUSZA OWIDIUSZA NAZONA
ł,:
$
$l;'
I
ł,
1.
Twórczość jednego z najwybitniejszych rzymskich poetów epoki Au-
gusta, Publiusza Owidiusza Nazona (43 r. przed Chr.
18 r. po Chr.), stanowi przedmiot zaitrteresowania historyków literatury -i czytelników przede
wszystkirn ze względu na walory literackie: oryginalnośó tematyki i formy,
mistrzostwo języka i stylu. Ze względu na licznę i róŹnorodne odniesienia
do prawa rzymskiego warto jednak spojrzeć na utwory poety z Sulmony
jako rra źródłopoznania prawa oruz obyczajów Rzymian.
W swych wierszach owidiusz sięga do zagadniefl należących do różrrych działów prawa rzymskiego, zarówno publicznego, jak i prywatnego'
Llczna grupa utworów, poclrodzących zwłaszcza ze zbiorów Amores, Ars
amatoria i Heroides, rrawiązuje do prawa rodzinnego i osobowego. owidiusz
wspomina ln.iIl. o instytucji posagu oraz o zwyczajowym geścieuznania
dziecka
tollere liberum, jednak najwięcej aluzji wiĘe się z ustawodawstwem małżeńskim
oktawiana Augusta. W tych właśniea|uzjach szczególnie uwidocznia się zainteresowanie poeĘ nie tylko prawem, lecz także
rzyrnskimi obyczajami i moralnością. Refleksje nad stosunkiem prawa do
obyczajów dostrzegalne sątakże w uwagach związanych z prawęm spadkow związwym i rozpowszechnioną praktyką aborcji. Wymierzona poecie
kara relegacji dała asumpt
ku z opublikowanięm poematu Ars amątoria
karnego, zawartych
do licznych odniesień do rzymskiego postępowania
w zbiorach Tristia i Epistulae ex Ponto. Własne doświadczenia zdobyte podczas sprawowania rriższych urzędów, a takŻe osiągnięcia przyjaciół wspinających się po stopniach cursus honorum stały się z kolei okazjądo uwag na
temat atrybutów i kompetencji, m'in. sądowych, rzymskich urzędników
oraz procesu cywilnego. Analiza obserwacji poety na temat prawa i obyczajów oraz ocęna ich przydatności jako źródła poznania prawajest przedmiotem niniejszego studium.
40
Marzena Hanna Dyjakowska
2. Wśród odrriesieli do prawa lodzinnego, osobowego i spadkowego
fr'agmerlt listu dwurrastego ze zbioru Heroides rrawiązuje do irrstytucji posagtr. oto odtrącona Medea czyni wyrzUty Jazonowi, pragnącemu pojąć za
zonę królewllę koryncką Kreuzę:
(lampa numeravimus illo,
'sit, r1ucłeris?
qui libi laturo vellus arąndus erat'
Aurelłs ille arias villo spectabilis alto
dos ntett, quam, dicam si tibi ,,redde!" neges.
Dos mea tLł saspes, dos est mea Graią iuventus! (Her.Xil 199_Ż03)'
Dos ubi
We fr'agnrencie z drugiej księgi lrs amatoria poeta żartobliwie zauważa, że posagiem Zon Są spoly (dos est uxoria lites
1 55). W obu wynlie_
rrionych fragnretltaclr owidiusz posługrrje się oczywiście
przenośnią gdyż
posagiern były .iedynie wartości nrajątkowe wniesione mężowi, by ułatwić
trru ponoszenie kosztów związanych z utl'zymanienr rnałŹeństwa'. Wręczuny
posag stawał się własrrościąrnęza, ale tr'aktowany był zawsze w sposób
szczególny. obok tradycyjnej zasady własnościmęża ukształtowało się
plzekonanie, że posag jest jedrrak związany zŻol1ą(res uxoria), a w przypadku rozwiązania małżeństwa powirrierr podlegac zwrotowi, o czym wspomina Mędea w powołanyln wyzej fragmencie Heroides. Z prawem rodzinnym związany jest także fr'agment listu czwartego z tegoż poernatu. Zona
Tezettsza, Fedra, zakochana w swym pasierbie Flipolicie, wyznaje mu miłośći prosi o jej odwzajemnienie. Przypornina pl'Zy tym, iż Hipolit, jako
nieprawy syn Tezeusza, wyłączonyjest od dziedziczęnia po ojcu, co więcej. rna blaci:
Addidit etJratres ex me tibi, quos tamen omnis
non e4o tollendi causa, sed ille fuit. (Her. 4, 1Ż3_124)'
PowyŻszy fragment wspomina o zwyczaju potwierdzającyrn władzę o.jca
rodziny nad llowo nat'odzoIrym w małżeństwię dzieckiem
tollere liberunl.
ow gest uztrania dziecka' polega.iący na podniesieniu go -z ziemi iobejściu
dornowego ogrriska, oznaczał też wolę nieporzucania noworodka'' In,ly,n
sposobem na pozbycie się niechciarrego potomstwa była aborcja. W czasach
owidir'rsza wprawclzie nie stanowiła ona przęstępstwa3, była jednak czynem
I Paul. D.23,3,56,1.
] M' Kaser, Das rómische Privatrecht, t. l, Miinchen l97l, s' 345 in. prarvnym
o
zna_
czeniu aktu tollere liberum zob. takŻe: S' Pęrozzi, Tollere liberum, Scr.itti giuridici, t. 3,
Milano 1948, s. 93 i n,; E. Volterra, Un'osservazione in tema di tollere liberos, [w:l Festschrift Fritz Sclrulz, t. I, Weimal 1951, s,388 in.l idenr, Ancora di tema di ,,tollere libe-
ros'', Iura' Rivista irrternazionalę di dilitto fomano e antico,3 (1952)' s.216_Ż'!7.
r DopierozaSewęrówabolcjapopełniorraplzezkobietęwbr.ewwolijejmężazostałapo
raz pierwszy uZnana
w dt'odze inter'pretacji lex Cornelia de sicąriis et veneficiis
za
-
przestępstwo karane czasowym wygnaniem, a w pewnych rvypadkaclr nawet śrniercią(Tryph.
ł
i'
P
[:
l,
i'
i.
i
Prawo rzymskie w poezji Publiusza Owidiusza Nazona
41
tnoralnie naganllym' a fakt występowania tego zjawiska w różnyclr okresach historii Rzymu i stosunek doń społeczeństwa przewija się w szeregu
utworów. oto w poemacie Nux poeta wyraził ubolewanie nad jednym z powodów, dla któlego kobiety dopuszczały się tego czyrru:
Nttnc uterum vitiat, quae vult formosa videri,'
rąraque in hoc aevo est quae velit esse parens. (Nux 23-24).
o fakcie, iż niejedna Rzymianka wzbraniała się przed macierzyństwem
bojąc się przedwczesnej utraty młodzieńczej urody, świadczy także następująca uwaga w trzeciej księdze Ars amatoria'.
Adde, quod et partus faciunt breviora iuventae
tempola: continua messe senescit ager. (Ars am.3, 81-82).
Z fragmentu pierwszej księgi poematu Fasti wynika, że w czasach drugiej wojny punickiej odmawianiem rodzenia dzieci' a nawet spędzaniem
płodu usiłowały Rzymianki wywalczyć zniesienię ograniczającej zbytek lex
oppia. Po zakończęniu wojny upomniały się o przywrócenie dawnyclr przywilejów:
Mox honor eripitur, matronaque destinat omnis
ingratos nulla prole novąre yiros,
neve daret partus, ictu temerąria caeco
visceribus crescens excutiebat onus. (F. 1,, 621*624).
Temat aborcji rozwinął owidiusz w dwu elegiach z księgi drugiej Amores' W pierwszej z nich (2, 13) poeta wyraża lęk o zdrowie swej kochanki,
Kotynrry, która w tajernrricy przed nim targnęła się na życie nienarodzonego dziecka, byó może jego własnego' Choć nie przeczy winie Korynny,
grriew ustępuje trosce; o ratunek dla niej zanosi więc żarliwą modlitwę do
bogini Izydy, a także do bogini urodzin" Ilityi. Kolejna elegia (2, 14) podejmuje natomiast temat abortu w kategoriach ogólnych, jako swego rodzaju protest przeciw tym praktykom, stosowanym tak często przez współczesne RzyrniankiĄ. Z oburzeniem zapytuje poeta wyrodnę matki:
Vestra quid effuditis subiectis yiscera telis
et nondum natis dira venena datis? (Am. 2, 14,21-2Us.
D. 48, l9, 39). Zo|:. zwłaszcza: Th. Mommsen, Dąs rÓmische Stra,frec ht, Leipztg |899 (Nachdr.
GLaz 1955), s.636-637; C. A. Maschi, Il concepto e il procurato aborto nell'esperienza
antica, Ius' Rivista di scienze giuridiche XXII (l975)' lasc. 3_4, s. 389; E. Nańi, Aborto
e omicidio nella civiltó classica, Aufstieg und Niedergang der rÓmischen Welt II' l3' Berlin
l980, s. 376; E. Hóbenreich, Due senatusconsulti in tema di veneficio (Marcian. 14 inst'
D. 48,8, j,2 e j), Archivio Giuridico Filippo Serafini,208 (1988), s. 85 i n.
a S. Stabr'yła, owidiusz' Świąt poetycki, Wrocław 1989, s' 6'7
'
5
Zob. takŻe: An't.2, |4,35 i n.; por. C. A. Maschi, op.cit., s. 387.
Marzena Hanna DYjakowska
Nierzadko jednak zdarza się, że kobiety decydujące się na poronienie,
tam'
by unikrrąó zrriekształceń figury (złt careat rugarum crimine venter
że, 7), płacą ży ciem za sw ąpróżnośó
At tenerae faciunt, sed non
-
:
inxpune,
puellae;
saepe, suos utero quae necat, ipsa perit.
lpsa perit, ferturque rogo resoluta capillos,
et cląmant ,,merito!" qui modo Cumque vident. (tamże, 37-40).
Przytaczając przeciwko usuwaniu płodu argumenty natury eĘcznej i zdrowotnej, nie mozę jednak owidiusz powstrzymać się od żartu, którego przedmiotem jest głoszone przez cesarską propagandę boskie pochodzenie oktawiana Augusta: gdyby Rea Sylwia' matka Romulusa i Remusa, popełrriła
powiada
nie byłoby założyciela Rzymu, a gdyby Wenus
taką zbrodnię
- Eneasza zapobiegła
jego przyjściuna świat,nie byłoby dzinosząc w łonie
jedrrak tego humorystycznego akcenPomimo
(tanrże'
15-18)!
siaj cezarów
tu obu omawianyrrr elegiom poęta nadaje powazną niema| patetyczną wy_
mowę' podzielając powszeclrne potępienie, z jakim spotyka się spędzenie
płodu. Pragnienię zachowania urody czy uniknięcia trudów porodu (esf
pretiunl parvae nł;n leve yita morąe
tamże, 26) nie może, zdaniem owidiusza, usprawiedliwiać tego czynu.
