cement romański – roman cement

rocem_poln.
02.10.2005
16:08 Uhr
Seite 1
CEMENT ROMAŃSKI – ROMAN CEMENT
IMPRESSUM:
Teksty i redakcja/Texts and editing:
Roman Kozłowski
Współpraca/Collaboration:
Jacek Olesiak, Marcin Błaszczyk
Zdjęcia/Photographs: Paweł Gąsior,
Marcin Błaszczyk, Roman Kozłowski
Projekt graficzny/Layout:
Christine Klell
Kontakt/Contact:
Projekt badawczy Komisji
Roman Kozłowski
Europejskiej: ROCEM
Instytut Katalizy i Fizykochemii
Cement romański do właściwej
Powierzchni PAN/Institute of Catalysis
konserwacji zabytków architektury
and Surface Chemistry Polish
Academy of Sciences
European Commission Research
ul. Niezapominajek 8
Project: ROCEM
30-239 Kraków, Poland
ROman CEMent to restore
tel. +48 12 6395 119
built heritage effectively
fax +48 12 4251 923
e-mail: [email protected]
homepage: www.heritage.xtd.pl
Jako ilustracji użyto rysunków Jana
Zawiejskiego ze zbiorów Archiwum
Państwowego w Krakowie
Drawings by Jan Zawiejski from the
collection of the State Archive in
Cracow were used as illustrations
Broszura powstała ze środków
Komisji Europejskiej w ramach
ROCEM
projektu badawczego
EVK4-CT-2002-00084 ROCEM.
Również dostępna w formie
elektronicznej w witrynie projektu:
www.heritage.xtd.pl
The brochure was published with the
support of European Commission
within the research project
EVK4-CT-2002-00084 ROCEM.
Also available in the electronic form
at the project’s website:
www.heritage.xtd.pl
Zeszyt 2 serii Projekt UE ROCEM
ENERGY, ENVIRONMENT
AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT
Volume 2 of a series EU-project ROCEM
rocem_poln.
02.10.2005
16:08 Uhr
Seite 2
C E M E N T R O M A Ń S K I – M AT E R I A Ł I F O R M A
02
R O M A N C E M E N T – M AT E R I A L A N D S H A P E
Cement romański – określenie produktu
tować te zabytkowe elewacje? Czy jest możli-
Roman cement – a product designation
should we treat these old facades? Is it
dziewiętnastego wieku, czasu prowadzonego
we usunięcie późniejszych warstw farby?
from the nineteenth century, an era of ex-
possible to remove later layers of paint? If
na szeroką skalę ruchu budowlanego, szyb-
Jeśli tak to przy użyciu jakich technik? Czy
traordinary construction activity, of rapid in-
so, with which techniques? Should one
kiego rozwoju przemysłu i rosnącego bogact-
powinno się odsłaniać oryginalną powier-
dustrial expansion and wealth, when many
restore the original surface? What makes
wa, kiedy formowało się obecne oblicze este-
zchnię? Co stanowi o estetycznej wartości
European cities received the appearance
the aesthetic value of the faćade – form of
tyczne wielu miast europejskich. Cement
fasady – forma jej dekoracji? Kolor? Jedno i
which has marked them to this day. Roman
its decoration? The colour? Both together?
romański – materiał budowlany, który urzec-
drugie?
cement – the building material which reali-
There are many questions which buil-
zywistnił marzenia architektów i budownic-
Istnieje wiele pytań, które muszą przea-
zed the dreams of the Gründerzeit archi-
ding preservation specialists and the re-
zych przełomu wieków: równie przydatny do
nalizować specjaliści od konserwacji archi-
tects and builders: equally useful in the
storation teams have to examine. ROCEM,
pierwszej w historii masowej prefabrykacji
tektury i wykonawcy prac. Międzynarodowy
early mass prefabrication of ornaments in
the international research project funded
ornamentów w różnych stylach, jak i prac
projekt badawczy ROCEM finansowany przez
a wide variety of styles, as in the plastering
by the European Union, wants to bring to
sztukatorskich na elewacjach, szybkowiążący,
Unię Europejską, pragnie wydobyć cement
applications on the exteriors of buildings,
light Roman cement, from its early pro-
o pięknej fakturze i kolorze, niezwykle odporny
romański na światło dzienne, od początków
fast-setting, of agreeable texture and colour,
duction in England to its heyday, primarily
na wpływy atmosferyczne i tańszy od cemen-
jego produkcji w Anglii, do okresu jego
extremely weather-resistant, and cheaper
in the Austrian-Hungarian Empire. The
tu portlandzkiego.
