Porównanie konsumpcji w gospodarstwach domowych na początku

Porównanie konsumpcji w gospodarstwach domowych na początku

Dr inż. Marlena Piekut – Kolegium Nauk Ekonomicznych i Społecznych, Politechnika Warszawska.
E-mail: [email protected]
Porównanie konsumpcji w gospodarstwach domowych na początku XXI w.
1. Wstęp
Na konsumpcję w gospodarstwach domowych wpływa wiele czynników o charakterze
ekonomicznym,
społeczno-demograficznym,
przyrodniczym.
Rolą
funkcjonowania
gospodarstwa domowego jest zaspokojenia potrzeb jego członków. Potrzeba to stan braku
czegoś, który powoduje, że podejmowane są działania, które zmierzają do likwidacji tego
stanu. Zaspokajanie wielu potrzeb realizowane jest poprzez rynek. Przedsiębiorcy, by
utrzymać się na rynku muszą dostosowywać ofertę produktową do potrzeb konsumentów.
Powinni obserwować pojawiające się trendy w konsumpcji. Zmienność zachowań
konsumentów jest czynnikiem dynamizującym zachowania przedsiębiorstw, przedsiębiorcy
muszą dostosowywać swoje działania do sytuacji zachodzących w obrębie obsługiwanych
przez nie rynków. Obserwując poziom i strukturę wydatków w gospodarstwach domowych w
różnych krajach uwidaczniają się różnice. Wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym w
gospodarstwach domowych krajów biedniejszych struktury konsumpcji będą upodabniały się
do struktur konsumpcji w krajach bogatszych. Saksoński statystyk, badacz budżetów
gospodarstw domowych Ernest Engel w XIX w. wskazał na pewne prawidłowości w
konsumpcji. Zauważył, że wraz ze wzrostem dochodów rośnie ogólny poziom wydatków i
spożycia. Okazało się też, że tempo wzrostu wydatków na żywność jest słabsze niż artykułów
nieżywnościowych, w efekcie czego w gospodarstwach domowych zamożniejszych udział
wydatków na żywność w wydatkach ogółem gospodarstw domowych jest niższy. Rośnie
natomiast w strukturze wydatków znaczenie usług związanych z kształceniem i rekreacją.
2. Cel, zakres i metodologia badawcza
Celem
artykułu
jest
zaprezentowanie
poziomu
i
struktury
konsumpcji
w
gospodarstwach domowych wybranych krajów oraz wskazanie na trendy w konsumpcji.
Artykuł obejmuje następujące części. Po krótkim wstępie, przedstawiono cel i
metodologię badawczą. Następnie skupiono się na poziomie i strukturze wydatków
konsumpcyjnych w wybranych krajach. Kolejny dział odniesiono się do ogólnoświatowych
trendów pojawiających się w sferze konsumpcji. Artykuł kończy podsumowanie.
1
Analizą objęto dane statystyczne pochodzące z urzędów statystycznych Niemiec,
Polski oraz Ukrainy, a także dane Eurostat. Ze względu na brak jednolitej metodologii przy
podawaniu danych liczbowych nie wszystkie dane można było porównać.
Do zobrazowania podobieństw i różnic w wydatkach konsumpcyjnych wybranych
krajów zastosowano analizę Warda. Jest to hierarchiczna metoda grupowania, niewymagająca
wcześniejszego podania liczby skupień. Na początku procedury zakłada się, że każda
jednostka (obiekt) stanowi osobne skupienie, następnie krokowo łączy się w grupy obiekty
najbardziej do siebie podobne, aż do uzyskania jednego skupienia zawierającego wszystkie
obserwacje.
Analiza skupień metodą Warda uważana jest za efektywną, ponieważ zapewnia
homogeniczność obiektów wewnątrz skupień, a jednocześnie ich heterogeniczność między
skupieniami [1]. W pierwszej klasyfikacji dotyczącej poziomu wydatków konsumpcyjnych
wykorzystano dziesięć zmiennych charakteryzujących poziom wydatków na konsumpcję
bieżącą na 1 mieszkańca w kolejnych latach 2001-2011 r.. Tworząc drugi model użyto
dwanaście zmiennych charakteryzujących strukturę wydatków w gospodarstwach domowych.
Analizę statystyczną dokonano z wykorzystaniem programów Statistica 10 i Excel.
3. Poziom i struktura wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych
Podstawowym
wyróżnikiem
współczesnych
społeczeństw
jest
konsumpcja.
Konsumpcja to najbardziej powszechna czynność człowieka, celem jej jest zaspokajanie
potrzeb ludzkich. W wyniku konsumpcji zużywane są przedmioty konsumpcji, którymi są
dobra żywnościowe, nieżywnościowe oraz usługi. Wyróżnia się konsumpcję prywatną oraz
publiczną. Konsumpcja prywatna to konsumpcja dóbr nabytych z własnych środków osoby
lub gospodarstwa domowego. Natomiast konsumpcja publiczna finansowana jest ze środków
społecznych (budżet państwa, fundusz socjalny zakładu pracy itp.). Podmiotami konsumpcji
są osoba (konsument) i gospodarstwo domowe. Konsument to podmiot konsumpcji.
Konsumuje on produkty i usługi zaspokajające potrzeby podstawowe oraz zużywa
urządzenia, wyroby i inne dobra dla zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu [2, s. 138].
Kolejnym pojęciem jest gospodarstwo domowe, czyli zespół osób spokrewnionych
lub niespokrewnionych, które mieszkają razem i wspólnie się utrzymują, a jeśli któraś z osób
mieszkających razem oddzielnie się utrzymuje, to osoba ta tworzy oddzielne gospodarstwo
domowe [3, s. 18]. Gospodarstwo domowe stanowi bazę ekonomiczną jednostki lub grupy
osób, które są ze sobą powiązane więzami rodzinnymi lub innego rodzaju i przez właściwy
sobie obszar gospodarowania mają bezpośredni związek z konsumpcją [4, s. 16-17]. Inni
autorzy [5, s. 19; 6, s. 19-20] definiują gospodarstwo domowe jako społeczno-ekonomiczny
2
system zdeterminowany przez swoją strukturę osobową i materialną. Na system ten składa się
czynnik ludzki, czyli osoba lub grupa osób wspólnie zamieszkujących, łączących swoje
dochody oraz wnoszących swoją pracę, aspiracje i potrzeby; czynnik materialny, czyli ogół
środków finansowych oraz dóbr wykorzystywanych w procesie organizacji i realizacji
spożycia, a znajdujących się w gospodarstwie domowym oraz czynnik społecznoekonomicznej działalności, czyli całokształt działań podejmowanych przez domowników i
stanowiących powiązanie pomiędzy gospodarstwem domowym a gospodarką narodową.