Dwukrotnię odwołuje się owidiusz do rzymskiego dziędziczenia testa_
mentowęgo. Udzielając w Ars amatoria rad zakochanym zauwaŻa, iż przesyłanie podarków miewa za cęl nie tylko zdobycie względów dziewczyny'.
Nec dominam iubeo pretioso munere dones;
pąrva, sed a parvis callidus apta dato |...]
Turpiter his emitur spes mortis et orba senectus.
A, pereant, per quos munera crimen habent!
(Ars am. 2, 261-Ż62, 27 |*27 2).
okazji do pozyskania wdzięcznościukochanej ofaz... przyszłego spadkodawcy dostarcza takze opieka w chorobie:
Nec tibi morosi veniant fastidia morbi,
perque tuas fiant quae sinet ipsa, manus l. ".f
Omnibus his inerunt grcttae vestigia curae:
in tabulis multis hąec via fecit iter. (tamże,323-324,331_332).
oba powołane fragmenty sygnalizują rozpowszechnioną w ówczesnym
Rzymie praktykę ,,po|owania'' na spadki i zapisy, która dla wie|u stała się
wprost zawodenr6. Zjawisko to związane było z systemem sankcji dotycząó Praktykę tę obszerniej opisuje jedna z satyr Horacego (Sat' 2,5), w której odyseusz
zapytuje wieszcza Tejrezjasza o sposoby szybkiego wzbogacenia się' Tejrezjasz radzi ubiegać
Prawo rzymskie w poez.li Publiusza Owidiusza Nazona
43
oych uplawnien ia do dziędziczenia testamentowego, wprowad zony ah przez
ustawodawstwo małżeńskię oktawiana Augusta. Uclrwalona w roku 18 przed
Chr. lex Iulia de maritąndis ordinibus (o zawier'aniu rnałżeństw według
stanów) miała położyó kres popularnym wśród stanu senatorskiego wolnym
związkom; jej postarrowienta zaostrzała lex Papia Poppaea nuptialis z roku
9 po Clrr.7 osoby, które uchylały się od rrałożonych przez cesarskie ustawy
obowiązków, były w szczególrrości pozbawione, lub miały ograniczoną,
capacitas w zakresie prawa spadkowego' l1p. caelibes, osoby niepozostające w związku małżeńskim, nie mogły rriczego dziedziczyÓ Z testalnentu'
a orbi
małżonkowie, którzy nię mieli dzieci, nrogli dostaó tylko połowę
-
tego, co zostało inr zapisane8.
3. Z przemianami prawa rodzinnego, wprowadzonyn'ti przez ustawodawstwo Augrrsta, związana jestszczególnte dużaliczba odniesień w poezji
owidiusza. Rola rnałżelistwa,instytucji otaczarrej szczególnąopieką i wzglęsię o względy bezżenrrych i bezdzietnych stal.ców. Warto Zjednać sobie ojców chor.owitych
jedynaków' w ten sposób noŻna liczyć na wzmiankę w testalnencie; tfzeba też pozyskać
sobie otoczenie starca' NaleŹy gorliwie świadozyćwszelkie usługi, nie szczędzić pochlebstw,
a zostanie to wynagrodzone zapisem ozwartej częŚci majątku. Na pogrzebie dobrodzieja'
mimo wewnętrzne| radości,tlzeba udawać snrutek' ajuŻ w czasie Żałobnych obrzędów zacząć zdobywać życzliwośćna.jstarszych współdzicclziców. Zob. M' Cytowska" FI. Szclcst,
Literąturą rzymska. okres auglLstowsłl, Warszawa 1990, s.4'7l-4'72; H. lrrsadowski, Pra'
wo rzymskie u IToracego,
7
Lublin 1935, s. 88.
Jur'yści l'zymscy rozpatr'ywali obie ustawy łąoznie, nazywając je nawet lex lltlia et
Papia Poppaea. Zob' G. lłotondi, Leges publicae populi Ronlani, Milano l9l2 (Naclrdr.
Dalmstadt 1962)' s' 443'445' 457 i a' W lex lulia et Pąpia wprowadzone zostały nakazy
i zakazy, ma.jące na celu popier'anie zawierania małŻeństw, a także sankoje z powodu bezŻenności i bezdŻietności.I tak, Augus1 zakazał zawietania małŻeństw pomiędzy wolnourodzonymi obywatelami rzymsklmi a kobietami o naganne.i reputacji, np' prostytutkami, str.ę_
czycielkami do nierządu, ukaranymi za cudzołóstwo czy aktor'kalrri, a takŻę między osobami
stanu senatofskicgo a wyzwolenicami, ak1ot'kami i dziećmi aktor.ów' obywatcle fzymscy:
ntęŻczyźnimaiący od 25 do 60 lat i kobiety w wieku 20-50 lat mreli ponadto obowiązek
pozostawania w związku małżeńskirn, a do posiadarria .iak najlicznie.jszego potomstwa
skłaniać miały z.jedne.j strony sankc.ie majątkowe, z drugie.i
liczne przywile'je. [JS1awy te
doczekały się bogatej literatury' Zob. rrp. I{' Astolfi, La lex- lttlią et Papia, Paclova 1970;
P. Csillag, The AugrLstan Laws on Family Relations, Budapest 1916 L. F. Raditsa, lugustus' Leqislation Concerning Marriage, Procreation, Love Affairs and Adultery, Aulstieg
und Niedergang II' l3; D. NÓrr, i|łe Matrinlonial Legislation of t1ugustus' An Early Instance
of Social Engineering, The lrish Jurist, vol. XVI, Dublin l98l; M' Zabłocka, Przentiany
prawa osobowego i rodzinnego w ustąwodawstwie dynastii julijsko_klaudyjskiej' Warszawa
t981.
8
Plzyspot'zenia z testamentu, których nie nabywały wyliczone ósoby, pr'zechodziły na
tych, którzy mieli dzieci i byli wymierrieni w testamencie, a.jeślitakich nie było
na śkar.b
palistwa (M. Zabłocka, op.cit., s. 35). Szer'zej o nakazach i zakazach przewidzianych
ustawami Augusta zob. np. cytowana monografia R. Astolfi, passim, olaz P. Csillag, op.cir.,
s.7'7 i n.; L. l.-. Raditsa, op.cit., s. 307 i n.
44
Marzena Hanna Dyjakowska
darrri plincepsa, została w Sztuce kochania wyrażnie zdeprecjonowana. Iuż
we wstępie owidiusz nie pozostawia wątpliwości'że utwór dotyczy miłości
swobodnej, dozwolonej, wolnej od wszelkich zakazów obowiązujących
adręsatkami Sztuki kochania są więc
rzymskie matronae. Bohaterkami
heterae, które róznią się obyczajami zarówno od godnych szacunku matron,
jak i od zwykłyclr kurtyzang. Nie będzie mowy o życiu małżeńskim, gdyż,
zdaniem poety, nie jest ono uważane za dziedzinę miłości:dopiero pozbawiona prawnego przymusu miłośćodzyskuje autentycznośćl0' Znamienne
jest choćby przeciwstawierrie wolnej miłości,której towarzyszy wzajemna
życzliwośÓ porniędzy kochankami, małżonkom prowadzącym ze sobą nieustanne spory:
Hoc decet uxores; dos est uxoria lites:
tudiat opltttus semper amica sonos.
Non legis iussu lectum venistis in unum;
fungitur in vobis munere legis amor. (Ars am.II 155-158).
Nie przepisy prawne' ale życzliwośći wytworne komplementy to atuty
mężczyzny pragnącego zatrzymać przy sobie ukochaną. o ile w nałżeństwie do tradycyjnych obowiązków kobiety należy posłuszeństwo i szacunęk wobec męża, w wolrrym związku sytuacja ulega zmiarrie', to męŻczynta
musi staraó się o łaski kobiety, którą prawo wzbraniało mu poślubic, której
w żaden sposób nie mógł zmusió do dzielenia Zę sobą życia, która zawszę
mogła przenieść swe uczucia na kogośinnego i odejśćl'.ową zależnośó
zakochanego i jego przywiązanie owidiusz porównuje do sytuacji żołnierza12. Porównanię miłoścido słuzby wojskowej było popularne już u wcze_
śrriejszych elegików, owidiusz wyciąga z niego jednak doniosłę konsękwencje. Rzymski żołnięrzzwiąZany był ze swoim dowódcą przysięgą.
Przestawał rlależęć do siebie, a wolnośćodzyskiwał dopiero z końcem służby;
podobnie powinno być w miłościl3.Ządając od adresatów swych pouczeń
całkowitej rezygnacji z rnęskiej woli, prezentuje Owidiusz stanowisko zupełnie odnrienne od tego, jakie daje się dostrzec w obyczajach dawnego
społeczeristwa rzymskiego, gdzie na szacunek Zasługiwała jedynie małżon_
ka. W rrowej, odwróconej, sytuacji mężczyzna staje się nięwolnikiemla,
poniewaŹ kocha, a nie chroni go żadne prawo. owidiusz zaleca nawęt tolerowanie nięwięrności przyjaciółki, by nie odbierać jej możliwościswobodnego wyboru:
9 S' Stabryła, op.cit., s. l20.
P. Gr'imal, Miłośćw Rzynlie,Warszawa l990, s'
" lbicl., s. l3i.
'1 Ars tlrl. 2, Ż33*238; Anzores l 9' l i n.
rr P. Glimal, op.cit.,
s. 133,
lo Zub. np,
Ars an.2,209 i n.
I0
l3l
Prawo rzymskie w poezji Publiusza Owidiusza Nazona
45
Rivalem patienter habe, victoria tecum
stabit L...l
Inrułet illa, feras,' scribet, ne tange tabelląs.
unde volet, veniat; cluoque libebit, eat.
Hoc in legitima praestąnt uxore mariti (Ars am' 2, 539_540, 543*545).
