docWiedza Prawnicza nr 1/2013 roku
download 
Reklamacja Transkrypt
Wiedza Prawnicza nr 1/2013 roku
Wiedza Prawnicza 1/2013 SPIS TREŚCI: „Okiem praktyka” Rozmowa z Panem Mecenasem Jarosławem Zdzisławem Szymańskim….3 Robert Teler Zakres pojęciowy znamienia znaczna szkoda ujętego w art. 296 Kodeksu karnego……..…….8 Katarzyna Kochel Cywilnoprawna odpowiedzialność za przestępstwo zniesławienia – cz. I……………….........….19 Mariusz Olężałek Łączne opodatkowanie małżonków – rozważania nad niektórymi problemami związanymi z charakterem prawnym instytucji……………………………………………………………..………..…………36 Wojciech Płachciński Pojęcie i funkcje rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym……………………………49 Jakub Głowacz, Rafał Maciąg Pozycja ustrojowa Prezesa Rady Ministrów w regulacjach prawnych III Rzeczypospolitej……………………………………………………………………………………………………………………….59 Łukasz Łukowski Tatuaż więzienny– element określający status osób odbywających karę pozbawienia wolności………………………………………………………………………………………………………………………..72 Magdalena Wolińska Odpowiedzialność prawna osób wykonujących zawody zaufania publicznego – Radca Prawny……………………………………………………………………………………………………………….………….88 Martyna Niedbała Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Strona 1 REDAKCJA I WYDAWNICTWO: 91-015 Łódź, ul. Gandhiego 20/29 REDAKTOR NACZELNY I WYDAWCA: Kamil Łukasz Deptuła SEKRETARZ REDAKCJI: Mariusz Wiesław Stobiecki (531887780) KIEROWNIK SEKCJI PUBLIKACJI: Aleksandra Kwapiszewska CZŁONKOWIE KOLEGIUM REDAKCYJNEGO: Marcin Berent, Kamil Łukasz Deptuła, Mariusz Wiesław Stobiecki, Marcin Krzemiński, Bogusz Bomanowski KONSULTANT REDAKCJI ds. PRAWNYCH: Robert Teler ASYSTENCI MERYTORYCZNI: Szymon Drab, Wojciech Zwoliński, Aneta Sobczyk MIEJSCE I DATA WYDANIA NUMERU 1/2013: Łódź, 28 lutego 2013 roku DRUK: Drukarnia Cyfrowa „PIKTOR” s.c. NUMER ISSN: 2080-4202 NUMER WPISU DO REJESTRU CZASOPISM:1095 ADRES INTERNETOWY: www.wiedzaprawnicza.pl ADRES E-MAIL: [email protected] RADA NAUKOWA: dr Michał Krakowiak, dr Paweł Baranowski, mec. Marcin Krzemiński Redakcja pragnie serdecznie podziękować za owocną współpracę i życzliwe uwagi wszystkim tym, którzy przyczynili się do rozwoju naszego czasopisma. Szczególne podziękowania kierujemy do: prof. dr hab. Teresy DębowskiejRomanowskiej, prof. dra hab. Dariusza Góreckiego, dra hab. Jacka Widło, dra hab. Andrzeja Światłowskiego, dr Justyny Jurewicz, dra Wojciecha Filipkowskiego, dra Michała Kurowskiego Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Strona 2 „Okiem praktyka” Rozmowa z Panem Mecenasem Jarosławem Zdzisławem Szymańskim O obecnym modelu dostępu do zawodów prawniczych i modelu aplikacji prawniczych oraz zmianach deregulacyjnych obejmujących zawody prawnicze Robert Teler adwokat i Adwokackiej członek w Okręgowej Łodzi oraz Rady wieloletni wykładowca, jak Pan ocenia obecny system szkolenia aplikanckiego? Mecenas Jarosław Zdzisław Szymański: Aby udzielić odpowiedzi na to pytanie należy do przede warunków Adwokatura. Adwokat Jarosław Zdzisław Szymański absolwent Wydziału Prawa Uniwersytetu Łódzkiego. Odbył aplikację adwokacką w latach 1986-1991. Zawód adwokata wykonuje od indywidualnej Członek 1991 r. kancelarii Okręgowej Rady w formie adwokackiej. Adwokackiej w Łodzi oraz przewodniczący Komisji Parlamentarno - Prawnej przy Okręgowej Radzie Adwokackiej w Łodzi. Wieloletni wykładowca. wszystkim w jakich Dwoma odnieść się znajduje się podstawowymi determinantami całkowicie zewnętrznymi i niezależnymi od Adwokatury są poziom wykształcenia absolwentów Wydziałów Prawa oraz poziom egzaminów na aplikację adwokacką, który nie ma nic wspólnego z tzw. równaniem w górę, a niestety w dół. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest olbrzymia ilość przyjmowanych na aplikację adwokacką młodych prawników, których poziom wiedzy ogólnej prawniczej wyniesionej z uczelni w wielu wypadkach pozostawia wiele do życzenia. W tych ···§··· warunkach mamy do czynienia z tzw. prawem wielkich liczb, które ze swej istoty Robert Teler: Szanowny Panie Mecenasie, powoduje wiele negatywnych konsekwencji od stycznia b.r. kolejny rocznik aplikantów dla jakości. W tym dopiero kontekście rozpoczął szkolenie w ramach aplikacji można adwokackiej, radcowskiej i notarialnej. Jako aplikantów. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 oceniać system szkolenia Strona 3 Aplikacja adwokacka powinna być nauką organizacyjnym i jakby krytycznie nie rzemiosła zawodowego adwokata poprzez oceniać negatywnych zjawisk związanych instytucję patronatu w kancelarii adwo- z polityką państwa i koncepcji równania kackiej oraz system wykładów i zajęć w dół w modelu dostępu do zawodu seminaryjno-warsztatowych prowadzonych adwokata, to samorząd stara się stanąć przez doświadczonych w danych dzie- na wysokości zadania. dzinach prawa adwokatów, którzy posiadają wolę i umiejętność przekazu swojej wiedzy R.T.: Jak Pan Mecenas ocenia obecny system profesjonalnej. W tym aspekcie system naboru na aplikacje prawnicze? szkolenia aplikantów adwokackich nie funkcjonuje zbyt dobrze. Po pierwsze dość Mecenas J.Z.Sz.: Obecny model naboru niski poziom kryteriów merytorycznych na aplikacje prawnicze jest całkowitym i niski limit punktowy państwowego nieporozumieniem. Państwo dostosowało adwokacką model naboru na aplikacje adwokacką, powoduje, iż aplikanci często nie posiadają radcowską czy notarialną do zjawiska niezbędnej bazy, tj. teoretycznej wiedzy nadprodukcji prawniczej, Prawa, egzaminu na aplikację jaką powinni dysponować absolwentów nieadekwatnego Wydziałów do potrzeb po ukończeniu uczelni. W tych warunkach gospodarki narodowej, obrotu prawnego trudno jest uczyć praktyki i rzemiosła oraz wymiaru sprawiedliwości, oczywiście zawodowego a trzeba niestety wracać kosztem poziomu usług prawnych, a więc do podstaw prawa i ich ponownie nauczać. sprzecznie z interesem ogólnospołecznym. Po wtóre w bardzo licznych rocznikach Polityka państwa w trosce o bezpie- przyjmowanych na aplikację, aplikantom czeństwo trudno jest znaleźć patrona, a patronom zmierzać do stworzenia systemu zapewnia- trudno jest zapewnić właściwy patronat dla jącego najwyższy poziom profesjonalny więcej niż dwóch, trzech aplikantów, jeśli prawników a tym samym obrotu prawnego. patronat fikcją. Niezrozumiałym jest, dlaczego na aplikację Po trzecie duża ilość aplikantów implikuje ogólną (sądową i prokuratorską) państwo dotychczas stworzyło system egzaminacyjny z wysokim nie ma pozostawać niespotykane organizacyjno-techniczne, problemy tj. potrzebę prawne poziomem egzaminu zapewnienie natomiast na aplikacje adwokacką czy godzin wykładów i sal. Reasumują samorząd adwokacki de facto prowadzi szkolenie ponaduniwersyteckie, które jest bardzo dużym przedsięwzięciem intelektualno- Wiedza Prawnicza numer 1/2013 dostają państwowego, co ilości iż powinna podziału roczników aplikanckich na grupy, większej powoduje, obywateli się najlepsi, radcowską jest zgoła inaczej. Czy - mówiąc kolokwialnie - adwokat z założenia ma spełniać niższe kryteria merytoryczne i intelektualne niż sędzia Strona 4 czy prokurator? Moim zdaniem powinien kolejnego to prawniczego być dokładnie ten sam egzamin teoretycznego nie uczy egzaminu wykonywania państwowy na wszystkie aplikacje, tzn. zawodu, ani jego deontologii. Tutaj także egzamin dwustopniowy z takimi samymi nastąpiło obniżenie wymogów zarówno pod pytaniami części testowej oraz problemowej względem formalnym jak i merytorycznym. (rozwiązywanie takich samych kazusów), Proszę zwrócić uwagę, iż dla uzyskania przeprowadzony w kraju tego samego dnia dzisiaj wpisu na listę adwokatów wystarczy na wszystkie aplikacje. już np. uzyskanie stopnia doktora nauk prawnych bez potrzeby zdawania egzaminu R.T.: Czy odbycie aplikacji prawniczej adwokackiego, jeżeli w określonym czasie gwarantuje rzetelne przygotowanie do wyko- osoba nywania zawodu adwokata, radcy prawnego bezpośrednio związane ze świadczeniem czy notariusza? pomocy prawnej przez adwokata lub radcę taka wykonywała czynności prawnego w kancelarii. Z kolei pomysły Mecenas J.Z.Sz.: Przy wszystkich deregulacyjne Ministerstwa skrócenie zastrzeżeniach i trudnościach w obecnym okresów koniecznych dla pozaaplikacyjnego systemie aplikacji adwokackiej jest ona dostępu do egzaminu adwokackiego oraz najbardziej optymalną drogą do zawodu dla okresów niezbędnych do wpisu na listę adwokata. tylko adwokatów bez egzaminu adwokackiegosą Adwokatury ale i przedstawicieli środo- zaprzeczeniem idei aplikacji i ją deprecjo- wiska akademickiego, co zostało jedno- nują, skoro ogólna praktyka przy stoso- znacznie waniu Jest to wrażone Konferencji pogląd na nie Ogólnopolskiej Organizowanej w prawa np. praca asystenta czerwcu w kancelarii adwokackiej ma mieć ten sam ubiegłego roku w Łodzi przez Wydział walor merytoryczny co trzyletnia aplikacja Prawa UŁ, Okręgową Radę Adwokacką adwokacka. w Łodzi, Izbę Radców Prawnych w Łodzi Jest oraz Izbę Notarialną w Łodzi. to świat absurdów i ignorancji polityków w dziedzinie wymiaru sprawieR.T.: Obecnie dość dużo mówi się dliwości, obrotu prawnego i zrozumienia o deregulacji zawodów prawniczych. Co Pan istoty zawodu Mecenas sądzi o tzw. pozaaplikacyjnym adwokata. oraz roli społecznej przygotowaniu do wykonywania zawodu prawniczego? R.T.: Czy Ministerstwa Mecenas J.Z.Sz.: Pozaaplikacyjna droga te zmiany deregulacyjne Sprawiedliwości poprawią jakość usług prawniczych w Polsce? do zawodu adwokata zakończona złożeniem Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Strona 5 Mecenas J.Z.Sz.: Generalnie zmiany zawody prawnicze w stosunku proponowane przez Ministerstwo są populi- do adwokatów i radców prawnych jest styczne i na wskroś polityczne. Formacja realizacją omnipotencji państwa i dalszego polityczna ograniczania mieniąca się obywatelską kontynuuje proces psucia prawa oraz jakości usług prawniczych zapoczątkowany przez jej poprzedników. niezależności zorganizowanej w samorząd zawodowy. Samorządność zawodowa w Polsce jest solą w oku rządzących od czasu rządów Prawa R.T.: W związku z tym, jaki powinien być i Sprawiedliwości. Przypomnijmy, iż samorządom realizującym konstytucyjną zasadę model prawnika w Polsce? pomocniczości Mecenas J.Z.Sz.: Adwokatury Model prawnika odebrano egzaminy na aplikację, egzaminy zawodowe, obecnie pracującego w wymiarze sprawiedliwości, stara czytaj adwokat - to prawnik niezależny prerogatyw, od władzy wykonawczej - państwowej, samorządności, tj. sądownictwo dyscypli- z którą często w imieniu obywateli - swoich narne. Błędem ideowym jest traktowanie klientów musi prowadzić spory. To prawnik adwokatów czy też radców prawnych posiadający tej na równi z funkcjonariuszami publicznymi - niezależności. To prawnik bardzo dobrze urzędnikami państwowymi, jak sędziowie wykształcony, czy ustawowe gwarancje profesjonalny w swoim się odebrać cech prokuratorzy. jedną z ostatnich konstytutywnych Jest to dla dowodem całkowitego niezrozumienia istoty tych rzemiośle i etyczny. wolnych zawodów, co więcej przykładem deregulacyjnym kolejnego ich dyskryminowania, albowiem drugim, dużym projektem zmian w przepi- nie mamy ani praw ani wynikającej z nich sach ustrojowych zawodów prawniczych jest ochrony poselski projekt ustawy o postępowaniu prokuratorzy a pod względem reżimu dyscyplinarnym wobec osób wykonujących procedur odpowiedzialności dyscyplinarnej niektóre zawody prawnicze. Czy istnieje adwokaci mają być z nimi zrównani. konieczność Być może pomysł takiego sądownictwa jest R.T.: Poza projektem regulowania postępowań dobry dyscyplinarnych odrębną ustawą? prawnej dla jak sędziów sędziowie i czy prokuratorów, ale na pewno jest wadliwy jeśli chodzi Mecenas J.Z.Sz.: Kwestia odpowiedzialności o adwokatów. Nie ma żadnych prawnych, dyscyplinarnej dotyczy społecznych czy też moralnych przesłanek, zwrócić aby prawniczym samorządom zawodowym uwagę, iż projekt ustawy o postępowaniu odebrać sądownictwo dyscyplinarne. Tym dyscyplinarnym wobec osób wykonujących bardziej, iż innym samorządom zawodów poprzedniego bezpośrednio pytania. Proszę Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Strona 6 zaufania publicznego np. lekarzom, takich materia na kolejne sezonowe pomysły pomysłów obecnie się nie funduje. polityczne. Oczywiście można dyskutować czy nie należy włączyć do istniejącego modelu R.T.: Dziękuję za rozmowę. czynnika Robert Teler - absolwent Wydziału Prawa rozważać i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego wprowadzenie do składów orzekających oraz studiów podyplomowych „Fundusze w I lub w II instancji osobę sędziego Unii zawodowego. Łódzkim, sądownictwa zewnętrznego, dyscyplinarnego np. można Europejskiej” odbył na aplikację Uniwersytecie adwokacką w okręgu Izby Adwokackiej w Łodzi, Są to oczywiście sprawy bardzo złożone konsultant ds. prawnych redakcji „Wiedzy wymagające Prawniczej”. poważnych analiz, Wiedza Prawnicza numer 1/2013 a nie Strona 7 Zakres pojęciowy znamienia znaczna szkoda ujętego w art. 296 Kodeksu karnego Katarzyna Kochel Odpowiednio skonstruowane, interpretowane oraz przepisy kwalifikowanym natomiast jest to szkoda dotyczące przestępstw gospodarczych w wielkich rozmiarach (§3). Zagadnieniem są bardzo istotnym czynnikiem mającym wzbudzającym nadal duże kontrowersje wpływ funkcjonowanie wśród przedstawicieli nauki prawa karnego obrotu gospodarczego, jego niezakłócony jest wykładnia terminu znaczna szkoda, rozwój będącego jednym ze znamion wskazanego na wykonywane znacznej szkody majątkowej2, w typie prawidłowe jak również przedsiębiorców. konkurencyjność Poprawnie działający wyżej przestępstwa. obrót gospodarczy stymuluje wolny rynek, Mając na uwadze, iż ustawodawca zapewnia klarowność reguł, równe trakto- w przepisie art. 296 k.k. posługuje się wanie jego uczestników oraz zapobiega pojęciem szkody, nie definiując jej znacze- występowaniu osłabiających nia, w literaturze odwołującej się do tego funkcjonowanie gospodarki wolnorynko- zagadnienia jak i orzecznictwie zarysowały wej. się Jednym sytuacji z rozbieżne poglądy. Według instru- pierwszego przyjmuje się, że szkodę w tym mentów prawnokarnej ochrony obrotu ujęciu należy rozumieć w sposób wąski gospodarczego tylko w zasadniczych dwa polskim systemie jako rzeczywisty prawnym jest artykuł 296 k.k., zawierający (określany unormowania przestępstwa w mieniu wyrządzony przez sprawcę3. nadużycia zaufania1, będącego przestęp- Drugi pogląd głosi natomiast, że szkodę stwem materialnym, do którego znamion należy pojmować szeroko również, jako w typie podstawowym (§1) zaliczany jest 2 dotyczące skutek w postaci wyrządzenia mocodawcy Określanego również w doktrynie „przestępstwem niegospodarności”, „karalną niegospodarnością”, czy też „niegospodarnością menedżera”. Mając na uwadze najczęściej pojawiające się w literaturze pojęcie przestępstwa nadużycia zaufania w niniejszym opracowaniu posłużono się tą właśnie nazwą czynu zabronionego. 1 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 jako damnum uszczerbek emergens) Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2000 r., V KKN 557/99, LEX nr 50997, Prokuratura i Prawo (wkładka) nr 9, poz. 9, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2005 r., V KK 108/05, LEX nr 200507, OSN w SK nr 1, poz. 2000. 3 Tak np. na gruncie ustawy o ochronie obrotu gospodarczego: A. Ratajczak, Ochrona obrotu gospodarczego. Praktyczny komentarz, Warszawa 1994, s. 21; P. Kardas (w:), Komentarz do ustawy o ochronie obrotu gospodarczego, Warszawa 1995, s. 23-25; L. Sługocki, Glosa do uchwały Sadu Najwyższego z dnia 21 czerwca 1995 r., I KZP 22/95, Państwo i Prawo 1998, nr 2, s. 104-105. Strona 8 utracone, a spodziewane, przez mandata regulował art. 206 k.k. oraz 217 k.k. korzyści (określane jako lucrum cessans)4. W zakresie art. 206 k.k. w literaturze Zanim argumenty przedmiotu pod pojęciem szkody majątko- podnoszone za przyjęciem jednego bądź wej rozumiano zarówno szkodę rzeczy- drugiego z zaprezentowanych poglądów wistą, jak i utracone, a spodziewane warto przedstawić jak rozumiano pojęcie korzyści9. Tak w doktrynie jak i w orzeczni- szkody na tle regulacji oraz orzecznictwa ctwie w kontekście historycznym. jednolitego stanowiska, co do interpretacji zostaną omówione nie wypracowano natomiast Na gruncie przepisu art. 269 k.k. pojęcia szkody na gruncie art. 217 k.k. z 1932 r.5 w ówczesnej doktrynie oraz W latach 70 Sąd Najwyższy opowiedział się orzecznictwie przyjmowano szerokie rozu- za mienie szkody, zarówno, jako rzeczywistego majątkowej, obejmującym także utracone uszczerbku utraconych korzyści10. W końcowym okresie obowiązy- korzyści6. Należy w tym miejscu zaznaczyć, wania art. 217 k.k. przyjął natomiast że chociaż z treści wskazanego przepisu nie zawężoną interpretację znamienia, ograni- wynikało, iż szkoda musi mieć charakter czającą się do rzeczywistego uszczerbku11. majątkowy, to zarówno wśród przedsta- Zmiana wicieli jak nauki również jak prezentowano i szerokim rozumieniem stanowiska Sądu szkody Najwyższego w orzecznictwie wiązała się z nowelizacją art. 217 k.k., gdyż jednolite stanowisko pierwotnie przepis stanowił o dopuszczeniu w zakresie majątkowego charakteru szkody. do Tej wykładni dokonywano na podstawie nadmiernego lub niewłaściwego użycia, opisu sprawcy przestępstwa, jako osoby albo powodowaniu innej poważnej szkody zajmującej się sprawami majątkowymi innej w gospodarce uspołecznionej. To sformuło- osoby7. wanie W czasie obowiązywania k.k. z 1969 r.8 przestępstwo nadużycia zaufania Tak np. O. Górniok, Ustawa o ochronie obrotu gospodarczego z komentarzem, Warszawa 1995, s. 9. 5 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 60, poz. 571, ze zm.). 6 L. Peiper, Komentarz do kodeksu karnego i prawa o wykroczeniach, Kraków 1933, s. 756; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 1936 r., I K 1537/35, OSN (K) 1936, nr 8, poz. 323; Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 października 1957 r., OSNPG 1958, nr 2, poz. 22. 7 J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1935, s. 468. 8 Dz. U. Nr 13, poz. 94, ze zm. zniszczenia zostało mienia zastąpione albo jego zniszczeniem mienia lub powstaniem innej poważnej szkody w mieniu społecznym. 4 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 A. Świda, Prawo karne, Warszawa 1989, s. 487. W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 1976 r., VI KZP 10/75, OSNKW 1976, nr 4-5, poz. 52, przyjmując szerokie rozumienie szkody argumentowano, iż dążenie do osiągnięcia zysku jest celem prawidłowego gospodarowania. 11 W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 1989 r., VI KZP 28/87, OSNKW 1989, nr 5-6, poz. 34, węższe rozumienie uzasadniono tym, że przepis art. 217 k.k. z 1969 r. chroni wyłącznie istniejącą już substancję majątkową, zaangażowaną w działalność gospodarczą. 9 10 Strona 9 Dążąc do dostosowania regulacji szkody majątkowej15 przemawia wykładnia prawa karnego gospodarczego do zmienia- historyczna - jak zostało już powyżej jących się realiów społeczno-gospodarczych przedstawione została dnia dominująca także na gruncie poprzednio 12 października 1994 r. o ochronie obrotu obowiązujących regulacji prawnych. Kolejno gospodarczego niektórych zwolennicy tej koncepcji zwracają uwagę Przepisy na znamię „zajmowanie się sprawami uchwalona przepisów i prawa ustawa zmianie karnego12. z taka majątkowymi wprowadzając na jego miejsce przepis darczą”. Podnosi się bowiem, że skoro art. 1, stanowiący odmianę przestępstwa zajmowanie się sprawami majątkowymi nadużycia łączy dwa elementy - statyczny (ochrona z art. 206 k.k., działalnością była ustawy uchyliły art. 217 k.k. z 1969 r. zaufania lub koncepcja uszczerbkiem) i gospo- ale nierozstrzygający również i w tym przed przypadku wątpliwości na tle wykładni (powiększenie pojęcia szkody majątkowej. Sąd Najwyższy iż podejmowane przez mandata działania w uchwale z dnia 21 czerwca 1995 r.13 powinny opowiedział się za szerokim rozumieniem na pojęcia „szkoda majątkowa”. Zaprezento- menedżer ma dbać o osiąganie zysku przez wane stanowisko Sądu Najwyższego jednak przedsiębiorcę, to nie tylko wyrządzenie nadal nie prowadziło do jednomyślności rzeczywistej szkody, ale także doprowa- w poglądach prezentowanych w piśmienni- dzenie do utraty korzyści powinno być ctwie14. penalizowane. majątku) być dynamiczny to sugeruje, ukierunkowane osiągnięcie zysku16. również Skoro zatem Na gruncie obecnych przepisów Następnie należy wyrazić poparcie karnych w tym zakresie, powołując się dla argumentu o charakterze systemowym na wskazane orzeczenie, przedstawiciele przedstawianego nauki prawa karnego są zwolennikami szerokiego szerokiego rozumienia szkody obejmującej majątkowej, a stanowiącego, że powinno się zarówno damnum emergens jak i lucrum dążyć do ujednolicenia siatki pojęciowej cessans. Za szerokim rozumieniem pojęcia występującej w różnych dziedzinach prawa. ujęcia przez zwolenników pojęcia szkody Wskazać tutaj należy, że termin szkoda występuje przede wszystkim w prawie Dz. U. Nr 126, poz. 615. OSNKW 1995, nr 9-10, poz. 58. 14 Krytyka takiego ujęcia zob. L. Sługocki; Glosa do …, s. 103-104; A. Ratajczak, Ochrona obrotu gospodarczego. Praktyczny komentarz, Warszawa 1994, s. 21; P, Kardas (w:), Komentarz do…, s. 23-25. Za przyjęciem odmiennej wykładni opowiadali się natomiast O. Górniok, Ustawa o …, s. 9; J. Wojciechowski, Ustawa o ochronie obrotu gospodarczego, 1994, s. 12. 12 13 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Zwolennikami tej koncepcją są O. Górniok, Odpowiedzialność karna menadżerów, Toruń 2004, s. 70; D. Czajka, Przestępstwa menedżerskie, Warszawa 2002, s. 134; K. Buczkowski, Przestępstwa gospodarcze w praktyce prokuratorskiej i sądowej, Warszawa 1998, s. 25. 16 H. Pracki, Nowe rodzaje przestępstw gospodarczych, Prokuratura i Prawo 1995, nr 1, s. 44. 15 Strona 10 cywilnym i tam przedstawianego też argumentu zwolennicy brak powodów, dla których szkoda miałaby poszukują oznaczać w prawie karnym coś innego wskazówek w zakresie rozumienia tego niż w prawie cywilnym20. terminu w kontekście art. 296 k.k. Podnosi W zakresie wąskiego rozumienia się, że chociaż przepisy k.c. posługują się pojęcia szkody majątkowej na szczególną pojęciem szkody, to brak jest ustawowej uwagę (ze względu na wnikliwą analizę definicji tego określenia. W nauce prawa jakiej dokonał w tym zakresie) zasługuje cywilnego przyjmuje się jednak, iż szkoda przedstawienie poglądów prezentowanych majątkowa obejmuje zarówno damnum przez P. Kardasa w okresie obowiązywania emergens, jak i lucrum cessans, co wynikaz ustawy o ochronie obrotu gospodarczego. treści przepisu art.361 § 1 k.c.17. W tym Zarzucał on szerokiemu ujęciu szkody: miejscu należy jednak zaznaczyć, iż wylicze- 1. bezrefleksyjną recepcję z prawa cywil- nie lucrum cessans polega na przyjęciu nego interpretacji i pojęć, które mają hipotezy, że gdyby określone zdarzenie identyczne brzmienie na gruncie przepisów nie karnych, nastąpiło to wystąpiłyby pewne 2. naruszenie zasady okoliczności18. Ocena lucrum cessans oparta crimen jest, zatem nie na pewności, a na prawdo- wyznaczony zakres zastosowania normy podobieństwie19. sankcjonującej, biorąc pod uwagę klauzulę Skoro jednak przepis art. 296 § 1 k.k. chroni prowadzenie cudzych spraw sine lege, 3. zbyt nullum szeroko nieumyślności z art. 296 k.k.21. majątkowych to odnosi się w dużej części Odnosząc się do pierwszego zarzutu, do działalności, do której mają zastosowanie autor podnosi, iż w prawie karnym obowią- przepisy prawa cywilnego. Tym, samym zuje Zob. Z. Radwański, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2010, s. 92; W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 2002, s. 97. 18 W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, op. cit., s. 98. 19 Ponieważ opracowanie nie pozwala ze względów objętościowych na omówienie innych aspektów związanych z wątpliwościami pojawiającymi się w doktrynie na tle prezentowanej kwestii pojęcia szkody w prawie cywilnym i jego przeniesienia na grunt prawa karnego w ujęciu art. 296 k.k. tj. m.in. rozumienia zwrotu „normalne następstwa” z art. 361 § 1 k.c. szerzej na ten temat zob. J. Kowalska, Szkoda w rozumieniu art. 296 k.k. i kwestia ustalenia jej wysokości, Przegląd Sądowy 2001, nr 9, s. 69-71; A. Zientara, Przestępstwo nadużycia zaufania z art. 296 Kodeksu karnego, Warszawa 2010, s. 104-105. 17 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 model ograniczonego związania wypracowany w dziedzinie będącej źródłem znaczenia recypowanego pojęcia. Zapożyczony termin należy, zatem rozumieć zgodnie z jego znaczeniem ustalonym pierwotnie, o ile kontekst karnoprawny, w jakim dany zwrot się znajduje, nie wymusza jego odmiennej interpretacji22. A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom III. Komentarz do art. 278-363 k.k., Warszawa 2008, s. 513. 21 P. Kardas, Szkoda majątkowa jako znamię przestępstwa nadużycia zaufania, Prokuratura i Prawo 1996, nr 7-8. 22 Ibidem, s. 41. 20 Strona 11 Kolejno P. Kardas zwraca uwagę na trudności związane z obliczeniem art. 296 § 1 k.k. dodatkowy warunek w postaci „znaczności” majątkowej, co stałoby w sprzeczności, z wynikającymi przepisu art. 296 § 3 k.k. (typ kwalifiko- z zasady nullum crimen sine lege nakazem wany) musi być to szkoda „w wielkich dostatecznej określoności, który co prawda rozmiarach”. Pojęcie znacznej szkody będąc majątkowej posiada definicję legalną do ustawodawcy, w szkody wysokości szkody w postaci lucrum cessans, adresowanym natomiast owej przypadku ma również stanowić dyrektywę inter- w zakresie ustalania jej wysokości. Treść pretacyjną skierowaną do sądu. W ostatnim art. 115 § 5 k.k. wskazuje, że do pojęcia z zarzutów autor wskazuje, że połączenie „znaczna” i „wielka” winno stosować się szerokiego rozumienia szkody majątkowej odpowiednio § 5 i 6 tego przepisu. Zgodnie razem nieumyślnego z nimi znaczna to wartość przekraczająca popełnienia przestępstwa nadużycia zaufa- 200 000 złotych, a wielka przekraczająca nia, prowadzi do bardzo szerokiego pola wartość 1 000 000 złotych. W art. 115 § 5 i 6 kryminalizacji, komuni- k.k. zostało bowiem zdefiniowane, co należy stycznej w swej istocie ingerencji prawa rozumieć pod pojęciem mienia znacznej gospodarczego w sferę gospodarczą23. oraz mienia wielkiej wartości. Wskazać z możliwością powracając Podnoszone do Kardasa należy, że obecne uregulowanie uniemożli- wątpliwości nie znalazły jednak potwierdze- wia uwzględnienie przy kwalifikowalności nia prezentowanych wielkości szkody innych okoliczności25. w doktrynie ani w judykaturze, również sam Taka redakcja przepisu („niedopełnienie”, autor obecnie opowiada się za szerokim przekroczenie”, rozumieniem szkody, także w odniesieniu i przekraczanie”) nie wyklucza pociągnięcia do przepisów Kodeksu karnego24. do ani w przez poglądach P. a nie odpowiedzialności „niedopełnianie” karnej osoby Samo zachowanie sprawcy, który obowiązanej do zajmowania się sprawami na mocy ustawy, decyzji właściwego organu majątkowymi lub działalnością gospodarczą lub osoby fizycznej, prawnej albo jednostki umowy, zajmuje się sprawami majątkowymi bądź działalnością gospo- organizacyjnej darczą innego podmiotu i na skutek prawnej, jeżeli szkoda majątkowa (znaczna przekroczenia uprawnień lub niedopełnie- lub nia obowiązków wyrządza mu szkodę w wyniku szeregu poszczególnych zacho- majątkową, nie wystarcza do przypisania wań tej osoby, choć wymaga to zastoso- kwalifikacji wania konstrukcji czynu ciągłego (art. 12 prawnej z art. 296 k.k.. w Ustawodawca umieścił, bowiem w przepisie k.k.)26. Tak również J. Kowalska, op. cit., s. 75; A. Zientara, op. cit., s. 108. 24 P. Kardas (w:), Kodeks karny…., s. 512-514. 25 wielkich niemającej osobowości rozmiarach) powstaje 23 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 26 J. Kowalska, op. cit., s. 73. A. Zientara, op. cit., s. 109. Strona 12 W tym miejscu warto zaznaczyć, „znaczna” oraz „wielka”)29. Wykładnię że pojęcie znacznej i wielkiej szkody uległo odnoszącą się tylko do wartości kwotowej istotnej przyjęto natomiast na gruncie ustawy zmianie po wejściu w życie przepisów ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. o o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - a na przyjęcie takiego rozwiązania miało Kodeks postępowania wpływ Kodeks karny wykonawczy, Kodeks karny skarbowy karnego, ustawy ustawy oraz - innych ochronie i zakresie „wielka” określały szkodę, „znaczną” określenie wielkości wanym przestępstwa nadużycia zaufania30. Między skutkiem, który stanowi wyrządzenie znacznej szkody majątkowej, się a zachowaniem się sprawcy polegającym wielokrotnością najniższego miesięcznego na nadużyciu uprawnień lub niedopełnieniu wynagrodzenia został obowiązków, musi zachodzić szczególna popełniony czyn zabroniony. W związku więź31. W przypadku, gdy sprawca zrealizo- z czym w doktrynie pojawiła się wątpliwość wał znamię czynności sprawczej przez co do zasadności określania rozmiaru działanie, jest konieczne ustalenie związku szkody z uwzględnieniem tylko kryterium przyczynowego, wskazanego o zaniechanie - ustalenie, że na sprawcy w w posługując kwotowe gospodarczego, szkody, występujące w typie kwalifiko- ustaw27. Wcześniej obowiązujące regulacje w tym obrotu chwili, gdy powołanym przepisie28. Podnoszono, iż przyjmując taką wykładnię będzie miała znaczenie kwotowa, odczucie a nie zostaną skutków pokrzywdzonego tylko ciążył obowiązek określonego działania32. uwzględnione działania jak i zaniechania należy ustalić przez szczególne powiązanie normatywne, które uzasadnienie przesądza o istnieniu stosunku sprawstwa33. wielkości szkody do rozmiarów działalności też zakresu W zakresie badania wysokości praw szkody majątkowej w kontekście art. 296 sprawcy. k.k. w niniejszej pracy, odwołując się Te właśnie właściwości były bowiem brane do przedstawionych wcześniej argumentów, majątkowych czy chodzi Co więcej zarówno w wypadku z dziedziny ekonomiki, a także stosunek gospodarczej, gdy wartość przestępstwa oraz natomiast powierzonych m.in. pod uwagę przy ilościowej ocenie skutku omawianego przestępstwa zawartego w art. 217 k.k. z 1969 r. (znamię ocenne Dz. U. Nr 206, poz. 1589, ze zm. O. Górniok, Problemy ustawy o ochronie obrotu gospodarczego, Prokuratura i Prawo 1996, nr 5, s. 8-13. 27 28 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Uchwała połączonych Izby Karnej i Wojskowej Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 1985 r., VI KZP 28/87, OSNKW 1989, nr 5-6, poz. 34. 30 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 1995 r., I KZP 22/95, OSNKW 1995, nr 9-10, poz. 58. 31 Zob. O. Górniok, O przestępstwie nadużycia zaufania., Prawo Bankowe 1997, nr 4, s. 95. 32 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2005 r., III KK 339/04, Lex nr 146270. 33 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2000 r., VKKN 557/99, Lex nr 50997. 