Poniżej zostaną omówione wydatki na konsumpcję prywatną oraz ich struktura w
gospodarstwach domowych wybranych krajów.
W 2011 roku [7, s. 57] najwięcej na konsumpcję prywatną - wśród analizowanych
krajów - wydawali Luksemburczycy ponad 27,5 tys. euro na osobę a następnie Duńczycy
prawie 21 tys. euro na osobę. Najmniejsze wydatki konsumpcyjne odnotowano na Węgrzech
około 5,3 tys. euro na osobę oraz w Polsce, Estonii, na Łotwie i Litwie – około 6 tys. euro na
osobę. Średnie wydatki na spożycie prywatne w gospodarstwach domowych w UE-27 krajów
wyniosły około 14,6 tys. euro na osobę, w Japonii 19,9 tys. euro a w Stanach Zjednoczonych
24,7 tys. euro.
Pierwsza dekada XXI w. rozpoczęła się od poprawiającej się koniunktury i
zwiększającego się tempa wzrostu gospodarczego. We wszystkich krajach UE bezwzględne
wydatki konsumpcyjne w gospodarstwach domowych ulegały zwiększeniu [7, s. 57]. Produkt
Światowy Brutto w latach 2001-2003 zwiększył się w sumie o 9,6%. Przyspieszenie
gospodarcze było widoczne również w kolejnym trzyleciu poprzedzającym kryzys
gospodarczy [8, s. 118-119]. Pierwsze symptomy kryzysu w gospodarstwach domowych
objawiające się spadkiem wydatków na konsumpcję pojawiły się w 2008 r. w Wielkiej
Brytanii i w Szwecji (tab. 1). W porównaniu do 2007 r. w 2008 r. zaobserwowano
bezwzględny spadek wydatków na konsumpcję w Wielkiej Brytanii - o ponad 2,8 tys. euro na
osobę oraz w Szwecji - o ponad 280 euro na osobę. Kryzys do większości europejskich
gospodarstw domowych dotarł w 2009 r., kiedy to odnotowano spadki w bezwzględnym
poziomie wydatków konsumpcyjnych. W 2009 r. w relacji do 2008 r. w gospodarstwach
domowych poniesiono niższe wydatki konsumpcyjne, od 125 euro na osobę w Republice
Czeskiej do prawie 2, 4 tys. euro w Wielkiej Brytanii. Obniżenia się bezwzględnych
wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych w 2009 r. nie zaobserwowano
jedynie w Niemczech, Austrii, Luksemburgu, Malcie oraz Słowacji. W 2010 r. w porównaniu
do 2008 r. wszystkie analizowane kraje odnotowały bezwzględny wzrost wydatków na
konsumpcję w gospodarstwach domowych, od minimalnych wzrostów wynoszących 4 euro
3
na osobę w Słowacji do prawie 2,5 tys. euro na osobę w Szwecji. W 2011 r. zaobserwowano
dalszy wzrost wydatków konsumpcyjnych w analizowanych krajach europejskich, wyjątek
stanowiła Grecja, gdzie bezwzględny poziom wydatków na konsumpcję obniżył się w
porównaniu do roku 2010 o prawie 630 euro na jednego mieszkańca. Jeśli chodzi o Japonię to
od początku I dekady XXI wieku obserwowano systematyczny spadek w poziomie wydatków
na konsumpcję w gospodarstwach domowych, w 2001 r. średnio na osobę przeznaczano 21
tys. euro, podczas gdy w 2007 r. trochę ponad 14 tys. euro na osobę. Od 2008 r.
zaobserwowano wzrost wydatków na konsumpcję w Japonii. Podobne tendencje na początku
XXI w. zaobserwowano w Stanach Zjednoczonych, w 2001 r. średnie wydatki na 1
Amerykanina wynosiły prawie 28 tys. euro a w 2008 r. ponad 22,4 tys. euro. W 2011 r.
średnie wydatki konsumpcyjne wyniosły 24,7 tys. euro na osobę.
Na Ukrainie zaobserwowano systematyczny wzrost wydatków na konsumpcję,
największy w 2008 r., o 50% w stosunku do roku 2007, a najmniejszy w 2009 –o 6% w
stosunku do roku poprzedniego. Konsumenci ukraińscy w omawianym okresie przeznaczali
na konsumpcję od 607 UAH w 2001 r. do prawie 3,5 tys. UAH w 2011 r. [9, http].
Ze względu na różnice metodologiczne przy wyliczaniu wydatków konsumpcyjnych w
gospodarstwach domowych w analizie skupień nie uwzględniono Ukrainy. Analizie poddano
tylko te kraje, których dane zawarte były w opracowaniu pochodzącym ze Statistisches
Bundesamt.
Analiza skupień posłużyła do pogrupowanie krajów o podobnym poziomie wydatków
konsumpcyjnych i podobnych tendencjach w tych wydatkach. W analizie uwzględniono
poziom wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych wyrażony w euro w latach
2001-2011 z 35 krajów europejskich oraz średni poziom wydatków konsumpcyjnych w Unii
Europejskiej (27 krajów). W wyniku przeprowadzenia analizy uzyskano sześć skupień, które
liczyły od 3 do 12 państw.
W I skupieniu odnotowano Grecję, Hiszpanię i Cypr oraz UE (27 krajów). Wymienione
kraje na początku pierwszej dekady XXI w. posiadały niższe wydatki na konsumpcję w
gospodarstwach domowych niż średnia dla Unii Europejskiej. Do 2008 r. we wszystkich
krajach wydatki bieżące na konsumpcję ulegały zwiększaniu, a w przypadku Grecji i Cypru w
2008 r. średnie wydatki konsumpcyjne przekroczyły średnią unijną. W 2009 roku
zaobserwowano spadek wydatków na konsumpcję, największy na Cyprze (w porównaniu do
roku poprzedniego o 9%) oraz w Hiszpanii (o 6%). Średnie wydatki konsumpcyjne na osobę
w 2011 r. kształtowały się od ponad 13,4 tys. euro w Hiszpanii do prawie 14,4 tys. euro w
Grecji, średnia dla UE (27) wyniosła 14,6 tys. euro.