Do zazdrości uprawnia jedynie małżeństwo: w wolnym zvłiązku, jeślinie clrciało się uchodzić za nieznośnęgo grubianina, uczucie to nale_
o ile kobieta zalnężna powinna baó się swego małżonka' a strzeżenie jej jest rzęczą usprawiedliwioną i zgodną z prawem
(hoc decet, hoc leges iusque pudorque iubet
am.3,614), o tyle ko- ArsmęŻatce
bięta wolna nie może tego znieść,skoro nawet
trudno wytrwaó
w związku z jednym tylko mężczyzną(vix hoc nupta tenere potest
Ars
żałoskrzętnie ukrywać.
an.2,388)l
owidiusz opiewając uroki wolnych związków i zachęcając wręcz do
przedkładania ich nad małżeństwo, w którym zreszlątak trudno dochować
wierności, dotyka zagadnień, którym cesarz August poświęciłodrębną
ustawę: adulterium oraz stuprum' Była to lex Iulia de adulteriis coercendis
z
18 r. przed
Chr', nakładająca kary na osoby utrzymujące zabronione związ-
ki pozamałżeńskiel5. Przestępstwa te znano i za czasów republiki, ale wówczas rozpatrywane były jedynie w świetle norm obyczajowych i moralnych
(w tym adulterium jako podstawa do repudium). Lex lulią de adulteriis
wprowadzała pojęcia adulterium i stuprum jako przestępstw prawa pu_
blicznegol6. Pierwszę z nicl.t było związkiem pomiędzy źamęzną kobietą
a mężczyzną który nie był jej mężeml7. Zgodnie z ustawą pojęciem tym
objęto każdy stosunek z kobietą pozostającą w jakimkolwiek związku z tnężczyznąbez względu na jego prawny charakter, nawet gdyby był to związek
zakazany przęz ptawo, np. kazirodczyl&. Strprum było natomiast pozamał_
żęńskim związkiem między mężczyzltą a niezamężną kobietą nie uprawia_
jącą nierząduIo' Istotną nowośćstanowił fakt, iż oba przestępstwa były ka|5
Zob. zwłaszcza: M. Andrćev , I"a lex
t. 5, Bucuresti, s. 165-180.
|!
|7
lulia de adulteriis coercentlis' Studi Classice,
M. Zabłocka, op.cit., s. 68.
Adulterium odnosiło sję nie tylko do kobiet żyjących w matrin.lonium il$tuil' ale
obejmowało także iniustąe nuptiae. Zob. Ulp. D. 48, 5, l4, l: sive iusta uxor
fuit siye iniusta accusationem instituere vir poterit. zob. G. Kuleczka, prawo rzymskie epoki pryncypatu wobec dzieci pozamałżeńskich, Wrocław 1969, s. 46'
!t Ulp.
przyp. 5;
re
D.48,5, 13,4;
por. G. Kuleczka, op.cit., s.47; Th. Mommsen, op.cit., s.695,
M' Zabłocka, op.cit., s'
68.
Pap. D. 48, 5, 6, 7'. stuprum vero in virginent viduamve committitur. Zob. Modest.
D. 48' 5' 34: stuprum committit, qui liberam mulierem consuerudinis c.usa, non marriłnonii, continet, excepta videlicet concubina. Por'. l' 4, l 8, 4. w lex Iulia de adulteriis termin
stuprum uŻywany był zamiennie z adulterium, choć juryścirozgtałlicza'ią te dwa tet.miny,
zob. np. Modest. D. 50, l6, l0l: Inter stuprum et ądulterium hoc interesse quitłanl putant,
Marzeua lJanna Dyjakowska
46
fane w dl'odzę postępowania sądowego przed powołanym pfzez lex Iulia
trybunałerrr2o; karąza adulterium i stuprum była relegatio na wyspy i konfi-
skata częśoi rnajątkir. Oprócz sankc.ji kal'nych wynrierzanyclr winrryrn tego
pr'zestępstwa na odpowiędzialrrość naraŻał się takŻe rnąż, który wiedząc
o adulteriun't żony nie ukarał.jej irrie dokoriał repudium; w takiclr wypad_
kach kar'any był za lenocinium jako stręozyciel żorry, czerpiący zyski z jej
rrier'ządu2]. Zclarłiern P. Gr'irnala fakt, iż ustawodawstwo Augusta musiało
wlęcz zmuszaÓ zdradzonych męzów do wyrzekarria się zon pod groŹbą intanrii i zaliczęnia w szeregi str'ęczycieli, dowodzi liberalnej postawy wielu
nrężów wobec niewierności Żon22. Poclobrry purikt widzerria prezerrtuje
owidiusz .1ako praeceptor amoris w Ars am'ątoria. W drugiej księdze poenratu Frlsli, opisującego rzyrnski kalendarz' poeta wydaje się wprawdzie
wypowiadać pochwałę uStawy o karaniu cudzołóstw, przeciwstawiając peŁ
ne przenrocy r'ządy Rornulusa porządkowi państwa stwot'Zonemu przez Augusta23. .iedrrakże po wieloklotnych zapewnieniach owidiusza' iż swój podr:ęczr-rik rrriłosne_i szttrki zaadl'esował wyłącznie do heter i ich wielbicieli2a'
trruszą zaskakiwać czytelnika wskazówki, w jaki sposób uśpićczujnośćmęża (choć, według rriektóryclr badaczy, słowo vlr oznacza stałego kochanka,
niejako posiadacza dziewczyny). I tak w księdze I młodzieńcy dowiadują
się, że warto zaskarbió sobie przyjaźń męża ukoclrarrej:
Sint etiant tlta vota, viro placuisse puellae;
utilior vobis fcłctus ąmicus erit.
Huic, si sorte bibes, sortem concede priorem:
httic detur capiti misse corona t'uo.
in rutptan, StuprLln inviduttm coł11ł1'littitlLr' Sed lex Iulia de adulteriis hoc
l,erbo incłifferenter ulitur' Z,ob. J. Pt'alĘ Stuprunl, [w:l Realencyclopcidie der cląssischen
illterttnttwissenschaJi, wyd. G. Pauly-Wissowa, t. 4, A l, Stuttgart 1931, szp. 423; G. Kuleozka" op.cit., s. 48-49. Lex lulia tle aduLteriis coercendis pr'zewidywała dwa sposoby kal'ania wyŻej lvynienionych przestępslw. W przypadku adulteriunl o.iciec w stosunku doflla
tn potest(rte nióg{ r'v I'alnach coercitio ilkar'ać cór'kę i cudzołoŻnika wyjątkowo nawet kalą
śirlięrci. Podobne upt'awnienie pt'zysługiwało męŻowi' z wylączeniem.iednak zabójstwa Żo_
ny''1'ylko w ratnaclr iudicittm domestictłltt kar'ane było cudzołóstwo w czasach t'epubliki -ptzez pater fanliliris lub męŻa w Stosunku do żony in manu' MąŻ.jednocześniczobowiązany
byl do dokonania repudiunl. Jeżeli nrąż lub ojciec pozostawali biel'ni, po upływie 60 dni
kaŻdy nlógl rvysli1pic Z acct|sLltio extranei (M. Zabłocka' op.cit., s. 68)' W pr'zypadku slupłłrtsallrosąd rric był,.iak się wyda.ie, dopuszczony pr'awenr ('l'h. Mommsen, op.cit., s' ó98).
'o A. }l. M..Iones' The ()riminal Courts of the }łoman Republic and Principate, oxfol'd
]972' s,9l;P' Csillag' op.cit', s. l85. Zob. np' M. Andlóev, op.cit.' s. l7l in.
'' Ulp' D. 48, 5, 30' 3. o sankc.iach grożących str'ęczyciclom zob. np. A. Sokala' /.eno_
ciniunt w protuie rzymskitrt, 'l oruti 1992, s. 30 i n.
tr A. Sokala, op.cit., s. 130.
23
Ttł rapis, hic castas duce se iubet esse maritas. (I;'asti Ż,139)'
2Ą
Nos Lrenerenl tulam concessac1ue furta ca]leil1l'ls, inque meo nullunl carnine crtnrcn
arit (.4rs cłl. l 33-34)' Por' r/rs ąnl' 2, 599-600.
c1uod adu!tel'iltnt
'
41
Prawo rzymskie w poezji Publiusza Owidiusza Nazona
,
'
,,:-.
,:.:
,,
,,
prior omnia sumet:
nec dubites illi verba secundci loqui 1...)
Sed, male sit, tacita m.ente precale viro. (Ars am. 1,519-584,64D.
Sive erit inferior, seu par,
.
. " ,W księdzę III owidirrsz zaleca kobietom zachowanie należytej ostroz.
ności, by
^ąrnie
dowiedział się o potajemnych schadzkach:
:t:.. Sed quoniam, quamvis vittae careatis honore,
i .
, ,,
est vobis vestros fallere cura vivos,
ancillae puerique manu perarate tabellas,
', ,. , ,, pignora nec puero credite vestra novo. (Ars am. 3 , 483_48q2s
. ':','Owidiusz udztela swym adresatkom szczegółowych instrukcji, jak wy' prowadzić w pole nie tylko lnęŻa, a|e i czujnego stróża. Wizyt a w łażniuła:,
1wi posłanie niepostrzeżenie listu do ukochatrego (Ars am. 3, 619*626);
stróŻa nietrudno też odwróció wśród tłumu, a sposobności wyrwania
,,.'.uWagQ
:,
się':'spod jego nadzoru dostarczają miejsca, do których wstęp wzbroniony
:' jest mężczyznom. Warto zwłaszcza zdać się na pomoc usłużnejprzyjaciółki
'.i śprYtkochanka (tamŻe,3, 633-644)' Pomysłowy praeceptor amoris prol.'FQnuje nawet osłabió czujnośó niewygodnego strażnika za pomocą środków
nasennych i zabiegów sprytnej służącej.Najskuteczlriejsze i zawsze nieza..wodne okazuje się jednak ofiarowanie odpowiedniej sumy pieniędzy, skoro
]l,n'a]/vgt bogowie chętnie przyjmują podarki:
!:].
'..' ,Fallitur
' ..
"i1;,:;,
sit uva iugo,
,:sunt Tuoque, quae faciant altos medicanima somnos,
yictąque Lethąea lumina nocte premant;
male deliciis odiosum conscią lardis
detinet,
et longa iungitur ipsa mora
.,':
i.L:,
.:Quid iuvat ambages praeceptaque pąrva moyele,
:::1.' , cum minimo custos munere possit emi?
,,::, Munera, crede mihi, capiunt hominesrlue deosque:
'',.t1. ' placatur donis Iuppiter ipse datis.
.,1: Quid sapiens faciet? Stultus quoque nrunere gaudet;
.|
:
"
:
et multo custodis cura Lyaeo,
illa vel Hispana lecta
fl€C
' .' ipse quoque aecepto munere mutus erit.
'':.,::''.Sed
senxel est custos longum redimendus in ąevum:
,;,,; , saepe dabit, dederit quas semel ille mąnus (tamże,645-658).
'.i'.Jak wynika z powyższych fr'agrnentów, poeta udziela w Ars amątoria
rad mających ułatwió popełnienie występku, który prawo nakazywało bezwzględnie karać. Świad czy o tym także żartobliwa dygresja odwołująca się
do mitu o uwiedzeniu Heleny przez Parysa. owidiusz oskarza jej męŻa,
.:,',1:,j Por. Ars ant. 3, 491 i n.,627-630.
Marzena Hanna Dyjakowska
48
Menelausa, króla Sparty, iżprzez swój wyjazd i pozostawienie wytwornego
gościa (non rusticus hospes) pod jednym dachem z małżonkąstał się mo-
ialnym sprawcą cudzołóstwa2ó:
Qui stupor hic, Menelać, fuit? Tu solus abibas,
isdem sub tectis hospes et uxar erant 1...)
Nil Helene peccąt, nihil hic committit ądulter"
quod tu, quod faceret quilibet, ille facit.
