Egzamin maturalny od 2015 r. - Zespół Szkół Centrum Kształcenia

Transkrypt

Egzamin maturalny od 2015 r.
1. Egzamin maturalny jest przeprowadzany:
 w liceum ogólnokształcącym – od maja 2005 r.
 w technikum – od maja 2006 r.
2. Egzamin maturalny w nowej formule będzie przeprowadzony po raz pierwszy:
 w liceum ogólnokształcącym – w maju 2015 r.
 w technikum – w maju 2016 r.
3. Każdy absolwent, który zdecyduje się przystąpić do egzaminu maturalnego, będzie
obowiązkowo zdawał pięć egzaminów:
 z języka polskiego – w części pisemnej i części ustnej
 z wybranego języka obcego nowożytnego – w części pisemnej i części ustnej
 z matematyki – w części pisemnej.
Egzaminy obowiązkowe w części pisemnej są przeprowadzane na poziomie
podstawowym. Dla egzaminów w części ustnej nie określa się poziomu egzaminu.
Aby zdać egzamin obowiązkowy – pisemny lub ustny – trzeba uzyskać minimum 30%
punktów możliwych do uzyskania.
4. Dodatkowo każdy absolwent będzie musiał przystąpić do egzaminu z jednego wybranego
przedmiotu dodatkowego w części pisemnej na poziomie rozszerzonym, a w przypadku
egzaminu z języka obcego nowożytnego – na poziomie rozszerzonym albo
dwujęzycznym.
5. Oprócz tego jednego obowiązkowego egzaminu, każdy absolwent może dodatkowo
przystąpić do egzaminów z kolejnych przedmiotów dodatkowych – od jednego do pięciu.
Egzaminy z przedmiotów dodatkowych są przeprowadzane tylko na poziomie
rozszerzonym, a w przypadku języków obcych – na poziomie rozszerzonym albo
dwujęzycznym. Wybór egzaminów z przedmiotów dodatkowych nie zależy od tego, do
jakiej szkoły absolwent uczęszczał, albo jakich przedmiotów uczył się w tej szkole.
6. Od maja 2015 r. zmienia się formuła części ustnej egzaminu z języka polskiego
– prezentację zastąpi wypowiedź ustna na określony temat. Zdający będzie losował
zadanie egzaminacyjne zawierające tekst kultury (literacki lub ikoniczny, lub
popularnonaukowy z zakresu wiedzy o języku) oraz odnoszące się do niego polecenie.
Zadaniem zdającego będzie – po 15-minutowym przygotowaniu – wygłoszenie
wypowiedzi monologowej, a następnie uczestniczenie w związanej z tą wypowiedzią
rozmowie z zespołem przedmiotowym.
7. Wyniki z egzaminów z poszczególnych przedmiotów w części pisemnej będą
przedstawiane w dwóch formach: (a) podobnie jak dotychczas – jako procent uzyskanych
punktów oraz (b) jako pozycja na skali centylowej, wskazująca, jaki odsetek zdających
uzyskał taki sam lub niższy wynik od posiadacza świadectwa.
8. Egzaminatorzy – oceniając prace zdających – będą stosowali nowe kryteria oceniania,
uwzględniające tzw. podejście holistyczne. Kluczowe w ocenie staje się określenie, na ile
zdający przybliżył się do pokonania progu zasadniczej trudności zadania. Nowe kryteria
dają zdającym większą swobodę w tworzeniu odpowiedzi, ale czynią pracę egzaminatora
jeszcze bardziej odpowiedzialną.
9. Zmiany w systemie egzaminów zewnętrznych służą między innymi temu, aby absolwenci
szkół ponadgimnazjalnych byli nie tylko lepiej przygotowani do podjęcia studiów
wyższych, ale posiadali również umiejętności umożliwiające im elastyczne
funkcjonowanie na rynku pracy. W egzaminie maturalnym od 2015 r. – zwłaszcza
w arkuszach na poziomie rozszerzonym – jeszcze większy niż dotychczas nacisk będzie
położony na sprawdzanie umiejętności niezbędnych każdemu studentowi i pracownikowi,
takich jak np. przetwarzanie informacji z różnych źródeł, w tym krytyczne analizowanie
i porównywanie ich treści, wnioskowanie, stawianie hipotez i ich weryfikowanie,
identyfikowanie i wyjaśnianie związków i zależności. Te w dużej mierze uniwersalne
umiejętności będą sprawdzane w zadaniach wymagających solidnej wiedzy z zakresu
danego przedmiotu, określonej w wymaganiach szczegółowych podstawy programowej.
10. W Opinii Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich o informatorach
maturalnych od 2015 r. (zamieszczonej w informatorach o egzaminie maturalnym od roku
szkolnego 2014/2015) stwierdzone zostało, że „zaprezentowana w […] informatorach
forma matury istotnie przyczyni się do tego, że młodzież przekraczająca progi uczelni
będzie lepiej przygotowana do podjęcia studiów wyższych”.
11. Materiały dotyczące egzaminu maturalnego w nowej formule – dostępne na stronie
internetowej CKE (http://cke.edu.pl/index.php/egzamin-maturalny-left/dla-lo-od-2015roku):
 dla zdających oraz nauczycieli









informatory o egzaminie maturalnym z poszczególnych przedmiotów – zawierają opis
egzaminu oraz przykładowe zadania z rozwiązaniami
przykładowe zestawy zadań z poszczególnych przedmiotów wraz z rozwiązaniami, w tym
przykładowymi wypracowaniami, i komentarzem
przykładowy arkusz z języka polskiego na poziomie podstawowym (wykorzystany do
przeprowadzenia diagnozy przedmaturalnej IBE-CKE-OKE)
zbiór zadań do części ustnej egzaminu z języka polskiego – 50 przykładowych zadań,
z komentarzem, każde z dwoma przykładowymi realizacjami, z dodatkowym
komentarzem dla nauczycieli
film z nagraną przykładową wypowiedzią w części ustnej egzaminu z języka polskiego
film o części ustnej egzaminu maturalnego z języka polskiego przeprowadzanego
z wykorzystaniem komputera
film informacyjny o egzaminie maturalnym
filmy z nagranymi przykładowymi wypowiedziami w części ustnej egzaminu z języków
obcych nowożytnych
dla nauczycieli oraz egzaminatorów



filmy z nagranymi przykładowymi wypowiedziami w części ustnej egzaminu z języków
obcych nowożytnych
materiał o rażących błędach językowych dla polonistów
materiał o zadaniach ikonicznych w części ustnej egzaminu maturalnego z języka
polskiego.
Dodatkowo również szkolenia dla egzaminatorów prowadzone przez CKE i OKE
(od listopada 2014 r. do kwietnia 2015 r.).
A. ZASADY PRZYSTĘPOWANIA DO EGZAMINU MATURALNEGO
1. Egzamin maturalny jest przeprowadzany z przedmiotów obowiązkowych oraz przedmiotów
dodatkowych i składa się z części ustnej oraz z części pisemnej (por. Tabela 1.).
2. W przypadku egzaminu maturalnego z przedmiotów dodatkowych:
a. absolwent przystępuje obowiązkowo do jednego egzaminu w części pisemnej
b. absolwent ma również prawo przystąpić do egzaminu z nie więcej niż pięciu kolejnych
przedmiotów oprócz przedmiotu, o którym mowa w punkcie a.
c. wybór przedmiotu nie jest zależny od typu szkoły, do której absolwent uczęszczał, ani od
przedmiotów, których uczył się w zakresie rozszerzonym w tej szkole.
TABELA 1. PRZEDMIOTY OBOWIĄZKOWE I DODATKOWE NA EGZAMINIE MATURALNYM OD 2015 R.
Przedmioty obowiązkowe
część pisemna
część ustna
język polski
język polski
(POZIOM PODSTAWOWY)
(BEZ OKREŚLANIA POZIOMU)
język obcy nowożytny
język obcy nowożytny
(POZIOM PODSTAWOWY)
(BEZ OKREŚLANIA POZIOMU)
matematyka
(POZIOM PODSTAWOWY)
Przedmioty dodatkowe
część pisemna
część ustna
każdy absolwent przystępuje
obowiązkowo do części
pisemnej egzaminu
z jednego przedmiotu
dodatkowego
wybór spośród:
 biologia
(POZIOM ROZSZERZONY)
język mniejszości
narodowej
język mniejszości
narodowej
(POZIOM PODSTAWOWY)1
(BEZ OKREŚLANIA POZIOMU) 1
 chemia
 filozofia
 fizyka
 geografia
 historia
wybór spośród:
 język mniejszości
etnicznej
narodowej
(BEZ OKREŚLANIA POZIOMU) 3, 4
 język obcy nowożytny
(BEZ OKREŚLANIA POZIOMU LUB
POZIOM DWUJĘZYCZNY) 2, 3, 4
 język regionalny
 historia muzyki
 historia sztuki
 informatyka
 język łaciński
i kultura antyczna
etnicznej
narodowej
 język obcy
nowożytny
(POZIOM ROZSZERZONY
LUB DWUJĘZYCZNY) 2
 język polski
 język regionalny
 matematyka
 wiedza
o społeczeństwie
1
OBJAŚNIENIA:
1 Do egzaminu z języka mniejszości narodowej jako przedmiotu obowiązkowego przystępują wyłącznie absolwenci szkół
i oddziałów z językiem nauczania danej mniejszości narodowej.
2 Do egzaminu z języka obcego nowożytnego jako przedmiotu dodatkowego na poziomie dwujęzycznym może przystąpić
każdy absolwent, niezależnie od typu szkoły, do której uczęszczał.
3 Jeżeli absolwent zdecyduje się przystąpić do części ustnej egzaminu z języka mniejszości etnicznej, narodowej, obcego
nowożytnego lub regionalnego – musi również przystąpić do części pisemnej egzaminu z tego samego języka
odpowiednio na poziomie rozszerzonym albo – jako dodatkowa opcja w przypadku języka obcego nowożytnego
– dwujęzycznym.
4 Opcje wyboru języka obcego nowożytnego jako przedmiotu obowiązkowego oraz dodatkowego zostały przedstawione
w sekcji B.
3. Do egzaminu maturalnego – zarówno w części ustnej, jak i w części pisemnej – zdający
przystępuje w szkole, którą ukończył.
4. W szczególnych wypadkach absolwent może zostać skierowany na egzamin maturalny do innej
szkoły, np.
a. w przypadku części ustnej – jeżeli w danej szkole nie ma nauczycieli specjalistów z zakresu
danego języka obcego nowożytnego
b. w przypadku części ustnej i/lub pisemnej – jeżeli macierzysta szkoła absolwenta została
zlikwidowana lub przekształcona.
B. EGZAMIN Z JĘZYKA OBCEGO NOWOŻYTNEGO JAKO PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO I DODATKOWEGO
Egzamin maturalny z języka obcego nowożytnego można zdawać z następujących języków:
angielskiego, francuskiego, hiszpańskiego, niemieckiego, rosyjskiego i włoskiego
Do egzaminu maturalnego z jednego wybranego języka obcego nowożytnego, tego samego w części
pisemnej i ustnej, obowiązkowo przystępują wszyscy absolwenci ubiegający się o uzyskanie
świadectwa dojrzałości.
Język obcy nowożytny może być również wybrany jako przedmiot dodatkowy. W danym roku
szkolnym absolwent obowiązkowo przystępuje do egzaminu z jednego przedmiotu dodatkowego
w części pisemnej – może to być język obcy nowożytny. Absolwent może również przystąpić do
egzaminów z nie więcej niż pięciu kolejnych przedmiotów dodatkowych, wśród których mogą być
języki obce.
1. Jeżeli absolwent wybrał jako przedmiot dodatkowy język obcy nowożytny, który zdawał również
jako przedmiot obowiązkowy, wówczas przystępuje do egzaminu z tego języka:
a. albo wyłącznie w części pisemnej – na poziomie rozszerzonym albo dwujęzycznym
b. albo w części ustnej i w części pisemnej – wyłącznie na poziomie dwujęzycznym.
2. Jeżeli absolwent wybrał jako przedmiot dodatkowy inny język obcy nowożytny niż ten, który
zdawał jako przedmiot obowiązkowy, wówczas przystępuje do egzaminu z tego języka:
a. albo wyłącznie w części pisemnej – na poziomie rozszerzonym albo dwujęzycznym
b. albo w części ustnej i w części pisemnej, wybierając jedną z dwóch opcji: (i) część ustna
– bez określania poziomu i część pisemna – na poziomie rozszerzonym albo (ii) część ustna
– na poziomie dwujęzycznym i część pisemna – również na poziomie dwujęzycznym.
Opcje wyboru języka obcego nowożytnego jako przedmiotu obowiązkowego oraz dodatkowego
zostały przedstawione graficznie na rysunku 1.
2
RYSUNEK 1. OPCJE WYBORU JĘZYKA OBCEGO NOWOŻYTNEGO JAKO PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO ORAZ DODATKOWEGO NA
EGZAMINIE MATURALNYM OD 2015 ROKU
C. KALENDARZ EGZAMINACYJNY
Każda sesja egzaminu maturalnego przebiega według stałego kalendarza określonego
w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków
i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania
sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz.U. nr 83, poz. 562, z późn. zm.). Kluczowe
wydarzenia kalendarza egzaminacyjnego przedstawiono w Tabeli 2. Termin, w jakim mają miejsce
wydarzenia, został w tabeli odniesiony do klasy, w której w danym momencie jest (przyszły)
maturzysta.
TABELA 2. KLUCZOWE WYDARZENIA KALENDARZA EGZAMINACYJNEGO
KLASA, W KTÓREJ
JEST PRZYSZŁY
MATURZYSTA
Pierwsza klasa
liceum LUB
druga klasa
technikum
Druga klasa
liceum LUB
trzecia klasa
technikum
TERMIN
maj
do końca czerwca
do 20 sierpnia
do 31 sierpnia
WYDARZENIE
Dyrektor Centralnej Komisji Egzaminacyjnej ogłasza na stronie
internetowej CKE wykaz olimpiad przedmiotowych uprawniających
laureatów i finalistów tych olimpiad do zwolnienia z egzaminu
maturalnego z danego przedmiotu.
internetowej CKE szczegółowe informacje dotyczące egzaminu
maturalnego z informatyki, tj. listę środowisk komputerowych,
programów użytkowych oraz języków programowania, spośród
których zdający dokonuje wyboru i wskazuje je w deklaracji.
internetowej CKE harmonogram przeprowadzania egzaminu
maturalnego (części pisemnej i ustnej) w najbliższym roku szkolnym.
internetowej CKE informację o sposobach dostosowania warunków
i form przeprowadzania egzaminu maturalnego do potrzeb
absolwentów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym
niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie oraz zagrożonych
niedostosowaniem społecznym.
3
Trzecia klasa
liceum LUB
czwarta klasa
technikum
do 30 września
Uczeń (słuchacz) składa wstępną deklarację dotyczącą
przedmiotów zdawanych na egzaminie maturalnym. Deklarację
tę uczeń składa:
a. dyrektorowi szkoły, którą kończy – w przypadku uczniów
(słuchaczy), którzy zamierzają przystąpić do egzaminu
bezpośrednio po ukończeniu szkoły lub którzy ukończyli
szkołę w latach wcześniejszych LUB
b. dyrektorowi komisji okręgowej właściwej ze względu na
miejsce zamieszkania – w przypadku:
 absolwentów, których macierzysta szkoła (ukończona
przez nich we wcześniejszych latach) została
zlikwidowana lub przekształcona
 osób, które uzyskały świadectwo ukończenia liceum
ogólnokształcącego na podstawie egzaminów
eksternistycznych.
c. dyrektorowi komisji okręgowej właściwej ze względu na
miejsce zamieszkania – w przypadku osób posiadających
świadectwa szkolne uzyskane za granicą, uznane za
równorzędne ze świadectwami ukończenia odpowiednich
polskich szkół.
Uwaga: Osoby wymienione w punkcie b składają deklarację nie później niż do
31 grudnia. Absolwent, który ukończył szkołę we wcześniejszych latach, może
nie składać deklaracji wstępnej.
do 7 lutego
marzec
(2 miesiące
przed terminem
rozpoczęcia
części pisemnej)
Po ukończeniu
szkoły
maj
czerwiec
koniec czerwca /
początek lipca
7 dni od daty
ogłoszenia
wyników
egzaminu
maturalnego
Uczeń (słuchacz) składa ostateczną deklarację dotyczącą
przedmiotów zdawanych na egzaminie maturalnym.
Niezłożenie ostatecznej deklaracji jest jednoznaczne z tym, że
wstępna deklaracja staje się ostateczną.
Dyrektor Centralnej Komisji Egzaminacyjnej zamieszcza na
stronie CKE informację o materiałach i przyborach
pomocniczych, z których zdający mogą korzystać w części
pisemnej egzaminu z poszczególnych przedmiotów.
Dyrektor szkoły ogłasza szkolny harmonogram
przeprowadzania części ustnej egzaminu maturalnego.
Termin główny egzaminu maturalnego.
Termin dodatkowy egzaminu maturalnego.
(Dla absolwentów, którzy nie mogli przystąpić do części ustnej lub części
pisemnej egzaminu maturalnego z danego przedmiotu lub przedmiotów
w terminie głównym ze względu na przypadek losowy lub zdrowotny.
Udokumentowany wniosek o możliwość przystąpienia do egzaminu z danego
przedmiotu lub przedmiotów w czerwcu należy złożyć do dyrektora szkoły
najpóźniej w dniu, w którym odbywa się egzamin w maju.)
Przekazanie dyrektorom szkół przez komisje okręgowe
świadectw dojrzałości oraz aneksów do świadectw dojrzałości.
Uprawniony absolwent składa dyrektorowi szkoły oświadczenie
o ponownym przystąpieniu do egzaminu maturalnego z danego
przedmiotu obowiązkowego w terminie poprawkowym.
(Dotyczy absolwentów, którzy nie zdali egzaminu maturalnego wyłącznie
z jednego egzaminu obowiązkowego i żaden z egzaminów obowiązkowych
nie został im unieważniony.)
Termin poprawkowy egzaminu maturalnego.
sierpień
(Dla absolwentów, którzy przystąpili do egzaminu ze wszystkich przedmiotów
obowiązkowych i nie zdali egzaminu wyłącznie z jednego przedmiotu
obowiązkowego w części pisemnej albo w części ustnej; nie dotyczy to osób,
których egzamin z przedmiotu obowiązkowego został unieważniony.) 1
4
OBJAŚNIENIA:
1 Zdający, który w maju nie przystąpił do części pisemnej egzaminu maturalnego z co najmniej jednego przedmiotu
dodatkowego na poziomie rozszerzonym albo któremu ten egzamin został unieważniony, nie może przystąpić do tego
egzaminu w sierpniu. Zdający, o którym mowa powyżej, może przystąpić ponownie do egzaminu maturalnego
z przedmiotu dodatkowego w okresie 5 lat od pierwszego egzaminu maturalnego, licząc od października roku, w którym
przystąpił do egzaminu maturalnego po raz pierwszy.
D. PRZEBIEG EGZAMINU W CZĘŚCI USTNEJ I W CZĘŚCI PISEMNEJ
1. Na egzamin z każdego przedmiotu, zarówno w części ustnej, jak i w części pisemnej, należy
zgłosić się z dowodem tożsamości.
2. Egzaminy w części ustnej przeprowadza zespół przedmiotowy, a egzaminy w części pisemnej
– zespół nadzorujący (por. Tabela 3.).
TABELA 3. SKŁAD ZESPOŁU PRZEDMIOTOWEGO I NADZORUJĄCEGO
liczba nauczycieli w zespole
skład zespołu
osoby wykluczone z prac
zespołu
zespół przedmiotowy
2
 co najmniej 1 egzaminator
OKE
 co najmniej 1 nauczyciel
z innej szkoły
nauczyciel, który w ostatnim
roku nauki prowadził zajęcia z
danego przedmiotu ze zdającym
zespół nadzorujący
co najmniej 3
co najmniej 1 nauczyciel z innej
szkoły
 nauczyciele przedmiotu,
z którego jest
przeprowadzany egzamin
 wychowawcy zdających
3. Szczegółowy opis przebiegu egzaminu maturalnego w części ustnej i w części pisemnej znajduje
się w Procedurach organizowania i przeprowadzania egzaminu maturalnego, publikowanych
corocznie (na początku września) na stronie internetowej CKE. Szczegóły dotyczące pracy
z arkuszem egzaminacyjnym z poszczególnych przedmiotów określa każdorazowo informacja
zawarta na stronie tytułowej arkusza egzaminacyjnego.
4. Podczas egzaminów pisemnych każdy zdający siedzi przy osobnym stoliku. Na stoliku mogą
znajdować się wyłącznie arkusze egzaminacyjne, materiały i przybory wskazane w komunikacie
Dyrektora CKE oraz – w przypadku chorych lub niepełnosprawnych zdających – leki i inne
pomoce konieczne ze względu na chorobę lub niepełnosprawność.
5. Do sali egzaminacyjnej nie można wnosić żadnych urządzeń telekomunikacyjnych, np. telefonów
komórkowych, odtwarzaczy mp3, ani korzystać z nich w tej sali. Złamanie powyższych zasad
będzie każdorazowo skutkować unieważnieniem egzaminu z danego przedmiotu, odpowiednio
w części ustnej lub pisemnej.
6. W czasie egzaminu zdający mogą opuszczać salę egzaminacyjną w szczególnie uzasadnionej
sytuacji, po uzyskaniu zezwolenia przewodniczącego zespołu nadzorującego i po zapewnieniu
braku możliwości kontaktowania się z innymi osobami, poza udzielającymi pomocy medycznej.
7. Członkowie zespołu przedmiotowego oraz zespołu nadzorującego nie mogą udzielać wyjaśnień
dotyczących zadań egzaminacyjnych.
8. W przypadku:
a. stwierdzenia niesamodzielnego rozwiązywania zadań egzaminacyjnych lub
b. zakłócania przebiegu egzaminu, lub
c. wniesienia do sali egzaminacyjnej materiałów lub przyborów niewymienionych
w komunikacie Dyrektora CKE,
przewodniczący zespołu nadzorującego przerywa egzamin danej osoby, prosi o opuszczenie sali
egzaminacyjnej, a przewodniczący zespołu egzaminacyjnego unieważnia egzamin zdającego
z danego przedmiotu.
5
E. OCENIANIE I WYNIKI EGZAMINU
1. Najważniejsze informacje dotyczące wyników egzaminów z przedmiotów w części ustnej i części
pisemnej przedstawiono w Tabeli 4.
TABELA 4. PODSTAWOWE INFORMACJE DOTYCZĄCE WYNIKÓW EGZAMINU MATURALNEGO
Kto ocenia?
egzamin z przedmiotu
w części ustnej
członkowie zespołu
przedmiotowego, którego
przewodniczącym jest
egzaminator wpisany do
ewidencji komisji okręgowej
Według czego dokonywana
jednolite kryteria oceniania
jest ocena?
Kto ustala wynik?
zespół przedmiotowy
Kiedy zdający zostaje
w dniu egzaminu
poinformowany o wyniku?
egzamin z przedmiotu
w części pisemnej
egzaminatorzy wpisani do
ewidencji komisji okręgowej
jednolite kryteria oceniania
komisja okręgowa
w dniu ogłoszenia wyników
Jak jest wyrażany wynik?
w procentach
Czy przy wyniku na
świadectwie określany jest
poziom egzaminu?
wyłącznie w przypadku części
ustnej z języka obcego
nowożytnego na poziomie
dwujęzycznym
w procentach i na skali
centylowej1
tak, odpowiednio podstawowy,
rozszerzony albo – w przypadku
języka obcego nowożytnego
– dwujęzyczny
Czy wynik może być
podważony na drodze
sądowej?
nie – wynik ustalony przez zespół
przedmiotowy jest ostateczny
nie – wynik ustalony przez
komisję okręgową jest ostateczny
OBJAŚNIENIA:
1 Wyniki uzyskane z egzaminów z przedmiotów nauczanych w języku obcym będącym drugim językiem nauczania, do
których mogą przystąpić wyłącznie absolwenci szkół lub oddziałów dwujęzycznych, są podawane wyłącznie
w procentach.
2. Aby zdać egzamin maturalny, absolwent musi:
a. otrzymać co najmniej 30% punktów możliwych do uzyskania z egzaminu z każdego
przedmiotu obowiązkowego w części ustnej i w części pisemnej
b. przystąpić do egzaminu z jednego przedmiotu dodatkowego w części pisemnej.
3. Egzamin uważa się za niezdany, jeżeli:
a. nie został spełniony którykolwiek z warunków podanych w punkcie 2. oraz/lub
b. egzamin z któregokolwiek przedmiotu obowiązkowego lub z jedynego przedmiotu
dodatkowego w części pisemnej został unieważniony albo w trakcie samego egzaminu, albo
w wyniku stwierdzenia niesamodzielnego rozwiązywania zadań podczas sprawdzania prac.
4. Jeżeli zdający nie zda któregokolwiek egzaminu z przedmiotu obowiązkowego w części ustnej,
nie powinien rezygnować z przystępowania do kolejnych egzaminów w tej samej sesji, zgodnie
z określonym harmonogramem.
5. Wyniki egzaminów z przedmiotów dodatkowych, do których absolwent przystępuje dobrowolnie,
nie mają wpływu na zdanie egzaminu. Odnotowuje się je jednak na świadectwie dojrzałości.
6. Absolwent, który zdał egzamin maturalny, otrzymuje świadectwo dojrzałości i jego odpis.
7. Świadectwo zawiera szczegółowe wyniki, jakie zdający uzyskał. W przypadku egzaminów
w części pisemnej (zarówno z przedmiotów obowiązkowych, jak i dodatkowych) podane będą
dwie liczby: wynik w procentach oraz wynik na skali centylowej.
a. Wynik w procentach to odsetek punktów (zaokrąglony do liczby całkowitej), które absolwent
uzyskał za rozwiązanie zadań zawartych w arkuszu egzaminacyjnym. Na przykład jeśli
absolwent za rozwiązanie zadań z matematyki na poziomie rozszerzonym zdobył 39 punktów
spośród 50 możliwych do zdobycia, to uzyska wynik równy 78%.
6
b. Wynik na skali centylowej to odsetek liczby maturzystów (zaokrąglony do liczby całkowitej),
którzy uzyskali z danego przedmiotu na danym poziomie wynik taki sam lub niższy niż dany
absolwent. Na przykład zdający, którego wynik centylowy z matematyki na poziomie
rozszerzonym wynosi 82, dowie się, że 82% wszystkich maturzystów, którzy przystąpili do
egzaminu maturalnego z matematyki na poziomie rozszerzonym, uzyskało za rozwiązanie
zadań wynik taki sam jak on lub niższy, a 18% maturzystów uzyskało wynik wyższy.
F. UPRAWNIENIA LAUREATÓW I FINALISTÓW OLIMPIAD PRZEDMIOTOWYCH
1. Absolwent szkoły ponadgimnazjalnej będący laureatem lub finalistą olimpiady przedmiotowej jest
zwolniony z egzaminu maturalnego z danego przedmiotu, zgodnie z Komunikatem Dyrektora
CKE.
2. Uprawnienie określone w pkt 1. przysługuje maturzyście również wówczas, gdy jest laureatem lub
finalistą olimpiady z przedmiotu, który nie był nauczany w szkole, którą ukończył.
3. Nie później niż na 2 tygodnie przed egzaminem maturalnym laureat lub finalista olimpiady
przedmiotowej może dokonać zmiany w deklaracji ostatecznej w zakresie przedmiotu, z którego
został laureatem lub finalistą. Absolwent może:
a. wybrać egzamin z tego przedmiotu jako kolejny przedmiot dodatkowy (pod warunkiem, że
ogólna liczba przedmiotów zdawanych jako dodatkowe nie przekracza sześciu)
b. zmienić wskazany w deklaracji przedmiot (zarówno obowiązkowy język obcy, jak i przedmiot
dodatkowy) na ten, z którego został laureatem lub finalistą
c. zmienić poziom egzaminu z języka obcego nowożytnego jako przedmiotu dodatkowego,
jeżeli został laureatem lub finalistą olimpiady z języka obcego.
Maturzysta składa stosowny wniosek do przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego (dyrektora
szkoły), który niezwłocznie informuje o tym fakcie komisję okręgową.
4. Absolwent zwolniony z egzaminu będzie miał na świadectwie dojrzałości w rubryce danego
przedmiotu wpisane słowo – odpowiednio – „zwolniony” lub „zwolniona”, maksymalny wynik, tj.
„100%” (wynik procentowy) oraz „100” (wynik na skali centylowej) oraz informację
o uzyskanym tytule laureata lub finalisty.
5. W przypadku egzaminu z języka obcego nowożytnego zdawanego jako przedmiot dodatkowy
– zwolnienie z egzaminu będzie równoznaczne z uzyskaniem z tego języka najwyższego wyniku
na poziomie wskazanym w deklaracji.
G. UPRAWNIENIA ABSOLWENTÓW ZE SPECJALNYMI POTRZEBAMI EDUKACYJNYMI
1. Absolwenci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym niepełnosprawni, niedostosowani
społecznie oraz zagrożeni niedostosowaniem społecznym, przystępują do egzaminu maturalnego
zgodnie z ogólnym harmonogramem i według obowiązujących wymagań egzaminacyjnych,
w warunkach i formach dostosowanych do potrzeb.
2. Dostosowanie warunków i form przeprowadzania egzaminu maturalnego przysługuje na
podstawie dokumentów określonych w Tabeli 5.
7
TABELA 5. GRUPY ABSOLWENTÓW, KTÓRYM PRZYSŁUGUJE DOSTOSOWANIE WARUNKÓW I FORM EGZAMINU MATURALNEGO
DOKUMENT
a. orzeczenie o potrzebie
kształcenia specjalnego
b. zaświadczenie o stanie
zdrowia wydane przez
lekarza
c. opinia rady
pedagogicznej
d. opinia poradni
psychologicznopedagogicznej, w tym
poradni specjalistycznej
e. orzeczenie o potrzebie
indywidualnego
nauczania
GRUPY ABSOLWENTÓW, KTÓRYM PRZYSŁUGUJE DOSTOSOWANIE
absolwenci: niesłyszący; słabosłyszący; niewidomi;
słabowidzący; z niepełnosprawnością ruchową; z autyzmem,
w tym z zespołem Aspergera; z niedostosowaniem społecznym
oraz zagrożeni niedostosowaniem społecznym; z zaburzeniami
komunikacji językowej, w tym z mutyzmem, afazją
absolwenci: z czasową niesprawnością rąk; z zaburzeniami
komunikacji językowej, w tym z mutyzmem, afazją;
z chorobami przewlekłymi; chorzy lub niesprawni czasowo
absolwenci z zaburzeniami komunikacji językowej; absolwenci,
którzy znaleźli się w sytuacji kryzysowej lub traumatycznej;
absolwenci, którzy mają trudności adaptacyjne związane
z wcześniejszym kształceniem za granicą
absolwenci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się, np.
dysleksją, dysgrafią
absolwenci z chorobami przewlekłymi
3. Sposób dostosowania warunków przeprowadzania egzaminu do potrzeb i możliwości
absolwentów wskazuje rada pedagogiczna, wybierając spośród dostosowań wskazanych
w komunikacie Dyrektora CKE.
4. Przystąpienie do egzaminu w warunkach określonych przez radę pedagogiczną zapewnia
przewodniczący szkolnego zespołu egzaminacyjnego.
H. UNIEWAŻNIENIE EGZAMINU MATURALNEGO Z DANEGO PRZEDMIOTU LUB PRZEDMIOTÓW
1. Absolwent ma obowiązek samodzielnie rozwiązywać zadania zawarte w arkuszu
egzaminacyjnym, w szczególności tworzyć własny tekst lub własne rozwiązania zadań w czasie
trwania egzaminu.
2. Egzamin maturalny z danego przedmiotu w części ustnej lub w części pisemnej może zostać
unieważniony.
3. Unieważnienie może nastąpić:
a. podczas egzaminu lub
b. po egzaminie, jeżeli podczas sprawdzania pracy egzaminacyjnej stwierdzone zostanie
niesamodzielne rozwiązywanie zadań egzaminacyjnych przez zdającego.
4. Unieważnienie podczas egzaminu następuje, jeżeli zdający:
a. rozwiązuje zadania egzaminacyjne niesamodzielnie
b. wniósł na salę egzaminacyjną jakiekolwiek urządzenie telekomunikacyjne lub korzysta
z takiego urządzenia na sali egzaminacyjnej
c. wniósł na salę egzaminacyjną materiały lub przybory niewymienione w informacji Dyrektora
CKE o materiałach i przyborach dozwolonych na egzaminie
d. zakłóca prawidłowy przebieg egzaminu w sposób utrudniający pracę pozostałym zdającym.
5. Unieważnienie podczas sprawdzania pracy egzaminacyjnej następuje w przypadku stwierdzenia
niesamodzielnego rozwiązywania przez zdającego zadań zawartych w arkuszu egzaminacyjnym,
w szczególności w przypadku stwierdzenia występowania w pracy zdającego jednakowych
sformułowań wskazujących na:
a. udostępnianie rozwiązań innemu zdającemu
b. korzystanie z rozwiązań dokonanych przez innego zdającego
c. korzystanie podczas egzaminu z niedozwolonych materiałów, np. przepisanie fragmentu pracy
z podręcznika lub opracowania, witryny internetowej.
8
6. Decyzję o unieważnieniu egzaminu maturalnego z danego przedmiotu podejmuje dyrektor komisji
okręgowej w porozumieniu z Dyrektorem Centralnej Komisji Egzaminacyjnej.
7. Dyrektor komisji okręgowej przekazuje absolwentowi – za pośrednictwem dyrektora szkoły
– pisemną informację o przyczynach unieważnienia egzaminu z danego przedmiotu.
8. Unieważnienie egzaminu maturalnego:
a. z przedmiotu obowiązkowego – skutkuje niezdaniem egzaminu w danym roku bez
możliwości przystąpienia do egzaminu z danego przedmiotu w sesji poprawkowej w sierpniu
b. z jednego przedmiotu dodatkowego na poziomie rozszerzonym, do którego absolwent
przystępuje obowiązkowo – skutkuje niezdaniem egzaminu w danym roku bez możliwości
przystąpienia do egzaminu z tego przedmiotu w sesji poprawkowej w sierpniu
c. z przedmiotu dodatkowego innego niż określony w punkcie 8b. – skutkuje wpisaniem „0%”
jako wyniku danego egzaminu na świadectwie dojrzałości.
I.
ZASTRZEŻENIA DOTYCZĄCE PRZEBIEGU EGZAMINU
1. Jeżeli w trakcie egzaminu – w części ustnej lub części pisemnej – nie były przestrzegane przepisy
dotyczące jego przeprowadzenia, absolwent może w terminie 2 dni od daty egzaminu zgłosić
pisemne zastrzeżenie do dyrektora okręgowej komisji egzaminacyjnej.
2. Dyrektor okręgowej komisji egzaminacyjnej rozpatruje zgłoszone zastrzeżenie w terminie 7 dni
od daty jego otrzymania.
3. Rozstrzygnięcie dyrektora okręgowej komisji egzaminacyjnej jest ostateczne.
4. Wynik ustalony przez zespół przedmiotowy (w części ustnej) oraz komisję okręgową (w części
pisemnej) jest ostateczny i nie przysługuje od niego odwołanie i zaskarżenie do sądu
administracyjnego.
J. WGLĄD DO PRACY EGZAMINACYJNEJ
1. Po otrzymaniu świadectwa dojrzałości absolwent ma prawo wnioskować do dyrektora okręgowej
komisji egzaminacyjnej o wgląd do swojej sprawdzonej i ocenionej pracy, w tym karty
odpowiedzi.
2. Praca jest udostępniana do wglądu wyłącznie zdającemu.
3. Miejsce i czas wglądu określa dyrektor okręgowej komisji egzaminacyjnej.
4. Zasady wglądu są określone przez dyrektora okręgowej komisji egzaminacyjnej.
5. Podczas wglądu nie wolno wykonywać kopii całości pracy egzaminacyjnej bądź jej fragmentów
w jakiejkolwiek formie (np. fotografując ją, skanując, wykonując kserokopię).
6. Prace są przechowywane i udostępniane do wglądu przez 6 miesięcy od dnia ogłoszenia wyników.
K. INFORMATORY O EGZAMINIE MATURALNYM Z POSZCZEGÓLNYCH PRZEDMIOTÓW OD ROKU SZKOLNEGO
2014/2015
1. Do każdego przedmiotu, z którego można zdawać egzamin maturalny – zarówno w części ustnej,
jak i pisemnej – został przygotowany informator o egzaminie maturalnym z danego przedmiotu od
roku szkolnego 2014/2015.
2. Każdy informator zawiera opis egzaminu / egzaminów z danego przedmiotu oraz przykładowe
zadania egzaminacyjne wraz z rozwiązaniami.
3. W arkuszach egzaminacyjnych mogą wystąpić zadania odnoszące się do wszystkich wymagań
edukacyjnych określonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego, w tym także zadania
inne niż podane w Informatorze jako przykładowe. Jedynym skutecznym sposobem
przygotowania do egzaminu maturalnego jest opanowanie wiadomości i umiejętności
umożliwiających spełnienie wszystkich wymagań z podstawy programowej.
9
L. PODSUMOWANIE
Egzamin maturalny od 2015 r. wieńczy proces wchodzenia w życie podstawy programowej
kształcenia ogólnego, którą zaczęto stosować w klasach I liceum ogólnokształcącego i technikum od
roku szkolnego 2012/2013.
W liceach ogólnokształcących od roku szkolnego 2014/2015, a w technikach – od 2015/2016 egzamin
maturalny będzie przeprowadzany na nowych zasadach.

Egzamin będzie sprawdzał opanowanie przez absolwentów wiadomości i umiejętności
określonych w wymaganiach ogólnych i szczegółowych w podstawie programowej kształcenia
ogólnego.

Przedmioty, z których trzeba obowiązkowo zdawać egzamin maturalny, będą takie same jak
dotychczas, jednakże każdy absolwent będzie musiał również obowiązkowo przystąpić do
egzaminu z jednego przedmiotu dodatkowego w części pisemnej na poziomie rozszerzonym lub
– w przypadku języka obcego nowożytnego – rozszerzonym albo dwujęzycznym.

Do egzaminu z języka obcego nowożytnego na poziomie dwujęzycznym będzie mógł przystąpić
każdy absolwent, niezależnie od typu szkoły, do której uczęszczał.

Wyniki części pisemnej egzaminu maturalnego będą wyrażane w procentach (podobnie jak
dotychczas) i na skali centylowej, tym samym zmianie ulegnie świadectwo dojrzałości.

Uproszczone zostają zasady przystępowania ponownie do egzaminu maturalnego oraz zasady
wydawania aneksów do świadectw dojrzałości.
Podobnie jak w latach ubiegłych, egzamin maturalny przeprowadzany od roku 2015 zapewni:



jednolitość zadań i kryteriów oceniania w całym kraju – wszyscy abiturienci rozwiązują ten sam
zestaw zadań, a ich odpowiedzi są oceniane według tych samych kryteriów opracowanych przez
Centralną Komisję Egzaminacyjną
obiektywizm oceniania – kodowane prace egzaminacyjne są oceniane przez zewnętrznych
egzaminatorów
porównywalność wyników.
10
Opinia Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich
o informatorach maturalnych od 2015 roku
Konferencja Rektorów Akademickich Szkół Polskich z wielką satysfakcją odnotowuje
konsekwentne dążenie systemu oświaty do poprawy jakości wykształcenia absolwentów
szkół średnich. Konferencja z uwagą obserwuje kolejne działania Ministerstwa Edukacji
Narodowej w tym zakresie, zdając sobie sprawę, że od skuteczności tych działań w dużym
stopniu zależą także efekty kształcenia osiągane w systemie szkolnictwa wyższego.
W szczególności dotyczy to kwestii właściwego przygotowania młodzieży do studiów
realizowanych z uwzględnieniem nowych form prowadzenia procesu kształcenia.
Podobnie jak w przeszłości, Konferencja konsekwentnie wspiera wszystkie działania
zmierzające do tego, by na uczelnie trafiali coraz lepiej przygotowani kandydaci na studia.
Temu celowi służyła w szczególności pozytywna opinia Komisji Edukacji KRASP z 2008 roku
w sprawie nowej podstawy programowej oraz uchwała Zgromadzenia Plenarnego KRASP
z dn. 6 maja 2011 r. w sprawie nowych zasad egzaminu maturalnego.
Z satysfakcją dostrzegamy, że ważne zmiany w egzaminie maturalnym, postulowane
w cytowanej wyżej uchwale zostały praktycznie wdrożone przez MEN poprzez zmianę
odpowiednich rozporządzeń.
Przedłożone do zaopiniowania informatory o egzaminach maturalnych opisują formę
poszczególnych egzaminów maturalnych, przeprowadzanych na podstawie wymagań
określonych w nowej podstawie programowej, a także ilustrują te wymagania wieloma
przykładowymi zadaniami egzaminacyjnymi.
Po zapoznaniu się z przedłożonymi materiałami, KRASP z satysfakcją odnotowuje:
w zakresie języka polskiego:
-
-
wzmocnienie roli umiejętności komunikacyjnych poprzez odejście od prezentacji na
egzaminie ustnym i zastąpienie jej egzaminem ustnym, na którym zdający będzie musiał
ad hoc przygotować samodzielną wypowiedź argumentacyjną,
rezygnację z klucza w ocenianiu wypowiedzi pisemnych,
zwiększenie roli tekstów teoretycznoliterackich i historycznoliterackich na maturze
rozszerzonej;
w zakresie historii:
-
kompleksowe sprawdzanie umiejętności z zakresu chronologii historycznej, analizy
i interpretacji historycznej oraz tworzenia narracji historycznej za pomocą rozbudowanej
wypowiedzi pisemnej na jeden z zaproponowanych tematów, łącznie pokrywających
wszystkie epoki oraz obszary historii;
w zakresie wiedzy o społeczeństwie:
-
położenie silniejszego akcentu na sprawdzanie umiejętności złożonych (interpretowanie
informacji, dostrzeganie związków przyczynowo-skutkowych) w oparciu o poszerzony
zasób materiałów źródłowych: teksty (prawne, naukowe, publicystyczne), materiały
statystyczne, mapy, rysunki itp.