4
Skupienie II obejmowało Maltę, Portugalię i Słowenię. Kraje te charakteryzowały się
niższymi wydatkami gospodarstw domowych niż średnia dla UE, wydatki konsumpcyjne
stanowiły około 2/3 średnich wydatków gospodarstw domowych w Unii Europejskiej. Malta
wykazała w omawianym okresie względną stabilizację lub wzrost wydatków na konsumpcję.
Natomiast w Portugalii i Słowenii, po okresie wzrostu wydatków na konsumpcję,
zaobserwowano ich spadek w 2009 r., odpowiednio o 5% i 2%. W 2011 r. wydatki na
konsumpcję na osobę wynosiły od ponad 9,4 tys. euro na Malcie do ponad 10,6 tys. euro w
Portugalii.
Wyszczególnienie
2002
2003
2004
Cypr
EU 27
Grecja
Hiszpania
2
3
7
4
3
1
6
4
7
4
6
6
Malta
Portugalia
Słowenia
-0
3
6
1
2
5
4
5
4
Austria
Belgia
Finlandia
Francja
Niderlandy
Niemcy
Szwecja
Włochy
1
1
4
2
3
0
5
3
2
2
4
3
2
2
4
3
3
4
4
3
2
2
3
2
Dania
Irlandia
Islandia
Japonia
Wielka Brytania
3
7
4
-8
3
2
5
6
- 10
-5
6
4
8
-2
7
Luksemburg
Norwegia
Stany Zjednoczone
Szwajcaria
5
11
-2
3
-4
-1
- 13
-3
3
1
-4
0
Bułgaria
Chorwacja
Estonia
Litwa
Łotwa
Polska
Republika Czeska
9
12
14
10
6
2
16
8
4
11
10
1
- 10
2
12
7
12
12
14
5
7
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
I skupienie
6
6
10
9
-9
1
1
4
4
4
0
-5
4
3
3
7
7
8
-1
0
-4
6
6
5
1
-6
2
2
II skupienie
3
4
2
8
1
1
4
4
5
5
4
-5
4
-1
4
5
10
9
-2
0
2
III skupienie
4
3
3
3
1
3
4
3
4
4
4
-1
4
2
4
5
5
5
-2
5
6
4
4
4
3
-1
2
2
3
2
3
2
-3
1
1
2
3
1
3
0
3
4
2
4
4
-2
-9
16
8
3
3
3
2
-2
2
2
IV skupienie
5
5
4
2
-3
4
1
6
7
7
-0
- 12
-3
26
-3
8
- 38
- 19
10
8
-1
-6
-9
5
13
13
4
4
4
4
- 13
- 13
8
2
V skupienie
4
4
4
5
0
2
3
10
5
6
1
-5
14
5
5
4
-5
-5
3
8
-1
1
1
-1
7
5
12
12
VI skupienie
15
11
19
11
-6
3
4
9
8
10
9
-6
1
4
14
20
18
2
- 16
1
9
14
16
19
16
- 13
-2
13
17
29
26
9
- 20
7
12
17
10
11
19
- 15
14
4
11
11
9
19
-6
5
4
5
Republika
Macedonii
Rumunia
Słowacja
Turcja
Węgry
Ukraina
16
9
10
10
21
5
5
12
14
9
8
12
7
6
10
21
32
22
16
13
15
16
22
5
8
8
-1
Zmiany na Ukrainie
23
36
17
12
24
21
12
14
17
9
20
2
5
-5
- 19
4
- 11
- 13
2
8
0
24
4
7
7
3
-1
3
19
50
6
12
12
Tab. 1. Procentowe zmiany wydatków na konsumpcję w gospodarstwach domowych
wybranych krajów w latach 2002-2011, rok poprzedni stanowi 100% w stosunku do roku
następnego
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych [7, s. 56]
III skupienie objęło Belgię, Niemcy, Francję, Włochy, Niderlandy, Austrię, Finlandię i
Szwecję. W krajach tych odnotowano wyższy poziom wydatków na konsumpcję niż średnia
dla UE. Do 2008 r. prawie we wszystkich krajach odnotowano wzrost wydatków na
konsumpcję w gospodarstwach domowych. Natomiast do 2011 r. tendencję wzrostową
zachowały tylko Niemcy i Austria, w pozostałych krajach wydatki na konsumpcję uległy
zmniejszeniu, w 2009 r. w porównaniu do 2008 r. od -1% w Belgii i Francji do -9% w
Szwecji. W 2011 r. wydatki na konsumpcję wynosiły od prawie 15,6 euro na osobę we
Włoszech do około 18,7 tys. euro na osobę w Austrii.
IV skupienie utworzyły Dania, Wielka Brytania, Irlandia, Islandia i Japonia. W
gospodarstwach domowych tych krajów przeznaczano na konsumpcję więcej niż średnio w
gospodarstwie domowym UE-27. Na podstawie danych dotyczących wydatków na
konsumpcję zauważa się, że w Wielkiej Brytanii i Islandii najwcześniej objawiły się skutki
kryzysu, wydatki na konsumpcje obniżyły się rok wcześniej niż w pozostałych skupieniach,
tj. w 2008 r. nastąpił spadek rzeczonych wydatków o 38% w Islandii i 13% w Wielkiej
Brytanii. Natomiast w Japonii odnotowano sukcesywne spadki wydatków na konsumpcję od
2002 r. do 2007 r. , największe w 2003 i 2007 r. Koniec I dekady XXI wieku przyniósł
wzrosty w wydatkach konsumpcyjnych we wszystkich wymienionych krajach.
W V skupieniu znalazły się Luksemburg, Norwegia, Szwajcaria oraz Stany
Zjednoczone. W skupieniu tym odnotowano najwyższe wydatki na konsumpcję w
gospodarstwach domowych. W porównaniu do średniej dla Unii Europejskiej wydatki te były
nawet ponad dwukrotnie większe. We wszystkich krajach na początku omawianej dekady
odnotowano spadek wydatków na konsumpcję, natomiast w 2008 roku, czyli w roku, w
którym w większości krajów europejskich odnotowano spadki w omawianym skupieniu
jedynie w Norwegii obniżyły się wydatki na konsumpcję o 5%.