Cogis adulterium dando tempusque locusque 1...1
Viderit Atrides: Helenem ego crimine solvo:
usa est humani commoditate viri.
(tamże, 2,361_362,365-367
'
37
|-372)'
Mitologiczny wątek romansu Parysa i Heleny owidiusz opracował
szerzej w Heroidach. W liścieszęsnastym z tego zbioru Parys, który bawi w gościnie na dworze kr'óla Menelausa' po wyjeżdzie gospodarza na
Kretę pragrrie skłonić jego zonę do opuszczenia męża' By skruszyć opór
Heleny, przekonuje 1ąiżto Męnelaus przed odjazdem powierzył go jej trosce; jej zgoda na bliższe z nim kontakty będzie więc wypełnieniem woli
małżonka:
Sed tibi et hoc suadet rebus, non voce, maritus,
neve suifurtis hospitis obstet, abest.
Non habui tempus, quo Cresia regna videret,
aptius
- o mira calliditate virum!
,,Res, et ut ldąei mando tibi'', dixit iturus,
,,curam pro nobis hospitis, uxor, agąs".
Neglegis absentis, testor, mandatą mariti!
Cura tibi non est hospitis ulla tui (Her. 76, Ż99_306).
Argument Parysa ma więc uspokoió Helenę, że w duzym stopniu winien
jej występku będzie sarn Męnelaus. I to chyba powoduje, zę w liŚcie się-
demnastym Helena nie potrafi w stanowczy sposób zająć stanowiska wobec
kuszącej propozycji. Choć dręczy jąwie|e wątpliwościi ostatecznądecyzję
odkłada rra póŹniej, daje Parysowi wyraŹnie do zrozumienia, że czas będzie
odtąd placował najego korzyśó i że w końcu osiągnie swój cel27.
Zartobliwe i iror,iczne potraktowanie przez Owidiusza zagadnienia
zdrady małżeriskiej szczególnie ujawnia się w elegiach ze zbioru Amores.
romans poety z kobietą zamężDowodzi tego temat większościutworów
ną. Jak podkreśla owidiusz w poezji z wygnania, cała opisywana ptzęze^ń,
lristoria jest zmyślona, a adresatka e|egii, Korynna, to postaó fikcyjna'o.
ru Pol' S. Stabryła, op.cit., s' l23.
t7 Ibid., s.90.
?8
vero diclą Corinna
.'.non'tine non
nihi (Tristia 4, l0, 60; por. ibid., 2, 339 i
n'
Ptawo rzymskie w poezji Publiusza Owidiusza Nazona
49
Poeta niekonsekwerrtnie l'ozwija tę fikcję literacką' Korynna jawi się raz
jako dziewczyna wolna' raz jako mężatka, faktern jest jednak, że owidiusz
chciał przedstawió Korynnę jako mężatkę29' Nie brak więc w elegiaclr opisu
podstępów, do jakiclr muszą uciekać się kochankowie' by przechytrzyc zazdrosnego rrręża Kolyrrny i jej strażllików (wiele spośród tych wybiegów
przyporlniał poeta w Ars amatoria). oto w elegii i 4 poeta prosi ukoclraną,
by podczas uczty wyrnieniała z niln w obecrrości lnęża urnówione znaki,
świadcząceo ich wzajerllnym uczuciu; nawet wyclrodząc z Llczty kochan_
kowie mogą jeszcze znalężć okazję do uścisków3o. W elegiach I 11 i 12
poeta opowiada, jak to za pośrednictwęm rriewolnicy
fryzjerki Korynny
- przed jej męZem'
imieniem Nape wyrnierria z ukocharrą listy w tajemnicy
a upersonifikowana Elegia (3, l) wyjawia sekrety korespondencji
kochanków, zmttszonych Zachowaó środkiostrożnościprzed stróżami Korynny. o usiłowaniaclr zrnylenia czujności stróżów wzmiankuje poeta wielo_
kr'otnie takze w innyclr utworach. Bywa, że do domu pani swego serca
wkrada się lliczyln oblegający wrogie miasto Źolllierzrl' Z elegii l. ó wyllika bowiem, Że drzwi mieszkarria Korynny są szoze|nie zamknięte: pilrrie
strzeże ich odŹwięrny
niewolnik (ianitor), przykuty łaIicuchem na Swyrn
posterunku. Do niego -to kieruje poeta błagania o odrobinę przyclrylrrości
i
wpuszczenic do środka,śpiewając paraclausithyron
pieśri pod zamkniętymi drzwiami. Bezlitosnego stróża nie wzrusza jednak
opis miłosnych cierpieIi i tęsknoty za ukoclrallą a nawęt obietnica wyzwolenia'
Równię nieplze"jednany okazuje się inny stróż Korynrly' eunLlch Bagous
(nec vir necfenłina'); nra otl nie odstępowaó jej ani na klok i czuwaó, by nie
zdradzała nręża. W elegil 2,2 poeta próbuje przekonać go, iż okazywanie
pobłażliwości,a tym bar'dziej drobne kłamstwa na korzyśćdziewczyny
przysporzą rnu jej wdzięczności'a w t'ezultacie przyniosą wyzwolenie' Nawęt sam mąz woli być przekonany o niewinrrości żorry, gotów jest więc
raczej ukaraó donosiciela clrłostą i zakuciem w kajdany. Ponieważ, jak
wyr-rika z kolejrrej elegii (2, 3), argurnenty te nie wzruszyły Bagousa' poeta
zapowiada, że i tak wtaz z Korynną wywiedzie go w pole32.
o
bęzcelowości strzeżenia Korynny poeta pragllie wteszcie pl.zeko-
jej
nręża. W skierowanej dori elegii 3,4 zapewnia, że prawdziwie
niewinną jest ta kobieta' która dochowuje mężowi wierności z własnej woli,
ujęta jego uległością;surowy nadzór podsyci jeszcze pragnienie występku
i, co więcej' wzbudzi zainteręsowanie adoratorów:
naó..'
K.'Zavycka Stariczak, Nasonis tres libelli. O debiucie poetyckint Owidittsztt,
l, s' ŻŻ i n.; S. Stabryła, op'cit., s' 60 i n.
F. Della Cortę, Le ',leges luliae" e l'elegia romana' Aulstit'g unti Nicclelgang Il, 30.l,
Zob. szerzej:
Lublin
:n
l 98
Berlin 1981. s.
)o
155.
Amores l, 4, I 5 i n., 55*58;
t' ,4rrorn,1,9,25-28.
t'
Ibid.,
z,3, l5-16.
pot'.
Ars an.
l,
565 i n., 603 i n.
Marzena Hanna Dyjakowska
50
Siqurl nletu dempto casta est, ea denique ccłstcłest |...)
Cui peccare licet, peccclt minus,' ipsą potestas
semina nequitiae languidiora facit 1...1
Nitinur in yetitutll senlper cu})imusque negrłta |...l
Quidqttid serratur cupimus magis, ipsaque furenł
cura vocctt; pauci, quod sinit alter, amant.
Nec JLtcie placet illą sua, sed amore mariti,'
nescio qttod, quid te ceperit, esse putant.
Non proba lit, quąnx vir servat, sed adulteru cara,
ipse timor pretium corpore maius habet.
(Amores 3, 4,3,9-10, 17,25_30).
Podobnię jakw Ars anlatoria i Heroides poeta wypowiada przekonanie,
że nąż obulzający się na wiarołomstwo żony rrie zna się na wykwintnyrn
życiu stolicy:
Rusticus est nintium, quem laedit adulterą coniunx,
et notos ilores non sątis urbis habet. (tamże,31_38).
Pobłażliwośćwobec pięknej żorly ma, zdaniem poety, zlralnionować
rozsądek: na jej koclrarrkach można nawet zarobió!
Si sapis' indltlge domintłe vullusque severos
exue, n.ec rigidi iura tuere viri,
et cole quos dederit
ttlultos dabit
uxor ałnicos,
gratia sic ntinimo- magna labore -venit;
si.c poteris iuvenum convivia senper inire
et, quąe non dederis, ruulła videre domi' (tamże,43*48).
o podar'kach pornagających.nie Ęlko zdobyć względy koclranki, ale i wyperswadować jej mężowi zbytlrią czujność'rnowa jest takze
w elegii 3, 8:
Me prohibet custo,s, in nte timet illa maritum.
Si dederim, tota cedet uterque clonlo! (tamże,3,8,63-64)'
Do nręża Korynny zwrócona jest także elegia 2, l9, leczjej wymowa
jest wręcz odwrotna: oto poeta zaklina adresata, przedstawion"io
iyn' .uzem jako nazbyt pobłażliwy i łatwowierny, by śtrzegłtepiej
ioni, .jesli
nadal pragnie mieć w nitlr rywalar3' W olnawianej elegii po"tu
t*i..j'i' z"
niebezpieczeristwo dodaje ronransowi uroku. Motyw, że zakazarra
miłość
najlepiej smakuje, częsty w r-zynrskie.j literaturze erotycznej' pojawił
się już
" wraz z elegią 3, 4 utwól'rel1 Stalrowi closkonaly przykład wpływu wyksztalcenia leto_
l)/cznego na twórczośćowidiusza: częstyll ćwiczeniem pr.zyszłych
mówców były contro\]ersiae, polega.jące tra wypowiadaniu się Ila ten sam temat przeciwnych
Z
punktów
widzenia.
Prawo rzymskie w poezji Publiusza Owidiusza Nazona
51
Ars amatoria3a, ttljednak opracowany zosIał z większyrn cynizmem, gdyŻ
wyzlrania o tajemrrym występku l(orynny' jej podstępach i sclradzkaclr,
skierowane są wprost do jej męża. 'lrudno nie dopatrzyć się rruty szyderstwa w takiej na przykład radzie''
w
Modertlt ista tuos aliquando curą nledullas,
daque locunt nostris materiamque dolis.
Ille potest vacuo furari litore hąrencłs,
uxoren: stulti sic1uis ąnxare potest' (tarnŹe, 2, 19, 43-46)'
Poeta posuwa się nawet do nazwania naiwnego męŻa stręczycielem, wy-
lzucając mu brak zaintelęsowania niepokojącym zachowaniem żorry. Pozbawiony dI'eszczyku ellrocji l'ywal prosi kpiąco o zmianę lej nlonotonne.j
dlań sytuacji:
Multa diuque tuli; speravi saepe futurum,
cum bene servasses, ut bene verba darem.
Lentus es si pateris nulli patienda ilxarito L...1
Scilicet infelix numquam prohibeor adire?
Nox ntihi sub nullo vindice semper erit?
Nil metuąm? Per rułlla trąham suspiria somnos?
Nil Jacies cur te iure perisse velim?
Qtłid mihi cum Jacili, quid cunl lenone nąrito? (tanże,49_51,53_57).