11
w zakresie matematyki:
-
istotne zwiększenie wymagań na poziomie rozszerzonym poprzez włączenie zadań
z rachunku różniczkowego i pojęć zaawansowanej matematyki,
istotne poszerzenie wymagań z zakresu kombinatoryki oraz teorii prawdopodobieństwa;
w zakresie biologii oraz chemii:
-
zwiększenie znaczenia umiejętności wyjaśniania procesów i zjawisk biologicznych
i chemicznych,
mierzenie umiejętności analizy eksperymentu – sposobu jego planowania,
przeprowadzania, stawianych hipotez i wniosków formułowanych na podstawie
dołączonych wyników;
w zakresie fizyki:
-
zwiększenie znaczenia rozumienia istoty zjawisk oraz tworzenie formuł matematycznych
łączących kilka zjawisk,
mierzenie umiejętności planowania i opisu wykonania prostych doświadczeń, a także
umiejętności analizy wyników wraz z uwzględnieniem niepewności pomiarowych;
w zakresie geografii:
-
-
uwzględnienie interdyscyplinarności tej nauki poprzez sprawdzanie umiejętności
integrowania wiedzy z nauk przyrodniczych do analizy zjawisk i procesów zachodzących
w środowisku geograficznym,
znaczne wzbogacenie zasobu materiałów źródłowych (mapy, wykresy, tabele
statystyczne, teksty źródłowe, barwne zdjęcia, w tym lotnicze i satelitarne), także
w postaci barwnej.
Konferencja Rektorów Akademickich Szkół Polskich z zadowoleniem przyjmuje też
informację o wprowadzeniu na świadectwach maturalnych od 2015 roku dodatkowej formy
przedstawiania wyniku uzyskanego przez zdającego w postaci jego pozycji na skali
centylowej, tj. określenie, jaki odsetek zdających uzyskał taki sam lub słabszy wynik od
posiadacza świadectwa. Wprowadzenie tej dodatkowej skali uwolni szkoły wyższe od
dotychczasowego dylematu odnoszenia do siebie surowych wyników kandydatów na studia
rekrutowanych na podstawie wyników egzaminów maturalnych o istotnie różnym poziomie
trudności – rekrutacja stanie się prostsza i bardziej obiektywna.
Reasumując, w opinii Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich zaprezentowana
w przedłożonych informatorach forma matury istotnie przyczyni się do tego, że młodzież
przekraczająca progi uczelni będzie lepiej przygotowana do podjęcia studiów wyższych.
5 lipca 2013 r.
Przewodniczący KRASP
prof. zw. dr hab. Wiesław Banyś
12
CZĘŚĆ USTNA
EGZAMINU MATURALNEGO Z JĘZYKA POLSKIEGO
OD ROKU SZKOLNEGO 2014/2015
ZBIÓR PRZYKŁADOWYCH ZADAŃ
Centralna Komisja Egzaminacyjna
Warszawa 2014
2
Opracowanie zadań i dodatkowego materiału dla nauczycieli:
Adam Brożek
dr Joanna Dobkowska
dr Katarzyna Kozłowska
dr hab. Jakub Malik, prof. KUL
dr hab. Jolanta Nocoń, prof. UO
prof. dr hab. Sławomir J. Żurek
Współpraca:
Elżbieta Błachowicz
Dorota Dąbrowska
dr Beata Kapela-Bagińska
prof. dr hab. Jerzy Podracki
Anna Stachowicz
Recenzenci:
prof. dr hab. Halina Bułczyńska-Zgółka
dr Adam Kalbarczyk
prof. dr hab. Anna Pilch
Redakcja:
dr Wioletta Kozak
dr Marcin Smolik
Materiał opracowano w ramach projektu Pilotaż nowych egzaminów maturalnych,
Działanie 3.2. Rozwój systemu egzaminów zewnętrznych,
Priorytet III Wysoka jakość systemu oświaty,
Program Operacyjny Kapitał Ludzki.
3
Spis treści
Wstęp ……………………………………………………………………………………………………………………………
4
Przebieg części ustnej egzaminu maturalnego z języka polskiego ……………………………………
6
Część 1. Zadania z zakresu kształcenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach
literackich ……………………………………………………………………………………………………………………..
7
Część 2. Zadania z zakresu kształcenia językowego oparte na tekstach literackich,
popularnonaukowych i publicystycznych …………………………………………………………………..………….
91
Część 3. Zadania z zakresu kształcenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach ikonicznych
161
Część 4. Dodatkowy materiał dla nauczycieli ………………………………………………………………………...
223
Komentarz do części 1. ……………………………………………………….……………………………...
Komentarz do części 2. ………………………….…………………………….……………………………..
Komentarz do części 3. ………………………….………………………….………………………………..
223
232
237
4
Część ustna egzaminu maturalnego z języka polskiego od roku szkolnego 2014/2015
Wstęp
Drogie Maturzystki, Drodzy Maturzyści,
zbiór przykładowych zadań na część ustną egzaminu maturalnego z języka polskiego od roku
szkolnego 2014/2015 składa się z trzech części. Każda z nich obejmuje zadania innego typu:
• część 1. – zadania literackie
• część 2. – zadania językowe
• część 3. – zadania ikoniczne.
We wprowadzeniu do każdej części znajdziecie wskazówki na temat tego, jak analizować
polecenia i tworzyć wypowiedź ustną.
Każde zadanie, oprócz samego polecenia, zawiera również:
• wykaz wymagań ogólnych i szczegółowych z podstawy programowej
• zestaw pojęć i terminów z zakresu wiedzy o języku i literaturze, których znajomość będzie
pomocna w rozwiązaniu danego zadania
• krótki komentarz zawierający wskazówki służące realizacji zadania
• dwa konspekty przedstawiające przykładowe (ale nie jedyne możliwe) realizacje zadania.
Realizacje tego samego zadania mogą różnić się między sobą, np. stanowiskiem wobec
problemu podanego w poleceniu, doborem przykładów literackich i kulturowych czy strukturą
wypowiedzi. Zróżnicowany zapis konspektów podpowiada różne sposoby przygotowywania
się do wypowiedzi. Możecie – spośród zaproponowanych form – wybrać tę, która jest najlepsza
dla każdego z Was (niektórzy najchętniej notują w punktach, inni wolą zapis ciągły, schemat
lub mapę mentalną), możecie również wypracować własną. Pisanie konspektów to szuka, którą
również warto doskonalić.
Zadania zamieszczone w zbiorze to materiał przykładowy. Zadanie, które wylosujecie podczas
egzaminu ustnego, będzie miało podobną konstrukcję i posłuży sprawdzeniu podobnych
umiejętności, na pewno jednak nie będzie kopią żadnego z zadań w tej publikacji. Nie należy
zatem liczyć na to, że pamięciowe opanowanie przykładowych realizacji pozwoli uzyskać
dobry wynik podczas egzaminu. Analiza materiału zawartego w zbiorze niech posłuży Wam
do wypracowania najlepszych strategii przygotowywania się do ustnej części egzaminu
maturalnego: rozumienia poleceń i sprawnego konstruowania wypowiedzi, których treść
i kompozycja uwarunkowane są wskazówkami zawartymi w poleceniu. Jeśli opanujecie te dwie
umiejętności, pozostanie Wam jedynie gromadzenie wiedzy i doświadczeń czytelniczokulturowych. Robicie to zresztą już od początku edukacji: czytając lektury, poznając filmy
i spektakle teatralne, chodząc na koncerty i słuchając nagrań muzycznych, zwiedzając muzea
i zabytki, a także oglądając telewizję i surfując po Internecie (blogi, fora internetowe oraz gry
komputerowe to także teksty kultury, które można wykorzystać w realizacji zadań).
Wstęp
5
Do egzaminacyjnego sukcesu konieczne jest oczywiście ciągłe poszerzanie wiedzy z zakresu
historii i teorii literatury czy nauki o języku. Niezbędna jest także bardzo dobra znajomość
lektur obowiązkowych, oznaczonych w podstawie programowej „gwiazdką” (więcej na ten
temat znajdziecie w rozdziale dotyczącym zadań literackich). Koniecznie zapoznajcie się
również z informacjami o egzaminie przedstawionymi w Informatorze o egzaminie maturalnym
z języka polskiego od roku szkolnego 2014/2015 oraz z propozycjami zadań zamieszczonych
w tej publikacji.
W przygotowaniu do egzaminu ustnego bardzo istotne są również ćwiczenia praktyczne
związane z wypowiadaniem się na określone tematy. O tym, jak stać się dobrym mówcą,
możecie przeczytać w licznych publikacjach poświęconych retoryce. Możecie też analizować
transmitowane w mediach wystąpienia osób publicznych i na podstawie reakcji słuchaczy oraz
komentarzy obserwatorów wyciągać wnioski, które na pewno przydadzą się podczas egzaminu.
Pamiętajcie jednak, że podstawą wypowiedzi jest zawsze to, co chcemy przekazać – bez
odpowiedniej treści każde wystąpienie stanie się jedynie popisem aktorskim.
Stworzenie poprawnej wypowiedzi retorycznej na ustnym egzaminie maturalnym z języka
polskiego wymaga:
1. odczytania (interpretacji) dołączonego do zadania tekstu kultury pod kątem problemu
wskazanego w poleceniu
2. odwołania się do innych tekstów kultury i problemów, które łączą się z tematem
wypowiedzi
3. stosowania pojęć i terminów nazywających zjawiska teoretycznoliterackie i kulturowe
4. opracowania wypowiedzi pod względem kompozycyjnym i językowo-stylistycznym
5. wygłoszenia wypowiedzi zgodnie z zasadami kultury żywego słowa.
Życzymy owocnych przygotowań do matury i trzymamy kciuki za doskonałe wystąpienia
podczas egzaminu ustnego.
Autorzy
6
Przebieg części ustnej egzaminu maturalnego z języka polskiego
Egzamin maturalny z języka polskiego w części ustnej sprawdza umiejętność tworzenia
wypowiedzi na określony temat, zgodnej z zasadami poprawności językowej, logiki i retoryki.
− Część ustna egzaminu maturalnego z języka polskiego może być przeprowadzona
z wykorzystaniem zadań w formie wydruków lub na komputerze.
− Po wejściu do sali egzaminacyjnej i czynnościach organizacyjnych maturzysta losuje
zadanie egzaminacyjne, a następnie przez około 15 minut przygotowuje się do wypowiedzi.
Podczas przygotowania zdający może robić notatki na kartkach, które zapewnia szkoła.
− Egzamin trwa ok. 15 minut i składa się z wypowiedzi monologowej oraz rozmowy
z zespołem przedmiotowym.
− Wypowiedź monologowa:
• trwa ok. 10 minut (zdający może wygłosić swoją wypowiedź w czasie krótszym niż 10
minut; czas zdawania egzaminu nie może być jedynym i wiążącym kryterium
negatywnej oceny)
• nie może być przerywana przez zespół przedmiotowy (z wyjątkiem sytuacji, kiedy
upłynął czas na nią przeznaczony).
− Rozmowa z zespołem przedmiotowym:
• trwa ok. 5 minut
• może jedynie dotyczyć treści związanych z problemem określonym w zadaniu, tekstem
kultury dołączonym do zadania oraz zagadnieniami, które zdający poruszył
w wypowiedzi.
W czasie trwania egzaminu zdający nie może korzystać ze słowników i innych pomocy.
Część 1. Zadania z zakresu kształcenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach literackich
Część
1.
7
Zadania z zakresu kształcenia kulturowo-literackiego
oparte na tekstach literackich
Pierwsza część zbioru zawiera 18 przykładowych zadań opartych na tekstach literackich.
Każde zadanie składa się z:
1. polecenia, które zawiera:
• zdanie określające temat wypowiedzi egzaminacyjnej
• zdanie z czasownikiem operacyjnym, np. omów, rozważ, odpowiedz, informujące
również, że w wypowiedzi należy odwołać się do załączonego do zadania tekstu oraz
do innych testów kultury;
2. tekstu literackiego (epickiego, lirycznego albo dramatycznego) powiązanego z tematem
wypowiedzi. Tekst załączony do zadania to podstawa wypowiedzi monologowej.
W zadaniach egzaminacyjnych mogą pojawić się różne teksty – fragmenty lektur
obowiązkowych, fragmenty tekstów spoza kanonu lektur, wiersze poetów znanych Ci z lekcji,
jak również wiersze poetów, z których twórczością nie miałeś/miałaś okazji się wcześniej
zapoznać.
W przypadku zadań, w których przytoczony tekst jest fragmentem lektury obowiązkowej
(oznaczonej w podstawie programowej gwiazdką), w wypowiedzi należy zwykle odwołać się
do całości tego utworu oraz innego utworu. Dlatego też lektury obowiązkowe trzeba znać
szczegółowo i umieć o nich dyskutować. Co istotne – obowiązuje Cię znajomość tekstów nie
tylko z poziomu ponadgimnazjalnego, ale także tych, które czytaliście i omawialiście
w gimnazjum. Są to:
– Bogurodzica
– wybrane fraszki, pieśni, treny i psalm Jana Kochanowskiego (obowiązkowe są treny: V,
VII i VIII)
– Zemsta Aleksandra Fredry
– Dziady cz. II, Dziadów cz. III oraz Pan Tadeusz Adama Mickiewicza
– Lalka Bolesława Prusa
– jedna z trzech powieści historycznych Henryka Sienkiewicza (Quo vadis albo Krzyżacy,
albo Potop)
– Wesele Stanisława Wyspiańskiego
– Ferdydurke Witolda Gombrowicza
– wybrane opowiadanie Brunona Schulza.
Poza lekturami obowiązkowymi wykorzystane w zadaniach teksty literackie zawsze mają
charakter autonomiczny, tzn. są przytoczone w całości lub we fragmencie możliwym do
odczytania bez znajomości całego utworu.
Zwykle polecenie wskazuje, aby poza odwołaniem się do tekstu przytoczonego w zadaniu
odwołać się także do innych tekstów kultury. W przypadku niektórych, szczegółowych
zagadnień – do jednego tekstu, w przypadku innych – do co najmniej dwóch. To, do ilu tekstów
należy odwołać się w wypowiedzi, wyraża się w formie gramatycznej rzeczownika: odwołaj
się do tekstu (= jednego), odwołaj się do tekstów (= co najmniej dwóch). W drugim
z przedstawionych wariantów polecenie nie precyzuje, jaka jest górna granica liczby
przywołanych tekstów. Pamiętaj jednak, że czym jest ich więcej, tym bardziej rozdrobniona
i powierzchowna staje się Twoja wypowiedź, którą musisz zmieścić w określonym czasie. Na
8
kolejnych stronach zamieszczono przykładowe zadania wraz z opisem sprawdzanych
umiejętności i przykładowymi realizacjami. Tematy wypowiedzi retorycznych dotyczą:
• problemów etycznych (zadania: 1.1., 1.7., 1.10., 1.17.)
• wartości i wartościowania (zadania: 1.15., 1.18.)
• estetyki (zadania: 1.6., 1.5., 1.9.)
• problematyki społeczno-kulturowej (zadania: 1.8., 1.11., 1.12., 1.16.)
• zagadnień literaturoznawczych i interpretacyjnych (zadania: 1.2., 1.3., 1.13., 1.14.)
• stylizacji językowej i jej funkcji (zadania: 1.6., 1.13., 1.14.)
• funkcji w tekstach werbalnych środków niejęzykowych (zadania: 1.10., 1.11.).
!
.
Zestaw tekstów zaproponowany w zbiorze zadań nie wyczerpuje katalogu utworów
i tematów, jakie mogą pojawić się w zadaniach egzaminacyjnych.
Zadanie 1.1.
Teksty literackie
Jakie recepty na szczęśliwe życie można znaleźć w tekstach kultury? Odpowiedz,
odwołując się do Pieśni IX Jana Kochanowskiego oraz innych tekstów kultury.
Jan Kochanowski
PIEŚŃ IX (KSIĘGI PIERWSZE)
Chcemy sobie być radzi1?
Rozkaż, panie, czeladzi,
Niechaj na stół dobrego wina przynaszają,
A przy tym w złote gęśli albo w lutnią grają.
Kto tak mądry, że zgadnie,
Co nań jutro przypadnie?
Sam Bóg wie przyszłe rzeczy, a śmieje się z nieba,
Kiedy się człowiek troszcze więcej, niźli trzeba. […]
Prózno ma mieć na pieczy
Śmiertelny wieczne rzeczy;
Dosyć na tym, kiedy wie, że go to nie minie,
Co z przejźrzenia2 Pańskiego od wieku mu płynie.
A nigdy nie zabłądzi,
Kto tak umysł narządzi,
Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić,
Temu mężnie wytrzymać, w owym się nie wznosić.
Chwalę szczęście stateczne3:
Nie chce li też być wieczne,
Spuszczę4, com wziął, a w cnotę własną się ogarnę
I uczciwej chudoby5 bez posagu pragnę.
Nie umiem ja, gdy w żagle
Uderzą wiatry nagle,
Krzyżem padać i świętych przenajdować6 dary,
Aby łakomej wodzie tureckie towary
Bogactwa nie przydały
Wpadwszy gdzie między skały;
Tam ja bezpiecznym sercem7 i pełen otuchy
W równej fuście8 popłynę przez morskie rozruchy.
Jan Kochanowski, Pieśń IX, [w:] tenże, Pieśni,
oprac. L. Szczerbicka-Ślęk, Wrocław 2008.
sobie radzi – cieszyć się razem.
Z przejźrzenia – z postanowienia, z przewidzenia.
3 Stateczne – niezmienne.
4 Spuszczę – oddam.
5 Chudoba – skromny dobytek.
6 Przenajdować – zjednywać.
7 Bezpiecznym sercem – sercem wolnym od obaw.
8 Fusta – rodzaj statku.
1 Być
2
9
10
Zadanie 1.1.
Wymagania ogólne i szczegółowe
I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:
1.1) odczytuje sens całego tekstu […]
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte.
II. Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:
1.2) określa problematykę utworu
2.5) porównuje utwory literackie lub ich fragmenty (dostrzega cechy wspólne i różne)
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa – klucze,
wyznaczniki kompozycji)
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne)
3.4) odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu
4.2) ze zrozumieniem posługuje się pojęciami dotyczącymi wartości pozytywnych i ich
przeciwieństw oraz określa postawy z nimi związane (gimnazjum)
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości uniwersalne
4.3) dostrzega zróżnicowanie postaw religijnych, etycznych, kulturowych i w ich kontekście
kształtuje swoją tożsamość (gimnazjum).
III. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:
1.1) tworzy dłuższy tekst […] mówiony […] zgodnie z podstawowymi regułami jego organizacji,
przestrzegając zasad spójności znaczeniowej i logicznej
1.2) przygotowuje wypowiedź (wybiera […] odpowiedni układ kompozycyjny, analizuje temat,
wybiera formę kompozycyjną, sporządza plan wypowiedzi, dobiera właściwe słownictwo)
1.3) tworzy samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki i retoryki
(stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje selekcji pod
względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód
myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie)
1.4) publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową wyrazistość
przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu)
1.7) stosuje zasady etykiety językowej [...] (gimnazjum)
2.3) tworząc wypowiedzi, dąży do precyzyjnego wysławiania się (gimnazjum)
2.11) operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych […] koncentrującym się przede
wszystkim wokół tematów: […] społeczeństwo i kultura (gimnazjum).
Pojęcia i terminy
•
•
•
epikureizm
stoicyzm
przeznaczenie
Komentarz do zadania
W swojej wypowiedzi uczeń powinien omówić zagadnienie dotyczące koncepcji szczęścia
przedstawionych w literaturze i/lub sztuce. Konieczne są ukierunkowane odwołania do
przytoczonej pieśni – charakterystyka poglądów filozoficznych przedstawionych w utworze
Kochanowskiego. Istotny jest trafny dobór co najmniej dwóch tekstów kultury ilustrujących
omawiane zagadnienie. Mogą one przedstawiać koncepcje szczęśliwego życia analogiczne
do przedstawionej w Pieśni IX lub inne.
Zadanie 1.1.
Przykładowa realizacja (1)
Określenie problematyki
Artyści często zastanawiają się nad tym, jak powinien żyć człowiek, aby
doświadczyć szczęścia. Szukając rozwiązania tego problemu, niejednokrotnie
inspirują się różnymi teoriami filozoficznymi.
Rozwinięcie
a) W Pieśni IX Jana Kochanowskiego widać próbę pogodzenia dwóch postaw:
epikurejskiej i stoickiej (obie popularne w renesansie). Każda strofa zawiera swego
rodzaju radę z nich wynikającą:
• nie troszczyć się zbytnio o jutro, bo nie możemy przewidzieć, co nam ono
przyniesie („Kto tak mądry, że zgadnie, Co nań jutro przypadnie?”)
• nie zamartwiać się tym, co nieuniknione (np. śmierć), bo nie możemy
zmienić tego, co konieczne, odwrócić biegu rzeczy („Dosyć na tym, kiedy
wie, że go to nie minie)
• z jednakowym spokojem znosić to, co dobre i to, co złe w życiu, nie rozpaczać
z powodu nieszczęść i nie wpadać w euforię z powodu szczęścia, które wcale
nie musi być trwałe („chwalę szczęście stateczne:/ Nie chce li też być wieczne”)
b) Leopold Staff w wierszu Przedśpiew punktem wyjścia do rozważań czyni
maksymę starożytnego filozofa Terencjusza „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie,
nie jest mi obce”. Poeta pisze, że w życiu troska przeplata się z radością, a pogoda
ducha płynie z pozytywnego pogodzenia w sobie różnych sprzecznych emocji.
Szczęście tkwi w akceptacji faktu, że życie niesie i radość, i troskę.
c) We francuskim filmie Jean-Pierre’a Jeuneta Amelia (2001), główna bohaterka
swoją postawą pokazuje, że niesienie dobra innym może przynieść człowiekowi
szczęście. Amelia wyszukuje osoby niewidoczne, z pozoru przegrane i stara
się nieść im pocieszenie.
Podsumowanie.
Jan Kochanowski oraz inni artyści zastanawiają się, jak może żyć szczęśliwie
człowiek, którego życie poddane jest licznym ograniczeniom.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
11
12
Zadanie 1.1.
Każdy człowiek chciałby być szczęśliwy, więc odpowiedzi na pytanie „Jak być
szczęśliwym?” szuka w różnych źródłach, określając w sposób jasny swoje
życiowe ideały, priorytety.
Postawienie tezy
Żyć szczęśliwie, to żyć w zgodzie z wyższymi ideałami.
Argumentacja
Jan Kochanowski reprezentował w swych poglądach ideały, które niosła
za sobą jego epoka. Renesansowi humaniści odwoływali się do filozofii antycznej.
Przyjmowali np., że warunkiem udanego życia jest racjonalne podejście do
nieszczęścia i szczęścia, wyciszenie emocji i wiara w moc rozsądnego wyjaśnienia
różnych wypadków życiowych – „Dosyć na tym, kiedy wie, że go to nie minie, /
Co z przejźrzenia Pańskiego od wieku mu płynie”. Innym ideałem było dążenie do
czerpania szczęścia z chwili, z teraźniejszości – „Niechaj na stół dobrego wina
przynaszają, / A przy tym w złote gęśli albo w lutnią grają. / Kto tak mądry, że
zgadnie, / Co nań jutro przypadnie?”. Ten ideał w epoce Kochanowskiego łączył
się z wiarą w jednego Boga, z chęcią pozostawienia Mu władzy nad swoim losem,
z postawą niemartwienia się o przyszłość – „Sam Bóg wie przyszłe rzeczy, a śmieje
się z nieba, / Kiedy się człowiek troszcze więcej, niźli trzeba”.
W nowotestamentalnej Przypowieści o miłosiernym Samarytaninie nieprzyjaciel
pomógł obrabowanemu i porzuconemu na drodze Żydowi. Nie kierował się
uprzedzeniami narodami (Żydzi nienawidzili Samarytan), ale ludzkim odruchem
serca.
W powieści Żeromskiego Ludzie bezdomni główny bohater – Tomasz Judym
poświęca swoje szczęście osobiste, by służyć innym jako lekarz.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Główny bohater Pieśni o Rolandzie poświęca życie, broniąc ojczyzny, Odwołanie do
a przykładem poświęcenia dla Boga jest średniowieczny asceta (Legenda o św. wybranego
Aleksym).
tekstu kultury.
Podsumowanie
Ideały, jakimi w życiu kieruje się człowiek, mogą wydać się odległymi
i niedościgłymi wzorcami. Dążenie do szczęścia polega jednak na podjęciu
zmagania się z życiem i stopniowym przybliżaniu się do ideału. Sama jego bliskość
może dać człowiekowi szczęście (porządkuje życie, nadaje mu sens, uspokaja).
Zadanie 1.2.
13
Teksty literackie
Jak w tekstach kultury może być uwznioślona zwyczajność? Omów zagadnienie,
odwołując się do przytoczonego fragmentu i do całości Pana Tadeusza oraz do innego
tekstu kultury.
Adam Mickiewicz
PAN TADEUSZ
Na Litwie much dostatek. Jest pomiędzy nimi
Gatunek much osobny, zwanych szlacheckimi;
Barwą i kształtem całkiem podobne do innych,
Ale pierś mają szerszą, brzuch większy od gminnych,
Latając bardzo huczą i nieznośnie brzęczą,
A tak silne, że tkankę przebiją pajęczą
Lub jeśli która wpadnie, trzy dni będzie bzykać,
Bo z pająkiem sam na sam może się borykać.
Wszystko to Wojski zbadał i jeszcze dowodził,
Że się z tych much szlacheckich pomniejszy lud rodził,
Że one tym są muchom, czym dla roju matki,
Że z ich wybiciem zginą owadów ostatki.
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812
we dwunastu księgach wierszem, oprac. S. Pigoń, Wrocław 1982.
14
Zadanie 1.2.
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa –
klucze, wyznaczniki kompozycji)
3.4) odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu.
1.3) tworzy samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki
i retoryki (stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje
selekcji pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady
ilustrujące wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie)
wszystkim wokół tematów: […] kultura (gimnazjum).
Pojęcia i terminy
•
•
•
codzienność
uwznioślenie
uświęcenie
Zadaniem ucznia jest przedstawienie sposobów uwznioślania spraw codziennych
w tekstach kultury. Może rozpocząć swoją wypowiedź na przykład od określenia sytuacji
codziennych opisywanych w różnych tekstach kultury lub od zdefiniowania słowa
„uwznioślanie” (nadawanie wysokiej rangi, uświęcenie). W wypowiedzi konieczna jest
analiza i interpretacja dołączonego do polecenia fragmentu Pana Tadeusza – lektury
obowiązkowej – oraz odwołanie się do całości epopei, a także innego, wybranego przez
siebie tekstu kultury.
Zadanie 1.2.
Określenie problemu
Codzienność w tekstach kultury pojawia się od zarania dziejów, ale szczególnie
mocno zostało to zaakcentowane już w okresie renesansu – przedmiotem
zainteresowania artystów stały się wówczas zwyczajne sprawy i problemy, którym
przyglądano się z uwagą, by lepiej i mądrzej żyć. Tradycje formowane
w odrodzeniu ukształtowały obyczajowość szlachecką I Rzeczypospolitej. Adam
Mickiewicz nawiązuje do tych tradycji, pokazując nie tylko wielką historię
narodową, ale też historię szlachecką – domową, powszednią.
Argumentacja
1. Wojski jest mistrzem polowania, w lecie z upodobaniem poluje nawet na
muchy i to one są właśnie głównym tematem przytoczonego fragmentu.
Nie są to muchy zwyczajne, lecz owady, które „pierś mają szerszą, brzuch
większy od gminnych” (epitety kojarzące się ze szlachtą), a siła i odwaga
pozwala im wygrywać z polującymi na nie pająkami.
Są to zatem muchy wyjątkowe, wręcz nobilitowane do stanu swego rodzaju
owadziego szlachectwa przeciwstawionego muchom gminnym.
Wojski tworzy genealogię tych much (może ona być odbierana
humorystycznie) na sposób mityczny: muchy szlacheckie są dla gminnych tym,
czym dla pszczelich rojów królowe matki – bez matek roje giną.
Można w przytoczonych fragmencie widzieć tylko niewinny żart Mickiewicza,
ale można też dostrzec potrzebę porządkowania świata w najdrobniejszych
szczegółach, a zasadniczym stanem takiego uporządkowania jest hierarchia
podkreślająca przywódczą z natury rolę szlachty.
2. Mickiewicz uzyskuje to poprzez afirmację codzienności i zwyczajności.
Obecna w poemacie afirmacja zwyczajności jest świadectwem dążenia autora
do uwznioślenia wizji świata, do którego poprzez tworzenie arcydzieła,
odbywał sentymentalną, duchową podróż.
To świat na wpół baśniowy, w którym zwykłe elementy przyrody (np. kapusta,
konopie), zwykłe przedmioty (np. rapier, porcelana), zwykłe miejsca (np.
kopiec mrówek przy „świątyni dumania”) czy zwykłe czynności (np. zbieranie
grzybów, parzenie kawy) zostają podniesione ponad stan zwykłości.
To połączenie realizmu z idealizacją ma tworzyć obraz świata na pozór
zwykłego, który, gdy mu się dobrze przyjrzeć, na każdym kroku odkrywa przed
czytelnikiem oblicze niezwykłe, niemal baśniowe.
3. Szczególny, paradoksalny rodzaj uwznioślenia codzienności stosował jeden
z twórców i klasyków amerykańskiego pop-artu Andy Warhol, który do rangi
„bohaterów” swoich obrazów podniósł zwykłe, nierzadko, seryjnie robione
przedmioty.
Były nimi najczęściej elementy kojarzone z komercyjnym wymiarem
amerykańskiej rzeczywistości – np. popularna zupa czy gwiazdy pop-kultury.
Paradoksalny i prowokacyjny sposób nobilitacji takich przedmiotów polegał na
tym, że podnosząc je do rangi tematów swoich dzieł, artysta pokazywał, jak
zdegradowana w pewnych obszarach (także estetycznie) jest współczesna
rzeczywistość.
Codzienność w tekstach literackich pełni różne funkcje: nadaje światu
przedstawionemu charakteru baśniowego, idealizuje go, jak w przypadku tekstu
Mickiewicza, lub jest wyrazem opinii, subiektywnym spojrzeniem na wartość
współczesnego świata, tak jak w przypadku dzieł A. Warhola.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
całego utworu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
15
16
Zadanie 1.2.
Wstęp
Na czym polega uwznioślanie?
To podnoszenie rangi kogoś lub czegoś do poziomu szczególnego, często bliskiego
sferze sacrum. Uwznioślamy w życiu codziennym, nadając szczególne znaczenie
jakimś na pozór zwykłym przedmiotom (np. ze względu na ich pamiątkowy
charakter), uwznioślenie występuje także w tekstach kultury.
Rozwinięcie
1. Załączony fragment Pana Tadeusza zaczyna się od stwierdzenia zawierającego
zaskakujący rzeczownik: „Na Litwie much dostatek”. Dlaczego „dostatek”
(rzeczownik nacechowany pozytywnie), a nie po prostu „dużo”? Przecież mowa
o pospolitych, dokuczliwych owadach. Tak, to prawda, ale mowa również
o Litwie – sprowadzonej w poemacie do baśniowego Soplicowskiego świata,
w którym o żadnej pladze much nie może być mowy, bo to świat z powodów
sentymentalnych podniesiony do rangi świata idealnego, „kraju lat
dziecinnych”.
Uwznioślenie obejmuje także same muchy. Oto bowiem Mickiewicz wyróżnia
wśród nich gatunek szczególny: muchy szlacheckie. Tak jak szlachta odznaczają
się one szczególnym wyglądem („pierś mają szerszą i brzuch większy od
gminnych”) oraz szczególną siłą i walecznością, dzięki czemu taka szlachecka
mucha „z pająkiem sam na sam może się borykać”. Przeciwieństwem
szlacheckich są muchy „gminne”.
2. Codzienność w poemacie Mickiewicza pełni funkcję specjalną. Pokazuje
bowiem jej ukryte cechy, często niedostrzegane w zwyczajnym oglądzie. To, co
zwyczajne i pospolite kryje w sobie niemal legendarną, mitologiczną
nadzwyczajność. Z uwznioślaniem rzeczywistości mamy do czynienia już od
pierwszych strof, w których uwznioślony zostaje nadniemeński pejzaż –
pierwotny raj lub arkadia, litewska puszcza, w szczególności zaś jej miejsce
najbardziej tajemnicze – matecznik, kraina człowiekowi niedostępna, w której
rodzą się, a po śmierci składają swoje kości zwierzęta. Uwznioślone jest nie
tylko polowanie, grzybobranie, ale też najzwyklejszy spacer mieszkańców
Soplicowskiego dworu przebiegający według określonego ceremoniału, od
którego odstąpić nie wolno, bo to godziłoby w tradycję.
3. Z uwznioślaniem zwyczajności mamy także do czynienia na przykład
w twórczości Mirona Białoszewskiego – awangardowego „poety codzienności
i zwykłych rzeczy”. Właśnie zwykłe rzeczy stają się w jego wierszach
przedmiotem poetyckich eksperymentów. Przykładem może być wiersz
Studium klucza, w którym bohaterem poetyckiego studium jest najzwyklejszy
przedmiot codziennego użytku (ma smak wody gwoździowej i zapach
elektryczności). Białoszewski prowokuje w ten sposób czytelnika do
uważniejszego i bardziej wnikliwego przyglądania się elementom otaczającej
go rzeczywistości, bo to właśnie one odgrywają decydującą rolę w jego życiu.
Podsumowanie
Wprowadzanie elementów codzienności do kultury jest wyrazem afirmacji życia,
sakralizuje jego wszystkie przejawy (Mickiewicz Pan Tadeusz), z drugiej strony
zaś jest celowym zabiegiem artystycznej prowokacji (twórczość Białoszewskiego).
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
całego utworu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Zadanie 1.3.
17
Teksty literackie
Jak opisy przyrody w tekstach kultury mogą odzwierciedlać przeżycia wewnętrzne
bohaterów? Odpowiedz, odwołując się do podanego fragmentu ballady Johanna
Wolfganga Goethego oraz innych tekstów kultury.
Johann Wolfgang Goethe
KRÓL OLCH
Noc padła na las, las w mroku spał,
Ktoś nocą lasem na koniu gnał.
Tętniło echo wśród olch i brzóz,
Gdy ojciec syna do domu wiózł.
– Cóż tobie, synku, że w las patrzysz tak?
– Tam, ojcze, król olch, daje znak,
Ma płaszcz, koronę i biały tren.
– To mgła, mój synku, albo sen.
„Pójdź, chłopcze, w las, w ten głuchy las!
Wesoło będzie płynąć czas.
Przedziwne czary roztoczę w krąg,
Złotolitą chustkę dam ci do rąk.”
– Czy słyszysz, mój ojcze, ten głos w gęstwie drzew?
To król mnie wabi, to jego śpiew.
– To wiatr, mój synku, to wiatru głos,
Szeleści olcha i szumi wrzos.
„Gdy wejdziesz, chłopcze, w ten głuchy las,
Ujrzysz moje córki przy blasku gwiazd,
Moje córki nucąc, pląsając na mchu,
A każda z mych córek piękniejsza od snu.”
– Czy widzisz, mój ojcze, tam tańczą wśród drzew
Srebrne królewny, czy słyszysz ich śpiew?
– O synku mój, to księżyc tak lśni,
To księżyc tańczy wśród czarnych pni.
„Pójdź do mnie, mój chłopcze, w głęboki las!
Ach strzeż się, bo wołam ostatni już raz!”
–Czy widzisz, mój ojcze, król zbliża się tu,
Już w oczach ciemno i brak mi tchu. –
Więc ojciec syna w ramionach swych skrył
I konia ostrogą popędza co sił.
Nie wiedział, że syn skonał mu już
W tym głuchym lesie wśród olch i brzóz.
Johann Wolfgang Goethe, Król olch, przeł. W. Szymborska, [w:] tenże, Pieśni, Warszawa 1956.
18
Zadanie 1.3.
1.3) rozpoznaje konwencję literacką […]
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera (np. narracja,
fabuła, sytuacja liryczna, akcja)
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne,
religijne)
3.3) porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości […]
uniwersalne.
(stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje selekcji
pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące
wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie)
2.1) operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie rozwijanym
i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów […] kultura).
2.3) tworząc wypowiedzi, dąży do precyzyjnego wysławiania się (gimnazjum).
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
przyroda
romantyzm
ballada
symbol
Wypowiedź ucznia powinna dotyczyć sposobu opisywania w tekstach kultury relacji,
które zachodzą między naturą a człowiekiem. Uczeń może odwołać się do symboliki
opisów przyrody oraz romantycznego hasła „przyroda jako stan duszy” czy próby
oddawania nastroju przy pomocy krajobrazu. W wypowiedzi konieczna jest analiza
i interpretacja dołączonego do polecenia utworu Goethego. Niezwykle ważny jest trafny
dobór co najmniej dwóch tekstów kultury ilustrujących omawiane zagadnienie.
Zadanie 1.3.
Wstęp
• przyroda to istotny przedmiot zainteresowania m.in. romantyków
• romantycy patrzyli na człowieka jako na część natury, a jednocześnie jako na
kogoś, kto tę naturę przekracza
• wiele utworów romantycznych poświęconych jest przyrodzie. Poprzez
wprowadzenie motywów związanych z naturą ilustruje się odzwierciedlenie
stanów duszy artysty, jego przeżycia i emocje.
Teza
Niektórzy twórcy twierdzili, że pokazanie relacji między naturą a człowiekiem
pozwala na odkrycie głębi jego przeżyć (hasło: „przyroda jak stan duszy”).
Uzasadnienie
1. Budowanie nastroju w Królu olch Johanna Wolfganga Goethego:
• miejsce akcji ballady – ciemny las („las w mroku spał”)
• czas akcji – typowo romantyczna pora, tzn. noc w lesie, która sprzyja
pojawieniu się niesamowitych zjawisk i przeżyć („Noc padła na las”)
• sceneria tajemniczości i grozy współgra z przedstawioną sytuacją ojca
mknącego konno z umierającym na rękach synem i przeżywającego
niepokój o jego los
• obecność wiatru (szum drzew) wzmaga wewnętrzny lęk bohatera
dziecięcego („Czy słyszysz, mój ojcze, ten głos w gęstwie drzew?”)
• Król olch – symbol groźnej natury – odsłania wewnętrzne przeżycia obu
bohaterów, takie jak: strach, niepewność, niepokój („Czy widzisz, mój
ojcze, król zbliża się tu, Już w oczach ciemno i brak mi tchu”)
• dziecko jest bliższe naturze niż racjonalistycznie patrzący dorosły, który
widzi mniej i mniej rozumie – wszystko stara się wyjaśnić racjonalnie („To
wiatr, mój synku, to wiatru głos, / Szeleści olcha i szumi wrzos”)
• nastrój grozy i tajemniczości współgra z przeżyciami bohaterów („Czy
słyszysz, mój ojcze, ten głos w gęstwie drzew?”).
Wniosek z tej części wypowiedzi
Przyroda w balladzie postrzegana jest dwojako – racjonalistycznie
i nieracjonalistycznie.
2. Sonety krymskie Adama Mickiewicza jako przedstawienie za pomocą
obrazów przyrody „dziejów serca” romantycznego poety:
• cykl wierszy powstałych podczas podróży poety na Krym – wyraz
szczególnego zainteresowania romantyków krajobrazem, ludźmi i kulturą
Wschodu (orientalizm)
• rodzaj pamiętnika, zapisu przeżyć i doświadczeń duchowych podróżnika
(np. bohater liryczny Stepów akermańskich), pielgrzyma (Widok gór ze
stepów Kozłowa) ukazanego na tle egzotycznej przyrody
• pełne zróżnicowanych metafor, porównań i innych środków wyrazu
artystycznego opisy przyrody pełnią funkcję nie tylko tła, ale przede
wszystkim pozwalają na przekazanie uczuć i myśli bohatera lirycznego,
takich jak: nostalgia (np. Stepy akermańskie), fascynacja pięknem
Wschodu, ciekawość połączona ze strachem przed groźną, tajemniczą
naturą (Droga nad przepaścią w Czufut-Kale)
• wprowadzone krajobrazy (góry, morze, bujna roślinność) zestawione
z człowiekiem pokazują jego małość i kruchość (Burza).
Zetknięcie się romantycznego poety po raz pierwszy z egzotyczną przyrodą Krymu
wywołuje podziw, zdumienie, grozę, a także ujawnia tęsknotę za utraconą ojczyzną
oraz rozterki jego serca.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
19
20
3. Przyroda w balladach Adama Mickiewicza pomocą w zrozumieniu przeżyć Odwołanie do
wybranego
człowieka:
• bogactwo życia emocjonalnego bohaterów (dogłębne przeżywanie strachu tekstu kultury.
i samotności Pani z Lilij, rozpacz zdradzonej bohaterki Rybki), którzy
uczestniczą wraz z przyrodą w dramatycznych wydarzeniach (zbrodni,
zdradzie)
• elementy świata przyrody składające się na romantyczny pejzaż (noc,
dzikie, ustronne miejsca, woda), które ukrywają tajemnice ludzi
• natura podobnie jak człowiek, potrafi być groźna i okrutna, wymierza kary
(zdarza się, że niewspółmierne do popełnionych zbrodni – wszyscy
bohaterowie Lilij giną, kiedy ujawnia się magiczna moc kwiatów)
• wprowadzone opisy krajobrazów stanowią próbę wyrażenia trudnych do
zwerbalizowania uczuć człowieka i są rodzajem swoistego komentarza do
opowieści (Świteź, Świtezianka).
Wnioski
Tajemnicza przyroda w balladach Mickiewicza ilustruje stany wewnętrzne
bohaterów, współtworzy akcję utworów. Podobnie w malarstwie romantycznym
(Caspar Friedrich, Eugène Delacroix) często pojawia się pejzaż, który nie jest
do końca realistycznym odtworzeniem natury, ale ma sugerować pewien nastrój,
wywoływać konkretne odczucia.
Zadanie 1.3.
Wstęp
Przyroda i jej związek z przeżyciami człowieka (przedmiot zainteresowania
artystów różnych epok, np. romantyzmu i modernizmu).
Teza
Opisy przyrody mogą odzwierciedlać przeżycia bohaterów mieć znaczenie
symboliczne.
1. Paralelizm obrazów przyrody i przeżyć człowieka w balladzie Król olch
Johanna Wolfganga Goethego:
• realistyczni bohaterowie ballady (ojciec i syn) ukazani w romantycznej
scenerii wietrznej nocy („Noc padła na las, las w mroku spał”) – potęgującej
tajemniczość i strach
• czas akcji sprzyjający pojawieniu się niesamowitych zjaw, takich jak król
olch i jego córki, wabiące do siebie chłopca (symbole świata ludowej
fantastyki)
• przebieg akcji – pędzący na koniu ojciec trzymający na rękach chorego syna
(„ojciec syna do domu wiózł”), który ostatecznie, przed osiągnięciem celu
podróży, umiera („w tym głuchym lesie wśród olch i brzóz syn skonał mu
już”)
• zestawienie majaczenia syna z realizmem ojca
• obrazy upersonifikowanej przyrody, współgrające z sytuacją galopującego
na koniu ojca, który pragnie uratować swojego chorego syna
• panujący w utworze nastrój grozy i tajemniczości wyraźnie podpowiada, co
przeżywają bohaterowie (niepewność, strach).
Ballada Goethego za pomocą sugestywnych obrazów przyrody wyraża pełne
tajemnic wnętrze człowieka.