rozkwitu, głównie w Monarchii Austro-
than Portland cement.
project also aims to raise an awareness for
W dwudziestym wieku materiał ten prze-
Węgierskiej. Celem projektu jest również
During the twentieth century this buil-
this material, and stimulate questions: out
staje być używany. Co pozostało to pamięć o
upowszechnienie informacji o tym materiale i
ding material disappeared from use. What
of what are they actually made, the volutes
nim przechowywana w tysiącach ‘kamien-
pobudzenie pytań: z czego w rzeczywistości
remains is its memory, in thousands and
and cornices, the lions’ heads and carya-
nych’ świadków w naszych miastach. W sta-
zrobione są woluty i gzymsy, głowy lwów i
thousands of ‘stone witnesses’ in our cities.
tids, the widow surroundings and massive
rych czasopismach technicznych i podręczni-
kariatydy, obramienia okien i masywne bonia?
In old technical journals and textbooks for
rustication. And what was the original
kach dla sztukatorów jest on opisywany jako
Oraz jaki był pierwotny język form, często
stuccoists it is described as ‘Roman ce-
language of forms, often blurred by a thick
‘cement romański’, ‘cement rzymski’, ‘roman-
zatarty grubym płaszczem wielu późniejs-
ment’, ‘Hydrauer’, ‘Kufsteiner’ or, mislea-
coat of many later paintlayers.
cement’ lub, mylnie, ‘wapno hydrauliczne’,
zych warstw farby?
dingly ‘Hydraulic lime’, yet today we know
This brochure is the second of a series
dziś wiemy o nim bardzo niewiele: jakich su-
Broszura ta jest drugą z niewielkiej serii,
very little about it: which raw materials, how
which is introducing the ROCEM project to
rowców używano, jak wysoka była tempera-
która ma przybliżyć projekt ROCEM wszyst-
high it was fired, how finely was it ground?
all interested. The first, published in
tura wypału, na jak drobno był mielony? Oraz
kim zainteresowanym. Pierwsza, opublikowa-
And, what makes it so durable? Finally,
Austria, presented the turn-of-the-century
co czyni go tak wytrzymałym? Wreszcie, jak
na w Austrii, prezentowała zabytki Wiednia z
how did the facades really look when they
architecture of Vienna. The present is
rzeczywiście wyglądały elewacje, kiedy pow-
przełomu wieków. Obecna ma zwrócić uwagę
were new? Were they painted, monochro-
aiming at drawing attention to the archi-
stawały? Czy były malowane, w jednym czy
na architekturę Krakowa tego okresu. Kolejne
me or multicoloured? Or was the original
tecture of Cracow of the same period. Sub-
wielu kolorach? Czy też eksponowano orygi-
broszury będą poświęcone szczegółowym
surface of the mortars left as it was?
sequent brochures will examine historical,
nalną powierzchnię zaprawy?
zagadnieniom historycznym, technologicz-
The facades have a good century be-
technical and scientific details. Parallel
Elewacje te mają już dużo ponad wiek.
nym i badawczym. Podobne publikacje ukażą
hind them. They have withstood numerous
publications are being planed for Germany
Wytrzymały wiele renowacji, każdą z jej
się równolegle w Niemczech i Czechach.
renovations, each with its repairs and new
and the Czech Republic. With this series,
naprawami i nowymi warstwami farby. Właś-
Autorzy mają nadzieję, że nasze wydawnict-
coats of paint. Especially now there is a
the authors hope to build a bridge between
nie teraz przeżywamy prawdziwą gorączkę
wa stworzą pomost pomiędzy badaniami a
huge boom in building restoration. How
research and restoration practice.
odnawiania budynków. Jak powinniśmy trak-
praktyką konserwatorską.