6
Do VI skupienia zakwalifikowano kraje, których poziom wydatków na konsumpcję był
najniższy wśród wszystkich skupień. Do skupienia tego zakwalifikowały się: Bułgaria,
Republika Czeska, Estonia, Łotwa, Litwa, Węgry, Polska, Rumunia, Słowacja, Republika
Macedonii i Turcja. W 2009 r. w porównaniu do 2008 r. zauważono spadek wydatków na
konsumpcję z wyjątkiem Słowacji. Największe spadki odnotowano na Łotwie o 20% i w
Rumunii o 19%.
Powyższe dane obrazują tendencje w wydatkach konsumpcyjnych w gospodarstwach
domowych w poszczególnych państwach. Sytuację gospodarstw domowych obrazuje też
struktura wydatków konsumpcyjnych wskazująca poszczególne grupy kosztów ponoszonych
w
związku
z
funkcjonowaniem
gospodarstw
domowych.
Struktura
wydatków
konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych to ważny miernik oceny funkcjonowania
rynku. Analiza struktury wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych pozwala
na przyjrzenie się podobieństwom i różnicom w poziomie życia poszczególnych gospodarstw
domowych, pozwala również ocenić poziom życia całego społeczeństwa [10, s. 479].
Gospodarstwa domowe podejmując decyzję, które potrzeby mają być zaspokojone dzielą
swój budżet w zależności od możliwości finansowych.
Zgodnie z prawem Engla w miarę wzrostu dochodów w gospodarstwach domowych
maleje udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem. Żywność jest potrzebą
podstawową więc musi być zaspokajana w pierwszej kolejności. W krajach UE udział
wydatków na żywność kształtował się od około 9% w Luksemburgu i Wielkiej Brytanii do
20% na Łotwie, średnio dla UE wyniósł 13% wydatków ogółem (tab. 2). Wydatki na dobra
wyższego rzędu wzrastają zarówno w ujęciu bezwzględnym, jak i względnym przy relatywnie
większych dochodach w gospodarstwach domowych. W gospodarstwach domowych z Danii,
Wielkiej Brytanii, Finlandii, Niderlandów oraz Szwecji zaobserwowano największe udziały
wydatków na rekreację i kulturę. Najniższe udziały wydatków na dobra wyższego rzędu
zauważono w Grecji około 6%.
Analiza skupień posłużyła do pogrupowania krajów podobnych pod względem
struktury wydatków w gospodarstwach domowych w 2011 r. Uzyskano pięć skupień państw
ze względu na strukturę wydatków konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych. W
skupieniach znajdowało się od 3 do 7 krajów.
W I skupieniu znalazły się Portugalia, Malta, Cypr i Grecja. Cechą charakterystyczną
były najwyższe udziały w wydatkach ogółem wydatków na usługi hotelarsko-restauracyjne,
od ponad 11% w Portugalii do ponad 15% na Cyprze i Malcie.
7
Do skupienia II zakwalifikowano Estonię, Łotwę, Słowenię i Węgry. W skupieniu tym
spostrzeżono względnie wysoki udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe - około
17-20% oraz na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe – 7-9%, z wyjątkiem Słowenii, gdzie
Rekreacja i kultura
Usługi hotelarskorestauracyjne
Inne towary i usługi
23,8
18,6
13,2
15,3
4,0
5,0
7,0
5,8
2,9
3,4
3,5
3,1
6,4
5,0
4,4
5,9
11,8
11,5
12,5
12,6
5,6
7,9
10,7
7,2
2,4
2,7
1,1
1,3
11,7
15,3
15,1
11,2
7,0
7,8
10,2
11,6
19,8
19,9
17,1
14,8
9,1
7,4
7,4
5,4
6,3
4,9
2,8
5,5
20,0
24,8
21,9
19,4
4,0
3,5
4,3
6,1
3,3
3,3
3,7
3,2
2,6
3,8
4,3
3,7
13,2
13,6
13,0
15,1
6,4
7,3
7,5
8,7
0,6
1,8
1,4
1,2
7,5
4,8
6,7
6,9
7,1
5,0
9,9
10,0
14,5
18,9
17,4
9,2
6,5
5,0
3,1
4,2
4,0
26,5
24,3
25,5
5,4
4,5
6,1
3,1
2,9
3,7
2,4
4,4
4,0
9,4
10,0
7,3
9,8
7,7
9,5
0,7
1,2
1,5
7,4
2,8
5,5
8,6
12,6
10,6
13,4
11,4
11,5
13,5
11,8
12,2
12,2
3,5
3,5
3,2
3,2
3,1
4,9
3,6
5,0
4,6
4,9
4,3
5,4
4,9
4,8
23,9
29,1
24,4
25,1
23,8
26,9
26,9
5,7
5,0
6,2
5,8
6,0
5,3
5,0
2,1
1,7
2,6
2,6
4,1
2,2
3,3
5,6
2,8
4,8
3,9
2,7
4,7
3,2
12,4
12,3
14,0
14,4
12,5
11,2
13,3
9,0
10,9
8,9
8,4
10,0
11,3
11,1
0,5
0,8
1,0
0,8
0,6
0,4
0,3
6,1
5,2
5,9
7,1
5,1
6,4
5,6
12,8
12,6
12,6
11,1
14,8
9,5
10,7
12,9
12,3
14,2
8,5
9,9
9,1
3,6
3,3
2,8
8,4
3,4
3,7
5,3
5,4
7,4
4,6
5,7
6,0
23,6
23,6
22,4
23,9
21,5
24,0
5,7
5,8
7,2
6,4
6,5
5,0
2,6
2,6
2,4
1,7
2,1
2,2
3,6
3,6
2,9
2,0
3,5
1,8
13,2
13,4
12,8
19,1
13,4
14,3
8,8
8,9
7,3
6,9
10,4
10,7
1,1
1,1
1,0
0,8
0,7
1,5
8,6
8,9
10,2
7,0
12,1
10,1
10,9
11,0
9,6
10,5
10,7
11,5
51,3
3,4
5,8
9,6
2,2
2,6
3,1
4,0
2,0
1,3
2,5
12,2
Edukacja
Komunikacja
3,7
6,0
4,4
6,0
Opieka zdrowotna
4,4
4,4
3,0
3,1
Łączność
Wyposażenie wnętrz
16,2
12,6
15,0
16,8
Napoje alkoholowe,
wyroby tytoniowe
Utrzymanie mieszkania
I skupienie
Grecja
Cypr
Malta
Portugalia
II skupienie
Estonia
Łotwa
Węgry
Słowenia
III skupienie
Republika Czeska
Polska
Słowacja
IV skupienie
Belgia
Dania
Niemcy
Francja
Niderlandy
Finlandia
Szwecja
V skupienie
UE - 27
UE - 15
Włochy
Luksemburg
Austria
Wielka Brytania
Struktura na
Ukrainie
Ukraina
Żywność i napoje
bezalkoholowe
Wyszczególnienie
Odzież i obuwie
odsetki te były niższe niż w pozostałych krajach.