2. Symboliczne wyrażanie przeżyć w cyklu sonetów Krzak dzikiej róży
w Ciemnych Smreczynach Jana Kasprowicza:
• górski krajobraz oparty na paraleli obrazów dzikiej róży oraz próchniejącej
limby (symbole życia i śmierci)
• dramatyzm pejzażu – ilustracja walki toczącej się o życie odzwierciedlona
za pomocą znaczących, symbolicznych walorów (pąs, czerwień róży – siła,
próchno limby – słabość)
• panująca wokół cisza wody (symbol przemijania) skłania do stawiania
pytań egzystencjalnych – o sens bytu
• poeta nie nazywa wprost przeżyć człowieka, stosuje w tym celu symbol.
Pejzaże tatrzańskie mówią o tym, co niewyrażalne, Jan Kasprowicz opisuje przy
ich pomocy tajemnice ludzkiej egzystencji i ewokuje subtelne stany duszy.
3. Chłopi Władysława Stanisława Reymonta – przyroda lustrem człowieka:
•
kalendarz natury wyznaczający rytm życia mieszkańców Lipiec
(symboliczne znaczenie tytułów poszczególnych części eposu)
•
Jagna jako symbol piękna i siły natury, ale też jej zagrożeń
•
zagadki życia psychicznego Jagny opisane za pomocą symbolicznych
„krajobrazów duszy” (bohaterka w relacjach z mężczyznami przypomina
bluszcz, ziemię czekającą na wiosenne słońce)
•
język i styl poetycki zastosowany w prozie nasycony symbolami.
Obrazy przyrody w literaturze młodopolskiej mają znaczenie symboliczne,
przywołują wielość znaczeń.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
21
22
Zakończenie
Artyści, posługując się symbolicznymi obrazami przyrody, przekazywali
najgłębszą prawdę o życiu, naturze człowieka, jego miejscu w świecie, mówili też
o złożoności ludzkich przeżyć.
Zadanie 1.4.
23
Teksty literackie
Czemu służą ukazywane w kulturze obrazy idealnego świata? Odpowiedz, odwołując
się do fragmentu powieści Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego
oraz innych tekstów kultury.
Osada, w której zostawałem, miała stu dwudziestu gospodarzów; każdy z nich miał dom,
pole i ogród, wszystko pod równym wymiarem. Najwięcej dzieci rodzicom służyli, lubo
mieli innych obojej płci domowników, ale w odzieży i wygodzie żadnej nie było między
nimi różnicy. Nie znać było najmniejszej podłości w czeladzi1; panowie nie patrzyli się na
nich surowym okiem, dopieroż kar bolesnych albo obelżywych podobieństwa nawet nie
postrzegłem. Wzrost obywatelów był mierny, twarze wesołe, cera zdrowa [...].
Kraj ten zewsząd był morzem oblany i całej wyspy powszechne nazwisko Nipu. Język
narodu dość łatwy, ale nieobfity: żeby im wytłumaczyć skutki i produkcje kunsztów naszych
zbytkowych, musiałem czynić opisy dokładne i dobierać podobieństw. Nie masz u Nipuanów
słów wyrażających kłamstwo, kradzież, zdradę, podchlebstwo. Terminów prawnych nie
znają. Choroby nie mają szczególnych nazwisk; ale też ani dworaków, ani jurystów2, ani
doktorów nie masz. [...]
Dzień cały bawiliśmy się na tym miejscu w domu owego starca, od którego wziąwszy
Xaoo cząstkę zboża osadzie swojej należącego udał się ku domom. W drodze wziął pochop3
roztrząsać sposoby rozmaite rządów naszych.
– My nie znamy – mówił – tego, co wy nazywacie monarchią, arystokracją, demokracją,
oligarchią etc. W zgromadzeniu naszym nie masz żadnej innej zwierzchności politycznej
prócz naturalnej rodziców nad dziećmi. Okoliczności wychodzące nad zamiar szczególnych
familii ugodnymi sposoby – radą, nie przemocą – przez starszych uspokojone i rozrządzone
bywają. Człowiek jednakowo z drugim człowiekiem rodzący się nie może, a przynajmniej
nie powinien by sobie przywłaszczać zwierzchności nad nim; wszyscy są równi. Skoro zaś
są złączeni w towarzystwo, natenczas toż samo towarzystwo, pozwala dla dobra swojego
w niektórych okolicznościach niejakiej nad szczególnymi – albo zgromadzeniu, albo
niektórym z zgromadzenia – zwierzchności.
Ignacy Krasicki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki,
[w:] tenże, Dzieła wybrane, oprac. Z. Goliński, t. 2, Warszawa 1989.
Czeladź – dawn. służący w dworze szlacheckim.
Jurysta – dawn. prawnik.
3
Wziąć pochop – przest. zacząć, rozpocząć.
1
2
24
Zadanie 1.4.
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera (narracja,
fabuła, sytuacja liryczna, akcja)
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne,
religijne)
4.2) poddaje refleksji uniwersalne wartości humanistyczne (gimnazjum)
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości […]
i uniwersalne.
wszystkim wokół tematów: […] społeczeństwo i kultura (gimnazjum)
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
•
•
idealizm
utopia
kultura szlachecka
sielanka
tradycja narodowa
społeczeństwo
Zadaniem ucznia jest określenie, w jakim celu ukazywane są w kulturze obrazy idealnego
świata. Wypowiedź warto więc zacząć od zdefiniowania pojęcia świata idealnego (topos
raju/edenu, arkadii, motyw państwa idealnego lub antyutopii). W wypowiedzi konieczne
są odwołania do przytoczonego fragmentu powieści I. Krasickiego Mikołaja
Doświadczyńskiego przypadki. Niezwykle ważny jest trafny dobór co najmniej dwóch
tekstów kultury ilustrujących omawiane zagadnienie.
Zadanie 1.4.
Wstęp
• Marzenia o idealnym świecie są wpisane w ludzką naturę i wynikają z tęsknoty
za utraconym rajem.
• Topos raju (arkadii) funkcjonuje w kulturze od starożytności.
• Idealny świat jest doskonały (ludzie są szczęśliwi, żyją w harmonii ze sobą
i w zgodzie z naturą).
Teza
Obrazy idealnego społeczeństwa kreowane są po to, by wskazywać ludziom wzory
do naśladowania.
Uzasadnienie
1. Nipu jako wzór państwa:
• miejsce akcji – wyspa Nipu (znaczące usytuowanie – z dala od cywilizacji,
brak możliwości powielania złych przykładów)
• wszyscy Nipuanie dysponują takim samym kawałkiem ziemi, są
jednakowo majętni („każdy z nich miał dom, pole i ogród, wszystko pod
równym wymiarem”)
• mieszkańców nie różnicuje strój („w odzieży i wygodzie nie było między
nimi różnicy”)
• posługują się prostym, nacechowanym etycznie dodatnio językiem („Nie
masz u Nipuanów słów wyrażających kłamstwo, kradzież, zdradę,
podchlebstwo”), nie łamią prawa, więc nie potrzebują prawników
• istnieje tylko władza rodzicielska („W zgromadzeniu naszym nie masz
żadnej innej zwierzchności politycznej prócz naturalnej rodziców nad
dziećmi”)
• relacje między gospodarzami a służbą są oparte na wzajemnym szacunku,
poszanowaniu godności („Nie znać było najmniejszej podłości w czeladzi;
panowie nie patrzyli na nich surowym okiem, dopieroż kar bolesnych albo
obelżywych podobieństwa nawet nie postrzegłem”)
• Istnieje tam sprawiedliwy system prawny („Człowiek jednakowo z drugim
człowiekiem rodzący się nie może, a przynajmniej nie powinien by sobie
przywłaszczać zwierzchności nad nim; wszyscy są równi”)
• Nipuanie są szczęśliwi, nie chorują, dlatego nie potrzebują lekarzy
• rządy w osadzie oparte są na naturalnym porządku (np. starsi,
doświadczeni, rozważni, w szczególnych okolicznościach mają głos
decydujący, rozstrzygający).
Ignacy Krasicki pokazuje, że nipuański styl życia może stać się dla jemu
współczesnych wzorem do naśladowania.
2. Pieśń Panny XII z cyklu Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego
jako pochwała życia na wsi:
• życie z dala od cywilizacji, w otoczeniu natury
• szczęście wynikające z uczciwości i pobożności
• radość z posiadania ziemi i pracy na niej
• brak rozgrywek dworskich służących zrobieniu kariery
• możliwość moralnego wychowania dzieci i przygotowania ich
do skromnego życia
• odpoczynek i rozrywka po uczciwej pracy.
Jan Kochanowski daje ówczesnej szlachcie wzór do naśladowania – alternatywny
wobec życia dworskiego.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
25
26
Odwołanie do
3. Pan Tadeusz Adama Mickiewicza jako idealny „kraj lat dziecinnych”:
wybranego
• życie na wsi litewskiej w zgodzie z naturą
tekstu kultury.
• dbałość o tradycje narodowe, szlacheckie i dobre obyczaje
• chłopi traktowani są wręcz po ojcowsku przez Sędziego, który zaprasza ich
do wspólnego ucztowania, a przez Tadeusza i Zosię zostają obdarzeni
wolnością.
Adam Mickiewicz pokazuje możliwości zbudowania nowych społecznych relacji
w obrębie starego systemu opartego na kulturze szlacheckiej.
Podsumowanie
Twórcy kultury kreowali w dziełach obrazy idealnego świata, ponieważ ludzie
zawsze potrzebują wzorów do naśladowania, z których mogliby się dowiedzieć, jak
trzeba żyć.
Zadanie 1.4.
Wstęp
Idealne, doskonałe państwo można nazwać utopią.
Teza
Obrazy idealnego świata ukazywane w kulturze służą krytyce negatywnych
zachowań społecznych.
Uzasadnienie
A. Nipu jako przeciwieństwo ówczesnej cywilizacji europejskiej:
• wyspa jako przestrzeń odizolowana od negatywnego wpływu cywilizacji
na mieszkańców
• bohater powieści – Mikołaj Doświadczyński – styka się na Nipu
ze światem prawdziwych wartości, takich jak, np. uczciwość,
sprawiedliwość
• naturalność praw i zasad rządzenia Nipuan przeciwstawiona sztuczności
„monarchii, arystokracji, demokracji, oligarchii etc.”
• oparcie relacji społeczeństwa Nipu na zasadach wolności, miłości,
braterstwa skontrastowane z potrzebą istnienia prawa i prawników
• ugodowe sposoby pokonywania trudności i problemów.
Krasicki poprzez obraz życia na wyspie Nipu uwypukla i piętnuje wady
współczesnego mu społeczeństwa.
B. Wizja „szklanych domów” w Przedwiośniu Stefana Żeromskiego jako
przeciwieństwo Polski po roku 1918:
• piękno i nowoczesność domów ze szkła z opowieści Seweryna Baryki
• zapewniająca zdrowie czystość domów opisywanych przez ojca synowi,
a brud, obskurność przygranicznego miasteczka
• naukowo-techniczne cuda (dokonane przez krewnego głównego bohatera
powieści) a stagnacja infrastruktury II Rzeczpospolitej
• opowieść utrudzonego, chorego, umierającego Seweryna Baryki jako
werbalizacja marzeń Polaka (wizja, projekcja snu o idealnej ojczyźnie,
źródle nowoczesnej cywilizacji).
Żeromski poprzez wizję szklanych domów diagnozuje mankamenty niepodległej
Polski.
C. Pozorna utopia w filmie Juliusza Machulskiego Seksmisja:
• obraz społeczeństwa pozornie doskonale zorganizowanego, ale
ograniczanego z zewnątrz
• kontrola ludzi jako podstawa systemu społecznego
• pokazywanie świata nie do przyjęcia dla odbiorcy (świat wyłącznie kobiet,
ale jednak podstępnie zarządzany przez mężczyznę)
• obraz systemów totalitarnych
• tworzenie systemy społecznego poprzez stałe ograniczanie wolności
jednostki.
Machulski w dowcipny sposób polemizuje z wizją świata idealnie
zorganizowanego.
Podsumowanie
Obrazy idealnego świata w literaturze z jednej strony wyostrzają krytyczne
spojrzenie na prawdziwy świat i uzmysławiają, jak bardzo rzeczywistość odbiega
od ideałów i marzeń (Krasicki, Żeromski), a z drugiej pozwalają docenić
w otaczającej nas rzeczywistości wewnętrzną wolność i dostrzec konsekwencje
zakłamania (Machulski).
Odwołanie do
załączonego
tekstu
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
27
28
Zadanie 1.5.
Teksty literackie
Czy dzieła artystyczne powinny pełnić funkcję perswazyjną? Rozważ problem,
odwołując się do przytoczonego wiersza Czesława Miłosza i do innych tekstów kultury.
Czesław Miłosz
DO POLITYKA
Kto ty jesteś człowieku – zbrodniarz czy bohater?
Ty, którego do czynu wychowała noc.
Oto starca i dziecka w ręku dzierżysz los
I twarz twoja zakryta
Jak golem nad światem.
Czy obrócisz w popioły miasto czy ojczyznę?
Stój! Zadrżyj w sercu swoim! Nie umywaj rąk!
Nie oddawaj wyroku niespełnionym dziejom!
Twoja jest waga i twój jest miecz.
Ty, ponad ludzką troską, gniewem i nadzieją
Ocalasz albo gubisz
Pospolitą rzecz.
Ty jesteś dobry i w gronie rodziny
Pieściłeś nieraz blask dziecinnych głów.
Ale jeżeli przeklnie ciebie – milion rodzin?
Biada! Co pozostanie z twoich dobrych dni?
Co pozostanie z twoich krzepkich mów?
Ciemność nadchodzi.
Gwarne miasta i pola, kopalnie, okręty
Na twojej dłoni ludzkiej, jakże ludzkiej.
Patrz. Linia twego życia tędy będzie szła.
Trzykroć błogosławiony
Po trzykroć przeklęty
Władco dobra
Albo władco zła.
[Kraków, 1945]
Czesław Miłosz, Wiersze wszystkie, Warszawa 2011.
29
Zadanie 1.5.
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte
1.6) rozpoznaje wypowiedzi o charakterze […] perswazyjnym.
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu [...]
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty
4.3) dostrzega zróżnicowanie postaw społecznych, obyczajowych, narodowych (gimnazjum).
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
funkcje wypowiedzi (dydaktyzm, etyzm)
publicystyka
sztuka
literatura
Polecenie wymaga, aby w realizacji odnieść się do możliwych funkcji wypowiedzi, w tym
przede wszystkim funkcji dydaktycznej oraz jej znaczenia w dziele artystycznym.
Zadaniem ucznia jest przyjęcie stanowiska wobec postawionego problemu. Musi w swojej
wypowiedzi dostrzec cechy specyficzne i niespecyficzne dla literatury, zauważyć, że
perswazyjność nie należy do charakterystycznych cech dzieła artystycznego, jednak
w szczególnych przypadkach może być wykorzystywana.
30
Zadanie 1.5.
1. Określenie problematyki
Czy sztuka ma koncentrować się jedynie na estetyce? Czy ma także wychowywać
odbiorcę moralnie? Może także dostarczać człowiekowi rozrywki? A może godzić
w sobie wszystkie te cele?
2. Teza
Sztuka powinna pełnić przede wszystkim funkcję perswazyjną, a artyści
są szczególnie zobowiązani do zabierania głosu w ważnych dla narodu oraz
aktualnych politycznie i społecznie sprawach.
3. Argumentacja
1) Pieśń XIV Jana Kochanowskiego:
• poeta z podejmuje aktualne tematy – wzywa rządzących do
odpowiedzialności za państwo
• zwraca się bezpośrednio do rządzących („Wy, którzy Pospolitą Rzeczą
władacie”) – liryka apelu
• szereg wezwań skłaniających do refleksji: aby władcy wyzbyli się
egoizmu, aby byli sprawiedliwi i odpowiedzialni, nie kierowali się
własnym dobrem, wszystkich traktowali równo, niezależnie od
pochodzenia, pamiętali, że nie są bezkarni, bo mają nad sobą Boga.
2) Satyra Do króla Ignacego Krasickiego:
• utwór ma charakter perswazyjny, podejmuje w kunsztownej formie
literackiej temat, jaki powinien być władca. Krasicki tworzy swój tekst
w momencie nasilenia się opozycyjnych głosów przeciwko królowi
Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu ze strony konserwatywnego
obozu sarmackiego
• Krasicki w sposób zakamuflowany (zwraca się do króla) próbuje zwrócić
uwagę szlachty na jej uprzedzenia, które uniemożliwiają światłemu
królowi realizowanie mądrych rządów. Wszystkie zalety króla (jest młody,
mądry, przyjacielski, dobry, ceni naukę) w oczach szlachty są wadami
i zwracają się przeciw niemu
• poeta stosuje zabieg polegający na odwróceniu sytuacji i zastosowaniu
liryki roli – nadawcą jest szlachcic, który formułuje zarzuty wobec króla.
Jednocześnie dla myślącego odbiorcy te oskarżenia brzmią absurdalnie –
na tyle, że szybko identyfikuje je jako opaczne.
3) Do polityka Cz. Miłosza:
• wiersz powstał tuż po zaprowadzeniu w Polsce totalitarnej władzy
komunistycznej
• funkcja perswazyjna: poeta zwraca się bezpośrednio do adresata swej
wypowiedzi, którym jest (anonimowy) polityk sprawujący wysoki urząd
państwowy, w ściśle określonych celach: aby mu uświadomić, jak duża
odpowiedzialność za jednostki i całą społeczność na nim ciąży („starca
i dziecka w ręku dzierżysz los”), jak potężny wpływ ma na rzeczywistość
(„Gwarne miasta i pola /Kopalnie, okręty/Na twojej dłoni ludzkiej”) i jaką
moc wydawania wyroków („Twoja jest waga i twój jest miecz”)
• postać mówiąca wyjaśnia, że od wyboru (dobra lub zła) będzie zależał
charakter jego władzy, może być „trzykroć błogosławiony” lub „po
trzykroć przeklęty”
• adresat liryczny musi mieć świadomość, że swoimi decyzjami „ocala lub
gubi/ Pospolitą rzecz”
• skłania go do wnikliwego wglądu we własną osobę i wzięcia
odpowiedzialności za władzę i przyjęcia konsekwencji swoich decyzji
(„Zadrżyj w sercu swoim/ Nie umywaj rąk” – ważny motyw biblijny)
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
negatywna ocena adresata, który ma predyspozycje do złego, do rzeczy,
których się dokonuje niejawnie, pod osłoną ciemności („Ty, którego
do czynu/ Wychowała noc”), działa skrycie („I twarz twoja zakryta”),
a czyny mogą budzić powszechne przerażenie, stąd przyrównanie
do Golema – istoty niemej, bezmyślnej i okrutnej („Jak golem nad
światem”)
• pytanie: „Kto ty jesteś, człowieku?” można potraktować jako próbę
skłonienia do refleksji i danie szansy na wybór właściwej drogi
• zwroty do adresata oraz pytania pełnią w wierszu przede wszystkim
funkcję perswazyjną.
4. Podsumowanie
Artysta powinien angażować się poprzez sztukę w bieżące sprawy polityczne
i społeczne, ponieważ jest, jak inni ludzie, obywatelem swego państwa i przynależy
do społeczeństwa. Dzieła sztuki powinny wskazywać właściwe postawy moralne,
kształtować poczucie obowiązku społecznego, uczyć odróżniania dobra od zła.
•
31
32
Zadanie 1.5.
1. Określenie problematyki
Są pisarze, którzy koncentrują się jedynie na stronie estetycznej swoich dzieł, a są
i tacy, którzy nadają im walory wychowawcze – chcą pouczać swoich odbiorców,
wpływać na ich życie. W tym celu stosują w swych dziełach perswazję.
2. Teza
Artyści piszą w różnych celach.
3. Argumentacja
• Stanisław Przybyszewski w Confiteor oddziela sztukę od innych dziedzin życia
i przyznaje artystom szczególne miejsce w społeczeństwie. Twierdzi, że sztuka
nie służy nikomu i niczemu, i dzięki temu realizuje swe własne cele.
Propagowany jest model „sztuki dla sztuki”. Poglądy Przybyszewskiego można
streścić następująco: sztuka jest najwyższą religią, funkcjonuje poza dobrem
i złem. Sztuka nie powinna naginać się do oczekiwań i wymagań społecznych,
bo kiedy tak robi – tworzy dzieła niskich lotów.
• Poeci dwudziestowieczni manifestowali odcięcie się od służebnych funkcji
literatury. Chcieli przywrócić sztuce autonomię i niezależność od spraw
bieżących. Hasło „sztuka dla sztuki” najtrafniej wyraża postulat skupienia
się sztuki tylko na funkcji estetycznej i uwolnienie jej od pozostałych funkcji,
np. dydaktycznej. Przyjęcie tego postulatu skutkowało rozwojem sztuki
i literatury w różnych kierunkach i wzbogaceniem zasobu środków
artystycznego wyrazu o takie, jak groteska, oniryzm, symbolizm, elementy
magiczne. Tak czyni np. Jan Lechoń w utworze Herostrates, w którym wzywa
do odejścia od myślenia historycznego, od poezji tyrtejskiej, a zajęcie się
wyobraźnią i budowaniem nowej rzeczywistości.
• W stronę zaangażowania sztuki w aktualną dyskusję, w życie społeczne
wpisywało się kino. Tak było na przykład w nurcie polskiego kina moralnego
niepokoju (Wajda, Zanussi, Kieślowski). Kino miało być komentarzem do
rzeczywistości historycznej i wpływać na postawy moralne widzów,
kształtować ich poczucie patriotyzmu oraz odpowiedzialności, demaskować
nieuczciwość systemu (np. Człowiek z marmuru Andrzeja Wajdy).
• Wiersz Czesława Miłosza ma charakter społeczno-polityczny. Jego
konstrukcja sugeruje gotowość do podjęcia dyskusji na temat znaczenia władzy
i odpowiedzialności rządzących. Jest moralistyczną przestrogą na temat
odpowiedzialności związanej z władzą (to jeden z Miłoszowskich tematów;
w innym wierszu czytamy: „Nie bądź bezpieczny, poeta pamięta”). Funkcja
perswazyjna realizowana jest w formie pouczenia moralnego, przywołania
możliwości polityka i jego odpowiedzialności.
4. Zakończenie
Dzieła sztuki mogą spełniać różne funkcje. Z tej różnorodności wynika
uniwersalizm sztuki. Jednak bez względu na to, jaka funkcja w dziele dominuje,
zawsze musi ono spełniać funkcję estetyczną. Bez tego nie jest dziełem sztuki.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Zadanie 1.6.
33
Teksty literackie
Co jest powinnością artysty? Odpowiedz, odwołując się do fragmentu manifestu
Stanisław Przybyszewskiego Confiteor oraz innych tekstów kultury.
Stanisław Przybyszewski
CONFITEOR1
Sztuka nie ma żadnego celu, jest celem sama w sobie, jest absolutem, bo jest odbiciem
absolutu – duszy.
A ponieważ jest absolutem, więc nie może być ujętą w żadne karby, nie może być na
usługach jakiejśkolwiek idei, jest panią, praźródłem, z którego całe życie się wyłoniło. […]
Tak pojęta sztuka staje się najwyższą religią, a kapłanem jej jest artysta. […]
Był on pierwszym prorokiem, który wszelką przyszłość odsłaniał, a tłomaczył runy2
zapleśniałej przeszłości, był magiem, co przenikał najgłębsze tajemnice, obejmował tajne
związki wszechświatów […], był wielkim mędrcem, który wiedział najtajniejsze przyczyny
i tworzył nowe, nigdy nieprzeczuwane syntezy: artysta ten to ipse philosophus, daemon,
Deus et omnia3. […]
Artysta stoi ponad życiem, ponad światem, jest Panem Panów, niekiełznany żadnym
prawem, nieograniczany żadną siłą ludzką.
Jest on zarówno święty i czysty, czy odtwarza największe zbrodnie, odkrywa
najwstrętniejsze brudy, gdy oczy w niebo wbija i światłość Boga przenika.
Bo nie zna on praw i ograniczeń, jakie objawy duszy ludzkiej w to lub owo koryto
wpychają, zna on tylko jedynie potęgę tych przejawów, równie silną w cnocie czy w zbrodni,
w rozpuście czy w skupieniu modlitwy. […]
Artysta, który nagina się do wymagań poszczególnego społeczeństwa, pochlebia mu,
podaje mu przeżuty i lekki do strawienia obrok. […]
Artysta, który pragnie poklasku, a skarży się na małe uznanie tłumu, stoi jeszcze
w przedsionku sztuki, nie czuje się jeszcze panem, który łask nie żebrze, tylko hojną ręka je
na tłum rzuca i nie pragnie podzięki – tej pragnie tylko plebejusz w duchu, tej pragną tylko
dorobkiewicze. Artysta, który się skarży, że rozrzucając skarby swego ducha, kala swą duszę
przez zetknięcie się z tłumem, przeszedł święty próg, ale się myli. Człowiek nieuznający
żadnych praw, stojący ponad tłumem, ponad światem, kalać się nie może.
Stanisław Przybyszewski, Confiteor, [w:] Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski,
oprac. M. Podraza-Kwiatkowska, Wrocław 2000.
Confiteor – łac. wyznaję, spowiadam się.
Runy – tu w znaczeniu: pismo tajemne, pieśń o treści mitycznej.
3
Ipse philosophus, daemon, Deus et omnia – łac. ‘Sam filozof, demon, Bóg i wszystko’.
1
2
34
Zadanie 1.6.
4.3) dostrzega zróżnicowanie postaw społecznych, obyczajowych, narodowych, religijnych,
etycznych, kulturowych i w ich kontekście kształtuje swoją tożsamość (gimnazjum).
i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów […] kultura )
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
sztuka
artysta
sztuka dla sztuki
manifest
W swojej wypowiedzi uczeń powinien omówić zagadnienie powinności artysty. Taką
wypowiedź warto zacząć od zdefiniowania pojęcia powinność (zadanie, obowiązek, cel
działania, misja). W wypowiedzi konieczne są ukierunkowane odwołania do przytoczonego
fragmentu Confiteor. Niezwykle ważny jest trafny dobór co najmniej dwóch tekstów kultury
ilustrujących omawiane zagadnienie. Mogą one być zgodne lub nie z punktem widzenia
zaprezentowanym w tekście S. Przybyszewskiego.
Zadanie 1.6.
Wstęp
• szczególna rola artysty w kulturze jako kogoś wyróżniającego się
• Confiteor – manifest artystyczny Stanisława Przybyszewskiego
Teza
Powinnością artysty jest tworzenie sztuki wolnej od zobowiązań.
Argumentacja
1. Confiteor Stanisława Przybyszewskiego
• artysta jako przedstawiciel elity społecznej i duchowy arystokrata oraz
kapłan powinien służyć prawdziwej sztuce, niemającej nic wspólnego
z zaspokojeniem potrzeb mas
• artysta to ktoś szczególny („był wielkim mędrcem, który wiedział
najtajniejsze przyczyny i tworzył nowe, nigdy nie przeczuwane syntezy”),
wybrany (kapłan religii zwanej sztuką)
• obdarzony absolutną wolnością powinien korzystać z całkowitej swobody
twórczej
• nie powinno mu zależeć na przypodobaniu się tłumom, schlebianiu gustom
innych, ponieważ z reguły prowadzi to do rezygnacji z wysokich walorów
artystycznych dzieł i istoty sztuki, a sztuka jest „celem sama w sobie”.
Prawdziwy artysta powinien tworzyć w duchu wolności.
2. Evviva l’arte Kazimierza Przerwy-Tetmajera
• artysta to ktoś wybrany (natchniony) przez Boga, lepszy od „zjadaczy
chleba” (filistrów), jego powinnością jest głoszenie pochwały sztuki
• jego cel (tak samo jak innych twórców) to dbałość o nieśmiertelną sławę
(laury)
• nawet cierpiąc głód, artysta powinien pozostać wierny ideałom i służyć
sztuce – najwyższej lub wręcz jedynej wartości.
Artysta to ktoś szczególny, jego znaczenie w kulturze wyznacza stopień jego
zaangażowania w sztukę.
3. Amadeusz w reż. Miloša Formana
• losem genialnego kompozytora powinno być tworzenie muzyki, a nie
borykanie się z codziennością
• artyści nie powinni być zależni finansowo od niewrażliwych na sztukę
ludzi
• najważniejszym i podstawowym obowiązkiem twórcy powinno być
korzystanie z całkowitej swobody twórczej.
Artysta, by tworzyć, musi być zupełnie wolny od jakichkolwiek wpływów
zewnętrznych.
Podsumowanie
W różnych tekstach kultury znajdziemy portrety artystów oddanych przede
wszystkim sztuce, której tworzenie uważali za swoją największą powinność.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
35
36
Zadanie 1.6.
Wstęp
Problem szczególnych zadań stawianych przez społeczeństwo artyście przewija się
przez całą kulturę – od starożytności do dziś.
Teza
Powinnością artysty powinno być tworzenie sztuki zaangażowanej w sprawy
społeczne.
Rozwinięcie
1. Satyry Ignacego Krasickiego wyrazem troski oświeceniowego twórcy
o naród i państwo:
• wybór gatunku (satyra – jej elementy dydaktyczne)
• piętnowanie wad i niewłaściwych postaw szlachty (nadużywania alkoholu
i skłonności do bójek – Pijaństwo, kosmopolityzmu – Żona modna, złego
wychowania i upadku obyczajów – Świat zepsuty)
• pokazywanie wzorów postępowania – Do króla, które mimo iż wyszydzane
i krytykowane, mające wielu oponentów, otwierają możliwość reformy
państwa (także mentalności obywateli).
2. Mendel Gdański Marii Konopnickiej apelem o tolerancję:
• zaangażowanie pisarki w sprawy społeczne (nowela literacką odpowiedzią
na apel Elizy Orzeszkowej o publikacje przeciwstawiające się
antysemityzmowi)
• portret bohatera – starego Żyda, byłego powstańca 1863 roku, który był
związany z miastem i cieszył się szacunkiem sąsiadów, przeciwstawiony
obrazowi prymitywnego tłumu.
3. Confiteor Stanisława Przybyszewskiego jako polemika z tradycją sztuki
zaangażowanej:
• wpływ filozofii Fryderyka Nietzschego na poglądy Przybyszewskiego –
koncepcja artysty jako nadczłowieka należącego do „wyższych dziesięciu
tysięcy” i jednostki istniejącej poza dobrem i złem
• artysta ma prawo do korzystania ze swobody twórczej, która nie jest
ograniczana żadnymi obowiązkami społecznymi
• twórca powinien dbać o walory artystyczne dzieł, a nie o przychylność
ludzi – odbiorców sztuki
• artyści mają za zadanie tworzyć sztukę niesłużącą celom
pozaartystycznym.
Podsumowanie
Prawdziwy artysta może stawiać przed sobą różne cele: służenia wyłącznie sztuce
lub edukacji czy reedukacji społeczeństwa (wychowania) poprzez skłanianie
swoimi dziełami odbiorców do refleksji i zmiany postawy.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Zadanie 1.7.
37
Teksty literackie
Czy sztuka może uczynić twórcę nieśmiertelnym? Omów zagadnienie, odwołując się do
przytoczonej pieśni Jana Kochanowskiego i do wybranych tekstów kultury.
Jan Kochanowski
PIEŚŃ XXIV (KSIĘGI WTÓRE)
Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony
Polecę precz, poeta, ze dwojej złożony
Natury: ani ja już przebywać na ziemi
Więcej będę; a więtszy nad zazdrość, ludnemi
Miasty wzgardzę. On, w równym szczęściu urodzony,
On ja, jako mię zowiesz, wielce ulubiony
Mój Myszkowski1, nie umrę ani mię czarnymi
Styks niewesoła zamknie odnogami swymi.
Już mi skóra chropawa padnie2 na goleni,
Już mi w ptaka białego wierzch się głowy mieni;
Po palcach wszędy nowe piórka się puszczają,
A z ramion sążeniste skrzydła wyrastają.
Terazże, nad Ikara prędszy przeważnego3,
Puste brzegi nawiedzę Bosfora hucznego
I Syrty Cyrynejskie4, Muzom poświęcony
Ptak, i pola zabiegłe5 za zimne Tryjony6.
O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie,
I róznego mieszkańcy świata Anglikowie;
Mnie Niemiec i waleczny Hiszpan, mnie poznają,
Którzy głęboki strumień Tybrowy pijają.
Niech przy próznym7 pogrzebie żadne narzekanie,
Żaden lament nie będzie ani uskarżanie:
Świec i dzwonów zaniechaj, i mar drogo słanych,
I głosem żałobliwym żołtarzów8 spiewanych!
Jan Kochanowski, Pieśni,
oprac. L. Szczerbicka-Ślęk, Wrocław 2008.
Piotr Myszkowski – biskup płocki, następnie krakowski, sekretarz królewski, przyjaciel i mecenas Jana
Kochanowskiego.
2
Padnie – pokrywa.
3
Przeważny (staropolskie) – odważny.
4
Syrty Cyrynejskie – zatoki w Afryce Północnej.
5
Zabiegły – odległy.
6
Tryjony – określenie ziem na północy.
7
Prózny (staropolskie) – zbyteczny.
8
Żołtarz (staropolskie) – psałterz, psalm.
1
38
Zadanie 1.7.
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego [...]
i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów […] kultura)
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
•
•
exegi monumentum
non omnis moriar
sztuka
wieczność
nieśmiertelność
artyzm
Wypowiedź może dotyczyć ogólnej kwestii nieśmiertelności artystów, którzy poprzez swoją
twórczość mogą liczyć na „wieczną sławę”, bądź sposobów, za pomocą których sztuka może
uczynić twórcę nieśmiertelnym. Uczeń powinien odwołać się do przytoczonej pieśni i – na
podstawie ustaleń analitycznych odnoszących się do treści i formy utworu – przedstawić
poglądy Kochanowskiego na omawiany temat. Przywołane przez ucznia teksty kultury (co
najmniej dwa) mogą stanowić potwierdzenie słów czarnoleskiego poety lub mieć wobec nich
charakter polemiczny.
Zadanie 1.7.
Wstęp
Twórcy podejmują temat nieprzemijającej sławy. Jako jeden z pierwszych uczynił
to Horacy. W jednej z pieśni (Exegi monumentum) stwierdza, że swą twórczością
postawił sobie i swemu dziełu pomnik trwalszy niż ze spiżu. Stąd jego wniosek:
„Non omnis moriar” – „Nie wszystek umrę”, będę żył w swoim dziele.
Wywód
W swym utworze Kochanowski powtórzył główne idee rzymskiego poprzednika.
Poeta w duchu horacjańskim wyraża pewność, że „nie umrze cały”, bo sztuka jest
wieczna, dzieło nie jest śmiertelne, tak jak śmiertelny jest człowiek. Nie chce,
aby po nim płakano, ponieważ śmierć nie będzie dla niego końcem życia – zacznie
żyć poprzez swą twórczość.
Tradycję pisania o wiecznym trwaniu w twórczości podejmuje Juliusz Słowacki
w wierszu Testament mój. Poeta jest przekonany, że jego imię będzie trwać przez
pokolenia z powodu doniosłości dzieł, jakie po nim pozostaną.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Utworem współczesnym podejmującym motyw nieśmiertelnej sławy jest wiersz Odwołanie do
Nagrobek Wisławy Szymborskiej. Poetka traktuje te kwestię w sposób żartobliwy, wybranego
kierując do czytelnika – „anonimowego przechodnia” – niepozbawiony dystansu tekstu kultury.
apel o zachowanie pamięci o poecie.
Podsumowanie
Twórców unieśmiertelniają ich dzieła. To dzięki nim nieustannie trwają
w świadomości potomnych.
39
40
Zadanie 1.7.
Człowiek chciałby w jakiś sposób przetrwać w pamięci przyszłych pokoleń. Ludzie
są świadomi nieuchronności śmierci, dlatego robią coś, co sprawia, że jakaś cząstka
pozostanie po nich na ziemi. Artyści są świadomi, że pozostawią po sobie coś
więcej.
Teza
Literatura i sztuka zapewniają twórcom nieśmiertelność.
Argumentacja
Na podstawie wiersza Jana Kochanowskiego:
• pieśń Jana Kochanowskiego jest przykładem utworu autotematycznego,
w którym poeta utrwala swój wizerunek dla potomnych. Jest przekonany o swej
wielkości i przyszłej nieśmiertelnej sławie
• gdy poeta pisze o sobie, to dokonuje zabiegów autokreacyjnych
• ukazuje siebie jako ptaka w locie. Chce przez to obrazowo pokazać, że potrafi
się wznieść ponad niskie uczucia zazdrości, które towarzyszą ludziom, gdy
stykają się z wybitnymi jednostkami („ani ja już przebywać na ziemi / Więcej
będę; a więtszy nad zazdrość, ludnemi / Miasty wzgardzę”)
• poeta pisze o sobie, ponieważ jest świadomy swej wielkości.
Cyprian Norwid Fortepian Szopena – muzyka będzie przywoływała pamięć
o artyście (obraz zlewającej się w jedno ręki i klawiatury)
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Wątki autobiograficzne w twórczości poetów współczesnych (Miron Białoszewski, Odwołanie do
Stanisław Barańczak, Czesław Miłosz).
wybranego
tekstu kultury.
Literatura dokumentu osobistego, jako element kreowania nieśmiertelnej sławy Odwołanie do
(np. dzienniki Żeromskiego, Nałkowskiej, Gombrowicza).
wybranego
tekstu kultury.
Zakończenie
Sztuka i jej oddziaływanie były tematem utworów niezależnie od czasów,
w których zostały stworzone. Utrwalanie wizerunku dla potomnych, wystawianie
poetyckiego pomnika, to ważny element twórczości wielu artystów.
Zadanie 1.8.
41
Teksty literackie
Krytyka wad Polaków jako temat tekstów kultury. Omów zagadnienie na podstawie
podanego fragmentu Wesela Stanisława Wyspiańskiego, całego utworu oraz innego
tekstu kultury.
Stanisław Wyspiański
WESELE
JASIEK
Aha; prawda, żywy Bóg,
przecie miałem trąbić w róg;
kaz ta, zaś ta, cyli zginoł,
cyli mi sie ka odwinoł –
kajsim zabył złoty róg,
ostał mi sie ino sznur.
Z izby głębnej, od chwili, wszedł był, w tropy za Jaśkiem, kołyszący się słomiany Chochoł.
Scena 35.
CHOCHOŁ
Jak ci spadła czapka z piór.
JASIEK
Tom sie chyloł po te copke,
to mi może sie odwinoł.
CHOCHOŁ
Miałeś, chłopie, złoty róg,
miałeś, chłopie, czapkę z piór:
czapkę ze łba wicher zmiótł.
JASIEK
Bez tom wieche z pawich piór.
CHOCHOŁ
Ostał ci sie ino sznur.
JASIEK
Najdę ka gdzie przy figurze.
CHOCHOŁ
Pod figurą ktosik stał.
JASIEK
Strasy u rozstajnych dróg – –
cy to pioł, cy nie pioł kur?
Stanisław Wyspiański, Wesele, oprac. J. Nowakowski, Wrocław 1984.
42
Zadanie 1.8.
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
•
wady narodowe
dramat
symbolizm
relatywizm
etyka
Zdający powinien zauważyć, że wadami wyeksponowanymi w załączonym fragmencie
Wesela są lekkomyślność i próżność (uosobione przez Jaśka). W swojej wypowiedzi
powinien odwołać się również do całego dramatu Wyspiańskiego i wskazać kilka
krytykowanych w nim narodowych wad: awanturnictwo, oportunizm, niezdolność do czynu,
pijaństwo, irracjonalizm polityczny. Konieczne jest także podanie przykładu krytyki takich
wad w innym tekście kultury – literackim lub nieliterackim.
Zadanie 1.8.
43
Teza
Według niektórych tekstów kultury lekkomyślność i próżność są głównymi
wadami Polaków.
Plan wypowiedzi
1. Wesele jako dramat o wadach narodowych Polaków zobrazowanych
w poszczególnych postaciach dramatu (np. Poeta – oderwanie
od rzeczywistości, Nos – pijaństwo, Gospodarz – irracjonalizm polityczny,
Dziennikarz – oportunizm, Czepiec – awanturnictwo).
2. Symboliczne znaczenie czapki z pawimi piórami (pawie pióra jako symbol
próżnej strojności, zbędnych ozdób; czapka to symbol „sprawy narodowej”,
„krakuska” jest czapką, w której przedstawiany był Kościuszko).
3. Jasiek – jako przykład braku poważnego traktowania świata związany
z młodością, ale i niedoświadczeniem.
4. Wybór Jaśka na posłańca to wybór zły: ważne sprawy należy powierzać
ludziom odpowiedzialnym.
5. Paradoksalność sytuacji: osobą najbardziej zaangażowaną czynnie w sprawę
narodową jest próżny Jasiek.
6. Jasiek – symbol społeczeństwa, które nie szuka „złotego rogu” (pobudek do
odzyskania niepodległości) ale zadowala się „pawimi piórami” (pozorami
wolności).
7. Konstatacja Jaśka: „bez te wieche z pawich piór”. Sytuacja krytyczna prowadzi
do refleksji.
Stefan Żeromski, Przedwiośnie – wielość nierealnych koncepcji (Baryka,
Gajowiec, Lulek), które nie wchodzą w dialog ze sobą, ale wzajemnie się znoszą.
Odwołanie do
załączonego
tekstu i całego
utworu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Kazik Staszewski, Jeszcze Polska – współczesne oskarżenie polityków Odwołanie do
o kunktatorstwo i przedkładanie własnych interesów nad interesy kraju.
wybranego
tekstu kultury.
Podsumowanie.
Literatura i kultura polska jako jeden ze swoich obowiązków przyjęła rozliczanie
się z wadami narodowymi. Przytoczone przykłady pokazują wady typowe, których
katalog jest znacznie większy.
44
Zadanie 1.8.
Teza
Krytyka wad Polaków zawarta w tekstach kultury jest zawsze subiektywnym
opowiedzeniem się po stronie zespołu jakichś wartości.
Rozwinięcie
Wesele Stanisława Wyspiańskiego:
• pytanie o zasadność i możliwość wywołania powstania zbrojnego (czy Polacy
są do niego przygotowani i czy taka walka jest sama w sobie sensowna?)
• czy wszystko w historii zależy od kalkulacji politycznych (wpływ czynników
metafizycznych: Chochoła, kogoś, kto stał na rozstaju dróg)?
• krytyka odejścia od wartości narodowych na rzecz estetyzmu (zamiana złotego
rogu na pawie pióra)
• jaki wpływ ma jednostka na dzieje narodu? – brak odpowiedzialnego
przywództwa, powierzanie ważnych zadań osobom lekkomyślnym
• Jasiek jako przedstawiciel lekkomyślnego traktowania spraw istotnych.