03
rocem_poln.
04
02.10.2005
16:08 Uhr
Seite 4
Teatr Miejski, 1888-1893,
Municipal Theater, 1888-1893,
Jan Zawiejski
by Jan Zawiejski
Monumentalny gmach teatru był najwa-
The monumental building of the thea-
żniejsza inwestycją miejską drugiej połowy
ter was a key municipal investment of the
XIX wieku i symbolem nowej prosperity i
second half of the nineteenth century a
rozwoju miasta. Wybitny przykład eklek-
symbol of new prosperity and development
tycznego historyzmu, zawierającego wpływy
of the city. An outstanding example of ec-
architektury francuskiej i wiedeńskiej a
lectic historicism is a mixture of French,
także elementy rodzime. Niemal cała deko-
Viennese and local architectural features.
racja fasady została wykonana w technologii
Almost entire decoration of the faćade was
tynków romańskich obecnie przemalowa-
executed in Roman cement renders now
nych.
overpainted
05
rocem_poln.
02.10.2005
16:08 Uhr
Seite 6
Była Komunalna Kasa Oszczędności
Former Communal Savings Bank of the
Miasta Krakowa przy ul. Szpitalnej 15,
City of Cracow in Szpitalna 15, 1881-1883,
1881-1883, Karol Borkowski.
by Karol Borkowski.
Jedna z najważniejszych realizacji archi-
One of the most important works of
tektonicznych Krakowa w latach 80. XIX
architecture of Cracow in the 1880’s. Built by
wieku. Zbudowana przez Karol Knausa wg
Karol Knaus according to the design of Carl
projektu Karola Borkowskiego działającego w
von Borkowski, an architect of Polish origin
Wiedniu architekta polskiego pochodzenia.
active in Vienna. A Northern Renaissance Re-
Elewacja w stylu północnego renesansu,
vival faćade, decorated with Roman cement
pokryta dekoracją z tynków romańskich, wzo-
renders, was modeled on the National Bank
rowana na Narodowym Banku Austrii w Wied-
of Austria in Vienna. During the recent resto-
niu. W czasie niedawnej renowacji, przemalo-
ration re-painted in a colour resembling the
wana w kolorystyce przypominającą kolory-
original appearance revealed during the
stykę pierwotną ujawnioną w trakcie badań
restorer’s examination.
konserwatorskich.
06
7
rocem_poln.
02.10.2005
16:08 Uhr
Seite 8
Dom miejski przy ul. Kanoniczej 16,
City House in Kanonicza 16,
XV wiek i późniejsze przebudowy
fifteenth century with later alterations
Średniowieczny dom miejski przebudo-
A maedieval city house rebuilt during
wany w XVI wieku kiedy dodano reprezenta-
the sixteenth century when a representati-
cyjny portal wejściowy i obramienia okienne
ve entrance portal and window frames of
z jasnego wapienia pińczowskiego na par-
light Pinczow limestone were added on the
terze i pierwszym piętrze. Drugie piętro
ground and the first floors. The second
zostało dodane w XX wieku a obramienia
floor was added in the nineteenth century
okienne i gzyms wieńczący zostały wykona-
with the window frames and the crowning
ne w tynkach romańskich. W czasie nie-
cornice executed in Roman cement mor-
dawnej restauracji, adaptującej budynek na
tars. During the recent restoration trans-
luksusowy hotel, tynki romańskie drugiego
forming the house into a luxury hotel, the
piętra zostały pokryte powłoką półprzez-
Roman cements renders of the second floor
roczystej farby silikonowej, aby scalić je
were coated with a semitransparent layer of
estetycznie z pozostałą kamienną dekorac-
a silicone paint to reintegrate them aesthe-
ją elewacji.
tically with the remaining stone decorations
of the faćade.