Clroć utwor'y owidiusza opiewające uroki wolnych związkÓw i z dużą
pobłażliwościątraktujące ttdulterium bez wątpierria nie rniały na celil świadorrrego pl'zeciwdziałania polityce Augusta' zmierzającej do umocnienia
Zycia lodzinnęgo i pfzywr'ócęnia ładu moralnego, której wyrazem było
ustawodawstwo małZerlskie, dowodzą jedrlak, jak rnało skuteczr-re były owe
umoralniające zarządzenia cęsar.u''. C)widiusz, czy to kreśląckrótkie obrazki w Aruores, czy bawiąc się w mistrza rrriłostek w Ars amatoria, czy też
pisząc fikcyjne listy bohaterek rrritologicznyclt, 'zdradza prawdziwy stan
życia prywatnego i odsłania skandale towarzyskie Rzymu]ó. Dlatego niezbyt przekorru.iąco blzrni pochwała ustawodawstwa cesafza' włozona w usta
Jowisza' z końcowej części poematu Metamorphoses, który przepowiada
przyszłąapoteozę Augusta
twórcy ery pokoju i prawodawcy:
-
Pace dclta łerris animunl ad civilia vertet
iura suum legesque feret iustissimus auctor
exemploque suo mores reget 1...1 (Met. 15, 832-834).
-1r' .-lrsant. -1.)//ll).
W. Stl'zcięcl(i, IWstęp do:f }?zymska elegio ruiłosna, Wr'oclaw l95_5, s' LVll.
3ó
L' winniczuk, owidiusz w lłzynie i na wygnaniu w świetle włctsnej twórczości, [w:]
eadęn, od stąrożytnoścido vspółczesnoścl, War'szawa l98 I , s. l 28'
]5
52
Marzena Hanna Dyjakowska
Trudno zwłaszcza nie dostrzec ironii w przedstawieniu jako wzoru moralrrości Augusta, który bynajmrriej nie okazywał męzatkom należnego im
szacunku, rrie był także zbyt konsekwentny w stosowaniu własnej ustawy
o karaniu cudzołóstw37. Skandale nie ominęły takze rodziny cesarza: w 2 r.
przed Chr. córka Augusta, Julia, a kilka lat później jego wnuczka, Ju|ia
przynajmniej oficjalrrie
o cudzołóstwo
Młodsza, zostały oskarŹone
jego ro_
Przykład cesarza i członków
i skazane rla relegatio in insulam3g.
dzirry nie przydawał więc ustawom małzeńskim popularr-rości. Krytykę, z którą ustawy te spotykały się już od czasu ich uchwalenia, wyczytać można
takze w utworach Owidiusza, tu jednak krytyka wykracza poza dopuszczalne granice, przybierając postać szyderstwa, a z prawnego punktu widzenia
utwory te mogą wręcz uc|"rodzić za fornę zachęty do popełniania takich
przestępstw, jak adulterium i stuprum. ChoÓ więc poezja owidiusza szybko
zyskała popularność,autor naraził się na miano obscoeni doctor adulterii39,
co miało z czasęm zaciĘyć rra jego losaclr. W roku 8 po Chr. owidiusz
skazany został bowiem rra relegację, a przyazyny i okoliczności tego wydarzenia oraz jego aspekt prawny pozostają do dziśbęz ostatecznego wyjaśnieniaao.
4. W obszernej apologii skierowanej do Augusta poeta wymienia dwa
czyrrniki, które spowodowały jego nieszczęście: carmen et error (Tr. 2, 207).
Carmen łatwo ziderrtyfikować można jako poemat Ars amatoria, który został pfzęz kogośodpowiednio rraświetlony przed oktawianem jako niemoralny (Tr. 2,77 i n.), a najmocniejszy zarzut postawiony Owidiuszowi dotyczył występowania przeciw instytucji małzeństwa:
Haec tibi me invisunt lasciviaJecit, ob artes,
quis ratus est vetitos sollicitare toros' (tamże,345_346).
NiemoralnoŚÓ poematu polegała więc nie na jego frywolnej tematycę
czy realizmie opisu miłosnych scenek, clroó owidiusz sugerując, iż August
błędnie ocenił jego dzieło, linię swej obrony zdaje się koncentrowaó na
zbijaniu tyclr właśniemniej zrraczących zarzutów' Argumerrty, jakie we
wspomnianej już apologii podejmuje poeta' by wykazać swą niewinnośc
(tarnŹe. 2Ą1-Ż44, 27 l-306), okazały się pozbawione istotnego znaczenia,
tyrn bardziej, że opublikowanie Ars amatoria było prawdopodobrrie tylko
]? M. Zabłocka, op.cit., s. 69. Autor'ka powołuje
za Dionem Kassjuszem (Historia Ronlana 54, l6) pLzypadek dal'owania przęz cęsa|Za kary młodemu nier'ządnikowi po złoŻeniu
przezeń przyneczenia, Że więce.i nie będzie się dopuszczał takich czynów.
]8 Suetonius,
De viła Caesarum: divus Augustus 65.
"ao Trittio u 212.
Zob' zwłaszcza: !. C. Thibault, The Mystery of ovict's Exlle, Berkeley_Los Angeles
1964, s. l2l i n.
Prawo rzymskie w poezji Publiusza Owidiusza Nazona
53
oficjalrrym pretekstem do wydania wyroku4l. Na fakt, że sprawa poety była
pfzesądzona' wskazuje duży upływ czasu pomiędzy ogłoszeniem utworu
a wyrokiem; nic więc dziwrrego, że owidiuszowi trudno było przyznaÓ
i:.
Ł
!i:
!f
ł::
i,t.
l
iii
{:
ii,
Ł
słusznośó zarzutoma1.
Rzeczywistą przyczynąrelegacji owidiusza był więc raczej wzmiankoerror.Poeta nie wyjaśnia jednak bliżej'
fia czym ów błąd polegał. Przyznaje, że zasłużyłna karę, ale jego błąd nie
Tr. 1,2,98), nie był
był zawirriony (a culpa facinus scitis abesse ft1e(I
przestępstwern czy też wykroczeniem skierowanym celowo przeciw princepsowi (Tr' |, 5; 2, 51 3, 5, 45 Ep. ex P. }', 26; Ż, 2,9). W kilku innych
wzmiankaclr poeta daje do zrozumienia, iż zgubił go cały splot nieszczęśó
(series mali
Tr. 4,38; por. Tr.2,98-101), a przede wszystkim to, że uj_
wany przezeń wielokrotnie błąd
- inny dopuściłsię zbrodni:
rzał, jak ktoś
Cur aliquid vidi? Cur noxia lumina feci?
Cur imprudenti cognita culpa mihi? (Tr.2, 103-104).
Inscia quod crimen viderunt lumina, plector:
peccatum(]ue, oculos, est, hąbuisse, meum. (Tr. 3, 5, 49-50).
Wszystko to zdaje się potwierdzać hipotezę, iż owidiusz wmieszany był
w jakiś skandal w rodzinie władcy czy też był niepożądanym świadkiem
jakiegośzdarzeniaa] . Nieprzypadkowo, być może, skazanie owidiusza nastąpiło niedługo po skandalu związanym z Julią Młodszą wnuczką cesarza' oft'
będąc żoną Emiliusza
cjalnym zatzltem pod jej adresem był romans, jaki
rlawiązałaz młodym nobilem' Juniuszem- Sylanem. PrzypuszczalPaulusaaa
nie posłuŻyłoto jednak tylko za pretekst: mąż Julii został bowiem skazany
za spiskowanie przeciw Augustowias' Zastanawia natomiast łagodrrośćpostępowanla wobec Sylana, głównego wszakże winowajcy w zdradzie małżeńskieja6.
or
M. Dylakowska, Prawne aspekty relegacji Owidiusza, Folia Societatis Scientialum
Lublinensis, Humanistyka, vol. 34, Lublin 1993, s. 63.
Ą2
Nos quoque iam pridem scripto peccavimus isto:
supplicium patitur non nova culpa novum.
Carminaque edideram, cum te delicta notanlem
praeterii totiens inreprehensus eques.
Ergo quae iuvenis mihi non nocitura pulavi
scripta parum prudens, nunc nocuere seni.
Sera redundavit veteris vindicta libelli
distat et a merili tempore poena sti. (ibid.,539-546).
a]
L. winnlczuk, Korneliusz Gallus i Publiusz owidiusz Nazo, fw f eadem, od starożytności, s.72.
aa
Luc.iusz Enliliusz Paulus
syn Lucjusza cenzo'a z 2Ż r. pized Chr., konsul z l roku
po Chr. z G. Cezalcm.
a5
Suetoniits, De vita caesarunl: divus Augtłstus 19.
a6
Tacitus, Ąnnales 3, Ż4' 5. Zob' R' Zimmermann, Die Llrsachen von ovids Verbannarg' Rheinisches Museum tiir PhiIologie, LXXX| (l93Ż), s' 226.
54
Marzena Hanna Dyjakowska
Jęślierłor owidiusza łączyłsię ze skandalem natury molalno-obyczajowej' byÓ możę fakteln, o którym wiedza zgubiła poetę, było spotkanie Julii
z Sylarrenla7' Jakkolwiek owidiusz kilkakrotrrie zaprzęcza, by brał uclział
w afbr'ze politycznej'l8, rriewykluczone, iż związany był zjakąśpróbą wyrwania dziędzictwa po Auguście z r'ąk potorrrstwa cesarzowej I-iwii, znriel'za-
jącej do zapewtlienia po śnrierciAugusta władzy swojen'ru syrrowi z pierw-
szego małżeristwa, Tyberiuszowi Neronowia9.
Niejasne wypowiedzi na temat fatalrrego w skutkaclt wydatzenia zwięarle są pI'awtlopodobrlie z kollieczllością dochowania tajernrticy: poeta wznliali-
kuje, że nawęt po latach wyjawió je byłoby dlań niebezpleczne (Tr' 3,6,
21-28; Ep. ex P. 2, 2, 61-62), a wspomnienie o nim jest dla Augusta przykr'e (Ir. 2,209; Ep. ex P' 2, 5' 59). Na szczególne podkl'eślerrie zasługtlie
fakt, że sprawa poety została przeprowadzorra w specjalnyln trybie przez
sanrego pl'irrcepsa, rriechcącego wytaczać jej na forum publiczne. Od niego
to rrsłyszal poeta wyrok, którego nie popr'zedził ani proces sądowy, ani teŹ
publ iczna uchwała senatu:
Nec ntea decreto damnasti /acta senalus,
nec il1ea selecto iudice ittss'afttga est.
Tristibus inyectus verbis
-. ita principe dignum tłItus es tlfJen,sas, ut decet, Ęlse tuas' (Tr' 2, 13l_134).