Pijaństwo Ignacego Krasickiego:
• satyra przedstawiająca dwie postawy: moralizatorską sprzeciwiającą się piciu
alkoholu i odwołującą się do tradycyjnej polskiej gościnności
• próżność zabiegów moralizatorskich – wywołują skutek odwrotny („Gdzież
idziesz? – „Napiję się wódki”)
• krytyka sarmackiej fanfaronady i złego obyczaju, który jest przyczyną upadku
Rzeczypospolitej
• próba wskazania na nieskuteczność postaw skrajnych
• satyra Krasickiego jako krytyka obu wad polskich: przemądrzałych recept na
każdą sytuację, nieznośnego moralizatorstwa oraz pijaństwa, jako cechy
prowadzącej do destrukcji.
Pan Tadeusz Adama Mickiewicza:
Kreśląc literacki portret szlachty, Mickiewicz piętnuje niektóre jej wady, takie jak
kłótliwość, brawura, brak rozsądku, płytkość intelektualna. Krytyka ta prowadzona
jest jednak z przymrużeniem oka – autor z jednej strony przedstawia bezprawny
zajazd na Sopliców, z drugiej – z sentymentem ukazuje barwność szlachty
zaściankowej, docenia jej odwagę i zdolność do czynu.
Zakończenie
Mówienie o wadach jest kwestią relatywną, gdyż zawsze wiąże się z przyjęciem
jakiegoś poglądu pozwalającego te wady osądzać. To, co dla jednych grup
społecznych jest wadą, dla innych może się okazać czymś neutralnym, albo wręcz
zaletą (wyjątek stanowi tu pijaństwo, które winno być ocenione jednoznacznie
negatywnie). Zadaniem odbiorcy dzieła sztuki jest umiejętność obiektywizacji,
docierania do prawd odwiecznych, do niezmiennych wartości.
Odwołanie do
załączonego
tekstu i całego
utworu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Zadanie 1.9.
45
Teksty literackie
Czy sztuka powinna naśladować, czy też kreować rzeczywistość? Rozważ zagadnienie,
odwołując się do przytoczonej bajki Ignacego Krasickiego i do wybranych tekstów
kultury.
Ignacy Krasicki
MALARZE
Dwaj portretów malarze słynęli przed laty:
Piotr dobry, a ubogi, Jan zły, a bogaty.
Piotr malował wybornie, a głód go uciskał,
Jan mało i źle robił, więcej jednak zyskał.
Dlaczegoż los tak różny mieli ci malarze?
Piotr malował podobnie, Jan piękniejsze twarze.
Ignacy Krasicki, Bajki, oprac. J. Sokolski, Wrocław 1989.
46
Zadanie 1.9.
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości […] uniwersalne
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
•
•
naśladownictwo
mimesis
sztuka mimetyczna
kreacjonizm
bajka
literatura dydaktyczna
Zadaniem ucznia jest określenie, która ze wskazanych powinności sztuki jest bardziej istotna,
albo zajęcie stanowiska ambiwalentnego. W tym celu może krótko omówić każdą z funkcji,
a następnie odnieść się do przytoczonej bajki Krasickiego oraz do co najmniej dwóch tekstów
kultury ilustrujących omawiane zagadnienie.
Zadanie 1.9.
Wstęp
Przywilejem artysty jest swoboda twórczej ekspresji, zatem w ogóle nie należy
mówić o tym, jakie są obowiązki sztuki. Może ona zarówno naśladować
rzeczywistości, jak i ją swobodnie kreować.
Rozwinięcie
Realizm bajki Malarze Ignacego Krasickiego:
• ponadczasowa tematyka utworu – artysta a oczekiwania odbiorcy
• specyficzna sytuacja dwóch malarzy – obaj tworzą portrety
• trafne spostrzeżenie dotyczące ludzkiej natury, zawarte w epigramatycznej
formie: ludzie są próżni, dlatego lubią być upiększani
• malarz o imieniu Jan w wynikający z pragmatyzmu życiowego sposób pojmuje
kreacyjną rolę swojej sztuki – dodaje urody portretowanym postaciom i dzięki
temu radzi sobie bardzo dobrze finansowo (ma dużo zamówień)
• drugi malarz, Piotr, jest bardzo rzetelny w odtwarzaniu wizerunków – robi to
realistycznie i z tego powodu ponosi finansową klęskę (ludzie nie chcą oglądać
swojego prawdziwego oblicza).
Prawda i kreacja w sztuce portretowej Witkacego:
• Witkacy w regulaminie swojej Firmy Portretowej podzielił oferowane klientom
portrety na różne typy, począwszy od „najbardziej wylizanego” – upiększonego
(jak u malarza Jana z bajki Krasickiego) do zupełnie nowatorskiego i w efekcie
trudnego do przewidzenia i częstokroć niełatwego w odbiorze
• w pierwszej formule, którą można określić jako zbliżoną do realizmu, artysta
malował najczęściej portrety kobiet (na ich życzenie), choć mieści się w niej
również znany portret Jarosława Iwaszkiewicza
• w formule eksperymentalnej, niezwykle ekspresyjnej i nierzadko groteskowej
malował Witkacy mężczyzn (także na ich życzenie) i niemal zawsze
autoportrety, ujmujące jego skomplikowaną osobowość.
Kreacja na wzór świata rzeczywistego – trylogia J.R.R. Tolkiena:
• Tolkienowski świat jest światem baśniowym, charakterystycznym
dla fantastyki – zamieszkują go postaci niespotykane w codziennym życiu
• cała struktura stworzona przez Tolkiena jest wzorowana na świecie
rzeczywistym. Świat fantastyczny otrzymuje atrybuty świata realnego: język,
mitologię, topografię, system społeczny i świat wartości
• artysta, kreując, jednocześnie naśladuje – ten element odnosi się zwłaszcza do
elementów etycznych, ideowych, postaw i wartości wpisanych w tekst. To, co
nierzeczywiste ma tłumaczyć to, co dostępne poznaniu powszechnemu.
Podsumowanie.
Sztuka kreuje własną rzeczywistość. Zwyczajne naśladownictwo (np. natury)
trudno nazwać sztuką, to co najwyżej zwykłe rzemiosło. Jednak sztuka realistyczna
może być najwyższej próby, jeśli w dziele artysta przekazał jakąś cząstkę własnej
wrażliwości.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
47
48
Zadanie 1.9.
Wstęp
W starożytności narodziła się koncepcja sztuk mimetycznych – naśladujących
rzeczywistość (Poetyka Arystotelesa). Podstawowym celem sztuki było tworzenie
przedstawień, które naśladują i uzupełniają przyrodę o to, czego nie może ona sama
wytworzyć.
Rozwinięcie
Ilustracja życiowej prawdy w bajce Malarze Ignacego Krasickiego:
• utwór zawiera miniaturowe portrety artystów, którzy różnie podchodzą
do swojej pracy, zupełnie inaczej rozumiejąc jej sens i stojące przed nimi
zadania
• Jan dostarcza klientom upiększone wizerunki i zaspokaja w ten sposób ich
wewnętrzne potrzeby, jednocześnie zapewniając sobie wysokie dochody
• Piotr dba przede wszystkim o prawdziwość portretów, a w konsekwencji ma
mało klientów i przymiera głodem
• wskazanie odautorskie jest jednoznaczne: prawda jest w życiu najważniejsza.
Realizm (naśladowanie rzeczywistości) w Ojcu Goriot Honoriusza Balzaka:
• opis motywacji postępowania ludzi, dostarcza informacji na temat stosunków
rodzinnych, charakteryzuje postaci w aspekcie materialnym
• sposób uchwycenia prawdy o rzeczywistości (poprzez zastosowanie konwencji
realistycznej) wspomaga proces rozumienia ludzi i mechanizmów rządzących
światem.
Prawdziwość obrazu Trumna chłopska Aleksandra Gierymskiego:
• temat zaczerpnięty z życia wsi – utrwalona na obrazie scena przedstawia
ubogich ludzi, którym umarł ktoś bliski
• odtworzenie przez malarza każdego szczegółu utrwalanej sytuacji i wizerunku
ludzi
• tragizm wobec śmierci
• autor obrazu jednocześnie i odtwarza scenę rodzajową i kreuje poprzez układ
postaci i rekwizyty (trumna) atmosferę odbioru dzieła, nastrój.
Zakończenie
Rolą sztuki, jej powinnością, a zarazem miarą wielkości dokonań artystycznych jest
pokazywanie prawdy o ludziach i życiu, a w konsekwencji skłonienie odbiorcy do
głębszego namysłu o charakterze egzystencjalnym.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Zadanie 1.10.
49
Teksty literackie
Czy szlachetne intencje mogą usprawiedliwić nieetyczne postępowanie? Rozważ
problem, odwołując się do podanego fragmentu Dziadów części III Adama Mickiewicza,
całego utworu oraz innego tekstu kultury.
Adam Mickiewicz
DZIADY CZ. III
KONRAD
(śpiewa)
Pieśń ma była już w grobie, już chłodna, –
Krew poczuła – spod ziemi wygląda –
I jak upiór powstaje krwi głodna:
I krwi żąda, krwi żąda, krwi żąda.
Tak! zemsta, zemsta, zemsta na wroga,
Z Bogiem i choćby mimo Boga!
(Chór powtarza)
I Pieśń mówi: ja pójdę wieczorem,
Naprzód braci rodaków gryźć muszę,
Komu tylko zapuszczę kły w duszę,
Ten jak ja musi zostać upiorem.
Tak? zemsta, zemsta, etc. etc.
Potem pójdziem, krew wroga wypijem,
Ciało jego rozrąbiem toporem:
Ręce, nogi gwoździami przybijem,
By nie powstał i nie był upiorem.
Z duszą jego do piekła iść musim,
Wszyscy razem na duszy usiędziem,
Póki z niej nieśmiertelność wydusim,
Póki ona czuć będzie, gryźć będziem.
Tak! zemsta, zemsta, etc. etc.
Adam Mickiewicz, Dzieła, wydanie rocznicowe, t. 3: Dramaty,
oprac. Z. Stefanowska, Warszawa 1995.
50
Zadanie 1.10.
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe
i uniwersalne
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
dramat romantyczny
etyka
tyrteizm
zemsta
Na podstawie załączonego do polecenia fragmentu Dziadów części III, całego dramatu oraz
dowolnie wybranego tekstu kultury (literackiego bądź nieliterackiego) uczeń powinien
rozważyć kwestię ewentualnej dopuszczalności zła czynionego w imię dobra.
Zadanie 1.10.
Teza: Cel nie może uświęcać środków.
Argumentacja.
1. Konrad ma szlachetne intencje – chce wyzwolenia Polski spod władzy caratu.
Jednak przyjęta przez niego postawa prowadzi do poważnych kłopotów natury
moralnej i światopoglądowej. Zło, które wyraża wprost w Pieśni zemsty,
potęguję się i urasta w Wielkiej Improwizacji do rangi bluźnierstwa. Założona
przezeń droga do wyzwolenia jest drogą donikąd.
2. Dobra nie wolno czynić kosztem drugiego człowieka. W Dziadów części III
propagowana jest postawa poświęcenia, czyli ofiarowania jakiegoś dobra dla
większego dobra. Przykładem takiego działania jest Ksiądz Piotr – w walce
o duszę Konrada ryzykuje własnym życiem.
3. Dobrą drogę obiera także Pani Rollisonowa, postać pełna rozpaczy i pokory,
która prosi bezdusznego Senatora o łaskę dla jej syna – jednak nie złorzeczy
i nie przeklina.
4. Senator – przykład osoby, która dla osiągnięcia własnego (z jego punktu
widzenia dobrego) celu, jakim jest spokój w imperium carskim, używa
środków niegodziwych, skazując na wygnanie i tułaczkę nawet małe dzieci.
Ewangelia. W przypowieści Jezus mówi, że złe drzewo nie może wydawać dobrych
owoców.
,
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Bolesław Prus Omyłka. Egzekucja wykonana na rzekomym zdrajcy, działanie Odwołanie do
podjęte w imię dobra narodowego i z takimi hasłami na ustach, w rezultacie okazuje wybranego
się tragicznym błędem (nazwanym ironicznie, by zminimalizować winę moralną, tekstu kultury.
„omyłką”), opartym na celu podwójnym i kłamstwu dla zyskania opinii bohatera.
Podsumowanie.
Żaden czyn człowieka nie może naruszać dobra ani wolności drugiego człowieka.
Nie istnieje taki cel, który uzasadniałby podjęcie niegodnych środków. Jeżeli cel
jest dobry sam w sobie, to jego osiągnięcie implikuje stosowanie środków dobrych
i godziwych.
51
52
Zadanie 1.10.
Teza
Są sytuacje życiowe, które pozwalają na podjęcie działań niezgodnych
z obowiązującym systemem moralnym.
Rozwinięcie
1. Konrad, jako wieszcz, widzi więcej i więcej rozumie od przeciętnego
człowieka.
2. Jego postępowanie jest postępowaniem na miarę Prometeusza, który popełnił
czyn niemoralny – wykradł bogom ogień – dla większego szczęścia ludzkości.
3. Konrad „ma potężne oko”, które czyni go istotą niemal boską, dlatego to on
decyduje o kategoriach dobra i zła.
4. W Pieśni zemsty pojawiają się słowa: „Z Bogiem i choćby mimo Boga”, które
mówią o nieliczeniu się z jakimkolwiek wyższym autorytetem, do czego
uprawnia, w mniemaniu bohatera, status artysty walczącego za naród.
5. Konrad dopuszcza walkę godziwymi i niegodziwymi sposobami dla ocalenia
narodu („By nie powstał i nie był upiorem”).
Niccolo Machiavelli Książę. Obraz władcy dążącego do celu wszelkimi środkami,
mającego jako główny priorytet działania pragmatyzm.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod – działanie podstępne dla pożytku ojczyzny, Odwołanie do
oszustwo jest usprawiedliwione dobrem wyższym (Mickiewicz daje w Konradzie wybranego
Wallenrodzie motto z Machiavellego).
tekstu kultury.
Legenda o Robin Hoodzie, Janosiku – działanie złe (kradzież, odbieranie majątku Odwołanie do
bogatym, napady i rozboje) dają dobre efekty.
wybranego
tekstu kultury
Tadeusz Borowski Opowiadania oświęcimskie – działania w celu ocalenia Odwołanie do
własnego życia usprawiedliwiają nieetyczność (skrajną) środków (współpraca wybranego
z „personelem” obozowym etc.)
tekstu kultury.
Zakończenie
Nie każde postępowanie jest łatwe w ocenie moralnej. Problemem jest znalezienie
właściwego punktu odniesienia dla podejmowanych uczynków. Pytanie
podstawowe, jakie można sobie postawić, to takie, czy istnienie mniejsze zło i czy
są takie czyny, które w każdej okoliczności są bezwzględnie złe. Etyka
(chrześcijańska, czy jakakolwiek inna) mówi, że nigdy nie wolno tolerować nawet
najmniejszego zła, nawet w imię dobra. Problem wydaje się nierozstrzygalny bez
przyjęcia założeń wstępnych (ideowych, światopoglądowych).
Zadanie 1.11.
53
Teksty literackie
W jaki sposób w tekstach kultury przedstawiane bywa dzieciństwo? Omów
zagadnienie, odwołując się do podanego wiersza oraz innych tekstów kultury.
Leopold Staff
DZIECIŃSTWO
Poezja starych studni, zepsutych zegarów,
Strychu i niemych skrzypiec pękniętych bez grajka,
Zżółkła księga, gdzie uschła niezapominajka
Drzemie – były dzieciństwu memu lasem czarów...
Zbierałem zardzewiałe, stare klucze... Bajka
Szeptała mi, że klucz jest dziwnym darem darów,
Że otworzy mi zamki skryte w tajny parów,
Gdzie wejdę – blady książę z obrazu Van Dycka1.
Motyle-m potem zbierał, magicznej latarki
Cuda wywoływałem na ściennej tapecie
I gromadziłem długi czas pocztowe marki...
Bo było to jak podróż szalona po świecie,
Pełne przygód odjazdy w wszystkie świata częście...
Sen słodki, niedorzeczny, jak szczęście... jak szczęście...
[1905]
Leopold Staff, Dzieciństwo, [w:] tenże, Wybór poezji, wyb. T. Jastrun, Wrocław 1970.
Antoon Van Dyck – późnobarokowy malarz flamandzki; książę z jego płótna to James Stuart (1612–1655),
szkocki arystokrata.
1
54
Zadanie 1.11.
1.2) określa problematykę utworu;
3.3) porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich.
i uniwersalne
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
•
dzieciństwo
arkadia
idealizacja
magia
mit
Zdający powinien w ukierunkowany sposób zinterpretować wiersz Staffa oraz dodatkowo,
na podstawie co najmniej dwóch wybranych przez siebie tekstów kultury, zilustrować
zagadnienie sposobu ukazania w nich dzieciństwa. Mogą to być teksty literackie lub
nieliterackie (np. dzieła plastyczne, filmy, spektakle teatralne).
Zadanie 1.11.
Określenie problemu.
Dzieciństwo kojarzy się z beztroską i zabawą. Jest to okres, w którym ciekawość
popycha dziecko do poznawania świata, a zdziwienie jest kluczowym
doświadczeniem. Przechowujemy w pamięci jego subiektywny obraz, często
wyidealizowany, ograniczony do szczęśliwych chwil.
Teza.
Okres dzieciństwa postrzegany jest przez artystów jako czas magiczny i szczęśliwy.
Argumentacja.
Na podstawie wiersza Leopolda Staffa:
Odwołanie do
• obraz dzieciństwa, w którym wiele pozornie zwyczajnych przedmiotów miało załączonego
znaczenie magiczne – klucz otwierał zamki tajemnic, a znaczki pocztowe tekstu.
przenosiły do egzotycznych miejsc („były dzieciństwu memu lasem czarów”)
• w dzieciństwie bajki i opowieści stawały się drogowskazami w fantastycznej
wędrówce („Bo było to jak podróż szalona po świecie”)
• w tym czasie nie istniały bariery i ograniczenia („[klucz] otworzy mi zamki
skryte w tajny parów, / Gdzie wejdę – blady książę z obrazu Van Dycka”)
• poeta w odniesieniu do dzieciństwa odnosi się do motywu snu – jest ono jak
„słodki i niedorzeczny sen”, sugerując tym samym, że był to czas cudowny, ale
w konfrontacji z życiem dorosłym zupełnie nieracjonalny.
W Epilogu do Pana Tadeusza Adam Mickiewicz wspomina o kraju lat dziecinnych Odwołanie do
jako miejscu pięknym, jak kwitnąca łąka, znajomym i bezpiecznym, bliski, wybranego
zamieszkałym przez matkę, braci, krewnych, dobrych i uczciwych sąsiadów (nie tekstu kultury.
było w nim obcych i wrogów). Dzieciństwo w Panu Tadeuszu to mit, raj utracony,
przeszły i nie do odzyskania.
W wierszu Polały się łzy... Adam Mickiewicz określa swoje dzieciństwo jako Odwołanie do
„sielskie, anielskie”.
wybranego
tekstu kultury.
Powieść Weiser Dawidek Pawła Huelle przedstawia wakacje grupki dzieci podczas Odwołanie do
upalnego lata. Akcja dzieje się w Gdańsku w 1957 roku. Byłyby one zwykłe, gdyby wybranego
nie obecność wśród nich tajemniczego dwunastoletniego chłopca pochodzenia tekstu kultury.
żydowskiego – tytułowego Dawidka – dziecka obdarzonego niezwykłymi
zdolnościami, tajemniczymi mocami: potrafi lewitować, hipnotyzować zwierzęta
(dzika pantera). Chłopiec izoluje się od otoczenia, ale jednocześnie potrafi to
otoczenie zniewolić swymi zdolnościami przywódczymi oraz charyzmą.
Podsumowanie.
Dzieciństwo to dla twórców stan szczęśliwy, pozornie bezpowrotnie utracony, ale
obecny stale we wspomnieniach. Wyobraźnia okresu dzieciństwa była czymś
niepowtarzalnym i pozwalała na oderwanie się od rzeczywistości.
55
56
Zadanie 1.11.
Wstęp
Dzieciństwo to okres, który kształtuje człowieka. To czas, który w zasadniczy
sposób rzutuje na jego emocje i warunkuje sposób radzenia sobie z nimi
w dorosłym życiu. Artyści często opisują ten okres, jest on źródłem, z którego
czerpią inspiracje.
Rozwinięcie
Na podstawie wiersza Staffa
Odwołanie do
1. Dzieciństwo – moment empirycznego poznawania rzeczywistości (cienie na załączonego
ścianie).
tekstu.
2. Ciekawość świata (zbieranie znaczków pocztowych, kolekcjonowanie motyli)
jako podstawa rozwoju młodego człowieka.
3. Dzieciństwo jako okres poszukiwania prawdy o świecie (metafora klucza
otwierającego wszystkie zamki).
4. Poeta opowiada o przeżyciach swego dzieciństwa jak o czasie, który
ukształtował go jako wrażliwego człowieka i poetę.
5. Dzieciństwo jako punkt odniesienia w czasie, który pozwala zdefiniować
szczęście.
Bolesław Prus Omyłka – wydarzenia czasu powstania styczniowego, opowiadane Odwołanie do
wybranego
z perspektywy dziecka doświadczającego bezwzględności historii.
tekstu kultury.
Film Bernardo Bertolucciego Ukryte pragnienia – podróż w stronę dzieciństwa, Odwołanie do
w poszukiwaniu matki jako warunek zrozumienia rozpoczynającej się dorosłości. wybranego
tekstu kultury.
Zakończenie
Dzieciństwo jest przez twórców przedstawiane jako okres, który wpływa
w zasadniczy sposób na dalsze życie. To od niego zależy, jakie wartości będą miały
znaczenie w przyszłości. Jest czasem kształtowania przyszłości, ale też
jednocześnie okresem, który pozwala zrozumieć motywacje i genezę sposobów
działania dorosłych.
Zadanie 1.12.
57
Teksty literackie
Różne obrazy ojczyzny w kulturze. Omów zagadnienie, odwołując się do wiersza Moja
piosnka II Cypriana Norwida oraz innych tekstów kultury.
Cyprian Norwid
MOJA PIOSNKA II
Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba
Podnoszą z ziemi przez uszanowanie
Dla d a r ó w Nieba....
Tęskno mi, Panie...
Do kraju tego, gdzie winą jest dużą
Popsować gniazdo na gruszy bocianie,
Bo wszystkim służą...
Do kraju tego, gdzie pierwsze ukłony
Są – jak odwieczne Chrystusa wyznanie:
„B ą d ź p o c h w a l o n y ! ”
Tęskno mi jeszcze i do rzeczy innej,
Której już nie wiem, gdzie leży mieszkanie,
Równie niewinnej...
Do bez-tęsknoty i do bez-myślenia,
Do tych, co mają t a k z a t a k – n i e z a n i e –
Bez światło-cienia...
Tęskno mi owdzie, gdzie któż o mnie stoi?
I tak być musi, choć się tak nie stanie
Przyjaźni mojéj!...
[1854]
Cyprian Norwid, Wiersze wybrane, wyb. M. Inglot, Wrocław 1991.
58
Zadanie 1.12.
3.3) porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich.
i uniwersalne
Pojęcia i terminy
•
•
•
idealizacja
nostalgia
tradycja
Zdający powinien w ukierunkowany sposób zinterpretować wiersz Norwida oraz przedstawić
co najmniej dwa inne teksty kultury, w których obecny jest obraz ojczyzny (nie musi to być
Polska). Mogą to być teksty literackie bądź nieliterackie (np. dzieło plastyczne, film, spektakl
teatralny). Przy wyborze tekstów trzeba pamiętać, że polecenie wymaga przedstawienia
różnych obrazów ojczyzny.
Zadanie 1.12.
Dla artystów ojczyzna zazwyczaj ma szczególne znaczenie i jest tematem często
przez nich podejmowanym, niezależnie od czasów, w jakich tworzyli. Wszystkie
przedstawione w następnej części utwory literackie powstały na wychodźstwie,
co jest powodem specyficznego spojrzenia na kraj ojczysty.
Postawienie tezy.
Polska bywa przedstawiana w tekstach kultury sposób wyidealizowany.
Argumentacja.
Z wiersza Norwida:
• utrzymanie wypowiedzi na temat ojczyzny w tonie modlitewnym
• Polska to kraj „utkany” z marzenia, ideał
• obraz mieszkańców Polski jako tych, którzy z szacunkiem podchodzą do Boga
i Jego darów („kruszynę chleba / Podnoszą z ziemi przez uszanowanie”)
• szanują przyrodę i związane z nią obyczaje (gdzie winą jest dużą/ Popsować
gniazdo na gruszy bocianie, / Bo wszystkim służą...)
• żyją zgodnie z chrześcijańskimi wartościami (tutaj „pierwsze ukłony/ Są - jak
odwieczne Chrystusa wyznanie: / «Bądź pochwalony!»”, „mają tak za tak – nie
za nie”).
Z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza:
• idealizacja Soplicowa: niezmienność obyczajów; podporządkowanie życia
wartościom (patriotyzm, tradycja), wzorowy gospodarz (Sędzia, który troszczy
się o swój dobytek), gościnność; obraz zbiorowości, która mimo wad jednoczy
się w sytuacji zagrożenia
• idealizacja historii: wojska Napoleona przybywają na Litwę wiosną,
symbolicznie, kiedy cały świat budzi się do życia (w rzeczywistości
nadciągnęły jesienią); nadzieję na wolność
• baśniowe, symboliczne zakończenie poematu: włościanie dostają wolność od
Tadeusza; taneczny korowód wśród pięknej przyrody, poruszający się w rytm
dostojnego poloneza wyraża dumę narodową i optymizm, jest zapowiedzią
dalszego podtrzymywania tradycji patriotycznych; zachód słońca wróżący
dobrą pogodę
• charakterystyczny zwrot występujący w bajkach: „I ja tam byłem, miód i wino
piłem...”.
Z wiersza W Szetejniach Czesława Miłosza:
• podobnie jak w Panu Tadeuszu u Miłosza idealizacji podlega Litwa; Szetejnie
to miejsce urodzenia poety, co zostaje wspomniane w wierszu i nazwane
„początkiem”, niczym w Księdze Rodzaju
• na wyidealizowany obraz składają się elementy sielankowe – krajobraz
arkadyjski (pola, żeńcy, pagórki, rzeka, las, wieś Święty Bród, urodzajne sady
– jabłonie i grusze, będące nawiązaniem do Edenu); dostatek jedzenia: kwas
chlebowy i miód (niemal jak w Ziemi Obiecanej)
• obecność matki, dającej poczucie bezpieczeństwa, pierwszej nauczycielki
(poznawanie liter)
• dzieciństwo to dla poety letni świt i głosy ptaków – przywołują dobre emocje,
kojarzą się z początkiem i duchowa odnową.
Podsumowanie.
Powyższe przykłady pokazują, że idealizacja ojczyzny wynika najczęściej
z emigracji, z oddalenia. Ta sytuacja wywołuje tęsknotę za ojczyzną, gdzie spędziło
się dzieciństwo, młodość, lata nauki. Kraj przywołany z odległej pamięci nabiera
cech arkadii, staje się krainą szczęśliwą.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
59
60
Zadanie 1.12.
Wprowadzenie
Pojęcie ojczyzny wywołuje różne obrazy. Jeśli odniesiemy je do Polski, bywa ona
przedstawiana w tekstach kultury jako kraj, którego obraz wywołuje wiele różnych
emocji (tęsknota, miłość, współczucie, smutek, kompleksy).
Rozwinięcie
Wiersz Norwida wyraża wiele stanów emocjonalnych. Powstał w wyniku
głębokich przeżyć i przemyśleń związanych z oddaleniem od ojczyzny (emigracją),
nostalgią. Wiersz jest poetycką modlitwą. Wyznanie „Tęskno mi, Panie”,
powtórzone po każdej zwrotce, pełni funkcję refrenu, wzmacniającego nastrój
i odnoszącego poszczególne elementy pejzażowe do Absolutu.
Skomplikowane i nieraz sprzeczne emocje budują nastrój i wymowę innego utworu
– Grobu Agamemnona Juliusza Słowackiego. Utwór ma charakter konfesyjny,
czemu sprzyja sytuacja liryczna – poeta zwiedza grób bohatera greckiego. Ból rodzi
się z konfrontacji tego, czym Polska jest (niewolnicą) z tym, czym powinna być
(niezwyciężonym posągiem). Nacechowanie emocjonalne wiersza świadczy
o wielkim przywiązaniu Słowackiego do ojczyzny, bez względu na to, jaka ona jest.
Nieco inny w wymowie jest wiersz Czesława Miłosza W mojej ojczyźnie.
Tu podmiot liryczny nie tylko przywołuje idylliczne obrazy utraconej ojczyzny, ale
też wprowadza symbole związane z cierpieniem („jezioro cierni”) i niepokojem
(„to, co straszy mnie”).
We współczesnej filmografii – np. w filmach Wojciecha Smarzowskiego,
Agnieszki Holland, Małgorzaty Szumowskiej ojczyzna to już nie kraj utopijnej
szczęśliwości, ale teren bezwzględnej nieraz walki, ścierania się postaw ideowych,
brutalności i niejednokrotnie brudu.
Zakończenie
Należy postawić pytanie: który obraz ojczyzny jest prawdziwy? Czy ten widziany
stęsknionym okiem emigranta, wygnańca, czy raczej widziany przez kogoś, kto
żyje tutaj w Polsce, mając czasem wrażenie zaściankowości. Polska może być
widziana na wiele sposobów – nie tylko jako ojczyzna, której należy się wszystko,
obszar znaczeniowo wyłącznie pozytywny, ale też jako problem, z którym należy
się zmierzyć, jako swoisty „kompleks polski”.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Zadanie 1.13.
61
Teksty literackie
W jaki sposób w tekstach kultury są przedstawiane miejsca szczęśliwe? Omów
zagadnienie, odwołując się do załączonego fragmentu Epilogu do Pana Tadeusza
Adama Mickiewicza, całego utworu oraz do innego tekstu kultury.
Adam Mickiewicz
[EPILOG] – FRAGMENT
Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
Święty i czysty jak pierwsze kochanie,
Nie zaburzony błędów przypomnieniem,
Nie podkopany nadziei złudzeniem
Ani zmieniony wypadków strumieniem.
Gdziem rzadko płakał, a nigdy nie zgrzytał,
Te kraje rad bym myślami powitał:
Kraje dzieciństwa, gdzie człowiek po świecie
Biegł jak po łące, a znał tylko kwiecie
Miłe i piękne, jadowite rzucił,
Ku pożytecznym oka nie odwrócił.
Ten kraj szczęśliwy, ubogi i ciasny,
Jak świat jest boży, tak on był nasz własny!
Jakże tam wszystko do nas należało!
Jak pomnim wszystko, co nas otaczało:
Od lipy, która koroną wspaniałą
Całej wsi dzieciom użyczała cienia,
Aż do każdego strumienia, kamienia,
Jak każdy kątek ziemi był znajomy
Aż po granicę, po sąsiadów domy!
we dwunastu księgach wierszem, oprac. S. Pigoń, Wrocław 1982.
62
Zadanie 1.13.
i uniwersalne
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
•
•
Eden
raj
arkadia
poezja romantyczna
sielskość
idylla
Zadaniem ucznia jest prezentacja sposobów przedstawiania w tekstach kultury miejsc
szczęśliwych. W wypowiedzi wskazane jest wyjaśnienie kluczowego dla polecenia pojęcia
oraz nawiązanie do tradycji kulturowej związanej z tym zagadnieniem (motywy arkadyjskie,
utopia). Uczeń powinien dokonać ukierunkowanej poleceniem analizy załączonego
fragmentu Pana Tadeusza – lektury obowiązkowej oraz odwołać się do całości epopei,
a także innego, wybranego tekstu kultury.
Zadanie 1.13.
63
Wstęp
Topos ziemskiego raju, topos arkadyjski wielokrotnie był (i nadal jest)
wykorzystywany w literaturze i sztuce.
Rozwinięcie
1. Biblia jako pierwszy tekst kultury, który unaocznia miejsce szczęśliwe, miejsce Odwołanie do
wybranego
doskonałej koegzystencji stworzenia ze Stwórcą.
tekstu kultury
2. Wspomnieniowy charakter obrazu „kraju lat dziecinnych” we fragmencie
Epilogu.
3. Epilog to dodatek do Pana Tadeusza. Mickiewicz wyjaśnia w nim w poetyckiej
formie, dlaczego napisał poemat zupełnie oderwany od spraw bieżących –
zwłaszcza rozrachunków popowstaniowych.
4. Poeta wraca do „kraju lat dziecinnych” – na Litwę taką, jaką zapamiętał, gdy
przeżywał tam dzieciństwo we wspomnieniach i w wyobraźni.
Sielskość, idylliczność miejsc szczęśliwych w Panu Tadeuszu:
• w Soplicowie życie toczy się w zgodzie z porządkiem natury, jest niemalże
przewidywalne
• tu kultywowane są najlepsze tradycje szlacheckie i obyczaje (każdy zna swoje
miejsce)
• ukazywane są przestrzenie przynależne do sfery wyobraźni
• piękno otaczającej przyrody przypomina baśniowe obrazy.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
całego utworu.
Odwołanie do
Miejsca szczęśliwe w filmie U Pana Boga za piecem Jacka Bromskiego:
wybranego
• miejsce akcji to fikcyjna miejscowość usytuowana we wschodniej Polsce
• sensacyjna akcja jest pretekstem do pokazania obyczajowego tła – mieszkańcy tekstu kultury.
miasteczka żyją swoimi sprawami, z dala od głównego nurtu cywilizacji,
nigdzie i nigdy się nie spieszą
• jak przed wiekami rytm życia wyznacza im przyroda i cykl biologiczny, a nad
porządkiem czuwa proboszcz miejscowej parafii, który jest wyrocznią
w każdej sprawie
• wyraz tęsknoty do życia zgodnego z naturą, prostego i sielskiego.
Podsumowanie
Obecność motywów arkadyjskich w sztuce wynika z dwóch powodów. Pierwszym
jest wpisane w naturę człowieka dążenie do piękna, które kojarzy się z miejscami,
gdzie się przeżywało szczęśliwe chwile, drugim – tęsknota za rajem utraconym.
64
Zadanie 1.13.
Wstęp
Teksty kultury mogą przedstawiać miejsca szczęśliwe, które (już) nie istnieją. Jest
to związane z motywami a) utopii i b) raju utraconego.
a) Literatura i kultura jako przestrzeń tworzenia miejsc szczęśliwych w wyobraźni
artystów (utopie).
b) Przedstawiona w tekstach tęsknota za miejscami szczęśliwymi, które zostały
utracone.
Rozwinięcie
1. Utopie (Tomasz More i Ignacy Krasicki):
Miejsca, które są wyrazem tęsknoty za doskonałym, idealnym światem. Są swego
rodzaju ucieczką od zawsze niedoskonałej rzeczywistości, wyrazem marzeń
o idealnym państwie i idealnym systemie społecznym. Utopia może być także
wyrazem dążenia autora do pocieszenia przez literaturę.
2. Melancholijny powrót do mitycznego dzieciństwa w Epilogu i całości
poematu:
• epilog jest gorzki w wymowie, bo jego napisanie było spowodowane
niemożnością powrotu do rodzinnych stron. Ich literackie zobrazowanie to
jedyna wtedy ewentualność „powrotu” poety (we wspomnieniach
i w wyobraźni) do miejsc, które zapamiętał jako te, gdzie się czuł szczęśliwy
• w istocie jest to powrót do miejsca nierealnego, wyidealizowanego poprzez
wspomnienia – poeta ma najwyraźniej tego świadomość, skoro pisze o kraju
„nie zaburzonym błędów przypomnieniem”
• Soplicowo to symbol miejsca szczęśliwego, ale w takim samym stopniu jest
ono obrazem retrospektywnym, jak i zapisem pragnień poety rzeczywistości
idealnej
• obraz tradycji, zwyczajów, relacji między zróżnicowanymi bohaterami
przypomina romantyczny mit przeszłości, która bezpowrotnie odchodzi, a więc
domaga się ocalenia.
3. Odpływający ogród Idy Fink:
• czas akcji to okres drugiej wojny światowej, ale jeszcze przed zbrodniami
Holokaustu. Bohaterowie przeczuwają już jednak nadchodzącą zagładę
i podejmują działania, które mają pomóc w ocaleniu
• akcja opowiadania została umieszczona w ogrodzie, w którym nie ma podziału
– płotu wyznaczającego granicę między przestrzenią należącą do sąsiadów
(Żydów i Polaków), także oba domy są bliźniacze (symboliczne znaczenie
opisu przestrzeni) – to wyobrażenie miejsca szczęśliwego, które trzeba będzie
opuścić
• obraz ostatnich szczęśliwych chwil w ogrodzie przypominającym Eden
(złudzenie odpływającego ogrodu – znaczący tytuł opowiadania) – ale już
utraconym. Świadomość tej nieuchronnie nadchodzącej straty nieustannie
towarzyszy narratorce, dzięki czemu tworzy się niezwykły nastrój
opowiadania.
Zakończenie
Teksty literackie i inne teksty kultury pozwalają twórcom na to, co niemożliwe
w rzeczywistości: budowanie wizji miejsc szczęśliwych – raju na ziemi lub ocalanie
ich w pamięci nie tylko własnej, ale i odbiorców.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
załączonego
tekstu i całego
utworu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Zadanie 1.14.
65
Teksty literackie
Jaką rolę w życiu człowieka może pełnić poezja? Omów zagadnienie, odwołując się
do podanego wiersza i innych tekstów kultury.
Janusz Stanisław Pasierb
POETA JEST TWOIM BRATEM
Poeta jest twoim nieznośnym bratem
który – kiedy biegniesz – mówi
zatrzymaj się
obejrzyj się
obejrzyj siebie
zobacz kwitnący biało oleander
powąchaj liść orzecha
dotknij jakie chłodne uszy ma jamnik
spojrzyj światu w oczy
dokonaj koniecznych doświadczeń
nie wystarczy o nich przeczytać
kiedy stoisz w miejscu
poeta każe ci biegnąć
gdy milczysz każe ci krzyczeć
z radości czy bólu
nazywa co jest w tobie
przywraca niezbędne złudzenia
bierze cię za rękę
jak anioł świętego Piotra
i wyprowadza z więzienia
czujesz jak drży mu ręka
kiedy ci szepcze do ucha
jesteś wolny nie bój się idź
Janusz Stanisław Pasierb, Poeta jest twoim bratem, [w:] tenże, Poezje wybrane, Warszawa 1998.
66
Zadanie 1.14.
II Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:
1.1) prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki
2.1) wskazuje zastosowane w utworze środki wyrazu artystycznego i określa ich funkcje (poznane
wcześniej, a ponadto: oksymorony, synekdochy, hiperbole, paralelizmy) oraz inne wyznaczniki
poetyki danego utworu (z zakresu podstaw wersyfikacji, kompozycji, genologii) i określa ich
funkcje
przestrzegając zasady spójności znaczeniowej i logicznej
2.3) tworząc wypowiedzi dąży do precyzyjnego wysławiania się (gimnazjum)
wszystkim wokół tematów: […] społeczeństwo i kultura; region i Polska (gimnazjum).
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
poezja
poeta
doświadczenie
rzeczywistość
Zdający powinien zinterpretować wiersz S. Pasierba, pokazując, że rozumie, na czym polega
opisana w nim „nieznośność” poezji. Powinien też rozwinąć zagadnienie roli poezji w życiu
człowieka na przykładzie co najmniej dwóch tekstów kultury przez siebie wybranych.
Zadanie 1.14.
Poezja jest ważnym elementem w doświadczaniu świata. Może ona istotnie
wpływać na ludzką egzystencję, pomaga w docieraniu tego, co ważne, ale trudne
do wyrażenia w języku niepoetyckim. Ma wpływ na rozwój wyobraźni,
samoświadomości i autorefleksji.
Argumentacja
A. Wiersz Janusza Pasierba:
• sytuacja duchowego i mentalnego pokrewieństwa stwarza możliwość zatarcia
podziałów między poetą a czytelnikiem („poeta jest twoim […] bratem” – jest
to zabieg perswazyjny, który ma na celu zjednanie sobie odbiorcy)
• poeta pisze, że jest „nieznośnym”, bo nieustannie się wtrącającym, bratem
czytelnika, dzięki takiej deklaracji wypowiedzianej wprost może
pozwolić sobie na więcej
• kieruje do odbiorcy sygnały mające go prowadzić do pełni życia, stąd
wskazówki: „zobacz”, „powąchaj”, „dotknij”, spojrzyj”
• skłania odbiorcę do refleksji („zatrzymaj się”), żeby nic nie uronił z piękna
świata, innym znów razem, gdy przychodzi marazm, każe mu „biec” lub
„krzyczeć”
• pomaga w werbalizacji własnych uczuć („nazywa co jest w tobie”), wyzwala
z niewoli mentalnej, to znaczy ze stereotypów myślenia, czyni wolnym
(„wyprowadza z więzienia”)
• poezja skłania człowieka do poszukiwania sensu życia w codzienności,
otaczających nas drobiazgach (w zróżnicowanej ciepłocie psa, uroku kwitnącej
rośliny, zapachu orzechowego liścia)
• zachęca do doświadczania życia („dokonaj koniecznych doświadczeń/ nie
wystarczy o nich przeczytać”) idzie w parze z troską o marzenia („przywraca
niezbędne złudzenia”). A jednocześnie poeta dba, by odbiorca stawiał czoła
wyzwaniom („spojrzyj światu w oczy”). Wymaga to jednak odwagi
i bezkompromisowości w poszukiwaniu prawdy („jesteś wolny nie bój się
idź”).
B. Juliusz Słowacki Testament mój:
Wiara w zbawczą moc poezji dla każdego, a nawet dla całych narodów nasiliła
się w epoce romantyzmu. Słowacki w wierszu Testament mój pisał, że poezja to
„siła fatalna”, która „zjadaczy chleba przerobi w aniołów”. Ma pozytywną moc
oddziaływania.
C. Liryk Który skrzywdziłeś... Czesława Miłosza mówi o wielkiej roli poety
w przypominaniu o niesprawiedliwościach. Poezja sieje niepokój w sercach
oprawców, nagłośnia krzywdy i pokazuje prawdę przyszłym pokoleniom. Dzięki
niej oprawcy nigdy nie będą czuli się bezpiecznie, nie zaznają spokoju sumienia.
D. W filmie z lat 90. XX wieku pt.: Stowarzyszenie Umarłych Poetów pojawia
się postać nauczyciela, który w sposób niekonwencjonalny zachęca uczniów do
poznania poezji. Pragnie im pokazać, że nie jest ona martwym słowem, ale zbiorem
pewnych myśli, które uczniowie powinni włączyć w swoje życie.
Podsumowanie
W każdej epoce poeci stawiali przed sobą zadanie kształtowania ludzkich sumień.
Wiara, że tak się dzieje naprawdę, wzmacniała poczucie sensu ich twórczości.