08
09
rocem_poln.
02.10.2005
16:08 Uhr
Seite 10
Dom »Pod Pająkiem« przy ul.
Karmelickiej 35, 1889, Teodor Talowski
Wybitne dzieło romantycznego historyzmu,
typowe dla stylu architekta. Efekt malowniczości i tajemniczości został uzyskany przez
zestawienie cegieł o różnych barwach i fakturach, kamienia i tynków romańskich. W czasie niedawnej konserwacji, po oczyszczeniu
nie pomalowano elementów z cementu romańskiego, przywracając pierwotny efekt
estetyczny. Była to wyjątkowa decyzja konserwatorska pozostawienia autentycznej,
naturalnie zmienionej powierzchni cementu
romańskiego, zazwyczaj jest ona pokrywana
nieodwracalnie powłoką nowoczesnej farby.
Apartment house »Under the Spider« in
Karmelicka 35, 1889, by Teodor Talowski.
An exquisite work of the romantic historicism typical of the architect’s style. An effect
of picturesqueness and mystery was obtained by combining bricks of various colours
and textures, stone and Roman cement mortars. During a recent restoration, the Roman
cement elements were left unpainted after
cleaning to bring back the original aesthetic
concept. This was a unique conservation decision to leave the authentic, naturally aged
surface of Roman cement, a standard measure is to coat it irreversibly with modern paint.
10
11
rocem_poln.
02.10.2005
16:08 Uhr
Seite 12
W ramach projektu ROCEM wspólnie z
As a joint activity of the ROCEM project
Urzędem Miejskiego Konserwatora Zabyt-
and the Office of the Cracow’s City Conser-
ków przeprowadzono badania konserwa-
vator a conservation survey of the elevati-
torskie zespołu elewacji szkół miejskich
ons of the municipal schools of Cracow
Krakowa powstałych w latach 1879-1914.
built between 1879 and 1914 was carried
Pod uwagę wzięto 12 szkół spośród 18 zbu-
out. 12 schools out of 18 built, many to the
dowanych głównie według projektów Jana
designs of Jan Zawiejski, were examined.
Zawiejskiego. Na wszystkich dominują zap-
All are dominated by Roman cement ren-
rawy romańskie. Co najmniej trzy szkoły
ders. At least three schools can be resto-
mogą być odnowione z odtworzeniem pier-
red to a primary aesthetic appearance. They
wotnego wyrazu estetycznego. Są one
are illustrated in detail in this brochure.
szczegółowo przedstawione w tej broszur-
Historic information, archival materials,
ze. Informacja historyczna, materiały archi-
photographic documentation and results of
walne, dokumentacja fotograficzna i wyniki
microscopic investigations are available for
badań mikroskopowych są dostępne dla
each building at the website:
każdego obiektu na witrynie internetowej
www.heritage.xtd.pl/baza_szkol
www.heritage.xtd.pl/baza_szkol
12
13
rocem_poln.
02.10.2005
16:08 Uhr
Seite 14
Dawna Akademia Handlowa przy ul. Kapucyńskiej 2-4, 1904-1906,
Jan Zawiejski
Monumentalny miejski budynek szkolny o stylu z pogranicza
historyzmu, secesji i wiedeńskiego modernizmu. Dominującym materiałem fasady są tynki romańskie, połączone z ornamentami kamiennymi i łukami z cegły. Obiekt referencyjny projektu ROCEM w Krakowie. W czasie planowanej w latach 2005 – 2006 renowacji elewacji
autentyczne tynki romańskie zostaną oczyszczone, a konieczne
naprawy zostaną wykonane przy użyciu cementów romańskich odtworzonych w ramach prac projektu.
Former Trade Academy in Kapucynska 2-4,
1904-1906, by Jan Zawiejski.
A monumental municipal school building in style between historicism, Art Nouveau and Viennese modernism. The dominating material of the faćade are Roman
cement renders combined with stone
ornaments and brick arches. The reference
object of the ROCEM project in Cracow.
