Jezyk Polski liceum cz 2
Transkrypt
Jezyk Polski liceum cz 2
%# Î PESPNBOUZ[NV EP.PEFK1PMTLJ 0 '/$':8/(71,(*2 8=83(á1,$-û&(*2 /,&(80 2*Ð/12.6=7$á&û&(*2 25$='/$75=</(71,(*2 7(&+1,.80 8=83(á1,$-û&(*2 32=$6$'1,&=(-6=.2/( =$:2'2:(- KULTURA Projekt okładki: Joanna Plakiewicz Redakcja: Barbara Gers, Danuta Samek Redaktor prowadzący: Danuta Samek Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego na poziomie dwuletniego uzupełniającego liceum ogólnokształcącego oraz trzyletniego technikum uzupełniającego po zasadniczej szkole zawodowej, na podstawie opinii rzeczoznawców: Numer dopuszczenia: Wydawnictwo REA s.j. 01-217 Warszawa, ul. Kolejowa 9/11 tel./fax: (22) 631-94-23, 632-21-15 http://www.rea-sj.pl e-mail: [email protected] © Wydawnictwo REA s.j., Warszawa 2005 ISBN 83-7141-668-7 Podręcznik i wszystkie pomoce dydaktyczne są chronione prawem. Każdorazowe ich wykorzystanie w innych niż zastrzeżone prawem przypadkach wymaga pisemnego zezwolenia wydawnictwa. 2 Literatura jako część kultury SPIS TREŚCI Wstęp I. Romantyzm 11 13 Nowy bohater literacki 14 George Gordon Byron, Giaur (fragm.) Werteryzm Juliusz Słowacki, Kordian (fragm.) Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera (fragm.) Nowy bohater literacki. Pytania i zadania Romantyczne metody poznawania świata Johann Wolfgang Goethe, Król olch Romantyczne metody poznawania świata. Pytania i zadania Manifesty polskiego romantyzmu 14 16 16 18 19 20 20 21 21 Adam Mickiewicz, Oda do młodości Adam Mickiewicz, Romantyczność Manifesty polskiego romantyzmu. Pytania i zadania Romantyczna filozofia miłości 22 25 26 27 Adam Mickiewicz, Dziady część IV (fragm.) Zofia Stefanowska, [Interpretacja przeżyć Gustawa] (fragm.) Cyprian Kamil Norwid, W Weronie Komedia miłości Aleksander Fredro, Śluby panieńskie (fragm.) Romantyczna filozofia miłości. Pytania i zadania Romantyczna biografia 27 29 31 31 32 34 35 Adam Mickiewicz Juliusz Słowacki Wilno Zygmunt Krasiński Cyprian Kamil Norwid Adam Mickiewicz, Do M*** Adam Mickiewicz, List do Marii Puttkamerowej (fragm.) Juliusz Słowacki, Listy do matki (fragm.) Tradycja i współczesność 35 36 37 40 40 41 42 43 44 Tworzywo sztuki filmowej Andrzej Werner, Gdzie (i jak) ustawić kamerę? (fragm.) Romantyczna biografia. Tworzywo sztuki filmowej. Pytania i zadania 3 44 44 45 SPIS TREŚCI Inspiracje romantyków 46 Ludowość Adam Mickiewicz, Lilie (fragm.) 47 47 Orientalizm 51 Adam Mickiewicz, Widok gór ze stepów Kozłowa Inspiracje romantyków. Pytania i zadania Tułacz, pielgrzym, wędrowiec, zesłaniec Adam Mickiewicz, Nad wodą wielką i czystą Juliusz Słowacki, Rozłączenie Juliusz Słowacki, Hymn Cyprian Kamil Norwid, Pielgrzym Tułacz, pielgrzym, wędrowiec, zesłaniec. Pytania i zadania Znaczące motywy w twórczości romantyków Adam Mickiewicz, Dziady część III Improwizacja (fragm.) Juliusz Słowacki, Kordian, Przygotowanie (fragm.) Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia (fragm.) Znaczące motywy w twórczości romantyków. Pytania i zadania II. Język 51 52 53 54 55 56 58 58 59 59 60 63 63 64 Budowa wypowiedzeń i tekstów 64 Budowa wypowiedzeń i tekstów. Pytania i zadania III. Romantyzm 66 67 Wielkie dramaty romantyczne 67 Adam Mickiewicz, Dziady część III (fragm.) Juliusz Słowacki, Kordian (fragm.) Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia (fragm.) Tradycja i współczesność 69 73 74 76 Inscenizacje Dziadów Adama Mickiewicza Konrad Swinarski, O Dziadach (fragm.) Wielkie dramaty romantyczne. Pytania i zadania Rola poety i poezji 76 79 80 82 Juliusz Słowacki, Testament mój Juliusz Słowacki, Beniowski (fragm.) Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod (fragm.) Cyprian Kamil Norwid, Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie Rola poety i poezji. Pytania i zadania Różne wizje wolności ojczyzny 82 83 84 84 85 86 Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod (fragm.) Adam Mickiewicz, Dziady część III (fragm.) Różne wizje wolności ojczyzny. Pytania i zadania Arcydzieło romantyzmu 86 87 90 91 4 Spis treści Stanisław Pigoń, [O genezie Pana Tadeusza] Alina Witkowska, Mickiewicz. Słowo i czyn (fragm.) Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga pierwsza Gospodarstwo (fragm.) Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Epilog (fragm.) Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga pierwsza Gospodarstwo (fragm.) Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga druga Zamek (fragm.) Stanisław Witkiewicz, Mickiewicz jako kolorysta (fragm.) Tradycja i współczesność 91 92 93 94 95 96 97 97 Paweł Huelle, Lata Telimeny (fragm.) Arcydzieło romantyzmu. Pytania i zadania Romantyczna tradycja 97 99 99 Kazimierz Wierzyński, Na grobie Słowackiego Antoni Słonimski, Mickiewicz IV. Język 100 100 103 Sposoby bogacenia słownictwa 103 Adam Mickiewicz, Czatyrdah Sposoby bogacenia słownictwa. Pytania i zadania V. Pozytywizm 104 105 107 Filozoficzne źródła pozytywizmu 108 John Stuart Mill, Co to jest utylitaryzm? (fragm.) Aleksander Świętochowski, My i wy (fragm.) Filozoficzne źródła pozytywizmu. Pytania i zadania Różne formy wypowiedzi prasowych Eliza Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach (fragm.) Bolesław Prus, Kroniki (fragm.) Henryk Sienkiewicz, Listy z Afryki (fragm.) Różne formy wypowiedzi prasowych. Pytania i zadania Praca redakcyjna nad własnym artykułem Praca redakcyjna nad własnym artykułem. Pytania i zadania Program polskiego pozytywizmu tematem noweli Bolesław Prus, Kamizelka (fragm.) 108 109 110 110 112 113 115 116 116 117 118 119 Asymilacja mniejszości narodowych Maria Konopnicka, Mendel Gdański (fragm.) Maria Konopnicka, Miłosierdzie gminy (fragm.) Problemy wsi 119 120 122 123 Henryk Sienkiewicz, Szkice węglem (fragm.) Program polskiego pozytywizmu tematem noweli. Pytania i zadania Świat wartości bohatera pozytywistycznego Adam Asnyk, Daremne żale Adam Asnyk, Do młodych 123 124 125 125 125 5 SPIS TREŚCI Adam Asnyk, Sonet IV Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem (fragm.) Eliza Orzeszkowa, Gloria victis (fragm.) Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem (fragm.) Maria Konopnicka, Rota Tradycja i współczesność 126 127 129 131 132 132 Krzysztof Kamil Baczyński, Mazowsze (fragm.) Świat wartości bohatera pozytywistycznego. Pytania i zadania Sposoby opisywania rzeczywistości Honoriusz Balzak, Ojciec Goriot (fragm.) Bolesław Prus, Wieża Paryska (fragm.) Tradycja i współczesność 132 133 134 135 137 138 Zbigniew Herbert, Trzy studia na temat realizmu Sposoby opisywania rzeczywistości. Pytania i zadania Wielka powieść realistyczna 138 140 140 Narrator Zasada prawdopodobieństwa Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem (fragm.) Panorama społeczeństwa Bolesław Prus, Lalka (fragm.) Pamiętnik Wokulski w opinii innych Bolesław Prus, Lalka (fragm.) Wokulski sam o sobie Bolesław Prus, Lalka (fragm.) Bolesław Prus, Lalka (fragm.) Rozmowa z kamieniem Bolesław Prus, Lalka (fragm.) Portret panny Izabeli Arystokracja Bolesław Prus, Lalka. Marzenia panny z towarzystwa (fragm.) Humor Bolesław Prus, Lalka. [Rozmowa ze studentami] (fragm.) Tradycja i współczesność 141 142 142 144 145 145 147 147 149 149 151 151 152 152 153 153 153 153 154 Olga Tokarczuk, Lalka i perła (fragm.) Wielka powieść realistyczna. Pytania i zadania 154 155 Powieść historyczna w okresie pozytywizmu 157 Henryk Sienkiewicz, Potop (fragm.) Bolesław Prus, „Ogniem i mieczem”. Powieść z lat dawnych Henryka Sienkiewicza... (fragm.) Henryk