29 Strona 13 przyjęto, że szkodę należy ustalić przez majątku pokrzywdzonego, w tym także analogię do prawa cywilnego. W doktrynie dalszych konsekwencji dla całego majątku prawa cywilnego wykreowano dwie metody poszkodowanego. wyliczenia szkody. Pierwszą z nich jest do metoda rezultatów: obiektywna, która polega na określeniu wysokości szkody odnosząc osiągnięcia Ta metoda jednego z prowadzi poniższych 1. braku wystąpienia szkody w przypadku, się do konkretnego dobra bez uwzględnia- kiedy nia związku naruszonego dobra z całością spowodowało, mienia poszkodowanego. Odnosi się ona majątku jest niższy od hipotetycznego; jedynie do bezpośrednich następstw zdarze- 2. wystąpienia damnum emergens w przy- nia sprawczego. Ze względu na trudność padku, kiedy stan rzeczywisty majątku w wyodrębnieniu tylko jednego ściśle jest niższy od stanu sprzed zachowania określonego składnika majątkowego jest sprawcy oraz od stanu hipotetycznego; to sposób nieprecyzyjny, powodujący zachowanie że sprawcy nie rzeczywisty stan 3. wystąpienia lucrum cessans w przypadku, praktyczne trudności i mogący skutkować kiedy niemożliwością stanowi sprzed zachowania sprawcy, lecz dokładnego ustalenia wysokości szkody. Jej zaletą jest określenie stan rzeczywisty jest równy niższy od stanu hipotetycznego; w sposób realny, a nie rachunkowy, 4. wystąpienia zarówno damnum emergens charakteru szkody. Jednak w przypadkach, jak i lucrum cessans w przypadku kiedy kiedy obliczenie szkody tą metodą dotyczy stan rzeczywisty jest niższy od stanu całości majątku - zawodzi ona. hipotetycznego, a ta różnica jest większa Drugą metodą określenia wysokości niż różnica pomiędzy stanem sprzed szkody jest metoda dyferencyjna. Choć jest i po zachowaniu sprawcy34. ona trudniejsza w praktyce, do stosowania Przy stosowaniu tej metody porównując to zaspokojenie stan rzeczywisty ze stanem sprzed zacho- interesów poszkodowanego i realizację wania sprawcy oraz stanem hipotetycznym zasady Obliczanie należy uwzględniać adekwatny związek szkody tą metodą polega na określeniu przyczynowy i ustalić czy różnice w stanie różnicy pomiędzy wartością rzeczywistą majątku mienia pokrzywdzonego - aktualną oraz działania sprawczego35. pozwala pełnej na lepsze kompensacji. są normalnym następstwem istniejąca przed zachowaniem sprawczym, Obliczanie rzeczywistej straty przy a hipotetyczną - taką, która miałaby miejsce użyciu metody dyferencyjnej nie prowadzi jeżeliby sprawca nie zrealizował czynności sprawczej. metody następstw Charakterystyczną jest uwzględnienie określonego cechą tej wszelkich zdarzenia Wiedza Prawnicza numer 1/2013 dla Zob. Z. Radwański, op. cit., Warszawa 2010, s. 93. 35 Zob. A. Olejniczak (w:) A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania część ogólna. Komentarz do artykułu 361 k.c., Warszawa 2010, teza 5 i 7. 34 Strona 14 do szczególnych trudności - np. udzielenie kredytu z Artykuł 6 § 1 k.k. definiuje czas nadużyciem uprawnień lub popełnienia czynu zabronionego. Stosownie niedopełnieniem obowiązków, który później do treści tego przepisu czyn zabroniony nie został spłacony - należy porównać stan uważa się za popełniony w czasie, w którym majątkowy sprzed udzielenia kredytu jak sprawca działał lub zaniechał działania, i po jego udzieleniu. do którego był obowiązany. Nieistotna jest Ustalenie wysokości utraconych przy tym chwila wystąpienia korzyści w oparciu o prezentowaną metodę przestępnego. jest znacznie trudniejsze. Zakłada się, od siebie moment popełnienia od momentu że sprawca dokonujący czynu zabronionego dokonania przestępstwa, który następuje określonego w art. 296 k.k., powinien po działać według pewnego wzorca zgodnie danego czynu zabronionego (który może z hipotezą ustaloną na podstawie jak nastąpić najwyższego stopnia prawdopodobieństwa. od popełnienia czynu). Dobrze to obrazuje Słusznym jest określenie lucrum cessans art. 101 § 2 k.k. dotyczący przedawnienia uwzględniając przestępstw materialnych, których dokona- okoliczności istniejące Należy zrealizowaniu po odróżnić wszystkich upływie dłuższego zajściu. Nakazuje to uwzględniać takie określonego w ustawie skutku - bieg okoliczności, które wykluczają osiągnięcie przedawnienia rozpoczyna się z tą chwilą wysoce (art. 101 § 3 k.k.). od czasu nie dochodów uzależnione znamion w trakcie działania sprawczego jak i po jego prawdopodobnych jest jednak skutku W wystąpienia odniesieniu ze względu na zaistniałą w przyszłości do przestępstwa z art. 296 k.k. niezwykle zmianę warunków prowadzenia konkretnej trudne działalności. Ponieważ ocena wysokości za lucrum cessans opiera się na pewnych określonej szkody ze względu na różnicę założeniach, jej określenie zawsze jest pomiędzy czasem popełnienia, a czasem szacunkowe. Należy, zatem przy przyjęciu dokonania przestępstwa, która wynosić wyrządzenia szkody w postaci lucrum- może nawet kilka lat. W przypadku szkody cessans uznać, że prawdopodobieństwo określonej jako damnum emergens wątpli- osiągnięcia określonych korzyści jest na tyle wości jest znacznie mniej niż w przypadku wysokie, że graniczy z pewnością. lucrum cessans. Przy określaniu szkody jest które ustalenie należy ram czasowych obliczyć wysokość Na gruncie omawianego znamienia w tej postaci niezbędne jest korzystanie z art. 296 k.k. do refleksji skłania również przez orzekający skład sędziowski z opinii zagadnienie momentu, na który należy biegłych. określić szkodę, zwłaszcza w sytuacji, gdy dowolność co do momentu, na który należy szkoda występuje tylko w formie lucrum określić wartość tak powstałej szkody. cessans. Może to być moment działania sprawczego, Wiedza Prawnicza numer 1/2013 W praktyce istnieje pełna Strona 15 popełnienia przestępstwa lub wyrokowa- Ze względu na gwarancyjną funkcję nia36. W doktrynie przyjmuje się, że szkoda prawa karnego nie wydaje się zasadnym w tej postaci dotyczy utraconych korzyści wyliczanie takiej szkody, która z dużym od chwili zdarzenia do orzekania, jak prawdopodobieństwem i korzyści, które nie zostaną osiągnięte po wydaniu orzeczenia w sprawie. w przyszłości37. Ze względu na może powstać swą Kolejnym zagadnieniem z zakresu dynamikę ustalenie wysokości utraconych przestępstwa nadużycia zaufania związa- korzyści, dla ich określenia w sposób nym z aspektem temporalnym jest przeda- możliwie najrzetelniejszy powinno następo- wnienie. Ze względu na specyfikę następstw wać jak najpóźniej, przy czym nie można zachowania określać później, niż w dniu orzekania. do art. 296 k.k. przepis art. 101 § 3 k.k. W przypadkach określania wysoko- dotyczący sprawczego ustania w odniesieniu karalności, (jeżeli ści utraconych korzyści przez biegłych dokonanie przestępstwa zależy od nastąpie- możliwa jest sytuacja, iż można dokładnie nia określonego w ustawie skutku, bieg wyliczyć lucrum cessans, którego wartość przedawnienia rozpoczyna się od czasu, gdy nie ulegnie powiększeniu. Możliwa jest skutek nastąpił) może budzić wątpliwości. również odmienna sytuacja, iż na dzień Rozstrzygnąć należy kwestię czy za „nastą- sporządzenia opinii nie jest możliwe tak pienie skutku” należy rozumieć wyrządzę- dokładne szkody nie szkody, która przekracza kwotę 200 000 (może ona ulegać zmianie w czasie). zł (w odniesieniu do art. 296 § 1 k.k.) W takiej sytuacji należy postulować, aby czy też określenie faktycznej wysokości biegli w sposób jasny i precyzyjny określili szkody. To zagadnienie nie zostało poruszo- sposób (wzór) obliczania szkody tak, aby ne w doktrynie ani na ten temat nie sąd mógł skorzystać z tego wzoru i dokonać wypowiedział się nigdy Sąd Najwyższy39. wyliczenie wysokości wyliczenia szkody na dzień wyrokowania. Za drugim rozwiązaniem (określenie Prawo karne nie daje, bowiem podstaw faktycznej wysokości szkody) przemawia do uznania za istotny w obliczaniu wartości analogia przestępstw zbiorowych i wielo- szkody dzień sporządzenia opinii przez czynowych - czynów, które podobnie jak biegłego38. skutek z art. 296 k.k. są rozciągnięte w czasie. To rozwiązanie ma swoje wady. Podstawową różnicą pomiędzy przestęp- A. Domarus, Skutek przestępny na gruncie przestępstwa nadużycia zaufania – zagadnienia wybrane, e-Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2012, nr 9, s. 30. 37 A. Sinkiewicz, Pojęcie i rodzaje szkody w polskim prawie cywilnym, Rejent 1999, nr 2, s. 59. 38 A. Domarus, op. cit., s. 30. 36 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 stwem wieloczynowym a skutkiem rozciągniętym w czasie jest to, iż to pierwsze w całości jest zależne od woli sprawcy. Natomiast 39 odnosząc się do skutku Ibidem, s. 31. Strona 16 rozciągniętego w czasie to nie zawsze jest samym będzie ściganie sprawcy. Zgodnie zależne od sprawcy jak długo taki skutek z powyższym, w tym momencie rozpocznie będzie się formować, nawet jeżeli godzi się bieg przedawnienie na określonej Jednak wraz z upływem czasu szkoda wysokości. Takie rozwiązanie jest również liczona, jako rzeczywista strata i utrata mniej (organy spodziewanych korzyści może wzrosnąć ścigania dysponowałyby dłuższym okresem i osiągnąć wielkie rozmiary wypełniając na pociągniecie go do odpowiedzialności). znamiona art. 296 § 3 k.k. Uznanie tego jego wystąpienie korzystne dla w sprawcy tego przestępstwa. Za przyjęciem pierwszego rozwią- momentu za rozpoczęcie biegu przedawnie- zania przemawia porównanie treści art. 101 nia należy uznać za niewłaściwe. W takim § 3 k.k. i art. 296 § 1 k.k. (bieg przypadku doszłoby do sytuacji „wyzerowa- przedawnienia rozpoczyna się od czasu, nia” upływu dotychczasowego terminu, kiedy nastąpił skutek określony w ustawie - a karalność przestępstwa ustałaby nie wyrządzona przez sprawcę szkoda jest po 10, a po 15 latach. znaczna - tj. przekroczyła 200 000 zł). Podsumowując należy zaznaczyć, Wydaje się, zatem zasadnym, iż znamiona iż problematyka znamienia znaczna szkoda art. 296 § 1 k.k. są wypełnione w chwili, ujętego w art. 296 k.k. jest zagadnieniem kiedy wyrządzona szkoda jest znaczna, wielowątkowym, a w niniejszej pracy od przedstawiono tylko niektóre jego aspekty. tego też momentu powinno biec przedawnienie karalności40. Nie Możliwe jest ściganie przestępstwa przedstawiono wynikających z m.in. problemów konstrukcji przepisu nadużycia zaufania z chwilą, kiedy szkoda art. 296 § 1a k.k., który z pewnością rodzi przekroczy 200 000 zł. Typ kwalifikowany wiele (art. 296 § 3 k.k. ) występuje w momencie, praktyczne zastosowanie. Warto jednak kiedy szkoda przekroczy 1 000 000 zł. pamiętać o niezwykle złożonym charakterze Biorąc pod uwagę, że wysokość szkody sfery, obejmuje związane stosowanie art. 296 k.k. Należy zarówno damnum emergens trudności, jeśli chodzi z funkcjonowaniem również na o której jest jak i lucrum cessans może się zdarzyć, mieć że późniejsze wszczęcie postępowania może i dynamiczny rozwój oraz odrębne zasady spowodować, iż będzie możliwe ściganie funkcjonowania na podstawie nie typu podstawowego, które wpływają na obecny brak możliwości a kwalifikowanego. Przy rozważaniu, kiedy szczegółowego następuje bieg przedawnienia, może dojść pojawiających się na gruncie omawianej do takiej sytuacji, kiedy czyn sprawcy spełni regulacji wątpliwości. obrotu uwadze jego ciągały gospodarczego, rozwiązania wszystkich znamiona art. 296 § 1 k.k. i możliwe tym 40 Ibidem, s. 32. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Strona 17 Opis tematu artykułu doubts raising in relation to carrying out legal proceedings aiming at defining the W treści opracowania skoncentrowano się scope of the damage and the time upon na przedstawieniu trudności w zakresie which its value shall be determined. wykładni pojęcia znaczna szkoda na gruncie art. 296 Kodeksu karnego, wskazując rozbieżne stanowiska doktryny i orzecznictwa w tej kwestii. Ponadto zwrócono również uwagę na pojawiające się wątpliwości natury praktycznej związane z dokonywaniem ustaleń procesowych w zakresie ustalania rozmiarów szkody oraz momentu, na który należy określić wartość powstałej szkody. Katarzyna Kochel - absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego - studia magisterskie na kierunku Administracja. Studentka V roku na kierunku Prawo WPiA UŁ - seminarium prowadzone w Katedrze Postępowania Karnego i Kryminalistyki. Abstract The aim of the present study is to depict existing difficulties in the interpretation of the notion of serious damage as based on the art. 296 of the Polish penal code. The study presents discrepant positions on the subject within the legal doctrine and jurisdiction. In addition, it describes certain practical Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Strona 18 Cywilnoprawna odpowiedzialność za przestępstwo zniesławienia – cz. I Mariusz Olężałek Artykuł porusza zagadnienia doty- Polskie prawo, oprócz karnoprawnej czące przestępstwa zniesławienia i udziela ochrony zniesławienia, przewiduje możli- odpowiedzi na pytanie, jakie są sposoby wość reakcji na przestępstwo zniesławienia dochodzenia na podstawie prawa cywilnego. Istnieją trzy odpowiedzialności cywilnej wobec sprawcy zniesławienia. Opracowanie sposoby oparte cywilnej wobec sprawcy, a mianowicie jest na szeroko dobranym orzecznictwie sądowym oraz poglądach doktryny. Wskazuje ono, na dochodzenia odpowiedzialności poszkodowany może: jakich 1. wnieść pozew oparty o roszcze- podstawach poszkodowany może złożyć nie odszkodowawcze na podsta- pozew do sądu, a następnie, co musi wie art. 415 k.c.1 albo wskazać jako żądanie i podstawę faktyczną 2. wnieść powództwa. pozew w sprawie o ochronę naruszonych dóbr W części nr II niniejszego artykułu, osobistych i dochodzenie opracowanie zawiera elementy procedury zadośćuczynienia cywilnej. Odpowiada m.in. na pytanie, lub sumy pieniężnej na podsta- do którego sądu należy wnieść pozew wie art. 448 k.c., albo też o odszkodowanie, a do którego pozew 3. dochodzić pieniężnego kumulatywnie o ochronę naruszonych dóbr osobistych, roszczeń z tytułu art. 415 k.c. a także jaka jest opłata od ww. pozwów. oraz art. 448 k.c. Artykuł zawiera również szczegółowe Przepis art. 415 k.c. stanowi, kto omówienie instytucji prejudycjalności, czyli z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, mocy wiążącej prawomocnych wyroków obowiązany karnych skazujących w procesie cywilnym. Z przepisu tego wynika, że jest on podstawą W końcowej części opracowania omówiona odpowiedzialności została szczegółowo instytucja powództwa i dotyczy odpowiedzialności na zasadzie adhezyjnego, a więc powództwa cywilnego winy. jest do za jej naprawienia. własne czyny w procesie karnym, a następnie pojęcie powoda cywilnego w procesie karnym i wyjaśnienie pojęcia „lis pendens” (zawisłość sporu). Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm.). 1 Strona 19 Przepisy polskiego prawa cywilnego, podobnie jak szereg ustawodawstw zobowiązania, będącego jednocześnie naruszeniem obowiązku ciążącego europejskich, wyróżniają reżim odpowie- na każdym podmiocie prawa4. Stosownie działności z tytułu czynu niedozwolonego zatem do wyroku SN z dnia 10 października (odpowiedzialności deliktowej - ex delicto) 1997 r.5, naruszenie przez strony więzi zgodnie z koncepcją, która w tymże czynie obligacyjnej (niewykonanie zobowiązania) niedozwolonym dopatruje się samodziel- nie nego źródła stosunku zobowiązaniowego. za działanie bezprawne w rozumieniu Odpowiedzialność z tego tytułu powstaje przepisu art. 415 k.c.6. może być automatycznie uznane więc w zasadzie poza łączącym strony Zgodnie z postanowieniem SN z dnia stosunkiem obligacyjnym i jest źródłem 14 października 2011 r.7, przepis art. 415 powstania nowego stosunku zobowiąza- k.c. niowego, „którego treścią jest uprawnienie w których do wyrządzenia szkody dochodzi do odszkodowania oraz odpowiadający mu poza istniejącymi między danymi osobami obowiązek szkody”2. stosunkami prawnymi, Przeciwieństwem jej jest reżim odpowie- wywołujące szkodę działności kontraktowej (odpowiedzialność źródłem powstania zobowiązania, którego ex contractu), zgodnie z którym powinność treść ab initio sprowadza się do obowiązku naprawienia szkody zastępuje już istniejący naprawienia wyrządzonej tym zdarzeniem między innego szkody. Zasadniczo przepis ten nie obejmuje świadczenia, o ile nie zostało ono wykonane natomiast obowiązku naprawienia szkody, lub zostało wykonane nienależycie (art. 471 wyrządzonej w ramach istniejącego już i nast. k.c.)3. między stronami stosunku prawnego. naprawienia stronami obowiązek W doktrynie i orzecznictwie przyj- ma zastosowanie w wypadkach, a jest zdarzenie jednocześnie Określenie odpowiedzialność delik- muje się, iż odpowiedzialność deliktowa towa nie odpowiada faktycznemu może zakresowi. Przewiduje się wyjątkowo występować również tu jej bowiem w przypadku, gdy pomiędzy stronami odpowiedzialność nie za delikt, a za czyn istnieje już stosunek obligacyjny, a wyrzą- niedozwolony8. Delikt stanowi działanie dzęnie szkody nastąpiło w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, J. Mojak, L. Ogiegło, M. Pazdan, J. Pietrzykowski, W. Popiołek, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, K. Zaradkiewicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1-44911. Tom I, Warszawa 2008, s. 1208. 3Ibidem, s. 1207-1208. 2 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 S. Garlicki, Glosa do wyroku SN z dnia 28 kwietnia 1964 r., II CR 540/63, OSP 1965, nr 9, poz. 197, s. 419. 5 III CKN 202/97, OSNC 1998, nr 3, poz. 42. 6 Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks..., s. 1208. 7 III CSK 288/10, LEX nr 1129123. 8 Podobnie jak przy odpowiedzialności kontraktowej nie chodzi o obowiązek naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, a każdego stosunku zobowiązaniowego powstałego 4 Strona 20 człowieka o charakterze zawinionym. 2) wystąpienie faktu, za który ustawa Tymczasem przepisy art. 415 i nast. k.c. czyni odpowiedzialnym określony podmiot, określają czyli czynu niedozwolonego; odpowiedzialność za czyny niedozwolone, a zatem także za szkodę 3) związek przyczynowy między czynem wyrządzoną bez winy człowieka. Czyn niedozwolonym a szkodą w tej postaci, niedozwolony stanowi więc pewien fakt że szkoda jest jego zwykłym następstwem11. (lub zespół faktów) rodzący odpowie- Zgodnie z treścią przepisu art. 6 k.c., dzialność za szkodę, jeżeli da się stwierdzić, ciężar iż szkoda jest jego zwykłym następstwem - przewidzianych w art. 415 k.c. spoczywa a zatem, jeśli między czynem tym a szkodą na poszkodowanym. Przy odpowiedzialno- istnieje adekwatny związek przyczynowy9. ści Można więc ogólnie stwierdzić, iż czyn poszkodowany niedozwolony to każdy taki stan faktyczny, wykazania w którym sam fakt wyrządzenia szkody jest podstawę do postawienia zarzutu zawinio- samoistnym źródłem obowiązku odszkodo- nego działania lub zaniechania12. wawczego. na zasadzie istnienia winy, będzie przesłanek to miał okoliczności, z reguły obowiązek które dadzą Jak już wcześniej wskazano, wina Dyspozycja przepisu art. 415 k.c. przedstawia dowodu regułę ogólną reżimie deliktowej. Kodeks cywilny nie definiuje odpowiedzialności deliktowej. Za podstawo- pojęcia winy. Nie ma również zgodności wą zasadę odpowiedzialności za szkodę w doktrynie, w jaki sposób określać wyrządzoną znaczenie tego pojęcia. Przedstawiciele czynem w stanowi zasadę ogólną odpowiedzialności niedozwolonym przyjmuje winę, która stanowi zasadę literatury ogólną odpowiedzialności deliktowej10. popierają stanowisko, że wina sprowadza Przesłankami odpowiedzialności odszkodowawczej są: 1) zaistnienie szkody; przedmiotu w większości się do możliwości postawienia zarzutu w oparciu o ocenę stanu psychicznego sprawcy i istniejącą normę, co uzależnione jest od istnienia czterech przesłanek: 1. bezprawności zachowania13; z jakiegokolwiek źródła. W. Dubis, [w:] E. Gniewek (red.), B. Burian, J. Gołaczyński, J. Nadler, P. Machnikowski, W. Dubis, J. Kremis, K. Zagrobelny, A. Cisek, J. Jezioro, J. Strzebińczyk, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2008, s. 693. 9 W. Dubis, [w:] E. Gniewek (red.),Kodeks..., s. 693. 10 Za szkodę odpowiadać można również bez winy, co uzasadnione jest względami ryzyka lub słuszności. W. Dubis, [w:] E. Gniewek (red.),Kodeks..., s. 693. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 W. Dubis, [w:] E. Gniewek (red.),Kodeks..., s. 694. 12 W niektórych przypadkach z art. 427 k.c., art. 429 k.c. czy art. 431 § 1 k.c. dowód taki nie będzie konieczny. W. Dubis, [w:] E. Gniewek (red.), Kodeks..., s. 694. 13 Zgodnie z wyrokiem SN z dnia 11 grudnia 2008 r. (IV CSK 349/08, LEX nr 487548), bezprawność może mieć miejsce, gdy stosunek między sprawcą a poszkodowanym jest tego rodzaju, iż prawdopodobieństwo wyrządzenia szkody własnym działaniem lub zaniechaniem 11 Strona 21 2. złego zamiaru (świadomość lub chęć 3. poczytalności sprawcy14 oraz wyrządzenia szkody) lub niedbalstwa (niedołożenie 4. ukończenia należytej wymagana dla właściwego zachowania); niego trzyna- stego15 roku życia16. staranności, jaka jest w danych okolicznościach przez Winą w prawie cywilnym jest więc negatywna ocena całokształtu zachowania sprawcy dokonana w oparciu o jego stan psychiczny i obowiązującą normę. mieści się w granicach rozsądnej przewidywalności. W doktrynie przeważa pogląd, że w prawie cywilnym bezprawność oznacza złamanie reguł postępowania określonych nie tylko przez normy prawne, ale i zasady współżycia społecznego. Bezprawne może więc być zatem zachowanie, przez które sprawca szkody nie zastosował się do określonego nakazu czy postąpił wbrew zakazowi wynikającemu z przepisów prawa, ale także, gdy jego zachowanie, mimo iż nie narusza żadnej normy prawnej, przekracza potrzebę ostrożności wymaganą przez zasady współżycia między ludźmi. Uzasadnione jest zatem stwierdzenie, że bezprawność w rozumieniu reżimu ex delicto, jest efektem ogólnego i normatywnego zakazu, skutecznego erga omnes, niewyrządzania sobie nawzajem szkody. W. Dubis, [w:] E. Gniewek (red.),Kodeks..., s. 695; także A. Szpunar, Nadużycie prawa podmiotowego, Warszawa 1947, s. 97; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wina lekarza i zakładu opieki zdrowotnej jako przesłanka odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy leczeniu, Prawo i Medycyna 1999, nr 1, s. 121; W. Czachórski, Zobowiązania, Warszawa 2003, s. 202; Z. K. Nowakowski, Wina jako podstawa odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę, Przegląd Notarialny 1950, nr 1-2, s. 170171. Kodeks cywilny przewiduje cztery kontratypy, czyli okoliczności wyłączenia bezprawności, a są to: 1) obrona konieczna (art. 423 k.c.); 2) stan wyższej konieczności (art. 424 k.c.); 3) dozwolona samopomoc (art. 432 k.c.); 4) wykonywanie własnych praw podmiotowych (art. 149 k.c.). Doktryna i judykatura przewidują dalsze cztery kontratypy, do których zaliczamy: 1) zgodę pokrzywdzonego; 2) działanie w granicach ustawowo przyznanych uprawnień; 3) działanie na własne ryzyko oraz 4) działanie z pobudek altruistycznych. W. Dubis, [w:] E. Gniewek (red.), Kodeks..., s. 696697. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Przepis art. 361 k.c. odnosi się do przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej, jakimi są zachowanie się odpowiedzialnego, szkoda będąca wynikiem tego zachowania się i normalny związek Poczytalność jest przesłanką, która jest domniemana. W większości procesów cywilnych poczytalności się nie bada. Poczytalność nie jest definiowana w kodeksie cywilnym. Stanowi on jedynie o tym, kiedy mamy do czynienia z niepoczytalnością. Zgodnie z przepisem art. 425 § 1 k.c., osoba, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, nie jest odpowiedzialna za szkodę w tym stanie wyrządzoną. Dla prawa cywilnego nie jest znana ograniczona poczytalność. W takiej sytuacji sprawca może odpowiadać za swój czyn. Słusznie stwierdził Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 10 czerwca 2008 r. (I ACa 1327/07, Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie 2009, nr 1, poz. 2), iż ograniczenie poczytalności sprawcy stwierdzone w prawomocnym skazującym wyroku sądu karnego nie decyduje wprost o wyłączeniu odpowiedzialności cywilnej za szkodę przez nią wyrządzoną ani nie uzasadnia też wprost obniżenia wysokości odszkodowania. 15 Zgodnie z przepisem art. 426 k.c., małoletni, który nie ukończył lat trzynastu, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. Osoby, które ukończyły lat trzynaście, mogą odpowiadać, jeżeli ich rozwój psychiczny i intelektualny uzasadnia ocenę rozumienia swojego zachowania. 16W. Dubis, [w:] E. Gniewek (red.),Kodeks..., s. 694-695; cyt. za: B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wina jako podstawa odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych, Studia PrawnoEkonomiczne 1969, t. II, s. 43; A. Szpunar, Wina poszkodowanego w prawie cywilnym, Warszawa 1971, s. 132; W. Czachórski, Zobowiązania..., s. 202-204; Z. K. Nowakowski, Wina..., s. 134. 14 Strona 22 przyczynowy łączący oba zdarzenia. Paragraf 1 komentowanego artykułu wska- zachodzi związek przyczynowy między tym zdarzenie a skutkiem20. zuje zasady odpowiedzialności za normalne następstwa działania zaniechania 20 2 uściśla że „Normalnymi następstwami zdarzenia, następstwa, za które – w powyższych z którego wynikła szkoda, są następstwa, granicach – ponosi on odpowiedzialność17. jakie tego rodzaju zdarzenie jest w ogóle odpowiedzialnego, Powyższy do jednej z lub Sąd Najwyższy w wyroku z dnia zaś § przepis odnosi koniecznych października 2011 r.21 stwierdził, się w stanie wywołać i w zwyczajnym biegu przesłanek rzeczy, a nie tylko na skutek szczególnego odpowiedzialności odszkodowawczej, jaką zbiegu jest związek przyczynowy. Sformułowano je wywołuje. Natomiast anormalne jest w nim zasadę adekwatnej przyczynowości18. następstwo, gdy doszło do niego z powodu Bez spełnienia warunku, że pomiędzy zdarzenia określonym niemieszczącego zdarzeniem (przypisanym przez zobowiązanego a powstałą do szkodą obciążającym przepis prawny) odszkodowania istnieje związek okoliczności, niezwykłego, doświadczenia się w granicach na skutek okoliczności, nie bierze w nie powstanie19. w rozumieniu art. 361 § 1 k.c. okoliczność, z kodeksem wyłącza się przyczynowy, roszczenie odszkodowawcze Zgodnie Nie reguły nienormalnego, zbiegu przeciętnie rachubę. z życiowego, nadzwyczajnego którego który normalności cywilnym, że mimo identycznych warunków zdarzenia związek przyczynowy istnieje tylko wtedy, określone następstwo nie zawsze wystę- gdy w łańcuchu kolejnych przyczyn oraz puje, ani też jego statystyczna rzadkość. skutków mamy do czynienia tylko z takimi Sformułowanie "normalne następstwo" nie przyczynami, które normalnie wywołują musi takie skutki. Jeżeli natomiast skutek jest Natomiast SN w wyroku z dnia 27 stycznia następstwem przyczyny nietypowej, a sami 2011 r.22 stwierdził, że „Z art. 361 § 1 k.c. musimy dokonać tej oceny, to wówczas nie wynika, oznaczać że skutku związek koniecznego”. przyczynowy jest konieczną przesłanką powstania odpowiedzialności odszkodowawczej. Brak przyczyZ. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks..., s. 978. 18 Zgodnie z postanowieniem SN z dnia 12 marca 2010 r. (III CZP 129/09, LEX nr 583849), stwierdzenie istnienia adekwatnego związku przyczynowego jest ustaleniem faktycznym (a nie zagadnieniem prawnym), którego rozstrzygnięcie może mieć ogólny walor, a nie jedynie znaczenie dla konkretnej sprawy. 19 K. Zagrobelny, [w:]E. Gniewek (red.), Kodeks..., s. 561. 17 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 nowości powoduje, że nawet zakwalifikowanie określonego zachowania, jako bezprawnego i zawinionego oraz ustalenie faktu poniesienia szkody nie może Ibidem, s. 562. III CSK 351/10, LEX nr 1103011. 22 II PK, 173/10, LEX nr 786376. 20 21 Strona 23 prowadzić do uznania odpowiedzialności sprawcy, istotne jest by zdarzenia pośrednie za szkodę”. prowadzące do powstania szkody nie były w Na gruncie obecnie obowiązującego kodeksu cywilnego przeważa pogląd, tak luźnym związku ze zdarzeniem, które spowodowało szkodę, iż uwzględnienie że o normalności następstw decyduje takich prognoza, jaką w chwili orzekania (a więc rozsądkowi”. ex post) można uczynić na podstawie następstw sprzeciwiałoby się W prawie cywilnym szkoda jest wszystkich danych, którymi dysponuje podstawową przesłanką odpowiedzialności dokonujący oceny sędzia. Ilustrację odszkodowawczej. Nie została ona wszakże powyższych ustaleń znaleźć ustawowo zdefiniowana i w związku z tym w wyroku z dnia 25 kwietnia 1997 r.23, w doktrynie oraz orzecznictwie pojawiły się w którym SN dokonując oceny normalności istotne rozbieżności co do zakresu omawia- następstw przyjął, że „Szkoda w majątku nego pojęcia. W języku potocznym przez osoby wdrożoną szkodę rozumie się uszczerbek, pomniejsze- na podstawie wystawionego bezprawnie nie, utratę zarówno w sferze majątkowej, bankowego tytułu wykonawczego pozostaje jak i niemajątkowej26. Jednakże większość w związku doktryny uważa, że szkodą „jest każdy przyczynowym z wystawieniem tego tytułu uszczerbek w prawnie chronionych dobrach (art. 361 § 1 k.c.)”24. Zostało to również (...), z którym to ustawa wiąże powstanie podkreślone w wyroku SN z dnia 11 grudnia odpowiedzialności 2008 r.25, zgodnie z którym „Uwzględniając, Pojęcie że odpowiedzialność w ramach art. 415 k.c. uszczerbków wynikających z nieuzyskania oparta jest o przesłankę szkody pozostającej korzyści w normalnym z naruszeniem prawa czy zasad współżycia z zawinionym dotkniętej normalnym, można egzekucją adekwatnym związku przyczynowym działaniem sprawcy, szkody odszkodowawczej”27. nie obejmuje nielegalnych, jednak związanych społecznego28. z którego szkoda wynikła, jedynie kryterium Zgodnie z treścią § 2 art. 361 k.c., normalnego związku przyczynowego może szkoda może występować w dwojakiej być przesłankę postaci. Po pierwsze może ona obejmować rozstrzygającą o tym, przeciwko którym straty, które poszkodowany rzeczywiście podmiotom poniósł (damnum emergens29) albo również, uznane sprawcy za było szkody. ustawową skierowane W działanie wypadkach, gdy następstwa deliktu pozostają w pośrednim związku przyczynowym z działaniem I CKN 60/97, OSN 1997, nr 11, poz. 173. K. Zagrobelny, [w:]E. Gniewek (red.), Kodeks..., s. 562. 25 IV CSK 349/08, LEX nr 487548. 23 24 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Na potrzeby niniejszego artykułu istotna jest tylko sfera niemajątkowa. 27 Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks..., s. 994. 