Najbardziej zależało im na tym, aby czytelnik uczynił ich poezję integralną
częścią swojego życia i swojego działania. Aby poznał prawdy, które pozwolą mu
odkryć radość i sens życia. Poezja może przynieść człowiekowi duchową odnowę
i moralne ocalenie (pozostając głosem sumienia), pomaga mu zachować
indywidualność i skłania do niezależnego myślenia.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
67
68
Zadanie 1.14.
Niektórzy poeci próbują przekonać swoich czytelników do tego, że życie w świecie
poezji czyni ich kimś wyjątkowym i wspaniałym. Zachęcają ich w ten sposób do
egzystencji w wyimaginowanym świecie. Przyjęcie takiej postawy może prowadzić
czytelnika do izolacji i oderwania od rzeczywistości.
Postawienie tezy
Poezja może zniekształcać racjonalny osąd rzeczywistości i skłaniać człowieka do
czynów szalonych.
Rozwinięcie
Z wiersza Janusza Pasierba:
• W bezkrytycznym podejściu do poezji kryje się niebezpieczeństwo utraty
kontroli nad biegiem życia. Poezja każe się skupiać na szczegółach, nieustannie
badać i testować rzeczywistość („powąchaj liść orzecha/ dotknij jakie chłodne
uszy ma jamnik”).
• Poezja składnia do skupiania się na stanach emocjonalnych, na ekspresji uczuć,
co przecież nie jest dobrym rozwiązaniem na co dzień („każe ci krzyczeć
z radości czy bólu”).
• Poezja skłania do nadmiernej refleksyjności, a to w życiu codziennym hamuje
podejmowanie działań („obejrzyj się/ obejrzyj siebie”).
Z Dziadów części IV Adama Mickiewicza:
Gustaw to bohater niedostosowany do życia. Jest wrażliwy i odstręcza go proza
życia. Spala się w ogniu swej egzaltacji. Pozostaje pod wpływem „zbójeckich
książek” i znajduje w nich (a zwłaszcza w poezji) inspirację dla swej miłości. Jego
wizja idealnej kochanki zrodziła się z książek, ze zmyślonego przez poetów nieba,
z ich natchnienia. To zgubiło Gustawa – popadł w obłęd, który był skrajną postacią
wyobcowania.
Z Nie-Boskiej Komedii Zygmunta Krasińskiego:
Poezja gubi głównego bohatera – hrabiego Henryka. Żyje on pod jej wpływem, jest
skoncentrowany na iluzjach i swojej osobie. Przez poezję porzuca rodzinę,
sprzeniewierza się prawdziwym, wartościom. Poetyckie wizje zwodzą Henryka
i niszczą mu życie (dziewica – to ideał romantycznej miłości; orzeł – to pokusa
sławy, indywidualizmu, ambicji; Eden – symbolizuje powrót do stanu idealnego).
Zakończenie
Poezja może mieć zgubny wpływ na człowieka. Dzieje się tak, gdy jej odbiorcy
w życiu codziennym przestają kierować się racjonalnym osądem rzeczywistości,
a w swych działaniach nie kierują się obiektywnym dobrem.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Zadanie 1.15.
69
Teksty literackie
Jak w tekstach kultury ukazywane są wartości utracone? Omów zagadnienie
na podstawie fraszki Na zdrowie Jana Kochanowskiego i wybranych tekstów kultury.
Jan Kochanowski
NA ZDROWIE
Ślachetne zdrowie,
Nikt się nie dowie,
Jako smakujesz,
Aż się zepsujesz.
Tam człowiek prawie
Widzi na jawie
I sam to powie,
Że nic nad zdrowie
Ani lepszego,
Ani droższego;
Bo dobre mienie,
Perły, kamienie,
Także wiek młody
I dar urody,
Mieśca wysokie,
Władze szerokie
Dobre są, ale –
Gdy zdrowie w cale.
Gdzie nie masz siły,
I świat niemiły.
Klinocie drogi,
Mój dom ubogi
Oddany tobie
Ulubuj sobie!
Jan Kochanowski, Na zdrowie, [w:] tenże, Dzieła polskie,
oprac. J. Krzyżanowski, t. 2, Warszawa 1976.
70
Zadanie 1.15.
funkcje
4.1) dostrzega związek języka z wartościami, rozumie, że język podlega wartościowaniu […], jest
źródłem poznania wartości […] (takich jak: dobro, prawda, piękno; wiara, nadzieja, miłość;
wolność, równość, braterstwo; Bóg, honor, ojczyzna; solidarność, niepodległość, tolerancja)
przeciwieństw oraz określa postawy z nimi związane, np. patriotyzm – nacjonalizm […]
(gimnazjum)
i uniwersalne
2.3) tworząc wypowiedzi dąży do precyzyjnego wysławiania się (gimnazjum)
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
wartości
zdrowie
przemijanie
fraszka
71
Zadanie wymaga rozpatrzenia problemu wartości podejmowanego w kulturze. Zdający
powinien dobrać takie przykłady literackie, aby zilustrować różne wartości, np. zdrowie,
ojczyzna, miłość, wolność, które zostały utracone. Należy omówić problem, odnosząc się do
załączonej fraszki J. Kochanowskiego oraz wybranych tekstów kultury.
72
Zadanie 1.15.
Wiele wartości człowiek uznaje za naturalne i mu należne. Dopiero ich utrata
pokazuje, że nie są one przypisane mu raz na zawsze. Wiele tekstów kultury
podejmuje temat wartości utraconych, uświadamiając odbiorcy, że to, co mamy,
jest często kruche i przemijające.
Postawienie tezy.
Dopiero strata wartości powoduje, że człowiek rzeczywiście zaczyna uświadamiać
sobie ich znaczenie.
Argumentacja.
Na podstawie fraszki Kochanowskiego:
• jedną z podstawowych wartości jest zdrowie – paradoksalnie, najbardziej
docenia się je po stracie („Nikt się nie dowie, / Jako smakujesz, / Aż się
zepsujesz”)
• zdrowie jest podstawą szczęśliwego życia – tego, aby cieszyć się innymi
dobrami, takimi jak uroda, młodość, bogactwo i władza
• poeta zwraca uwagę, że inne wartości są ważne, ale relatywne: „dobre mienie,/
Perły, kamienie, / Także wiek młody / I dar urody, / Mieśca wysokie, Władze
szerokie” przestają wiele znaczyć, gdy człowiek choruje bo wtedy „świat
niemiły”
• zdrowie to drogi klejnot, nie do kupienia, ale, paradoksalnie, mogący się
znaleźć nawet tam, gdzie nie ma dostatku – poeta zaprasza je w swoje progi
(„Mój dom ubogi / […] / Ulubuj sobie!”)
• zawarta we fraszce pochwała zdrowia, nazywanego „ślachetnym”, zwraca
uwagę na to, jak zmienia się życie człowieka, gdy zdrowie staje się wartością
utraconą.
Inną wartością utraconą, której twórcy poświęcają swoje dzieła, jest ojczyzna.
W Panu Tadeuszu w Inwokacji Adam Mickiewicz zwraca się do utraconych
rodzinnych stron: „Litwo, Ojczyzno moja!”. Porównuje ją do najcenniejszej rzeczy
– do zdrowia, któremu przypisuje podobne znaczenie jak Kochanowski. Także tutaj
wartość zyskuje na znaczeniu, gdy staje się wartością utraconą („Ile cię trzeba
cenić, ten tylko się dowie,/ Kto cię stracił”). To utrata i związana z nią tęsknota
powoduje, że poeta widzi „piękność” ojczystych stron „w całej ozdobie” i chce ją
utrwalić.
Epilog w Panu Tadeuszu to typowy przykładem idealizacji tego, co się straciło.
Opisuje w niej Polskę jako niemalże raj na ziemi, miejsce, gdzie wszystko jest
wspaniałe.
Bardzo ważną wartością, którą człowiek może stracić, jest wolność. Ludzie
w niewoli jednoczą się we wspólnej walce o odzyskanie wolności. Widać to
w reportażach Szkice spod Monte Cassino Melchiora Wańkowicza czy w książce
Dywizjon 303 Arkadego Fiedlera.
Również bajka Ignacego Krasickiego Ptaszki w klatce uświadamia, że jeśli ktoś
wcześniej zaznał wolności i wie, czym ona jest, a potem ją straci, to już zawsze
będzie do niej tęsknił i zawsze będzie źle się czuł w niewoli.
Podsumowanie.
Trzy wartości, które zostały omówione: zdrowie, ojczyzna i wolność, należą
do wartości niematerialnych. Człowiek często nie uświadamia sobie, jakie skarby
zostały mu dane. Dopiero gdy je tracimy, zyskują na znaczeniu i pragniemy
je odzyskać, ale nie zawsze jest to możliwe.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Zadanie 1.15.
Życie człowieka to nieustający cykl przemijania, nic w nim nie jest trwałe.
Postawienie tezy
Wszystko przemija, zatem warto cenić to, co mamy. Trzeba pogodzić się
z bezpowrotnością utraty niektórych wartości.
Rozwinięcie
Na podstawie fraszki Jana Kochanowskiego:
• zdrowie jest dla człowieka wartością podstawową
• jest cenniejsze od bogactw (pereł i kamieni)
• poeta, obawiając się, że zdrowie może opuścić jego dom, prosi je,
aby „upodobało” go sobie
• utrata zdrowia oznacza zwykle kłopoty i wiąże się z utratą radości życia
• wartość zdrowia jako czegoś, czego na co dzień nie dostrzegamy,
jest uświadamiana zwykle po jego stracie.
Doświadczenie bezpowrotnej straty opisuje biblijna historia wygnania człowieka
z Raju. Ogród Eden był krainą szczęśliwości, wartością, którą człowiek utracił. Raj
był miejscem doskonałym, gdzie człowiekowi niczego nie brakowało, nie musiał
pracować, nie było chorób i cierpienia ani śmierci. Jednak ludzie nie doceniali tego
stanu szczęśliwości i złamali zakaz (zerwali owoc z drzewa poznania dobra i zła).
Zostali pozbawieni możliwości dotychczasowego życia, skazani na ból, cierpienie
i troski. Po stracie raju życie okazało się udręką.
Przemijanie i utracona młodość jest przedmiotem wierszy Marii PawlikowskiejJasnorzewskiej. Na przykład liryk Ja to subiektywny zapis uczuć kobiety w obliczu
bezpowrotnie utraconego dzieciństwa i młodości. Poetka dziwi się, że umarło
dziecko, którym przecież kiedyś była, a nikt za nim nie płacze, nawet jego matka.
Odchodziło powoli, pamiątki po nim zalegają teraz poddasze i zostały po nim
jedynie fotografie.
Zakończenie
Podane przykłady koncentrują się wokół wartości, które ulegają nieubłaganym
prawom przemijania. Jedynym ratunkiem jest w tej sytuacji pogodzenie się z losem,
co może zmniejszyć smutek czy ból przeżywany po stracie.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
73
74
Zadanie 1.16.
Teksty literackie
Jakie modele patriotyzmu można odnaleźć w kulturze polskiej? Odpowiedz
na podstawie wiersza Wincentego Pola oraz innych tekstów kultury.
Wincenty Pol
SYGNAŁ
W krwawym polu srebrne ptaszę,
Poszli w boje chłopcy nasze —
Hu ha, hu ha!
Krew gra, duch gra,
Niechaj Polska zna,
Jakich synów ma!
Obok Orła znak Pogoni1,
Poszli nasi w bój bez broni —
Hu ha, hu ha!
Krew gra, duch gra,
Matko Polsko żyj,
Jezus, Maria bij!
Naszym braciom dopomagaj,
Nieprzyjaciół naszych smagaj —
Hu ha, hu ha!
Krew gra, duch gra,
Niechaj Polska zna,
Jakich synów ma!
[pieśń z powstania styczniowego, 1863]
Wincenty Pol, Sygnał, [w:] tenże, Wybór poezji, wyb. M. Janion, Wrocław 1963.
Pogoń – herb Wielkiego Księstwa Litewskiego, w czasie unii polsko-litewskiej (1386–1795) włączony do
herbu Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
1
75
Zadanie 1.16.
funkcje
2.2) dostrzega w czytanych utworach cechy charakterystyczne określonej epoki
(gimnazjum)
i uniwersalne
Pojęcia i terminy
•
•
•
patriotyzm
pieśń bojowa
tyrteizm
76
Zdający powinien zinterpretować pieśń Wincentego Pola, zauważając, że propaguje ona
model patriotyzmu polegającego na podejmowaniu walki zbrojnej z wrogami ojczyzny
(należy poruszyć kontekst powstania styczniowego lub szerzej – kontekst polskich powstań
narodowowyzwoleńczych). Zagadnienie różnych modeli patriotyzmu należy ponadto
rozwinąć poprzez odwołania do co najmniej dwóch innych tekstów kultury (literackich bądź
nieliterackich).
Zadanie 1.16.
Wprowadzenie
Na przestrzeni dziejów postawy patriotyczne kształtowały się w Polsce pod
wpływem zmieniających się warunków. Kiedy Polska traciła wolność
i niepodległość, twórcy stawiali sobie za cel zachęcanie do czynu zbrojnego,
nawoływanie do walki.
Postawienie tezy
W polskiej mentalności głęboko zakorzenił się model patriotyzmu związany
z czynem i walką (nie tylko zbrojną).
Argumentacja
Na podstawie wiersza Wincentego Pola
• Wiersz jest przykładem pieśni żołnierskiej: mówi o walkach prowadzonych
przez Polaków z zaborcami i wzywa do czynu narodowo-wyzwoleńczego.
• Pol nazywa Polskę Matką (podkreślając jej wagę pisownią wielką literą),
a powstańców jej synami.
• Patriotyczną determinację walczących poeta przedstawia zwięzłym
stwierdzeniem „poszli w bój bez broni”.
• W drugiej zwrotce poeta przywołuje obraz Rzeczpospolitej Obojga Narodów –
Polski i Litwy („obok Orła znak Pogoni”), mogący pobudzać pragnienie
przywrócenia Polski nie tylko wolnej, lecz także potężnej.
Na podstawie Pieśni o spustoszeniu Podola Jana Kochanowskiego
Pokazanie strat poniesionych przez ojczyznę w wyniku najazdu Tatarów. Pieśń ta
równocześnie nawołuje do przyjęcia postawy aktywnej i obrony ojczyzny przed
najeźdźcą.
Na podstawie pieśni Mury Jacka Kaczmarskiego
Pieśń ta, dzięki bojowemu nastrojowi oraz sugestywnej i obrazowej symbolice
(mury, kajdany, kraty, łańcuchy, bat) stała się hymnem opozycji
antykomunistycznej. Mobilizowała do walki z systemem komunistycznym. Choć
w rzeczywistości jej wymowa jest inna – mówi o samotności śpiewaka wobec
tłumu. Jej pierwowzorem jest utwór katalońskiego pieśniarza Lluisa Llacha.
Podsumowanie
Widoczne w tekstach kultury oblicze polskiego patriotyzmu charakteryzuje się
duchem bojowym. Twórcy starali się mobilizować Polaków do działań na rzecz
wolności.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
77
78
Zadanie 1.16.
Wstęp
Twórcy sięgali po tematykę patriotyczną szczególnie w chwilach trudnych dla
swojej ojczyzny, podtrzymując miłość do niej. W czasach niewoli głównie
zachęcali do otwartej walki z wrogiem, ale inspirowali również inne formy walki,
a także biernego oporu.
Rozwinięcie
Z wiersza Wincentego Pola
• Wiersz Pola należy do patriotycznego nurtu poezji okolicznościowej. Często
były one reakcją na konkretne wydarzenia. Pełniły nośne funkcje
publicystyczne. Przekazywano je ustnie, dorabiano melodie. Tworzono kanon
patriotyczny, który współtworzył legendę powstań.
• Mobilizujące jest także, pojawiające się w refrenie, dumne i stanowcze:
„Niechaj Polska zna, / Jakich synów ma!”
Konrad Wallenrod – chce pokonać wroga, prowadząc walkę ukrytą.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Formą biernego oporu na terenach zaboru rosyjskiego po powstaniu styczniowym Odwołanie do
było noszenie przez kobiety czarnych, żałobnych sukien, a także czarnej biżuterii. wybranego
tekstu kultury.
Czynem patriotycznym jest także praca dla dobra społeczeństwa, co odzwierciedla Odwołanie do
literatura pozytywizmu – to dla dobra kraju chce gospodarować nowocześnie wybranego
Witold Korczyński z Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej.
tekstu kultury.
Zakończenie
Alternatywne wobec otwartej walki formy sprzeciwu wobec wroga, np. walka
podstępna, bierny opór w postaci pewnych postaw konsolidujących naród, były nie
mniej skuteczne w podtrzymywaniu i kształtowaniu postaw patriotycznych, a przy
tym nie narażały narodu na tragedię utraty życia przez patriotyczną młodzież.
Zadanie 1.17.
79
Teksty literackie
Jakie postawy ludzie mogą przyjmować wobec wojny? Odpowiedz, odwołując się
do fragmentu Pamiętnika z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego oraz do
innych tekstów kultury.
Miron Białoszewski
PAMIĘTNIK Z POWSTANIA WARSZAWSKIEGO
Co robiło się w schronie?
Gadało. Leżało. Czasem szedłem przez korytarz do piwnicy środkowej, tej u wylotu ze
słońcem z góry, i tam siedziałem, pisałem. Dużo było modlitw, w których brało się udział.
Byłem wtedy na jakiś sposób jeszcze wierzący. […] Czekało się na gazetki. Przychodziły
kilka razy dziennie. Było dużo drukarni. Akowskich, Alowska, Palowska. […]
Co do zajęć jeszcze. Zaczęliśmy chodzić na spacery. Ze Swenem. Spacer polegał na tym,
że braliśmy się pod ręce i chodziliśmy przez wszystkie piwnice naszych bloków po kolei.
[…] Spacery trwały długo, bo w każdej piwnicy było dużo ludzi. W korytarzach
i korytarzykach też. A jeszcze były po drodze małe piwniczki. Bez drzwi. Takie otwarte
przegródki. W jednej z nich mieliśmy nowych znajomych. Młode małżeństwo. Chodziło się
do nich na ploty i słuchanie świerszcza. […]
W piwnicach bloku A poznaliśmy jednego inżyniera. Potem, kiedy Swen już prowadził
modlitwy przy naszym ołtarzu, napisaliśmy, we dwóch do spółki, aktualną litanię.
Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego,
[w:] tenże, Utwory zebrane, t. 3, Warszawa 1988.
80
Zadanie 1.17.
2.1) wskazuje zastosowane w utworze środki wyrazu artystycznego i określa ich funkcje […]
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera (narracja, fabuła,
sytuacja liryczna, akcja)
3.1) przedstawia propozycję odczytania konkretnego tekstu kultury i uzasadnia ją (gimnazjum)
i uniwersalne
przeciwieństw oraz określa postawy z nimi związane […], a także rozpoznaje ich obecność
w życiu oraz literaturze i innych sztukach (gimnazjum)
4.2) poddaje refleksji uniwersalne wartości humanistyczne (gimnazjum)
i uniwersalne
etycznych, kulturowych i w ich kontekście kształtuje swoją tożsamość (gimnazjum)
4.3) dostrzega w świecie konflikty wartości (np. równości i wolności, sprawiedliwości i miłosierdzia)
oraz rozumie źródła tych konfliktów.
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
•
wojna
heroizm
antyheroizm
naturalizm
cierpienie
81
Zdający powinien zinterpretować fragment tekstu Białoszewskiego, dostrzegając w nim
specyficzność spojrzenia na wojnę z perspektywy cywila niezaangażowanego w walkę
zbrojną (przeniesienie życia do podziemia, tęsknota za normalnością, ucieczka
w metafizykę). Ponadto zagadnienie różnych postaw wobec wojny należy rozwinąć poprzez
odwołania do co najmniej dwóch innych tekstów kultury (literackich bądź nieliterackich).
82
Zadanie 1.17.
Teza
Wojna dotyczy nie tylko walczących, ale także cywilów. Ludzie mogą wobec niej
przyjmować postawy aktywne lub pasywne.
Uzasadnienie
Obraz wojny oczami cywila w Pamiętniku z powstania warszawskiego Mirona
Białoszewskiego:
• bohater nie jest aktywnym uczestnikiem walk powstańczych, jego życie zostaje
przeniesione do piwnicy i – paradoksalnie – uwznioślone (dużo modlitw,
autorstwo litanii)
• pozory normalnego życia (spacer, ploty)
• rzeczywistość wojenna ukazana w konwencji wspomnienia – pamiętnika
• bohater – jeden z wielu cywilnych mieszkańców Warszawy.
Opowiadania Tadeusza Borowskiego – wojna pozbawiona heroizmu:
• postawa przystosowania się do rzeczywistości – próba przetrwania w sytuacji
ekstremalnej (konieczność czy oportunizm?)
• obóz koncentracyjny ukazany z perspektywy więźnia Auschwitz i innych
obozów hitlerowskich – codzienność więźnia
• brak buntu, akceptacja mechanizmu obozowej walki o byt i obowiązującej
hierarchii wartości, apatia moralna.
Aleksander Kamiński Kamienie na szaniec:
• postawa aktywnej walki z wrogiem mimo świadomości braku szans jej
powodzenia
• walka w imię romantycznego ideału ludzi, którzy są kamieniami rzucanymi
przez Boga na szaniec (cytat z wiersza Juliusza Słowackiego Testament mój)
• poświęcenie życia dla wyższych wartości: wolności, przyjaźni.
Podsumowanie.
Jest wiele różnych postaw, jakie można przyjmować w czasie wojny, zagrożenia
życia. Trudno o ich jednoznaczną ocenę, gdyż trzeba brać pod uwagę wiele
kontekstów, w jakie są uwikłani bohaterowie. W ekstremalnych warunkach
najważniejsze może okazać się zarówno ocalenie życia biologicznego, jak i jego
poświęcenie dla ideałów.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Zadanie 1.17.
Wstęp
Wojna to szczególny czas, w którym cierpienie, śmierć i poczucie zagrożenia stają
się codziennym doświadczeniem, a zniszczeniu ulegają nie tylko dobra materialne,
ale także systemy wartości i skażona złem psychika człowieka. Z drugiej strony
wojna to czas hartowania się charakterów, wzmacniania więzi, sprawdzania się
w najtrudniejszych warunkach.
Analiza tekstów kultury dotykających tematu wojny często ujawnia ogólną ocenę
tego zjawiska, będącą wyrazem poglądów autora – jego postawy wobec wojny.
Teza
Utwory dotyczące wojny często wyrażają także odautorską ocenę tego granicznego
dla człowieka doświadczenia, uwidoczniają postawę autora wobec wojny.
Rozwinięcie
Wojna przedstawiona w Pamiętniku z powstania warszawskiego Mirona
Białoszewskiego jako zaprzeczenie heroicznego czynu:
• życie, które schodzi do piwnicy – wojna jako zejście do piekieł
• atmosfera strachu i niepewności
• zwrot ku metafizyce
• nasilenie przeżyć wewnętrznych („dużo pisałem”)
• pozorowanie życia na powierzchni (ploty, spacery)
• przedstawieni w pamiętniku ludzie chronią swoje życie przed nalotami
bombowymi, rytm ich dni wyznaczają bombardowania
• rzeczywistość tych ludzi jest pozbawiona heroizmu, szukają schronienia.
Wniosek: Z Pamiętnika… można odczytać postawę autora wobec wojny, która
upadla ludzi, czyni ich bezradnymi i sprowadza życie do metaforycznego piekła.
Film Jana Komasy Miasto 44:
• sceny z życia ludzi młodych w Warszawie czasu powstania
• okrucieństwo rzeczywistości wojennej (scena bombardowania, szczątków
ludzkich)
• bohaterowie mimo woli, choć z wyboru – paradoksalność sytuacji powstańców.
Wniosek: Film Komasy dobitnie pokazuje, że wojna jest zawsze złem, a powstanie
to nie tylko bohaterscy żołnierze i „morowe” panny, ale przede wszystkim
cierpienie, śmierć i zniszczenie (nie tylko zewnętrzne, ale i psychiczne).
Aleksander Kamiński Kamienie na szaniec:
• wojna jako przygoda – moment dochodzenia do świadomości, że przygoda
wojenna może kosztować życie
• wojna jako próba przyjaźni – wykorzystanie toposu miłości i wierności za grób
• wojna jako sprawdzian – ideały harcerskie jako motywacja działania bohaterów
• wojna jako moment kształtowania się dojrzałości społecznej i krystalizacji
wewnętrznej świata wartości człowieka, moment doroślenia.
Wniosek: Dla Aleksandra Kamińskiego – żołnierza Armii Krajowej i ideologa
Szarych Szeregów wojna była czasem okrutnym, ale jednocześnie kształtującym
charaktery i hartującym człowieka. Postawa tego autora, wyrażona m.in.
w Kamieniach na szaniec, nie jest tak jednoznacznie negatywna, jak w przypadku
Białoszewskiego i Komasy.
Zakończenie
Twórcy kultury często pokazują wojnę przez pryzmat własnych doświadczeń
życiowych i (lub) dokonanych analiz i refleksji. Mimo że w przypadku większości
tekstów postawa autorów wobec wojny nie jest wyrażona wprost, można ją
odczytać „pomiędzy wierszami”: na przykład na podstawie poglądów i postaw
pozytywnych i negatywnych bohaterów czy sposobu przedstawiania wojennych
realiów, operowania szczegółem.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
83
84
Zadanie 1.18.
Teksty literackie
Jak wydarzenia związane z utratą niepodległości mogą wpływać na postawy
poszczególnych ludzi? Omów zagadnienie na podstawie wiersza Czarna sukienka
Konstantego Gaszyńskiego oraz innych tekstów kultury.
Konstanty Gaszyński
CZARNA SUKIENKA
Gdy kochanek w sprawie bratniej
Mściwą niosąc broń,
Przy rozstaniu raz ostatni
Moją ścisnął dłoń.
Schowaj, matko, suknie moje,
Perły, wieńce z róż,
Jasne szaty, świetne stroje,
Nie dla mnie to już.
Wtenczas, choć smutna, lubiłam stroje,
Lecz gdy się krwawy zakończył bój,
A on gdzieś poszedł w strony nieswoje,
Jeden mi tylko przystoi strój:
Czarna sukienka.
Kiedyś jam kwiaty, stroje lubiła,
Gdy nam nadziei wytryskał zdrój;
Lecz gdy do grobu Polska zstąpiła
Jeden mi tylko pozostał strój:
Czarna sukienka.
Narodowe nucąc śpiewki,
Widząc szczęścia świt,
Kiedym szyła chorągiewki
Dla ułańskich dzid.
Gdy liść Igań, Wawru1 kwiaty
Dał nam zerwać los,
Brałam perły, drogie szaty
I trefiłam2 włos;
Wtenczas mnie kryła szata godowa,
Lecz gdy wśród boju zginął brat mój,
Kulą przeszyty na polach Grochowa,
Czarna sukienka.
Lecz gdy nas zdrady wrogom sprzedały,
Gdy zaległ Polskę najeźdźców rój,
Gdy w pętach jęczy naród nasz cały,
Czarna sukienka.
[Paryż, 1832]
Konstanty Gaszyński, Czarna sukienka,
[w:] Wybór pieśni narodowych, zebr. J. Chociszewski, Poznań 1882.
1
2
Iganie i Wawer – miejsca stoczonych w 1831 roku zwycięskich bitew wojsk polskich z Rosjanami.
Trefić (daw.) – układać włosy w loki.
85
Zadanie 1.18.
funkcje
2.2) dostrzega w czytanych utworach cechy charakterystyczne określonej epoki
(gimnazjum)
i uniwersalne
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
•
powstanie listopadowe
poświęcenie
pamięć
historia
żałoba narodowa
86
Zdający powinien zinterpretować wiersz Gaszyńskiego, podkreślając, że pokazuje on
charakterystyczny element XIX-wiecznej rzeczywistości popowstaniowej: identyfikowanie
się przez Polki ze sprawą narodowowyzwoleńczą poprzez manifestowanie żałoby po upadku
powstania listopadowego. Ponadto zagadnienie indywidualnych postaw ludzi wobec utraty
niepodległości przez ich ojczyznę (nie musi to dotyczyć Polski) należy rozwinąć poprzez
odwołania do co najmniej dwóch innych tekstów kultury (literackich bądź nieliterackich).
Zadanie 1.18.
Powstania narodowe to jeden z najważniejszych motywów występujących
w literaturze XIX wieku – zarówno w romantyzmie, jak i pozytywizmie. Polska
była w tym okresie pod zaborami, więc kwestia walki o niepodległość stała się
najważniejsza.
Postawienie tezy
Żałoba narodowa wyrażająca rozpacz była reakcją wielu Polaków na stłumienie
powstań narodowowyzwoleńczych w XIX w.
Argumentacja
Z wiersza Gaszyńskiego:
• Bohaterką wiersza jest młoda kobieta, której reakcją na utratę niepodległości
jest przywdzianie czarnej sukienki i rezygnacja z jakichkolwiek ozdób:
„Schowaj, matko, suknie moje, / Perły, wieńce z róż, / Jasne szaty, świetne
stroje”. Decyzja o noszeniu żałoby wynika z traktowania ojczyzny jak bliskiej
osoby, która umarła.
• Kobieta wspomina też czas, gdy tego wszystkiego używała – to okres, gdy
w narodzie pojawiła się nadzieja na wolność („szczęścia świt”). Pięknym
ubiorem, klejnotami i wymyślną fryzurą świętowała zwycięskie bitwy pod
Iganiami i pod Wawrem. Teraz, gdy nadzieja zgasła, stwierdza: „Nie dla mnie
to już”.
• Przywołując czas nadziei, nadmienia też o szyciu chorągiewek „dla ułańskich
dzid” przy śpiewie narodowych piosenek. To był jej wkład w pomoc
powstańcom.
• W wierszu przeplatają się tragedie dotyczące jej bezpośrednio (śmierć brata,
zaginięcie narzeczonego wziętego do niewoli), z tragedią narodową –
stłumienie powstania i pozostanie Polski w niewoli. Jej reakcje są podobne –
żałoba („Czarna sukienka” – motyw regularnie kończący co drugą zwrotkę), co
pokazuje, jaką wagę przywiązuje do spraw narodu. Oba wymiary tragedii są
niejako zrównoważone, a więc kobieta losy ojczyzny traktuje na równi ze swoją
osobistą historią.
• Po powstaniu listopadowym (1830–1831) i styczniowym (1863–1864)
powstało zarówno w kraju, jak i na emigracji wiele tekstów literackich
odnoszących się do rzeczywistości popowstaniowej. Zarówno w pierwszym,
jak i w drugim wypadku reakcje wobec cierpienia narodowego (egzekucji,
zesłań na Syberię, konfiskat majątków) były zbliżone – nastał czas narodowej
żałoby. Świadectwem tego jest właśnie wiersz Konstantego Gaszyńskiego.
• Tematyka powstańczych klęsk oraz żałoby popowstaniowej jest obecna
w twórczości Elizy Orzeszkowej. W noweli Gloria victis jedna z bohaterek to
młoda kobieta – Anielka, która w walkach powstania styczniowego straciła
brata i ukochanego. Jej rozpacz najpełniej wyraża scena, gdy przychodzi na
mogiłę powstańczą w miejscu, gdzie toczyła się walka, na leśnej polanie. Długo
leży na grobie i opowiada o swym cierpieniu. Gdy odchodzi, kładzie na grobie
krzyżyk. Nigdy już więcej tam nie wraca.
• Podobną postacią była bohaterka powieści Orzeszkowej Nad Niemnem –
Andrzejowa Korczyńska. Kobieta po śmierci męża, poległego w powstaniu
styczniowym, na znak żałoby nie zdejmowała czarnej sukni. Robiła wszystko
dla uczczenia pamięci swego męża, którego bardzo kochała.
• Wielcy artyści tworzący po powstaniach narodowych, a szczególnie
po styczniowym, dawali wyraz swemu przeżywaniu okresu popowstaniowych
klęsk i rozczarowań w różny sposób. Jan Matejko na obrazie Polonia – rok
1863 ukazuje alegoryczno-symboliczną interpretację klęski. W centralnym
miejscu obrazu znajduje się kobieta w czarnej, żałobnej sukni zakuwana
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
87
88
w kajdany. Suknia jest podarta na ramieniu, co może oznaczać, że kobieta wiele
wycierpiała. Na obrazie stoją oficerowie carscy, porządnie ubrani – to zapewne
oprawcy. Po prawej stronie widać zróżnicowaną grupę ludzi pod nadzorem.
Być może oczekują zesłania na Sybir. Widać, że cierpią i są przygnębieni.
W swym dziele Matejko pragnął zawrzeć syntezę losu narodowego Polaków,
którzy utracili ojczyznę i mimo zbrojnego buntu nie zdołali
przywrócić upragnionej wolności (zakucie w kajdany). Kobieta w sukni
żałobnej – alegoria Polski jest jednocześnie malarskim wyobrażeniem losu
wielu kobiet.
Podsumowanie
Społeczeństwo polskie w okresie zaborów bardzo mocno identyfikowało się
ze zrywami narodowymi. Po klęskach najczęstszą reakcją było uczestnictwo
w żałobie narodowej i oddawanie czci poległym.
Zadanie 1.18.
Wstęp
Powstania narodowowyzwoleńcze miały miejsce w Polsce przez cały wiek XIX.
Szczególnie tragiczne były dwa z nich: listopadowe (1830–1831) i styczniowe
(1863–1864). Wiele gestów i czynów Polaków niebiorących udziału w walce
świadczyło o ich solidaryzowaniu się z walczącymi rodakami.
Rozwinięcie
Konstanty Gaszyński w utworze Czarna sukienka przedstawia
charakterystyczną reakcję społeczeństwa na tragedię powstania
listopadowego.
• Główną bohaterką wiersza jest kobieta, która straciła w powstaniu brata
i ukochanego. Dlatego założyła strój żałobny. Jednak równie ważnym
powodem noszenia przez nią żałoby w postaci tytułowej czarnej sukienki jest
niewola Polski zagrabionej przez zaborców, przedłużająca się z powodu
upadku powstania styczniowego.
• W wierszu Gaszyńskiego powstańcy nie są rozliczani z klęski – widać za to
głęboką solidarność z nimi. Osoba mówiąca w wierszu orientuje się
w przebiegu zrywów narodowowyzwoleńczych: opłakuje śmierć brata
w bitwie pod Grochowem, ale cieszy się zwycięskimi walkami powstańców
pod Iganiami i Wawrem, co wyraża uroczystym wyglądem: „Gdy liść Igań,
Wawru kwiaty / Dał nam zerwać los, / Brałam perły, drogie szaty / I trefiłam
włos”.
• Bohaterka przeżywa utratę ojczyzny jak śmierć kogoś bliskiego („do grobu
Polska zstąpiła”). Żałoba po śmierci brata zbiega się w jej życiu z żałobą po
śmierci ojczyzny. Obie manifestuje w ten sam sposób: wkładając
czarną sukienkę. Tragedia osobista i narodowa stają się tu tożsame.
• Kobieta angażuje się w sprawy narodowe i robi, co może, aby swym działaniem
wspomóc bliskich i ojczyznę. Gdy powstańcy zwyciężają w pojedynczych
bitwach, cieszy się wraz z nimi i odzyskuje nadzieję na zwycięstwo („Gdy
nadziei wytryskał zdrój” i nastał „szczęścia świt”, kobieta zakładała „szatę
godową”).
• Zaangażowanie kobiety w sprawy narodowe widać też w konkretnych
działaniach na rzecz powstańców: „szyła chorągiewki/ Dla ułańskich dzid”.
Znamienne jest także przedkładanie spraw Polski nad prywatne życie
uczuciowe, co pokazuje akceptacja rozstania z ukochanym wyruszającym
w bój o wolność, nazwanym tu „bratnią sprawą”. Bohaterka wiersza nie
uznawała tego za powód do żałoby: „wtenczas, choć smutna, lubiła stroje”.
Dopiero zaginięcie mężczyzny w niewoli staje się powodem przywdziania
żałoby.
W Dziadów części III Adama Mickiewicza w scenie więziennej toczy się
rozmowa o aresztowaniach i represjach na Polakach ze strony Nowosilcowa.
Konrad śpiewa pieśń zemsty, aby dać wyraz swoim emocjom oraz solidaryzować
się z tymi, którzy po powstaniu cierpią.
Jednym z liryków, w którym poeta opisał gesty solidaryzujących się
z walczącymi w powstaniu jest wiersz Śmierć pułkownika Adama Mickiewicza.
Gdy w chatce leśnika umierała Emilia Plater, walcząca w czasie powstania
listopadowego w męskim przebraniu, lud współcierpiał wraz z nią. Tłumy
wieśniaków zbiegły się z wiosek przed chatkę, opłakiwały ją i pytały o jej zdrowie.
Następnie ludzie klęknęli przed progiem domu leśnika i wraz z kapłanem modlili
się za bohaterkę powstania listopadowego.
Zakończenie
Omówione wyżej przykłady pokazują, jak ważna sprawą w życiu wielu ludzi jest
wolność ojczyzny. Utrata tej wolności staje się osobistą tragedią, porównywalną ze
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
89
90
stratą kogoś bliskiego. Niezgoda manifestuje się w różny sposób: przez ubiór
(żałobny), solidaryzowanie się z represjonowanymi, odważne działania pozornie
nieistotne, ale wyrażające sprzeciw przeciw okupantowi, podtrzymywanie ducha
narodowego, czczenie bohaterów poległych w walce narodowościowej pamięci po
nich.
Część 2. Zadania z zakresu kształcenia językowego
Część
2.
91
Zadania z zakresu kształcenia językowego oparte na tekstach
literackich, popularnonaukowych i publicystycznych
Druga część zbioru zawiera 17 przykładowych zadań z zakresu kształcenia językowego.
• zdanie z czasownikiem operacyjnym: omów, uzasadnij, wyjaśnij, wskaż, rozważ,
zanalizuj, informujące również, do jakich kontekstów należy się odwołać
w wypowiedzi;
2. tekstu literackiego (poetyckiego, fragmentu prozy lub dramatu) albo tekstu o języku (np.
artykułu prasowego, wywiadu prasowego, fragmentu tekstu naukowego lub
popularnonaukowego) powiązanego z tematem wypowiedzi.
W swojej wypowiedzi retorycznej musisz się odwołać do tekstu dołączonego do polecenia oraz
do innych tekstów kultury (jednego lub kilku – w zależności od polecenia). „Inne teksty
kultury” to, między innymi, film, reklama, kabaret, tekst internetowy, instrukcja, SMS,
zapowiedź wydawnicza, zwiastun filmowy itp.
Większość zadań umieszczonych w zbiorze wymaga odniesienia się do własnych doświadczeń
komunikacyjnych, czyli do przywołania wniosków z przeprowadzonych przez siebie
obserwacji zjawisk językowych i procesów komunikacyjnych w różnych, szkolnych
i pozaszkolnych, aktach komunikacji społecznej.
W realizacji zadań językowych sprawdzane są następujące umiejętności:
• odbiór oraz interpretacja różnego typu tekstów kultury
• rozpoznawanie i nazywanie form i środków językowych użytych w tekście
• dostrzeganie funkcji form i środków językowych w tekście
• analiza zmian w języku i w aktach komunikacji werbalnej (językowej) i niewerbalnej
(niejęzykowej) – współcześnie i w przeszłości
• stosowanie pojęć i terminów nazywających zjawiska językowe i komunikacyjne.
Na kolejnych stronach zamieszczono przykładowe zadania wraz z opisem sprawdzanych
umiejętności i przykładowymi realizacjami. Tematy wypowiedzi retorycznych dotyczą:
• wyjątkowości mowy ludzkiej na tle innych systemów komunikacji (zadanie 2.5.)
• dokonujących się współcześnie przemian języka i komunikacji i ich przyczyn (zadania:
2.3., 2.6., 2.9., 2.12., 2.13.)
• zmian systemu językowego na przestrzeni wieków (zadanie 2.17.)
• odmian współczesnego języka polskiego (zadania: 2.7., 2.8., 2.14.)
• funkcji tekstu (zadania: 2.1., 2.4., 2.16.)
• stylizacji językowej i jej funkcji (zadania: 2.11., 2.15.)
• etyki mowy (zadanie 2.10.)
• funkcji w tekstach werbalnych środków niejęzykowych (zadanie 2.2.).
!
92
Zadanie 2.1.
Teksty językowe
Jakimi środkami językowymi można wyrażać uczucia? Omów zagadnienie, odwołując
się do wiersza Juliana Tuwima, do innego tekstu kultury oraz do własnych
doświadczeń.
Julian Tuwim
TAK I NIE
Już mi jest wszystko jedno,
Czy powiesz „nie”, czy „tak”
Jeno mi Ciebie bardzo brak!
Jeno mi Ciebie strasznie brak!
… Żal gnębi duszę mą biedną.
Ach przyznam Ci się – muszę! –
Że wolę „nie” niż „tak”!...
Ale mi Ciebie bardzo brak,
Ale mi Ciebie strasznie brak!!
…Żal gnębi biedną mą duszę.
A w serce coraz głębiej
Wpija się rdzawy hak –
I tak mi Ciebie bardzo brak!!
I tak mi Ciebie strasznie brak!!!
…Żal biedną duszę mą gnębi.
Na podstawie: Julian Tuwim, Wiersze zebrane, t. 1, Warszawa 1975, s. 205.
93
Zadanie 2.1.
1. 4) wskazuje charakterystyczne cechy stylu danego tekstu, rozpoznaje zastosowane w nim środki
językowe i ich funkcje w tekście
3.4) rozpoznaje i nazywa funkcje tekstu [...].
4.2) omawia na podstawie poznanych dzieł literackich podstawowe, ponadczasowe zagadnienia
egzystencjalne, np. miłość (gimnazjum)
przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu).
Pojęcia i terminy
•
•
funkcja ekspresywna
środki językowe (leksykalne, fonetyczne, fleksyjne, składniowe)
W wypowiedzi należy zwrócić uwagę na środki językowe zastosowane przez Tuwima w celu
wyrażenia emocji i uczuć podmiotu mówiącego: charakterystyczne słowa, wyrażenia
i zwroty (słownictwo i frazeologia), konstrukcję wypowiedzeń (składnia), formy wyrazów
(fleksja), nagromadzenie elementów głoskowych (fonetyka). Uczeń może także mówić
o funkcji ekspresywnej znaków interpunkcyjnych.
94
Zadanie 2.1.
Przykładowa realizacja. Kliknij w zdjęcie, aby obejrzeć nagranie.
Źródło: cke.edu.pl/index.php/egzamin-maturalny-left/dla-lo-od-2015-roku/23-egzaminmaturalny/347-materialy
Opis realizacji
Uczennica rozpoczyna wypowiedź od postawienia pytania: Co stanowi o tym, że dzieło literackie
wzbudza pozytywny odbiór? Udzielając na nie odpowiedzi, wskazuje trzy elementy wpływające na
pozytywny odbiór tekstu: treść, formę i emocje. Uznaje, że sztuka bez emocji nie byłaby sztuką.