Sienkiewicz, Potop. [Obrona Częstochowy] (fragm.) Norman Davies, Tworzenie mitu narodowego (fragm.) Powieść historyczna w okresie pozytywizmu. Pytania i zadania 6 159 164 165 167 168 Spis treści Obrazy miasta w literaturze i malarstwie drugiej połowy XIX wieku 169 Bolesław Prus, Lalka (fragm.) Warszawskie Powiśle Kamienica Paryż Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara (fragm.) Obrazy miasta w literaturze i malarstwie drugiej połowy XIX wieku. Pytania i zadania Człowiek wobec zła 170 170 171 173 173 174 175 Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara (fragm.) Człowiek wobec zła. Pytania i zadania VI. Język 176 179 181 Słownictwo. Synonimy, homonimy, antonimy Stanisław Jerzy Lec, Myśli nieuczesane Słownictwo. Synonimy, homonimy, antonimy. Pytania i zadania VII. Młoda Polska 181 182 182 183 Nowa interpretacja rzeczywistości 184 Artur Górski, Młoda Polska (fragm.) Secesja Nowa interpretacja rzeczywistości. Pytania i zadania Dekadentyzm jako postawa duchowa Schyłek wieku Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Koniec wieku XIX Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Dziś Charles Baudelaire, Spleen Pesymizm Leopold Staff, Deszcz jesienny Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Nie wierzę w nic Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Kiedy ja usta ku twym ustom chylę Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Mów do mnie jeszcze... Tadeusz Miciński, Jam ciemny jest wśród wichrów płomień boży... Tradycja i współczesność 185 186 188 189 189 190 190 191 191 191 193 193 194 194 195 Wisława Szymborska, Schyłek wieku Dekadentyzm jako postawa duchowa. Pytania i zadania Artysta i sztuka w epoce Młodej Polski Sztuka dla sztuki Stanisław Przybyszewski, Confiteor (fragm.) Paul Verlaine, Sztuka poetycka Arthur Rimbaud, Alchemia słowa Arthur Rimbaud, Samogłoski 7 195 196 197 197 198 199 200 201 SPIS TREŚCI Tradycja i współczesność 202 Edward Stachura, Życie to nie teatr Artysta kapłan i cyganeria krakowska Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Evviva l’arte! Tradycja i współczesność 202 203 204 205 Julian Tuwim, Dziesięciolecie (fragm.) Zakopane stolicą artystów Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Na Skalnym Podhalu (fragm.) Artysta i sztuka w epoce Młodej Polski. Pytania i zadania 205 206 206 207 210 VIII. Język. Styl 212 Styl artystyczny 212 Środki stylistyczne Bolesław Prus, Lalka (fragm.) Maria Konopnicka, Kubek Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach Styl artystyczny. Pytania i zadania IX. Młoda Polska 212 213 214 214 215 216 Różnorodność poetyckich możliwości Impresjonizm Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym) Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Anioł Pański (fragm.) Symbolizm Jan Kasprowicz, Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach Arthur Rimbaud, Statek pijany (fragm.) Ekspresjonizm Jan Kasprowicz, Dies irae (fragm.) Franciszkanizm i klasycyzm Jan Kasprowicz, [Rozmiłowała się ma dusza] Jan Kasprowicz, [Przestałem się wadzić z Bogiem] Jan Kasprowicz, [Rzadko na moich wargach] (fragm.) Leopold Staff, Przedśpiew Różnorodność poetyckich możliwości. Pytania i zadania Dramat naturalistyczny 216 216 218 219 220 220 221 222 223 225 226 227 227 228 229 231 Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej (fragm.) Dramat naturalistyczny. Pytania i zadania Dramat narodowy i symboliczny 231 235 236 Stanisław Wyspiański, [I ciągle widzę ich twarze] 8 238 Spis treści Stanisław Wyspiański, Wesele (fragm.) [Scenografia] Realizm i symbole w Weselu Tadeusz Żeleński (Boy), Plotka o „Weselu” (fragm.) Chłopomania Stanisław Wyspiański, Wesele (fragm.) Narodowy rachunek sumienia