Tab. 2. Struktura wydatków w gospodarstwach domowych w 2011 r. w wybranych krajach, w
% wydatków ogółem
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych [7, s. 61]
8
W III skupieniu odnotowano Polskę, Słowację i Republikę Czeską. W krajach tych
zaobserwowano względnie wysokie udziały wydatków na napoje alkoholowe i wyroby
tytoniowe, od 5% do ponad 9% wydatków konsumpcyjnych ogółem. Wydatki podstawowe,
związane z zakupem żywności i utrzymaniem mieszkania, pochłaniały w omawianych
gospodarstwach domowych od 41% w Republice Czeskiej do 43% wydatków ogółem w
Polsce i Słowacji, co świadczy o niekorzystnej sytuacji materialnej społeczeństw tych krajów.
Skupienie IV objęło Belgię, Danię, Niemcy, Francję, Niderlandy, Finlandię i Szwecję.
W grupie tej zaobserwowano względnie najwyższe udziały wydatków na utrzymanie
mieszkania w wydatkach ogółem - od 24% w Niderlandach, Belgii i Niemczech do 19% w
Danii oraz relatywnie niskie udziały wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe, od 11%
w Danii do blisko 14% we Francji.
W V skupieniu znalazły się takie kraje, jak Wielka Brytania, Austria, Luksemburg i
Włochy oraz UE (15) i UE (27). Cechą charakterystyczną trzech pierwszych państw były
relatywnie małe udziały wydatków na żywność – około 9-10%, natomiast we Włoszech
udział wydatków na żywność kształtował się na poziomie około 14%. Brytyjczycy i
Luksemburczycy, to także społeczności, w których znaczącą część dochodów pochłaniały
opłaty związane z komunikacją, tj. ponad 14% w Wielkiej Brytanii i ponad 19% w
Luksemburgu. O ile w Wielkiej Brytanii ceny paliw są jedne z najwyższych w Europie, to w
Luksemburgu wręcz odwrotnie - ceny paliw są jednymi z niższych. W skupieniu tym
zaobserwowano też względnie wysokie wydatki na usługi hotelarsko-restauracyjne, od ponad
7% we Włoszech do prawie 11% w Wielkiej Brytanii. W gospodarstwach domowych
omawianego skupienia wydatki związane z potrzebami podstawowymi, tj. zakup żywności
oraz opłaty związane z mieszkaniem były najniższe i wynosiły od 31% w Austrii do 37% we
Włoszech.
Według danych Державна служба статистики України [9, http] na Ukrainie w 2001 r.
wydatki na żywność i opłaty za mieszkanie, czyli dobra podstawowe pochłaniały prawie 70%
wydatków ogółem. Udział wydatków na żywność z każdym rokiem obniżał się i w 2011 r.
osiągnął wartość 51%, natomiast wydatki na utrzymanie mieszkania pozostały na stałym
poziomie pochłaniając około 10% budżetu gospodarstw domowych. Dobra wyższego rzędu,
takie jak usługi rekreacyjno-kulturalne pochłaniały w omawianych latach od 1,8% do 2,6%
wydatków ogółem, natomiast udział wydatków na usługi hotelarsko-restauracyjne zwiększyły
się z 1,1% w 2001 r. do 2,5% w 2011 r.
Z przeprowadzonej analizy wynika, że struktura wydatków w gospodarstwach
domowych z krajów o wyższym poziomie rozwoju gospodarczego, dysponujących relatywnie
9
wyższym poziomem dochodów na osobę cechuje nowocześniejsza struktura konsumpcji, tj.
mniejszy udział wydatków na żywność, wyższy na usługi. Wśród analizowanych krajów
europejskich korzystniejszą strukturą wydatków cechują się: Wielka Brytania, Luksemburg,
Dania, Austria, Finlandia, Szwecja, Belgia, Francja, Norwegia, Niemcy, Niderlandy. Przy
relatywnie
niskim
obciążeniu
budżetów
domowych
wydatkami
na
żywność,
w
gospodarstwach tych można więcej przeznaczać na potrzeby wyższego rzędu - rekreację,
kulturę i inne usługi. W gospodarstwach domowych z Ukrainy, Polski, Słowacji, Czech,
Łotwy i Estonii względnie wysokie wydatki na potrzeby podstawowe uniemożliwiają
niejednokrotnie zaspokajanie potrzeb wyżej
postawionych w hierarchii Maslowa.
Przeprowadzone analizy poziomu oraz struktury wydatków w europejskich gospodarstwach
domowych
wskazują
konsumpcyjnych
na
polaryzację
gospodarstw
konsumpcji.
domowych
i
Kraje
korzystniejszej
o
wyższych
strukturze
wydatkach
konsumpcji
zlokalizowane są na północy i zachodzie Europy, natomiast kraje z niższymi wydatkami i
względnie niekorzystną strukturą konsumpcji w gospodarstwach domowych zajmują tereny
Europy Wschodniej.
Dwubiegunowość konsumpcji w gospodarstwach domowych występuje też wewnątrz
krajów. Część gospodarstw domowych żyje w biedzie, drugą część gospodarstw domowych
dotyka problem konsumpcjonizmu [11]. Nadmierna konsumpcja obserwowana jest zarówno
w krajach wysoko rozwiniętych, jak i o niższym poziomie rozwoju [12, s. 55]. Bylok [13, s.
317] wskazuje, że polaryzacja dochodów stanowi barierę utrudniającą rozwój społeczny i
gospodarczy Polski, znaczące różnice w poziomie konsumpcji między gospodarstwami
domowymi są determinantą poszerzającą obszar niekorzystnych zjawisk społecznych, w tym
także patologicznych w społeczeństwie.