28 Idem. 29 Pod pojęciem straty w postaci damnum emergens doktryna i judykatura zaczęła przyjmować każde pogorszenie się sytuacji majątkowej poszkodowanego, wskutek zmniej26 Strona 24 po drugie, utratę korzyści, które mógłby odpowiedzialności zobowiązanego osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono do odszkodowania31. (lucrum cessans30). Dla dokładnego wyja- Ustalenie rozmiaru szkody może śnienia obu tych postaci szkody, użyteczne nastąpić na podstawie dwóch podstawo- jest pojęcie związku przyczynowego, który wych metod. Pierwsza, metoda obiektywna, pozwala oceniać doznany uszczerbek przy polega na ustaleniu wysokości szkody zastosowaniu normalności w odniesieniu do konkretnego dobra. następstw zdarzenia, z jakiego szkoda Metoda ta abstrahuje jednak od skutków, wynikła. Związek ten w tym przypadku staje jakie się w kryterium kryterium wskazującym granicę zdarzenie całym szkodzące majątku wywołuje poszkodowanego. Sprowadza się ona zatem tylko do ustalenia szenia się posiadanych aktywów lub też zwiększenia się jego pasywów. Z kolei, szkoda w postaci lucrum cessans ma charakter hipotetyczny. Poszukujemy tu odpowiedzi na pytanie, jak kształtowałby się stan praw oraz interesów poszkodowanego, gdyby nie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Słusznie przyjmuje się, że należy tu uwzględnić tylko takie następstwa w majątku poszkodowanego, które oceniając rzecz rozsądnie, według doświadczenia życiowego, w okolicznościach danej sprawy dałoby się przewidzieć, iż wzbogaciłyby majątek poszkodowanego. W wyroku z dnia 21 czerwca 2002 r. (IV CKN 382/00, niepubl.) SN przyjął, że w przypadku dochodzenia naprawienia szkody w postaci utraconych korzyści, musi być ona przez żądającego odszkodowania wykazana z tak dużym prawdopodobieństwem, iż praktycznie w świetle doświadczenia życiowego można przyjąć, że utrata korzyści rzeczywiście miała miejsce. K. Zagrobelny, [w:]E. Gniewek (red.), Kodeks..., s. 568-569. 30 Stosownie do wyroku SN z dnia 19 czerwca 2008 r. (V CSK 18/08, LEX nr 424431), szkoda w postaci lucrum cessans nie powstaje równocześnie ze zdarzeniem wyrządzającym szkodę, ale jest jego późniejszym następstwem. Warto również podkreślić, że od szkody w postaci lucrum cessans należy odróżniać pojawiające się w języku prawniczym pojęcie „szkody ewentualnej”, prawnie obojętnej. Pod pojęciem tym należy rozumieć „utratę szansy uzyskania pewnej korzyści majątkowej”, np. szansy wygrania na loterii. Różnica polega na tym, że wypadku lucrum cessans hipoteza utraty korzyści graniczy z pewnością, a w wypadku szkody ewentualnej prawdopodobieństwo utraty korzyści jest zdecydowanie mniejsze. Przyjmuje się, iż szkoda ewentualna nie podlega naprawieniu. Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks..., s. 997. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 bezpośrednich następstw zdarzenia szkodzącego i z tego też powodu jest rzadko wykorzystywana. Podkreśla się, iż metoda ta pozwala jedynie na określenie minimum szkody poniesionej przez poszkodowanego32. Większość doktryny przychyla się jednak do stosowania drugiej –metody dyferencyjnej33. Polega ona na porównaniu aktualnego stanu majątkowego poszkodowanego z hipotetycznym stanem jego majątku, jaki by istniał, gdyby nie nastąpiło zdarzenie szkodzące. Ustalenie rozmiaru szkody tą metodą pozwala na ustalenie szkody w obu jej postaciach i dlatego jej przydatność nie może budzić wątpliwości. Jednakże w praktyce bada się zazwyczaj nie tyle różnice pomiędzy całym hipotetycznym majątkiem poszkodowanego majątkiem rzeczywistym, a ale całym jedynie różnice w określonych segmentach tych K. Zagrobelny, [w:]E. Gniewek (red.), Kodeks..., s. 568. 32 Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks..., s. 997-998. 33 Idem. 31 Strona 25 majątków, które w granicach normalnego odszkodowawczych związku przyczynowego zostały dotknięte będzie więc zainteresowany ich wykaza- zdarzeniem szkodzącym34. niem37. Metoda poszkodowany została Należy również dostrzec praktyczne judykaturę. trudności związanych z ustaleniem szkody, Potwierdza to przykładowo wyrok SN z dnia a co się z tym bezpośrednio wiąże, 15 października 2010 r.35, zgodnie z którym także odszkodowania. Należy podkreślić, „W świetle art. 361 § 2 k.c., ustalenie że na mocy przepisu art. 322 k.p.c.38, sąd wysokości szkody wymaga porównania w rzeczywistego stanu majątkowego poszko- dowodowych, dowanego oraz stanu, jaki by istniał, gdyby przeszkodę w dokładnym oraz precyzyjnym nie doszło do zdarzenia wyrządzającego ustaleniu faktów decydujących o wysokości szkodę (wg tzw. metody dyferencyjnej). należnego odszkodowania, może zasądzić Odszkodowanie przewyższać świadczenie według swojej oceny, opartej rzeczywistej wysokości uszczerbku mają- na rozważeniu wszystkich okoliczności tkowego poniesionego przez poszkodowa- sprawy39. również dyferencyjna to przyjęta przez nie może nego”. razie pojawiających Drugą Ustalenie szkody stanowi warunek które się trudności stanowić możliwością będą dochodzenia odpowiedzialności cywilnej za przestępstwo sine qua non określenia odszkodowania. Nie zniesławienia budzi kodeks w sprawie o ochronę naruszonych dóbr pełnego osobistych i dochodzenie zadośćuczynienia odszkodowania. Co do zasady, powinno ono pieniężnego lub sumy pieniężnej na podsta- odpowiadać przez wie przepisu art. 448 k.c. Podstawowe rekom- znaczenie dotyczące tematyki ochrony dóbr pensować mu uszczerbek, jaki dotknął jego osobistych mają przepisy art. 23 i 24 k.c.40. prawnie chronionego dobra lub interesy36. Pierwszy z nich jest swoistą deklaracją jednak cywilny wątpliwości, wprowadza regułę wysokości poszkodowanego Kwestie że szkody doznanej oraz dowodowe jest wniesienie pozwu dotyczące ustalenia szkody, jej rozmiarów, jak również istnienia adekwatnego związku przyczynowego, określa art. 6 k.c. Zgodnie z tym przepisem, ciężar wykazania wskazanych okoliczności obciąża tego, kto z ich istnienia wywodzi skutki prawne. W sprawach Idem. V CSK 78/10, LEX nr 677911. 36 K. Zagrobelny, [w:]Gniewek E. (red.), Kodeks..., s. 572. 34 35 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Ibidem, s. 573. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 ze zm.). 39 K. Zagrobelny, [w:]Gniewek E. (red.), Kodeks..., s. 573. 40 Słusznie stwierdził SN w wyroku z dnia 3 grudnia 2010 r. (I CSK 95/10, LEX nr 738086), że „Przepisy art. 23 i art. 24 k.c. pozostają ze sobą w funkcjonalnym związku, ale łączne ich powoływanie miałoby istotne znaczenie w sytuacji sporu co do oceny, czy konkretne dobro należy do kategorii podlegających ochronie, ponieważ tylko do tych dóbr odnosi się ochrona określona w art. 24 k.c.”. 37 38 Strona 26 ustawodawcy, w którym po pierwsze w razie uszkodzenia ciała)43.Nie budzi wskazano na wolę ochrony wszelkich dóbr większych wątpliwości przydatność dla osobistych człowieka (przykładowo jedynie ochrony dóbr osobistych kategorii praw wymienionych w tym przepisie), a po drugie podmiotowych o charakterze bezwzglę- wskazano, iż ochrona gwarantowana przez dnym44, niezbywalnym (jako ściśle związa- prawo cywilne jest niezależna od ochrony, ne z danym podmiotem45) i niedziedzicz- którą zapewniają inne przepisy prawa. nym46. Podkreśla się, że mamy tu do czynienia z ochroną kumulatywną41. Do naruszenia czci może dojść w rozmaity Pojęcie oraz istota dóbr osobistych za pośrednictwem mowy stanowią przedmiot dyskusji w doktrynie w wypowiedziach w prawa cywilnego. Za zdecydowanie przewa- w publikacjach żającą i przyjętą w doktrynie należy uznać w listach, pismach kierowanych do urzę- koncepcję obiektywną, zgodnie z którą dów, w parlamencie czy na wiecach dobra przedwyborczych. osobiste są „wartościami o charakterze niemajątkowym, wiążącymi naruszających się z osobowością człowieka, uznanymi wyróżnia powszechnie w społeczeństwie”42. (dotyczące Jak wynika z przyjętej koncepcji, dobra osobiste mają charakter niemajątkowy. Nie da się ich wyrazić w kategoriach ekonomicznych, mimo iż naruszenie dóbr osobistych może mieć reperkusje w majątku poszkodowanego (np. koszty leczenia A. Cisek, [w:]E. Gniewek (red.), Kodeks..., s. 56 i powołany tam wyrok SN z dnia 5 stycznia 2001 r., V CKN 499/00, niepubl. 42 P. Księżak, [w:] M. Pyziak-Szafnicka (red.), W. J. Katner, B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, T. Pajor, U. Promińska, B. Giesen, P. Księżak, R. Majda, E. Michniewicz-Broda, W. Robaczyński, M. Serwach, Z. Świderski, M. Wojewoda, Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2009, s. 241; cyt. za: A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1979, s. 106; S. Rudnicki, Ochrona dóbr osobistych na podstawie art. 23 i 24 k.c. w orzecznictwie Sądu Najwyższego w latach 1985-1991, Przegląd Sądowy 1992, nr 1, s. 34; Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2005, s. 161. 41 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 sposób, mianowicie: lub Wśród lub oraz radiu, książkach, wypowiedzi dobre wypowiedzi faktów) pisma, telewizji, prasowych, cześć się a imię opisowe oceniające Należy również zaznaczyć, że niektóre dobra osobiste dają się komercjalizować. Ich eksploatacja może przynosić zyski uprawnionemu lub innym osobom (np. wizerunek). Nie oznacza to bynajmniej przekreślenia ich niemajątkowego charakteru. Bezprawna eksploatacja komercyjna cudzych dóbr osobistych może powodować roszczenia odszkodowawcze lub (co jest częstszą sytuacją) z bezpodstawnego wzbogacęnia. P. Księżak, [w:] M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks..., s. 245. 44 Prawa podmiotowe osobiste są prawami bezwzględnymi (skutecznymi erga omnes), tzn. każdy może żądać, aby inni nie naruszali jego dóbr osobistych oraz bezpośrednimi, tzn. realizującymi się wprost poprzez korzystanie z określonych dóbr przez uprawnionego (bez udziału innych). Naruszenie tych praw bezwzględnych może rodzić prawa względne, czyli roszczenia. P. Księżak, [w:] M. PyziakSzafnicka (red.), Kodeks..., s. 245. 45 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 5 kwietnia 1991 r., I ACr 50/91, OSA 1991, nr 3, poz. 15. 46 T. Sokołowski, [w:] A. Kidyba (red.), Z. Gawlik, A. Janiak, A. Jedliński, K. Kopaczyńska-Pieczniak, E. Niezbecka, T. Sokołowski, Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz. Tom I, Warszawa 2009, s. 109. 43 Strona 27 (wyrażające opinię)47. Należy jednak wyraźnie podkreślić, iż tylko te pierwsze mogą podlegać widzenia weryfikacji kryterium z prawdy i wynikających ze zwyczajów, zasad przyzwoitości oraz „dobrego smaku”50. punktu Jak trafnie orzekł SN w wyroku fałszu, z dnia 29 października 1971 r.51 „Cześć, a wypowiedzi wyrażające opinie są dozwo- dobre lone, jeżeli mieszczą się w granicach są rzeczowej oraz konstruktywnej krytyki48. dziedziny jego życia osobistego, zawodo- Zniesławiający charakter mogą mieć w zasadzie oznajmiającej. wypowiedzi Jednakże w w imię, dobra pojęciami sława człowieka obejmującymi wszystkie wego i społecznego. Naruszenie czci może formie więc nastąpić zarówno przez pomówienie pewnych o ujemne postępowanie w życiu osobistym sytuacjach do pomówienia może dojść i rodzinnym, również w wypowiedzi w formie pytania niewłaściwego (jeżeli pytanie opisuje zniesławiające fakty) zawodowym, naruszające dobre imię danej albo też w wypowiedzi warunkowej lub osoby i mogące narazić ją na utratę zaufania alternatywnej (gdy w wypowiedzi zawarta potrzebnego jest sugestia co do ziszczenia się warunku lub innej działalności”. lub spełnienia się alternatywy stawiającej kogoś w złym świetle)49. Krytyczna ocena jak i przez zarzucenie postępowania do w wykonywania życiu zawodu Narusza cześć nie tylko pierwsza wypowiedź o danej treści, ale również osoby i jej kolejne jej rozpowszechnianie52, chyba zachowania (a nawet dzieła) nie uzasadnia że przyjmą wyłącznie charakter wiadomości powstania roszczeń służących do ochrony o dokonanym przez innego naruszeniu czci. czci w sytuacji, gdy jest ona rzeczowa oraz W sytuacji, w której celem informacji jest rzetelna. Te jej cechy wykluczają bowiem jedynie przekazanie komunikatu o treści bezprawność zachowania się krytykującego. cudzego zniesławienia, to taka informacja Zazwyczaj również bezprawność naruszenia nie może być uznana za bezprawną z uwagi jest wykluczona w sytuacji, gdy wypowiedź na treść art. 54 Konstytucji RP, który ma gwarantuje wolność wypowiedź satyryczna nie może przekra- rzetelne, bezstronne czać trudnych zresztą do określenia ram, o zarzucie podniesionym przez inną osobę, charakter satyryczny. Jednakże nie może być informacji. uznane Takie informowanie za samoistne naruszenie dóbr osobistych. Przykładowo, jeżeli gazeta Z napisze, że polityk X bierze M. Pazdan, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks..., s. 121; cyt. za: A. Szpunar, Ochrona..., s. 34; J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, Warszawa 2002, s. 108 i n. 48 M. Pazdan, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks..., s. 121. 49 Ibidem, s. 122. 47 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 łapówki, to nie stanowi naruszenia dóbr Idem. II CR 455/71, OSNCP 1972, nr 4, poz. 77. 52 Wyrok SN z dnia 29 czerwca 1983 r., II CR 160/83, NP 1984, nr 6, s. 134. 50 51 Strona 28 osobistych X-a poinformowanie w innych fizycznej. Jeżeli w wyniku rozpowsze- gazetach, chniania nieprawdziwych informacji lub że gazeta Z taki zarzut sformułowała53. nieuzasadnionych i poniżających, czy Naruszeniem czci może zarówno zniesławiających ocen dojdzie do narusze- poprzez formułowanie twierdzeń wprost nia dobra osobistego dziennikarzy pisma („X jest złodziejem”), jak i w formie wydawanego hipotetycznej prawną, lub pytającej („podobno, przez to określoną uzasadnione wydaje mi się, słyszałem, na Mazurach przyjęcie, mówi się, iż X jest złodziejem” albo „czy nie dobrego imienia jako wydawcy”. jest tak, że X okradał ludzi?”). Pomówić można nawet poprzez że nastąpiło będzie Trafnie orzekł osobę także naruszenie również jej Sąd zaprzeczenie Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia („X oczywiście nie jest złodziejem”), jeżeli 16 kwietnia 2011 r.58, że „Publikacja zdjęć, okoliczności (np. ton głosu czy szyderczy które nie stanowią wizerunku (podobizny) uśmiech) nadają wypowiedzi odmienny danej osoby, ale w powiązaniu z treścią sens. Słusznie zauważył SN w wyroku z dnia artykułu 16 stycznia 1976 r.54, iż przy ocenie (identyfikację) stanowi naruszenie dóbr naruszenia czci nie można ograniczać się osobistych”. do analizy pewnego zwrotu w abstrakcji, ale do wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu należy zwrot ten wykładać na tle całej z dnia 22 października 2009 r.59, publiczne wypowiedzi55. Z kolei, w wyroku z dnia zarzucanie popełnienia przestępstwa, nawet 21 września 2009 r.56, SN orzekł, że członek w partii politycznej, wobec której podniesiono przekonaniu, że do jego popełnienia doszło, zniesławiające zarzuty - może skutecznie jest nie do pogodzenia z obowiązującą domagać się ochrony swych dóbr osobistych zasadą domniemania niewinności. Słusznie stwierdził SN w wyroku Co jej rozpoznanie więcej, usprawiedliwieniu, - gdy wykaże, że zarzuty dotyczą także bezpośrednio jego osoby. umożliwiają stosownie subiektywnym Przepis art. 24 § 1 k.c. oprócz przesłanek ochrony wskazuje środki, które przysługują pokrzywdzonemu w przypadku z dnia 13 stycznia 2012 r.57, że „Do narusze- zagrożenia lub naruszenia nia dobrego imienia osoby prawnej może osobistych. Zgodnie dojść w wyniku analogicznych działań jak przepisem, niemajątkowa ochrona dóbr przy naruszeniu dóbr osobistych osoby osobistych uzależniona jest od spełnienia z ich dóbr komentowanym dwóch przesłanek: P. Księżak, [w:] M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks..., s. 253. 54 II CR 692/75, OSNC 1976, nr 11, poz. 251. 55 P. Księżak, [w:] M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks..., s. 254. 56 I CSK 118/06, OSNC 2007, nr 5, poz. 77. 57 I CSK 790/10, LEX nr 1129077. 53 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 - zagrożenia lub naruszenia dóbr osobistych oraz 58 59 I ACa 1100/09, Apel.-W-wa 2011, nr 1, poz 1. I ACa 613/09, LEX nr 628205. Strona 29 - bezprawnego działania wywołującego wskazany wyżej skutek60. odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny62. Przepis art. 24 § 1 k.c. przyznaje Przesłanką pokrzywdzonemu, którego dobra osobiste w zostały naruszone, dwa środki o charakterze opisanych w art. 24 § 1 zd. I i II k.c., jest niemajątkowym, a mianowicie: bezprawność działania sprawcy. Należy - roszczenie o zaniechanie (dalszych) naruszeń; zakresie odpowiedzialności wyraźnie podkreślić, ustanawia - roszczenie o dopełnienie czynności potrzebnych naruszenia, do w usunięcia szczególności Za roszczeń niemajątkowych, że domniemanie bezprawne, przepis ten bezprawności. stosownie do wyroku skutków SN z dnia 19 października 1989 r.63, uważa poprzez się każde działanie naruszające dobro złożenie oświadczenia odpowiedniej treści osobiste, oraz w Oprócz z okoliczności wyłączających bezprawność. ww. środków niemajątkowej, Oznacza to, że zakresie roszczeń niemają- art. 24 § 1 k.c. wymienia również roszczenie tkowych, osoba naruszająca cudze dobro o charakterze majątkowym, tj. roszczenie osobiste ponosi odpowiedzialność, chyba o zadośćuczynienie pieniężne61 lub zapłatę że odpowiedniej ochrony formie. A. Cisek, [w:]E. Gniewek (red.), Kodeks..., s. 60. 61 Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 28 marca 2012 r. (I ACa 162/12, LEX nr 1164092), stwierdził, że „Przy ocenie, jaka suma jest, w rozumieniu art. 448 k.c., odpowiednia tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę spowodowaną naruszeniem dóbr osobistych, należy mieć na uwadze rodzaj dobra, które zostało naruszone oraz charakter, stopień nasilenia i czas trwania doznawania przez osobę, której dobro zostało naruszone, ujemnych przeżyć psychicznych spowodowanych naruszeniem (krzywda). Dla oceny tej nie jest też bez znaczenia stopień winy osoby naruszającej dobra osobiste, cel który zamierzała ona osiągnąć podejmując działanie naruszające te dobra i korzyść majątkowa, jaką w związku z tym działaniem, uzyskała lub spodziewała się uzyskać”. Z kolei Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 3 grudnia 2010 r. (VI ACa 725/10, Apel.W-wa 2011, nr 2, poz. 17) podkreślił, że „Symboliczna kwota zadośćuczynienia może podważać jego funkcję kompensacyjną. Nie znajduje uzasadnienia w przepisach prawa materialnego zaniżanie wysokości zadośćuczynienia z uwagi na sytuację osobistą i materialną pokrzywdzonego”. 60 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 jeżeli wykazując nie zachodzi okoliczność żadna uchylającą bezprawność, doprowadzi do obalenia domniemania wynikającego z przepisu art. 24 § 1 k.c. Warto również zaznaczyć, że ochrona niemajątkowa poszkodowanemu także przysługuje wtedy, gdy działanie naruszającego nie było zawinione64. Kwestia winy naruszającego ma natomiast znaczenie przy pozostałych roszczeniach, o których mowa w art. 24 k.c. Roszczenie to przysługuje pokrzywdzonemu „na zasadach przewidzianych w kodeksie”. Reguła ta wyraźnie odsyła do regulacji zawartej w przepisie art. 448 k.c. /szerzej o tym przepisie w dalszej części artykułu/. A. Nowicka, Pomawianie...,[w:] A. J. Szwarc (red.), A. Gaberle, M. Iłowiecki, W. Kulesza, A. Nowicka, Ł. Pohl, Prawnokarne granice dopuszczalnego pomawiania. Materiały Zjazdu Katedr Prawa Karnego (Gniezno, 26-29 września 2006 r.), Poznań 2008, s. 36. 63 II CR 419/89, OSP 1990, nr 11-12, poz. 377. 64 A. Nowicka, Pomawianie...,[w:] A. J. Szwarc (red.), Prawnokarne..., s. 37-38. 62 Strona 30 (chodzi tu o roszczenia o charakterze odpowiedniej kwoty pieniężnej na podsta- majątkowym), a mianowicie: wie - roszczenie o art. 448 k.c. może się wiązać zadośćuczynienie z naruszeniem jakiegokolwiek prawnie pieniężne lub zapłatę odpowiedniej sumy chronionego dobra osobistego (art. 23 k.c.), pieniężnej na wskazany cel społeczny a więc m.in. czci i dobrego imienia, sfery (art. 24 § 1 zd. III k.c.); prywatności życia czy tajemnicy korespon- - roszczenie o naprawienie szkody dencji68. majątkowej, wyrządzonej wskutek naruszenia dobra osobistego (art. 24 § 2 k.c.)65. Obydwa roszczenia zawarte w przepisie art. 448 k.c. są ujęte jako Zgodnie z przepisem art. 24 § 1 niezależne wobec pozostałych środków zd. III k.c. na zasadach przewidzianych potrzebnych do usunięcia skutków narusze- w kodeksie poszkodowany może również nia. Oznacza to więc w szczególności, żądać zadośćuczynienia pieniężnego66 lub że uwzględnienie powództwa o złożenie zapłaty oświadczenia, o którym mowa w art. 24 § 1 na odpowiedniej wskazany cel sumy pieniężnej społeczny. Zasady, do których odsyła ten przepis, są określone zd. II k.c., nie uzasadnia oddalenia roszczenia o zadośćuczynienie69. w art. 448 k.c.67. Możliwość zasądzenia Ibidem, s. 38. Przepis art. 24 § 2 k.c. dotyczy naprawienia szkody majątkowej, jeżeli została ona wyrządzona wskutek naruszenia dobra osobistego. Unormowanie to nie ma jednak samodzielnej doniosłości normatywnej, lecz w odniesieniu do naprawienia szkody majątkowej odsyła do zasad ogólnych. Określają one ogólne zasady odpowiedzialności odszkodowawczej, wyrażone w przepisach art. 361-363 k.c., a także zasady określone w przepisach art. 415 i nast. k.c., normujących odpowiedzialność za szkody wyrządzone czynem niedozwolonym. A. Nowicka, Pomawianie...,[w:] A. J. Szwarc (red.), Prawnokarne..., s. 34. 66 Należy wyraźnie podkreślić, że stosownie do wyroku SN z dnia 14 stycznia 2011 r. (I PK 145/10 OSNP 2012, nr 5-6, poz. 66), zadośćuczynienie przysługuje z odsetkami od dnia opóźnienia, tzn. wezwania do zapłaty (art. 445 i art. 481 § 1 k.c.), a nie od dnia jego zasądzenia. 67 A. Nowicka, Pomawianie...,[w:] A. J. Szwarc (red.), Prawnokarne..., s. 43. Przepis art. 448 zd. I k.c. stanowi, że „W razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez 65 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia”. Stosuje się wówczas przepis art. 445 § 3 k.c., co oznacza, iż roszczenie o zadośćuczynienie przechodzi na spadkobierców tylko wtedy, gdy zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego. 68 M. Safjan, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks..., s. 1458. 69 Wyrok SN z dnia 16 kwietnia 2002 r., V CKN 1010/00, OSN 2003, nr 4, poz. 56; także A. Nowicka, Pomawianie...,[w:] A. J. Szwarc (red.), Prawnokarne..., s. 43. Zadośćuczynienie pieniężne ma przede wszystkim na celu złagodzenie cierpień fizycznych oraz psychicznych doznanych przez poszkodowanego. Przepisy prawa materialnego nie określają żadnych kryteriów, jakie należy uwzględniać przy ustalaniu zadośćuczynienia pieniężnego. Wypracowało je natomiast orzecznictwo sądowe. Przy ustaleniu wysokości zadośćuczynienia obowiązuje zasada umiarkowania, zgodnie z którą należy uwzględnić wszelkie okoliczności (a przy cierpieniach fizycznych - także skutki doznanego kalectwa). Wyrok SN z dnia 30 maja 2007 r., II C 36/05, niepubl., [w:] Zadośćuczynienie – Rzecznik Ubezpieczonych; http://www.rzu.gov.pl/art445-zadoscuczynienie/Zadoscuczynienie__588; odsłona 6 czerwca 2012 r. Strona 31 Bibliografia z tytułu czynów niedozwolonych, Studia Prawno-Ekonomiczne 1969, t. II. Wykaz literatury: 6. Lewaszkiewicz-Petrykowska B., Wina 1. Czachórski W., Zobowiązania, Warszawa 2003. lekarza i zakładu opieki zdrowotnej jako przesłanka odpowiedzialności cywilnej 2. Garlicki S., Glosa do wyroku SN z dnia 28 kwietnia 1964 r., II CR 540/63, OSP 1965, nr 9. za szkody wyrządzone przy leczeniu, Prawo i Medycyna 1999, nr 1. 7. Nowakowski Z. K., Wina jako podstawa 3. Gniewek E. (red.), Burian B., Gołaczyński odpowiedzialności J., Nadler J., Machnikowski P., Dubis szkodę, W., Kremis J., Zagrobelny K., Cisek nr 1-2. A., Jezioro J., Strzebińczyk J., Kodeks za Przegląd wyrządzoną Notarialny 1950, 8. Pietrzykowski K. (red.), Banaszczyk cywilny. Komentarz, Warszawa 2008. Z., Brzozowski A., Mojak J., Ogiegło 4. Kidyba A. (red.), Gawlik Z., Janiak L., Pazdan M., Pietrzykowski J., Popiołek A., Jedliński A., Kopaczyńska-Pieczniak W., K., Niezbecka E., Sokołowski T., Kodeks E.,Zaradkiewicz K., Zawada K., Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz. Tom I, cywilny. Komentarz do art. 1-44911. Tom Warszawa 2009. I, Warszawa 2008. 5. Lewaszkiewicz-Petrykowska B., Wina jako podstawa odpowiedzialności Safjan M., 9. Pyziak-Szafnicka W.J., Skowrońska-Bocian M. (red.), Katner Lewaszkiewicz-Petrykowska B., Pajor T., Promińska U., Giesen Zadośćuczynienie ma mieć przede wszystkim charakter kompensacyjny. Jego wysokość nie może być symboliczna, ale musi przedstawiać ekonomicznie określoną wartość. Z drugiej jednak strony wysokość ta nie może być nadmierna w stosunku do doznanej krzywdy, a ponadto powinna być utrzymana w rozsądnych granicach, odpowiadających aktualnym warunkom oraz przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 7 maja 2008 r., I ACa 199/08, niepubl., [w:] Zadośćuczynienie – Rzecznik Ubezpieczonych. Na wysokość zadośćuczynienia wpływa ma stopień trwałego uszczerbku na zdrowiu, a także indywidualne cechy osoby poszkodowanej, długotrwałość leczenia, jej wiek, rokowania na przyszłość oraz utrudnienia w codziennym życiu, na jakie osoba poszkodowana napotyka w związku z dolegliwościami. Wyrok Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 10 kwietnia 2008 r., III Ca 279/08, niepubl, [w:] Zadośćuczynienie – Rzecznik Ubezpieczonych. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 B., Księżak P., Majda R., MichniewiczBroda E., Robaczyński W., Serwach M., Świderski Z., Wojewoda M., Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2009. 10. Radwański Z., Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2005. 11. Rudnicki S., Ochrona dóbr osobistych na podstawie art. 23 i 24 k.c. w orzecznictwie Sądu Najwyższego w latach 19851991, Przegląd Sądowy 1992, nr 1. 12. Szpunar A., Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1979. 13. Szpunar A., Wina poszkodowanego w prawie cywilnym, Warszawa 1971. Strona 32 14. Szwarc A. J. (red.), Gaberle A., Iłowiecki 9. Wyrok SN z dnia 29 października M., Kulesza W., Nowicka A., Pohl 1971 r., II CR 455/71, OSNCP 1972, Ł., Prawnokarne granice dopuszczalnego nr 4, poz. 77. pomawiania. Materiały Zjazdu Katedr 10. Wyrok SN z dnia 16 stycznia 1976 r., Prawa Karnego (Gniezno, 26-29 września II CR 692/75, OSNC 1976, nr 11, poz. 2006 r.), Poznań 2008. 251. 11. Wyrok SN z dnia 29 czerwca 1983 r., II CR 160/83, NP 1984, nr 6, s. 134. Wykaz orzecznictwa: 1. Postanowienie SN z dnia 12 marca 12. Wyrok SN z dnia 19 października 2010 r., III CZP 129/09, LEX 1989 r., II CR 419/89, OSP 1990, nr nr 583849. 11-12, poz. 377. dnia 13. Wyrok SN z dnia 25 kwietnia 1997 14 października 2011 r., III CSK r., I CKN 60/97, OSN 1997, nr 11, 288/10, LEX nr 1129123. poz. 173. 2. Postanowienie SN z 3. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lubli- 14. Wyrok SN z dnia 10 października nie z dnia 5 kwietnia 1991 r., I ACr 1997 r., III CKN 202/97, OSNC 1998, 50/91, OSA 1991, nr 3, poz. 15. nr 3, poz. 42. 4. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 22 października 2009 r., I ACa 613/09, LEX nr 628205. 5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 czerwca 2008 r., I ACa 1327/07, Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie 2009, nr 1, poz. 2. 15. Wyrok SN z dnia 5 stycznia 2001 r., V CKN 499/00, niepubl. 16. Wyrok SN z dnia 21 czerwca 2002 r., IV CKN 382/00, niepubl. 17. Wyrok SN z dnia 19 czerwca 2008 r., V CSK 18/08, LEX nr 424431. 18. Wyrok SN z dnia 11 grudnia 2008 r., IV CSK 349/08, LEX nr 487548. Apelacyjnego 19. Wyrok SN z dnia 21 września 2009 w Warszawie z dnia 3 grudnia 2010 r., I CSK 118/06, OSNC 2007, poz. 5, r., VI ACa 725/10, Apel.-W-wa 2011, nr 77. 6. Wyrok Sądu poz. 2, nr 17. 7. Wyrok Sądu 20. Wyrok SN z dnia 15 października Apelacyjnego w Warszawie z dnia 16 kwietnia 2011 r., I ACa 1100/09, Apel.W-wa 2011, poz. 1, nr 1. 8. Wyrok Sądu 2010 r., V CSK 78/10, LEX nr 677911. 21. Wyrok SN z dnia 3 grudnia 2010 r., I CSK 95/10, LEX nr 738086. Apelacyjnego 22. Wyrok SN z dnia 14 stycznia 2011 r., we Wrocławiu z dnia 28 marca 2012 I PK 145/10 OSNP 2012, poz. 5-6, r., I ACa 162/12, LEX nr 1164092. nr 66. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Strona 33 23. Wyrok SN z dnia 27 stycznia 2011 r., II PK, 173/10, LEX nr 786376. Persönlichkeitsrechtverletzung als Schutzvoraussetzung gem. Art. 448 k.c. 24. Wyrok SN z dnia 20 października (ZGB). 2011 r., III CSK 351/10, LEX nr 1103011. Im weiteren Teil des Aufsatzes wird darauf verwiesen, 25. Wyrok SN z dnia 13 stycznia 2012 r., I CSK 790/10, LEX nr 1129077. dass die Ehre auf verschiedene Weise verletzt werden kann, und zwar durch Sprache oder Schrift, in Radio- und in Fernsehberichten, in Briefen, in Schriftsätzen an verschiedenen Behörden, HaftungfürVerleumdungdelikten in Parlament, in Wahlkundgebung, in Presseveröffentlichungoder in Bücher. Es (Zusammenfassung) wird auch betont, dass in Ehre oder guten In diesem Aufsatz wird die Ruf verletzenden Äußerungen Problematik der Verleumdung besprochen zwischen Tatsachenbehauptungen und die Antwort auf die Frage gegeben, Werturteilen unterscheidet. man und welche Möglichkeiten vorhanden sind, die Der Aufsatz beinhaltet auch die Haftung wegen der Verleumdung geltend zu Elementen des Zivilverfahrens. Es wird u.a. machen. Diese Monographie bezieht sich auf erläutert, bei welchem Gericht man eine die weitreichenden Rechtsprechung und die Klage auf Schadensersatz und bei welchem Ansichten der Lehre. Es wird darauf eine Klage auf Schutz der verletzten verwiesen, auf welcher Grundlagen ein Persönlichkeitsrechten erheben soll und wie Geschädigte eine Klage erheben kann und viel die Gerichtsgebühr beträgt. weiterhin was er als Klagebegehren und Sachverhalt benennen muss. grünliche Besprechung des Präjudiz d.h. der In dem zweiten Teilantwortet der Aufsatz auf die Frage, Die Monographie enthält auch die auf welcher Rechtskraft der strafrechtlichen Urteilen (nur Verurteilungen) im Zivilverfahren. Es Grundlagen man eine Klage in der Sache der wurde Persönlichkeitsrechtverletzung erheben beispielsweise an freisprechendes Urteil kann und eine Wiedergutmachung in Geld oder an eine vorläufige Einstellung des oder einen Geldbetrag gem. Art. 448 k.c. Strafverfahrens nicht gebunden ist. Am (ZGB) Ende des Aufsatzes wurde die Frage der geltend machen kann. Diese betont, dass das Vorschriften sind eng mit dem Schutz der Adhäsionsklage d.h. Persönlichkeitsrechten gem. Art. 23 und 24 Strafverfahren ausführlich k.c. weiterhin (ZGB) verbunden. Die Haupt- werden die Zivilklage im besprochen, Begriffe voraussetzung, um die Wiedergutmachung Zivilklägers in Geld zu zuerkennen, ist eine schuldhafte „lispendens“ (Rechtshängigkeit) erklärt. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 im der Zivilgericht Strafverfahren des und Strona 34 Mariusz Olężałek– prawnik, doktorant w na problemach bezpieczeństwa w ruchu Katedrze Prawa Karnego Międzynarodo- drogowym, wego w szerokim ujęciu, a także zagadnieniach w Wymiaru Łódzkiego; Zakładzie Międzynarodowego Sprawiedliwości aplikant Uniwersytetu zniesławienia prawa karnego skarbowego związanych przy z zasadami odpowiedzialności za tzw. Okręgowej Radzie Adwokackiej w Łodzi; przestępstwa skarbowe i praktycznych specjalista z prawa karnego wewnętrznego aspektach stosowania przepisów prawa i międzynarodowego. Jego dotychczasowe karnego procesowego oraz materialnego doświadczenie i procesowego prawa o wykroczeniach. prawne adwokacki tematyce koncentruje Wiedza Prawnicza numer 1/2013 się Strona 35 Łączne opodatkowanie małżonków – rozważania nad niektórymi problemami związanymi z charakterem prawnym instytucji Wojciech Płachciński Wstęp jemy łączne opodatkowanie małżonków, inny katalog cech prawnych należałoby Problematyka charakteru prawne- mu przypisać i inaczej należałoby go łącznego opodatkowania małżonków jest rozstrzygnąć wątpliwości z nim związane. kwestą bardzo złożoną, której to pełen opis Rozważania rozpocznę od próby określenia i analiza wykraczają poza ramy tego zakresu artykułu. by następnie zrobić to samo z pojęciem opcji Jego celem jest natomiast znaczeniowego porównać pojęcia oba ulgi, ułatwienie czytelnikowi zrozumienia istoty podatkowej, opisywanej instytucji i niektórych łączących i wyciągnąć stosowne wnioski. Na koniec się z nią problemów oraz wątpliwości postaram się poruszyć problem przypisania dotyczących przepisów ją regulujących. analizowanej Rozważania te mogą też posłużyć jako charakteru. instytucji zakresy uniwersalnego argument w trwającej od jakiegoś czasu dyskusji nad ewentualnym wprowadzeniem Czym jest łączne opodatkowanie przez ustawodawcę instytucji wzorowanych małżonków ? na preferencyjnym opodatkowaniu małżonków mających umożliwiać łączne opodatkowanie innych podmiotów Na samym wstępie warto jednak pobieżnie przybliżyć czytelnikowi instytucję grupowych, których istnienie uzależnione wspólnego jest więzi wynikającą z art. 6 ust. 2 ustawy z dnia emocjonalnych i gospodarczych (takich jak 26 lipca 1992 roku o podatku dochodowym konkubinaty, związki osób tej samej płci czy od nawet rodzeństwa prowadzące wspólnie Zacznijmy od tego, iż z wyżej wymienionej gospodarstwa domowe). Charakteryzując ustawy instytucję opodatkowania każdego podatnika. Ustawa od małżonków wystąpienia łącznego silnych opodatkowania należy zacząć od pytania, opodatkowania osób fizycznych wynika wprowadza (dalej: zasada jednorodna małżonków u.p.d.o.f.). odrębnego kategorię czy zalicza się ona do kategorii ulg podatników – osoby fizyczne, przy czym podatkowych, czy należy ją potraktować każdy raczej jako opcję systemu podatkowego. odrębnie. Zasada odrębnego opodatkowania Zależnie bowiem od tego, do której z tych każdego podatnika znajduje także swój kategorii instytucji prawnych zakwalifiku- wyraz w ust. 1 art. 6 u.p.d.o.f., który mówi, Wiedza Prawnicza numer 1/2013 podatnik opodatkowany jest Strona 36 iż małżonkowie są odrębnie opodatkowani iż obecnie prawo to przysługuje tylko od i osiąganych przez nich dochodów. wyłącznie tym osobom, które Jednakże art. 6 ust. 2 omawianej ustawy są małżonkami w świetle prawa polskiego stanowi, (nie iż małżonkowie podlegający przysługuje więc osobom faktycznym pożyciu obowiązkowi podatkowemu określonemu pozostającym w art. 3 ust.1 ustawy (nieograniczonemu małżeńskim – konkubinacie, w przypadku obowiązkowi podatkowemu), spełniający którego nie ma z resztą mowy o ustroju określone w artykule przesłanki, tj.: wspólności przez cały rok podatkowy, na wspólne opodatkowanie oraz łącznie między którymi przez cały rok wypełnić zeznanie podatkowe. W tym podatkowy wypadku podatek określa się w następujący istnieje wspólność więc łącznie Małżonkowie muszą wyrazić zgodę majątkowa sposób: od połowy łącznych dochodów z których żaden nie osiąga przez małżonków cały dochodów w podwójnej wysokości, pamiętając o tym, zryczałtowanym iż do sumy tych dochodów nie wlicza się podatkiem dochodowym zgodnie dochodów (przychodów) opodatkowanych z dnia w sposób zryczałtowany. Upraszczając, 20 listopada 1998 roku, z wyjątkiem podatek oblicza się w następujący sposób: dochodów określonych w art. 1 ust. dodaje się dochody małżonków (oznacza 2 tej ustawy (tj. dochodów z tytułu to najmu, dzierżawy i innych umów kwotę dzieli się przez dwa, następnie o podobnym charakterze) od uzyskanej kwoty (połowy łącznych oraz żaden nie podlega przepisom dochodów) oblicza się podatek i na koniec ustawy z dnia 24 sierpnia 2006 roku obliczony podatek mnoży się przez dwa. rok podatkowy przepisami ustawy z oblicza kumulację się podmiotową), podatek otrzymaną Taki sposób obliczania podatku, o podatku tonażowym majątkowej1). pozostający w związku małżeńskim opodatkowanych w ono ani opodatkowaniu na zasadach określony mianem określonych w art. 30c u.p.d.o.f., małżeńskiego, tj. 19% stawką liniową, korzyści małżonkom wówczas, gdy istnieje może metody ilorazu przynieść znaczne mogą być, na wspólny wniosek wyrażony między nimi duża różnica w zakresie we rocznym, osiąganych dochodów. Warto zaznaczyć, opodatkowani łącznie od sumy swoich iż nie w każdym przypadku skorzystanie wspólnym zeznaniu dochodów (należy pamiętać o uprzednim odliczeniu, odrębnie przez każdego z małżonków, kwot określonych w art. 26 M. Chudzik, Komentarz do art. 6 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, Stan prawny:04.10.2002 r., System Informacji Prawnej LEX, str. 2. 1 i 26c u.p.d.o.f.). Należy tu mocno podkreślić, Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Strona 37 z metody ilorazu małżeńskiego prowadzi podatkowych w takim państwie, a drugi do ustalenia niższej kwoty podatku niż podlega nieograniczonemu obowiązkowi w przypadku odrębnego opodatkowania podatkowemu w Rzeczypospolitej Polskiej. małżonków – kwota ta może być niższa lub Warunkami taka sama, nigdy jednak nie może być opodatkowanie takich małżonków są: wyższa. Jeżeli zaś chodzi o pełen zakres podmiotowy opisywanej umożliwiającymi osiągnięcie przez nich przychodów podlegających instytucji, wspólne na opodatkowaniu terytorium Rzeczypospolitej to z art. 6a u.p.d.o.f., wprowadzonego Polskiej w wysokości stanowiącej do ustawy na mocy orzeczenia Trybunału łącznie Konstytucyjnego z dnia 4 maja 2004 r. całkowitego przychodu osiągnię- wynika, iż z łącznego opodatkowania, poza tego małżonkami spełniającymi przedstawione w danym roku podatkowym; przeze mnie wyżej wymogi, może skorzystać także małżonek, który: co przez najmniej oboje 75% małżonków udokumentowanie miejsca zamieszkania dla celów podatkowych zawarł związek małżeński przed certyfikatem rezydencji. początkiem Przypomniawszy pobieżnie istotę roku podatkowego, a którego współmałżonek zmarł opisywanej instytucji, możemy przejść w trakcie roku podatkowego; do rozważań nad jej charakterem prawnym. pozostawał w związku małżeńskim Ulga podatkowa… przez cały rok podatkowy, a którego małżonek zmarł po upływie roku W języku potocznym słowo „ulga” podatkowego nie złożywszy wspólnego zeznania rocznego; odnoszone do podatku lub opłaty, znaczy jeżeli między małżonkami istniała tyle, co zmniejszenie (podatku, opłaty), w roku podatkowym wspólność majątkowa. zniżka2. W podobnym, szerokim znaczeniu Ponadto z łącznego opodatkowania mogą termin ten używany jest w piśmiennictwie także skorzystać małżonkowie, którzy albo dotyczącym prawa podatkowego. W przepi- oboje mają miejsce zamieszkania dla celów sach prawa podatkowego termin „ulga” podatkowych w innym niż Rzeczpospolita spotykamy Polska o wyłączenie lub niewliczanie do podstawy państwie Europejskiej należącym lub do Gospodarczego członkowskim w innym w Szwajcarskiej, albo ma zamieszkania miejsce państwie Europejskiego albo z Unii Obszaru najczęściej, opodatkowania obniżanie gdy pewnych samego podatku. kwot chodzi bądź Terminowi Konfederacji których dla Wiedza Prawnicza numer 1/2013 jeden celów W. Nykiel, Ulgi i zwolnienia w konstrukcji prawnej podatku, 2002 r., Warszawa, Dom Wydawniczy ABC, str. 22. 2 Strona 38 „ulga” szeroki zakres znaczeniowy nadaje częściowego lub całkowitego zmniejszenia art. 3 pkt. 6 ustawy z dnia 29 sierpnia wysokości 1997r. – Ordynacja podatkowa (dalej: przesunięcia (odroczenia) terminu płatności ordynacja tym lub rozłożenia należności podatkowych zostały objęte bowiem – obok odliczeń, na raty”4. Łączne opodatkowanie małżon- obniżek i zmniejszeń – także zwolnienia. ków, Należy także pamiętać, iż każda ulga podstawy podatkowa wchodzi, jak się wydaje, w zakres powyższej podatkowa). wiąże Zakresem się z przedmiotem i podmiotem opodatkowania, ulgi bowiem odnoszą skali jest modyfikacja opodatkowania, nie Kolejnym autorem, który przyjmuje szerokie pojęcie zakresu ulgi podatkowej, do sytuacji faktycznych lub prawnych, jest H. Dzwonkowski. Pisze on bowiem, stanowiących przedmiot podatku. Z tego iż przepisy prawa podatkowego „nakładają względu ulgach [obowiązek podatkowy] w taki sposób, podmiotowych i przedmiotowych. Samo że przy pewnych zachowaniach podatek jest jednak zmniejszenie wysokości podatku wyższy, a przy innych niższy i dlatego przez zastosowanie ulgi polega na: nazywany można i i istotą się podatku którego podatkowego, definicji. adresowane są do określonych przepisami podmiotów zobowiązania mówić o jest ulgą”5. Budowa normy zmniejszeniu podstawy opodatko- zwykłej i budowa normy z ulgą jest według wania, H. Dzwonkowskiego następująca: „Jeżeli obniżeniu stawek podatkowych zachowasz się w sposób Z, to będziesz lub bezpośrednim obniżeniu kwoty zobowiązany podatku3. w wysokości W; jeżeli zachowasz się Według W. Nykiela w przypadku do zapłacenia podatku w sposób Z oraz w sposób Y. to będziesz analizowanej instytucji łącznego opodatko- zobowiązany wania małżonków mamy do czynienia w z modyfikacją podstawy opodatkowania, to na używanie pojęcia ulgi dla oznaczenia która polega na potraktowaniu małżonków każdej instytucji powodującej zmniejszenie tak, jakby osiągali takie same dochody. ciężaru podatkowego. Ponadto z definicji tej Autor jasno wynika, iż immanentnym elementem zalicza opisywaną instytucję wysokości do W zapłacenia – X”6. podatku Wskazuje ulgi jest przymus wykazania przez podmiot, do kategorii ulg podatkowych. stanowią iż spełnia warunki zawarte w dyspozycji tu poglądy E. Teglera. Odmiennie niż normy. W tak zdefiniowanym pojęciu ulgi Pewien kontrast W. Nykiel przyjmuje on wąskie rozumienie pojęcia ulgi podatkowej. Stwierdza, że ulgi „mogą (…) być zastosowane w formie 3 Tamże, str. 22, 23. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 W. Morawski, Ulgi i zwolnienia w prawie podatkowym, 2003 r., Gdańsk, ODDK, str. 40. 5 Tamże, str. 44. 6 Tamże. 4 Strona 39 niewątpliwie mieści się instytucja łącznego że każdy spełniający warunki obywatel opodatkowania małżonków. z niej skorzysta, ponieważ ludzie wolni mają W opozycji przytoczonych ze swej natury zdolność oceny, co jest dla powyżej poglądów dotyczących zakresu nich korzystne, a co nie. Tym samym pojęciowego ulgi podatkowej, które można istnienie możliwości wyboru powinnego by określić jako pozytywistyczne, znajdują zachowania się poglądy T. Dębowskiej-Romanowskiej. elementem kreującym ulgę normatywną. Autorka Autorka bowiem do definiuje omawiane nie w jest, swoim dziele autorki, pt. „Prawo pojęcie w sposób prawno-naturalistyczny. finansowe, T. Dębowska-Romanowska pisze, iż „To jak z częścią ogólną” nie zalicza instytucji się zachowają ludzie wolni mający ze swej łącznego natury zdolność samodzielnej oceny, co jest do kategorii ulg podatkowych, a traktuje dla być ją jako opcję reżimu podatkowego. Warto przedmiotem jakichkolwiek „uprawnień” zaznaczyć, że można zaobserwować pewną czy „praw podmiotowych” nadawanych ewolucję im Romanowskiej. We wcześniej napisanym nich korzystne przez nie przepis”7. może Autorka zauważa, część według konstytucyjna opodatkowania poglądów T. wraz małżonków Dębowskiej iż „Normy prawa daninowego nie kreują artykule bowiem opodatkowaniu małżonków, a zamieszczo- żadnych praw w sensie nym nia, których przeciwieństwem nie jest podatkowe „prawo „prawo autorka klasyfikuje instytucję z art. 6 do płacenia zmniejszonego podatku”, lecz u.p.d.o.f. inaczej. Opisuje ją bowiem jako jest to sfera wolności – pełnej autonomii normatywną ulgę podatkową, uruchamianą woli osoby”8. Wynika z tego, iż z ulgą za podatkową będziemy mieli do czynienia oświadczeń woli małżonków, będących w jednocześnie zawiadomieniem wyrażonym niepłacenia” przypadku każdej czy instytucji, która, książce łącznemu materialnym, a wyłącznie obowiązki płacedo w poświęconym – pomocą i „Regulacje rozwiązania indywidualnych działań – we warunków, zmniejsza ciężar podatkowy, o powziętym wyborze co do reżimu ponieważ każda taka instytucja rozszerza prawnego, kształtującego obowiązek podat- sferę wolności, co w zamyśle autorki kowy małżonków9. Poglądy T. Dębowskiej - stanowi istotę ulgi. Co istotne, T. Dębowska- Romanowskiej ewoluują więc od uznawania przewidujący podatku musi uważa, że ustawodawca możliwość zmniejszenia tym samym zakładać, T. Dębowska-Romanowska, Prawo finansowe część konstytucyjna wraz z częścią ogólną, str. 81. 8 Tamże, str. 80. 7 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 rocznym finansowe”, po spełnieniu określonych normatywnie Romanowska wspólnym, prawno- zeznaniu T. Dębowska – Romanowska, O pojęciu i skutkach „wniosku wyrażonego we wspólnym zeznaniu rocznym” o łączne opodatkowanie małżonków (w:)Regulacje prawno – podatkowe i rozwiązania finansowe, Księga jubileuszowa prof. Jana Głuchowskiego, Toruń 2002 r.,TNOiK Dom Organizatora Toruń, str. 53. 9 Strona 40 łącznego opodatkowania za normatywną powstania i zapłaty zobowiązania podatko- ulgę podatkową w kierunku klasyfikowania wego.”11. Nie dotyczy to z pewnością analizowanej instytucji jako opcji reżimu analizowanej podatkowego. Ponadto autorka w tym przeciwko zakwalifikowaniu jej jako ulgi samym artykule zauważa, iż opowiedzenie podatkowej. instytucji, co przemawia się przez małżonków za tym, by być traktowanymi łącznie pociąga za sobą …czy opcja reżimu prawnego ? bardzo istotną zmianę konstrukcji prawnej podatku, który będzie ich obowiązywał. Drugim z pojęć, które swoim Inaczej niż W. Nykiel, który pisał tylko zakresem znaczeniowym mogłoby obejmo- o opodatkowania wać instytucję łącznego opodatkowania małżonków, T. Dębowska - Romanowska małżonków, jest opcja reżimu prawnego, podkreśla, iż w przypadku skorzystania której przejawem w prawie podatkowym z opisywanej instytucji zmianie ulega nie jest istnienie tzw. „opcji podatkowej”. Jak tylko sposób obliczania podstawy, ale także pisze A. Nita: „Istotą opcji podatkowej jest sam podmiot opodatkowania (w miejsce tworzenie wariantowej konstrukcji podat- dwu odrębnych podatników mamy bowiem kowego stanu faktycznego, przewidującej do więcej niż jeden skutek prawny określonego zmianie podstawy czynienia łącznym, z choć jednym podatnikiem dwuosobowym fikcją zachowania podmiotu podatkowego, wraz z prawną), a nade wszystko sposób obliczania jednoczesnym pozostawieniem podatnikowi wysokości podatku poprzez wprowadzenie możliwości odrębnej, zmodyfikowanej skali podatko- najkorzystniejszej wej10. Ustawodawca, Kończąc - wyboru najwłaściwszej, dla niego wersji. kształtując normę charakteryzowanie podatkowoprawną, ujmuje zatem jej treść pojęcia ulgi podatkowej warto przytoczyć w sposób opcjonalny, podmiot podatkowy wnioski autorki skorzystania z systemowego. dotyczące przesłanek zaś ulgi czy zwolnienia podatkowego T. Dębowska- najbardziej mu odpowiada. To podatnik Otóż wybiera do realizacji stanu tę faktycznego, ostatecznie te „(…) stosunku podatkowoprawnego”12. W dalszej i działają ex charakter lege, bez automatyczny konieczności jakichkolwiek oświadczeń w tym względzie. części iż swej pracy „Konstrukcja więc o która Romanowska zauważa, iż na ogół przesłanki mają rozstrzyga postać autor prawna treści pisze, wyboru Oznacza to, że mogą one być podnoszone w każdym stadium realizacji obowiązku podatkowego, w tym także po dacie 10 Tamże, str. 45. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Tamże, str. 48 A. Nita, Wariantowa konstrukcja podatkowego stanu faktycznego (w:) System prawa finansowego. TOM III Prawo daninowe., red. Leonard Etel, WoltersKluwer, str. 515. 11 12 Strona 41 podatkowego (opcji podatkowej) nie została małżonków. T. Dębowska – Romanowska - jak dotąd – skodyfikowana. Na podstawie w analizy poszczególnych ustaw podatkowych kształtowania się obowiązku podatkowego można poprzez składanie oświadczeń woli jest jedynie przypadki wyróżnić wyborów konkretne podatkowych swoim artykule pisze, iż „zakres (…). z natury rzeczy niezmiernie ograniczony Najczęściej są one sygnalizowane przez i ma charakter wyjątkowy. Jego znaczenie ustawodawcę zwrotami językowymi typu musi być tłumaczone na gruncie prawa „na wniosek”, „ można”, „przysługuje prawo” publicznego – tak, aby po dokonanym (…)”13. Autor zalicza instytucję łącznego wyborze opodatkowania małżonków do kategorii mamy opcji podatkowych. W dalszej części swojej do następnych „wyborów” odnoszących się pracy A. Nita pisze, iż „z wariantowym nie tylko do tego, które prawo ma być ukształtowaniem stanu przestrzegane i egzekwowane, ale czy ma faktycznego wiąże się jednak ryzyko błędu być przestrzegane. Była by to bowiem podatnika w wyborze(…) szczególnie anarchia prawna.”16. Na podstawie powyż- wysokie w przypadku wyborów szego autorka stwierdza, że po upływie podatkowego porządku być materialnych (…)”14. W przypadku omawia- terminu nej dokonanego instytucji łącznego opodatkowania prawnego, poddani, płatności wyboru nie któremu dochodziło podatku są w skutki zasadzie małżonków nasuwa się tu wątpliwość, nieodwracalne, tym bardziej, jeżeli zostały czy ryzyko takie na pewno występuje. one w całości skonsumowane na gruncie Z istoty wspólnego opodatkowania wynika, prawa iż zwiększenia dotyczy to sytuacji, w których podatnik nie obciążenia podatkowego obojga małżonków miał prawa do skorzystania z preferencyjnej poprzez skorzystanie z tejże instytucji. formy opodatkowania, ponieważ w tym Następnie wypadku także po terminie powstania nie mylnego istnieje autor możliwość stwierdza, wyboru podatkowej w wzrasta, iż ryzyko przypadku ponieważ : podatkowego. opcji zobowiązania ”(…) podatkowe Oczywiście podatkowego dopuszczają nie organy rezygnację obowiązujące normy prawa podatkowego przyjmującą postać korekty generalnie nie pozwalają na modyfikację lub rocznego formie dwóch odstąpienie zeznań podatkowych za dany rok17, istnieje od dokonanego wyboru w zeznania odrębnych po upływie ostatecznego terminu jego dokonania.”15. Należało by teraz zadać sobie pytanie, instytucji czy powyższe łącznego dotyczy także opodatkowania Tamże, str. 515, 516. Tamże, str. 516, 517. 15 Tamże, str. 517. 13 14 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 T. Dębowska – Romanowska, O pojęciu i skutkach „wniosku wyrażonego we wspólnym zeznaniu rocznym” o łączne opodatkowanie małżonków (w:)Regulacje prawno – podatkowe i rozwiązania finansowe, Księga jubileuszowa prof. Jana Głuchowskiego, TNOiK Dom Organizatora Toruń,Toruń 2002 r., str. 57. 17 Izba Skarbowa we Wrocławiu, sygn. PD II 413/338/04 16 Strona 42 także możliwość skutków wiążą(…)”20. Autorka następnie precyzuje, dokonanego wyboru w drodze decyzji iż w przypadku łącznego opodatkowania wydanej w trybie art. 45 ust. 6 u.p.d.o.f.18. małżonków ryzykiem tym jest „(…)ryzyko Warto Sąd każdego z nich związane z nieujawnieniem dnia lub nieprawidłowym ujawnieniem danych 16 grudnia 1998 roku orzekł, iż nie jest podatkowych przez drugiego ze współ- możliwe wycofanie złożonej (wspólnie) małżonków”21. Chodzi tu zatem o możliwość przez małżonków deklaracji podatkowej nieujawnienia i sposobu wszystkich zdarzeń znaczących podatkowo przypadku oraz o możliwość dokonania przez niego też odwrócenia dodać, Administracyjny żądanie iż w wyroku dokonania opodatkowania, Naczelny z innego nawet w przez współmałżonka późniejszego ustania związku małżeńskie- nieprawidłowej go19. Uznając całą powyższą argumentację z prawnego punktu widzenia. Mamy tu więc za słuszną możemy stwierdzić, iż instytucja do łącznego odpowiedzialności majątkowej lub nawet opodatkowania małżonków oceny czynienia z ryzykiem zdarzeń zwiększonej posiada cechę opcji reżimu prawnego, karnej polegającą niemożności z małżonków. Przypomnijmy, iż w wypadku modyfikacji lub odstąpienia od dokonanego rozdzielnego opodatkowania małżonków wyboru po upływie ostatecznego terminu każdy z nich, jako samodzielny podatnik, jego dokonania. ponosi na generalnej W tym miejscu warto zacytować za oraz tychże karnoskarbowej odpowiedzialność własne każdego majątkową zobowiązania podatkowe po raz kolejny poglądy T. Dębowskiej- obejmującą jego majątek odrębny oraz Romanowskiej. Autorka w książce „Prawo majątek wspólny. Tym samym odpowie- Finansowe, dzialność część konstytucyjna wraz za zobowiązania z częścią ogólną” zalicza instytucję łącznego jednego opodatkowania małżonków do opcji reżimu na majątek odrębny drugiego. To samo podatkowego. jest dotyczy odpowiedzialności karnej i karno- sytuacja, w której ustawodawca wprowadza skarbowej, którą każdy z małżonków ponosi prawo tylko i wyłącznie za wykonanie własnego Według pozwalające niej opcją nam dokonać małżonka nie podatkowe rozciąga ograniczonego wyboru. Tego rodzaju wybór zobowiązania rozumie w wyniku złożenia wspólnego zeznania jako „(…)prawo samodzielnej podatkowego. się oceny korzyści i ryzyka jakie z przyjęciem podatkowego danych tę ochronę. Dzieje się tak, ponieważ podatek zasad opodatkowania się małżonkowie Jednak tracą ustalany jest na imię obojga małżonków, tak Naczelny Sąd Administracyjny, wyrok z dnia 24 czerwca 1998 r., Sygn. akt I SA/Gd 620/96 19 Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 16 grudnia 1998 r., Sygn. akt III SA 978/97 18 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 więc każdy z nich jest podatnikiem, T. Dębowska-Romanowska, Prawo finansowe część konstytucyjna wraz z częścią ogólną, str. 81. 21 Tamże, str. 82. 20 Strona 43 na którym ciąży obowiązek zapłaty całości podatku wynikającego ze wspólnego Dębowska-Romanowska przykłady opcji wymienia jako analizowaną zobowiązania, i za ten podatek ponoszą instytucję oraz wybór pomiędzy zasadami odpowiedzialność wspólnym solidarną majątkiem ogólnymi a ryczałtową formą opodat- swoimi majątkami kowania. oraz W doktrynie panuje zgoda odrębnymi. Zwiększa się także potencjalna co do tego, iż ryczałt podatkowy jest opcją odpowiedzialność karna i karnoskarbowa reżimu podatkowego. Nasuwa się jednak ze względu na suigeneris „domniemanie pytanie, czy dokonywany ex ante wybór współsprawstwa” w popełnieniu czynu formy zabronionego, w przypadku zryczałtowanego podatku jakim jest wypełnienie opodatkowania mający zeznania niezgodnie z prawdą obiektywną. dochodowego Dotyczy to relacji pomiędzy częściami do dokonywanego ex post wyboru sposobu zeznania wypełnianymi przez męża i żonę, opodatkowania a zwłaszcza dotyczy trzeciej części zeznania, kowaniu i tym samym czy ryzyko genero- która podstawę wane przez te wybory jest porównywalne podatek oraz uzasadniające klasyfikowanie także kreuje opodatkowania wspólną i wspólny można miejsce przy porównywać łącznym do zapłaty pomniejszony o odliczenia łącznego rozliczane na imię obojga małżonków. podatkowej. O ile w przypadku możliwości Wreszcie skorzystania nadmienić można, iż łączne opodatkowania opodat- z jako ryczałtowej opcji formy opodatkowanie małżonków wywołuje także opodatkowania ratio legis tego rozwiązania skutki dotyczące ograniczenia zdolności jest do czynności prawnych osoby fizycznej podatku, przez rezygnację z ustalania na gruncie prawa publicznego. Zamiast podstawy wymiaru podatku, w zamian dwóch za rezygnację z pewnych przywilejów odrębnych podatników mamy uproszczenie i łącznym, choć dwuosobowym (jest to fikcja na prawna). Jak pisze Dębowska-Romanowska, opodatkowaniem ryzyko zapłaty podatku „(…)ma to zasadnicze znaczenie dla kształ- nawet w sytuacji, gdy koszty działalności towania przewyższają dochody, o tyle w przypadku podmiotowych, również łączące o charakterze formalnym, a zwłaszcza łącznego przymiotu bycia stroną w postępowaniu sprawa podatkowym, Po sądowo-administracyjnym, podatkowych naliczania bowiem do czynienia z jednym podatnikiem praw odliczeń metody się oraz z opodatkowania wydaje pierwsze, się mniej korzyść zgodę ryczałtowym małżonków oczywista. wynikająca a nawet przed Trybunałem Konstytucyjnym.”22. T. Dębowska – Romanowska, O pojęciu i skutkach „wniosku wyrażonego we wspólnym 22 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 zeznaniu rocznym” o łączne opodatkowanie małżonków (w:)Regulacje prawno – podatkowe i rozwiązania finansowe, Księga jubileuszowa prof. Jana Głuchowskiego, Toruń 2002 r., TNOiK Dom Organizatora Toruń, str. 55. Strona 44 ze wspólnego opodatkowania jest pewna, wzajemnej pomocy oraz współdziałania dla a jej rozmiar jest praktycznie znany dobra rodziny, którą przez swój związek podatnikowi założyli.23 w momencie składania Omawiana instytucja deklaracji, więc z jej uzyskaniem nie łączy niewątpliwie się żadne ryzyko. Ponadto, za ratio legis zawierzenia opartego na zaufaniu. Tym wprowadzenia instytucji samym ustawodawca wydaje się nie brać zmniejszenia pod uwagę możliwości narażenia jednego małżonków, małżonka przez drugiego na odpowie- należy analizowanej uznać zamiar obciążenia podatkowego co z wynika chęci ochrony rodziny dzialność rodzajem jest majątkową wzajemnego oraz karną lub funkcjonującej według modelu tradycyj- karnoskarbową wskutek działania w złej nego, w którym jeden z małżonków osiąga wierze. Natomiast jeżeli chodzi o pozostałe niskie dochody lub nie osiąga ich wcale, rodzaje zachowań skutkujące powstaniem ponieważ zaległości zajmuje się prowadzeniem podatkowej, które małżonek gospodarstwa domowego, a drugi osiąga podejmuje w dobrej wierze, to ryzyko dużo wyższe zarobki, stanowiące materialną odpowiedzialności współmałżonka oczywi- podstawę ście istnieje. Pojawia się jednak pytanie, czy Co zaś funkcjonowania się tyczy ryzyka rodziny. związanego jego rozmiar uzasadnia klasyfikowanie z ustaleniem podatku na imię obojga łącznego opodatkowania małżonków jako małżonków, opcji podatkowej. to zagrożenie odpowiedzialnością czy zwiększoną majątkową, karnoskarbową czy karną ograniczenie Podsumowując, po dokonaniu gruntownej analizy stanowisk doktryny zdolności do czynności prawnych na gruncie należy prawa publicznego wydaje się być raczej jednoznacznie rozstrzygnąć, czy omawiana skutkiem ubocznym wywołanym instytucja to ulga normatywna, czy opcja zaciąganiem wspólnego zobowiązania reżimu podatkowego. Większość autorów podatkowego przez za nie sposób się ryzykiem wpisanym w istotę omawianej łącznego opodatkowania instytucji, którego istnienie założone jest do kategorii ulg podatkowych, jednakże z góry przez ustawodawcę i które ma łączące się z tą instytucją potencjalne niejako równoważyć uzyskiwane z tego ryzyko tytułu korzyści. Przemawia za tym fakt, majątkowej lub karnoskarbowej małżonka, iż małżeństwa a także konieczność złożenia oświadczenia są zaufanie oraz dobra wiara obojga woli w celu skorzystania z niej, istnienie instytucji niż iż opowiada fundamentem małżonków stwierdzić, zwiększonej zakwalifikowaniem małżonków odpowiedzialności małżonków, a także to, że art. 23 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej: k.r.o.) nakłada na małżonków m.in. obowiązek Wiedza Prawnicza numer 1/2013 23 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59 ze zm., art. 23. Strona 45 terminu na złożenie takiego oświadczenia już pisałem, ustawodawca zakłada bowiem oraz istnienie brak możliwości rezygnacji tradycyjnego modelu rodziny, z dokonanego wyboru po ostatecznym w którym to jeden z małżonków poświęca terminie jego dokonania nie pozwalają swój czas na opiekę nad dziećmi oraz z prowadzenie całą pewnością zakwalifikować gospodarstwa domowego, przedmiotowej instytucji do tej kategorii. natomiast drugi z nich w głównej mierze Można za to bez wątpliwości stwierdzić, poświęca czas na działalność zarobkową. iż małżonków Założenie to znajduje swój wyraz także posiada zarówno cechy ulgi podatkowej jak w treści art. 27 k.r.o., który nakłada i opcji reżimu podatkowego, co wskazuje na małżonków obowiązek przyczyniania się na to, iż jest ono instytucją szczególnego do zaspokajania potrzeb rodziny, każdy rodzaju. według swoich sił oraz według swych łączne opodatkowanie możliwości zarobkowych i majątkowych, Czy łączne opodatkowanie przy czym zadośćuczynienie temu ma charakter uniwersalny ? obowiązkowi może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach Na pytanie, koniec czy ta należałoby szczególnego zadać rodzaju o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym25. instytucja, jaką jest łączne opodatkowanie, Sytuacja posiada uniwersalny charakter. Aby na nie nierówności majątkowej między małżon- odpowiedzieć, przeanalizować kami i uprzywilejowanie tego z nich, które ustawodawca swój czas poświęca działalności zarobkowej, przyczyny, wprowadził dla należy których łączne opodatkowanie ta ponieważ powoduje wyłącznie powstanie jemu przysługuje do porządku prawnego oraz przyjrzeć się wynagrodzenie z tytułu wykonywanej pracy wartościom, które ma ono za zadanie lub chronić. zarobkowej. Wspólne opodatkowanie małżon- dochody ustroju z innej Tymczasem wspólności działalności wprowadzenie ustawowej ków wydaje się być logiczną konsekwencją podstawowego istnienia ustroju ustawowej wspólności likwiduje ten problem, zaliczając dochody majątkowej małżeńskiej, który to z kolei każdego ustrój ma na przyczyniać się do umocnienia wspólnego z ustroju jako małżonków oraz majątkowego do majątku przyznając prawo pozycji małżonka słabszego ekonomicznie oraz do stabilizacji sytuacji materialnej założonej przez małżonków rodziny24. Jak Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Komentarz pod red. K. Pietrzykowskiego, Gajda J., Ignatowicz 24 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 J., Pietrzykowski J., Pietrzykowski K., Winiarz J., Wyd. 2, 2010 r., Warszawa, Wydawnictwo C.H. Beck, str. 335, 336. 