Z fl'agIrrentu tego nie wynika wplost, jaki rodzaj procedury został zasto_
sowally w tej spr'awie. Słowa owidir"lsza wykluczają jedynie jej lozpatrzęnie przez tradycyjrre sądownictwcl karne
iudicium publicum oraz sąd serratorski. W przytoczoriym powyżej fl'agmencie
poeta kładzie rracisk rra to"
4'A.N'Popescu' L'aspectjuridiqttedelarelćgationdupoćteovideó7'omis,[w:}Snłtli
cli onore di Cesare Sanfil'ippo 11l. Milano l983, s. 557; I'1' F'r'Żinkel, ovid ein Dichter zwischen zwei Iłelten,Dal'nstadt l970, s' 12Ż lŻ3. Na fakt, iŻ wykloczenie owidiusza związane tlyło ze sfel'ą seksualną wskazywać może ponadto częSte w poezji znaczenie teflninu
error 'jako,'zgubna iralniętność"'Pol'. np' Vergilius, Buc. 8, 42 : Ciris 43O: Ltt |,idi, tlt perii! ut me ntalus abstulit error. R. Veldiere, Que fut l'error d'Ovide,Ilelmantica, XXVIll
(l977)' s. 541'547, wykazr.lje, Że pod wptywen-r tego wiersza Wel'giliusza owidiusz napisał:
Illa nostra die, qua nte male absxulit ełor {Tr.2,109\.
a8
Zob. np. T'r. l, 5,41; 2, 5 l.
an
Zob. np' Tacitus, Anntlles 1,3;4,7|; Suetonius, De vita cąesarttnl: cliwts At'tgttsttts
ó5. Postacią któr'a mogla łączyć się z.iednąz takich pr.ób' był mówca Paulus Fabiusz Maksyrnus, bliski p|zy.iaciel Augusta (Tacitus, Annales I, 5), Z.iego l.odu pochodzila lrzecia
żona owidiusza, Fabia, zaylrzy.jaŹniona z Marc.ją, Żoną Fabiusza (A' N' Popescu, op.cit',
s. 558). orvidiusz poświęcamu kilka elegii z zesłania, a rvsponrnieniu jego śrrrier'ci towa_
l'zyszy ta.iemn icza wzntianka:
Certus eras pro nte, l-nbiae laus, Matime, gentis,
nunrcn act Auguslum supplici voce loqui.
Occidisante preces, caLlsanxqlle ego, fuIaxinte, ntortis,
(nec JiLero tanti) nte reor esse tuae. (Ep. ex P. 4, 6,9-12).
Prawo rzymskie w poezji Publiusza Owidiusza Nazona
55
!ż nie został osądzony przez wybranych spośród obywateli sędziów przy_
sięgłyclr w pięrwszynl z wymięnionyclr rodzajów postępowania'o. Kole:ialne, a więc zwiększa"iące szansę Ira bezstronność,wydanie orzeczeń mogj
zagwarantować, także sąd senatorski z konsulami w roli sędziów5I' Skoro
otridiusz nie odpowiadał przed żadnym z wymieniorrych organów sprawll_a_cych sądownictwo
w sprawach karnych, tym większą trudność sprawia
.;stalenię clrarakteru postępowania i przebiegu przesłuchania przed sarnyrn
.esarzeln; wersy 133-l34 powołarrego fragmentu Tristia sugerują bowiem,
lz przesłuclranie i wydanie wyroku przeprowadził ALrgust osobiŚoie. Dodatx.lrrą przeszkodę starrowi brak szczegołowych danych na temat sądowlli:zej władzy Augusta i procedury, Za pomocą której sprawował on bezposlednią jurysdykcję' owa iurisdictio, choć niewątpliwie umacniana przez
ustawy' była wywodzorra z pełni władzy princepsa
imperium' podobnie
- sprawowana tylko
]:k za czasów republiki iurisdictio, choć normatnie
przez pretorów, była w posiadaniu wszystkiclr urzędników wyposażonych
-* intperium. lstotny
_jest fakt, że władza cesarska stale wzfastała, przy c'zyll
jej zakres od początku był dośćpłynny. Można więc przypuszczać,Że August także w dziedzinie swej jurysdykcji działałzgodnie z zasadami i pra_
*ami, które nie były ściśleokr'eślone. Procesy w poważniejszych sprawacl-r,
ri które zamieszane były osoby rra wysokich stanowiskach, prowadził Au_
Eust li? camerą (lub: ln cubiculo), to jest w pokoju swego pałaclr czy willi,
;hcąc unikrląc publiczności. Oprócz świadectw literackich52 rlajbardziej
crzekonującym dowodem, iŻ August osobiście prowadził przesłuchania i pro_
ces}' w sprawaclr karnych njezależnię od systemu sądów, jest identyczna
oraktyka Tyb'eriusza, który nieomal niewolrriczo naśladowałmetody swego
'bardziej
poprzednika53. Jej zastosowanie w sprawie owidiusza byłoby tynr
prarvdopodobne' gdyby paeta związany był w jakiśsposób Z na1al1nym
pror.vadzenietn się Julii5a. W sprawie owidiusza nię rniał w kaŻdym razie
'' O iudicia ptLblica zob. np. A. IL M. Jones, 'l-he Criminal Courts of the Rotnan Reptr
:.;: and Princig;ate, oxfold l972, s. 45 i n'; W. Kunkel, Kleine Schriften zrtnl rónlischert
S;rafverfahren und zunl rÓnlischen Yerfassungsgeschichte, weimar l 974, s' 36 i n'
j:
Sąd senatorski, instytucja powstala za czasów pryncypatu Augusta jako altelnatywna
''lłłłciudiciunl publicum, zaczął pI'ze.inrować osądzanie spraw dotyczących maiestas i re:::;ł,łdae' być może takż'e peculatus' wytaczanych pr'zeciwko Senatorom, niekiedy ekwitom
:.:b. np. A. Il. M. Jones, op.cit., s. 94; idem, Studies in Roman Governmen! and Law,
;:.-oLd 1960, s. 98; W. Kunkel, op.cit., s.294 i n.; R. A. Baumann, The Leges iudiciontm
::.::icarunt and their lnterpretation in the Republic, Principate and Laler Enlpire, Auiśtieg
-:.: Niedergang, Il, 13, s, l4-5 in.).
" Zob' np' Suetonius, De vitą caesarum: t\ivus AlLgrtstrLs 33; Dio Cassius, Ilistoritt Rcl-:;;r i6.2tr.
j}
Tacitus, Annales 4' 37 ' Zob. takŻę: M. Kaser, T'he Cltanging Face of Roman .Jurisdic:;;';. The Ilish Jurist, vol. XVI, Dublin 1967, s. 137 in.
''
i-i'
według świadectwa Tacyta (Annates 3,24) i Diona Kasjusza (Historia Romana 58,
August tl'aktował cudzołóstwo z kobietami ze swej rodzinyjako plzestępstwo obrazy
s6
Marzena Hanna Dyj akowska
zastosowania specyficzny rodzaj wymiaru sprawiedliwości
sąd domowy
- za członka
(iudicittru domesticunł'), gdyż oskarŻony rrie mógł być uważalry
rodziny cesarskiej. Nie można jednak wykazaó, czy wyrok był w ogóle rezultatenr jakiegokolwiek postępowania prawnego: sprawa poety mogła zostać przepl'owadzona w specjalnym trybie administracyjrrym, ten bowiem
1ryb pr'zyjęty by l pl'zy ot'zekalliu relegac.j i'5.
Jakakolwiek była przyczylra i tryb skazania owidiusza, gwararrcję zaclrowatlia rnilczerlia starrowió nrogła relegacja do Tomis
jednego z najodleglejszych i najmniej odwiedzanych przez Rzyrnian punktów
Imperium5ó.
W odozr-rciu owidiusza kar'a była wysoce nieproporcjonalna do winy; w swych
utworaclr niejednokrotrrie dał wyraz Boryczy1prosząc o złagodzenie okrutnego
we własnym tnniemalriu
*'ro1usr. Poeta wydaje
wprawdzie
- radośÓ' że August w swej
- łaskawościskazał go nasię
okazywaó
relegację, nie
zaśna wygnanie (exilium). RóŹnicę ponriędzy tynri dwiema karami usi[nie
podkleśla w elegii i l z piątej księgi Tristia, odpowiadając rra list żorry, któr'ą ktośzllieważyłnazywając żorrą wygrrarica (uxor exulis): rrie jest on wygnaticenr (exul), lec'z zesłańcęnr (relegatus), co stanowiło dlań mrriejszą
haribęs*. Jezęli owidiusz określiłs*oi[ tu.i w dokładniejszych terminach
prawrryclr
clroć rnówi w innyrn miejscu o exiliuntsg
uczynił to nie bez
powodu. Poeta
nie stracił praw obywatelskich ani sarrrego
obywatelstwa
(nec mihi ius cillis nec mihi nolnen abest
Tr. 2' 56), a także majątku {nec
nlea C()nccssa est aIii's'.[ortuna
-
-
[atr|Że, 57 ).
5. W tttworaclr Owidiusza n"lależÓ tnożna więle odniesieli nie tylko do
rzymskiego postępowania karnego, związanycl"t Z ploceseln samego poety'
ale także do prawrliczej działalnościurzędników rzymskiclr i proceiu cy-
wilrrego. W elegiach ze zbiorów Tristia i Epistulae ex Pontto, a także
w czwaltej księdze F'asll opisuje owidiusz początki własrrej kariery urzęd_
lnajestatu i w spI'awach tyclr splawował szczególną.iur.ysdykc.ię' Dopelnierriem tego obrazu
.iest takŻe inny pl'zekaz Diona Kas.jusza (ibid.,55, l0), iż po wygnaniu swei córki, Julii
Slarszc.j, prorvadził on postępowanię w kiiku splawaclr o cudzołóstrvo wślód na.jwyŻszych
kias Rzymu, pr'zypuszczainie na mocy ler lulią de adulteriis coercendis'
''
}{.
Volknann, Zur Rechlssprechung inl Prinzipat tles Augustus, Mi-inchęner Beitlage
zur Papyrusfolschung und Antiken Rechlsgeschichte, Mtinchen 1935, s. lg3. Relegac.ia
owidlusza uclrodzi za typowy przykład takie.i kary dyscyplinar.ne.i, poniewaŻ
.iest ona poświadczona jako coercitio w czystej postaci: relegacje członków domu cesaiskiego były
wynikiem dyscypliny donowej, a opisany przez Swetoniusza (cliwts Augustus 42) ptzypadek wydalenia plzeciwnika politycznego Augusta, Kasjusza z Padwy' pozostawia wątpliwość,czy kara była następstwen] postępowania sądowego, czy coerCilio.
56
}rot'' S. Stabr.yła, op'cit.' s. 36.
tt Zob.
Tr.2,5'.'3-5'?8.
s8
'.tp.
Por'. ?i.. 2, I 3 l- I 33.