Kompozycja wypowiedzi jest zgodna z intencją zawartą w poleceniu.
W pierwszej części rozwinięcia uczennica dokonuje analizy utworu Juliana Tuwima, wskazując
środki językowe wyrażające uczucia i emocje podmiotu mówiącego (tytuł, anafory, epifory,
metafory, inwersje i wykrzyknienia) oraz omawia ich funkcje w tekście.
Jako inny tekst kultury uczennica przywołuje wiersz Mirona Białoszewskiego Ach gdyby nawet piec
zabrali. Moja niewyczerpana oda do radości, w którym analizuje środki językowe wskazujące na
emocje osoby mówiącej.
W ostatniej części następuje odwołanie do własnych doświadczeń komunikacyjnych. Uczennica
wybiera ironię jako przykład środka językowego wyrażającego uczucia i omawia jej funkcje
w komunikacji międzyludzkiej.
W podsumowaniu uczennica formułuje wniosek wskazujący na to, że literatura nie tylko
odzwierciedla rzeczywistość i otaczający nas świat, ale wyraża także za pomocą różnych środków
językowych towarzyszące nam emocje.
W wypowiedzi pojawia się szereg uogólnień, które wskazują na rolę emocji w życiu człowieka oraz
w literaturze, która to życie przedstawia.
Zadanie 2.1.
Wstęp
„Uczucie” to, najogólniej, określony stan psychiczny, rodzaj emocji. Uczucia
ludzkie są różne, np. patriotyczne, macierzyńskie; można odczuwać
niezadowolenie, krzywdę, upokorzenie. Jednak najczęściej „uczucie” to dla
człowieka tyle, co miłość, czułość, tkliwość, namiętność, przyjaźń itd.
Rozwinięcie
• O uczuciach mówimy i piszemy bardzo często, zwłaszcza w tym drugim
rozumieniu, co znajduje odzwierciedlenie w mniej lub bardziej stałych
zwrotach, np. płoniemy do kogoś uczuciem, darzymy kogoś uczuciem,
wyznajemy komuś uczucia itp.
• W codziennych sytuacjach uczucia można wyrażać bardzo różnymi środkami
językowymi (werbalnymi i niewerbalnymi, np. za pomocą odpowiedniej
interpunkcji). Do środków fonetycznych zaliczamy zmiany tonacji (celowe
podwyższenie lub obniżenie tonu), natężenia głosu (np. krzyczymy na kogoś),
zmiany szybkości mówienia (np. w złości albo mówimy szybko, albo
specjalnie zwalniamy). Najwięcej możliwości dostarcza w tym zakresie
leksyka: zdrobnienia (na ogół wyrażają one emocje pozytywne, np. córeczka,
mamusia), zgrubienia (na ogół oddają emocje negatywne, np. grubas, kocisko).
Uczucia wyrażamy za pomocą wyspecjalizowanych czasowników,
przymiotników, imiesłowów, przysłówków, np. lubić, kochać, żałosny,
nienawistny. Temu celowi służą również określone przedrostki (np. super-,
hiper-, naj-), niektóre z nich występują zresztą samodzielnie (np. super!). Jeśli
chodzi o składnię, to rozmaite uczucia dobrze wyrażają zdania wykrzyknikowe,
zdania niepełne lub przerwane czy równoważniki zdania.
• W wierszu Tuwima mówi się o miłości do kobiety w sposób dość przewrotny.
W poszczególnych zwrotkach waga tego uczucia jest dla podmiotu mówiącego
różna (porównajmy odpowiednie sformułowania w strofie 1. jest mi wszystko
jedno, w strofie 2. wolę „nie” niż „tak” i w strofie 3. uczucie żalu czy rozpaczy:
rdzawy hak w sercu). A jednocześnie w całym wierszu powtarza się fraza:
bardzo/strasznie mi Ciebie brak. Epitet bardzo zmieniony na potoczne
strasznie sugeruje jednocześnie desperację podmiotu mówiącego. Potęgowanie
żalu czy rozpaczy oraz miłosnych cierpień podkreślają również znaki
wykrzyknienia: pojedyncze, podwójne i potrójne, także połączone
z wielokropkiem w zwrotce 2. Podobną funkcję pełni również hiperbola:
A w serce coraz głębiej / Wpija się rdzawy hak.
• Stany emocjonalne są wyrażane językowo również w innych tekstach
literackich, np. Treny Jana Kochanowskiego, w których żal i rozpacz
przedstawione zostały za pomocą różnorodnych środków: np. apostrofy –
Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim / Moja droga Orszulo, tym
zniknieniem swoim, antytezy – Pełno nas, a jakoby nikogo nie było, wyliczeń –
nie masz zabawki, nie masz rozsmiać się nikomu.
Wnioski
Uczucia można wyrażać bardzo różnymi środkami językowymi i pozajęzykowych
(np. mowa ciała, gesty). Każdy z nas ma własne doświadczenia komunikacyjne
związane z wyrażeniem uczuć, uzależnione m.in. od środowiska, sytuacji
komunikacyjnej, środka przekazu, aktualnego nastroju.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
tekstu kultury.
95
96
Zadanie 2.2.
Teksty językowe
Oceń trafność tezy poniższego tekstu, zgodnie z którą milczenie jest także sposobem
komunikowania. W uzasadnieniu odwołaj się do podanego tekstu, wybranego tekstu
kultury i własnych doświadczeń.
Upominanie się Cypriana Kamila Norwida o „opuszczoną” część mowy „we wszystkich
gramatykach wszystkich języków” opierało się na przekonaniu, że milczenie jest równie
ważne jak pozostałe składniki mowy. W istocie milczenie jest alternatywą dla mówienia.
Izydora Dąmbska wyróżnia milczenie jako wyraz i środek ekspresji, jako środek
taktyczny działania oraz jako objaw postawy duchowej człowieka – a wszystkie te typy
milczenia mieszczą się w milczeniu znaczącym. W tym planie milczenie będzie zawsze
komunikowaniem czegoś i może być zastąpione przez mówienie.
Przyjmując za podstawę to, że milczenie towarzyszy mówieniu, jest jego drugą stroną
i jest również jego tłem, przyjrzyjmy się teraz takim sytuacjom społecznej komunikacji,
w których równocześnie występuje mówienie i niemówienie (coś, co niezbyt zręcznie, ale
adekwatnie można by określić jako mowomilczenie). Przy tym nie chodzi tu o zwykłe
przemilczenia, czyli niemówienie, niewspominanie o czymś, zbywanie czegoś milczeniem,
ale – o takie przemilczanie, które jest świadomym zatajaniem czegoś, przy równoczesnym
mówieniu o tym samym przedmiocie, jednak mówieniu niepełnym, fragmentarycznym,
selektywnym, bardzo często – intencjonalnym.
Spotkać go można niemal we wszystkich, bardzo różnorodnych sytuacjach, poczynając
od kameralnych kontaktów prywatnych, a kończąc na sferze wielkiej polityki
i międzynarodowej dyplomacji.
W naszej obyczajowości istnieje powszechnie akceptowana zasada, że o zmarłych nie
mówi się źle, nawet przeciwnie – mówi się często bardzo dobrze, choć nie zawsze zasłużenie.
Sądowe zeznania świadków, ujawniających liczne drobne lub marginalne fakty sprawy,
a przemilczających zasadnicze.
Dowcip polityczny – rozpowszechniony zwłaszcza w warunkach silnego reżimu
ustrojowego, nieakceptowanej władzy, zaborów, okupacji – jest werbalną reakcją
pokrywającą niewypowiadane: bunt, protest, dezaprobatę, milczącą bezradność, rozpacz.
Na podstawie: Kwiryna Handke, Socjologia języka, Warszawa 2008, s. 15–16, 25–28.
97
Zadanie 2.2.
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje [...] jawne
3.2) zna pojęcia znaku i systemu znaków; […]; rozróżnia znaki werbalne i niewerbalne, ma
świadomość ich różnych funkcji i sposobów interpretacji.
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
milczenie znaczące
komunikacja społeczna
środek komunikacji
środek ekspresji
Można zająć różne stanowiska wobec tezy tekstu: zgodzić się z nią lub mieć inne zdanie.
Uzasadnienie powinno dotyczyć sformułowanej przez ucznia oceny trafności sądu
wyrażonego przez autorkę tekstu.
98
Zadanie 2.2.
Z milczeniem spotykamy się często w komunikowaniu się ludzi między sobą. Brak
tekstu to pozornie brak komunikatu, jednak wiemy, że czasem milczenie
komunikuje bardzo wiele.
Postawienie tezy
Tezę autorki tekstu, że milczenie może być środkiem komunikacji, uznaję za trafną.
Argumentacja
• Milczenie może przekazywać bardzo wiele informacji. Już Cyprian Kamil
Norwid upominał się o ten sposób komunikacji i uznanie go za jeden ze
składników mowy.
• Izydora Dąmbska uważa milczenie za wyraz i środek ekspresji człowieka.
Czasem milczenie może oznaczać pewną postawę wobec życia i wynikać
z określonej taktyki osoby milczącej. Według autorki w takich sytuacjach
milczenie może zastąpić mową.
• Zdaniem Kwiryny Handke milczenie to tło, druga strona mówienia. Występują
też sytuacje, gdy równocześnie mówi się i milczy, takie zjawisko nazywa
autorka mowomilczeniem. To starannie przemyślanie milczenie albo
przemilczanie pewnych informacji. Autorka pisze też o sytuacjach, gdy nie
mówi się źle o osobach zmarłych i wtedy należy milczeć na ich temat, milczą
także oskarżeni, którzy nie chcą przyznać się do swoich czynów. Milczeniem
można wyrazić swój bunt, protest lub ukryć bezradność.
• Milczenie może być objawem postawy duchowej człowieka. Ludzie
refleksyjni, filozofowie, mnisi nie wypowiadają się często i do każdego.
Milczeniem wyrażają postawę kontemplacyjną i swój stosunek do świata.
Niekiedy możemy niekorzystnie ocenić daną osobę, nie znając motywacji jej
milczenia. Myślimy wtedy, że ktoś okazuje nam lekceważenie.
• W Wielkiej Improwizacji w Dziadów części III Adama Mickiewicza główny
bohater, Konrad, rozmawia z Bogiem i stawia mu liczne zarzuty. Gdy Bóg nie
odpowiada Konradowi, wtedy on mówi: Milczysz, jam cię teraz zbadał.
Milczenie Boga w dramacie można interpretować jako reakcję na pychę
Konrada. Milcząc, Bóg pokazuje Konradowi, że nie dostąpi zaszczytu
rozmowy z Nim, gdyż zgrzeszył pychą. Milczenie Boga jest bardzo wymowne
i zastępuje wszelkie słowa. Konrad odbiera milczenie Boga jako prowokację
i posuwa się do bluźnierstw wobec Niego, a potem pada zemdlony. Jednak
modlitwy ocalą duszę Konrada.
Podsumowanie
Milczenie jest ważnym sposobem komunikacji w naszych „przegadanych” czasach.
Gdy dźwięki i komunikaty towarzyszą nam wszędzie, milczenie nabiera nowego
ważnego znaczenia. Od wiedzy i umiejętności osób, które go stosują, zależy, jak
jest wykorzystywane.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
tekstu kultury.
99
Zadanie 2.2. Przykładowa realizacja (2)
Wstęp
Refleksja Cypriana Kamila Norwida, który uważał milczenie za pełnoprawną
część mowy, zmusza nas do zastanowienia się, czy milczenie, czyli brak tekstu,
może być środkiem komunikacji.
Rozwinięcie
• Autorka artykułu uważa, że milczenie jest alternatywą dla mówienia, jest
więc tak samo ważne, jak słowa. Milczenie może być środkiem ekspresji –
jest wtedy pauzą, która podkreśla stanowisko nadawcy, dodaje powagi
problemowi, wymaga czasu do namysłu. Może być też objawem pewnej
postawy duchowej lub wyrażać np. zakłopotanie czy dezaprobatę. Milczenie
może być także wyrazem buntu. W tekście artykułu jest mowa również
o mowomilczeniu, czyli mówieniu niepełnym, selektywnym, świadomym
przemilczaniu pewnych faktów, np. w polityce lub dyplomacji. W naszej
kulturze istnieje tradycja milczenia o złych uczynkach zmarłych, mówimy
o nich tylko dobrze. Milczenie może być potraktowane jako akt bezradności,
gdy żadne słowo niczego nie zmieni.
• Cyprian Kamil Norwid w wierszu Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie opisuje
losy wybitnych jednostek, które za życia były niedocenione i umierały często
w zapomnieniu, a dopiero potomni docenili ich wielkość. Wiersz powstał po
śmierci Adama Mickiewicza. Autor tworzy strofę „Coś ty uczynił ludziom,
Mickiewiczu?”, jednak pozostałych dwóch wersów nie wypełnia słowami.
Zestawienie Mickiewicza z Sokratesem, Napoleonem, Kolumbem czy
Dantem potwierdza wielkość dorobku poety i szacunek Norwida złożony
Mickiewiczowi. Norwid ceni Mickiewicza, chce jednak, żeby czytelnik sam
oddał hołd zmarłemu poecie. Występują dwie linijki kropek, które czytelnik
może wypełnić własną treścią, może też milcząc, poddać się refleksji nad
twórczością Mickiewicza.
• Przykładem przemilczenia, o której jest mowa w artykule, są teksty
współczesnej reklamy. Skupiają się one tylko na prezentacji zalet
sprzedawanego produktu, który jest przedstawiany jako dobry, pożyteczny,
skuteczny, tani.
• W niektórych sytuacjach prywatnych także milczymy. Człowiek zakochany
milczy, gdy nie jest pewien reakcji drugiej osoby na swoje wyznanie lub jest
zbyt wzruszony, żeby wypowiedzieć, co czuje do bliskiej osoby. Milczenie
jest sposobem komunikacji tego, czego nie można oddać słowami. Mamy
wtedy do czynienia z komunikacją pozawerbalną, ważniejsze od słów okazują
się gesty i spojrzenia, a nawet zaczerwieniona ze wzruszenia twarz.
Z własnych doświadczeń wiem, że milczeniem sygnalizujemy swój nastrój,
okazujemy, że nie zgadzamy się z kimś. Milczymy także, gdy nie chcemy dać
się sprowokować.
Zakończenie
Milczenie może być sposobem komunikowania się i w wielu sytuacjach zastępuje
słowa. Czasem to, co niewypowiedziane, jest najważniejsze. Dlatego należy
uznać, że teza wyrażona w tekście jest trafna.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Odwołanie do
tekstów kultury.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
100
Zadanie 2.3.
Teksty językowe
Jakie przemiany w kulturze wpływają na współczesny język polski? Omów
zagadnienie, odwołując się do podanego fragmentu, do innego tekstu kultury i do
własnych doświadczeń komunikacyjnych.
Każdy język etniczny żyje i rozwija się razem z narodem, a dzieje społeczności narodowej
to także dzieje języka. Zatem związki między językiem a daną wspólnotą, zwłaszcza jej
kulturą, są zawsze mocne i dwustronne. Z jednej strony język stanowi fundament każdej
kultury i jej podstawowe dobro, jest głównym kodem ekspresji każdej kultury, z drugiej zaś
każda kultura przez swoje tendencje, proponowany system wartości, aktualne mody mocno
wpływa na język.
Uniwersalnym prawem jest prawo zmian językowych. Dzieje się tak, gdyż język jest
nierozerwalnie związany z życiem każdej wspólnoty i natychmiast odzwierciedla wszystkie
zmiany obyczajowe, ekonomiczne, kulturowe, zwłaszcza polityczne, zachodzące w danych
społecznościach. Takie przyspieszenie zmian polszczyzny obserwujemy w ostatnim
dwudziestopięcioleciu. Według opinii wielu badaczy jesteśmy obecnie świadkami
największych zmian polszczyzny w całej jej historii. Nie było w dziejach języka polskiego
drugiego takiego okresu, aby w tak niedługim czasie – jeśli chodzi o historię języka 15–20
lat to niewielki odcinek – język zmienił się tak gwałtownie. Zmiany te zauważa zwłaszcza
średnie i starsze pokolenie Polaków, ci wszyscy, którzy wzrastali w Polsce Ludowej.
Pokolenie najmłodsze, coraz częściej nazywane e-generacją, wychowane jest już w nowej
polszczyźnie.
Na podstawie: Kazimierz Ożóg, Zmiany we współczesnym języku polskim i ich kulturowe uwarunkowania,
[w:] Języka a Kultura, tom 20, Tom jubileuszowy, Wrocław 2008, s. 59–60.
101
Zadanie 2.3.
3.3) [...] dostrzega i omawia współczesne zmiany modelu komunikacji językowej [...].
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
•
język narodowy
zmiany językowe
nowa polszczyzna
współczesna kultura
e-generacja
Zadanie wymaga zauważenia, że przemiany we współczesnej kulturze w znaczący sposób
wpływają na polszczyznę. Uczeń może skoncentrować się na wybranych kontekstach
kulturowych, które jego zdaniem mają największy wpływ na zmiany w języku
i w komunikacji.
102
Zadanie 2.3.
Wstęp
Według autora tekstu język ma prawo do zmian, gdyż jest związany z życiem
narodu i reaguje na wszystkie zmiany obyczajowe, ekonomiczne, kulturowe oraz
polityczne, które zachodzą w danej społeczności. W ciągu ostatnich lat język
zmienił się dość gwałtownie ze względu na zmiany kulturowe (globalizację,
amerykanizację), techniczne (rozwój elektroniki i telekomunikacji), społecznopolityczne (wpływ mediów).
Rozwinięcie
• Na szczególne omówienie zasługują zmiany językowe ukształtowane przez
reklamę. Język reklamy wykorzystuje przede wszystkim slogany – krótkie
wyrażenia, zwroty łączące znane z nieznanym i aktywizujące odbiorcę,
posługuje się też hasłem, apelem, sentencją w celu zachwalenia towaru,
przekonania odbiorcy do jego zakupu. Bardzo często jest to język posługujący
się rzeczownikami, przymiotnikami, przysłówkami (zwrotami potocznymi)
w funkcji wartościującej, wpływającej na emocje, np.: Red Bull doda ci
skrzydeł!!!, Bounty – smak raju, Chipsy przyszły, Wykorzystuje się także
połączenia wyrazów o tym samym brzmieniu i formie – homonimy, np. łączy
bez łączy (reklama kleju). Polszczyzna kształtowana przez język reklam
przenika do języka komunikacji codziennej.
• Kolejną zmianą wynikającą z rozwoju multimediów jest tendencja do skracania
wypowiedzi np. w SMS-ach czy e-mailach. Używa się w nich skrótów np.
z języka angielskiego (btw – by the way czy bardziej popularne OK). Dla
użytkowników komunikatorów ważne jest wzmacnianie wyrazistości języka,
przez stosowanie w tworzonych tekstach wielu ekspresywizmów, np. cool,
mega czy też emotikonów wyrażających uczucia i emocje nadawcy.
• Przyczyną wprowadzania do języka polskiego anglicyzmów, czyli wyrazów,
zwrotów, form wyrazów, konstrukcji zdaniowych lub związków
frazeologicznych zapożyczonych z języka angielskiego, jest rozwój
cywilizacyjny. Angielskie nazwy, takie jak np. komputer, skaner, reset
funkcjonują w języku polskim od wielu lat (ze względu na brak ich polskich
odpowiedników). Podobnie jest z nazwami coraz nowszych zdobyczy techniki,
takimi jak np. ipad, notebook, iphone – przyjęły się one w naszym języku nawet
bez zmiany pisowni.
• Życie i język współczesnego społeczeństwa silnie determinuje telewizja.
Pojawiły się różnego typu programy, wśród nich sitcomy, np. Świat według
Kiepskich, czy seriale paradokumentalne, np. Szpital, odzwierciedlające życie
zwykłych ludzi, a tym samym wprowadzające do języka ogólnego wyrażenia
potoczne.
Zakończenie
Język żyje i zmienia się pod wpływem szybko zmieniającej się rzeczywistości,
która otacza jego użytkowników. Często jednak te zmiany we współczesnym
języku polskim związane są z tzw. modą językową. Modne stają się cytaty,
zapożyczenia, konstrukcje gramatyczne, nawet sposoby wymawiania pewnych
wyrazów czy zwrotów, pochodzące z jakiegoś obcego języka, cieszącego się
prestiżem.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
tekstu kultury
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
tekstów
kultury.
Zadanie 2.3.
103
Język zmienił się na przestrzeni wieków. Wiele słów wyszło już z użycia, to samo
stało się z pewnymi formami przypadków czy też strukturami składniowymi.
Współczesny użytkownik języka posługuje się zupełnie innymi wyrazami lub ich
innym znaczeniem niż dawniej.
Postawienie tezy
Przemiany języka związane są z przemianami rzeczywistości społecznej i kultury.
Argumentacja
• Autor tekstu stawia tezę, że język zmienia się na przestrzeni dziejów, a zmiany
w języku powodowane są przez zmiany w zewnętrznej rzeczywistości. Autor
omawia relacje między językiem a kulturą, dowodzi, że z jednej strony język
stanowi fundament każdej kultury i jej podstawowe dobro, ale z drugiej kultura
mocno wpływa na język.
• Jedną z przyczyn zmian w języku ostatnich lat jest rewolucja elektroniczna,
która wprowadziła do słownictwa leksykę specjalistyczną (np. twardy dysk)
i spowodowała jej przechodzenie do wypowiedzi potocznych (np. zresetować
mózg). Pojawiły się nowe formy komunikacji (SMS, poczta internetowa)
wymagające między innymi skrótowości wypowiedzi i powodujące liczne
błędy (w zakresie interpunkcji i pisowni polskich liter).
• Drugą przyczyną zmieniania się współczesnej polszczyzny jest
globalizacja/amerykanizacja otaczającej rzeczywistości, a więc moda na luz,
co w języku objawia się licznymi zapożyczeniami i cytatami głównie z języka
angielskiego (np. w języku ogólnym anglojęzyczne nazwy przedsiębiorstw,
shop zamiast sklep), nowymi formułami grzecznościowymi (np. w slangu
młodzieżowym powitania hi, hello i pożegnania bye, see you).
• Ważną rolę w przemianach polszczyzny odegrały rozwój marketingu i reklama.
Konsumpcjonizm stał się nowym stylem życia. Dla współczesnego odbiorcy
języka reklamy ważne stały się nazwy obiektów konsumpcji i ich cech.
Reklama, aby manipulować odbiorcą, wykorzystuje „skrzydlate słowa”: cytaty
np. z literatury (Ojciec prać?!), filmów (Ciemność, widzę ciemność), piosenek
(All you need is love), tytuły książek czy filmów (Zezowate szczęście); slogany
i hasła (Chłopaki z Katowic – Michałki z Wawelu), imiona czy nazwiska postaci
fikcyjnych (Wielki Brat). Reklama stosuje też strategię wyolbrzymiania
(formuła naj-), ale zestaw przymiotników wykorzystywanych w tekstach
reklamowych jest dość ubogi, np. najlepszy, najsmaczniejszy, najczystszy,
najtrwalszy itp.
Podsumowanie
Przemiany języka są konsekwencją przemian, które zachodzą w rzeczywistości
społecznej i w kulturze. Najważniejszymi ich przyczynami są, moim zdaniem:
rozwój technologiczny, demokratyzacja i globalizacja. Powodują one zmiany
zachowań językowych użytkowników języka i wpływają na kondycję człowieka
i całego społeczeństwa.
Odwołanie do
dołączonego
tekstu.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
tekstów
kultury.
104
Zadanie 2.4.
Teksty językowe
Oceń trafność poglądu, zgodnie z którym człowiek początku XXI wieku jest analfabetą
emocjonalnym i nie potrafi mówić o uczuciach. W uzasadnieniu odwołaj się do
podanego fragmentu, do innego tekstu kultury i do własnych doświadczeń
komunikacyjnych.
Tematyka miłosna – jako coś dotykającego tego, co szczególnie intymne, związanego ze
szczęściem (gdy miłość jest odwzajemniana) lub bolesnego (gdy pozostaje uczuciem
jednokierunkowym) – może podlegać restrykcjom komunikacyjnym. Niemówienie
o miłości, niewyznawanie jej w życiu prywatnym może być przejawem działania tabu.
I może tu obowiązywać tyleż ograniczenie komunikowania miłości w wymiarze społecznym,
publicznym, warunkowane zwyczajami obowiązującymi w danym społeczeństwie w danym
czasie, ile indywidualne predyspozycje psychiczne, blokujące jednostkę w wyrażaniu uczuć.
Psychologowie zauważają niechęć do ujawniania emocji. Człowiek przełomu wieków to
analfabeta uczuciowy.
Ale też miłość budzi potrzebę, by ją wyrazić, by o niej mówić. Jeśli tak, to powinna
zajmować poczesne miejsce wśród tematów rozmów. Właściwym jej kontekstem byłby
zatem język potoczny – ten, który występuje w sferze kontekstów indywidualnych,
„pierwszy język człowieka”, „język bliskości”. Polscy badacze języka potocznego jednak
dotychczas nie dostrzegli tematyki miłosnej w tekstach powstających w warunkach
komunikacji bezpośredniej. Okazuje się, że uczucia, emocje, oceny uczuciowe i emocjonalne
zajmują w bardzo małym stopniu uwagę rozmówców.
Na podstawie: Małgorzata Kita, Szeptem albo wcale. O wyznawaniu miłości, Katowice 2007, s. 56–57.
105
Zadanie 2.4.
1.2) [...] odczytuje zawarte w tekstach informacje [...] jawne
1.5) wyróżnia argumenty, kluczowe pojęcia i twierdzenia w tekście argumentacyjnym [...]
3.4) rozpoznaje i nazywa funkcje tekstu ([...] ekspresywną [...]).
Pojęcia i terminy
•
•
•
sytuacja komunikacyjna
język potoczny
funkcja ekspresywna
Można zająć różne stanowiska wobec tezy tekstu: zgodzić się z nią lub mieć inne zdanie.
Uzasadnienie powinno dotyczyć sformułowanej przez ucznia oceny trafności sądu
wyrażonego przez autorkę tekstu.
W realizacji należałoby przywołać tekst kultury, w którym wyrażane są uczucia i mówi się
o emocjach, oraz scharakteryzować środki językowe służące współcześnie ludziom do
mówienia o uczuciach.
106
Zadanie 2.4.
Wprowadzenie
Człowiek, żyjąc w społeczeństwie, buduje relacje z innymi ludźmi, w tym relacje
emocjonalne (są one wyrazem potrzeby bliskości z drugim człowiekiem). Waga
emocji w doświadczaniu siebie, drugiego człowieka i świata jest bardzo ważna.
W mówieniu o tym, co się czuje, realizuje się ekspresywna funkcja wypowiedzi.
Rozwinięcie
1. Małgorzata Kita Szeptem…
• Autorka tekstu rozważa zagadnienie „analfabetyzmu emocjonalnego”,
czyli nieumiejętności werbalizowania uczuć, oraz wymienia tego
przyczyny (kulturowe, psychologiczne i językowe).
• Małgorzata Kita koncentruje się przede wszystkim na nieumiejętności
mówienia o miłości.
• Zgadzam się z autorką artykułu. Uważam też, że analfabetyzm
emocjonalny, czyli nieumiejętność mówienia o uczuciach, dotyczy nie
tylko miłości, ale także wyrażania innych uczuć, emocji, np. złości, radości.
Niedoskonałość w wyrażaniu emocji przejawia się w tym, że rodzice
odmawiają dzieciom prawa do wyrażania złości, zamiast nauczyć je tę złość
„spokojnie” przeżyć i opowiedzieć o niej.
2. Wojciech Kuczok Gnój
Bohater-narrator nie ma nawet imienia – nazywany jest synem starego K. To
emocjonalny analfabeta, gdyż jedynym silnym doznaniem doświadczonym
w domu rodzinnym był strach przed ojcem - starym K., niedojrzałym emocjonalnie,
niezdolnym do komunikowania uczuć, werbalnego wyrażania emocji. Stary K.
systematycznie wyładowuje złość na synu, nie traktuje go jak człowieka, a jak
„dziecko rasy ludzkiej”. O uczuciach nie potrafi mówić cała rodzina K. Już
pradziadek młodego K. nie mówił, że kocha swoje córki, nie nazywał ich
pieszczotliwie. O uczuciach do nich myślał w pracy, a pracował jako kotłowy
w trzech zakładach pracy, i palenie w kotłach dedykował w myślach córkom.
Uważał, że to wystarczający dowód miłości ojcowskiej, nie rozmawiał więc nigdy
z córkami o ich potrzebach, nie artykułował tego, co czuje, nie pytał o wrażenia,
nastroje. Syn starego K. opowiada historię rodziny, starając się zrozumieć, dlaczego
był bity przez ojca. Młody K. nigdy nie wiedział, co ojciec czuje. Stary K. wszelkie
rozmowy z synem ograniczał do zadawania pytań o to, czy młody K. „będzie
jeszcze”. Nie czekał jednak na odpowiedź.
Zakończenie
Współcześni ludzie rzadko mówią o uczuciach. Według mnie najistotniejsze tego
powody to niechęć i nieumiejętność mówienia o emocjach. Sądzę, że jeśli nie
umiemy mówić o uczuciach i nie chcemy się tego uczyć, nigdy nie będziemy
w stanie sami poczuć się szczęśliwi, nie zdołamy też zapewnić emocjonalnej
stabilności naszym bliskim. Widoczne jest to w omówionym przykładzie powieści.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Zadanie 2.4.
107
Wstęp
Emocje pełnią ważną rolę w życiu człowieka. Należy zdać sobie sprawę
z różnorodności emocji i z tego, że trzeba o nich mówić, gdyż jest to bardzo istotne
w rozumieniu siebie i innych ludzi.
Teza
Spostrzeżenie Małgorzaty Kity, że współczesny człowiek jest emocjonalnym
analfabetą, jest trafne. Człowiek XXI wieku, choć nieustannie „gada”, wypowiada
mnóstwo słów, nie potrafi w tym mówieniu oddać swych emocji, nie wie, jak je
zwerbalizować.
Argumenty
• Małgorzata Kita twierdzi, że współczesny człowiek ma problemy z mówieniem
o emocjach związanych z przeżywaniem miłości i nazywa to „analfabetyzmem
emocjonalnym”. Przyczyny niemówienia o uczuciach wynikają z tego, że
ludzie nie umieją nazywać tego, co czują, wstydzą się mówić o intymnych
uczuciach lub nie mówią o nich, ponieważ jest to źle widziane przez otoczenie.
Małgorzata Kita pojęcie analfabetyzmu emocjonalnego stosuje wyłącznie do
niemówienia o miłości. Można jednak, moim zdaniem, odnieść je do
nieumiejętności wyrażania innych emocji, np. ludzie nie mówią o złości,
radości czy smutku.
• Niemówienie o uczuciach i emocjach zaobserwować można u młodych ludzi,
którzy na co dzień funkcjonują w grupie rówieśniczej. Język służy im często
nie do komunikowania tego, co czują, ale do budowania relacji między
członkami grupy. W takich grupach „gada” się, aby sprawiać wrażenie, że się
w ogóle jest. Mówienie przybiera formę „paplaniny” o niczym. Unika się
rozmawiania o tym, co ludzi naprawdę niepokoi, co czują. Jeśli mówi się
uczuciach, to używa się języka potocznego, rzadko wyszukanej formy. Wiąże
się to z panującą wśród młodych ludzi modą na bylejakość mówienia, która
przejawia się w ubogim zasobie środków językowych.
• Ubóstwo środków językowych wyrażających uczucia widoczne jest
w niektórych tekstach piosenek hiphopowych. Ich autorzy posługują się
powtórzeniami, cytatami, wykorzystują potocznie używane stałe związki
frazeologiczne. Teksty piosenek hiphopowych są przepełnione wulgaryzmami.
Raperzy często zamiast mówić o tym, co czują, wyrażają agresję, wzajemnie
obrażają się, poniżają przeciwnika. Jeśli nawet poruszają temat miłości, to
wyrażają uczucia w sposób prymitywny, np. o ładnej dziewczynie mówią
laska.
Wnioski
Analfabetyzm emocjonalny w analizowanych przykładach wiąże się z jednej strony
z niechęcią do mówienia o uczuciach, z drugiej strony z nieumiejętnością mówienia
o nich. Może także być spowodowany tym, że ludzie w określonych sytuacjach
starają się ukryć to, co naprawdę czują, ponieważ chcą być akceptowani i ujawniają
uczucia pożądane społecznie. Boją się też odrzucenia. W sytuacji intymnej często
wyrażają to, co czują za pomocą gestów, spojrzenia, mowy ciała, a nie słów.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
tekstu kultury.
108
Zadanie 2.5.
Teksty językowe
Na czym polega wyjątkowość mowy ludzkiej? Omów zagadnienie, odwołując się do
przytoczonego fragmentu, wybranego tekstu kultury i własnych doświadczeń
komunikacyjnych.
Ptaszki ćwierkają, krowy ryczą, pszczoły tańczą, wieloryby śpiewają i nawet niektóre
rośliny porozumiewają się pomiędzy sobą językiem chemicznym. A człowiek? Człowiek
mówi. Owa ludzka mowa jest jednak – w przekonaniu wielu uczonych – czymś niezwykłym,
jakościowo zupełnie odmiennym od wszelkich innych form komunikacji powszechnych
w świecie żywych istot. Choć w niewielu kwestiach dotyczących ludzkiego języka (bądź
języków) panuje wśród badaczy zgoda, niektóre z tych różnic są oczywiste i znamienne.
Podczas gdy inne gatunki posługują się ograniczoną i niezmienną z pokolenia na pokolenie
liczbą sygnałów o ustalonej modalności (dźwięki, gesty, zapachy), ludzki język nie tylko
wykazuje niebywałe bogactwo i różnorodność, lecz także może być zakodowany dźwiękowo
w mowie, wzrokowo w piśmie, w sposób wizualno-przestrzenny w języku migowym bądź
dotykowo w alfabecie Braille’a dla niewidomych.
W odróżnieniu od „języków” innych gatunków nasz system artykulacji charakteryzuje
się, między innymi, arbitralnością i kreacyjnością. Języki ludzkie posługują się symbolami
niemającymi (z wyjątkiem nielicznych wyrazów onomatopeicznych) żadnego naturalnego
związku z opisywanym przedmiotem czy czynnością, zaś kreacyjność oznacza, że
posługując się skończoną liczbą reguł jesteśmy w stanie tworzyć i rozumieć nieskończoną
liczbę nowych, oryginalnych wypowiedzi w opanowanym przez nas języku. Wszyscy
badacze zajmujący się refleksją nad fenomenem języka są też zgodni, że jest on
fundamentalnym atrybutem człowieczeństwa, darem, który sprawia, że życie nasze toczy się
jak gdyby w dwu odmiennych światach: w obszarze naturalnej, fizycznej rzeczywistości
i w wirtualnym świecie wykreowanym przez słowa.
Wybitny niemiecki chemik Wilhelm Ostwald, który działał także na rzecz stworzenia
języka międzynarodowego, uważał, że „język jest [po prostu] środkiem transportu – tak jak
pociąg przewozi towary z Lipska do Drezna, tak język przenosi myśli z jednego mózgu do
innego”. To efektowne porównanie nie wyczerpuje, niestety, całej złożoności funkcji języka.
Zdaniem najsłynniejszego żyjącego lingwisty Noama Chomsky’ego, komunikacyjne zadanie
języka ma jedynie drugorzędne, mniej istotne znaczenie – jest on przede wszystkim
instrumentem służącym myśleniu. Ma więc przede wszystkim charakter osobisty, zaś jego
społeczna funkcja jest wtórna.
Na podstawie: Krzysztof Szymborski, Zagadka, „Polityka” 2012, nr 11.
Niezbędnik Inteligenta. O języku w mowie i piśmie, s. 8–9.
109
Zadanie 2.5.
1.5) wyróżnia argumenty, kluczowe pojęcia i twierdzenia w tekście argumentacyjnym […]
3.2) […] uzasadnia, że język jest systemem znaków […].
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
mowa
komunikowanie się
język
system znaków
Zadanie wymaga porównania komunikacji za pomocą języka z innymi sposobami
komunikowania się.
110
Zadanie 2.5.
1. Wprowadzenie
a) Wyjaśnienie znaczenia słowa wyjątkowy.
b) Tytuł artykułu podkreśla złożoność mowy jako przedmiotu badań,
a jednocześnie wyjątkowość języka jako sposobu porozumiewania się ludzi.
Mowa ludzka jest zjawiskiem niepowtarzalnym w naturze; jest
wielofunkcyjnym narzędziem służącym i jednostce, i zbiorowości. Żaden
inny sposób komunikowania się nie jest tak doskonały jak język.
2. Rozwinięcie zagadnienia
a) Odwołanie do tekstu Krzysztofa Szymborskiego:
• mowę ludzką cechuje:
– zakodowanie (dźwiękowe w mowie, wzrokowe w piśmie, dotykowe
w alfabecie Braille’a dla niewidomych, wizualno-przestrzenne
w języku migowym)
– arbitralność (w języku występują znaki umowne – symbole niemające
naturalnego związku z opisywanym przedmiotem czy czynnością)
– kreacyjność (tworzenie i rozumienie nieskończonej liczby
komunikatów językowych)
• rola mowy:
– przenosi informacje między ludźmi (społeczna)
– umożliwia myślenie (zindywidualizowana).
b) Film Walka o ogień:
• przedstawienie tematu filmu: moment przeistoczenia się zwierzęcia
w istotę rozumną
• film, ukazując ludzi przed momentem narodzin mowy, podkreśla jej
wartość; ukazanie społeczności istot, które nie mówią, pozwala widzowi
dostrzec, jak prymitywna jest społeczność i jednostka bez daru mowy
• konkluzja: nieobecność mowy w filmie podkreśla jej wyjątkowość i rolę
w komunikowaniu się.
c) Odwołanie do własnego doświadczenia
• mowa poszerza możliwości wyrażania ekspresji, np. odpowiednio
zmieniając natężenie głosu (do krzyku lub szeptu) możemy przekazywać
określone emocje, tworzyć nastrój
• mowa umożliwia ludziom budowanie wspólnoty (np. wymianę poglądów,
upowszechnianie idei)
• język pozwala na utrwalanie dorobku kultury i przekazywanie go
następnym pokoleniom
• w języku powstaje literatura – język jako tworzywo arcydzieł literackich.
3. Podsumowanie
Pomimo mnogości form życia (przedstawia je autor artykułu na początku
wypowiedzi) tylko człowiek posługuje się mową. Charakter mowy ludzkiej jest
unikatowy. Jest ona, być może, najważniejszym czynnikiem decydującym
o rozwoju kultury, cywilizacji i człowieka.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Zadanie 2.5.
111
1. O jakiej „zagadce” mówi tekst Krzysztofa Szymborskiego?
Krzysztof Szymborski podejmuje problem wyjątkowości mowy ludzkiej. Jego
zdaniem fenomen mowy polega między innymi na tym, że jej pochodzenie i rola,
a także przyczyny wyjątkowości nie zostały w sposób jednoznaczny wyjaśnione.
2. Co świadczy o wyjątkowości mowy według Krzysztofa Szymborskiego?
Omówienie najważniejszych cytatów:
– „mowa jest […] czymś niezwykłym, jakościowo zupełnie odmiennym od
wszelkich innych form komunikacji powszechnych w świecie żywych istot”
(podkreślenie niezwykłości, wyjątkowości mowy)
– „jest on [język] fundamentalnym atrybutem człowieczeństwa” (rola mowy
– tylko człowiek posługuje się mową)
– „jest instrumentem służącym myśleniu” (nasze myśli formułujemy
w języku)
– „język przenosi myśli z jednego mózgu do drugiego” (język pozwala
na komunikację między ludźmi)
– „język […] wykazuje niebywałe bogactwo i różnorodność” (wyjątkowość
mowy polega na tym, że może być kodowana i że umożliwia tworzenie
ciągle nowych, niepowtarzalnych struktur)
– „język może być zakodowany dźwiękowo w mowie, wzrokowo w piśmie,
w sposób wizualno-przestrzenny w języku migowym bądź dotykowo
w alfabecie Braille'a dla niewidomych” (wyróżnik mowy spośród innych
znaków).
3. Jaki tekst kultury potwierdza poglądy wyrażone przez Krzysztofa
Szymborskiego?
Autorzy dzieł literackich, wykorzystując niezwykłość i bogactwo języka, mogą
przedstawiać różnorodne tematy i problemy oraz wyrażać emocje. Jak można
mówić o cierpieniu, pokazał Jan Kochanowski w Trenach. Poszczególne
utwory cyklu przedstawiają różne etapy cierpienia: od uświadomienia sobie
poniesionej straty, przez bunt, aż do pogodzenia się z losem. Kochanowski
sięga po różnorodne językowe środki wyrazu: porównania, metafory,
apostrofy. Kreuje obraz cierpiącego ojca, a jednocześnie filozofa
przeżywającego kryzys światopoglądowy.
4. Jakie osobiste doświadczenia potwierdzają poglądy wyrażone w tekście
Zagadka?
– mowa umożliwia człowiekowi artykułowanie swoich potrzeb, poglądów,
emocji,
– sposób mówienia wyraża jednostkę (indywidualizacja języka),
– język pozwala na tworzenie wspólnoty (np. gwary młodzieżowe czy inne
rodzaje języków środowiskowych),
– za pomocą języka o tym samym można mówić na różne sposoby (inaczej
niż w przypadku sygnalizacji świetlnej, gdzie ‘stop” zawsze wyrażane jest
za pomocą koloru czerwonego).
5. Jaki wniosek wynika z przeprowadzonych rozważań?
Mowa umożliwia człowiekowi rozwój, przyczynia się też do powiększenia
dorobku kulturowego i cywilizacyjnego. Zatem człowiek powinien szanować
język i doskonalić go. Warto na zakończenie przytoczyć słowa Juliusza
Słowackiego: „Chodzi mi o to, aby język giętki / powiedział wszystko, co pomyśli
głowa”.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
112
Zadanie 2.6.
Teksty językowe
Czy kultura współczesna rzeczywiście jest kulturą zmierzchu pisma? Uzasadnij swoje
zdanie, odwołując się do podanego fragmentu, do innego tekstu kultury oraz
do własnych doświadczeń komunikacyjnych.
Jest trochę tak, jak przewidywał Marshall McLuhan: po rządzącej światem erze druku,
która uwzniośliła umysł racjonalny, nadeszła era mediów elektronicznych, które sprzyjają
powrotowi pierwotnej spontaniczności. Współcześni kontynuatorzy myśli McLuhana
zwracają uwagę na pogłębianie tej tendencji przez nowe media: ich interakcyjny charakter
powoduje, że wraca do życia kultura oralna1.
Warto zadać sobie choćby takie pytanie: czy esemes albo wpis na internetowym forum
dyskusyjnym należą do tej samej dziedziny co informacja w gazecie albo fragment książki?