25 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59 ze zm., art. 27. Strona 46 współdziałania majątkiem w obojgu opodatkowanie zarządzie tymże więc założyć, iż dobro małżonków jest małżonkom. Łączne wartością, która sama w sobie zasługuje kolei na taką właśnie ochronę ustawową. W tym pozwala z potraktować dochody małżonków tak, jakby miejscu oboje przyczynił się w równym stopniu co decyduje o tym, że dobro to powinno być do ich powstania, niezależnie od rozmiaru chronione ? Niewątpliwie istotą małżeństwa dochodów uzyskanych przez każdego z nich, i co hołduje treści art. 27 k.r.o. i najczęściej prawidłowego funkcjonowania jest istnienie prowadzi do zmniejszenia ciężaru podat- bardzo silnych więzi emocjonalnych oraz kowego, stabilizując sytuację materialną gospodarczych całej rodziny. Wydaje się więc, iż wartościa- a samej instytucji małżeństwa nie można mi chronionymi przez ustawodawcę w tym traktować na równi z innymi kontraktami wypadku są dobro rodziny (w tym dzieci) cywilnoprawnymi, ponieważ łączące się oraz równouprawnienie małżonków. z nią zobowiązanie i zarazem prawo Ochrona ta ma swoje źródła należy elementem postawić pytanie: niezbędnym pomiędzy dla jego małżonkami, do wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy, w przepisach Konstytucji Rzeczypospolitej wierności Polskiej. rodziny wynikające z art. 23 k.r.o.27 oraz Art. 18 iż „Małżeństwo i mężczyzny, Konstytucji jako związek rodzina, mówi, kobiety macierzyństwo związany i z współdziałania tym dla konieczny dobra stopień zawierzenia współmałżonkowi wymagają i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną dochowania i opieką Rzeczypospolitej Polskiej.”26. Art. 18 wyższej niż samo tylko działanie w dobrej wprowadza „ochrona” wierze, czyli usprawiedliwione okoliczno- i „opieka”. Ochrona ma charakter regulacji ściami przekonanie o tym, że porusza się prawnych, przybiera on w granicach swoich ustawowych praw głównie postać świadczeń materialnych. i obowiązków. Wydawać się więc może, W tym iż właśnie zobowiązanie do dołożenia tak że istnienie majątkowej dwa natomiast miejscu pojęcia: opieka należy ustawowej małżeńskiej zaznaczyć, wspólności oraz prawo wysokiej przez niego staranności w staranności stosunkach pomiędzy dwoma osobami fizycznymi jest do łącznego opodatkowania, czyli instytucje czynnikiem, służące ochronie prawnej całej rodziny, że przysługują spełniającym w Rzeczypospolitej Polskiej. Należy teraz warunki ustawowe niezależnie od tego, czy postawić kluczowe z punktu widzenia ich owocem są dzieci, czy tez nie. Można uniwersalności instytucji łącznego opodat- małżeństwom który małżeństwo decyduje o tym, podlega ochronie kowania małżonków pytanie: czy podobne, 26 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 ze zm., art. 18. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59 ze zm., art. 23. 27 Strona 47 oparte na wysokiej staranności więzi, w wypadku powstania między partnerami powstałe w ramach innych podmiotów umownej wspólności grupowych spełnienia przez (takich, jak konkubinaty, majątkowej nich oraz pozostałych związki osób tej samej płci czy rodzeństwa wymogów zawartych w art. 6 oraz 6a prowadzące domowe) u.p.d.o.f. Było by to możliwe na skutek zasługują na podobna ochronę ustawową ? nowelizacji art. 5a u.p.d.o.f poprzez dodanie Pozostaje to niewątpliwie kwestią sporną, punktów 24 i 25, które mówiłyby, że ilekroć a dyskusja nad nią toczy się już od pewnego w ustawie mowa jest o związku małżeńskim czasu w polskim parlamencie przy okazji i małżonkach, należy przez to rozumieć omawiania kształtu proponowanej ustawy również związek partnerski i partnerów. o związkach partnerskich (związki takie Warto jednak zastanowić się, czy istniejącą mogły by być zawierane przez osoby żyjące instytucję małżeństwa w instytucję związku gospodarstwa konkubinacie oraz homoseksualne). przez Warto pary zaznaczyć, i projektowaną partnerskiego rzeczywiście należy chronić w ten sam iż spośród trzech projektów poselskich sposób ustawy o związkach partnerskich, złożonych odpowiedzialności majątkowej, karnej lub w sejmie w latach 2011 oraz 2012, dwa karnoskarbowej, (autorstwa ograniczenia SLD oraz Ruchu Palikota) i czy ryzyko zwiększonej skutki zdolności dotyczące do czynności przewidują możliwość powstania umownej prawnych osoby fizycznej na gruncie prawa wspólności publicznego czy wreszcie brak możliwości majątkowej pomiędzy partnerami28,29, a jeden (autorstwa PO) rezygnacji przewiduje nawet powstanie ustawowej po ostatecznym terminie jego dokonania nie wspólności majątkowej z chwilą zawarcia staną się kwestiami o wiele bardziej związku, uregulowanej przepisami wzoro- problematycznymi w przypadku związku wanymi na przepisach k.r.o. dotyczących mniej od małżeństwa sformalizowanego, ustawowego ustroju majątkowego30. Jeżeli do chodzi natomiast o łączne opodatkowanie ma jedynie zgodne oświadczenie woli dochodów partnerów, to oba projekty partnerów. lewicy przewidują taką którego z dokonanego rozwiązania wyboru wystarczyć możliwość Poselski projekt ustawy o związkach partnerskich. Dostępny w Internecie: http://sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/druk.xsp?nr=552 29 Poselski projekt ustawy o związkach partnerskich. Dostępny w Internecie: http://sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/druk.xsp?nr=554 30 Poselski projekt ustawy o związkach partnerskich. Dostępny w Internecie: http://www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/druk.xsp?nr =825 28 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Strona 48 Pojęcie i funkcje rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym Jakub Głowacz, Rafał Maciąg I. Wprowadzenie Omawiane Wraz z wejsciem w zycie (20 lutego 2011 r.) ustawy z dnia 26 czerwca 2009 r.1, nowelizującej ustawę z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece2, do polskiego porządku prawnego została wprowadzona konstrukcja uprawnienia do rozporządzania oproznionym miejscem hipotecznym. Prace nad nią polski ustawodawca rozpoczął juz w okresie dwudziestolecia międzywojennego3, wzorując się na rozwiązaniach zagranicznych4. Ustawa o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2009 r. Nr 131, poz. 1075). 2Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm., dalej jako KWHU. 3 Pojawiła się ona bowiem w projekcie prawa rzeczowego z 1937 r. (zob. Komisja Kodyfikacyjna. Podkomisja Prawa Rzeczowego, z. 1, Projekt prawa rzeczowego uchwalony w pierwszym czytaniu przez Podkomisję Prawa Rzeczowego Komisji Kodyfikacyjnej, Warszawa 1937, s. 39-41). Zob. B. Swaczyna, [w:] M. Kućka, J. Pisuliński (red.), Ł. Przyborowski, B. Swaczyna, Hipoteka po nowelizacji. Komentarz, Warszawa 2011, s. 441. 4 Rozporządzanie oproznionym miejscem hipotecznym jako oryginalny twor polskiej legislatywy wykazuje jednoczesnie pewne podobienstwo do szwajcarskiego systemu stałych miejsc hipotecznych (niem. Leere Pfandstelle, o ktorych stanowi art. 813-815 szwajcarskiego kodeksu cywilnego) oraz z dopuszczalnym w prawie austriackim rozporządzeniem hipoteką po wygasnięciu zabezpieczonej wierzytelnosci (niem. Forderungsentkleidete Eigentümerhypothek oraz Verfügungsrecht über die freie Pfandstelle, uregulowanym w § 469-470 austriackiego 1 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 rozwiązanie niesie ze sobą wiele doniosłych konsekwencji dla obrotu nieruchomosciami. Jedną z nich jest ustawowe wyeliminowanie fundamentalnej konstrukcji rodzimego prawa rzeczowego – zasady sukcesji hipotek, nazywanej rowniez zasadą naprzod posuwania (łac. się Ius hipotek successionis hypothecariae)5. W przewazającej częsci pismiennictwa6 fakt ten spotkał się kodeksu cywilnego). Por. B. Swaczyna, [w:] Hipoteka…, op. cit., s. 444. 5 Zasada ta wynika z niepodzielności praw zastawniczych (pignoris causa indivisaest) i jest wyrażona w art. 249 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 ze zm., dalej jako KC) oraz art. 12 KWHU. Zakłada ona, że w przypadku obciążenia nieruchomości więcej niż jedną hipoteką na miejsce zwolnione w następstwie wygaśnięcia hipoteki z wyższym pierwszeństwem przesuwają się o jedno miejsce hipoteki obciążające nieruchomość z niższym pierwszeństwem (E. Bałan-Gonciarz, H. Ciepła, Ustawa o księgach wieczystych i hipotece. Komentarz po nowelizacji prawa hipotecznego. Wzory wniosków o wpis. Wzory wpisów do księgi wieczystej, Warszawa 2011, s. 149). Innymi słowy, w przypadku wygaśnięcia hipoteki następuje sui generis „awans” o jedno miejsce dalszych hipotek. Ponadto należy zaznaczyć, że zgodnie z przepisami intertemporalnymi przedmiotowej nowelizacji (art. 10) wskazana zasada znajduje zastosowanie do hipotek zwykłych i kaucyjnych, które powstały przed dniem wejścia w życie wskazanej nowelizacji. Szerzej zob. J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, Warszawa 2012, s. 296-297. 6 Zob. m. in. P. Armada-Rudnik, Prawo hipoteczne po nowelizacji z 26.6.2009 r., „Monitor Prawniczy” 2010, nr 1, s. 14; I. Makowska, Uprawnienie do rozporządzania miejscem hipotecznym, „Przegląd Prawa Handlowego” Strona 49 z szeroką aprobatą. Ratio legis nowej głownie na omowieniu jej przyczyn, tresci instytucji polega na wyłączeniu posuwania i zakresie wynikających z niej uprawnien dla się własciciela hipotek do przodu wraz konkretnej nieruchomosci z mozliwoscią wykorzystania istniejącego obciązonej hipoteką8. W związku z tym na nieruchomosci obciązenia do zabezpie- za celowe nalezy uznac omowienie statusu czenia innej wierzytelnosci7. Poza tym prawnego, modelu prawnego oraz funkcji nalezy podkreslic, ze zakres wspomnianej uprawnienia do rozporządzania oproznio- zasady dotyczy wszystkich ograniczonych nym praw rzeczowych, czyli takze uzytkowania, wydaje się, ze aspekty te nie zostały zastawu, hipoteki, słuzebnosci i społdziel- dotychczas czego własnosciowego prawa do lokalu. wyczerpujący. Przedstawiciele polskiej konstrukcji hipotecznym, zaprezentowane poniewaz w sposob jurysprudencji w dotychczasowych poglądach dotyczących przedmiotowej miejscem skupiali 2012, nr 5, s. 33; B. Swaczyna, [w:] Hipoteka…, op. cit., s. 443; B. Swaczyna, Rozporządzanie opróżnionym miejscem hipotecznym i hipoteka właściciela (uwagi na tle projektu Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego), „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2003, z. 1, s. 213. Odmiennie E. Bałan-Gonciarz, H. Ciepła, op. cit., s. 148-149 oraz przywołany tamże B. Rakowiecki, Hipoteka i księgi wieczyste w projekcie prawa rzeczowego, „Przegląd Notarialny” 1937, nr 20, s. 8., zdaniem których „rezygnacja z zasady posuwania się hipotek prowadzi do nieuzasadnionego uprzywilejowania właściciela obciążonej nieruchomości i do ograniczenia skuteczności egzekucji z nieruchomości przez ustanawianie – i to nie tylko na opróżnionym miejscu hipotecznym – hipotek zabezpieczających fikcyjne wierzytelności, ponieważ będzie mogło dochodzić do zmowy (korupcji) między właścicielem nieruchomości a osobami chętnymi do nabycia tego miejsca”. 7 Por. B. Swaczyna, [w:] Hipoteka…, op. cit., s. 440. W następstwie obciążenia danej rzeczy więcej niż jednym ograniczonym prawem rzeczowym może zaistnieć sytuacja, w której skuteczne posłużenie się jednym spośród tych uprawnień nie będzie możliwe bez spowodowania uszczerbku dla pozostałych obciążeń. Taka kolizja może obejmować prawa różnego typu, przy czym konflikty między ograniczonymi prawami rzeczowymi rozstrzyga się zasadniczo poprzez stosowanie rzymskiej zasady prior tempore potior iure, unormowanej w art. 249 § 1 KC. Zob. B. Swaczyna, Rozporządzanie…, op. cit., s. 211. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 II. się Pojęcie rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym Dla omowienia zagadnienia punktem podjętego wyjscia jest wyjasnienie zwrotu „miejsce hipoteczne”. Zgodnie ze słownikiem języka polskiego9 mozna je zdefiniowac jako miejsce prawnie powstałe w celu ustanowienia na nim hipoteki, będące z reguły elementem ciągu takich miejsc, do rozporządzania ktorym (zasadniczo) uprawniony jest własciciel okreslonej nieruchomosci bądz jej częsci. Z kolei dodanie przymiotnika przez „oproznione” ustawodawcę precyzuje Zob. m. in. K. Maj, Rozporządzenie opróżnionym miejscem hipotecznym (część I), „Rejent” 2011, nr 5, s. 76-101; A. Stangret-Smoczyńska, Granice uprawnienia do rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym, „Przegląd Sądowy” 2011, nr 9, s. 63-71; A. Stangret-Smoczyńska, Roszczenie o przeniesienie hipoteki na opróżnione miejsce hipoteczne, „Monitor Prawniczy” 2011, nr 13, s. 687-693. 9 E. Sobol (red.), Nowy słownik języka polskiego, Warszawa 2002, s. 454. 8 Strona 50 wskazaną definicję w ten sposob, ze wyłącza miejscem hipotecznym”. Warto zauwazyc, mozliwosc ze rozporządzania „pełnym” miejscem hipotecznym10. w postanowieniach tego drugiego projektu, ktore nawiązują do konstrukcji W swietle aktualnego brzmienia opierającej się na rozporządzaniu art. 1011 ust. 1 zd. 1 KWHU najwięcej oproznionym niejasnosci wywołuje okreslenie „uprawnie- termin „prawo” niejednokrotnie zastąpiono nie”, opisem ktore jednoczesnie przesądza miejscem kompetencji hipotecznym, własciciela (por. o konsekwencjach wykorzystania omawia- art. 225, art. 226, art. 234) albo pojęciem nej konstrukcji. Nalezy rozwazyc czy jego „uprawnienie” (por. art. 228, art. 230, stosowanie art. 231, art. 232, art. 236, art. 241). jest uzasadnione. Wynika to z dualizmu prawnego utozsamienia Załozenie, ze rozporządzenie oproznionym moznosci oproznionym miejscem hipotecznym ma charakter prawa miejscem hipotecznym. Moze byc ono podmiotowego12 moze byc analizowane nie rozumiane prawo tylko pod kątem dogmatycznym, ale rowniez podmiotowe; 2) fragmentaryczne uprawnie- praktycznym. Po pierwsze, stanowiłoby ono nie wynikające z prawa własnosci11. wyłom w dotychczas istniejącej hierarchii rozporządzenia jako: 1) odrębne Wyrazem pierwszej z powyzszych praw rzeczowych13 i zarazem wywołałoby koncepcji była pierwotna redakcja projektu trudnosci oddziału 5 ustawy o księgach wieczystych sklasyfikowania. Po drugie, byłoby ono i hipotece z 1982 r.(art. 1011, art. 1013, logicznie sprzeczne z cechą akcesoryjnosci art. 1014, art. 1015).Mianowicie w tytule hipoteki14, poniewaz wowczas prawdziwe projektu oraz innych oproznionym miejscem hipotecznym”. Tytuł oddziału 7 projektu prawa rzeczowego kwestii jego własciwego postanowieniach oddziału posłuzono się wyrazeniem „prawo rozporządzania w 1939 r. brzmiał natomiast: „Rozporządzenie oproznionym Ewentualne posłużenie się przez ustawodawcę sformułowaniem „pełne miejsce hipoteczne” jako synonimem terminu „hipoteka” byłoby przejawem niekonsekwencji języka prawnego; wywołałoby to liczne wątpliwości przy wykładni przedmiotowego pojęcia. 11 Por. B. Swaczyna, Rozporządzanie…, op. cit., s. 217-218; odmiennie T. Czech, zdaniem którego ten „dylemat nie ma istotnego znaczenia praktycznego” (T. Czech, Wykonywanie uprawnia do rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym, „Monitor Prawniczy” 2010, nr 20, s. 1104). 10 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Zdefiniowanie wyrażenia „prawo podmiotowe” od zawsze wzbudzało kontrowersje wśród przedstawicieli doktryny. Na potrzeby analizowanej konstrukcji wystarczające jest przyjęcie, iż prawo podmiotowe „służy w prawie cywilnym do opisania sytuacji prawnej jednego podmiotu względem innego lub innych podmiotów prawa. Jest więc ono zawsze elementem treści stosunku cywilnoprawnego”; Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2011, s. 84. 13 Kodeks cywilny stanowi o podziale praw rzeczowych na następujące grupy: własność, użytkowanie wieczyste i prawa rzeczowego ograniczone. Tak np. J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo…, op. cit., s. 35. 14 Zasada akcesoryjności hipoteki stanowi, że istnienie hipoteki jest zasadniczo uzależnione od istnienia prawa głównego, tj. wierzytelności. Oznacza to, że hipoteka nie może powstać bez wierzytelności, jak również nie może zostać bez niej przeniesiona (por. art. 79 KWHU). W rezultacie wygaśnięcie wierzytelności 12 Strona 51 stałoby się stwierdzenie, ze w ograniczonym własnosci17. Trafnym wydaje się okreslenie prawie rzeczowym (czyli m. in. w hipotece) tej instytucji jako „przyznane przez ustawę moze miec swoje zrodło bezwzględne prawo i wynikające z prawa własnosci nierucho- rzeczowe (tj. prawo do rozporządzania mosci oproznionym hipoteką miejscem hipotecznym). lub innego (z prawa wyjątkiem obciązonego subintabulatu) Po trzecie, na tle aktualnego brzmienia uprawnienie do zachowania pierwszenstwa art. 747 pkt 1 kodeksu postępowania po cywilnego15 i rozporządzania uznanie dopuszczalnosci (przeniesionej) następnie przyznania hipotece zachowanego miejscem pierwszenstwa hipotece innej – nowo hipotecznym prowadziłoby do moznosci ustanowionej lub juz istniejącej przez jej zajęcia wspomnianego prawa w ramach przeniesienie w miejsce hipoteki wygasłej zabezpieczenia w całosci lub częsci”18. W konsekwencji ktore oproznionym wygasłej roszczenia przysługiwałoby pienięznego, wierzycielowi własciciela obciązonej nieruchomosci16. Na gruncie obecnych unormowan konstrukcja ta nie jest roszczeniem, poniewaz nie zawiera w sobie ządania oznaczonego zachowania. Na jej podstawie oddziału 5 ustawy o księgach wieczystych wierzyciel i hipotece nalezy przyjąc, ze rozporządzanie od własciciela zabezpieczonej nieruchomo- oproznionym miejscem hipotecznym jest sci, aby ten rozporządził na jego rzecz uprawnieniem wchodzącym w zakres praw posiadanym i obowiązkow, jakie wynikają z prawa hipotecznym19. z nie moze domagac oproznionym przypadkiem, Mamy w się miejscem tu stycznosc ktorym wierzyciel nie ma obowiązku złozenia jakiegokolwiek powoduje wygaśnięcie hipoteki (art. 94 i 941 in principio KWHU). Szerzej zob. J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo..., op. cit., s. 273. 15 Dz.U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296 ze zm., dalej jako KPC. 16 B. Swaczyna, Rozporządzanie…, op. cit., s. 219. Warto dodać, że zabezpieczenie roszczeń pieniężnych może również nastąpić poprzez obciążenie nieruchomości dłużnika hipoteką przymusową (por. art. 747 pkt 2 KPC). Unifikacja zajęcia prawa rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym i hipoteki przymusowej pozwala ustanowić hipotekę przymusową na wolnym miejscu hipotecznym (Z. Hahn, Prawo rozporządzania opróżnionym miejscem hipotecznym i hipoteka właściciela według projektu prawa rzeczowego, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1938, z. 2, s. 41). Za taką interpretacją dwukrotnie opowiedział się Sąd Najwyższy (zob. orzeczenie z 10.4.1934 r., Zb. Orz. SN 1934, poz. 679; orzeczenie z 26.5.1937 r., „Przegląd Prawa i Administracji. Orzecznictwo” 1937, poz. 296). Wiedza Prawnicza numer 1/2013 oswiadczenia woli. Uprawnienie to nie ulega Należy przychylić się do stwierdzenia, iż omawiane uprawnienie można również uznać za część składową nieruchomości w rozumieniu art. 50 KC, zgodnie z którym za części składowe nieruchomości uważa się także prawa związane z jej własnością; zob. B. Bałan-Gonciarz, H. Ciepła, op. cit., s. 150. 18 A. Stangret-Smoczynska, Granice…, op. cit., s. 63. Autorka zaproponowała dotychczas jedyną definicję omawianej instytucji. 19 „Roszczenie polega na możności domagania się (żądania) od oznaczonej osoby określonego zachowania, korzystnego dla uprawnionego; korelatem roszczenia jest skonkretyzowany obowiązek drugiej strony podjęcia określonego działania lub powstrzymania się (przynoszącego korzyść uprawnionemu) od określonego działania” – A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001, s. 133. 17 Strona 52 zatem przedawnieniu i ma charakter na wierzytelnosci zabezpieczo- bezterminowy20. nej hipoteką”22; b) częsciowego III. Elementy lub całkowitego wygasnięcia hipoteki ustanowio- konstrukcyjne nej na nieruchomosci23; uprawnienia do rozporządzania c) ustanowienia przez własciciela opróżnionym miejscem hipotecz- danej nym w świetle przepisów KWHU nieruchomosci nowej hipoteki w miejsce wygasłej albo po uzyskaniu przez niego zgody Zgodnie z art. 101¹ ust. 1 i 2 KWHU: „w razie wygasnięcia hipoteki włascicielowi uprawnionego, przeniesienia nieruchomosci przysługuje w granicach na ktorejkolwiek wygasłej hipoteki uprawnienie do rozporzą- sposrod hipotek obciązających dzania oproznionym miejscem hipotecznym. konkretną nieruchomosc24; miejsce Moze on ustanowic na tym miejscu nową 2) hipotekę albo przeniesc na nie za zgodą zakładającej, iz wygasnięcie hipoteki nie uprawnionego było jednym sposrod następstw egzekucji ktorąkolwiek z hipotek obciązających nieruchomosc. Jezeli hipoteka jednej to przesłanki negatywnej z nieruchomosci25. wygasła tylko częsciowo, własciciel moze rozporządzac oproznionym miejscem hipotecznym w tej częsci”. Uprawnienie to powstaje hipoteczne wowczas, oprozniło gdy się miejsce wskutek przeniesienia jednej z hipotek na miejsce oproznione przez inną hipotekę („tzw. wtornie oproznione miejsce hipoteczne”21). Z ze ustawowej uprawnienie oproznionym definicji do miejscem wynika, rozporządzania hipotecznym konkretyzuje się w wyniku spełnienia: 1) trzech przesłanek pozytywnych, tj.: a) istnienia „co najmniej jednej hipoteki obciązającej nieruchomosc 20 21 niebędącej hipoteką Tak E. Bałan-Gonciarz, H. Ciepła, op. cit., s. 151. T. Czech, op. cit., s. 1103. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 K. Maj, op. cit., s. 77. Ibidem. Ponadto K. Maj wyroznił następujące sposoby co najmniej częsciowego wygasnięcia hipoteki: zapłata i jej formy; zaspokojenie wierzyciela jednej z nieruchomosci obciązonej hipoteką łączną; zawarcie umowy o swiadczenie w miejsce wykonania; potrącenie; złozenie zabezpieczonej sumy do depozytu sądowego; odnowienie; zwolnienie z długu; konfuzja; zrzeczenie się hipoteki przez uprawnionego i jej wykreslenie; sprzedaz częsci nieruchomosci; wykreslenie hipoteki z księgi wieczystej bez waznej podstawy prawnej; brak lub uchylenie albo zmiana podstawy hipoteki (K. Maj, op. cit., s. 81-99). 24 Taka konstrukcja pozwala na zachowanie akcesoryjnosci hipoteki, poniewaz własciciel nie rozporządza dotychczas istniejącą hipoteką, ale moze jedynie wykorzystac uprawnienie do przypisania innej hipotece pierwszenstwa, jakie przysługiwało hipotece wygasłej. Rozwiązanie takie w praktyce moze słuzyc głownie do zagwarantowania konkretnej hipotece wyzszego pierwszenstwa niz to wynika z zasady posuwania się hipotek naprzod. Szerzej zob. B. Swaczyna, Rozporządzanie…, op. cit., s. 217. 25 K. Maj, op. cit., s. 77. 22 23 Strona 53 Fundamentalne znaczenie dla Z punktu widzenia praktyki istotną wykorzystania omawianego uprawnienia cechą ma tym oproznionym miejscem hipotecznym jest kontekscie nalezy rozwazyc dwa warianty. brak jego ograniczenia w czasie29. Nalezy Mając na uwadze pierwszy z nich oraz podkreslic, ze wraz z dokonaniem wpisu abstrahując od tresci art. 101¹ KWHU nalezy tego uprawnienia własciciel zyskuje sui zauwazyc, ze powstaje ono ex lege z chwilą generis „rezerwację” konkretnego miejsca wygasnięcia hipotecznego kwestia od jego powstania. hipoteki przyczyny oraz niezaleznie na do rozporządzania czas nieograniczony. wygasnięcia26. Moze to skutkowac powstaniem obaw A contrario, uwzględniając tresc art. 101 (u wierzycieli hipotecznych) co do faktu i 101³ KWHU, uprawnienie to nie powstanie, rzeczywistego jezeli z nizszym pierwszenstwem przez inną30. zostanie zabezpieczenia tegoz W uprawnienia utracony bądz przedmiot dana hipoteka Taki stan wyprzedzenia rzeczy rezultacie prowadzic nieruchomosci27. Z kolei drugi wariant własciciela zakłada, uprawnienie Wynika to z faktu, ze w swietle obecnych powstaje w drodze umowy obejmującej przepisow ma on mozliwosc nieustannego przeniesienie monitowania, a zarazem utrzymywania analizowane istniejącej hipoteki na konkretne miejsce hipoteczne zawieranej faktycznej pomiędzy (najbardziej włascicielem nieruchomosci a wierzycielem. Nalezy przyjąc, ze skute- naduzycia w wygasnie wskutek egzekucji z obciązonej ze do moze hipoteki konkretnej kontroli prawa przez nieruchomosci31. nad wartosciowym) pierwszym miejscem hipotecznym32. cznosc tak skonstruowanego kontraktu jest de lege lata dotychczasowych uzalezniona od wierzycieli zgody (takze posiadających nizsze pierwszenstwo), jezeli tacy istnieli w danym przypadku28. T. Czech, op. cit., s. 1104. Ibidem. 28 Częsciowo odmiennie A. Stangret-Smoczynska, Granice…, op. cit., s. 67. Zdaniem tej autorki jednym z zamysłow ustawodawcy związanym z omawianym uprawnieniem było faktyczne kreowanie pozycji prawnej własciciela oraz osob trzecich przy pomocy elementu pierwszenstwa i wysokosci ustanowionej hipoteki. W tym kontekscie dopoki te dwa elementy nie ulegną zmianie, dopoty nie będzie wymagane wyrazenie zgody na powstanie kolejnego miejsca hipotecznego przez osoby z pierwszenstwem nizszym albo rownym. 26 27 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 B. Swaczyna, Rozporządzanie…, op. cit., s. 456457. 30 Szerzej zob. A. Stangret-Smoczynska, Granice…, op. cit., s. 64. 31 Trzeba podkreslic, ze zgodnie z art. 1018 KWHU: „niedopuszczalne jest zastrzezenie, przez ktore własciciel nieruchomosci zobowiązuje się do nierozporządzania oproznionym miejscem hipotecznym”. A contrario, dokonanie wskazanego zastrzezenia (nawet o charakterze fragmentarycznym lub warunkowym), choc uznane za niewazne w swietle art. 58 § 3 KC, pozwoliłoby w znaczącej mierze zrownac pozycję prawną własciciela obciązonej hipotecznie nieruchomosci i wierzyciela; por. E. Bałan-Gonciarz, H. Ciepła, op. cit., s. 150. 32 A. Stangret-Smoczynska, Granice…, op. cit., s. 64. W tym kontekscie nalezałoby rozwazyc mozliwosc działania własciciela obciązonej hipotecznie nieruchomosci w sposob sprzeczny z zasadami wspołzycia społecznego (art. 5 KC). Taka sytuacja byłaby mozliwa do zaistnienia przy załozeniu, ze własciciel nie umiescił danej 29 Strona 54 Realizacja uprawnienia do rozporzą- ma charakter deklaratoryjny34 i nigdy nie dzania oproznionym miejscem hipotecznym stanowi przesłanki jego powstania. Taki polega na dokonaniu jego wpisu w księdze stan rzeczy nie ulega zmianie rowniez wieczystej w przypadku konstytutywnego wykreslenia prowadzonej dla obciązonej nieruchomosci. Ten prawny wymog został wygasłej hipoteki35. przewidziany przez ustawodawcę w tresci przepisu art. 101⁴ ust. 1 KWHU, zgodnie IV. z ktorym: „w razie wykreslenia hipoteki bez Funkcje uprawnienia do rozporządzania opróżnionym jednoczesnego wpisania na jej miejsce innej miejscem hipotecznym hipoteki, własciciel nieruchomosci moze zachowac uprawnienie do rozporządzania Nalezy wyroznic cztery funkcje oproznionym miejscem hipotecznym, jezeli uprawnienia do rozporządzania oproznio- jednoczesnie nym miejscem hipotecznym, tj.: z wykresleniem hipoteki uprawnienie to zostanie wpisane do księgi 1) funkcję zabezpieczająca; wieczystej”. Przywołany przepis explicite 2) funkcję refinansową; wskazuje na istnienie jurydycznej zaleznosci 3) funkcję wieczystoksięgowa; pomiędzy wpisem uprawnienia do księgi 4) funkcję tozsamosci walutowej wieczystej, a skutecznym skorzystaniem uprawnienia z niego przez własciciela. Nalezy rowniez go hipoteki). wskazac, ze zaleznosc taka aktualizuje się Ad 1. Mozna uznac, ze podstawową kazdorazowo poprzez zachowanie ciągłosci funkcją uprawnienia do rozporządzania pomiędzy ustępującą miejsca i wygasłą oproznionym miejscem hipotecznym jest hipoteką a funkcja nową hipoteką pozbawioną tytułowego dotychczas uprawnienia33. Wpis uprawnienia do rozporządzania oproznionym miejscem hipotecznym na (oraz zabezpieczająca. gruncie przepisow dotyczącej Jej realizacja normujących tę konstrukcję następuje z jednej strony poprzez mozliwosc własciciela do dysponowania posiadanymi miejscami hipotecznym hipoteki na tzw. pozornym miejscu hipotecznym; zob. B. Swaczyna, [w:] Hipoteka…, op. cit., s. 445 i n. 33 Zastrzezenie uprawnienia pozwala w przyszłosci sięgnąc do wygasłej hipoteki i dokonac wowczas oceny co do aspektu pokrycia się granic wnioskowanego rozporządzenia z faktycznie wygasłą hipoteką. Ma to doniosłe walory praktyczne, poniewaz w obliczu prowadzenia ksiąg wieczystych w systemie informatycznym dokonujący tych czynnosci sąd nie ma mozliwosci pozniejszego ingerowania w ich tresc; zob. A. StangretSmoczynska, Granice…, op. cit., s. 65. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 w jak najdogodniejszy dla siebie sposob, a z drugiej daje mu swego rodzaju poczucie pewnosci co do faktu obciązenia konkretnej nieruchomosci36. W konsekwencji funkcja T. Czech, op. cit., s. 1104; odmiennie M. Deneka, Księgi wieczyste. Zasady materialnoprawne, Warszawa 2010, s. 260. 35 Zob. T. Czech, op. cit., s. 1104. 36 Struktura uprawnienia do rozporządzania oproznionym miejscem hipotecznym została na płaszczyznie podmiotowej oparta w głownej 34 Strona 55 ta podkresla trafnosc ze uprawnienie to stanowi załozenia, Ad 3. Funkcja wieczystoksięgowa element przejawia się w koniecznosci zapisania składowy prawa własnosci. przedmiotowego uprawnienia na wniosek Ad 2. Funkcja refinansowa jest bezposrednio skorelowana z funkcją własciciela nieruchomosci w księdze wieczystej. Paragraf 48 ust. 1 rozporządze- zabezpieczającą. Uprawnienie to przyznaje nia włascicielowi 20 sierpnia 2003 r. w sprawie zakładania nieruchomosci zaproponowania mozliwosc Sprawiedliwosci z dnia innego i prowadzenia ksiąg wieczystych w systemie ostatnie. informatycznym38 (wydane na podstawie Zwiększone są zatem szanse własciciela art. 25¹ ust. 2 KWHU) expressis verbis nieruchomosci refinansowanie wskazuje, iz „dział IV »Hipoteka« jest tzn. konwersji podzielony na rubryki: (4.2) - numer długu na mniej uciązliwy. Ponadto w razie hipoteki (roszczenia), (4.3) - napis, (4.4) - refinansowania jednego długu innym, ktory tresc został zaciągnięty na bardziej korzystnych do rozporządzania oproznionym miejscem warunkach u tego samego wierzyciela, hipotecznym”. zachodzi wykorzystania ze kazdy beneficjent hipoteki ustanowionej instytucji tzw. podstawienia wierzytelnosci. na konkretnym miejscu hipotecznym będzie Dzięki chroniony rękojmią wiary publicznej ksiąg miejsca wierzycielowi Ministra hipotecznego posiadanego na zadłuzenia, niz mozliwosc niej mozliwe jest zarowno zastąpienie wierzytelnosci, ktora została wpisu, (4.8) Taka - uprawnienie regulacja sprawia, wieczystych39. zabezpieczona inną wierzytelnoscią tego Ad 4. Uprawnienie do rozporządza- samego własciciela (art. 68³ KWHU), jak nia oproznionym miejscem hipotecznym i dopisanie następnej do istniejącego zabezpieczenia (art. 68¹ KWHU). Nalezy przy tym zaznaczyc, ze skutecznosc praktycznego wykorzystania przywołanej konstrukcji jest uniezalezniona od uzyskania zgody podmiotow uprawnionych hipotecznie37. mierze na przepisach semiimperatywnych korzystnych dla własciciela, ktorego działania (w dobrej lub złej wierze) będą faktycznie wpływac na stopien pewnosci wierzyciela (wynikającej z „siły” zabezpieczenia). 37 Szerzej zob. I. Makowska, op. cit., s. 33-34. Autorka twierdzi, ze zwiększonej atrakcyjnosci omawianej konstrukcji w aspekcie refinansowania będzie towarzyszyc znacznie bardziej skomplikowana procedura niz ta sprzed wejscia Wiedza Prawnicza numer 1/2013 w zycie ustawy nowelizującej ustawę o księgach wieczystych i hipotece. 38 Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1575. 