4. Ogólnoświatowe trendy w konsumpcji w gospodarstwach domowych
We współczesnym świecie konsumpcja dóbr oraz usług podlega intensywnym
przemianom. Pojawiają się nowe zjawiska w zachowaniach konsumentów nie tylko w
gospodarstwach domowych z krajów bogatszych ale również w krajach o mniej korzystnej
sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych.
W związku z rozwojem interaktywnych środków przekazu informacji, rozwojem
mediów, powszechnym dostępem do radia, telewizji, globalizacją, wzajemnym przenikaniem
doświadczeń różnych kultur następuje globalne przenoszenie i unifikacja zachowań
konsumpcyjnych. Identyczne lub podobne wzorce konsumpcji rozprzestrzeniają się w skali
ponadnarodowej [14, s. 136-137]. Procesom tym sprzyja zwiększająca się z każdym rokiem
zasobność gospodarstw domowych w dostęp do Internetu.
10
W 2012 r. największą dostępność do Internetu w gospodarstwach domowych
zadeklarowali Islandczycy, Holendrzy, Norwegowie, Luksemburczycy, Szwedzi oraz
Duńczycy, 92% i więcej gospodarstwa domowych posiadało połączenie z Internetem. Średnio
w Unii Europejskiej (27) 76% gospodarstw domowych posiadało Internet. Najmniejszy
odsetek gospodarstw domowych posiadających dostęp do Internetu odnotowano w Bułgarii –
51%, Grecji oraz Rumunii po 54%. Od 2008 r. do 2012 r. odsetek gospodarstw posiadających
dostęp do Internetu zwiększył się od 7 punktów procentowych w Islandii i 8 punktów
procentowych w Niderlandach i Szwecji do 24 punktów procentowych w Rumunii i 26
punktów procentowych w Bułgarii. Dostęp do Internetu zwiększono przede wszystkim w
gospodarstwach domowych tych państw, w których dostęp ten był relatywnie niski na
początku omawianego okresu.
2002
%
51 54 54
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
85 87 87
80 81
75 75 76 77 78 79
74
68 69 69 70
61 62 62 63 65
2011
2012
92 92 93 93 94 95
Bułgaria
Grecja
Rumunia
Portugalia
Cypr
Litwa
Włochy
Republika Czeska
Hiszpania
Łotwa
Węgry
Polska
Słowenia
Estonia
Słowacja
UE (27)
Malta
Belgia
Austria
Francja
Irlandia
Niemcy
Finlandia
Wielka Brytania
Dania
Szwecja
Luksemburg
Norwegia
Niderlandy
Islandia
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
2003
Wykres 1. Udział gospodarstw domowych wyposażonych w łącze internetowe w wybranych
krajach europejskich w latach 2002-2012, w %
Komentarz: na wykres naniesiono dane za rok 2012
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, isoc_ci_in_h-1, dostęp
18.05.2013 r. [15, http]
Warto zauważyć, że w dobie kryzysu konsumenci stają się coraz bardziej ostrożni w
podejmowaniu decyzji o zakupie towarów i korzystaniu z usług. Wyniki badań ConsumerLab
2012 [16, http] dowodzą jednak, że kryzys nie wpływa na korzystanie z elektronicznych
usług. Wśród najbardziej widocznych trendów konsumenckich okazuje się, że dostęp do
Internetu jest podstawą, konsumenci nie wyobrażają sobie zrezygnować z niego. Obserwuje
się także proces wirtualizacji konsumpcji, czyli w coraz większym stopniu korzystania z
zakupów w Internecie. Kluczową okolicznością, która przygotowała konsumenta na przyjęcie
11
Internetu była coraz większa presja czasu oraz rosnące koszty utrzymania zmuszające do
podjęcia pracy przez kobiety. Zadania i obowiązki narzucone na konsumentów są niekiedy
tak liczne, że nie sposób ich wykonać w ciągu dnia, brak czasu zmusza ich do wykorzystania
innych form sprzedaży [17, s. 22-23]. Dodatkowo media społecznościowe ułatwiają
konsumentom podejmowanie decyzji przy zakupie wielu produktów i usług. Żaden
sprzedawca nie jest w stanie przez dłuższy czas prowadzić nieuczciwej sprzedaży
elektronicznej. Konsumenci na bieżąco oceniają oferentów dóbr i usług poprzez fora
internetowe.
Największy udział gospodarstw domowych dokonujących zakupów on-line odnotowano
w Wielkiej Brytanii, Norwegii i Danii, przynajmniej 60% gospodarstw domowych
dokonywało zakupów elektronicznie. Najmniejszy odsetek gospodarstw domowych, których
odnotowano zakupy przez Internet dotyczył Rumunii – 3%, Bułgarii – 6% oraz Włoch – 11%.
2002
%
3 6
2004
2005
2006
2007
21 22 22
16 17 17 18 18
11 13 14 15
2008
2009
2010
42
35 35 35 37 39
33
30
47
2011
2012
60 62 64
55 55 57 58
Rumunia
Bułgaria
Włochy
Portugalia
Litwa
Węgry
Grecja
Cypr
Estonia
Republika Czeska
Łotwa
Polska
Słowenia
Hiszpania
Słowacja
Belgia
UE (27)
Islandia
Irlandia
Malta
Austria
Francja
Finlandia
Niemcy
Niderlandy
Luksemburg
Szwecja
Dania
Norwegia
Wielka Brytania
70
60
50
40
30
20
10
0
2003
Wykres 2. Udział gospodarstw domowych, w których dokonano zakupów elektronicznych w
ciągu ostatnich 3 miesięcy w wybranych krajach, w latach 2002-2012, w %
Komentarz: na wykres naniesiono dane za rok 2012
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, isoc_ec_ibuy, dostęp 18.05.2013
r. [15, http]
Do trendów konsumpcyjnych można także zaliczyć wzrost udziału usług w konsumpcji
ogółem, czyli rozwój serwicyzacji. Od 2002 r. do 2011 r. udział wydatków na usługi
kulturalne, rekreacyjne oraz hotelarsko-gastronomiczne zwiększyły się w Polsce o ponad 2
punkty procentowe, tj. z 8,1% do 10,5%, a na Ukrainie o 1,5 punkta procentowego, tj. z 3%
do 4,5%.