Stanisław Wyspiański, Wesele (fragm.) Stanisław Wyspiański, Wesele (fragm.) [Chocholi taniec] Tradycja i współczesność 238 240 241 243 243 246 246 249 251 Sławomir Mrożek, Tango (fragm.) Andrzej Werner, „Wesele” na ekranie Dramat narodowy i symboliczny. Pytania i zadania Inspiracje powieści młodopolskiej 251 253 254 257 Naturalizm i impresjonizm Władysław Stanisław Reymont, Chłopi (fragm.) Epopeja chłopska Władysław Stanisław Reymont, Chłopi (fragm.) Tradycja i współczesność 257 258 263 264 268 Wiesław Myśliwski, Kamień na kamieniu (fragm.) Inspiracje powieści młodopolskiej. Pytania i zadania Bohater prozy młodopolskiej 268 269 271 Stefan Żeromski, Rozdzióbią nas kruki, wrony... (fragm.) Etyka obowiązku Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (fragm.) Wenus z Milo Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (fragm.) Mrzonki Kompozycja powieści Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (fragm.) Przyjdź Tragizm wyboru Stefan Żeromski, Ludzie bezdomni (fragm.) Rozdarta sosna Symbolika Jądra ciemności Joseph Conrad, Jądro ciemności (fragm.) Tradycja i współczesność 272 274 275 275 277 277 279 279 279 280 281 281 284 285 289 Leszek Prorok, Inicjacje Conradowskie (fragm.) Bohater prozy młodopolskiej. Pytania i zadania 9 289 291 SPIS TREŚCI X. Język 294 Terytorialne zróżnicowanie języka Społeczne zróżnicowanie języka 294 295 Rodzaje stylizacji językowej 296 Henryk Sienkiewicz, Potop (fragm.) Stanisław Wyspiański, Wesele (fragm.) Józef Tischner, Historia filozofii po góralsku (fragm.) Rodzaje stylizacji językowej. Pytania i zadania Indeks osób Indeks pojęć 296 297 297 299 300 302 10 Wstęp WSTĘP Druga część podręcznika do nauki języka polskiego, napisana w odpowiedzi na potrzeby uczniów, podejmujących edukację w trzyletnim technikum uzupełniającym lub w dwuletnim liceum uzupełniającym na podbudowie szkoły zasadniczej, obejmuje, podobnie jak pierwsza część, kształcenie językowe, literackie i kulturowe. Podręcznik jest zgodny z Programem nauczania języka polskiego w dwuletnim uzupełniającym liceum ogólnokształcącym lub trzyletnim technikum uzupełniającym po zasadniczej szkole zawodowej i został dopuszczony do użytku szkolnego przez Ministra Edukacji Narodowej i Sportu oraz wpisany do wykazu programów szkolnych przeznaczonych do kształcenia ogólnego języka polskiego (w zakresie podstawowym i rozszerzonym) pod numerem DKOS–5002–50/04. Założeniem zarówno programu, jak i podręcznika jest kształtowanie przede wszystkim umiejętności, dzięki którym uczniowie mogą odnaleźć się w świecie współczesnym. Szeroki wybór tekstów zamieszczonych w drugiej części podręcznika prezentuje literaturę od romantyzmu do Młodej Polski. Trzecia część obejmie problemy literackie, językowe i kulturowe XX wieku aż do współczesności. Nauczyciel, pracując z uczniem, rozpozna jego potrzeby i zorganizuje kształcenie tak, aby wykorzystać zawartą w podręczniku literaturę. Została ona wzbogacona ilustracjami dopełniającymi słowo, ponieważ nauczanie przedmiotu, jakim jest język polski, nie ogranicza się tylko do wiedzy o języku i literaturze, ale sięgać musi również do innych dziedzin sztuki i nauki. Podręcznik proponuje obszerne fragmenty tekstów dotyczących różnych zjawisk związanych z epoką oraz prezentuje zagadnienia, których znajomość przez ucznia jest konieczna. Znakiem graficznym (♦) wyróżniono teksty i umiejętności na poziomie rozszerzonym. Utwory literackie zostały wybrane tak, aby prezentowały różne formy, gatunki i rodzaje, dzięki czemu mogą służyć jako wzór do pisania własnych wypowiedzi. Istotnym wyznacznikiem wyboru tekstów kultury była również ich wartość moralna i estetyczna. Czytając i porównując utwory, omówienia i komentarze, uczeń oceni ich wartość. W ten sposób pozna siebie, określi swoje miejsce we współczesnej rzeczywistości. Realizując program nauczania, nauczyciel wraz z uczniem dokona wyboru tekstu, który stanie się punktem odniesienia dla problemu omawianego na zajęciach. Inne lektury pozostaną komentarzem, mogą być wykorzystane w pracy samodzielnej. Przy omawianiu zagadnień językowych wykorzystane zostały teksty literackie, co sprzyja utrwaleniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności, ponieważ te same treści są analizowane w różny sposób. 