39 Instytucja rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych stanowi odstępstwo w obrocie prawami ujawnionymi w księdze wieczystej od zasady nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet. Wyrazona ona została w tresci art. 5 KWHU, zgodnie z ktorym „w razie niezgodnosci między stanem prawnym nieruchomosci ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym tresc księgi rozstrzyga na korzysc tego, kto przez czynnosc prawną z osobą uprawnioną według tresci księgi nabył własnosc lub inne prawo rzeczowe”. Ratio legis tego rozwiązania polega na dązeniu ustawodawcy do ochrony bezpieczenstwa obrotu poprzez sankcjonowanie bezwzględnej przewagi tresci księgi wieczystej nad rzeczywistym stanem prawnomaterialnym; por. E. Gniewek, Prawo rzeczowe, Warszawa 2008, s. 297. Strona 56 oparte jest na zasadzie nieprzekraczalnej w najwyzszej wartosci miejsca hipotecznego, unormowan polskiego prawa hipotecznego. co Aktualnie pozwala na wyroznienie funkcji istotny sposob wpływa trudno na jednak całosc dokonac tozsamosci walutowej tego uprawnienia jej nalezytej prawnej oceny ze względu (dotyczącej rowniez hipoteki40). Załozenie na zbyt krotki okres funkcjonowania, a takze takie opiera się na koniecznosci istnienia brak orzecznictwa, w ktorym poruszone tozsamosci byłyby zagadnienia bezposrednio z nią pomiędzy walutą wygasłej hipoteki, a hipoteki nowo wpisywanej związane. na oproznione miejsce41 przy jednoczesnym stwierdzic, ze oprocz zmarginalizowania uwzględnieniu praw dalszych wierzycieli. zasady posuwania się hipotek naprzod, Zmiennosc kursow walutowych powoduje, czyni ze tego typu prawa mogą zostac naruszone rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. wskutek Wywołała ona w polskim pismiennictwie dokonanego przez własciciela wpisu kolejnej hipoteki42. Jednak ona zadosc Podsumowanie Uprawnienie oproznionym do miejscem teraz klasycznej mozna zasadzie wiele rozbieznosci co do swego charakteru prawnego V. juz i praktycznych zastosowan. Jej znaczenie dla obrotu gospodarczego jest rozporządzania hipotecznym Jest to jednak stanowisko skrajne; zob. T. Czech, op. cit., s. 108. 41 Tak B. Swaczyna, [w:] Hipoteka…, op. cit., s. 450-451. 42 Por. T. Czech, op. cit., s. 1108. Ponadto jak twierdzi A. Lipska: „w przypadku przeniesienia hipoteki na miejsce oznaczone w innej walucie gdy przez cały okres jej trwania, az do jej wygasnięcia jej wartosc nie przekroczy według kursu mającego (lub mogącego miec) zastosowanie do danej transakcji wartosci wygasłej hipoteki, takie przeniesienie powinno zostac uznane za skuteczne. Transakcja taka jest zawsze obarczona ryzykiem dla wierzyciela (wysokosc tego ryzyka zalezy oczywiscie od korelacji kwot hipoteki i wartosci miejsca hipotecznego w roznych walutach), ktory de facto do konca nie jest pewien skutecznosci zmiany pierwszenstwa przysługującego mu prawa. Uniknięcie tego ryzyka wymaga zmiany waluty hipoteki lub waluty, w ktorej wyrazona wartosc miejsca hipotecznego, na ktorą w drugim przypadku muszą wyrazic zgodę wszyscy pozostali wierzyciele” – A. Lipska, Rozporządzenie wolnym miejscem hipotecznym – analiza w kontekście finansowania bankowego, „Monitor Prawa Bankowego” 2011, nr 4, s. 60-61. 40 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 coraz bardziej składowy osobom doniosłe. prawa własnosci uprawnionym posiadanych Jako element umozliwia wykorzystywanie nieruchomosci (celem pozyskiwania srodkow pienięznych oraz zabezpieczania wynikających stąd wierzytelnosci). Uzasadniona wydaje się teza, ze w sposob bardziej elastyczny niz dotychczas konstrukcja uprawnienia do rozporządzania oproznionym miejscem hipotecznym w obecnym brzmieniu chroni włascicieli obciązanych hipotecznie nieruchomosci kosztem praw przysługującym ich wierzycielom, co powinno skłonic racjonalnego ustawodawcę do gruntownej rewizji przepisow kreujących taką sytuację. Strona 57 ABSTRAKT movement of mortgage registry entries (in Latin: ius successionis hypothecariae), which Uprawnienie do rozporządzania opróżnio- influences practical aspects of real estate nym miejscem hipotecznym funkcjonuje trading. w polskim systemie prawnym od 20 lutego 2011 r. Konstrukcja ta Taking eliminuje it seems valid to discuss the status, legal fundamentalną dla prawa the above and into function consideration, rzeczowego zasadę posuwania się hipotek model, of the right naprzód (łac. Ius successionis hypothecariae) to administer an emptied mortgage entry, co nie pozostaje bez wpływu na praktyczne since those issues have not yet been aspekty związane z obrotem nieruchomo- sufficiently explored in writing. ściami. Uwzględniając powyższe, zasadne wydaje się omówienie statusu, modelu prawnego oraz funkcji uprawnienia do rozporządzania opróżnionym miejscem Jakub Głowacz jest studentem V roku prawa na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II w Lublinie. hipotecznym, ponieważ te kwestie nie zostały dotychczas Mgr Rafał przedstawione w sposób wyczerpujący na w piśmiennictwie. Skłodowskiej Maciąg Uniwersytecie Muzyczną w im. ukończył im. Marii Lublinie Stanisława i prawo Curie- Akademię Moniuszki w Gdańsku (specjalność: gra na fortepianie). Obecnie odbywa aplikację radcowską przy ABSTRACT The right to OIRP w Lublinie. Współpracuje ze Spółką administer an emptied Partnerską Radców Prawnych Kuźma, mortgage entry has been present in the Organa i Wspólnicy. Obaj autorzy swoje Polish legal system since 20 February 2011. zainteresowania badawcze skupiają wokół It eliminates the fundamental for the prawa cywilnego oraz prawa handlowego property i gospodarczego. law principle governing Wiedza Prawnicza numer 1/2013 the Strona 58 Pozycja ustrojowa Prezesa Rady Ministrów w regulacjach prawnych III Rzeczypospolitej Łukasz Łukowski Na przestrzeni ostatnich 90 lat istnienia jednocześnie znacząco wzmocniły pozycję państwa premiera polskiego w formie republi- wewnątrz Budowa Ministrów na ziemiach polskich po II wojnie światowej marcowa regulowała premiera jako Konstytucja porządku Ministrów3. kańskiej, pozycja ustrojowa Prezesa Rady ewoluowała. nowego Rady prawnego status prawny zaowocowała powstaniem nowej Konsty- „pierwszego między tucji, która siłą rzeczy musiała również równymi” ministrami (primus inter pares). odnieść się w swej treści do problematyki „Pierwszy instytucji szefa rządu. Pod rządami ustawy spośród ministrów” mógł kierować, jak pozostali ministrowie, działem zasadniczej administracji rządowej i tym tylko różnił się konstytucyjna pozycji ustrojowej premiera od rządu, była wyjątkowo lakoniczna. Artykuł 31 posiedzenia stanowił jedynie, że w skład Rady Ministrów ministrów1. Wiesław Skrzydło w swoim wchodzi Prezes Rady Ministrów jako jej komentarzu obowiązującej przewodniczący. Dariusz Górecki zauważa Konstytucji zauważa że skróconą wersją iż w latach 50. kiedy uchwalano Konstytucję określenia primus inter pares jest również PRL rola Prezesa Rady Ministrów faktycznie historyczne słowo „premier”, które utarło ograniczała się do bycia primus inter pares, się jednakże na podstawie noweli z 1976 roku że pozostałych prowadził w do mowie członków obrady i obecnie potocznej nie tylko z 1952 roku, ze względów tradycyjnych, ale także z racji jego tego, że jest to nazwa krótka i wygodna2. on Regulacje kwietniowej, Ministrów jak i Prezydium Rządu – organu w przeciwieństwie do poprzedniej ustawy charakterystycznego dla okresu realnego zasadniczej, socjalizmu4. władzy i konstytucji z przenosząc parlamentu uzależniając Ministrów od większy na ciężar prezydenta gros poczynań woli głowy W. Skrzydło, Komentarz do art.147 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej; stan prawny: 2002.01.01, Lex Omega, 2012. 2 Ibidem. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 wzrosło kierownikiem prac Prezes – odtąd zarówno Rady był Rady Ministrów z urzędu wchodził również w skład Biura Rady państwa 1 znaczenie regulacja D. Górecki, Pozycja ustrojowo-prawna Prezydenta Rzeczypospolitej i rządu w ustawie konstytucyjnej z 23 kwietnia 1935 roku, Łódź 1995, s. 119-121. 4 D. Górecki, Rada Ministrów [w:] Prawo konstytucyjne – wybrane zagadnienia pod red. T. Szymczaka, Łódź 1996, s. 123. 3 Strona 59 Politycznego Komitetu Centralnego Polskiej na jego wniosek składu gabinetu jak Zjednoczonej Partii Robotniczej – formacji również wytyczaniu przez premiera polityki politycznej, w której de facto skupiała się państwa; członkowie rządu nie mogli zatem cała władza państwowa. W mojej pracy wyrazić chciałbym jednak skupić się na regulacjach konkretnej decyzji Prezesa Rady Ministrów III Rzeczypospolitej. inaczej jak podając się do dymisji6. Oprócz Nowela kwietniowa, namacalnym pomimo przejawem iż była transformacji ustrojowej nie wywarła większego wpływu na ustrojowe usytuowanie instytucji szefa rządu. Dużo bardziej wyczerpującą i klarowną regulację przyniosła w tym względzie Mała Konstytucja z 1992 roku. W ustępie 1 artykułu 55 czytamy, że szef rządu kieruje pracami Rady Ministrów oraz koordynuje i kontroluje pracę poszczególnych ministrów5. Kolejne przepisy przynoszą jeszcze dalej idące zwiększenie kompetencji premiera jako szefa gabinetu. Prezes Rady Ministrów otrzymał na mocy ustępu 2 art. 55 Małej Konstytucji status zwierzchnika służbowego pracowników administracji wszystkich rządowej (podobna regulacja ma miejsce w obecnej ustawie zasadniczej) zaś ustęp 3 tegoż artykułu stanowił, iż w celu wykonania ustaw i na podstawie udzielonych w nich upoważnień premier wydaje rozporządzenia. W świetle Małej Konstytucji Prezes Rady Ministrów był zatem inicjatorem i organizatorem prac Rady Ministrów, wyrażało się to również w powoływaniu formalnego sprzeciwu wobec wspomnianych kompetencji kontrolnych i koordynacyjnych Prezesowi Rady Ministrów przysługiwały według przepisów Małej Konstytucji także uprawnienia kreacyjne i wykonawcze – innymi słowy mógł on powoływać w ministerstwach sekretarzy stanu wiceministrów), (tzw. pierwszych podsekretarzy stanu, a także kierowników urzędów centralnych i - w terenie – wojewodów oraz wicewojewodów7. Renata Lewicka zaznacza, że wojewodowie ponoszą odpowiedzialność polityczną przed Prezesem Rady Ministrów i mogą oni być odwołani zarówno w przypadku niezgodności ich działań z polityką rządu jak i w przypadku negatywnej oceny działalności, która może przejawiać się w nieprawidłowym korzystaniu z reguł kompetencyjnych bądź w zaniechaniach Przykładem tych prawodawczych8. ostatnich może być niezgodność przedmiotowa stanowionych aktów prawa miejscowego z polityką rządu9. Jak podkreśla Sławomir Patyra, znaczenie wojewodów i wicewojewodów jest D. Górecki, Rada Ministrów…, s. 123. Ibidem, s. 124. 8 R. Lewicka, Odpowiedzialność niemajątkowa organów administracji publicznej za nieprawidłową realizację kompetencji prawotwórczych, „Administracja” z 2009 r., nr 1, s. 93. 9 Ibidem. 6 7 Ustawa Konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą oraz o samorządzie terytorialnym (Dz. U. z 1992 r., nr 84, poz. 426). 5 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Strona 60 niebagatelne w koalicyjnych albowiem są przedmiotem nierzadko przypadku rządów funkcje te do sporadycznego zwoływania posiedzeń reaktywowanej instytucji. Najczęściej przetargów jednak z kompetencji tej korzystał w latach politycznych10. Widzimy tutaj najpełniejsze 2006-08 prezydent Lech Kaczyński, który zobrazowanie znaczącej pozycji Prezesa przewodniczył Rady Ministrów jako przełożonego całej Gabinetowej chociażby w kwestii ochrony administracji rządowej. zdrowia, Jak wiadomo, Mała Konstytucja, w samym swym zamyśle, przyznawać miała dość silną pozycję Prezydentowi, a i obecna Konstytucja nie pozbawia głowy państwa wpływu na proces decyzyjny. Jego ustrojowe relacje z Radą Ministrów widać wyraźnie w art. 38 ust. 1 Małej Konstytucji (w obecnej – art. 141), który pozwalał głowie państwa na zwołanie posiedzenia Rady Ministrów i przewodniczenie mu, w istocie, pod dowolnie wybranym przez Prezydenta pretekstem (ustawa zasadnicza stanowi że musi być to „sprawa szczególnej wagi” jednak nie precyzuje tego sformułowania); kolegium temu, zwanemu w obecnej Konstytucji Radą Gabinetową, nie przysługują jednak uprawnienia Rady Ministrów11. Po raz pierwszy instytucja Rady Gabinetowej znalazła swoje miejsce w Małej Konstytucji z 1947 roku, jednakże pod jej rządami nie została ani razu zwołana. Przywrócenie Rady Gabinetowej w 1992 roku skłoniło kolejnych prezydentów III RP - zarówno Lecha Wałęsę jak i Aleksandra Kwaśniewskiego S. Patyra, Prawnoustrojowy status Prezesa Rady Ministrów w świetle Konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2002, s. 76. 11 K. Leszczyńska, Rządy Rzeczypospolitej Polskiej (1989-2005), Toruń 2007, s. 27-28. 10 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 czy projektów przy zmiany Uregulowania niejasny posiedzeniom w omówienia polskiej waluty12. konstytucyjne, kreujące system (głównie okazji Rady rządów generowały przypadku kohabitacji) konflikty i w 2009 roku doszło do najgłośniejszego w historii III Rzeczypospolitej sporu kompetencyjnego pomiędzy Prezydentem a Prezesem Rady Ministrów Donaldem Tuskiem w sprawie polityki zagranicznej, a ściślej rzecz ujmując – odnośnie ewentualnego uczestnictwa głowy państwa w posiedzeniach Rady Europejskiej. Spór ten został rozstrzygnięty przez Trybunał Konstytucyjny w ten sposób, że przyznane zostało Prezydentowi prawo uczestnictwa w konkretnym posiedzeniu Rady Europejskiej o ile głowa państwa uzna to za celowe dla realizacji swoich zadań określonych w art. 126 ust. 2 Konstytucji13. Jednakże musi on przedstawić na posiedzeniu stanowisko Rady Ministrów w danej sprawie, gdyż to Prezesowi Rady Ministrów przyznane zostało uprawnienie do reprezentowania Rzeczypospolitej Polskiej na arenie międzynarodowej. 12http://www.prezydent.pl/archiwum/archiwu m-aktualnosci/rok-2008/art,148,998,europowinno-byc-przedmiotem-dyskusji.html. 13 Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 maja 2009 r., sygn. akt Kpt 2/08 [za: www.trybunal.gov.pl]. Strona 61 Pomimo przyznania głowie państwa prawa Instytucja wiceprezesa Rady Ministrów, wpływu na tok prac rządu i, w związku w przypadku rządów koalicyjnych, okazuje z się być de facto sposobem neutralizacji w tym, wzrostu procesie znaczenia decyzyjnym, Prezydenta można władzy premiera. Widać to zwłaszcza utożsamiać tego uprawnienia z jednocze- w sytuacji objęcia funkcji wicepremiera snym osłabieniem władzy Prezesa Rady przez Ministrów. Należy pamiętać, że w świetle, z mniejszych) partii tworzących koalicję. zarówno ustawy konstytucyjnej z 1992 roku Doskonale jak i obecnej Konstytucji, na czele Rady Pawlak, który w 1992 roku nie zgodził się Ministrów stoi i jej pracami kieruje szef na rządu, głowa państwa ma być wyłącznie Krzysztofa czynnikiem harmonizującym, zaś zadanie wiceprezesa Rady Ministrów uzasadniając Rady Gabinetowej ogranicza się jedynie że „nie jest dobrze gdy były dyrektor firmy do zostaje jej wicedyrektorem” a, w istocie, zwrócenia Ministrów uwagi na nie członków pewne Rady zagadnienia lidera mniejszej wiedział powołanie bojąc się o (albo tym byłego swoją Waldemar premiera Bieleckiego o jednej na osobistą Jana urząd pozycję i do stymulowania ich w kierunku podjęcia na szczycie władzy16. Art. 6 ust. 1 Ustawy kroków w normalnym trybie ich działania14. o Radzie Ministrów stanowi, iż wicepremier Wojciech Sokolewicz podkreśla, że przyzna- wykonuje nie Radzie Gabinetowej pełni uprawnień Ministrów Rady Ministrów mąciłoby przejrzystość w powierzonym mu przez szefa rządu podziału kompetencji między Prezydentem zakresie. Wydaje się zatem, że Prezes Rady a jednocześnie Ministrów utrzymuje w 100% kontrolę nad odpowiedzialność rządu względem parla- działaniami wicepremiera, tak jednak nie mentu15. jest. rządem, osłabiając Od 1989 roku konsekwentnie wewnątrz każdej Rady Ministrów rośnie pozycja wiceprezesa Rady Ministrów. Mimo iż od 1992 roku powołanie wicepremiera nie jest obligatoryjne, w praktyce urząd ten był stałym składnikiem prawie wszystkich gabinetów III Rzeczypospolitej (poza rządem Jana Olszewskiego). B. Banaszak, Egzekutywa w Polsce – stan obecny i uwagi de lege fundamentali ferenda, „Przegląd Sejmowy” z 2006 r., nr 3, s. 17. 15 W. Sokolewicz, Rząd w przyszłej konstytucji, „Państwo i Prawo” z 1990 r., nr 7, s. 25. 14 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 w imieniu zadania Mniejsze partie Prezesa i Rady kompetencje zazwyczaj dbają o to by kojarzyć się z jedną, określoną dziedziną rządzenia. I tak np. „Samoobrona” utożsamiała się z problemami rolników, co zaskutkowało żądaniem przyznania jej szefowi Andrzejowi Lepperowi urzędów wiceprezesa Rady Ministrów i ministra rolnictwa. Wicepremier jawi się zatem jako funkcja typowo polityczna, być może nawet bardziej niż urząd Prezesa Rady Ministrów. Tym tokiem myślenia poszedł współczesny A. Dudek, Historia polityczna Polski 1989-2005, Kraków 2007, s. 206. 16 Strona 62 ustrojodawca, który precyzyjnie uregulował organem fakultatywnym), stanowi w istocie (być może z powodu braku instytucji przełamanie wiceprezydenta) kwestię zastępstwa głowy równouprawnienia wszystkich członków państwa w rządu19. przypadku nagłej, ciężkiej choroby lub śmierci Prezydenta, podobnych unormowań poskąpił natomiast w przypadku instytucji premiera17. Wydaje się, że to zamierzenie ustawodawcy należy wiązać z przyznaniem Prezydentowi statusu gwaranta ciągłości władzy państwowej, nie należy na jednak zapominać, stanowisku szefa że rządu wakat oznacza, co prawda, tymczasową – niemniej - utratę najważniejszego ośrodka decyzyjnego egzekutywy. Za Martinem Bożkiem należy zatem, w mojej ocenie, sformułować postulaty de lege ferenda proponujące z jednej strony obligatoryjność powołania wiceprezesa Rady Ministrów w skład rządu, z drugiej że zaś zwolnienie wprowadzenie funkcji zasady, Prezesa Rady Ministrów ma za sobą pociągać dymisję całego gabinetu18. Postulaty te wydają się być, moim zdaniem, niezwykle użyteczne z racji konieczności zapewnienia stabilności prac Rady Ministrów nadzwyczajnych. Przy w sytuacjach okazji rozważań na temat roli wiceprezesa Rady Ministrów należy przytoczyć również interesujący pogląd Sławomira Patyry który podnosi, iż konstytucjonalizacja premiera (nawet gdy urzędu organ ten wicejest M. Bożek, Zapewnienie ciągłości w kierowaniu pracami Rady Ministrów pod rządami Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r., „Przegląd Sejmowy” z 2010 r., nr 6, s. 12. 18 Ibidem, s. 23. 17 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 zasady kolegialności – Przy okazji rozważań na temat wiceprezesa Rady Ministrów warto wspomnieć o kwestii tak zwanych resortów „prezydenckich”, czyli Ministerstwa Obrony Narodowej, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Ministerstwa Sprawiedliwości. Ich wyróżnienie przez Małą Konstytucję, zniesione potem przez obecną ustawę zasadniczą, polegało na tym, że według artykułu 61 Małej Konstytucji powołania na te stanowiska miał opiniować Prezydent. W praktyce, podczas współrządów Lecha Wałęsy zarówno z gabinetami postsolidarnościowymi, jak i lewicowymi, to głowa państwa nominowała kandydatów na szefów tychże formalnego resortów, uprawnienia pomimo premiera do nominacji. Wydaje się, że należy ocenić tę regulację negatywnie, gdyż nie tylko wprowadza ona zamęt w systemie rządów, ale może także naruszać (w przypadku kohabitacji) polityczną jednolitość gabinetu. Ustawodawca Małej Konstytucji przypuszczalnie nie spodziewał się, że w ten sposób osłabi pozycję Prezesa Rady Ministrów ale tak w istocie się stało. Profesor Antoni że przepisy w system 19 te, Dudek jakkolwiek zaznacza, wplecione parlamentarno-gabinetowy S. Patyra, op. cit., s. 91-92. Strona 63 ucieleśniały w pewien sposób, marzenia Prezesa Rady Ministrów stanowi art. 148 prezydenta Lecha Wałęsy o silnej władzy w prezydenckiej20. kompetencji szefa rządu – cztery z nich, Kompleksowa, wyczerpująca regulacja zarówno pozycji ustrojowej, jak i uprawnień Prezesa Rady Ministrów znalazła miejsce najpierw w Ustawie z dnia 8 sierpnia 1996 roku o Radzie Ministrów, a wymiar konstytucyjny zyskała dopiero w obecnie obowiązującej ustawie zasadniczej, głównie z powodu dalej idącego przeniesienia ciężaru władzy w stronę parlamentu. Jak twierdzi Piotr Winczorek, to właśnie Konstytucja RP z 1997 roku „wyniosła” premiera ponad pozostałych członków Rady Ministrów21. Artykuł 147 ust. 3 obecnej ustawy zasadniczej pozwala premierowi pełnić, niezależnie od przewodniczenia pracom rządu, funkcję ministra w swym gabinecie – Mała Konstytucja nie zabraniała co prawda tego typu łączenia stanowisk jednak wynikało to z braku klarownej regulacji tego zagadnienia22. Wiesław Skrzydło zaznacza, że zarówno Włodzimierz Cimoszewicz, jak i Jerzy Buzek (a w ostatnich latach także Donald Tusk) korzystali w czasie swoich rządów z tej możliwości, łącząc urząd Prezesa Rady Ministrów Komitetu z funkcją Integracji Przewodniczącego Europejskiej23. Apogeum kompleksowości regulacji urzędu A. Dudek, op. cit., s. 242. P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008, s. 307. 22 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. nr 78, poz. 483 ze zm.). 23 W. Skrzydło, op. cit. 20 21 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 którym znajdziemy 7 rodzajów chociaż umieszczone w różnych artykułach, znalazły już wcześniej miejsce w Małej Konstytucji – były to: kierowanie pracami Rady Ministrów, wydawanie rozporządzeń, koordynacja i kontrola pracy członków Rady Ministrów, a także status zwierzchnika służbowego pracowników rządowej. Jeśli administracji idzie o pierwszą z wymienionych kompetencji, to nawet obecny stan prawny (mimo niewielkich zmian) obrósł w komentarze doktryny. Martin Bożek zauważa, że skoro premierowi przysługuje duży zakres władzy organizacyjnej przy pomocy której może on kształtować strukturę wewnętrzną Rady Ministrów oraz określać zakres działania jej członków, to zaryzykować można stwierdzenie, że to właśnie Prezes Rady Ministrów, a nie gwarantem gabinet funkcjonalności rządów24. że jego Bożek pozycja systemu podnosi ustrojowa jest ponadto, Prezesa Rady Ministrów jest nierozerwalnie związana z jego pozycją polityczną wewnątrz partii rządzącej. o Według kierowaniu Ministrów rządu przez stanowi dwóch Pawła Sarneckiego, premiera przyznanie kompetencji – Radą szefowi chodzi o zapewnienie wykonywania polityki Rady Ministrów i sposobu jej wykonywania, a także koordynowanie i kontrolowanie 24 M. Bożek, op. cit., s. 10. Strona 64 pracy członków Rady Ministrów25. i ustalaniu w resorcie struktury określaniu organów Szczegółowe znaczenie tychże uprawnień organizacyjnej, należy rozumieć podobnie jak w Małej i jednostek organizacyjnych podległych Konstytucji. ministrowi kierującemu danym działem Kierowanie pracami Rady Ministrów to w istocie nic innego jak administracji tradycyjne czynności związane z przewo- związane z kierowaniem pracami Rady dzeniem pracom rządu – a zatem polega ono Ministrów przeplatają się z koordynacją na zwoływaniu, otwieraniu, prowadzeniu i kontrolą pracy jej członków (koordynacja posiedzeń, ta ustalaniu porządku obrad, rządowej28. odbywa się z udziałem kierownika pomocniczych rządu) wpływać na ustalenia koordynacyjne29). a także braniu w nich udziału; premier może Te dwa ostatnie uprawnienia stają się również zakres bardziej wyraziste w przypadku rządów jego koalicyjnych i, w konsekwencji, politycznej spraw wyznaczyć w których oraz ministrowi działa on z który każdego przewodniczeniu posiedzeniom organów (własnych działu, Uprawnienia także upoważnienia, żądać informacji, dokumen- niejednolitości tów i sprawozdań od ministra, kierownika wszystkie te zadania jako uszczegółowienie urzędu wojewody26. konstytucyjnych kompetencji Prezesa Rady Do kompetencji Prezesa Rady Ministrów Ministrów z art. 148 pkt 1 i 5 Konstytucji należy w tym zakresie także przekazanie są uregulowane w przepisie artykułu 5 i 6 wybranemu Ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 roku o Radzie centralnego przez lub siebie ministrowi, z urzędu lub na wniosek właściwego organu albo strony, sprawę należącą do władzy więcej niż jednego ministra lub kierownika urzędu centralnego27. Kierowanie pracami Rady Ministrów polega także na rozstrzyganiu sporów kompetencyjnych między ministrami, zastępowaniu ministra (albo wyznaczaniu innej osoby do zastępowania) na jego stanowisku w przypadku trwałej lub czasowej niezdolności do pełnienia swej funkcji, nadawaniu statutu ministerstwu P. Sarnecki, Kierownicze kompetencje Prezesa Rady Ministrów w strukturze administracji rządowej, „Przegląd Sejmowy” z 2011 r., nr 3, s. 62. 26 B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2004, s. 660-661. 27 Ibidem, s. 662. Rady może Ministrów30 - Ministrów. Podobnie jak w Małej Konstytucji Prezes Rady Ministrów jest uprawniony i zobowiązany do wydawania rozporządzeń tylko na upoważnienia podstawie wskazanego szczegółowego w ustawie. Rozporządzenia te, jak wszystkie akty powszechnie obowiązującego prawa, podlegają kontroli Trybunału Konstytucyjnego31, a sam Prezes Rady Ministrów na mocy art. 191 ust. 1 pkt. 1 Konstytucji 25 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Ibidem. P. Sarnecki, op. cit., s. 64. 30 B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, s. 662. 31 Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 listopada 2007 r., sygn. akt K 41/06 [za: www.trybunal.gov.pl]. 28 29 Strona 65 może w występować jako postępowaniu wnioskodawca przed Trybunałem czy decyzje. Naczelnego Według Sądu orzecznictwa Administracyjnego, Konstytucyjnym32. Co zaś się tyczy służbo- nieważność decyzji wydanej przez Prezesa wego zwierzchnictwa nad pracownikami Rady Ministrów może stwierdzić tylko sam administracji rządowej, to oprócz zadań jej wymienionych upoważniona i przejętych uprawnienie ze przeze z to mnie Małej jest sprawowaniem wcześniej Konstytucji, ściśle przez związane szefa rządu nadzoru nad samorządem terytorialnym i polega m.in. na powoływaniu i odwoływaniu wojewody, uchylaniu wydanych przez wojewodę aktów prawa miejscowego: zarówno obligatoryjnym (niezgodność aktu z ustawami lub aktami wykonawczymi) jak i fakultatywnym (niezgodność z polityką rządu lub naruszenie zasad rzetelności i gospodarności), sprawowaniu nadzoru nad działalnością wojewody i dokonywaniu okresowej oceny jego pracy, kierowaniu działalnością wojewody poprzez wydawanie zarządzeń i poleceń, a także rozstrzyganiu sporów wojewodami kompetencyjnych oraz między między wojewodą a określonym ministrem33. Ponadto Prezes Rady Ministrów wydaje akty o charakterze wewnętrznym takie jak zarządzenia34 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 czerwca 2009 r., sygn. akt K 54/07; postanowienie TK z dnia 12 grudnia 2005r., sygn. akt K 49/05 [za: www.trybunal.gov.pl] 33 B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, s. 663. 34 Patrz: Zarządzenie nr 107 Prezesa Rady Ministrów z dnia 10 grudnia 2012 r., w sprawie nadania statutu Międzyresortowemu Zespołowi do spraw Koordynacji Działań na rzecz Rozwoju Partnerstwa Strategicznego między Rzecząpospolitą Polską a Chińską Republiką Ludową (M.P.2012.969); Zarządzenie nr 102 Prezesa Rady Ministrów z dnia 16 listopada 2012 r., w sprawie Międzyresortowego Zespołu autor lub osoba do administracyjnych Kodeksu przez premiera wydawania w trybie postępowania decyzji art. 268a administracyj- nego35. Narzędziem, które w ramach sprawowania nadzoru nad samorządem terytorialnym, przysługuje Prezesowi Rady Ministrów (organami nadzoru są również wojewoda oraz – regionalna w sprawach izba finansowych obrachunkowa) – jest rozstrzygnięcie nadzorcze. Pomimo sporów w doktrynie dotyczących kwestii, który organ jest, a który nie jest uprawniony do wydawania rozstrzygnięć nadzorczych, nikt z komentatorów nie miał i nie ma wątpliwości Ministrów iż Prezesowi wydawanie Rady rozstrzygnięć nadzorczych przysługuje36. Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego stoi na stanowisku iż tylko taki akt, który ma względem organu gminy charakter władczy można określić jako 32 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 do spraw Polityki Kosmicznej w Polsce (M.P.2012.852), Zarządzenie nr 98 Prezesa Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 2010 r., w sprawie Stałego Komitetu Rady Ministrów (M.P.2010.99.1171). 35 Wyrok NSA z 25 sierpnia 1998 r., IV SAB 69/98, Lex nr 45688. 36 J. Kastelik, Organy nadzoru nad działalnością związku komunalnego, „Administracja” z 2008 r., nr 1, s. 55-56. Strona 66 rozstrzygnięcie nadzorcze37. Joanna Kastelik do formułuje kompleksową definicję rozstrzy- niezbędnych gnięcia nadzorczego jako orzeczenia organu a dopiero w razie ich niepowodzenia, nadzoru, (któregokolwiek z 3 wymienio- wojewoda nych) wydanego w formach przez prawo właściwego przewidzianych, ingerującego w uchwało- publicznej, zwraca się do Prezesa Rady dawczą Ministrów działalność organów związku rady powiatu o środków za zastosowanie wobec zarządu, pośrednictwem do o spraw ministra administracji odwołanie zarządu41. komunalnego. Sprawowanie nadzoru nad Omawiając powyższe regulacje, podawać samorządem terytorialnym wiąże się przede będę wszystkim o samorządzie gminnym, gdyż są one z przyznaniem premierowi jako przykład, niejako organów gminy, powiatu czy województwa. pozostałych ustaw samorządowych. Jak Prezes podstawie głosi art. 3 ust. 2 tej ustawy, projekt statutu art. 172 Konstytucji ma prawo złożyć gminy powyżej 300 tys. mieszkańców w Sejmie wniosek o rozwiązanie organu (podobnie stanowiącego województwa) Ministrów samorządu na terytorialnego jak dla ustawy daleko idących uprawnień jeśli idzie o los Rady wzorem przepisy unormowań projekt podlega statutu uzgodnieniu jeżeli organ ten rażąco narusza Konstytucję z Prezesem Rady Ministrów na wniosek lub ustawy - rozwinięcie tegoż uprawnienia ministra znalazło administracji, wyraz w art. 96 ustawy właściwego także osoba do spraw wyznaczona o samorządzie gminnym38, art. 83 ustawy przez premiera do pełnienia funkcji organu o samorządzie powiatowym39 oraz art. 84 stanowiącego ustawy o samorządzie województwa40. Jeśli zwołuje zaś chodzi o organ wykonawczy w powiecie, po wojewoda musi uprzednio zwrócić się W przypadku tworzenia nowej gminy samorządu pierwszą sesję przedterminowych terytorialnego tego organu wyborach. art. 4e wzmiankowanej ustawy statuuje Wyrok NSA z dnia 18 września 1990 r. SA/Wr 849/90, ONSA z 1990 r., nr 4, poz. 2; wyrok z dnia 26 marca 1991 r. SA/Wr 81/91, „Wspólnota” z 1991r., nr 26, s. 14; wyrok NSA z dnia 22 września 1990 r., SA/Gd 965/90, OSP z 1991 r., nr 5, poz. 134; wyrok z dnia 12 października 1990 r., SA/Lu 663/90, ONSA z 1990r., nr 4, poz. 6; wyrok NSA z dnia 8 kwietnia 1992 r., SA/Wr 15/92, ONSA z 1993 r., nr 2, poz. 39 [za: J. Kastelik, op. cit., s. 56]. 38 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r., nr 142, poz. 1591 ze zm.). 39 Ustawa z dnia 5 czerwca 1998r. o samorządzie powiatowym (Dz. U. z 2001 r. nr 142, poz. 1592 ze zm.). 40 Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz. U. z 2001 r. nr 142, poz. 1590 ze zm.). 37 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 prawo Prezesa Rady Ministrów do wyznaczenia, na wniosek wojewody zgłoszony za pośrednictwem ministra właściwego do spraw administracji publicznej, pełnomocnika do spraw utworzenia gminy spośród pracowników podległych wojewodzie albo pracowników urzędu gminy której obszar wchodzi w skład nowo tworzonej gminy. Jeśli rada gminy w wyniku zmian B. Dolnicki, Komentarz do art.83, art.84 ustawy o samorządzie powiatowym; stan prawny: 2007.10.22, Lex Omega, 2012. 