'o I". 2' l85' 577. Że poetanie zawsze Zwlaca uwagę na tbchowe terminy prawnicze, wskazu_
.je okreŚlanie .iego pt'zewinienia raz.iako delictutn (ibid', 578), raz'iako crimen (np' ibid',207)'
Prawo rzymskie w poezji Publiusza Owidiusza Nazona
57
niczej. Pierwszym szczęblem, jaki osiągrrął przyszŁy poeta w cursus honorum, było stanowisko w kolegium tresviri capitales (eque viris quondam
pars tribus unafui
Tr.4, 10' 34)' wchodzącego w skład tzw. wigintiwilatu60. w czwartej księdze Fasli owidiusz wzmiankuj ę tęż o sprawowaniu
ulzędu decemwira stlitibus iudicandis (inter bis quinos usus honore yiros
F. 4' 384)' co dawało mu prawo do zajnrowania zaszczytnego miejsca podczas oglądania widowisk (tamŻe, 383)ó'. Niezwykły wydaje się fakt sprawowania plzez owidiusza dwóclr z kolei stanowisk wigintiwiratu, stąd też
niektórzy wydawcy zrnieniają w przytoczollym wyżej fragnrencie Fasti słowa biS quinos na bis denos, co oznacZa wigintiwirat w ogóIności62.
Retoryczrre i prawnicze wykształcenie ułatwiło owidiuszowi dostęp do
sądowrrictwa cywilnego. Działalnośćw kolegiuln cenlumviri wspomirra w drugiej księdze Fasll, broIriąc przed Augustem nienaganności swych obyczajów:
Nec mąle conlnlissa est nobis fortuna reorunx
lisqtłe decem deciens inspicienda viris.
Res quoque privatas statui sine crintine iudex
deque mea fassą est pąrs quoque victa fide. (F.2,93-gq63.
Zakończywszy Sprawowanie kilku niższyclt urzędów zrezygnował owidjusz z dalszych starań o stanowiska państwowe, w jego twórczości nie
brak jednak odr'riesień do wyzszych urzędów rzymskich. l tak, o wielkiej
randze urzędu kor-rsula wspomniał w adresowanej do przyjaciela Publiusza
Pomponiusza Gt'ecynusa, wybranego konsulem na rok 16 po Chr., dziewiątej elegii z czwartej księgi Epistulae ex Ponto:
Qui quanlquam est ingens et nullum Mąrtia summo
altius intperiuru consule Romą videt,
multiplicctt tamen hunc gravitas auctoris honorent,
et nlaiestatem res data dąntis hąbet' (Ep. ex P.4,9,65-68)'
60
o uplawnieniach tresviri capitales zob. np. Th. Mommsen, Das rÓmisches Stąttlsrecht
Beilin l 870 (Nachdl. Basel l 952), t. ŻlI, s. 594 i n.; W' Kunke|, Unler-
(dalej: Staatsrecłl),
suchungen
zur Enlwicklung des rÓnlisches Kriminalverfahrens in vorsullanischer
Mtjnchen 196Ż,
s.'7l i n.; M. Kuryłowicz, Tresviri capitales oraz edylowie
gistralury policyjne, Annales Universitatis Mar'iae Curie_Skłodowska, Sectio G' vol.
Lubljn l993' s'71-75, A. H' Jones, op.cit., s.2'l4-|5,Ż6_27'
Zeit,
rzymscy jako ma-
XL
9'
6l owo kolegiunr sędziowskie za.jnrowało się procesami clotyczącymi spraw wolności
iobywatelstwa. Zob' Th. Mommsen, Slaatsrecht, t' 2/I, s. ó05 in.; L. Wenger' lnstitutes of
the Roman Law of Civil Procedure, New York l955, s' ól in.; M. Kaser, Das rómische
Ziv i lp roz e s s r e c ht (dale.i : Z iv i lp r oz e s s r e c h t), Miinclren l 99ó, s. 5 5__56.
ó2
K' Mor'awski , owidyusz i elegicy w epoce Augttsta, Kr'aków l917, s' 83.
6]
Pot'' flagment Ep. ex P.3, 5,23'24, adręsowany do Maksymusa Kotty. Centumviri
twol'zyli kolegiunr sędziowskie, kompetentne w spornych spt'awach o niel'uohonrości oraz
w sptawaclr spadkowych dotyczących ma.iątku wysokiej wartości. Zob. np' L. Wenger, op.cit',
s.61 in.;M. Kasel, 7'ivilprozessrechł, s' 52 in.
Marzena Hanna Dyjakowska
58
Owidiusz, tlie lnogąc uczestniczyó w uroczystości objęcia urzędu przez
pr'zyjaciela, przęnosi się niyślądo Rzymu, by ujrzeć go w chwili wyniesienia na to starrowisko6a, a ceremonię objęcia władzy przez konsulów opisu.ie
w elegii czwartej z tej samej księgi, której adresatem jest Sękstrrs Pompejusz, konsul zroku 14 po Chr.:
Ergo ubi, Iane biceps, longum reseraveris annwn,
pulsus et ą Sacro mense December erit,
purpula Pompeium sum.nti velabit honoris,
ne titulis quicquaru debeat ille suis 1...1
Templaqtte I'arpeiae primum łibi sedis adiri,
et fieri./acile's in tuą l,ota deos l...'l
Curia te excipiet, patresque e more yocati
intendent aures acl ttta verba sz;as
[.
.
.
]
lnde dontun repetes toto comitante senatu.
(Ep, ex P. 4,4,23-26,29-30,35--36, 41)6s.
W powołanyclr wyzej fraglnentach owidusz nawiąZuje do istotnych
okoliczrrości związanych z objęciem konsulatu' do pewnych jego uprawnieri
i atlybr-rtów władzy. Styczeli, w którym kotrsulowie rozpoczynali kadencję,
obfitował u Rzymian w dni uroczyste, stąd teżużywa owidiusz poetyckie_
go okr'eślenia stycznia jako ,,miesiąca świętego''Óo. Na szczególną rangę
ulzędtr konsulów wskazywały, jak podkreślapoeta, synrbole iclr władzy:
wspotnina o purpur'owej szacie' czy|i todze przetykanej złotą nicią i obra_
nrowane.j purpurowynl szlakięm (toga praetexta), oraz o dwunastu r6zgach61
Do irrsygniów władzy konstrlarnej rla|eżałotez kr'zesło kurltlne (sella curu/ls), sporządzone z metalu (bądź drewrla i metalu)' inkrustowalre kościąsłoniowąu8. owidiusz, próbując w wyobraŹni znależÓ się w tłurr-rie otaczającylll
.
Pompon
i
usza GrecynLrsa, pisze:
Signa quoque in sellą nossem'formata curuli
et totum Numidae sculptile dentis opus (Ep. ex P.4,9,27-28).
Pierwszą czynnością llowego konsula było, jak opisuje owidiusz, udai złożęnięofiary69. Konsul kierował na-
rrie się do świątynikapitoliliskiej
uo
6s
Nlittoqrn
cli
fnciant Atu'oram occlLtat ad illant,
bis senos fasces cluae tibi prima dabit [...]
cluoniant sine me tanges capitolia consul. (Ep. ex P.
4,9,3-5).
P.4,9,25-32.
uu
Zob. np. G' Nicosia, Lineąmenti di storia della castitltzione e de! diritto di
Por. [ip. ex
Roma,
Catania 1977, s, 163.
Ó7
Por'.'l'lr. Monrmsen, Staatsrecllt, t, l. s' 373 in.; 4l8 in'; F. De Mar'tino, Storia della
costittiziotxe Rontantt, t. l, Napoli 1972, s.408.
6s
Por. T'1.r. Mommsen, Staatsrecht, t. I, s.399 in.; t.2/1, s.87.
u9
Świątynia kapitolińSl(a, poświęcona głównej tl'óicy bóstw r'zymskich: Jowiszotłi, Juno-
Prawo rzymskie w poezji Publiusza Owidiusza Nazona
59
: stępnię swe kroki do senatu, by tam wygłosić inauguracyjną mowę; było to
ipizewodnicz.ńiu i'-r-'
:,,'oanakąuprawnienia do zwoływania posiedzeń
'.,''itu
::('ius agendi cum patribus;?o. owidiusz wylicza
tę i inne funkcje konsula
'w dedykowarrej spl'awującemu już pełnię władzy Sekstusowi Pompejuszowi
:elegii piŃeJ Z czwartej księgi Epistulae ex Ponto. Poeta zastanawia się,
pfzy jakiej czynności zastanie przyjaciela posłany rnu do Rzyrnu utwór:
',,, Aut reget ille suos dicendo iura Quirites,
r,,,
conspicuum signis cum premet altus ebur:
,aut
;,;;"
-,..
populi reditus positam componet ąd hastam,
et minui magnae non sinet urbis opes.
ubi erunt patres in Iulia lempla vocati,
i,,:,-. ,' de tanto dignis consule rebus aget;
.:,';.,.-
Ą14t,
j,'
qut
:...):,:
:'
Jeret Augusto solitant nątoque salutem,
, deque parum noto consulet
fficio" (Ep. ex P.4,5,1'7_24).
. owidiusz
.,11obraźni
usiłuje też dosięgnąć myśląPomponiusza Grecynusa i oczyma
ujrzeó go pr'zy wykonywaniu urzędowych funkcji:
':,ti.'Murt, tanxen, quae sola loco non exulat, utar,
:1..
'1',l'
praetextamfascesaspiciamquetuos.
!!ąęę' 7n66!g te populo reddentem iura videbit [. ' 'f
Noąc longi reditus hastae supponere lustri
gredet, et exacta cuncta locare fide:
|,nunc fącere in medio facundum verba senatu,
'
., publica q'uaerentenx quid petit utilitas . (Ep. ex P . 4, g, 4143 , 4548)
:,
i:iJ:
',il'Po
zwołaniu senatu konsulowie, jak sygnalizuje owidiusz, obradowali
1i_.sprawach
waznych ze względu na interes-puIistwa7l; wraz z senatem kie-
iiiłoiYali także finansami państwowymi' a ponadto nadzorowali wykonanie
.ł,:;,uslrłałsenatu' owidiusz podkreśla,iż konsulowie sprawowali swe obowiązki'przy zatkniętej włóczni12. Wątpliwości budzi użyty przezeń zwrot
cuncta locare; oznacza on prawdopodobnie wydzierżawianie podatków
1.1'rcł publikanom' Poęta wspomina także o uprawnieniach jurysdykcyjnych
ł.::nie i Minerwie, zna.jdowała się na południowym wierzchołku wzgótza; południowe zbocze
ii':śąpitotu nazywano skałą tar'pejską od imienia córki komendanta Kapitolu podczas legen_
woien
wojen Rzvnrian
Sahinnmi Tarnei
Rzynrian z Sabinami,
Tarpei.
Zob. F. De Martino, op.cii., s. 425 i n.