11 WSTĘP Istotne jest, aby uświadomić sobie, że kultura to ciągłość tradycji, z której korzystamy i którą współtworzymy. W każdej też epoce poszukujemy odpowiedzi na interesujące nas pytania. Podręcznik do nauki języka polskiego jest rodzajem przewodnika po krainie literatury, języka i kultury. Dlatego w podrozdziałach tej książki znajdują się krótkie komentarze, które – mam nadzieję – ułatwią pracę, ukierunkują lekturę, wyznaczą drogę w literackiej przestrzeni. W podręczniku prezentowany jest także wybór tekstów z objaśnieniami oraz omówienia, które pomogą poznać zdanie innych i podjąć dyskusję. Celem nadrzędnym niniejszej pracy jest kształtowanie wartości ważnych dla człowieka, jak również przygotowanie uczniów do egzaminów zewnętrznych. Umiejętne korzystanie z podręcznika i wykonanie ćwiczeń pozwoli zdobyć wiedzę, samodzielność, rozwinąć własne zdolności i zainteresowania, co sprawi, że matura nie będzie trudna i przyniesie satysfakcję z poczucia dobrze wykonanej pracy, która zaprocentuje w dalszej nauce i w życiu. Autorka 12 Nowy bohater literacki I. ROMANTYZM Nazwa romantyzm jest zarówno określeniem epoki, jak i prądu umysłowego. Okres ten przeciwstawiano racjonalizmowi oświecenia. Dostrzegano w romantyzmie wartość indywidualizmu. Na romantyków oddziaływała także filozofia twórcy sentymentalizmu Jeana Jacquesa Rousseau [żana żaka ruso], który docenił rolę uczucia i natury. W Europie już w XVIII wieku pojawiły się zwiastuny nowej epoki, np. w Niemczech ruch „burzy i naporu”, który podkreślał znaczenie natury i intuicji. Postulował odrzucenie obcych wzorów i poszukiwanie własnej tożsamości, której źródłem miała być kultura ludowa. Ważnym dziełem stała się powieść jednego z przedstawicieli prądu „burzy i naporu” Johanna Wolfganga Goethego [getego] Cierpienia młodego Wertera (1774), która proponowała spojrzenie na świat przez pryzmat emocji oraz podkreślała wartość młodości i buntu wobec zastanych form. Romantyzm kształtowały wydarzenia historyczne, które wstrząsnęły Europą: rewolucja francuska (1789), wojny napoleońskie obejmujące cały kontynent. Dawny porządek został zburzony, zanegowano przekonanie o możliwościach ludzkiego rozumu, dlatego szukano innych sposobów poznawania świata. W epoce romantyzmu nie oddzielano filozofii od sztuki, romantyczny poeta mocą intuicji, wyobraźni docierał w miejsca, których dotąd nie poznano, tam gdzie graniczą Stwórca i natura, jak pisał Mickiewicz w Improwizacji z III części Dziadów. Na początku XIX wieku idee romantyzmu pojawiają się w poezji angielskiej i w filozofii niemieckiej. Dużą rolę w kształtowaniu nowej myśli odegrał August Wilhelm Schlegel [szlegel], który zajmował się problematyką dramatu. Romantycy, odrzuciwszy klasyczne reguły, znaleźli nowy sposób tworzenia. Chętnie nawiązywali do twórczości Williama Szekspira (1564–1616), powołując się na słowa Hamleta: Więcej jest rzeczy na ziemi i w niebie, Niż się ich śniło waszym filozofom1. W Polsce za datę romantycznego przełomu uważa się rok 1822, w którym Adam Mickiewicz wydał pierwszy tom swoich Poezji, koniec zaś wyznacza klęska powstania styczniowego (1863–1864). 