41 Strona 67 w podziale terytorialnym zostanie województwa oraz w przypadku z mocy prawa rozwiązana, Prezes Rady nierokującego nadziei na szybką poprawę Ministrów na wniosek wojewody zgłoszony i przedłużającego się braku skuteczności za pośrednictwem ministra właściwego w wykonywaniu zadań publicznych przez do spraw administracji publicznej wyznaczy organy gminy, powiatu lub województwa43. osobę która będzie wykonywać zadania Warto nadmienić że podmiot ten, według i kompetencje rady gminy do czasu wyboru doktryny, nowej ustanawiać prawo miejscowe w zakresie rady. gminnym Ustawa przyznaje o samorządzie Prezesowi Rady i na może zasadach własnym działaniem przysługujących tym Ministrów analogiczne kompetencje wobec organom44. Prezes Rady Ministrów wydaje osoby wójta – w razie wygaśnięcia jego również rozporządzenie w którym określa mandatu premier wyznacza osobę która wzór formularza oświadczenia majątko- będzie do czasu objęcia urzędu przez nowo wego którego złożenie jest niezbędne wybranego wójta pełnić jego obowiązki. do objęcia każdego z określonych ustawą Ponadto jak pokazała praktyka Prezes Rady stanowisk samorządowych. W przypadku Ministrów obowiązany jest powołać taką zmiany granic gmin lub utworzenia nowej, osobę w przypadku choroby wójta, jego Prezes Rady Ministrów decyduje na wniosek aresztowania lub uwięzienia – artykuły 28g ministra właściwego do spraw administracji i 28h są konsekwencją zmiany prawa publicznej o przekazaniu gminie mienia wymuszonej związane jeżeli jednostki samorządu terytorialnego z samorządowcami – luka w prawie która same nie będą mogły dojść do porozumienia w w tej sprawie. przez praktyce afery zakazywała wygaszenia mandatu jednoosobowego organu gminy w inny sposób jak przez referendum, prowadziła nierzadko do absurdalnej sytuacji „rządzenia gminą lub miastem zza krat” przez aresztowanych samorządowców42. Jeśli zaś chodzi o powołanie komisarza rządowego zastępującego organ stanowiący i wykonawczy, jest on powoływany przez premiera jeśli rada powiatu lub sejmik województwa Ponadto Konstytucja stanowi iż Prezes Rady Ministrów reprezentuje rząd. Moim zdaniem w tej sytuacji należy rozumieć definicję „reprezentacji” w sposób quasicywilistyczny – reprezentowanie Rady Ministrów (zdaniem Krystyny Leszczyńskiej, działanie na zewnątrz45) jest przeciwstawione prowadzeniu jej spraw wyłonione w wyborach przedterminowych nie wybiorą odpowiednio zarządu powiatu lub sejmiku http://www.wprost.pl/ar/78397/Sejmprzeciw-rzadzeniu-zza-krat/. 42 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 T. Szewc, Nazewnictwo form aktów prawa miejscowego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” z 2007 r., nr 2, s. 82-83. 44 D. Dąbek, Prawo miejscowe samorządu terytorialnego, Bydgoszcz-Kraków 2003 [za: T. Szewc, op. cit., s. 83]. 45 K. Leszczyńska, op. cit., s. 36. 43 Strona 68 jako działaniu wewnętrznemu46. Według wszystkimi możliwymi środkami na pozo- profesora Bogusława Banaszaka zaliczyć stałe można przeszkadzały we właściwym wykonywaniu do tego m.in. podpisywanie oświadczeń, dokumentów, aktów prawnych, występowanie wobec osób fizycznych i prawnych, wobec rządów innych państw oraz przyjmowanie pism adresowanych do Rady Ministrów i nadawanie im biegu47. Sławomir Patyra dodaje że w tej właśnie kompetencji najpełniej przejawia się rola premiera organu jako – szefa w kompetencji wieloosobowego wykonywaniu może go tychże zastępować wicepremier albo upoważniony minister48. W tej kompetencji również mieści się niezwykle ważna dla wizerunku rządu jako całości, reprezentacja Rady Ministrów względem opinii publicznej – premier korzysta w tym zakresie z pomocy Centrum Informacyjnego Rządu oraz Rzecznika Rządu49. Czwarta wymieniona enumeratywnie w Konstytucji (a pominięta przez twórców Małej Konstytucji) kompetencja Prezesa Rady Ministrów to zapewnienie wykonania polityki Rady Ministrów i określenie sposobu jej wykonania. To dość enigmatyczne sformułowanie Bogusław Banaszak tłumaczy jako korzystanie przez premiera z przyznanych mu kompetencji związanych z kierowaniem pracami Rady Ministrów50 połączone z wpływaniem Ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz. U. z 2000 r. nr 94, poz. 1037 ze zm.). 47 B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, s. 660. 48 S. Patyra, op. cit., s. 85. 49 Ibidem. 50 B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, s. 661-662. 46 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 organy państwowe aby nie przez rząd jego polityki51. Podsumowując, łatwo można zauważyć iż, pozycja Ministrów ustrojowa na Prezesa przestrzeni lat Rady ulegała ewolucji. Negatywnie należy ocenić fakt, iż nowela kwietniowa nie odniosła się w sposób adekwatny kompetencji Prezesa do Rady kwestii Ministrów, problem ten rozwiązała jednak w sposób należyty Mała Konstytucja z 1992 roku, a szczegółowa regulacja omawianego przeze mnie problemu znalazła wyraz (co zrozumiałe) w Ustawie o Radzie Ministrów z 1996 roku. Regulacja ta, w dużej mierze, została transponowana do treści Konstytucji z 1997 roku. Po analizie przepisów statuujących pozycję ustrojową premiera można postawić śmiało tezę o zwiększaniu się na przestrzeni ostatniego 20-lecia, władzy Prezesa Rady Ministrów organów jako władzy jednego z naczelnych państwowej. Pomimo małej precyzji konstytucyjnych regulacji system polityczny Polski można określić jako zracjonalizowany parlamentarny a co za tym idzie waga urzędu premiera musi być odpowiednio duża. Ustrojodawca uznał, iż szef rządu, który najczęściej jest liderem zwycięskiej parlamentarnych w wyborach formacji politycznej (wynik wyborów jest najczęściej emanacją 51 B. Banaszak, Egzekutywa w Polsce…., s. 25. Strona 69 woli politycznej tej części społeczeństwa, Streszczenie która korzysta z czynnego prawa wybor- Artykuł ma za zadanie zaprezento- czego), cieszy się wyraźnym poparciem wać społecznym Prezesa i jako ustrojodawcy, takiemu, pokrótce, Rady nie tylko uprawnienia Ministrów związane przysługiwać z pełnioną funkcją, ale również ustrojowe mu rola szefa władzy wykonawczej. Fakt, usytuowanie instytucji szefa rządu zarówno iż unitarnym w strukturze Rady Ministrów, jak i w całej prowokuje także do przyznania Prezesowi administracji rządowej. W pracy przybli- Rady Ministrów kompetencji nadzoru nad żony zostaje obraz instytucji premiera samorządem poprzez Polska powinna zdaniem jest państwem terytorialnym. Specyficzna syntetyczne przywołanie pozycja ustrojowa szefa rządu, nie tylko przepisów regulujących pozycję ustrojową jako zwierzchnika administracji rządowej, Prezesa Rady Ministrów oraz poprzez ale również w ostatniej opisanej przeze klasyfikację jego kompetencji. Poruszony mnie również jest także ważny problem wzajemnych o merytorycznym zróżnicowaniu uprawnień relacji ustrojowych Prezesa Rady Ministrów Prezesa z samorządem terytorialnym. kompetencji, Rady stanowi Ministrów, co jednak w przypadku szefa naczelnego organu władzy wykonawczej uznać należy Abstract za całkowicie zrozumiałe. Należy jednak pamiętać, iż III Rzeczpospolita jako państwo młodej demokracji powinna, po pierwsze posiadać jasno kompetencji określone przyznanych granice naczelnym organom władzy państwowej, i w związku z tym, jednak większe znaczenie ustrojowe powinien posiadać w mojej opinii Prezydent Rzeczypospolitej tego organu (każdorazowy jest wszak piastun wybierany w wyborach powszechnych), który mógłby w sytuacji kryzysu parlamentarnego jawić się jako osoba dysponująca szeregiem konkretnych uprawnień. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 The aim of the article is to present the powers of Prime Minister related to its duty and constitutional positions: in the structure of the Council of Ministers as well as in the whole government. All these problems are discussed from the point of view of Minister’s regulations defining constitutional Prime position. Regulations are not only quoted but also classified in suitable groups. There are also considered relations between Prime Minister and local government. Strona 70 Mgr Łukasz Łukowski - urodził się w 1989 Prawa Konstytucyjnego tegoż wydziału pod roku. Ukończył prawnicze na stacjonarne studia kierunkiem prof. zw. dr hab. Dariusza Wydziale Prawa Góreckiego. Jest uczestnikiem Podyplomo- i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego wego w 2012 roku broniąc na ocenę bardzo dobrą na Uniwersytecie Łódzkim. Zamierza podjąć, (ocena na dyplomie – dobry plus) pracę w roku akademickim 2013/14, stacjonarne dyplomową zatytułowaną Rada Ministrów studia doktoranckie na Wydziale Prawa w III Rzeczypospolitej napisaną w Katedrze i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Studium Prawa Podatkowego Strona 71 Tatuaż więzienny– element określający status osób odbywających karę pozbawienia wolności Magdalena Wolińska Zagadnienie tatuażu ma bogatą zbiegów. Tatuowano grupy tatuowano lub wypalano znaki na powie- umożliwienie szybszej pomocy w wyniku rzchni wypadku na froncie.5 zbiegłych niewolników używając do tego specjalnie rozgrzanych A. które symbole historię1. Już w starożytnej Grecji i Rzymie ciała krwi, również Jelski miały wskazuje, na że celu tatuaż metalowych matryc. W Rzymie niewolni- do końca XVIII w. był sposobem zdobienia kom napisy i identyfikacji ciała. Na jego określenie o następującej treści: cave a fugitivo, tene nie istniała jednolita nazwa w związku me quia fugi et revoca me domino meo czy z epigramma fugitivorum, a także grecką lub szerokiego katalogu pojęć, do których łacińska literę F.2 Krzyżowcy również się m. in. należą: signum i stigma – znane tatuowali umieszczając na ciele motyw w literaturze starożytnego Rzymu, stygmat krzyża, miał – w Biblii wydanej przez Lutra w 1534 r., chrześcijański pochówek.3 W Japonii od IV grafizm – w Voyage en Angleterre G. w. n. e. również funkcjonował zwyczaj Casanovy, wyd. ok. 1830 r., hieroglif – w tatuowania. Był on traktowany jako kara lub Weselu Figara z 1784 r. P. C. Beaumarchais też znak rozpoznawczy, którym piętnowano oraz w książce J. F. Lafitau Moeurs des przestępców.4 Tatuaże wykonywano także sauvages americains comparées aux moeurs żołnierzom niektórych formacji III Rzeszy. des premiers temps, wydanej w Paryżu Na symbol w 1724 r., piętno – w Nędznikach z 1862 r. „SS”, który wskazywał m. in. przynależność, V. Hugo, a także wyryty rysunek, a także a także był pomocny w identyfikacji francuskie słowo piquage, którego twórcą piętnowano ich który ciałach na czole zapewnić im umieszczano Zob. A. Jelski, Tatuaż, Wydawnictwo „Kontrowers”, Gliwice 2007, s. 22 – 37, S. Przybyliński, „Dziara”, „Cynkówka”, „ Kolka” – zjawisko tatuażu więziennego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2007, s. 8 – 11, K. Lejman, Tatuaż dawniej i dziś , jako zagadnienie obyczajowe, psychologiczne i lekarskie, Archiwum Historii Medycyny 1966, XXIX, s. 95 – 103. 2 A. Jelski, Tatuaż op. cit. s. 33. 3 Ibidem s. 34. 4 K. Lejman, Tatuaż op. cit., s. 98. 1 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 czym mówiąc o tatuażu używano był markiz L. de Montcalm.6 Obecnie słowo tatuaż jest różnie definiowane. Zgodnie słownikiem języka to: rysunek, „trwały z Uniwersalnym polskiego napis tatuaż wykonany na ciele człowieka przez nakłucie lub 5 6 S. Przybyliński, „Dziara” op. cit., s. 10. A. Jelski Tatuaż op. cit. s. 24. Strona 72 nacięcie skóry i umieszczenie w tych wskazane normy „uwikłane są” w znaczną miejscach specjalnej farby (…)”.7 Z kolei ilość Słownik języka polskiego, definiuje tatuaż są wytworem oraz podstawą działania jako „rysunek, napis na żywym ciele, więźniów. wykonany za pomocą nakłuwania lub funkcjonują w oparciu nie tylko o normy nacinania skóry i zapuszczenia nakłuć formalne, farbą”.8 Natomiast Wielka encyklopedia w postaci PWN wyjaśnia, że tatuaż jest to „tahitańskie czy niepisanych tatau personelem a więźniami. Na podstawie -„znak”, „malowidło”, które jest norm nieformalnych, Zatem, ale instytucje które więzienne również nieformalne, niepisanych kodeksów12, kompromisów trwałym wzorem na ciele, wykonywany powyższego przez wprowadzenie barwnika pod skórę”.9 „płaszczykiem” szeregu norm prawnych Zanim zostanie omówiona istota tatuażu wykonanego należy, że pod istnieje ukryty zbiór zasad, które odnoszą placówce się do różnych sfer życia osadzonego. penitencjarnej wydaje się za stosowne W związku z powyższym błędem nie będzie zaprezentowanie zjawiska „drugiego życia” określenie takiego stanu rzeczy terminem na przykładzie zakładów karnych. „drugiego życia”.13 Wśród w zauważyć miedzy społeczności zakładu Pojęcie „drugiego życia” do literatu- karnego wyodrębnić należy dwie grupy ry penitencjarnej wprowadził S. Jedleński. ludzi. Pierwszą z nich tworzą funkcjo- Zgodnie z jego przekonaniami drugie życie nariusze i personel więzienny. W skład to drugiej wchodzą osoby odbywające karę postępowania pozbawienia poprawczych wolności. Zakłady Karne „pewne pozaregulaminowe wychowanków związane z formy zakładów wartościami funkcjonują w oparciu o formalny system narzuconymi nie przez reguły formalne, lecz czyli przepisy kodeksu karnego wykonaw- wyznaczone w procesie interakcji między czego10 oraz regulaminy11. W rzeczywistości wychowankami S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 4 R –V, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 778. 8 W. Doroszewski (red.), Słownik języka polskiego, t. IX, T – Wyf, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1967, s. 70. 9 B. Kaczorowski (red.), Wielka encyklopedia PWN t.27, Śliz – Trastámara, Wydawnictwo Naukowe PWN, Dzieło wydane pod honorowym patronatem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej oraz Ministerstwa Kultury i Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu, Warszawa, s. 216. 10 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.). 11 Regulamin Organizacyjno – Porządkowy Wykonywania Tymczasowego Aresztowania, Warszawa 2003, Regulamin Organizacyjno – Porządkowy Wykonywania Kary Pozbawienia Wolności, Warszawa 2003. 12 Zob. D. Sarzała, Podkultura przemocy w warunkach izolacji więziennej [w] M. Jędrzejko, Patologie społeczne, Wyższa Szkoła Humanistyczna imienia Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2006, s. 168, M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2001,s. 235 – 238. 13 E. Szymczak, Podkultura przestępcza. [w] H. Chmielewska, J. Jędrzejak, T. Karczewski, P. Łopiński, B. Nowak, L. Stodolska, E. Szymczak (red. Zbiorowa), Zagadnienia penitencjarne. Skrypt dla słuchaczy szkoły podoficerskiej SW, Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej, Kalisz 2004, s. 141. zakładu, przyjętych 7 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Strona 73 oficjalnie zasad funkcjonowania instytucji, jej celów i porządku. 14” Tak jak wspomniano zbiorowość osób, które funkcjonują w obrębie zakładu Natomiast P. Moczydłowski podkre- karnego to podopieczni (więźniowie) oraz śla, że „w ujęciu drugiego życia jako funkcjonariusze sekretnej społecznej Warunki wykonywania kary pozbawienia więzienia, pojawienie się podkulturowego wolności w znacznym stopniu ograniczają regulatora dla zjawisk, jakie wytwarza dotychczasową egzystencję i funkcjonowa- działanie w sekrecie, jest koniecznością. nie osadzonych, a tym samym stanowią Robimy przecież coś w sekrecie, jak gdyby pewnego przed – ich dotychczasowym życiem, a życiem uniemożliwienie odwołania się do niej za murami więzienia. Osadzeni tracą ścisłe implikuje konieczność powstania nowej relacje z członkami rodziny, przyjaciółmi kultury, czy osobami bliskimi. Poza tym ograniczeni rzeczywistości oficjalnie w istniejącą tym kulturą wypadku podkultury więziennej.15” i rodzaju personel więzienny. barierę pomiędzy są w nawiązywaniu nowych znajomości, Ciekawe dotyczące a także poruszaniu się. Nie mają również zajmuje możliwości zaspokojenia potrzeb seksual- R. Ł. Drwal. Sądzi, że „podkultura drugiego nych oraz rozwoju swoich zainteresowań życia to autonomiczny układ norm, wartości hobbistycznych. To wszystko powoduje, i ról, wytworzony przez wychowanków że więźniowie, w nowym środowisku, na podłożu podkultury przestępczej. Drugie w którym przebywać będą kilka bądź życie oznacza całokształt stosunków między kilkanaście wychowankami, poszukiwań ekwiwalentnych form utraco- zagadnienia postępowania stanowisko drugiego życia podkulturowe są bardzo normy szczegółowe, lat, podejmują próby nych kontaktów i bodźców.17 sztywne i rygorystycznie przestrzegane. Osadzeni w obronie utraty własnego Stosunki zachodzące między wychowan- „ja” podejmują próby zachowania dystansu kami – wobec instytucji, w której przebywają. bowiem Chcąc osiągnąć zamierzony cel tworzą oparte emocjonalnych na są więzach osobisto niemożliwe, normy podkultury regulują, kto, z kim i jak podkulturę czyli „drugie życie”. może się kontaktować.16” Pojęcie „grypsera” jest podstawowym Cyt. za S. Przybyliński, Podkultura więzienna. Wielowymiarowość rzeczywistości penitencjarnej, Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007, s. 21. 15 P. Moczydłowski, Drugie życie w instytucji totalnej, Uniwersytet Warszawski. Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji, Warszawa 1988, s. 163. 16 R. Ł. Drwal, Osobowość wychowanków zakładów poprawczych. Badania nad funkcjami 14 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 terminem, który ma miejsce w opisywaniu „drugiego życia”. Pochodzi ono od słowa gryps czyli „nielegalnie podkultury zakładowej, Komitet Nauk Psychologicznych PAN, seria Monografie Psychologiczne, T. XXXII, Wrocław 1981, s. 129 17 E. Hansen, Przestępstwa więźniów w okresie izolacji penitencjarnej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, s. 186. Strona 74 przesłany W list potocznym czy rozumieniu wiadomość”. ale też sztab „ludzi” na to pracujących. Brak „grypsera” jednoosobowego przywództwa świadczy oznacza porozumiewanie się osadzonych o ewoluowaniu lub wychowanków zakładów dla nieletnich demokratycznego”.21 w stronę ustroju w sposób nie zrozumiały dla funkcjo- W literaturze przedmiotu dostrzec nariuszy i personelu więziennego.18 Jest ona można dwa stanowiska, które są wobec również zespołem norm, który reguluje siebie wewnętrzne życie osadzonych. Przyjmuje „drugiego życia”, próbują wyjaśnić jego się, że taki system zasad jest sprzeczny genezę odwołując się do jednej z dwóch z regulaminem więziennym w związku koncepcji. Pierwszą z nich jest koncepcja z deprywacyjna. czym zachowuje podobieństwo do grypsu.19 przeciwstawne. Jej Obserwatorzy zwolennicy uważają, że „drugie życie” jest efektem dolegliwości Osobami „grypsującymi” w placów- izolacji więziennej, a tym samym decyduje kach penitencjarnych są przede wszystkim: o tatuażyści trudniący się wykonywaniem penitencjarnej. Z kolei zwolennicy koncepcji tatuaży, transmisyjnej specjaliści mający wiedzę nim zamknięty charakter stoją na instytucji stanowisku, w zakresie samoagresji, rysownicy, którzy że „drugie życie” jest owocem nie instytucji zajmują penitencjarnej się tworzeniem ornamentów lecz związanych z nim i ilustracji, fajansiarze wykonują przedmioty zjawisk przeniesionych przez uwięzionych ozdobne, fermenciarze stanowią najbardziej przestępców z wolności.22 agresywną grupę, która w sposób brutalny Osoby, które odbywają karę postępuje z „:frajerami”, kopytkarze czyli pozbawienia wolności są podzielone na trzy „ludzie” najmłodsi wśród „grypsujących” „zwalczające się” grupy. Każda z nich szukający zaczepki, fanciarze i wielbłądy, funkcjonuje w oparciu o inne założenia. którzy specjalizują się w organizowaniu S. Przybyliński porównuje niniejsze grupy przemytu.20 ze środowiskiem piłkarskim, a tym samym „Grypsujący” o wyżej wskazanych przedstawia następujący podział: specjalnościach mają „dobrze zdiagnozowa- - „grypsujący” („git ludzie”, „ludzie”) – ny i działający nie tylko aparat przywódczy, I liga R. Juras, Podkultura przestępcza – podkultura więzienna – drugie życie: związki i antynomie, Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego, Nr. 7 /Gdański 1983, s. 30 – 31. 19 A. Krukowski, Próba analizy socjologicznej zakładu penitencjarnego, Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny 1971 Nr 4, s. 33. 20 S. Przybyliński, Podkultura więzienna – wielowymiarowość rzeczywistości penitencjarnej, Impuls, Kraków 2010, s. 45 – 46. - „niegrypsujacy” („frajerzy”, „nielu- 18 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 dzie”) – II liga - „poszkodowani” („cwele”) – III liga23 Ibidem s. 46. E. Szymczak, Podkultura op. cit., s. 142. 23 S. Przybyliński, Podkultura op. cit., s. 27 – 28. 21 22 Strona 75 Na podstawie powyższego należy stwierdzić, „tworzą” oraz strach. W gwarze więziennej określany strukturę nieformalnych grup przyjmują jest „rozkminiającym” ponieważ decyduje zróżnicowaną pozycję. Taki stan rzeczy o wynika Natomiast funkcjonariusze służby więzien- z że osoby, istniejących które która wzbudza wśród osadzonych zaufanie podziałów oraz pełnienia różnych ról.24 silnie poszczególnych osadzonych. nej nazywają go „tato”.27 W ramach tej grupy W obrębie podkultury więziennej egzystują losie rozwinięte mieszczą się również Ci, którzy nie grupy są przywódcami, jednakże zdobyli swoją o charakterze hierarchicznym. Odpowie- pozycję dzięki uznaniu i szacunku w oczach dnio, ich członkowie zajmujący stanowiska współwięźniów np. ze względu na swoją niższe są podporządkowani tym, których przeszłość bądź zasługi dla podkultury „pozycja więzienna” jest wyższa. W ramach więziennej hierarchii znajdują się jednostki, które Zaprezentowana grupa stanowi elitę, która zaliczyć można do: „git ludzi”, „ludzi decyduje o codziennym życiu osadzonych.28 w porządku”, „grypsujących”.25 Ich pozycja wśród wszystkich świata przestępczego. Prócz „git ludzi” wyodrębnić można jest „nie ludzi” („frajerów”) czyli wszystkich nie się należących do „grypsujących”. W percepcji wysokim prestiżem. „Grypsującym” nikt nie „grypsujących” „frajerzy” są grupą „gorszą” odważy się przeciwstawić w związku z czym ponieważ ich pozycja jest bierna w stosunku wydawane polecenia do rozwoju „drugiego życia”. Osadzeni, wykonywane są zarówno przez osoby których zakwalifikowano jako „frajerów” nie należące do „grypsery”, jak również osoby mają zajmujące niższą pozycję w społeczności by scalał tą grupę w związku z tym nie więziennej, do których zalicza się zarówno można mówić o jednoosobowym przywódz- „frajerów” ludzie” twie, gdyż większość działań podejmowana sprawują nijako nadzór nad pozostałymi jest indywidualnie. Zaznaczyć, także należy, penitencjariuszami.26 Należy, także wskazać, że nie którzy „frajerzy” nie przyłączają się że „git człowiek” jest przeważnie osobą, do uprzywilejowana, a przez czy osadzonych i także nich „cwelów”. cieszy „Git obranego celu „grypsujących” działania, który świadomie.29Osadzeni zaliczani do omawianej grupy m. in. nie D. Sarzała, Podkultura przemocy w warunkach izolacji więziennej [w] M. Jędrzejko, Patologie społeczne, Wyższa Szkoła Humanistyczna imienia Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2006, s. 160. 25 S. Przybyliński, Podkultura więzienna op. cit., s. 44. 26 A. Pilionow, J. Wasilewski, Nieformalna stratyfikacja wychowanków zakładu poprawczego, Etyka. Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Nr 8, 1971, s. 155. 24 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 mogą uderzyć, grozić, a także wyciągnąć ręki w kierunku „człowieka”. Są oni bici, K. Dziedzic, G. Kiejnach, Subkultura więzienna w świetle procesu naznaczania społecznego, Przegląd Więziennictwa Polskiego Nr 18, Warszawa 1998, s.82. 28 S. Przybyliński, Podkultura więzienna op. cit. 45. 29 S. Przybyliński, Podkultura op. cit., s. 33. 27 Strona 76 krzywdzeni oraz wykorzystywani przez dochowują tajemnicy oraz przestrzegają „ludzi”. „Frajerowi” nie wolno „grypsować” solidarnie zasad życia przestępczego.32 z „człowiekiem”. Nie może także nalewać Na podstawie powyższego można herbaty lub kawy do kubka jednocześnie stwierdzić, że wśród więźniów występują trzymając kubek nad wiadrem. Kubek musi podziały na „lepszych i gorszych” czy trzymać obok lub postawić na stół. Ta grupa „stojących wyżej i stojących niżej”. Taki stan osadzonych rzeczy pierze „ludzkie skarpety”, powoduj, że w podkulturze a także wykonuje prace fizyczne zlecone więziennej są zaspokajane aspiracje, które przez „grypsujących”.30 pozwalają czuć się „kimś” wyjątkowym na Kolejna grupa tle wszystkich osadzonych. Z drugiej strony budowana jest przez „cweli”, do których w zakładach karnych ma również miejsce zalicza usługi element poniżania, stosowania przemocy, seksualne dobrowolnie bądź z przymusu gdyż pensjonariusze stosują metody i kryte- (gwałt). „Cwelami” są przeważnie osoby, ria stratyfikacji jakie są im dostępne.33 się nieformalna osoby świadczące które odbywają karę pozbawienia wolności Wracając do meritum należy za gwałt i czyny lubieżne na dzieciach. wskazać, że tatuaż jest próbą przystoso- „Cwelami” są także mężczyźni, których rysy wania się do określonego środowiska - twarzy w omawianym przypadku jest to środowi- przypominają subtelne rysy kobiety.31 sko przestępcze. Tatuaż więzienny świadczy Zaznaczyć należy, że poszkodowa- o sile, sprycie i męskości grypsujących. Poza nymi są nie tylko „nieludzie” lecz wszyscy ogólnymi osadzeni, uczestniczą wydziergać każdy z więźniów występują więziennej. takie, które mają głębsze znaczenie i ukryty w którzy działalności nie podkultury Wartym podkreślenia jest również fakt, motywami, które może sens.34 że niektórzy z nich cieszą się dobrą sławą Więźniowie „grypsujący” umieszcza- wśród „grypsujących”, gdyż w ich mniema- ją na ciele tatuaże, które odzwierciedlają ich niu uchodzą za „dobrych przestępców”, przeszłość, a także są pomocne w rozpoznawaniu się, gdyż każdy „zawód” np. złodziej, gwałciciel, oszust oznaczane są umówionym znakiem. Obrazy na ciele „git – ludzi” S. Małkowski, „Drugie życie” w zakładzie wychowawczym. [w] Etyka. Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Nr 8, 1971, s.140. 31 K. Jędrzejak, Podkultura więzienna. [w] Wybrane zagadnienia psychospołeczne instytucji penitencjarnych. Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Koszalinie, Koszalin 1996, s.112- 113. 30 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Ibidem s. 113. J. Błachut, A. Gabriele, K. Krajewski, Kryminologia, Arche s. c ., Gdańsk 2007, s. 488. 34 J. S. Kobiela, K. Malinowski, Aspekty kryminologiczne tatuażu, Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii, t. XX, 1970, Warszawa, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, s. 266 – 267. 32 33 Strona 77 określają staż więzienny. Są również c. serce źródłem satysfakcji, świadectwem poczucia strzałą – doliniarz solidarności, a także świadczą o odporności d. sierp księżyca z gwiazdą lub na ból i odwadze.35 Tatuaż przebite kropką – nocny złodziej więzienny prócz oznaczać może jej utratę władzy e. klucz przekreślony krzyży- i degradację. kiem – włamywacz Tatuowani mogą być również „cwele” f. kotwica – wydra, złodziej z tą różnicą, iż ich znamię ma charakter specjalizujący się w wyrywa- hańbiący, niu torebek damskich zawiera wulgarne teksty i symbole. Jest on zazwyczaj wykonywany g. znak na twarzy przy użyciu siły. Jego zadaniem dolara – cinkciarz, handlarz obcą walutą. jest trwałe napiętnowanie osadzonego.36 Wartym podkreślenia jest również Wymienione wyżej znaki ulokowane fakt, że tatuaż wykonany w jednostce są przeważnie na prawej dłoni pomiędzy penitencjarnej nie jest wyłącznie odzwier- kciukiem a palcem wskazującym.38 ciedleniem wewnętrznych przeżyć, również sposobem ukrycia a także pokrycia ale Kolejną grupą są tatuaże „grypser- autoagresji, skie”. W ramach tej kategorii mieszczą się „starych” już nie aktualnych tatuaży.37 M. znaki, które mogą być noszone wyłącznie przez „git ludzi”. Celem przykładu zostaną Szaszkiewicz wyróżnia trzy wymienione, tylko niektóre z nich: kategorie tatuaży. Pierwszą z nich jest a. -świr – kropka na czole, tatuaż przestępczy. Jego istota polega przeważnie pomiędzy brwia- na mi relacji pomiędzy przestępczymi a środowiskami więziennymi. W jej b. kropka za uchem, na nosie, zakresie mieszczą się znaki, które informują w okolicy prawego oka – o „specjalnościach” przestępczych, a tym cwel samym powodują sprawną identyfikację. Najczęściej spotykanymi c. serduszko w okolicy lewego tatuażami oka, w tej grupie są: pod cynkówką lub zamiast niej – mąciciel, jeden a. kropka – oznacza ogólny fach z przywódców grypserskich złodziejski d. stopnie wojskowe na bar- b. strzałka – doliniarz, złodziej kach – staż więzienny. Każda kieszonkowy belka oznacza 1 rok, a gwiazdka - 3lata K. Dziedzic, G. Kiejnach, Subkultura op. cit., s. 85. 36 S. Przybyliński, „Dziara” op. cit., s. 56. 37 Ibidem s. 12. 35 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 M. Szaszkiewicz, Tajemnice grypserki, Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych, Kraków 1997,. s. 128 – 129. 38 Strona 78 e. kreseczki na przedłużeniu które budzi w nich chęć zemsty. Taki stan zewnętrznych kącików oczu rzeczy szczególnie widoczny jest wśród – człowiek o sprawdzonym osób zaufaniu więzienną.41 f. silnie związanych z podkulturą głowa z zarostem na twarzy, w turbanie – fakir, człowiek zdolny do wyczynów na ból. Następną, niezwykłych i odporny 39 trzecią kategorią jest tatuaż środowiskowy. W ramach tych tatuaży mieszczą się motywy, które nie są objęte normami stosowanymi wśród „grypsujących”, ale charakteryzują omawiane środowisko. Zaliczyć do nich należy rysunki przedstawiające m. in. stany uczuciowe, wartości etyczne i upodobania czy postawy życiowe. Należy wskazać, że stanowią one najbardziej pojemną grupę tatuaży. Do kategorii tej należą np. a. wąż – symbol zemsty b. wąż z koroną na głowie – zemsta dokonana c. głowa kobiety opleciona przez węża – rozbudowany symbol zemsty.40 Jak wskazuje M. Szaszkiewicz symbol zemsty jest często wykonywanym tatuażem więziennym. Jest on wynikiem frustracji osadzonych, która jest efektem uwięzienia. Autor zaznacza, że również więźniowie przeżywają poczucie krzywdy, 39 40 Ibidem, s. 131 – 133. Ibidem, s. 133 – 135 i nast. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 41 Ibidem s. 135. Strona 79 Rys. 1. Przykład tatuażu środowiskowego przedstawiający węża czyli symbol zemsty. Fotografia wykonana przez autorkę artykułu w Zakładzie Karnym w Siedlcach. M. Szaszkiewicz zaznacza, że tatuaże mają noszącego tatuaż. Aby uzyskać wskazany także za zadanie budzić lęk i strach wśród cel odbiorców, a tym samym powodować piratów, wikingów, wampirów, wilkołaków, przekonanie o męskości i poszanowaniu agresywnych zwierząt. (Rys. 2) osadzeni tatuują rysunki diabłów, Rys. 2. Przykład tatuażu, który ma na celu budzić grozę wśród społeczeństwa. Fotografia wykonana przez autorkę artykułu w Zakładzie Karnym w Siedlcach. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Strona 80 Więźniowie bardzo często wykonują Poniżej przedstawiono fotografię, która tatuaże zawierające elementy erotyczne, zawiera inicjały jednej dzielnic miasta które przedstawiają m. in. nagie bądź skąpo stołecznego ubrane kobiety, sceny erotyczne, a także odbywającego karę pozbawienia wolności inne rysunki pornograficzne. (Rys. 3). w Zakładzie Karnym w Siedlcach (rys. 4). Warszawy recydywisty Osadzeni tatuują także symbole i nazwy miejscowości, z których pochodzą. Rys. 3. Przykład tatuażu o treści erotycznej. Fotografia wykonana przez autorkę artykułu w Zakładzie Karnym w Siedlcach. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Strona 81 Rys. 4. Przykład tatuażu określającego symbolikę miejsca zamieszkania więźnia. Fotografia wykonana przez autorkę artykułu w Zakładzie Karnym w Siedlcach. Kolejny podział tatuażu ze względu a. dobrowolne na potrzeby organów ścigania biorących b. obowiązkowe udział c. przymusowe w zwalczaniu przestępczości zaprezentowali J. S. Kobiela i K. Malinowski.421Podział ten kształtuje się w następujący sposób: 3. Symbole uwzględniające hierarchię lub stopień wtajemniczenia: a. znaki, które mogą tatuować 1. Symbole ogólne: sobie wszyscy przestępcy a. charakterystyczne dla wszystkich przestępców niezależnie od miejsca pobytu niezależnie od specjalności i „zasług” b. znaki, które mogą sobie b. używane na wolności tatuować wybrani, wyłącznie c. używane za zgodą „komisji wybitnych w pozbawienia warunkach wolności (zakłady karne poprawcze) 2. Znaki uwzględniające stosunek do woli tatuowanego: przestępców” 4. Symbole uwzględniające rodzaj działalności przestępczej: a. znaki oznaczające należność do danej szajki, bandy J. S. Kobiela, K. Malinowski, Aspekty op. cit. s. 268 – 269. 421 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Strona 82 b. znaki określające wykony- Natomiast S. Przybyliński prezentuje waną specjalność przestę- następujący podział tatuaży osób pczości odbywający karę pozbawienia wolność432: c. znaki symbolizujące zdol- Pierwszą kategorią są tatuaże podkulturowe ności w danej specjalności – ta kategoria ma bezpośredni związek 5. Znaki mówiące o odbywaniu kary z nieformalnym zjawiskiem podkultury więziennej. Ten rodzaj tatuażu wykonywany pozbawienia wolności: a. symbole ogólne świadczące jest przede wszystkim na twarzy, gdyż jego wieloznacznie o odbywaniu zadaniem kary więźniów oraz personel i funkcjonariuszy b. znaki symbolizujące ilość więziennych Nie odbytych kar jest informowanie o każdy współ- zajmowanej osadzony jest pozycji. uprawniony c. symbole – herby lub pełne do wykonania tatuażu podkulturowego. nazwy zakładów karnych, Samowolne „przydziarganie” określonego gdzie odbywana była kara motywu zagrożone włącznie 6. Protestacyjne: a. hasła polityczne o treści z jest surową wydaleniem z karą grupy „grypsujących”. antypaństwowej, Kolejnym rodzajem tatuażu jest tatuaż reklamujące inne państwo przestępczy (kryminalny), który swą treścią lub ustrój ukazuje przeszłość kryminalną osadzonego. b. hasła przeciw praworzą- być one wykonane zarówno na wolności jak również po orzeczeniu kary dności c. hasła Mogą przeciw wypadkom pozbawienia wolności i osadzeniu w stosownej placówce penitencjarnej. losowym 7. Symbole uwzględniające sylwetkę Trzecią, ostatnią grupą są tatuaże artystyczne, które nie wiele mają wspólnego seksualną przestępcy: a. symbole uprawianych zbo- z tradycyjnym więziennym „dzierganiem”. czeń, perwersji płciowych b. symbole oznaczające zatruZagadnienie tatuażu jest również dnienie w ułatwianiu kontaktów seksualnych innym osobom c. symbole o ogólnej treści erotycznej 8. Pozostałe: np. obrazujące wydarzenia z życia, ozdobne, religijne itp. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 przedmiotem uregulowań legislacyjnych. Ustawodawca w art. 116 a k.k.w.443 ulokował zakazy skierowane do skazanego. Zgodnie z pkt. 6 wskazanego artykułu Por. S. Przybyliński, „Dziara” op. cit., s. 50. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) 432 443 Strona 83 skazanemu nie wolno „wykonywać tatuaży aspekt i zezwalać na ich wykonywanie na sobie, Oczywistym jest fakt, że osoby przebywa- jak jące na terenie placówki penitencjarnej również nakłaniać lub pomagać w dokonywaniu takich czynów”. S. Przybieliński resocjalizacji penitencjarnej. reprezentują „cały przekrój” społeczeństwa, pytanie: czyli w ramach swych mieszczą zarówno „dlaczego tatuowanie się skazanych jest osoby biedne, bogate, wykształcone, a także zabronione?” Udzielając na nie odpowiedzi pozbawione wiedzy. Proces resocjalizacyjny wskazuje na aspekt zdrowotny jednocześnie ma na celu przede wszystkim zmianę zaznaczając, że zasady higieny nie zawsze postawy i charakteru osadzonego, a tym były i są przestrzegane przez więźniów samym przystosowanie go do prawego życia w związku z czym przenoszone są przez po nich placówki różne wirusy, zadaje bakterie, infekcje. opuszczeniu zakładu wychowawczo karnego - czy opiekuńczej. Wykonanie wielu tatuaży jedną maszynką W sytuacji, gdy organy administracyjne do prowadzić wyżej wskazanych instytucji, zezwoliłby do poważnych uszkodzeń ciała, trudno na samowolne wykonywanie tatuażu proces uleczalnych bądź nieuleczalnych chorób, resocjalizacyjny byłby ograniczony, a tym do których np. zaliczyć należy żółtaczkę samym mniej skuteczny, gdyż w przypadku czy AIDS. Kolejny aspekt, na który zwrócił wykonywania uwagę przywołany Autor, odnoszący się odkrytych, trudnych do zamaskowania, jak do robienia tatuaży przepisu wykonywania może w osadzonym np. tatuażu, to w przypadku „celów”, zapewne samoistnie aspekt wykonywane miejscach zakazującego jest tatuaże tatuaży budzą że istotną role w tym zakresie pełni społeczeństwa. Zatem, osobom napiętnowa- hierarchia nym w ten sposób, pomimo że odbyły o której decydują wśród skazanych, wśród zgodnie z przepisami proces resocjalizacji, osadzonych. W związku z powyższym, z pewnością będzie trudniej „odnaleźć się” w sytuacji, w której administracja zakładu w codziennym życiu po wyjściu z zakładu karnego karnego, jak również zdobyć zaufanie na na niepokój ciele zezwalałaby rysunki i twarzy podkulturowy. S. Przybyliński wskazuje, władzy grozę na wykonywanie tatuaży wśród pensjonariuszy z pewnością spowodowałaby znaczny rozwój podkultury dzieląc i osadzonych na „lepszych” „gorszych”.454 Należy w pełni podzielić stanowisko innych. O tatuażu również jest mowa w Zarządzniu nr 2/ 2004 z dnia 24 lutego 2004 r w sprawie szczególnych zasad prowadzenia i organizacji pracy S. Przybylińskiego uzupełniając je dodatko- penitencjarnej oraz zakresów czynności wo o jeszcze jeden aspekt, a mianowicie funkcjonariuszy i pracowników działów 454 S. Przybyliński, „Dziara” op. cit. 74 – 75. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 penitencjarnych i terapeutycznych. Zgodnie Strona 84 z § 46 wskazanego Zarządzenia w trakcie że funkcjonariusze i personel zakładów wykonywania kary pozbawienia wolności karnych skrupulatnie powinni obserwować należy: zachowania osadzonych, a tym samym „1. stale obserwować zachowania umiejętnie ocenić i ewentualnie przewidzieć skazanych i symptomy mogące świadczyć przyszłe zamiary „specyficznych jednostek”. o związkach z podkulturą przestępczą, Kończąc należy wskazać, że zarówno pełnionych rolach i mogących wystąpić tatuaż więzienny, jak również wykonywany na tym tle zagrożeniach dla porządku poza murami więzienia świadczy o stanach i emocjonalnych bezpieczeństwa zakładu karnego, w szczególności: i charakterze jednostki. O takim stanie rzeczy przesądzają motywy - (…) w których może znajdować się element c. wymuszanie w łaźni pomocy złości, radości, powagi czy śmiechu - będące w myciu, ślady pobicia lub znęcania się, treścią tatuażu. Należy, jednak podkreślić, nowe tatuaże.” że „legalny tatuaż” zazwyczaj jest wynikiem S. ten kaprysu człowieka, trendu społecznego, jak przepis zwrócił uwagę na tatuaż jako również jednym z wielu rodzajów „szpanu”, „na który przeważnie występuje w środowi- i Przybyliński oznakę komentując pozaformalnych ewentualnego pełnienia powiązań określonych skach młodzieżowych. funkcji w środowisku przestępczym. (…) Inaczej należy postrzegać tatuaż nowe tatuaże pojawiające się na ciałach więzienny - wykonany w „innym świecie” skazanych mogą - w sposób pośredni bądź i realiach. Oczywistym jest fakt, że ten bezpośredni rodzaj na – relacje negatywnie wpływać interpersonalne tatuażu ma znaczny wpływ miedzy na pozycję osadzonego, gdyż świadczy osadzonymi oraz zagrażać bezpieczeństwu o jego sile, męskości, a przede wszystkim całego zakładu karnego. (…) W rozporzą- o „zasługach” dla życia przestępczego. dzeniu tym chodzi jednak przede wszystkim Jednakże z drugiej strony, nieśmiało można o tatuaże – emblematy, czyli te wykonywane zaryzykować więźniom pod przymusem. W podkulturze on niekiedy traktowany, jako emblemat, więziennej który nijako jest przepustką pozwalającą skazani odpowiednimi więźniów „grypsujący” tatuażami zrzuconych do (…) naznaczają „więziennego przetrwać stwierdzenie, osobom że odbywającym jest karę pozbawienia wolności w zakładach karnych. wora”.465 Należy wskazać, że z pewnością Stanowisko Przybylińskiego tatuaże więzienne, jak również wykonane w tym zakresie należy podzielić w całej „na wolności” posiadają cechy wspólne. okazałości, Błędem, także nie będzie stwierdzenie, 465 S. szczególnie podkreślając, Ibidem s. 57. Wiedza Prawnicza numer 1/2013 że tatuaż więzienny swym zakresem Strona 85 pochłania ten drugi, gdyż nie zawsze tatuaże. Analizuje również kategorie tatuaży wykonywany jest z własnej woli, a tym przedstawiając ich znaczenie. Poza tym samym obciąża pozycję i przede wszystkim wzbogaciła materiał poprzez umieszczenie, psychikę osadzonego w zakładzie karnym. samodzielnie Konkludując warto przywołać treść postanowienia Sądu w zgodnie, Krakowie476 Apelacyjnego z wykonanych, fotografii tatuaży osadzonych w Zakładzie Karnym w Siedlcach. Autorka przywołuje również którym przepisy kodeksu karnego wykonawczego „Przynależność do podkultury więziennej oraz Zarządzenia nr 2/2004 z dnia 24 lutego już z samego założenia sprzeciwia się w sprawie szczególnych zasad prowadzenia regulaminowi odbywania kary pozbawienia i organizacji pracy penitencjarnej oraz wolności, a tym w zasadzie samym nie zakresów pozwala na uznanie zachowania skazanego i pracowników działów penitencjarnych za pozytywne i prognozuje jego dalszy i terapeutycznych. czynności funkcjonariuszy negatywny stosunek do obowiązującego prawa”. Abstract The article is to present the essence of prison tattooing amongst the prisoners. The Streszczenie treści artykułu author analyzes the phenomenon of "second Przedmiotem artykułu jest przedstawienie istoty tatuażu więziennego wśród osób odbywających karę pozbawienia wolności. Autorka analizuje zjawisko „drugiego życia”, jako podkultury więziennej oraz prezentuje stanowisko zakresie. doktryny Poza osadzonych na tym w następujące „niegrypsujących” w omawianym omawia zakładach grupy: i podział karnych „grypsujących”, „poszkodowanych”. Autorka w szczególności koncentruje się na więźniach, na których ciele znajdują się Postanowienie SA w Krakowie z dnia 20 września 2006 r., II AKzw 632/06, KZS 2006/10/23, Por. Postanowienie SA w Krakowie z dnia 6 lutego 2003r., II AKz 4/03, KZS 2003/2/33, Prok. i Pr. – wykł. 2004/1/31. 476 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 life" as the prison subculture, and presents the position of the doctrine in this area. In addition, covers the partition of inmates in prisons in the following groups: "grypsujących" (prisoners using specific code and not willing to reclaim), "not grypsujących" (not accepting, and behaving according to, the rules of the code) and "poszkodowanych" (victims). The author focuses in particular on prisoners who have tattoos on their bodies. She also analyzes the categories of tattoos showing their importance. In addition she enriched the material by posting, self-made, photographs of tattoos, of inmates in Siedlce Prison. The author also quotes the provisions of the Executive Penal Code, as well as, Ordinance Strona 86 no. 2/2004 of 24 February on the specific na rules of running and organizing work and w Białymstoku. Zainteresowania badawcze the scope of activities of penitentiary autorki officers and employees of penitentiary and kryminalistyczna, therapeutic departments. i prawo medyczne. Magdalena Wolińska – Wydziale to: Prawa kryminalistyka, Uniwersytetu psychologia postępowanie karne absolwentka Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. Doktorantka w Katedrze Prawa Karnego w Pracowni Kryminalistyki Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Strona 87 Odpowiedzialność prawna osób wykonujących zawody zaufania publicznego – Radca Prawny Martyna Niedbała Radca prawny, jako osoba Wszystkie te czynności radca winien wykonująca zawód zaufania publicznego wykonywać zgodnie z założeniami zasad posiada pewne szczególne uprawnienia etyki zawodowej radcy prawnego oraz przy poszanowaniem jednoczesnym szerokim zakresie dobrych odpowiedzialności. Czynności dokonywane i zachowaniem przez radców prawnych w ramach ich pracy według najlepszej woli i wiedzy. W tym zawodowej odgrywają niebagatelną rolę miejscu należy podzielić pogląd wyrażony w obrocie prawnym. Na gruncie art. 4 ust 1 w doktrynie mówiący, że skodyfikowany ustawy zbiór Zasad Etyki Radcy Prawnego stanowi o radcach charakter prawnych pracy określono zawodowej radcy jedynie część należytej obyczajów zasad staranności etyki radców prawnego. Polega ona na świadczeniu prawnych.3 Właśnie wszystkie te postulaty pomocy prawnej, z wyjątkiem występo- wyznaczają zakres odpowiedzialności radcy wania w charakterze obrońcy w postępo- prawnego za dokonywane przez niego waniu czynności zawodowe. ta przybrać karnym w sprawach i w postępowaniu o przestępstwa skarbowe. „Pomoc prawną” należy w tym wypadku stricto, ale również wykonywanie w zakresie zlecenia wszelkich czynności prawnych występujących w obrocie z uwzględnieniem wyłączeń podmiotowych zawartych w powyższym przepisie.1 Zawód radcy prawnego polega ponadto na sporządzaniu opinii prawnych, opracowywaniu projektów aktów prawnych oraz występowaniu przed sądami i urzędami.2 P. Sarnecki, Radca prawny jako zawód zaufania publicznego, Radca prawny 2002 2 Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz.U.2010.10.65 j.t.) - art.6 1 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 postaci: odpowie- dzialności dyscyplinarnej, cywilnej i karnej. interpretować bardzo szeroko. Jest to nie tylko udzielanie porad prawnych sensu może Odpowiedzialność Radca prawny i aplikant radcowski podlegają odpowiedzialności dyscyplinarnej w enumeratywnie wymienionych na gruncie ustawy o radcach prawnych przypadkach. Należy do nich zawinione i nienależyte wykonywanie zawodu radcy prawnego oraz czyny sprzeczne z ślubowaniem radcowskim lub zasadami etyki radcy prawnego. Do katalogu tego należy również odpowiedzialność za niespełnienie obowiązku zawarcia z dowolnym posiadającym zezwolenie Komisji Nadzoru Finansowego S. Michór, Kilka uwag o charakterze zasad etyki radcy prawnego, PPiA 2007 3 Strona 88 na prowadzenie działalności ubezpie- Upomnienie jest najłagodniejszą z pośród czeniowej zakładem ubezpieczeń umowy wszystkich przewidzianych w regulacji karą obowiązkowego ubezpieczenia odpowie- dyscyplinarną. Poza dołączeniem odpisu dzialności prawomocnego cywilnej radców prawnych.4 orzeczenia osobowych radcy prawnego należy rozumieć takie jego każdej kary, nie wywiera ona dalej idących wykonywanie, skutków. Większy zakres dyscyplinowania nieprawidłowo, dokonywane jest niestosownie a także nieodpowiednio i niedbale. ujawnieniem w aktach osobowych pociąga Przyczyny odpowiedzialności za za sprzeczne z ślubowaniem w sobie w przypadku wadliwie, czyny zawiera jak akt Poprzez nienależyte wykonywanie zawodu które winnego, do sobą nagana, zakaz która udziału poza w samorządzie radcowskim zawodowym oraz sądownictwie dyscypli- i zasadami etyki zawodowej niejednokro- narnym przez okres 3 lat. Zawieszenie tnie mają charakter subiektywny i ocenny. prawa do wykonywania zawodu orzekane Zarówno kodeks etyki jak i rota ślubowania na okres od trzech miesięcy do pięciu lat zawierają elementy, których interpretacja obok oddziaływania dyscyplinarnego ma zależy także wydźwięk ekonomiczny okresowo od indywidualnych poglądów i charakterów, dlatego też zdarzają się pozbawiając sytuacje z pogranicza przekroczenia tych wykonywania zasad. Do kar dyscyplinarnych przewidzia- zarobkowej. nych w ustawie o radcach prawnych należą; oddziaływania ma także kara pieniężna. upomnienie, Wymierzana nagana zawieszenie z ostrzeżeniem, prawa do wykonywania obwinionego możliwości dotychczasowej Charakter jest pracy ekonomicznego ona w wysokości od połowy przeciętnego wynagrodzenia zawodu radcy prawnego, kara pieniężna za a także pozbawienie prawa do wykony- pięciokrotności, a jej orzeczenie wywiera wania ponadto takie same skutki jak nagana. zawodu radcy prawnego, pracę a w stosunku do aplikantów radcowskich - Ostatnią wydalenie najbardziej z aplikacji.5 przewinienie radcy W sytuacji, prawnego gdy do maksymalnie z tego katalogu surową karą jego i zarazem dyscyplinarną uznane wywierającą najdotkliwsze skutki, także zostaje za przewinienie mniejszej wagi, ekonomiczne, jest nieodwołalne pozbawie- wówczas nie prawa do wykonywania zawodu radcy postępowanie dyscyplinarne zakończyć może się wyłącznie ostrzeże- prawnego. niem. Każda następna kara ma coraz radcowskich większą pociągające za sobą skreślenie z listy siłę represji i oddziaływania. aplikantów Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz.U.2010.10.65 j.t.) - art.64 5 Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych(Dz.U.2010.10.65 j.t.) – art. 65 4 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 W stosunku wydalenie bez prawa do aplikantów z aplikacji ubiegania się o ponowny wpis. Poza karami dyscyplinarnymi ustawa o radcach prawnych Strona 89 przewiduje także środek karny w postaci doprowadza zakazu wykonywania patronatu. Można zawartych go orzec obok kary nagany z ostrzeżeniem naruszania porządku i dyscypliny pracy oraz obok obok kary zawieszenia prawa do pogwałcenia w Kodeksie pracy odpowiedzialności norm w postaci dyscyplinarnej do wykonywania zawodu odpowiednio odpowiadać będzie również na podstawie na okres od roku do lat pięciu oraz uregulowań kodeksowych. od dwóch do dziesięciu lat. Wobec postępowania dyscyplinarnego w zakresie zarówno, co do wszczęcia postępowania jak i co do karalności mają zastosowanie reguły przewidziane Po upływie terminu w kodeksie karnym.6 wyznaczonego ustawowo następuje swoiste „zatarcie skazania” polegające na usunięciu z akt osobowych odpisu orzeczenia, pod warunkiem, że w okresie tym nie wydano wobec obwinionego innego orzeczenia dyscyplinarnego. Usunięcie to następuje po upływie 3 lat od uprawomocnienia się orzeczenia wymierzającego karę upomnienia, nagany z ostrzeżeniem lub kary pieniężnej, natomiast po upływie 5 lat od upływu okresu zawieszenia prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego. Usunięcie odpisu z urzędu po orzeczenia upływie ww. następuje okresów. Wyjątkiem od zasady usuwania wzmianek o orzeczeniach dyscyplinarnych jest trwałość wzmianki o karze pozbawienia prawa do wykonywania zawodu oraz wydalenia z aplikacji.7 Ponadto, jeżeli radca prawny stosunku jest pracy zatrudniony a swoim w ramach działaniem W. Sarnowski, Postępowanie dyscyplinarne, Radca Prawny 2004 7 Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz.U.2010.10.65 j.t) - art. 71 6 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Radca prawny podlega odpowiedzialności cywilnej na zasadach ogólnych zawartych w przepisach kodeksu cywilnego. Odpowiada on za wyrządzoną swoim działaniem szkodę oraz jest obowiązany do jej naprawienia (415 k.c.). Przesłankami odpowiedzialności cywilnej radcy prawnego są: bezprawne działania oraz szkody powstałe w prawach majątkowych klienta. Do urzeczywistnienia konieczne jest odpowiedzialności wykazanie związku przyczynowego między szkodą a działaniem radcy prawnego, bądź też innych pracowników kancelarii. Uwidacznia to fakt, ponoszenia odpowiedzialności zarówno na zasadzie winy, jak również na zasadzie ryzyka. od Może on odpowiedzialności, uwolnić jeżeli się wykaże, iż za powstanie szkody odpowiedzialności nie ponosi ani on sam, ani osoby, za które odpowiedzialność W przeciwnym na nim wypadku ciąży. odpowiada on zarówno za szkodę, którą poszkodowany poniósł (damnum emergens) jak i za utracone w jej wyniku korzyści (lucrum cessans). Zgodnie z poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy, radca prawny odpowiada za szkody wyrządzone mocodawcy wskutek własnych zaniedbań i błędów prowadzących do przegrania Strona 90 sprawy, której wynik byłby korzystny dla tej prawnych stanowi kwota w wysokości 50 strony, tysięcy euro, co istotne, jest to zabezpiecze- gdyby należytą pełnomocnik staranność. zachował Mocodawca może nie w stosunku do żądać odszkodowania, a sąd orzekający zdarzenia w sprawie powinien Na mocy rozporządzenia ustanowiono kilka staranność wymaganą oceniać od należytą ubezpieczeniem.10 przy wyjątków, wobec których wyłączona zostaje uwzględnieniu profesjonalnego charakteru odpowiedzialność ubezpieczyciela, wówczas jego działalności.8 W związku z powyższym radca pokrywa szkody z własnego majątku. i w celu zapewnienia ochrony poszkodo- Należy do nich sytuacja, gdy szkoda wanego nałożono na mocy art. 227 ust.1 obejmuje majątek należący do małżonka, na radcę prawnego obowiązek zawarcia wstępnego, umowy ubezpieczenia odpowiedzialności powinowatego, a także przysposobionego cywilnej za szkody wyrządzone podczas oraz osoby pozostającej we wspólnym wykonywania pożyciu z radcą. Wyłączeniu podlegają także czynności radcy, objętego każdorazowego zawodowych. zstępnego, Ubezpieczenie to obejmuje wszystkie, poza szkody nielicznymi radcy prawnego. Działania, które wywołały wyjątkami w rozporządzeniu zawartymi Ministra Finansów powstałe rodzeństwa, szkodę zostają w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia ubezpieczenia, odpowiedzialności po prawnych, w wyniku szkody cywilnej radców i działania wykonywania powstałe zawodu radcy w majątku wyłączone jeżeli skreśleniu wspólnika spod miały miejsce z listy radców radcy prawnych oraz w okresie zawieszenia jego prawa do wykonywania zawodu. Kolejny prawnego. Jednakże jak podkreśla się katalog w doktrynie kontrowersyjny zawiera szkody powstałe musi istnieć bezpośredni wyłączeń, odrobinę związek między działaniem a szkodą tzw. wskutek związek funkcjonalny, w przeciwnym razie wojennego, rozruchów i zamieszek a także w przypadku wyrządzenia szkody osobie aktów trzeciej jedynie "przy okazji" świadczenia wspomniałam pomocy prawnej zdarzenie to nie znajduje ubezpieczenia stanowi podstawę do pocią- ochrony w ramach ubezpieczenia odpowie- gnięcia dzialności dzialności cywilnej.9 Minimalną sumę działań będący terroru.11 radcy nie wojennych, Jak już wcześniej zawarcie prawnego do dyscyplinarnej. stanu tego odpowieKontrolę gwarancyjną obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej radców Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 02.12.2005 sygn. akt V CK 297/04 9 K. Gulis, Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej radców prawnych w świetle zmian prawa ubezpieczeniowego, Radca Prawny 2004 8 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej radców prawnych (Dz.U.2003.217.2135) -§ 4 ust. 1 11Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedziałności cywilnej radców prawnych (Dz.U.2003.217.2135) -§ 2 ust 2 10 Strona 91 spełnienia zadość przeprowadza temu właściwa obowiązkowi dzialności karnej. Wszelako czyn, którego ze dopuścił się w polemicznym ferworze radca względu na miejsce zamieszkania radcy prawnego prawny Rada Okręgowej Izby Radców Prawnych. z oskarżenia Walor dowodowy podczas takiej kontroli zniesławieniem stanowi okazana przez radcę prawnego że zachowanie to objęte jest immunitetem13. polisa lub inny dokument ubezpieczenia W przypadku pozostałych podmiotów radca wystawiony prawny rozliczany jest ze swoich działań przez zakład ubezpieczeń pozostaje nadal prywatnego zniewagą niezależnie od drugiego działalności ubezpieczeniowej. ma to miejsce także wtedy, gdy wypowiedź czynności zawodowych radcy prawnemu przysługuje szczególne uprawnienie - chroni go ustanowiony na gruncie art.11 ustawy immunitet radcowski. Zasadza się on ma konieczności umożliwienia radcy prawnemu pełnego reprezentowania klienta bez konieczności obawy podlegania odpowiedzialności karnej za nadużycie słowa i pisma stanowiące in abstracto ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę lub zniesławienie w zakresie, jakim da się to uzasadnić rzeczową potrzebą.12 Powyższym immunitetem objęty jest pewien katalog działań, do których należą wypowiedzi pisemne bądź ustne pod adresem pełnomocnika, strony, obrońcy, kuratora, biegłego, a także tłumacza. Znamienne na gruncie tego przepisu jest to, że za naruszenie przepisów prawa czy też rzeczowej potrzeby przy wypowiedzi kierowanej do ww. podmiotów radca prawny dyscyplinarnie, odpowiada wyłącznie z wyłączeniem odpowie- A. Światłowski, Radca prawny jako pełnomocnik w postępowaniu karnym, Radca Prawny 2002 12 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 co tego, na wykonywania ogólnych, lub posiadający uprawnienia z zakresu działu Podczas zasadach ściganą więcej taka miała ścisły związek z prowadzoną sprawą, bądź wykonywaniem zawodu. W świetle przepisów Kodeksu cywilnego pokrzywdzonemu przysługuje szereg roszczeń wobec sprawcy naruszenia dóbr osobistych. Co za tym idzie, zniesławiony może wnieść sprawę do sądu cywilnego niezależnie od tego czy wobec takiego radcy prawnego wszczęto postępowanie dyscyplinarne. Jednakże istnieją sytuacje, w których radca prawny nie poniesie odpowie- dzialności za naruszenie cudzych dóbr osobistych. Takie stanowisko w stosunku do adwokatów, mające zastosowanie także do radców prawnych, wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 kwietnia 2006 roku. W uzasadnieniu wskazał, że „dla oceny, czy adwokat (radca prawny) przy wykonywaniu zawodu sprawie przekroczył w konkretnej granice wolności słowa, istotne jest to, czy jego wypowiedź wynikała z rzeczowej potrzeby uzasadnionej interesem strony.” Uzasadniony interes strony należy badać przez A. Światłowski, Radca prawny jako obrońca w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, Radca Prawny 2002 13 Strona 92 pryzmat charakteru sprawy, a także z obowiązku zachowania tajemnicy wytaczanych przez przeciwnika proceso- zawodowej, poza sytuacjami wskazanymi wego żądań i wykorzystywanych argumen- wprost w przepisach o randze ustawowej.16 tów.14 Specyficzna Kolejnym rodzajem odpowiedzialno- ści, jakiej podlega radca prawny jest odpowiedzialność karna za czyny z art. 266 §2 kodeksu karnego w związku z art. 3 ust. 3 ustawy o radcach prawnych, tj. odpowiedzialność za naruszenie tajemnicy zawodowej. Radca prawny, a także aplikant radcowski związani zachowania są obowiązkiem tajemnicy zawodowej od momentu złożenia ślubowania. Doktryna przewiduje możliwość popełnienia czynu z art. 266§2 w dwóch formach zjawiskowych: zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie. tajemnicy może, to być nie tylko prawny procesowa, zasiada na kiedy ławie oskarżonych uzasadnia jednak naruszenie bezwzględnego zakazu ujawniania tajemnicy zawodowej, zakresie, jednak w jakim ze względu on wówczas nością.17 na W tylko jest sprawę. to w takim niezbędne Nie zostaje obciążony odpowiedział- pozostałych przypadkach odpowiedzialność karna radcy prawnego nie jest niczym ograniczona. Odpowiedzialność karna osób wykonujących zawód zaufania publicznego, jest taka sama jak każdego innego obywatela. „Ujawnieniem więc radca sytuacja Jak wynika z powyższego każdy niezależnie od wykonywanego zawodu zakomunikowanie jej innej osobie, czy też odpowiada za swoje słowa i czyny, a także przekazanie zawierających tajemnicę ponosi ich konsekwencje. Odpowiedzialność dokumentów, lecz usunięcie radcy prawnego jest jego obowiązkiem środków służących jej zabezpieczeniu.”15 prawnym i moralnym. Osoby wykonujące Do ujawnienia dochodzi dopiero wtedy, zawody kiedy osoba trzecia zapoznała się z jej cechować treścią. Należy tutaj podkreślić, że przepisy kręgosłupem postępowania w możliwość również karnego zwolnienia się publicznego powinny szczególnie mocnym moralnym dokonywaniu i rozwagą działań. Wynika prawnego to z definicji zawodu zaufania publicznego, z tajemnicy zawodowej. Nie może tego która mówi o tym, że zawód ten polega jednak dokonać klient, ponieważ radca na wykonywaniu zadań o szczególnym prawny charakterze z punktu widzenia zadań nie może radcy przewidują zaufania być zwolniony Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 kwietnia 2006 r., sygn. akt IV CSK 2/06 15 K. Brocławik, M.Czajka, Prawnokarne aspekty ochrony tajemnicy zawodowej radcy prawnego, cz. I. Zagadnienia materialnoprawne, Radca Prawny 2001 14 Wiedza Prawnicza numer 1/2013 R. Baszuk, Tajemnica zawodowa: nie łamać zasad, Rzeczpospolita 2010 17 K. Brocławik, M.Czajka, Prawnokarne aspekty ochrony tajemnicy zawodowej radcy prawnego, cz. II. Zagadnienia materialnoprawne, Radca Prawny 2001 16 Strona 93 publicznych, troski o realizację interesu art. 266 Kodeku karnego. Ukazane zostały publicznego. W związku, z czym radca aspekty prawny jest to osoba, która powinna być radcowskiego. obdarzona zaufaniem przez ludzi na rzecz, w niezbędnym zakresie granice pracy których zawodowej radcy prawnego, a także ogólne wykonuje swoje czynności zawodowe. Tym samym konieczne było tak odpowiedzialności Wyjaśnione aplikanta także został zasady etyki zawodowej. szerokie uregulowanie odpowiedzialności dyscyplinarnej radcy prawnego, obok pozostałych form odpowiedzialności. Abstract This article aims to describe and analyze the three Streszczenie Prezentowany types (Disciplinary, artykuł Civil solicitor’s and liability Penal),paying jest special attention to solicitor’s immunity. przedstawieniu oraz omówieniu trzech It also focuses on solicitor’s penal liability rodzajów radcy for disclosure of professional secrecy based prawnego: dyscyplinarnej, cywilnej, karnej, on the article 266 of the Polish Penal code. ze Equally, it aligns with the aspects of articled odpowiedzialności szczególnym immunitetu poświęcony of uwzględnieniem Omówiona clerk’s liability and the boundaries of the została również odpowiedzialność karna solicitor’s work and his Code of Professional za ujawnienie tajemnicy zawodowej radcy Ethics. prawnego radcowskiego. sankcjonowana na Wiedza Prawnicza numer 1/2013 gruncie Strona 94