'.1.1 Oznaczało to m.in' przy.imowanie obcych poselstw, przedstawianie
ich senatowi i pro''i,:y.adzenie Ż nimi negocjacji zgodnie z wytycznymi senatu. Por' T. Mommsen, Staatsrecht,
t.2/1, s. 125 i n.
i;]'r:
Ji WłÓcZnia stanowiła w Rzymie symbol prawnego nabycia własności(signunl iusti cloi;:wtłii; zpb. np. G' 4, | 6), stąd teŹ np. w toku publicine.i licytacji majątk u (subhastatio) zaj.P\ąło ją przed urzędnikiem prowadzącym aukcję. Do symbolicznego znaczenia wlóczni
i!ąwiązywał takŹe gest dotknięcia przez strony laską spolne'j rzeczy wobec pretora
:,;.:-darnvch
rnych
'''
67
Marzena Hanna Dyjakowska
pomimo jego świątecznego charakteru
DtlieIn, w którym
tlogły
oclbywać się procesy sądowe,
był dzień 'l stycznia (Kalendae lanuariae);
takze większośó urzędników rzyrlskiclt z konstrlami tra czele rozpoczyna)a
wówczas swe obowiąZki. W pierwszej księdze Fasll owidiusz wyjaśnia ten
zwyczaj ustanri J anusa:
Post ea ntirabar, clr non sine litibus e sset
prina dies' ,,(}ausałn percipe" lanus' ait.
'I'e
o r a c o nln i s s i n cls c e n t i ą r e bus a ge nd i s,
totus ctb attspicio ne 'foret annus iners' (tan-rże' l65-l68)'
np
Praktykę tę tłrrr'uaczylo więc przekoIlarrie Rzymian, iż cały rok będzie
odbiciern pierwszego cin ia7e.
l)o przebiegu plocesu nawiązuje fragment dziesiątej elegii z pierwszej
księgi Anlores, piętnLr|ącej chcilvośó kochanki' która żąda cofaz to no-
wyclr podar'unków za miłość.Poeta nię szczędzi tu słów kr'ytyki pod adreseln przekuprlyclr sędziów, opłaconycb świadków i sowicie wynagradzanych obroricólv:
Nan bene conducti vendunt peritłria testes,
łltlłlbene selecti iudicis arca pdtet'
'lurpe reos entpta miseros deJbndere lingua,
qtłodJhciat mognas, turpe tribunal, o1les. (Am. l,10, 37*40).
Cytowany fr'agment odrrosi się do dlugiej fazy postępowania, toczącej
się apud iudiceln. Sprawy cywilrre rralezały w zasadzie do po"jedynczego
sęclziego (iudex unu,s), wybieranego zlisty, stąd też posługtl.ie się owidiusz
tel'l"trinem iutlex selectu.s80' Prawo l'zynrskie dopuszczało ZaStępstwo proce_
sowe, pfzy któlyrn osoby rlogły występować w procesie w miejsce furo alio)
i w imięniu (ali'eno nołnine) stron stostlnku rnaterialrropfawnego. Do irrstytucji tej rrawiązu.je fiagment dwurraste.| elegii z pierwszej księgi Amores:
Aptius hae caltictnt vadintonia garrula cerae,
qttcls aliquis dtłro cognitor ore legat' (Am. 1, 12,23-24).
OwidiLrsz rvynrienia tu jeden z dwóch rodzajów zastępców procesowych
dobr'owolrrycli, zwalry cognitor8l , a jec1nym z jego zadan było' jak wynika
79
L' Winniozuk, Kalenclrtrz.rt{lfo4)tnych Greków i Rzynlian' Walszawa l95 l, s' 8.
Sę,izią lv ciane.j sprarvie była w pierwszynr rzędzie osoba wybt.ana zgodnie przez obie
stl'on1' 7 listy oglaszane.j kaŻdorazowo plZeZ pretola nliejskiego przy okaą1i obejmowania
lilnkc.ji- DopicI'o w nastę1lne'j kole.jności albo powód pt.oponowal sędziego z.listy az do akceptircji pr'zez pozwancgo' albo dokorrywano losowania- Wyból. zatwier.dzał pletol umieszcza.jąc nazwisko sędziego I)a początku forn,trłki pt'ocesowe j (iudicen clare). Zob' np. M. Kase r'
Zivilpro:essrechl, s. 192-195; 1,. Wenger', op.cit., s.60 in.; W. L.itewski, R:.vmski ltroces
cywiln'y, Kr'akólv l988, s' 37'
8l Kognitclr
był ustatlawiaIty lbrmalnie, ustnie, w obecności przeciwnika procesowcgo,
*o
Pot'.
łn,,,,
Prawo rłYmskie w poezji Publiusza owidiusza
fi,::
$j,i,n:"ł
1'
Nazona
63
przyrz.eczenie udzielane'powoaow; w foLmie
stypulacji,
1kreilona. \*o1*
iż ottzyna on
pieniężną ęiumma vadinonii),jeśli pozwany
w określo-
i:ny*.termlnleniestawisięprzedntagistraturą8
ti
",.'^'-":.:iz
llajważlriejszych dowodów, zeznania świadków,
wymienia owi-
f.icmetlcię Am. I, 10, 37. od świadkjw wymagane
*'.
'i' '
l]'li.JjJ"-"_'-_.:ry
Dyło zloŻenrc przysięgi'
l
TTi*':.]:]1"- :::l1I9*,
,' 5:::
do czego zaclręcić mogla
jak ubolewa
oo"ru ._::i.tj::':o zy'..Pieniąłze byly też'L'i".'"v'*'i'.*#
Ju oo'rale i, pomocników prócesowych , zalzwyczaj
j:T:\;ł
:.*:::^"b':::1ir:!',p:"*:';;*Lt[gi'.r';;,JJ#i::i:i'"
retoryki,.tuk'n.1rqutnej w działalnościpuńliczni1,-u
rulrr"
:ii1l1-:1ii prywatnycn,.owiaiusz
i,'ololicąnościach
zprzymrużerriem oka nawołuje rnło-
i,;,$ńtc0w pragnących odnosić sukcesy nietyiko w sądach:
Disce bonas artes, moneo, Romana iuventus.
non tantum trepidos ut tueare reos;
quął?,p
opulus iudexque grav is l e ctus q ue s enatus,
'ła,:,:
.
tąnl
dabit eloquio victa puella manus.. (ArsJ q,I,'
lii:.'.,:
am' 1,
l, aJŻ-auz).
459_462)
\!l.
.r,:.;,:
iNJoo '"a*otatów wymagarro, by swe funkcje spełniali bezpłatnie. owii? nió zawsze oferuj|
u.ł"gi bezinteresownie, robi
f::ił:rxj-:
.:?k ' de
do lex Cincią
dlraję
donis et muneriius "J
izóą r.przed Chr., zabraniająlronorario* .^"i.rłai,""r, ,u udział w procesies3fłłs:'1"ll'I'r^:::wania
l*Órpostać komiczna adwokat pojawia slę
w zabawn".i ,""n;.'na i;;;,"
;; ;. |
s e b e o b ro c a s aj e
"
"*,'y
{,;',,'
i ł- ró:';ffi J'
ó
:
51
oparty na"":::::*
ącJl' :i:::i:]
kontraścię"_T::
pomiędzy miejscern
i osobą ;;;d^il',;i
j est
ci,.:l*':::|?,
iu"r'"* iron i i przen kaj ącynr
l'poemat8a'
:::::::Tf
:rodny tęż "
Nutę ironii wyczuć
moŻna *"''.'";;;"""''ilffil*?:j
i';i*:'".j
"T::
:
:::, i :: :::1i 7..,'3
-
tL
:;
y;
i
ń
i
J
i
ii z.pierwszej księgi Anores:
i;ił-Quid nlihi, Livor edax, ignavos obicis annos,
: tngewlrlue yocąs cąrmen inertis opus?
[...l
#.
.3,1,
S' Stabryła, op.cit., s. l l7_l I8-
t
i;
Marzena Hanna DYjakowska
64
Nec me verbosas leges ediscere, nec n1e
ingrato vacem prostituisse foro? (Am' 1, 15, 1-2, 5*6)'
Pogardliwy sposób, w jaki odnosi się owidiusz do kariery prawniczej'
go
staje sĘ zrori*1ały rla tle ogólnej wymowy utworu. Poeta zaadresował
syrrrbolizowarrych
bo*i"* do nieprzyclrylnych krytyków swej twórczości'
przez upersonifikowaną Żawiść(Livor)' Paranię się liter'aturą szczegó|nie
zas poe^zjąerotyczllą oceniano w Rzymie jako zajęcie drtlgr:rzędne, studia
leviora, mogące stanowió co najwyżej dopełrrienie rzetelnycl-r studiów i za_
szczytów, rZjakie uclrodziła działalnośćprawnicza i urzędnicza. owidiusz,
,oi,ń ki".owanych pod jego adresem oskarzeń o brak prawdziwego talentu
i zaniedbywanie obówiązków godrrych Rzymianina, był przekonany' że nie
z,ou.'1n*uł rnłodyclr \at, gdyz poezja miłosna zapewni mu nieśmiertelność,
a upr'awiając ten rodzaj-twórczości dokona więcej, rriż gdyby poszedł śladalni swoiclr 1ll'zodków85.
6. Dzięła Publiusza owidiusza Nazona przedstawiają ogfomllą wartośÓ
pr.zede wszystkiIri jako ptzykład poetyckiego artyzmu: bogactwa i różnoiocirrości tematyki, jasności stylu oraz perfekcji formalrrej, w rnniejszym zaś
stoprriu jako Źr:ódło poznania prawa' Wzmianki dotyczące różl-ryclr dziedzin
pfawa' iarówrro publicznego, jak i prywatnego, mają niewielki udział w ca_
ioŚci clorobku poety, nie wnoszą też z pewnością istotniejszych elementów
prawa rzymskiego' Wzmianki te stanowią za to
wzbogacający"n
"nuio*ośó
closkorlałą ilrrstrację obyczajowości społeczeństwa rzyrnskiego okresu pryncypatu ijej wpływu na funkcjonowanie prawa ' Dotyczy to zwłaszcza kweprzez ustawodawstwo małżęfiskieAugusta: liczrre utwory
.iii
'"guio*unyclr
o rriepopularrrości i rnałej skuteczności starań cesarza
świadczą
owidiusza
o pt.zywrócenie dawnej rangi instytucjimałżęństwa i rodziny' Wielu R-lryrnian
cliętnie wiązało się z kobietami z niższych sfet', unikając propagowanęgo
przez Lrstawy modelu małżęństwa.Wysiłki Augusta na rzecz zrnniejszenia
trud_
spadkLr urodzirr osłabiałarozpowszechrriona praktyka aborcji. Niemało
małżeńskiej,
zdrady
wobec
postawy
liber'alnej
zwalczarrie
nościnapotykalo
którą w rriejednylrr rnężu, jak sugeruje owidiusz, utwierdzały korzyści
finansowę. Przekrrpstwo deprawowało obywateli nie tylko w życirr prywat'
nym: owicliusz wspomitla też o nieuczciwoŚci rrrzędników i sędziów. Nadzie_
ją rra szybkie wzbogacenie kierowali się wreszcie łowcy spadków i zapisów
i..tunl"nto*yclr. Konfrontacja ustawodawstwa z panującymi obyczajami
stanowi więc szczególnie interesujący aspekt odniesień poety do Swego ro-
)
ri
.:
dzirnego prawa.
ts Zob. M. Cytowska, Fl. Szelest, op.cit., s. 443
'j