1 William Szekspir, Hamlet, przełożył Józef Paszkowski, Warszawa 1958, akt I scena 5. 13 ROMANTYZM Nowy bohater literacki Romantyzm ukształtował nowy typ bohatera. Łączyło się to zwłaszcza z pojmowaniem indywidualizmu jako szczególnej wartości. Bohater romantyczny był obdarzony niezwykłą wrażliwością, zawsze nieprzeciętny, często samotny i cierpiący z powodu niezrozumienia u innych. Cenił nade wszystko wolność, chciał rzeczy wielkich, buntował się przeciw złu, dlatego był skłócony ze światem. Takiego bohatera wprowadził do swojej powieści poetyckiej George Gordon Byron [bajron], angielski poeta, którego życie otoczyła legenda. Twórcy polskiego romantyzmu wykreowali postać pełną sprzecznych uczuć, obcą wśród świata. Bohater tytułowy dramatu Juliusza Słowackiego – Kordian, nosi imię utworzone od łacińskiego wyrazu cor, cordis oznaczającego serce. Imię określa charakter postaci. Ze zdwojoną siłą bohater przeżywa pogardę dla zwykłego życia, ma wiele pragnień. Rozmyśla, nękają go wątpliwości, szarpią sprzeczności, nie znajduje jednak odpowiedzi na pytania, które go dręczą, usiłuje popełnić samobójstwo. George Gordon Byron (1788–1824) – angielski poeta epoki romantyzmu. Wywodził się z arystokracji, przysługiwał mu tytuł lorda. W 1809 roku odbył podróż na Wschód, której plonem był poemat Wędrówki Childe Harolda [czytaj: …czajld…]. Tworzył powieści poetyckie, jedną z nich (wydaną w 1813 r.), pt. Giaur, przełożył na język polski Adam Mickiewicz. Gdy Byron dowiedział się, że Grecy walczą o wolność, wyruszył do Grecji, aby wziąć udział w powstaniu przeciw Turkom. Tam zmarł na malarię. George Gordon Byron, Giaur (fragm.) Kto tam grzmi konno po skalistej drodze? Wygięty naprzód, na wiatr puścił wodze, Kopyt tętenty jak grzmoty po grzmotach Wciąż budzą echa drzemiące po grotach. Koń jak kruk czarny, a po bokach piana, Jak gdyby świeżo z morza zszumowana. Wieczór już uśpił fale morskich toni, Ale nie serce tej dzikiej pogoni. Groźnie na jutro niebo się zachmurza, 14 Nowy bohater literacki Ale groźniejsza w sercu Giaura burza. Nie znam cię, rodu twego nienawidzę, Ale w twych licach takie rysy widzę, Które w pamięci kiedy raz się wrażą, Z czasem się lepiej werzną, lecz nie zmażą. Tyś młody, blady, lecz namiętne bole Gorzały długo na twym smagłym czole. [...] I długo w uchu huk kopyt słyszałem Czarnego konia lecącego cwałem. Spiął ostrogami, wbiegł na wierzch opoki Ocieniającej głębinę zatoki, Obleciał wkoło, znowu na dół gonił, Skałą od moich oczu się zasłonił. Zgadłem, dlaczego; – temu, co ucieka; Jest obrzydliwą źrenica człowieka; On najpiękniejsze na niebiosach gwiazdy Klnie, że zdradzają ścieżki jego jazdy. Zbiegając z góry, nim konia nawrócił, Spojrzenie straszne jak ostatnie rzucił. [...] Sześć lat minęło, jak przybył w te strony. Wszedł do klasztoru, czy światem znudzony, Czy za grzech jakiś pokutę odprawia, Ale przed nikim grzechu nie objawia.[...] Spod mnichowskiego czarnego kaptura Świeci jak z grobu źrenica ponura, Czasem z ukosa błyskawicę ciśnie I całą burzą dawnych lat zabłyśnie; Barwa tych oczu co chwila się mieni. Chcą ją uważać widzowie zdziwieni I wnet uczują ten urok spojrzenia Wymowny, trudny do wypowiedzenia, Cechę umysłu, co niezgięty w dumie Zna swoją wyższość i pokazać umie. [...] Przełożył Adam Mickiewicz 15 ROMANTYZM Powieść poetycka – ukształtowany w okresie romantyzmu gatunek, łączący elementy liryki i epiki. Rozbudowany wierszowany utwór, w którym narrator opowiada o losach bohatera, ujawnia własne przeżycia i komentuje działania postaci. Zdarzenia przedstawione są fragmentarycznie, chronologia zostaje zaburzona, co podkreśla tajemniczość postaci. Na podstawie Słownika terminów literackich pod redakcją Janusza Sławińskiego Werteryzm Juliusz Słowacki zob. s. 