Otóż wszystko wskazuje na to, że nie, bo w przypadku esemesów i postów internetowych
mamy do czynienia nie tylko z lapidarnością, ale też z charakterystycznym dla języka
mówionego zastosowaniem kodu ograniczonego, gdzie zawsze uzupełnieniem wypowiedzi
jest jej sytuacyjny kontekst.
Taki przekaz wygrywający z piśmiennością (w tym także literacką) przejawia się dziś
w telewizji, kinie, no i rzecz jasna, na estradzie. Nieustannie gada się w telewizji, w dodatku
gada się w sposób właściwy rozmowom potocznym: w sitcomach, reality shows
i w większości telenowel mówi się za pomocą równoważników zdań, bez jakiejkolwiek
dbałości o formę wypowiedzi. Kiedyś wydawało się, że gadające głowy w telewizji to
przeżytek i forma wybitnie nieatrakcyjna, bo pozbawiona żywej akcji. Teraz jednak
największą popularnością cieszy się gatunek talk-show, czyli program z definicji gadany.
Rozmowa ma być widowiskiem. Nie liczy się jakakolwiek głębia i merytoryczna doniosłość,
ale dynamika. Co więcej, używana tam mowa nie musi, a nawet nie powinna mieć wiele
wspólnego z literacką polszczyzną, bo ma trafić do publiki, która z literaturą ma do czynienia
raczej rzadko.
Na podstawie: Mirosław Pęczak, Mówi się, „Polityka” 2011, nr 37, s. 80.
1
Kultura oralna – kultura oparta na przekazie ustnym.
113
Zadanie 2.6.
I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.
3.3) […] dostrzega i omawia współczesne zmiany modelu komunikacji językowej […].
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
język pisany
język mówiony
język literacki
kultura oralna
Zadanie wymaga zrozumienia i określenia różnicy między kulturą pisma i kulturą oralną oraz
oceny współczesnej kultury, zwłaszcza popularnej.
Można zająć różne stanowiska wobec problemu, np.: uznać, że współczesnej kulturze nie
grozi zmierzch pisma (realizacja 1.) lub zgodzić się z tezą, że jest to kultura zmierzchu pisma
(realizacja 2.).
114
Zadanie 2.6.
Wprowadzenie
Pismo i druk to jedne z najważniejszych wynalazków ludzkości. Dzięki nim
możliwe jest utrwalenie dorobku kultury i cywilizacji oraz przekazanie go
następnym pokoleniom.
Teza
W artykule jest mowa o tym, że kultura współczesna nabiera charakteru kultury
oralnej (a więc opartej na przekazie mówionym; cechy charakterystyczne tej
kultury to: interakcyjność, spontaniczność, sytuacyjność, skrótowość). Zgadzam
się z tym poglądem. Jednak mimo to uważam, że współczesnej kulturze nie grozi
zmierzch pisma.
Uzasadnienie
– Współczesna kultura popularna ma w dużej mierze charakter mówiony.
Świadczy o tym np. popularność „gadanych” programów telewizyjnych, tzw.
talk show (rozmowa jako widowisko, wykorzystanie w rozmowach języka
potocznego).
– Na zmianę kulturową istotny wpływ mają nowe media. W komunikacji
elektronicznej (SMS-y, czaty, portale społecznościowe) dostrzec można nową
jakość form językowych – nie jest to ani odmiana pisana, ani odmiana
mówiona (jest to język zapisany, pozornie pisany, o wyraźnych cechach
mówienia, takich jak lapidarność i sytuacyjność – powiązanie języka
z sytuacją, w jakiej jest używany, skrótowość, brak dbałości o poprawność
językową).
– Twórcy kultury tzw. wysokiej wykorzystują język mówiony jako narzędzie
służące wyrażeniu idei, wartości wyższego rzędu, jako sposób podjęcia
dialogu ze współczesnym światem (nie tylko po to, by tworzyć telenowele
zabawiające tzw. szeroką publiczność). Przykładem tekstu kultury może być
tu film Pulp fiction – mówioność została w nim wyolbrzymiona, bohaterowie
mówią językiem ulicy, prymitywnym, często wulgarnym; ich sposób
mówienia oddaje postrzeganie świata przez bohaterów i stosunek do innych
ludzi, charakteryzuje ich, pozwala widzowi zrozumieć, dlaczego postępują
w sposób budzący etyczny sprzeciw, co jest dla nich wartością i co ma
znaczenie w ich życiu. Mówioność współgra z estetyką całego filmu.
– Kulturze współczesnej nie grozi zmierzch pisma, gdyż ciągle powstają utwory
„tradycyjne”, wykorzystujące język literacki (np. powieści Myśliwskiego,
Tokarczuk).
W powieści Olgi Tokarczuk Prawiek i inne czasy autorka mitologizuje wieś,
czyniąc ją centrum świata, sacrum. Służy temu między innymi stylizacja
biblijna, dzięki której język książki staje się uroczysty. Jednocześnie
w utworze dostrzegalna jest liryzacja (poetyzacja) języka – Tokarczuk
wykorzystuje typowe dla języka poetyckiego środki: wyszukane metafory,
porównania, epitety.
Wnioski
Kulturze współczesnej nie grozi zmierzch pisma, choć oralność zajmuje w niej
coraz więcej przestrzeni. Przyczyny takiego stanu rzeczy: kultura stała się towarem,
bardziej liczy się dotarcie do jak największej liczby odbiorców niż jakość przekazu.
Piśmienność o cechach języka literackiego staje się w dzisiejszym świecie enklawą
dla niewielkiej grupy ludzi. Może zmienić tę sytuację odpowiednia edukacja
zmierzająca do ukształtowania wyższych oczekiwań wobec tekstów kultury.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie się
do własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Zadanie 2.6.
115
Wstęp
Mowa jest pierwotna wobec pisma. Umiejętność pisania i czytania upowszechnił
dopiero XX wiek. Czy człowiek współczesny częściej słucha i mówi niż czyta
i pisze? Wydaje mi się, że młode pokolenie przede wszystkim pisze i czyta:
SMS-y, posty.
Teza
Czy w tej sytuacji można mówić o zmierzchu kultury pisma? Moim zdaniem tak.
Argumentacja
– Czym się różni mówienie od pisania?
Mówienie – spontaniczne (teksty tworzone są ad hoc), sytuacyjne (otoczenie
dopowiada sensy), skrótowe (rozumiemy się bez słów, bo pomagają:
gestykulacja, mimika, wspólna wiedza).
Pisanie – przeciwieństwo mówienia. Umiejętność bardziej złożona, wymaga
szczególnych kompetencji językowych. Jednak zaznaczyć trzeba,
że mówienie też nie zawsze jest łatwe, szczególnie na tematy niedotyczące
prozaicznych spraw codziennego życia.
– Zgodnie z wymową dołączonego fragmentu, problem nie tkwi jedynie
w kanale przekazu (audialny – wizualny), ale w jakości języka, którym ludzie
się posługują. Współcześnie dominuje, przede wszystkim w nowych mediach,
mowa ulicy, a nie tzw. mowa salonu. Mowę współczesną charakteryzuje
powierzchowność, lapidarność, skrótowość – nie można nią zgłębiać istoty
ważnych problemów, o których się rozmawia, np. w programach
telewizyjnych, liczy się samo „gadanie”, a nie jego cel i sens.
– Współczesna komunikacja za pomocą elektronicznych środków przekazu,
choć pisana, nabiera cech języka mówionego (przykład: SMS-y – skrótowość,
wyrażana na przykład za pomocą akronimów, często mała dbałość
o poprawność, emocjonalność wyrażana za pomocą emotikonów).
– To, że kultura współczesna staje się kulturą zmierzchu pisma, widać także
w piosence, np. hiphopowej. Przykładem są piosenki zespołu Paktofonika,
w których wykorzystywane są: słownictwo potoczne, proste, krótkie zdania,
często pojawiają się wulgaryzmy, niewyszukane rymy; dominuje estetyka
jarmarczna.
Wnioski
Oralność przeciwstawia się zatem literackości. W przeciwstawieniu tym
uwidacznia się odmienna jakość ludzkiego życia. Oralność kojarzy się
z pośpiechem, brakiem dbałości o formę (w tym formę językowe), zaś literackość
z namysłem, rozwagą, kulturą wyższą. We współczesnym świecie „wraca do życia”
kultura oralna.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
116
Zadanie 2.7.
Teksty językowe
Język młodzieży – urozmaicony, bogaty czy monotonny, ubogi? Uzasadnij swoją opinię,
odwołując się do podanego fragmentu, innego tekstu kultury oraz własnych
doświadczeń językowych.
– Anna Fluder, Jacek Antczak: Niebawem ukaże się siódma „Rzecz o języku”.
– Jan Miodek: Taki był tytuł pierwszego zbioru. Siódma książka będzie miała tytuł
norwidowski: „Słowo jest w człowieku”.
A.F., J.A.: Powiedziałbym: wow, mamy newsa!, ale podobno za „łoł” skłonny jest Pan
zamordować? Woli pan „O, Jezu...”
– J.M.: ... albo „O, matko” czy „O, rany”. Zdaję sobie sprawę, że dzisiaj młodzi ludzie muszą
w różnych sytuacjach życiowych posłużyć się ekspresywizmami i to są najczęściej
anglicyzmy. Oni powiedzą, że było „full ludzi” albo „ale boss, ale men” i „dziękują sobie za
help”. My, zamiast „przepraszam”, mówiliśmy „pardon”. Gdy grając w ping-ponga, zdobyło
się punkt, bo piłka otarła się o kant stołu, mówiło się albo trzysylabowe prze – pra – szam”
albo w skrócie „pardon”. Jeśli ten obyczaj przetrwał, to głowę daję, że dziś mówi się „sorry”.
– A.F., J.A.: Moja córka mówi „sorki”.
– J.M.: Oczywiście. Ponieważ to „sorry” doczekało się wielu swojskich derywatów. Jest
„sorka”, „sorki”, a nawet „sorewicz”.
– A.F., J.A.: Ale co z tym „wow”?
– J.M.: Rozumiem, że te przerywniki są młodzieży potrzebne i prędzej czy później musiało
z angielskiego przyjść i „wow”. Jest przecież krótsze od „o matko, co ty powiesz”. Każdemu
jednak doradzam, żeby tego nie było za dużo. Jeśli tylko w ten sposób wyrażamy radość czy
zdziwienie, to staje się monotonne.
– A.F., J.A.: „Wow” jest niepotrzebne?
– J.M.: Nie ma słów niepotrzebnych językowi. W tym sensie jestem i za. Całe zło zaczyna
się w momencie, gdy ktoś, uczepiwszy się takiego modnego słowa, rezygnuje z całego
wachlarza konstrukcji wariantywnych.
– A.F., J.A.: Czy młodzi ludzie są dziś ubożsi językowo?
– J.M.: Jeszcze trzydzieści lat temu mówiłem, że nie zabraniam nikomu mówić, że coś jest
fajne, bo sam też takiego słowa używam. Tylko po pierwsze, trzeba wiedzieć kiedy, a po
drugie, mogliby zobaczyć, że ta koleżanka jeszcze może być: miła, sympatyczna, zdolna,
koleżeńska, a nie załatwiać to jednym – „fajna”. Pod tym względem dzisiejsze
dwudziestolatki są bogatsze, bo u nich „fajnie” przegrywa z „super”, „ekstra”, „mega”
i z „wypasem”. A są jeszcze, „mega wypas”, „megawypasik”, „juice, „odlot”, „odjazd”. Tych
słów jest dzisiaj więcej. Tylko, na miły Bóg, niech oni to przeplatają. Niech nie uczepiają się
tego, że wszystko jest „super”. A może jest „ekstra”.
Na podstawie: Jan Miodek, Jestem za ekstraodlotem,
http://media.wp.pl
117
Zadanie 2.7.
3.3) [...] dostrzega i omawia współczesne zmiany modelu komunikacji językowej [...]
3.4) rozpoznaje i nazywa funkcje tekstu [...]
3.3) dostrzega zróżnicowanie słownictwa – rozpoznaje słownictwo ogólnonarodowe i słownictwo
o ograniczonym zasięgu […] (gimnazjum).
Pojęcia i terminy
•
•
język środowiskowy
odmiany języka
Zdający musi wskazać opinię o języku młodzieży (wyrażoną w poleceniu zadania), z którą
zgadza się, i uzasadnić dlaczego. W uzasadnieniu należy scharakteryzować język młodzieży.
118
Zadanie 2.7.
Wstęp
W opinii prof. Miodka młodzi ludzie często tracą świadomość tego, kiedy można
używać „modnego słownictwa”, zbyt często dla określenia radości czy zachwytu
używa wyłącznie słowa wytrychu wow, co świadczy o monotonii i ubóstwie języka
młodego człowieka. Badacz uważa jednak, że charakterystyczne dla języka
młodzieżowego wow, super, ekstra, cool, jazzy czy odjazd, odlot, używane
w znaczeniu innym niż w języku ogólnym, są potrzebne w języku – urozmaicają
go, ubogacają. Nie potępia więc użycia tego typu słów; świadczy o tym chociażby
tytuł artykułu: Jestem za ekstraodlotem.
Teza
Uważam, że język młodych ludzi bywa monotonny i ubogi, choć w rzeczywistości
taki nie jest.
Argumentacja
• Ograniczanie się do nazywania np. zjawisk rzeczywistości, uczuć, przeżyć
jednym i tym samym słowem jest monotonne i świadczy o ubogim
słownictwie. Przykładem ubóstwa języka młodzieży są komentarze
pojawiające się w młodzieżowych serwisach społecznościowych. Częste są
wypowiedzi świadczące prymitywizmie osób dokonujących wpisów: pełne
wulgaryzmów, personalnych inwektyw.
• Nie zawsze jednak tak jest. Przykładem różnorodności języka młodzieży jest
inwencja językową, która przejawia się np. w wykorzystywaniu
słowotwórczych możliwości języka polskiego, dodawaniu do angielskich
wyrazów polskich formantów: sorewicz, plażing.
• Różnorodność języka młodzieży pokazuje Dorota Masłowska w swej powieści
Paw królowej. Tematem tego utworu jest życie medialno-artystycznej
„warszawki”. Bohaterowie tej powieści usiłują zrobić karierę w stolicy.
Głowna bohaterka mówi slangiem utrzymanym w rytmie hiphopowej recytacji,
będącym mieszaniną: piosenek, reklam, języka telewizji, sloganów
politycznych, slangu młodzieżowego oraz języka literackiego. Taką
„mieszanką językową” prowadzona jest także narracja. Autorka stylizuje swój
tekst na język potoczny, łączy mowę zależną i niezależną, stosuje niepoprawne
konstrukcje składniowe. Ten język oddaje dobrze „stan umysłów” bohaterów,
którzy nie mają jakby własnego języka. Bez zastanowienia cytują reklamy,
czasem mówią językiem oficjalnym, przy tym różnych odmian języka używają
w jednej wypowiedzi.
Zakończenie
Wielu ludzi uważa, że język młodzieży jest monotonny i ubogi, dlatego
że nadużywa ona pewnych słów, modnych wyrazów lub stosuje wyłącznie zwroty
obcego pochodzenia czy wulgaryzmy. Młodzi mają często trudności np.
z napisaniem dłuższego tekstu, nazywaniem tego, co czują. Trzeba jednak spojrzeć
na ten język tak, jak proponuje profesor Miodek. Cenne jest to, że młodzi ludzie,
co podkreśla profesor, mają bardzo duże umiejętności tworzenia neologizmów,
nadawania wyrazom nowych znaczeń. To świadczy o bogactwie ich języka.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Zadanie 2.7.
119
Wprowadzenie
Główne cechy języka współczesnej młodzieży według Jana Miodka:
– liczne zapożyczenia z angielskiego (full, boss, help, cool)
– tworzenie derywatów od zapożyczeń angielskich (sorki, sorka, sorewicz,
podensić, pliski, afterek, biforek)
– wyrazy nacechowane emocjonalnie (ekspresywizmy)
– nadużywanie tych samych słów, np. fajnie, wow, super.
Zdaniem Miodka nadużywanie pewnych słów sprawia, że język młodzieży staje się
monotonny.
Teza
Według mnie, język, którym posługuje się młodzież, nie zawsze jest monotonny
i ubogi, a jego cechy zależą od sytuacji komunikacyjnej.
Argumentacja
O bogactwie i różnorodności języka młodzieży świadczą:
– humor – widoczny głównie w wymowie takich słów jak dzięks, dżampreza,
spox, spoxon; zapisywaniu z angielska pozdroofki, nadawaniu angielskich
końcówek rzeczownikom, np. plażing, spacering
– bogactwo synonimów, np.: ekstra, mega, super, wypas, megawypas
– akronimy (np. LOL, OMG).
Natomiast o ubóstwie języka świadczą obecne w języku młodych:
– niechlujstwo językowe
– wulgaryzacja języka
– w języku pisanym: prosta składnia, częste kłopoty z ortografią i interpunkcją,
nieużywanie znaków diakrytycznych, błędy językowe
– nadużywanie wyrazów modnych (uleganie modzie językowej).
Źródła zmian w języku młodzieży: nowe media elektroniczne, język telewizji
i tabloidów, także język niektórych polityków.
• Oceny języka młodych ludzi są zróżnicowane. Jest on jednak coraz częściej
wykorzystywany, np. w reklamie, której twórcy doceniają świeżość pomysłów
językowych młodzieży.
• Przykładem jest telewizyjna reklama #frendsie #somersby. Narrator używa
typowego dla młodzieży słownictwa (anglicyzmów). Opowiada o działaniu
pewnego lorda, który zorganizował event (nie spotkanie), napisał posta (nie
zaproszenie), co było protestem przeciwko modzie wieszania selfie na wallach.
Wnioski
Nie można jednoznacznie stwierdzić, że język młodzieży jest monotonny i ubogi.
Profesor Miodek podkreśla, że młodzi użytkownicy języka wykazują się
zdolnościami słowotwórczymi, potrafią szybko tworzyć neologizmy, nadawać
wyrazom nowe znaczenie. Czasem jednak, co widoczne jest w przywołanych
w argumentacji przykładach, niektórzy z nich popadają w schematyzm i używają
wciąż tych samych słów.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
tekstu kultury.
120
Zadanie 2.8.
Teksty językowe
Czy pragnienie bliskości z drugim człowiekiem jest rzeczywiście obce elektronicznym
formom komunikacji? Uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do podanego fragmentu
innego tekstu kultury oraz własnych doświadczeń komunikacyjnych.
Wiesław Myśliwski
OSTATNIE ROZDANIE
Prawdziwy list musi mieć adresata. Prawdziwy list pisany jest zawsze do kogoś, choćby
ten, kto pisze, do siebie pisał. No, i prawdziwy list musi być pisany ręcznie. Słowo pisane
ręcznie jest bowiem innym słowem niż na maszynie czy komputerze. Tak jakby krwi własnej
pieczęć.
Jakaż to różnica, ktoś powie, a dużo szybciej na maszynie, tym bardziej na komputerze,
a o ileż wygodniej. Otóż istotna to różnica. W liście pisanym ręcznie czytamy nie tylko to,
o czym ktoś nam donosi. Czytamy również to, co kryje się w kształcie słów czy nawet
poszczególnych liter, w ich pochyłości, rozwlekłości, gęstości.
Czytamy, czy te litery drżały w trakcie ich pisania, czy się poddawały lub stawiały opór,
czy wypływały na papier pospieszne, podniecone lub rozgoryczone, czy w mozole
dopływały do ręki. To nam nieraz więcej mówi niż to, o czym list donosi. Pozwala niekiedy
się domyślać, co list próbował zataić lub czego nie byłoby zdolne przekazać żadne słowo.
Prawda listu kryje się i w papierze, na którym został napisany, i w kopercie, w której został
wysłany. List pisany ręcznie potrafi zdradzić nawet to, do czego ktoś zmuszał słowa, żeby
kłamały. Czasem zastanawiam się, czy list nie wziął się z pragnienia dotknięcia kogoś, gdy
było to fizycznie niemożliwe. Ale, być może, to już przebrzmiałe pragnienia, dlatego list
umiera.
Na podstawie: Wiesław Myśliwski, Ostatnie rozdanie, Kraków 2013, s. 57–58.
121
Zadanie 2.8.
3.3) […] dostrzega i omawia współczesne zmiany modelu komunikacji językowej […].
Pojęcia i terminy
•
•
•
komunikacja tradycyjna
komunikacja elektroniczna
formy komunikacji
Zadanie wymaga uzasadnienia odpowiedzi, a więc sformułowania tezy i potwierdzenia jej
za pomocą odpowiednio dobranych argumentów. Na pytanie postawione w poleceniu można
odpowiedzieć twierdząco, ale można też z ukrytą w nim sugestią („rzeczywiście”)
polemizować. W argumentacji warto opisać współczesne i tradycyjne formy komunikacji,
ze zwróceniem uwagi na relacje nadawca – odbiorca.
122
Zadanie 2.8.
1. Wprowadzenie
Współczesny człowiek pokonał bariery komunikacyjne związane z koniecznością
mozolnego i długotrwałego pokonywania dużych odległości (np. transport
lotniczy). Rozwój techniki umożliwił porozumiewanie się na odległość (telegraf,
telefon), a współczesna technologia informacyjna (przede wszystkim Internet)
sprawiła, że świat stał się globalną wioską. Z powyższego wynikają zmiany we
współczesnej komunikacji: listy tradycyjne zastąpione zostały przez elektroniczne
sposoby komunikowania się. Rozwój cywilizacyjny przyspieszył i poszerzył
możliwości komunikowania się ludzi ze sobą.
2. Teza
Według mnie pragnienie autentycznej bliskości z drugim człowiekiem jest obce
elektronicznym formom komunikacji.
3. Argumentacja
Wiesław Myśliwski Ostatnie rozdanie:
• listy pisane ręcznie zawierają więcej informacji niż pisane na maszynie:
– można rozpoznać „gęstość” informacji; „rozwlekłość” liter może nieść ze
sobą określone informacje, np. brak pośpiechu przy pisaniu albo wiek
nadawcy)
– łatwo dostrzec emocje nadawcy towarzyszące mu przy pisaniu
– można domyślać się nieodkrytych tajemnic; list pozwala czytać między
wierszami („Pozwala niekiedy się domyślać, co list próbował zataić”), list
pisany ręcznie jest prawdziwszy („potrafi zdradzić nawet to, do czego ktoś
zmuszał słowa, żeby kłamały”)
– prawda listu kryje się m.in. w papierze i w kopercie, np. oryginalny papier
listowy czy oryginalna koperta mogą świadczyć o szacunku do adresata
• zdaniem Myśliwskiego kiedyś pisanie listu wynikało z potrzeby bliskości;
obecnie to pragnienie zamiera, dlatego ludzie nie piszą listów ręcznie
• telefonia komórkowa – współcześni ludzie powszechnie korzystają
z telefonów komórkowych, pisząc SMS-y. Komunikacja z użyciem telefonów
komórkowych ma zalety i wady.
– zalety: szybkość kontaktu; możliwość porozumiewania się z niemal
każdego miejsca, z niemal każdą osobą; kontakt jest żywy, spontaniczny
– wady: powierzchowność, zdawkowość; łatwość kontaktu za pomocą SMSów prowadzi czasami do unikania kontaktu bezpośredniego (brak spotkań
z ludźmi), a więc trudno w tym przypadku mówić o prawdziwej bliskości
• Internet – sprawia, że świat stał się „globalną wioską”, za jego pomocą można
przesyłać m.in. komunikaty pisane – e-maile, które zastępują tradycyjne listy
– zalety komunikacji w Internecie: duży zasięg; możliwość przesyłania
obrazów i filmów; dostęp do wielu różnych społeczności
– wady komunikacji w Internecie: niedbałość o sposób wypowiadania się,
zastępowanie świata realnego światem wirtualnym; możliwość wysyłania
tego samego tekstu do wielu adresatów pozbawia autentycznej bliskości.
Film Sala samobójców
• film pokazuje, co się dzieje, gdy Internet zastępuje prawdziwe relacje
międzyludzkie. Dominik, bohater filmu, nastolatek z bogatego domu, pragnie
bliskości, ale nie znajduje jej w życiu, szuka więc w Internecie. Wirtualny świat
zastępuje mu prawdziwe życie, ale ta bliskość jest pozorna, nieautentyczna,
a więzi słabe
• w wirtualnym świecie „sali samobójców” spotyka dziewczynę, która okazuje
mu zrozumienie i akceptację, a więc to, czego brakowało mu na co dzień.
Jednak wirtualna rzeczywistość staje się dla bohatera pułapką, z której uwolnić
go może tylko śmierć. Dominik nie potrafi nawiązać porozumienia z rodzicami,
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
tekstu kultury.
choć ostatnie sceny filmu pokazują, że bardzo tego pragnie (gdy Dominik
umiera, rozpaczliwie woła rodziców)
• wirtualne kontakty chłopaka okazują się bardzo nietrwałe i nieautentyczne – po
śmierci Dominika jego matka obserwuje, jak kolejni „przyjaciele” syna, na
wieść o jego samobójstwie, wylogowują się i znikają z sieci.
4. Podsumowanie
Rozwój cywilizacyjny przyspieszył i bardzo poszerzył możliwości komunikowania
się między ludźmi, ale równocześnie sprawił, że komunikowanie się jest
schematyczne, a ludzie czują się ze sobą mniej związani. Szybkość komunikowania
się we współczesnym świecie sprawia, że często pozbawione jest ono refleksji.
Kontakty stają się powierzchowne, choć częste, a uczestnikom aktu komunikacji
zależy bardziej na szybkim kontakcie, niż na prawdziwej bliskości.
123
124
Zadanie 2.8.
1. Określenie problemu
Współcześnie rozwój techniki umożliwia ludziom bardzo szybkie porozumiewanie
się na odległość. Pokonane zostały dawne bariery komunikacyjne wynikające
z dużych odległości dzielących ludzi. Rozwój technologii informacyjnych
doprowadził do wielu zmian w sposobach komunikowania się.
Wiesław Myśliwski Ostatnie rozdanie:
• pisanie listów to sposób utrzymywania więzi międzyludzkich
• pisanie listów wymaga czasu, refleksji nad tym, co i jak chce się napisać
• zdaniem Myśliwskiego listy pisane ręcznie zawierają więcej informacji niż te
pisane na maszynie. Dzieje się tak, ponieważ list pisany ręcznie:
– lepiej wyraża postawę piszącego wobec życia
– ukazuje stan emocjonalny nadawcy
– przekazuje dodatkowe informacje (np. papier ozdobny może świadczyć
o szacunku wobec odbiorcy czy chęci zrobienia mu przyjemności)
– pełniej wyraża intencje nadawcy.
2. Teza
Pragnienie kontaktu z drugim człowiekiem to dziś pragnienie „przebrzmiałe”,
jednak można odnaleźć dowody również na to, że wykorzystanie nowoczesnych
środków komunikowania się pozwala odnaleźć prawdziwą bliskość.
3. Argumentacja
Komunikowanie się między ludźmi obecnie (doświadczenia komunikacyjne):
• nowoczesne formy komunikacji to: SMS i e-mail
• zalety współczesnych sposobów komunikowania się na odległość: globalny
zasięg; szybkość; możliwość wykorzystania różnych mediów (telefon,
komputer); dostęp do wielu ludzi
• wady: powierzchowność, niestaranność językowa, anonimowość, brutalizacja
języka. W takiej komunikacji najczęściej nie ma miejsca na budowanie
prawdziwej bliskości.
Film Samotność w sieci:
• bohaterowie filmu odczuwają autentyczną potrzebę bliskości i odnajdują ją
w świecie wirtualnym
• film pokazuje, że e-maile mogą kryć w sobie tyle samo emocji, co tradycyjne
listy
• Ewa i Jakub tęsknią za prawdziwymi emocjami i odnajdują je w przestrzeni
internetowej dzięki komunikacji elektronicznej.
4. Podsumowanie
Współczesne formy komunikowania się za pomocą elektronicznych środków
(telefony, Internet) sprawiają, że komunikacja jest znacznie częstsza
i powszechniejsza, ale równocześnie bardziej powierzchowna. Jednak wydaje mi
się, że ilość emocji włożonych w list elektroniczny zależy nie od specyfiki
komunikacji elektronicznej, tylko od konkretnych uczestników tej formy
komunikacji i ich potrzeb realizowanych za pośrednictwem Internetu.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Zadanie 2.9.
125
Teksty językowe
Czy w XXI wieku zapożyczenia nadal wzmacniają „kompleks zapóźnienia
intelektualnego” Polaków? Uzasadnij swoje stanowisko, odwołując się do podanego
tekstu, innego tekstu kultury oraz własnych doświadczeń komunikacyjnych.
Współczesne teksty publicystyczne czy popularnonaukowe (prace naukowe
i terminologię zupełnie tu pomijam) roją się wprost od zapożyczeń, zwłaszcza przejętych
bezpośrednio z angielskiego i francuskiego. Elitarni inteligenci z par synonimów takich jak:
fundamentalny – podstawowy, profesjonalny – zawodowy, industrialny – przemysłowy,
mentalny – umysłowy, repertuar – inwentarz, rezerwuar (np. środków) – zasób, partycypacja
– udział, translacja – przekład itp. znacznie częściej niż inni wybierają wyraz obcy, czasem
wręcz wyszukany (jak translacja).
Pod wpływem swych angielskich i francuskich odpowiedników [wyrazy] rdzennie
polskie, a częściej jeszcze zapożyczone bezpośrednio lub pośrednio z łaciny, nabierają
nowego znaczenia. Zmniejsza to komunikatywność, prowadzi nieraz do nieporozumień albo
po prostu tylko zaskakuje odbiorcę i niepotrzebnie zatrzymuje jego uwagę na samej
powierzchni tekstu. Kilka przykładów: „nie mam co do tego ewidencji empirycznej” – mówi
pewien docent1, mając na myśli brak dowodów faktycznych, inny zaś przestrzega przed
„skorumpowaniem jakiejś zasady” (czyli przed jej wypaczeniem) i postuluje ograniczenie jej
pewnymi kwalifikacjami (chyba: zastrzeżeniami). Elita naszego kraju, a więc środowisko,
którego obowiązkiem społecznym jest podtrzymanie tradycji kulturalnej, tak łatwo nieraz
rezygnuje z nawiązywania do tej właśnie tradycji. Przecież na wyrobienie słownictwa
ujmującego w polskie formy wyrazowe pojęcia niezbędne do formułowania refleksji
o człowieku, narodzie, świecie złożyła się praca całych pokoleń myślących Polaków. Jeżeli
ktoś nie zadaje sobie trudu wydobycia z pamięci tych wyrazów, a sięga po obce, które
nasuwają się usłużnie, podpowiadane przez obcojęzyczne lektury, to tym samym wzmacnia
nasz mniej czy bardziej uzasadniony kompleks zapóźnienia intelektualnego, częste u nas
przekonanie o wtórności naszej myśli.
Na podstawie: Halina Kurkowska, Język ludzi myślących,
[w:] tejże, Polszczyzna ludzi myślących, wyb. i oprac. H. Jadacka, A. Markowski,
Warszawa 1991, s. 201-203 [pierwodruk w: „Polityka” 1978, nr 20, s. 8].
Docent – stanowisko samodzielnego pracownika naukowego w szkołach wyższych przyznawane osobom ze
stopniem doktora lub doktora habilitowanego.
1
126
Zadanie 2.9.
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje, […] jawne
3.1) analizuje i definiuje znaczenia słów
3.3) dostrzega zróżnicowanie słownictwa – rozpoznaje słownictwo ogólnonarodowe i słownictwo
o ograniczonym zasięgu ([...] terminy naukowe [...]), rozpoznaje wyrazy rodzime i zapożyczone
(obce) – rozumie ich funkcję w tekście (gimnazjum).
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
zapożyczenie, wyraz rodzimy
synonim
komunikatywność wypowiedzi
kontekst kulturowy
Polecenie umożliwia uczniowi dwa sposoby skonstruowania wypowiedzi: nie zgodzić się
z myślą autorki lub uznać, że niektóre poglądy wyrażone w artykule są aktualne. Istotne
w poleceniu jest słowo „nadal” określające czasowe granice problemu, o którym pisze
autorka tekstu, oraz zwrócenie uwagi na datę publikacji tego tekstu (1978 rok).
Zadanie 2.9.
127
1. Określenie problemu
Tekst Kurkowskiej powstał w 1978 roku, w czasach socjalizmu, gdy Europę
Zachodnią i Wschodnią oddzielała żelazna kurtyna. Oznaczała ona zamknięcie
granic nie tylko dla podróżujących, ale także znacznie ograniczyła przepływ myśli
i informacji. Twórcy i naukowcy polscy mogli odczuwać swoisty kompleks
zapóźnienia intelektualnego, gdyż mieli utrudniony dostęp do światowej nauki.
2. Postawienie tezy
W XXI wieku zapożyczenia nie wzmacniają kompleksu zapóźnienia
intelektualnego Polaków, są jedynie odbiciem czasów, w jakich żyjemy.
3. Argumentacja
– Podane w artykule przykłady nadużywania zapożyczeń są dowodem pewnej
maniery językowej charakterystycznej dla ówczesnej inteligencji (Kurkowska
podaje przykład docenta). Autorka krytykuje tę manierę. Uważa, że
„Zmniejsza to komunikatywność, prowadzi nieraz do nieporozumień albo po
prostu tylko zaskakuje odbiorcę i niepotrzebnie zatrzymuje jego uwagę na
samej powierzchni tekstu”.
– Zdaniem Kurkowskiej polska myśl nie jest wtórna wobec myśli świata zza
żelaznej kurtyny, a polskie wyrazy nie są gorsze od zapożyczeń.
– Inteligencja ma obowiązek podtrzymania tradycji kulturowej, a jej częścią jest
język.
Zapożyczenia w erze globalizacji nie są objawem kompleksów Polaków:
– wynikają z mody językowej na używanie obcych słów, szczególnie przez
młodzież
– są efektem amerykanizacji kultury światowej i globalizacji
– są składnikiem wspólnego ludziom na całym świecie kodu
(tzw. internacjonalizy), ułatwiają komunikowanie się.
Moda na zapożyczenia nie omija dziennikarzy, zwłaszcza sportowych. Używanie
zapożyczeń jest tu swoistą konwencją. W artykułach prasowych o tematyce
sportowej można np. przeczytać nie że bramkarz obronił strzał z rogu, ale że
golkeeper obronił strzał z cornera. Dziennikarze sportowi używają zapożyczeń,
aby podkreślić w ten sposób swój profesjonalizm i obycie w świecie sportu. Jest to
sytuacja analogiczna do opisanej przez Kurkowską.
4. Podsumowanie.
Moda na używanie obcych słów nie jest nowa, np. w czasach baroku podnosiła
status towarzyski osób używających zapożyczeń i świadczyła o ich erudycji.
W czasach zaborów stosowanie obcych słów zamiast własnych było naganne
i świadczyło o braku patriotyzmu. Dziś zapożyczenia stały się integralną częścią
języka polskiego i trudno wyobrazić sobie opisanie świata bez zapożyczeń.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
tekstu kultury.
128
Zadanie 2.9.
Wstęp
Autorka tekstu przedstawiła pewien problem Polaków, który jest ponadczasowy.
Halina Kurkowska twierdzi, że używanie zapożyczeń zamiast rodzimych
odpowiedników może świadczyć o poczuciu zapóźnienia intelektualnego
i kompleksie poznawczym Polaków. Niektórzy przedstawiciele nauki używają
obcych odpowiedników polskich słów, ponieważ sądzą, iż cudzoziemcy trafniej niż
Polacy nazywają pewne zjawiska. Autorka uważa, że zastępowanie polskich słów
obcojęzycznymi zmniejsza komunikatywność przekazu. Taki sposób przekazu
sprawia, że zatrzymujemy się tylko „na powierzchni” tekstu, nie zastanawiając się
nad jego sensem.
Rozwinięcie
• Tekst Haliny Kurkowskiej powstał przed 40 laty, w zupełnie innych warunkach
politycznych i społecznych. Dziś zapożyczeń nie używają tylko inteligenci,
problem ten dotyczy całego społeczeństwa.
• W latach siedemdziesiątych, w czasach socjalizmu dostęp do obcych tekstów
kultury był mocno ograniczony i kontrolowany przez polityczną cenzurę.
• Obecnie nie ma już cenzury i żelaznej kurtyny. Można zapożyczać dowolne
wyrazy, choć, podobnie jak przed 40 laty, nie zawsze jest to uzasadnione.
Zamienia się rodzime wyrazy na ich obce odpowiedniki, bo taka jest moda.
Czasem używamy obcych słów, bo używają ich inni, naśladujemy celebrytów
i dziennikarzy. Zaśmiecamy język ojczysty tylko dlatego, żeby przypodobać
się innym ludziom, lepiej funkcjonować w grupie społecznej. Ktoś mówiący
inaczej wydaje się obcy. Dlatego można w pewnym sensie zgodzić się
z autorką, która uważa, że pomijanie polskich wyrazów jest objawem braku
szacunku dla dorobku pokoleń naszych przodków kształtujących nasz język
i walczących o jego przetrwanie. Na pewno nie chodzi dzisiaj o kompleks
zapóźnienia intelektualnego.
• Nadużywanie obcych odpowiedników polskich słów jest częste w reklamie.
Na przykład w reklamie telewizyjnej słyszymy, że jakaś firma opracowała
nową formułę proszków do prania. Wystarczyłoby powiedzieć, że zmieniono
lub ulepszono skład proszku i teraz jest wydajniejszy. Jednak obce słowo
formuła jest obecnie modne. Modne jest również dedykowanie produktu
określonej grupie potencjalnych klientów. Tymczasem reklamowany produkt
przeznaczony jest dla kogoś.
Podsumowanie
Używanie zapożyczeń jest uzasadnione, gdy nie istnieją polskie synonimy
zakorzenione w tradycji językowej. Niestosowanie tej zasady może być odczytane
właśnie jako objaw „kompleksu zapóźnienia intelektualnego Polaków”.
Najczęściej jednak wynika z mody językowej w różnych epokach, także
i współcześnie.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Zadanie 2.10.
129
Teksty językowe
Jaką rolę w komunikacji między ludźmi odgrywa etyka słowa? Omów zagadnienie,
odwołując się do podanego fragmentu, wybranego tekstu kultury i własnych
doświadczeń komunikacyjnych.
Etyka słowa jest jednym z warunków tego, co nazywa się powodzeniem, fortunnością
aktu mowy. Zasadza się ona na naturalnym oczekiwaniu odbiorcy tekstu, że ten, kto mówi
(pisze) jest prawdomówny, nie oszukuje. Jeżeli nadawca nie spełnia tego oczekiwania, to
zasada współpracy partnerów kontaktu językowego zostaje naruszona lub złamana, a
wypowiedź należy traktować jako nieudaną, niefortunną. Etyka słowa obejmuje także zasady
kontaktu uprzejmego głoszące: „Rozmawiaj z partnerem albo mów do niego tak, by czuł się
dobrze, niezależnie od tego, jaka jest treść rozmowy czy komunikatu” oraz: „Formułuj tekst
tak, by odbiorca miał możliwość wyboru postawy i zachowania”.
Tak więc etyka kontaktu językowego zakłada określoną postawę nadawcy tekstu wobec
jego odbiorcy oraz (co nie mniej istotne) właściwy stosunek odbiorcy tekstu do jego
nadawcy. Podstawą etyki słowa jest podmiotowe, a nie instrumentalne traktowanie się
partnerów dialogu, to znaczy wzajemne szanowanie się, uwzględnianie swoich poglądów,
przyzwyczajeń itd. Ponadto etyka słowa zakłada szczerość intencji nadawcy tekstu i brak
podejrzliwości tego, kto tekst odbiera.
Naruszania etyki słowa należy się dopatrywać m.in. na poziomie niezachowywania
podstawowych reguł poprawności językowej i stylistycznej w wypowiedziach publicznych,
w niedociągnięciach formy komunikatów językowych. Trzeba bowiem założyć, że ten, kto
„podejmuje się wypowiedzi publicznej w jakimkolwiek zakresie, powinien poczuwać się
do obowiązku, by pracować nad jakością swoich wypowiedzi, a jeśli są to teksty pisane,
poddawać je korektom z poczuciem odpowiedzialności nie tylko za to co, ale również i jak
mówi i pisze”.
Nieco inaczej, jeśli chodzi o przestrzeganie zasad etyki słowa, należy traktować teksty
artystyczne. Obowiązują w nich bowiem swoiste reguły kreowania świata przedstawionego,
a słowa mogą być użyte w funkcji stylizacyjnej lub metajęzykowej. Przytoczone tu zasady
etyki słowa są więc w tekstach artystycznych „zawieszone” lub częściowo unieważnione,
choć i w tym wypadku należy oczekiwać na przykład nienaruszania zasady wrażliwości na
słowo (choćby przez nieumieszczanie opisów drastycznych językowo, wulgarnych).
Andrzej Markowski, Etyka słowa, Warszawa 2008, s. 85–86.
130
Zadanie 2.10.
1.5) wyróżnia argumenty, kluczowe pojęcia i twierdzenia w tekście argumentacyjnym […]
3.3) zna pojęcie aktu komunikacji językowej […].
1.6) przestrzega zasad etyki mowy w różnych sytuacjach komunikacyjnych […] (ma świadomość
niebezpieczeństwa oszustwa i manipulacji powodowanych anonimowością uczestników
komunikacji w sieci, łatwego obrażania innych, ośmieszania i zawstydzania innych […], zna
skutki kłamstwa, manipulacji, ironii (gimnazjum).
Pojęcia i terminy
•
•
•
zasady etyki słowa
fortunność aktu mowy
nadawca i odbiorca
Zadanie wymaga rozważenia zagadnienia etyki słowa. Zdający powinien przywołać
argumenty nie tylko dotyczące samej warstwy językowej procesu komunikacji
międzyludzkiej, ale także powiązać sposób formułowania komunikatu językowego
z przyjmowanymi postawami rozmówców wobec siebie oraz odnieść się do komunikacji
niewerbalnej.
Zadanie 2.10.
131
Wprowadzenie
Wyjaśnienie pojęcia etyka: etyka to zespół zasad obowiązujących w danej
społeczności – możemy mówić np. o etyce dziennikarskiej, nauczycielskiej,
prawniczej. Etyka to również nauka zajmująca się takimi zagadnieniami jak dobro,
zło, prawda, kłamstwo, odpowiedzialność – krótko mówiąc, etyka to nauka
o moralności.
Teza
Przestrzeganie zasad etyki słowa jest niezbędnym warunkiem udanej komunikacji.
Rozwinięcie
A. Markowski Etyka słowa:
• etyka słowa odnosi się nie tylko do warstwy językowej, ale także
przyjmowanych postaw
• akt komunikacji jest ściśle powiązany z etyką mowy, prawdomównością
w relacjach międzyludzkich
• nadawca i odbiorca są równorzędnymi partnerami w akcie komunikacji
• szacunek nadawcy do odbiorcy powinien być podstawowym elementem
właściwej komunikacji
• szczerość intencji jest podstawowym warunkiem aktu mowy
• dbałość o poprawność językową i stylistyczną w wypowiedziach publicznych
jest przejawem odpowiedzialności za słowo
• naruszanie zasad etyki słowa jest dopuszczalnym zjawiskiem jedynie
w tekstach artystycznych.