12
Polska
Ukraina
12,0
10,0
8,0
6,0
4,0
2,0
0,0
%
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Wykres 3. Udział wydatków na usługi rekreacyjne, kulturalne i hotelarsko-gastronomiczne w
wydatkach ogółem w Polskich i ukraińskich gospodarstwach domowych w latach 2000-2011
Innym obserwowanym zjawiskiem jest domocentralizacja, czyli przeniesienie aktywności do
domów, wyposażanie ich w sprzęt przekazu informacji i kultury. To co kiedyś odbywało się w
przestrzeni publicznej teraz znajduje miejsce w zaciszu domowym, np. wyjście do kina zastępuje
zakup kina domowe.
Z każdym rokiem gospodarstwa domowe stają się zasobniejsze w dobra trwałego użytku.
Poziom wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałe jest wskaźnikiem poziomu
zamożności oraz pozycji konsumpcyjnej gospodarstwa domowego. Z badań [18, s. 101]
wynika, że najsilniejszą zależność z występowaniem dóbr trwałych w gospodarstwie
domowym odnotowuje się względem dochodu rozporządzalnego, a najmniejszą z lokalizacją
gospodarstwa domowego. W pierwszej dekadzie XXI w. ogromne znaczenie zaczęła
odgrywać informacja, dlatego też zasobność gospodarstw domowych w sprzęt elektroniczny
znacznie się poprawiła. W Polsce udział gospodarstw domowych posiadających komputer
osobisty uległ zwiększeniu ponad trzykrotnie, w 2001 r. 18% gospodarstw domowych
wyposażonych było w komputer, podczas gdy w 2011 r. – 67%. Natomiast na Ukrainie w
2001 r. komputer posiadły 2 na 100 gospodarstw domowych, a w 2012 r. 33 na 100
gospodarstw domowych.
Ważną rolę w przekazywaniu informacji i łączności potwierdza także rosnąca liczba
użytkowników telefonów komórkowych. Rejestracja zasobności gospodarstw domowych w
telefony komórkowe prowadzona jest w Polsce od 2003 r. a na Ukrainie od 2003 r. W Polsce
w ciągu siedmiu lat (2003-2011) liczba gospodarstw domowych posiadających telefon
komórkowy wzrosła z ponad 37% do ponad 90%. Na Ukrainie w 2004 r. liczba telefonów
komórkowych na 100 gospodarstw domowych wynosiła 15, podczas gdy w 2012 r. 187.
13
Jeśli poziom życia mierzono by wskaźnikiem wyposażenia gospodarstw w dobra trwałe
to w ostatnich latach poprawa jest widoczna, gospodarstwa domowe stają się coraz bardziej
zasobne w wiele sprzętów. Na obraz ten wpływa zapewne fakt, że wiele dóbr tanieje i tym
samym staje się bardziej dostępne dla coraz szerszego grona odbiorców. Niektóre dobra tracą
na popularności (np. telefony stacjonarne, magnetofony), ale przyczyną tego jest wypieranie
ich przez sprzęty nowsze technologicznie (telefon komórkowy, MP3). Jednak należy
pamiętać, że sam stan posiadania dóbr trwałego użytkowania nie jest dobrym wskaźnikiem
poziomu życia. Dane statystyczne obrazują ilościowy stan posiadania, nie uwzględniając
chociażby stopnia zużycia sprzętów, czy ich nowoczesności. Zalega [19, s. 17] wskazuje
jednak, że wzrost wyposażenia w dobra teleinformatyczne świadczy o unowocześnieniu
modeli konsumpcji i jest o wiele bardziej widoczny w gospodarstwach domowych
dysponujących większymi dochodami.
Odtwarzacze, nagrywarki DVD, Video, aparaty cyfrowe
Komputery
Lodówki i zamrażalki
Kuchenka mikrofalowa
w 100
gospodarstwach
domowych
Pralki
Anteny satelitarne
Telefony komórkowe
200
150
100
50
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2008
2010
2012
Wykres 4. Zasobność w dobra trwałego użytku w gospodarstwach domowych na Ukrainie w
latach 2000-2012,liczba danych dóbr w 100 gospodarstwach domowych
Źródło: opracowanie własne na podstawie Наявність У Домогосподарствах Товарів
Тривалого Користування, 2013
14
Antena satelitarna Odtwarzacz DVD
Odtwarzacz DVD
Cyfrowy aparat fotograficzny
Komputer osobisty
Telefon komórkowy
Pralka i wirówka elektryczna lub automat pralniczy
Chłodziarka lub zamrażarka
Kuchenka mikrofalowa
120,0
100,0
80,0
60,0
40,0
20,0
0,0
%
2000
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Wykres 5. Zasobność w dobra trwałego użytku w gospodarstwach domowych w Polsce w
latach 2000-2011, w %
Źródło: opracowanie własne na podstawie Budżety Gospodarstw Domowych 2012, GUS [20]
W sferze konsumpcji obserwuje się jeszcze wiele innych trendów, na przykład:
ekologizacją konsumpcji, czyli dążenie do racjonalniejszego wykorzystania
dóbr konsumpcyjnych, nabywania dóbr pozostawiających mniejszą ilość odpadów oraz
konsumowania „dóbr ekologicznych” [14];
etnocentryzm
konsumencki,
czyli
nabywanie
dóbr
rodzimych,
w
szczególności widoczna w przypadku osób starszych, zamieszkujących na wsiach;
dekonsumpcja, czyli ograniczenie konsumpcji do racjonalniejszych rozmiarów
[14, s. 142-143], trend ten wychodzi naprzeciw konsumpcjonizmowi
elitaryzacja konsumpcji, czyli wzrost znaczenia produktów unikatowych,
drogich, o niepowtarzalnych walorach estetycznych i użytkowych. Produkty te dostępne są
jedynie dla konsumentów dysponujących bardzo wysokimi dochodami [21, s. 136].
rytualizacja konsumpcji, czyli wykształcenie się pewnych ceremoniałów
zaspokojenia potrzeb, które często przyjmują charakter widowisk o imponującej oprawie
wizualnej i muzycznej, szczególnie uwidaczniających się w okresie Świąt Bożego
Narodzenia, karnawału, Świąt Wielkiej Nocy, czy Walentynek [21, s. 136].
15
efemeryzacja konsumpcji polegająca na nieustannej pogoni za nowymi
produktami, a w sferze konsumpcji żywności wzrost znaczenie produktów gotowych do
natychmiastowej konsumpcji (zupy i napoje typu instant, kawa 3 w 1) [21, s. 136].