36. Juliusz Słowacki, Kordian (fragm.) Akt I scena I Kordian, młody 15-letni chłopiec, leży pod wielką lipą na wiejskim dziedzińcu, Grzegorz, stary sługa, nieco opodal czyści broń myśliwską. Z jednej strony widać dom wiejski, z drugiej ogród... za ogrodzeniem dziedzińca staw, pola – i lasy sosnowe. Kordian zadumany Zabił się – młody1... Zrazu jakaś trwoga Kładła mi w usta potępienie czynu, Była to dla mnie posępna przestroga, Abym wnet gasił myśli zapalone; Dziś gardzę głupią ostrożnością gminu, Gardzę przestrogą, zapalam się, płonę, Jak kwiat liściami w niebo otwartemi Chwytam powietrze, pożeram wrażenia. Myśl Boga z tworów wyczytuję ziemi I głazy pytam o iskrę płomienia. Ten staw odbite niebo w sobie czuje I myśli nieba błękitem. Ta cicha jesień, co drzew trzęsie szczytem, Co na drzewach liście truje I różom rozwiewa czoła. Podobna do śmierci anioła, Ciche wyrzekła słowa do drzew: „Gińcie drzewa!” 1 Zabił się młody – Kordian rozmyśla o samobójczej śmierci przyjaciela; fragment może stanowić aluzję do samobójczej śmierci Ludwika Spitznagla, przyjaciela Słowackiego. 16 Nowy bohater literacki Zwiędły – opadły. Myśl śmierci z przyrodzenia w duszę się przelewa – Posępny, tęskny, pobladły, Patrzę na kwiatów skonanie I zdaje mi się, że mię wiatr rozwiewa. Cicho. Słyszę po łąkach trzód błędnych wołanie. Idą trzody po trawie chrzęszczącej od szronu I obracają głowy na niebo pobladłe, Jakby pytały nieba: „Gdzie kwiaty opadłe? Gdzie są kwitnące maki po wstęgach zagonu?” Cicho, odludnie, zimno... Z wiejskiego kościoła Dzwon wieczornych pacierzy dźwiękiem szklannym bije, Ze skrzepłych traw modlitwy żadnej nie wywoła, Ziemia się modlić będzie, gdy słońcem ożyje... Otom ja sam, jak drzewo zwarzone od kiści, Sto we mnie żądz, sto uczuć, sto uwiędłych liści; Ilekroć wiatr silniejszy wionie, zrywa tłumy. Celem uczuć – zwiędnienie; głosem uczuć – szumy Bez harmonii wyrazów... Niech grom we mnie wali! Niech w tłumie myśli jaką myśl wielką zapali... Boże! zdejm z mego serca jaskółczy niepokój, Daj życiu duszę i cel duszy wyprorokuj... Jedną myśl wielką roznieć, niechaj pali żarem, A stanę się tej myśli narzędziem, zegarem, Na twarzy ją pokażę, popchnę serca biciem, Rozdzwonię wyrazami i dokończę życiem. po chwili Jam się w miłość nieszczęsną całym sercem wsączył... Werteryzm – model postawy bohatera literackiego o wybujałej uczuciowości, szczególnej wrażliwości, ze skłonnością do autorefleksji oraz patrzenia na świat przez pryzmat marzeń i poezji, niegodzącego się z zasadami, które panują w społeczeństwie. Pojęcie ukształtowało się na podstawie powieści w listach Goethego Cierpienia młodego Wertera i stało się wzorcem zachowań nie tylko bohaterów literackich. Na podstawie Słownika terminów literackich pod redakcją Janusza Sławińskiego 17 ROMANTYZM Johann Wolfgang Goethe (1749–1832) – wybitny poeta niemiecki, którego twórczość wywarła duży wpływ na literaturę europejską doby romantyzmu. Tworzył w epoce zwanej okresem „burzy i naporu”. W 1829 roku odwiedził go w Weimarze Adam Mickiewicz, który wysoko cenił niemieckiego poetę. Znaczące dla kultury europejskiej okazały się m.in. takie utwory Goethego, jak: Cierpienia młodego Wertera, Faust. Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera (fragm.) 4 maja 1771 r. O, jakże cieszę się, że wyjechałem! Powiesz, drogi przyjacielu, że niewdzięczne jest serce człowieka? [...] Ale wiem, że mi przebaczysz, bo czyż los nie uczynił wszystkiego, co mogłoby mnie udręczyć? Czyż wolno człowiekowi skarżyć się na losy swoje? Przyjacielu mój drogi, przyrzekam poprawę! Nie będę już, jak to czyniłem do tej pory, bezustannie przeżuwał owych nikłych zaprawdę przeciwności, jakie przyniosło mi przeznaczenie. Chcę używać tego, co mam przed sobą, a zapomnieć o tym, co było i przeminęło. Zaprawdę, masz słuszność, mój drogi: pośród ludzi mniej byłoby trosk, gdyby – o, czemuż się tak dzieje – gdyby nie wytężali całej wyobraźni na wywoływanie zjawy minionych cierpień, a raczej znosili obojętnie to, co niesie chwila bieżąca.