During the restoration planned for 2005 2006 the authentic Roman cement renders
will be cleaned and the necessary repairs
done with the use of Roman cements recreated as a result of the activities of the
project.
14
15
rocem_poln.
16
02.10.2005
16:08 Uhr
Seite 16
Szkoła miejska przy ul. Topolowej 20-22,
Municipal school building in Topolowa
1903-1904, Jan Zawiejski
20-22 , 1903-1904, by Jan Zawiejski.
Modernistyczny budynek szkoły miejs-
A modernistic municipal school buil-
kiej o ceglanej elewacji dekorowanej liczny-
ding with the brick faćade decorated with
mi elementami z tynków romańskich –
many ornaments in Roman cement ren-
ornamenty odlewane, profile ciągnione,
ders – cast ornaments, ran profiles and
tynki płaskie - zachowanych w pierwotnym
plain renders - all preserved still in the
stanie, nie przemalowanych.
original unpainted state.
17
rocem_poln.
02.10.2005
16:08 Uhr
Seite 18
Szkoła miejska przy ul. Wąskiej 3-5,
Municipal school building in Wąska 3-5 ,
1908-1910, Jan Zawiejski
1908-1910, by Jan Zawiejski
Monumentalny budynek szkoły miejskiej o
A monumental municipal school building
ceglanej elewacji dekorowanej profilami ciąg-
in brick combined with Roman cement ran
nionymi i tynkami płaskimi z zapraw romań-
profiles and plain renders - all preserved in
skich, zachowanych w pierwotnym stanie pod
the original state under a later paint-layer
zniszczoną i w znacznym stopniu złuszczoną
extensively weathered and delaminated. A
późniejsza powłoką farby. Herb miasta w
coat-of –arms of the city in stone is the main
kamieniu jest głównym elementem dekora-
decorative element of the faćade.
cyjnym fasady.
18
19
rocem_poln.
02.10.2005
16:08 Uhr
Seite 20
Ornamenty
Ornaments
20
21
rocem_poln.
02.10.2005
16:08 Uhr
Seite 22
Zniszczenia
Damage
22
23
rocem_poln.
02.10.2005
16:08 Uhr
Seite 24
Powierzchnia i struktura
Surface and structure
24
25
rocem_poln.
02.10.2005
16:08 Uhr
Seite 26
Jan Zawiejski
26
Jan Zawiejski
Nie przypadkiem wiele budowli przedsta-
It is not by accident that the many buil-
wionych w tej broszurze są autorstwa Jana
dings illustrated in the brochure are by Jan
Zawiejskiego (1854 – 1922). Ukończył Poli-
Zawiejski (1854 – 1922). Graduated at the
technikę Wiedeńską, uczeń Henryka Ferstla.
Viennese Technical University, pupil of Hein-
Był jednym z najbardziej wszechstronnych
rich von Ferstel, was one of the most versati-
architektów polskich przełomu XIX i XX wieku.
le Polish architects at the turn of the nine-
Projektował i wznosił kamienice czynszowe i
teenth and twentieth centuries. He designed
gmachy użyteczności publicznej, między inny-
and built apartment houses and public buil-
mi wiele szkół. Miejski architekt Krakowa
dings among others many schools. Municipal
między 1900 – 1914. Przeszedł ewolucję od neo-
architect of Cracow between 1900 and 1914.
renesansu i neobaroku poprzez secesję do
His style evolved from the Renaissance and
historyzującego modernizmu. Cementy romańs-
Baroque Revivals through Art Nouveau to
kie były ulubionym materiałem Zawiejskiego i
historicistic modernism. Roman cement was
jego elewacje dekorowane tynkami romański-
his favourite material and Zawiejski’s Roman
mi należą do najpiękniejszych i najbardziej
cement facades are among the most beauti-
dekoracyjnych w architekturze Krakowa tego
ful and decorative in Cracow’s architecture of
okresu.
the period.
27