Zauważa się, że współczesny konsument posiada większą świadomość swoich praw i
bardziej krytycznie podchodzi do oferty rynkowej. W coraz większym stopniu przejawia
także strategiczne umiejętności zarządzania budżetem. Cechuje go wielokulturowość,
wynikająca z powszechnej globalizacji. Z jednej strony poddaje się globalnym strategiom, z
drugiej zaś dąży do zachowania tożsamości i specyfiki kulturowej. Zauważa się większą
mobilność konsumenta w przestrzeni i w życiu społecznym. Następuje docenianie kultury i
dążenie do nabywania produktów ekologicznych [22, s. 28-29]. Wzrasta innowacyjność
konsumentów, zwłaszcza młodych, legitymujących się wyższym poziomem wykształcenia
oraz korzystna sytuacja materialną.
5. Wnioski
Nowy wiek XXI w wielu krajach dokonał przeobrażeń w wielu dziedzinach życia
społecznego. Te przeobrażanie rysują się także w gospodarstwach domowych. Dyfuzja
wzorów z Zachodu, motywacja do podnoszenia jakości życia rodzinnego poprzez chociażby
zakup nowoczesnego wyposażenia i sprzętu w gospodarstwach domowych, większe wydatki
na usługi hotelarsko-restauracyjne.
W I dekadzie XXI w. wydatki konsumpcyjne w gospodarstwach domowych zwiększały
się, a różnica w poziomie wydatków pomiędzy poszczególnymi krajami europejskimi
zmniejszała się. W okresie kryzysu nastąpiło obniżenie się, a w niektórych krajach
stabilizacja poziomu wydatków konsumpcyjnych. Od roku 2010 obserwuje się wzrost
wydatków na konsumpcję w większości krajów.
Generalnie w gospodarstwach domowych zlokalizowanych w Europie Zachodniej i
Północnej oraz w Japonii i Stanach Zjednoczonych obserwuje się wyższe wydatki na
konsumpcję oraz korzystniejszą jej strukturę, mniejszy udział wydatków na dobra
podstawowe a większy na usługi. W gospodarstwach domowych byłego Bloku Wschodniego
znaczącą część budżetów domowych pochłaniają wydatki na zaspokojenie potrzeb
żywnościowych oraz związanych z utrzymaniem mieszkania.
Mimo kryzysu gospodarczego w gospodarstwach domowych obserwuje się wzrost
wyposażenie w dobra trwałego użytku, wzrasta też ilość gospodarstw domowych posiadający
dostęp do Internetu.
Wyzwaniem współczesnym przedsiębiorców jest podążanie za zmieniającym się
konsumentem, odkrywanie nowych nisz rynkowych i zaspokajanie pojawiających się potrzeb.
16
Szybkie przystosowywanie się do zmian, elastyczność w działaniu, kreatywność i
innowacyjność to podstawowe priorytety dla świata biznesu.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
Ward J. H. 1963. Hierarchical grouping to optimize an objective function, Journal of the American
Statistical Association, 58, 301, s. 236-244 DOI: http://dx.doi.org/10.2307/2282967
Sztucki T. 1998 Encyklopedia Marketingu. Definicje, zasady, metody. Agencja Wydawnicza Placet,
Warszawa
Gospodarstwa domowe i rodziny. 2003: Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań.
Powszechny Spis Rolny. GUS, Warszawa
Gutkowska K., Ozimek I., Laskowski W. 2001. Uwarunkowania konsumpcji w polskich
gospodarstwach domowych. Warszawa: Wydawnictwo SGGW
Żelazna K. 1993: Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania pracy kobiet w wiejskim gospodarstwie
domowym. Wydawnictwo SGGW, Warszawa
Gutkowska K. 1997: Rodzinne gospodarstwa domowe na wsi w warunkach gospodarki rynkowej.
Wydawnictwo SGGW, Warszawa
Volkswirtschaftliche Gesamtrechnungen. Private Konsumasugaben unf Verfugbares Einkommen. 2012.
Wiesbaden: Statistiches Bundesamt
Kołodko G. 2010. Neoliberalizm i światowy kryzys gospodarczy. Ekonomista, 1, s. 117-125
Державна служба статистики України http://www.ukrstat.gov.ua/ dostęp 19.05.2013
Zalega T. 2011. Wpływ kryzysu na postawy i zachowania gospodarstw domowych wysokodochodowych.
Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy. Zeszyt Nr 18, s. 468-485
Piekut M. 2013 Konsumpcja w polskich gospodarstwach domowych na tle krajów europejskich.
Problemy Zarządzania, vol. 11, 1 (40), t.1: 23-39. DOI 10.7172/1644-9684.40.2
Piekut M. 2009. Polaryzacja konsumpcji w gospodarstwach domowych. Wiadomości Statystyczne, 7,
s. 55-68
Bylok F. 2004. Nierówności w dochodach i wydatkach w gospodarstwach domowych jako bariera
rozwoju społecznego w Polsce. Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy, Zeszyt Nr 5, 318-329
Bywalec Cz., Rudnicki L. 2002: Konsumpcja. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
Eurostat. Database 2012. Źródło elektroniczne dostęp 23.10.2012,
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/information_society/data/database
Internetowe trendy konsumenckie. Źródło elektroniczne dostęp 29.11.2012:
http://www.mt.com.pl/internetowe-trendy
Windham L., Orton K. 2001: Dusza nowego konsumenta. Wydawca CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa
Piekut M. 2008. Polskie gospodarstwa domowe – dochody, wydatki i wyposażenie w dobra trwałego
użytkowania. Warszawa: Wydawnictwo SGGW
Zalega T. 2012. Konsumpcja dóbr trwałego uzytku i zachowania przystosowawcze wśród plskich elit
ekonomicznych w warunkach kryzysu. Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy. Zeszyt Nr 24, s.
329-343
Budżety Gospodarstw Domowych 2001…2011, 2002…2012. Warszawa: GUS
Mróz B. 2004: Nowe zjawiska i tendencje w zachowaniach konsumentów w krajach rozwiniętych
gospodarczo. Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów. Zeszyt Naukowy 42, SGH, Warszawa
Mazurek-Łopacińska K. 2003: Zachowania nabywców i ich konsekwencje marketingowe. Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
17