[...] Powiedz, proszę cię, matce mojej, że dołożę wszelkich starań, by należycie załatwić jej sprawy i rychło doniosę o wszystkim. [...] Jest mi tutaj zresztą bardzo dobrze. Samotność to balsam nieoceniony dla mego skołatanego serca. Miejscowość, gdzie przebywam, to raj prawdziwy, a wiosna tu w pełni uroczych ponęt swych i rozkwitu. 16 czerwca Jakże jest naiwna przy całym swym rozumie, jakże dobra, mimo stałości charakteru, jakże spokojna jest jej dusza, mimo ożywienia i ustawicznej ruchliwości! Wszystko, co o niej piszę, to czcza gadanina, to same abstrakcje, niezdolne oddać ni jednego rysu jej istoty. Innym razem – nie, nie innym razem, teraz ci muszę opowiedzieć wszystko. Gdybym zaniechał, nie stałoby się to już nigdy. Prawdę mówiąc, od chwili rozpoczęcia tego listu, już trzy razy miałem ochotę rzucić pióro, kazać osiodłać konia i jechać. Przysięgłem sobie mianowicie, że przed południem nie pojadę do niej i oto teraz, co chwila zbliżam się do okna, by zobaczyć, czy słońce jeszcze wysoko... Nie mogłem się przezwyciężyć, musiałem być u niej. Wróciłem już teraz, zabieram się do swej skromnej wieczerzy i do pisania do ciebie. O, jakąż mi to sprawia rozkosz patrzeć na nią, krzątającą się pośród miłych, żwawych dzieciaków, pośród ośmiorga rodzeństwa, jakie posiada!...[...] 18 Nowy bohater literacki 30 listopada [...] O Boże! Łzy mi się cisną do oczu! Stworzyłeś człowieka tak biednym i opuszczonym, po cóż mu tedy przydałeś jeszcze bliźnich, którzy okradają go z tego ubóstwa, z tej odrobiny zaufania, jakie żywi ku tobie, o Boże miłości! Czymże jest bowiem wiara w moc leczniczą jakiegoś korzonka, jakichś tam łez winorośli, jeśli nie zaufaniem, że tchnąłeś we wszystko, coś stworzył wokół, siłę leczniczą i ukojną, których nam tak bardzo i tak ciągle potrzeba? Ojcze nieznany! Ojcze, któryś mieszkał zawsze w duszy mojej, a teraz jeno odwróciłeś ode mnie oblicze... zawołaj mnie, każ mi przyjść do siebie! nie milcz dłużej, milczenia bowiem twojego nie usłyszy dusza moja i nie wstrzyma się. Czyżby człowiek-ojciec mógł trwać dalej w gniewie, gdyby mu rzucił się na szyję niespodziewanie przybyły syn i zawołał: – Wróciłem, ojcze mój! Nie gniewaj się, że przerwałem wędrówkę, w której dłużej wytrwać miałem wedle woli twojej. Świat jest cały jednaki, wszędzie jest praca, trud i nagroda, zapłata i radość, ale cóż mi z tego? Dobrze mi tam, gdzie ty jesteś i w obliczu twoim chcę cierpieć i radować się... Czyż ty, drogi ojcze niebieski, mógłbyś odprawić z niczym syna swego? Przełożył Franciszek Mirandola Nowy bohater literacki. Pytania i zadania 1. 2. 3. 4. 5. 1. 2. 3. 4. Bajronizm George Gordon Byron, Giaur (fragm.) Kto opowiada historię Giaura? Wyszukaj komentarze do postępowania postaci. Jak ukazany jest bohater? Określ jego cechy. Czego dowiadujemy się o bohaterze, co jest dla niego największą wartością? Zdefiniuj pojęcie bajronizm na podstawie utworu i informacji o autorze. Uzasadnij na podstawie Giaura, że powieść poetycka służyła dobrze idei romantyzmu. Werteryzm Juliusz Słowacki, Kordian (fragm.) Jakie refleksje snuje Kordian? Czego pragnie w życiu? Wyszukaj sprzeczności w jego wypowiedzi, o czym one świadczą? Opisz postawę Kordiana, analizując podany fragment. Johann Wolfgang Goethe, Cierpienia młodego Wertera (fragm.) 1. Wskaż i nazwij stany uczuciowe, które przeżywa bohater. 2. Co fascynuje Wertera w Lotcie? 3. Z czym nie może pogodzić się bohater? 19