B. Współczesna komunikacja międzyludzka:
• łamanie zasad etyki językowej we współczesnym dziennikarstwie
tabloidowym czy w serwisach plotkarskich, tj. tworzenie tzw. faktów
medialnych, podawanie niesprawdzonych czy wręcz nieprawdziwych
informacji w celu wywołania sensacji, zwiększenia sprzedaży
• brak szacunku rozmówców we współczesnych mediach, np. w programach
publicystycznych – przerywanie wypowiedzi, podnoszenie głosu, obrażanie
adwersarza, odwoływanie się nie do merytorycznych argumentów związanych
z tematem rozmowy, ale do cech rozmówcy, wywoływanie negatywnych
emocji. Podobnie często dzieje się na forach internetowych – widać tam wiele
negatywnych komentarzy, czasem pojawiają się wulgaryzmy zamiast wymiany
poglądów.
C. W. Smarzowski Drogówka
• film W. Smarzowskiego jest przykładem tekstu kultury, w którym łamanie
zasad etyki słowa pozwalają na kreowanie świata przedstawionego
reprezentatywnego dla środowiska bohaterów, uwiarygodniają opowiadaną
historię, urealniają ją
• brutalny i dosadny język bohaterów – policjantów koresponduje z ich
postawami i zainteresowaniami; postawy i język bohaterów tworzą negatywny
obraz bohaterów.
Podsumowanie.
Etyka słowa postrzegana jest czasem jako cześć kultury języka. Wydaje mi się
jednak, że nie należy zawężać jej wyłącznie do przestrzegania zasad poprawności
językowej. Etyka słowa jest ściśle związana z postawą nadawcy i odbiorcy jako
uczestników aktu komunikacji językowej. Wiąże się z wzajemnym szacunkiem
i szczerością intencji. Mimo negatywnych przykładów naruszania zasad etyki
słowa, podanych przeze mnie wcześniej, warto zwrócić uwagę także na to, że we
współczesnym świecie propaguje się zasady etyki słowa poprzez chociażby
organizowanie konkursu Mistrz Mowy Polskiej, w którym wyróżniane są osoby
posługujące się piękną polszczyzną i szanujące swych rozmówców.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
tekstu kultury.
132
Zadanie 2.10.
Wstęp
Etyka słowa decyduje o powodzeniu (fortunności) aktu komunikacji
międzyludzkiej. Według autora artykułu główne zasady etyki słowa to:
prawdomówność, uprzejmość, stosowność i poszanowanie odbiorcy, także
poprawność językowa i stylistyczna.
Rozwinięcie
Andrzej Markowski w swoim tekście argumentuje, że szczerość intencji i zaufanie
rozmówców warunkują powodzenie prowadzonej konwersacji. Ten, kto pragnie
wypowiadać się publicznie, powinien brać odpowiedzialność za swoje słowa
i sposób ich wyrażania. Autor uważa, że jedynie język artystyczny dopuszcza
pewne odstępstwa od etyki słowa, jeżeli jest to zamierzone działanie twórcy.
Przykładem artystycznego łamania etyki słowa jest język bohaterów w filmie
Jesteś Bogiem w reżyserii Leszka Dawida. Akcja rozgrywa się w Łodzi w latach
90-tych i trwa do roku 2004. Film ukazuje historię trójki przyjaciół ogarniętych
pasją muzyki hip-hopowej, którzy założyli legendarny zespół Paktofonika.
Główni bohaterowie to Magik oraz jego dwaj przyjaciele: Rahim i Fokus. Są to
mężczyźni w wieku dwudziestu kilku lat, zdesperowani, niemogący znaleźć
swojego miejsca na świecie. Ich twórczość to wyraz buntu całego pokolenia lat
90-tych. Język utworów śpiewanych przez zespół pełen jest wulgaryzmów
i ekspresjonizmów wyrażających niezgodę autorów na otaczający ich świat.
Zastosowane słownictwo nadaje fabule filmu nowego znaczenia, pozwala na
realistyczne przedstawienie świata głównych bohaterów, którzy wychowywali się
wśród szarych blokowisk, w niepełnych rodzinach, gdzie dominowała przemoc,
brak opieki nad dziećmi oraz używki. Zatem naruszenie zasad etyki słowa to
świadomy zamiar, który służy kreowaniu postaci bohaterów i środowiska
społecznego.
Zasady etyki słowa bardzo często nie są przestrzegane w Internecie. Na przykład
popularne jest komentowanie jakiegoś wydarzenia, czyjejś wypowiedzi,
wyrażanie swojej opinii na temat tego, co aktualnie się dzieje – każda gazeta
internetowa umożliwia zamieszczanie tego typu wypowiedzi na swoim forum.
Jednak zamiast merytorycznej wymiany myśli, poszanowania odmiennego zdania
innych osób wypowiadających się na ten sam temat, bardzo często „dialog”
przemienia się w kłótnię pełną obraźliwych słów, wulgaryzmów i wyzwisk. Do
tego dochodzą liczne błędy ortograficzne i językowe. Trudno w takiej sytuacji
uznać komunikację za fortunną.
Podsumowanie
Przestrzeganie zasad kultury słowa świadczy o kulturze osobistej człowieka. Nie
tylko decyduje o jakości komunikacji językowej, ale także wpływa na wzajemne
relacje i kontakty między ludźmi. Powinniśmy komunikować się z innymi w taki
sposób, w jaki chcielibyśmy, żeby inni komunikowali się z nami. Świat byłby
lepszy, gdybyśmy zawsze przestrzegali tych zasad.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Zadanie 2.11.
133
Teksty językowe
Dlaczego literaturze nie wystarcza język literacki? Wyjaśnij, odwołując się do
podanego fragmentu i innych tekstów literackich.
Najpierw ona mi powiedziała, że ma dwie wiadomości: dobrą i złą. Przechylając się przez
bar. To którą chcę najpierw. Ja mówię, że dobrą. To ona mi powiedziała, że w mieście jest
podobno wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną. Ja mówię, że skąd wie, a ona,
że słyszała. To mówię, że wtedy złą. To ona wyjęła szminkę i mi powiedziała, że Magda
mówi, że koniec między mną a nią. To ona mrugnęła na Barmana, że jakby co, ma przyjść.
I tak dowiedziałem się, że ona mnie rzuciła. To znaczy Magda. Chociaż było nam dobrze,
przeżyliśmy razem niemało miłych chwil, dużo miłych słów padło, z mojej strony jak
również z niej. Z pewnością. Barman mówi, żebym kładł na niej laskę. Chociaż to nie jest
tak proste. Jak dowiedziałem się, że tak już jest, chociaż raczej, że już nie ma. To nie było
tak, żeby ona mi to powiedziała w szczere oczy, tylko stało się akurat na tyle inaczej, że ona
mi to powiedziała poprzez właśnie Arletę. Uważam, że to było jej czyste chamstwo,
prostactwo. I nie będę tego ukrywał, chociaż to była moja dziewczyna, o której mogę
powiedzieć, że dużo zaszło między nami różnych rzeczy zarówno dobrych i złych. To
przecież nie musiała mówić tego przez koleżankę w ten sposób, że ja się dowiaduję ostatni.
Wszyscy wiedzą od samego początku, gdyż ona powiedziała to również innym. Mówiła, że
ja to jestem raczej bardziej wybuchowy i że musieli mnie przygotować do tego faktu.
Na podstawie: Dorota Masłowska, Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną,
Warszawa 2003, s. 5.
134
Zadanie 2.11.
1.1) odczytuje sens całego tekstu [...]
1.4) wskazuje charakterystyczne cechy stylu danego tekstu, rozpoznaje zastosowane w nich środki
3.5) wskazuje w tekstach i analizuje przykłady odmian [...] środowiskowych [...]
3.6) rozpoznaje w czytanych tekstach [...] stylizację, rozróżnia jej rodzaje ([...] kolokwializację)
i określa funkcje.
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
stylizacja
język literacki
środowiskowe odmiany języka
język potoczny
W realizacji uczeń może przywołać literaturę regionalną, podania, legendy.
Zadanie 2.11.
135
Wstęp
Język literacki, choć zaspokaja potrzeby komunikacyjne całego narodu, nie oddaje
w pełni zróżnicowania społecznego. Dlatego też autorzy tekstów literackich sięgają
po zabieg stylizacji językowej.
Teza
Twórcy literatury wprowadzają do utworów literackich język potoczny lub
odmiany środowiskowe, aby scharakteryzować grupę społeczną lub bohatera.
Argumenty
Dorota Masłowska Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną:
• Masłowska nadaje językowi bohatera cechy indywidualne. Dużo w nim
potocyzmów, np. kłaść laskę, powtórzeń; występuje chaotyczna składnia,
typowe dla języka potocznego nadużywanie zaimka wskazującego to na
początku zdania. Potok słów, krótkie zdania świadczą o natłoku myśli, pewnym
wzburzeniu. Wynika to nie tylko z sytuacji, o której opowiada (dowiaduje się,
że dziewczyna go nie kocha), ale także z ubóstwa językowego. Jest ono
właściwe ludziom z jego środowiska, młodym żyjącym w blokowiskach
polskich miast. Język, którym mówi bohater Masłowskiej, łamie zasady
poprawnościowe języka polskiego. Jest jednak wartościowy artystycznie, gdyż
na podstawie obserwacji tego języka czytelnik uzyskuje pełniejszy obraz
bohatera, człowieka niewykształconego, myślącego i mówiącego chaotycznie,
nastawionego na ekspresywne wyrażanie własnych przeżyć.
Stanisław Wyspiański Wesele:
• zastosowanie stylizacji gwarowej; przedstawiciele społeczności chłopów, np.
Czepiec, Klimina, Jasiek, Kuba, mówią językiem naśladującym gwarę,
używają też wulgaryzmów (Czepiec: nie polezie orzeł w gówna). Język
środowiska chłopów jest przeciwstawiony językowi, którym mówią goście
z miasta – inteligencja, także po to, by pokazać niemożność porozumienia się
tych warstw społeczeństwa polskiego.
Julian Tuwim w wierszu Wiosna. Dytyramb:
• Poeta, by oddać witalizm, dynamiczność i dionizyjskość tłumu, mas,
mieszkańców miasta, używa języka potocznego, czasem wulgarnego.
• Tuwim, wbrew tytułowi, opisuje rwący się do życia, pełen energii życiowej
tłum. Taki obraz osiąga dzięki zastosowaniu np. potocyzmów: psiekrwie,
bachory, gnój miasta; posługuje się także zdrobnieniami – środkami
językowymi typowymi dla języka potocznego mówionego: Na piwko, na
kanapkę miękką!
Wnioski
Literaturze nie wystarcza język literacki, gdyż artyści nie mogliby oddać złożoności
życia, różnorodności typów ludzkich i grup społecznych. Masłowska, Wyspiański
i Tuwim, stosując różne odmiany języka, dbają o autentyczność obrazu postaci
i grup społecznych.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
tekstów
literackich.
136
Zadanie 2.11.
Wprowadzenie
Stosowanie języka nieliterackiego w tekstach literackich nie jest zjawiskiem
nowym. Związane jest ono z tym, że posługiwanie się przez pisarzy i poetów
wyłącznie językiem literackim nie umożliwia oddania całego zróżnicowania
społecznego czy pełnego scharakteryzowania wybranego środowiska, np.
młodzieżowego. Dlatego też w wielu utworach literackich pojawia się stylizacja.
Rozwinięcie
a. Powieść Doroty Masłowskiej Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną
została wydana na początku XXI wieku.
Przytoczony fragment to opowieść, narracja o porzuceniu przez dziewczynę
i sposobie, w jaki bohater został o tym poinformowany.
Autorka wykorzystuje język środowiskowy, aby scharakteryzować bohatera.
Obraz bohatera we fragmencie:
– blokers, reprezentant dużej grupy młodych ludzi w Polsce
– prymitywizm języka, sposobu myślenia i postrzegania świata (ujawnia się m.in.
w używaniu w wyrażeń i zwrotów potocznych)
– silnej potrzebie ekspresji swego „ja” (zwroty: ja mówię)
– chaotycznie opisujący świat (jego wypowiedź to nieuporządkowany potok
słów To przecież nie musiała mówić tego przez koleżankę w ten sposób, że ja
się dowiaduję ostatni, zdania nie wynikają jedno z drugiego).
Język, którym mówi bohater powieści, a także język, w którym prowadzona jest
narracja, oddaje obraz świata widzianego przez młodego bohatera. Jest to także
język buntu wobec rzeczywistości, która nie ma nic do zaoferowania młodym.
b. Pewnego rodzaju przejawem buntu wobec rzeczywistości był też język Ballad
i romansów Adama Mickiewicza:
– do wyrażenia romantycznego buntu, niezgody na skostniały świat klasyków
Mickiewicz posłużył się językiem ludowym (np. obecne w Romantyczności:
duby smalone, gmin)
– elitarny język literacki nie wystarczał do oddania nowej tematyki utworów:
nie można było mówić językiem klasycznym o świteziankach, duchach,
wiejskich legendach
c. Przykładem zastosowania języka nieliterackiego w dziele literackim są Chłopi
Władysława Reymonta:
– zastosowana została stylizacja gwarowa w dialogach postaci, a także
w narracji – takim językiem posługuje się jeden z narratorów powieści –
wiejski gaduła opowiadający o życiu mieszkańców Lipiec
– bohaterowie Reymonta są pokazani jako społeczność z własnymi zwyczajami
i obyczajami, a także poprzez język, który pozwala na pełne ich
scharakteryzowanie.
Podsumowanie
Pisanie literatury w języku nieliterackim wzbogaca ją o nowe formy wyrazu
artystycznego. Autorzy wprowadzają język nieliteracki do utworów, aby
scharakteryzować bohaterów lub społeczność, ale także aby wyrazić swój bunt
wobec zastanych kanonów.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
tekstów
literackich.
Zadanie 2.12.
137
Teksty językowe
Dlaczego we współczesnej kulturze tak silna jest tendencja do skracania komunikatów?
Omów zagadnienie na podstawie podanego fragmentu, wybranego tekstu kultury oraz
Ostatnio nie mam czasu nawet czytać wiadomości w internecie – wyznał pewien mój
znajomy. Czytam tylko heady. Heady, czyli headline’y: nagłówki wiadomości. Trzeba je
tylko kliknąć, żeby przeczytać cały artykuł.
Są one trochę jak zwiastun filmowy, który ma zachęcić do kupienia biletu na film; kliknięcie
także przecież przekłada się na pieniądze. A żeby się przełożyło, heady muszą pobudzać
ciekawość, wzburzać, intrygować, kusić – innymi słowy: muszą być retoryczne.
Arystoteles1, Kwintylian2 i Cyceron3 byliby zapewne pełni podziwu dla twórców owych
headów, bo żeby zmieścić retoryczną maszynerię na przestrzeni zaledwie kilkunastu –
kilkudziesięciu znaków, hasła, sloganu, jednego zdania lub jego równoważnika, trzeba być
mistrzem dyscypliny.
Ale bywa różnie. Najprostszą formą skrócenia wiadomości jest obcięcie jej w połowie. I tak
obserwujemy ostatnio modę na niekończenie zdań, a właściwie kończenie ich
wielokropkiem. Na przykład: „Miała już dość krytyki. Zwolniła stylistkę. Postanowiła
wypróbować…” Co takiego? Nagłówek działa na wyobraźnię. Może jakiś środek
upiększający? Może po prostu lustro? Albo: Co się działo, gdy Pitt i McCounaghey odkryli,
że są sąsiadami? Jeden drugiemu rzucił… Cóż mógł rzucić? Wyzwisko?
Wizytówkę z adresem sprawdzonego hydraulika? Szczerze mówiąc, nie warto klikać.
Odpowiedzi są o wiele bardziej banalne od tych, które podrzuci nam wyobraźnia.
Na podstawie: M. Rusinek, Szok,
„Gazeta Wyborcza. Magazyn Krakowski”, 30 maja 2014, s 7.
Grecki filozof, logik, żył w latach 384 p.n.e. – 322 p.n.e.
Marcus Fabius Quintilianus, rzymski retor, żył w latach 35 n.e. – 96 n.e.
3
Marcus Tullius Cicero, mówca rzymski, żył w latach 106 p.n.e. – 43 p.n.e.
1
2
138
Zadanie 2.12.
3.3) [...] dostrzega i omawia współczesne zmiany modelu komunikacji językowej [...].
Pojęcia i terminy
•
•
•
komunikacja językowa
funkcje tekstu
perswazja językowa
Tekstami kultury przydatnymi do realizacji zadania mogą być np. zwiastuny filmowe,
zapowiedzi wydawnicze, teksty reklam, instrukcje, CV, SMS-y oraz niektóre komunikaty
internetowe.
Zadanie 2.12.
139
Wstęp
Współczesny człowiek żyje wśród wciąż rozrastającego się zbioru informacji. Chce
szybko dotrzeć do intersujących go newsów. Jest też zainteresowany szybką
wymianą tych informacji, a to umożliwiają mu nowoczesne technologie: Internet
i telefonia komórkowa. Współczesne komunikaty są coraz bardziej zwięzłe.
Rozwinięcie
• W przywołanym tekście jest mowa o dużej liczbie komunikatów prasowych
w Internecie, braku czasu na ich czytanie, a także o ich perswazyjności.
Zdaniem Rusinka autorzy takich informacji wykazują się inwencją
w uatrakcyjnianiu ich, by potencjalny czytelnik wybrał właśnie tę, a nie
konkurencyjną wiadomość. Skracają więc zdania w tytułach albo kończą
wielokropkiem, czyniąc je bardziej intrygującymi. Przekazują w krótkiej
formie komunikat, a także zachęcają do przeczytania całego tekstu.
• Tendencja do skracania komunikatów widoczna jest w reklamie, której język
jest sugestywny, sloganowy, oparty często na grach językowych
i skojarzeniach o funkcji perswazyjnej. Rodzajem reklamy, w której widoczna
jest tendencja do skracania komunikatów, są trailery filmowe, czyli zwiastuny
premier kinowych. To krótkie filmy zmontowane z fragmentów filmu
fabularnego, będące jego zapowiedzią. Trailery i teasery jako odmiany
komunikatów reklamowych mają zaciekawić widzów i zachęcić ich do
przyjścia do kina. Tak dzieje się właśnie w przypadku oficjalnego zwiastuna 1.
sezonu serialu fantasy Gra o tron według prozy George'a R. R. Martina.
W trwającej około minuty zapowiedzi zostały zebrane sceny, w postaci kilku
sekwencji, prezentujące bohaterów siedmiu rodzin szlacheckich walczących
o panowanie nad ziemiami krainy Westeros.
• Skracanie komunikatów widoczne jest także w komunikacji internetowej.
Komunikowanie się za pomocą sieci internetowej (komunikatory, chat, IRC, email itp.) ma charakter dwustronny. Wymiana informacji przebiega szybko,
dynamicznie, co wymusza skracanie każdej informacji. Stosuje się w tym celu
różnego rodzaju akronimy, np.: 3maj się (trzymaj się), 4U – for you (dla ciebie)
czy zapis SMS-owy MSZ – moim skromnym zdaniem. Zarówno w e-mailach,
jak i w SMS-ach „mówi się” szybko, w krótkiej formie, jak najmniejszym
wysiłkiem, gdyż np. SMS-y często powstają w drodze do domu, szkoły lub są
tworzone pod ławką w klasie. Różnego rodzaju akronimy, emotikony, skróty
i skrótowce to modne środki wyrazu w języku młodzieży.
Zakończenie
Skracanie komunikatów w kulturze współczesnej jest spowodowane tym, że ich
nadawcy chcą szybko i w atrakcyjnej formie dotrzeć do odbiorcy. Ważny jest też
czas, który staje się cenny także dla odbiorców, dlatego też czytamy heady,
oglądamy zwiastuny, a potem decydujemy o tym, który nagłówek „rozwinąć”
i który film obejrzeć.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
140
Zadanie 2.12.
Wstęp
W tekście Rusinka poruszony jest problem języka komunikatów prasowych
w Internecie, w których dominuje tendencja do skracania. Takie zabiegi mają
sprawić, aby artykuł prasowy opublikowany w Internecie stał się atrakcyjny
i czytelnik go przeczytał. Autor wyodrębnia dwie funkcje skracania komunikatów:
perswazyjną i usprawniającą komunikację.
Teza
Tendencja do skracania komunikatów wiąże się z dążeniem do ekonomiczności
środków wyrazu i szybkiego komunikowania się.
Argumenty
a. Skróty i skrótowce w języku jako wyraz tendencji do ekonomiczności środków
wyrazu.
Użytkownicy języka mówią i piszą: ZUS, PKP, MEN. Objawem dążenia
do ekonomiczności są też skróty. Skraca się słowa i wyrażenia w języku
codziennym: nara, spoko, dozo, nadając im czasami angielskie brzmienie:
dzięks. Tendencja ta widoczna jest zwłaszcza w języku młodzieży, ale z niego
przenosi się również do języka osób dorosłych i do nieoficjalnych sytuacji
komunikacyjnych.
b. Skracanie komunikatów jako wyraz dążenia do szybkiego komunikowania się.
Powodem skracania komunikatów we współczesnej kulturze jest wciąż
rozszerzający się zbiór informacji i chęć przekazania jak najwięcej informacji
w jak najkrótszej formie, czyli jak najszybciej (co często jest wymuszone przez
komunikator). Jeśli chcę przekazać coś szybko, to mówię (piszę) krótko.
c. Skracanie jako wyraz funkcji perswazyjnej.
Krótkie komunikaty często pełnią także funkcję perswazyjną – nakłaniają
odbiorcę np. do pójścia do kina na zapowiadany film czy do kupienia nowej
książki. Gdyby te komunikaty nie były skracane, czytelnik nie chciałby ich
czytać, znudziłby się.
d. Zabiegi skracania komunikatów są wykorzystywane np. w publikowanych
w prasie zapowiedziach wydawniczych, pełniących funkcję recenzji książki.
Głównym celem zapowiedzi jest prezentacja nowo wydanej książki.
Zapowiedź z natury jest krótka, musi więc być błyskotliwa, chwytliwa,
o zmaksymalizowanej formie perswazyjnej. Często w zapowiedzi
wydawniczej pojawiają się też minirecenzje autorytetów.
Wnioski
Współcześni ludzie żyją szybko. Tempo życia wymusza również szybkość
komunikowania się, a sprzyjają jej elektroniczne środki przekazu. Kultura XXI
wieku charakteryzuje się bogactwem informacji. W ich natłoku łatwo się pogubić,
dlatego atrakcyjna, krótka forma ma stanowić zachętę dla odbiorcy. Nadawcy
komunikatów chcą skutecznie oddziaływać na odbiorców, zachęcać ich do czytania
tych, nie innych artykułów, muszą więc swoje teksty przedstawiać w atrakcyjnej
krótkiej formie.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Zadanie 2.13.
141
Teksty językowe
Dlaczego tak ważne jest przestrzeganie zasad poprawności językowej? Rozważ
problem, odwołując się do podanego fragmentu, wybranego tekstu kultury oraz
Jerzy Bralczyk, Włodzimierz Gruszczyński, Katarzyna Kłosińska
WIEM, CO MÓWIĘ, CZYLI O DOBREJ KOMUNIKACJI
U niektórych ludzi dominuje przekonanie, że w komunikowaniu się jedynie ważny jest
cel, na przykład porozumienie, przekonanie lub pokonanie rozmówcy; że chodzi tylko o to,
by być skutecznym – niezależnie od tego, czy mówi się poprawnie, czy nie. Ale właśnie
ludzie o takim stosunku do języka nie zawsze są skuteczni – często nie są rozumiani.
Kiedy mówimy poprawnie, formy, których użyliśmy, nie przykuwają uwagi rozmówców.
Język wtedy jest „przezroczysty”. Dobrze widać przez niego treść. Natomiast pojawiające
się w wypowiedziach błędy odciągają uwagę odbiorcy od treści. Zwracają uwagę (nie zawsze
życzliwą) na formę, a nawet na samego nadawcę. Stosowanie właściwych form jest
„najbezpieczniejsze”, najbardziej naturalne. Wszystko przecież, co można wyrazić w języku,
można wyrazić poprawnie
Nikt z nas nie jest doskonały. Także językowo. Niemal każdy z nas co jakiś czas odkrywa,
że użył (używa) niepoprawnej formy językowej. Na ogół wówczas zastępuje ją formą
poprawną, by nie wyróżniać się negatywnie na tle otoczenia.
Zdajemy sobie sprawę z tego, że to, w jaki sposób formułujemy swoje wypowiedzi,
świadczy o nas samych. Mówimy więc poprawnie, bo dbamy o swój wizerunek – wiemy, że
wówczas dobrze się prezentujemy, uchodzimy za ludzi kulturalnych, nie dajemy nikomu
powodów do krytykowania nas za to, że popełniamy błędy. Dbając o język, dbamy zarazem
o rozmówcę – używamy przecież form, które nie rażą, które nie zwracają uwagi swą
niestarannością czy niechlujnością, i nie naruszamy jego wyobrażenia o języku.
Na podstawie: J. Bralczyk, W. Gruszczyński, K. Kłosińska,
Wiem, co mówię, czyli o dobrej komunikacji, Bydgoszcz–Warszawa 2011, s. 75–76.
142
Zadanie 2.13.
3.7) rozróżnia pojęcie błędu językowego [...], poprawności [...] wypowiedzi.
4.1) [...] rozumie, że język podlega wartościowaniu [...].
Pojęcia i terminy
•
•
•
poprawność językowa
norma językowa
błąd językowy
Zadanie wymaga skonstruowania wypowiedzi, w której uczeń musi uzasadnić tezę podaną
w poleceniu. Można wykorzystać argumentację z dołączonego tekstu, np. że poprawność
językowa gwarantuje użytkownikom języka porozumienie się (realizacja 1.) lub że
przestrzeganie normy językowej kształtuje wizerunek użytkownika języka (realizacja 2.).
Zadanie 2.13.
143
1. Problem
Poprawność językowa polega na zachowaniu w tekście mówionym i pisanym
normy językowej, unikaniu błędów językowych. W zakresie mowy i pisma
poprawność językowa obejmuje: wymowę, odmianę wyrazów, składnię,
słownictwo, frazeologię, ortografię i interpunkcję.
2. Teza
Przestrzeganie poprawności językowej w komunikacji międzyludzkiej gwarantuje
użytkownikom języka porozumienie się.
3. Argumentacja
• Co to znaczy porozumieć się? Warunkiem porozumienia jest skuteczność.
Skuteczna komunikacja zachodzi wtedy, gdy odbiorca rozumie komunikat tak,
jak zamierzał go przekazać nadawca. W skutecznej komunikacji informacja
nadawcy oddaje jego intencję, a interpretacja odbiorcy zbiega się z zamiarami
nadawcy.
• Według autorów tekstu Wiem, co mówię… przestrzeganie zasad poprawności
językowej jest jednym z warunków zapewniających zrozumienie wypowiedzi
przez odbiorców. Nadawanie niepoprawnych językowo komunikatów może
powodować ich niezrozumienie. Popełnione w komunikacie błędy odwracają
uwagę odbiorcy od treści, a tym samym język, którym posługiwał się nadawca,
przestaje być „przezroczysty”. To powoduje, że komunikacja jest nieskuteczna.
• W tekstach upowszechnianych przez media – np. w piosenkach hiphopowych
– zdarzają się błędy fleksyjne, składniowe, frazeologiczne, ale również
ortograficzne, często także naruszany jest akcent wyrazowy – trudno rozsądzić,
czy uznać te naruszenia zasad poprawności językowej za celowe, związane
z funkcją poetycką, bo przecież artysta ma prawo traktować język jako
tworzywo, czy uznać język tych tekstów wyłącznie jako nieuzasadnione
naruszenie normy. Piosenki, niestety, upowszechniają niepoprawne formy
i prowadzą do rozluźnienia norm poprawnościowych, większej niedbałości
w mówieniu.
• Przestrzeganie zasad poprawności językowej w dzisiejszych czasach nie jest
powszechne, wielu ludzi, kiedy zwróci im się uwagę na użycie form
niepoprawnych, pyta: Ale jakie to ma znaczenie? Odstępstwa od poprawności
językowej coraz częściej zdarzają się w wypowiedziach publicznych
polityków, dziennikarzy, artystów. Przykładem naruszenia zasad poprawności
językowej jest język komentatorów sportowych, którzy, relacjonując na żywo
jakieś wydarzenie, pod wpływem emocji, dynamicznej akcji popełniają wiele
błędów.
4. Podsumowanie
Niektóre
sposoby
formułowania
wypowiedzi
powodują
trudności
w porozumiewaniu się. Jednym z nich jest nieprzestrzeganie zasad poprawności
językowej. Uważam, że mówienie bez błędów to jeden z najważniejszych
warunków skuteczności komunikacyjnej.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
144
Zadanie 2.13.
Problem
Poprawność językowa oznacza posługiwanie się językiem zgodnie z jego normą.
Wyróżnia się normę wzorcową, która stawia wysokie wymagania poprawnościowe
językowi pisanemu, oraz normę potoczną, która jest mniej rygorystyczna od
wzorcowej i stosuje się przede wszystkim do mówionego języka potocznego.
Teza
Poprawność języka świadczy o jego użytkowniku.
Argumentacja
• To, w jaki sposób wysławia się człowiek, jest jego wizytówką – zasób słów,
przestrzeganie zasad poprawnościowych: poprawne budowanie zdań, właściwa
odmiana wyrazów, unikanie zbędnych anglicyzmów, niestosowanie
wulgaryzmów, buduje nasz pozytywny obraz u odbiorcy i świadczy o wysokiej
kulturze osobistej. Podzielam opinię językoznawców zaprezentowaną
w zamieszczonym wyżej fragmencie, że przestrzeganie zasad poprawności
językowej zjednuje nam przychylność odbiorców.
• Przykładem literackim, który potwierdza, że niepoprawność języka świadczy
o nadawcy, charakteryzuje go, obnaża schematyzm i płytkość myślenia oraz
skupienie na fizyczności, może być język bohaterów Wojny polsko-ruskiej pod
flagą biało-czerwoną Doroty Masłowskiej. To przedstawiciele młodego
pokolenia blokersów, którzy cały swój czas wolny spędzają przed blokiem lub
na klatce schodowej wraz ze swoimi koleżankami i kolegami. Taki jest główny
bohater – Silny, dla którego najważniejszymi wartościami są: pieniądze,
dziewczyny i władza nad innymi chłopakami na osiedlu. Silny mówi językiem
młodzieży z blokowiska.
• Stosunek do przestrzegania zasad poprawności językowej w dzisiejszych
czasach jest niejednoznaczny. Z jednej strony wielu wpływowych ludzi
(szczególnie ze środowisk politycznych) podkreśla, że ważniejsza od
poprawności językowej jest skuteczność, dlatego nie przywiązują oni uwagi do
tego, jak mówią – popełniają błędy językowe. Jednak osoba publiczna, która
wypowiada się w sposób niepoprawny, nie wzbudza zaufania odbiorców, gdyż
jej język świadczy o braku kultury osobistej lub też o lekceważeniu odbiorcy.
Z drugiej strony można zaobserwować bardzo duże zainteresowanie
poprawnością językową – dowodem są liczne pytania skierowane do poradni
językowych, propagowanie różnorodnych wydawnictw poprawnościowych,
programów telewizyjnych związanych z zagadnieniami językowymi. Swoje
blogi prowadzą specjaliści od języka, organizuje się również akcje
ogólnopolskie, takie jak dyktando sprawdzające umiejętności ortograficzne
Polaków.
Podsumowanie
W przestrzeni społecznej powinien pojawić się większy nacisk na przestrzeganie
zasad poprawności językowej przez polityków, artystów, reprezentantów mediów,
ponieważ poprawność języka świadczy o człowieku, buduje jego pozytywny odbiór
społeczny.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Zadanie 2.14.
145
Teksty językowe
Po co nam tyle „języków polskich”? Wyjaśnij, odwołując się do podanego fragmentu,
wybranego tekstu kultury oraz własnych doświadczeń komunikacyjnych.
W obrębie polskiego języka narodowego należy wydzielić dwa systemy: polszczyznę
ogólną (dawniej zwaną literacką) i polszczyznę gwarową (gwary ludowe). Jest to podział
dokonany ze względu na zasięg użycia każdego z tych języków i typ jego użytkowników.
Gwary ludowe istnieją zasadniczo tylko jako język mówiony. Polszczyzna ogólna występuje
zaś w dwu głównych typach wypowiedzi – jako język mówiony i jako język pisany. Język
mówiony, pierwotna forma mowy ludzkiej, jest bardziej spontaniczny, mniej
sformalizowany niż język pisany. Różnice między nimi są szczególnie widoczne w składni
wypowiedzi, ale występują także w zakresie słownictwa i (rzadko) we fleksji. Z podziałem
na polszczyznę mówioną i pisaną krzyżuje się inny: na wariant (język) oficjalny
i nieoficjalny. Każdy z tych dwóch wariantów występuje w kilku odmianach. Teksty odmian
oficjalnych powstają w sytuacjach oficjalnych, których wyznacznikiem jest to, że nadawca
i odbiorca tekstu traktują siebie wzajemnie jako przedstawicieli określonych grup
społecznych, środowiskowych itp., nie zaś jako indywidualne, prywatne osoby. Szczególne
miejsce wśród odmian wariantu nieoficjalnego zajmuje polszczyzna potoczna. Jest to
pierwszy język Polaków niemówiących gwarami ludowymi, używany na co dzień we
wszelkich sytuacjach nieoficjalnych. Charakteryzuje się spontanicznością, plastycznością,
a przede wszystkim występowaniem całej warstwy słownictwa i frazeologii nacechowanych
ekspresywnie. Inne odmiany mówione wariantu nieoficjalnego języka mają ograniczony
zakres używania i nie obejmują całego systemu językowego. Ich odrębność w stosunku do
polszczyzny oficjalnej czy potocznej zasadza się na różnicach słownikowych
i frazeologicznych. Najbardziej typowy dla dzisiejszej polszczyzny jest rozwój gwar
środowiskowych. Są one tworzone jako mowa grup poczuwających się do odrębności
kulturowo-społecznej. Pełnią w nich funkcję utożsamiającą (członków grupy)
i wyodrębniającą (grupę z reszty społeczeństwa).
Pisane odmiany języka oficjalnego bywają nazywane stylami funkcjonalnymi. Mają one
ograniczony krąg twórców (nadawców), a często także ograniczony zasięg odbiorców. Te
dwie cechy są najwyrazistsze w tekstach naukowych. Mały krąg nadawców, ale szeroki
zasięg oddziaływania, mają teksty urzędowo-kancelaryjne.
Wymienione dotąd typy, warianty i odmiany języka tworzą tę jego część, którą można
nazwać polszczyzną użytkową. W opozycji do niej pozostają teksty literatury pięknej (teksty
artystyczne), charakteryzujące się tym, że wykorzystuje się w nich wszelkie dostępne środki
językowe i stylistyczne.
Na podstawie: Andrzej Markowski, Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne,
Warszawa 2005, s. 104–114.
146
Zadanie 2.14.
3.5) […] analizuje przykłady odmian terytorialnych, środowiskowych […] polszczyzny
1.1) rozumie pojęcie stylu, rozpoznaje styl potoczny, urzędowy, artystyczny […] (gimnazjum).
Pojęcia i terminy
•
•
język narodowy
odmiany języka polskiego
W realizacji należy zwrócić uwagę na zróżnicowanie polszczyzny – odmiany języka
polskiego – i ich przydatność w różnych sytuacjach komunikacyjnych.
Zadanie 2.14.
147
Języki narodowe powstały dzięki naturalnemu, historycznemu rozwojowi różnych
społeczeństw i narodów. Służą one członkom społeczności przede wszystkim do
porozumiewania się między sobą i do poznawania świata. Język naturalny
(narodowy) jest zróżnicowany, występuje w różnych typach, odmianach,
wariantach, stylach. To zróżnicowanie polskiego języka narodowego przedstawia
autor w cytowanym tekście, wymieniając: język pisany i mówiony, gwary ludowe
i środowiskowe, język oficjalny i nieoficjalny, język potoczny, styl funkcjonalny.
Wybór określonego języka zależy od sytuacji komunikacyjnej.
Postawienie tezy
Zróżnicowanie polszczyzny zależy od sytuacji komunikacyjnej i służy
usprawnieniu komunikacji.
Argumentacja
• Każdy z nas styka się na co dzień z wieloma „językami polskimi”. Inaczej
mówimy w szkole na lekcji (na ogół polszczyzną literacką), inaczej
z przyjaciółmi na przerwie (tutaj możliwa jest gwara młodzieżowa), inaczej
z rodzicami. Inne teksty językowe znajdujemy w dobrej prasie, inne zaś
w Internecie, inaczej piszemy SMS-y, inaczej wypracowania szkolne.
Polszczyzna daje nam wiele możliwości wyboru określonych środków
językowych, należących do różnych odmian, wariantów czy stylów,
powiązanych z różnymi sytuacjami komunikacyjnymi: oficjalnymi
i nieoficjalnymi.
• Autorzy utworów literackich mogą wykorzystywać środki językowe
charakterystyczne dla wszystkich właściwie odmian, wariantów, stylów
języka; mogą sięgać do języka innych epok historycznych, do języków
regionalnych i gwar ludowych czy środowiskowych. Przykładem stylizacji jest
dialektyzacja zastosowana w Weselu Stanisława Wyspiańskiego. Gwarą
posługują się: Marysia, Panna Młoda i Czepiec (Panna Młoda: A kaz tyz ta
Polska, a kaz ta? Czepiec: Weź pan sobie żonę z prosta: / duza scęścia, małe
kosta), ale Poeta jako przedstawiciel inteligencji mówi polszczyzną literacką
(Po całym świecie / możesz szukać Polski, panno młoda, / i nigdzie jej nie
najdziecie). Takie zróżnicowanie języka bohaterów służy charakterystyce
dwóch odmiennych środowisk: wiejskiego i inteligenckiego. „Różne języki
polskie” podkreślają jednocześnie brak rzeczywistego porozumienia między
chłopami i inteligencją (o czym mowa jest w całym dramacie).
Podsumowanie
Określenia „język polski” (jeden, narodowy, język jako system) i „języki polskie”
nie są sprzeczne. Posługujemy się wieloma „językami polskimi” z konieczności,
ponieważ mamy do dyspozycji różne środki przekazu (mowa, pismo, Internet,
telefony komórkowe, mass media) oraz znajdujemy się w różnych sytuacjach
komunikacyjnych (oficjalnych, nieoficjalnych).
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
tekstu kultury.
148
Zadanie 2.14.
Wstęp
Fragment tekstu A. Markowskiego przedstawia różne podziały języka polskiego.
Najważniejszy – podział systemowy na polszczyznę ogólną i gwarową, zaś
w polszczyźnie ogólnej na język mówiony i pisany. Autor charakteryzuje też w ich
obrębie język oficjalny i nieoficjalny, którego odmianą jest polszczyzna potoczna,
oraz gwary środowiskowe wyodrębniające daną grupę ze społeczeństwa.
Wszystkie te odmiany określa wspólnym mianem polszczyzny użytkowej, którą
odróżnia od języka literatury pięknej posługującej się stylem artystycznym.
Rozwinięcie
• Odpowiedź na pytanie zawarte w temacie wynika z zaprezentowanych
w tekście funkcji poszczególnych odmian polszczyzny. Ogólna odmiana języka
polskiego jest uniwersalnym narzędziem porozumiewania się, językiem
państwowym oraz językiem piśmiennictwa. Występujący w tej odmianie język
potoczny (najczęściej w odmianie mówionej) służy przekazywaniu doraźnych
informacji. Wypowiedzi są formułowane szybko, bez dbałości o poprawność.
Często są one nieprecyzyjne, łączą się bowiem z kontekstem, w jakim zostają
wypowiedziane. W tekstach mówionych pojawiają się też słowa wyrażające
emocje, często wulgaryzmy, a także wyrazy modne. Dobrym tego przykładem
jest współczesny język młodzieży, który charakteryzuje się potocznością,
ekspresywnością, ale też pełen jest wyrażeń związanych z aktualną modą
językową.
• Kolejnym typem języka są gwary/dialekty, odzwierciedlają one zróżnicowanie
terytorialne języka w zakresie słownictwa, wymowy czy innych właściwości
gramatycznych. Literatura chętnie wykorzystuje gwary jako jeden ze sposobów
przedstawiania świata kreowanego w tekście w celu jego uprawdopodobnienia.
Bohaterowie chłopscy nie posługują się językiem ogólnopolskim, lecz mówią
do siebie językiem stylizowanym na gwarę. Zabieg stylizacji (dialektyzacji)
wykorzystał W.S. Reymont w Chłopach. Mieszkańcy Lipiec rozmawiają ze
sobą, używając słownictwa gwarowego np. kaj, zabyłem, pódź, dusycka. Ich
wypowiedzi zbudowane są ze zdań prostych, zawierających słownictwo
związane głównie z ich pracą na roli i w gospodarstwie.
Zakończenie
Rozmaitość odmian, a w ich obrębie także stylów języka polskiego, pozwala ich
użytkownikom wyrażać swoje myśli w sposób charakterystyczny dla danej grupy
społecznej, a także dostosować sposób mówienia do sytuacji komunikacyjnej i do
celu, intencji wypowiedzi.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Zadanie 2.15.
149
Teksty językowe
Jak za pomocą środków językowych można oddać grozę wojny? Omów zagadnienie,
odwołując się do podanego tekstu i innych tekstów kultury.
Lecimy. Boso. Ogrodową. Barykada. Przeciskamy się. Do Solnej. Pali się po drodze.
Huczy. Lecą belki. Szum. Spadają w ogień. Z dudnieniem. Lecimy Solną. Do Elektoralnej.
Barykada. Przeciskamy się. I dalej. Elektoralną. Do placu Bankowego (tam, gdzie dziś
Dzierżyńskiego, tylko mniejszy i trójkątny). Pali się po prawej stronie. Cały dom – jeden
płomień. Lecimy. Gdzieś za Orlą pali się cały dom po lewej stronie. Właściwie dopala się.
Stropów już prawie nie ma. Ani ścian. Tylko wielkie ognisko na jakie trzy piętra. Znów
szumią belki, odrywają się. Gorąco. To chyba Urząd Miar i Wag. Noc. Tu ciszej. A może
w ogóle atak zaczął przycichać? Jesteśmy nie jedni w biegu. Cały potok na Starówkę. Więc
za ludźmi wlatujemy w lewo. W dziedzińce – na tyły – Resursy, czyli Rotundy, dawnego
Ministerium Finansów i pałacu Leszczyńskich. Luźniej, mniej ciasno. Od placu Bankowego
pojedyncze huki. I znów gzymsy. Tylko mniej szare. A żółte. To znaczy w tym świcie
(ledwie świcie) takie, jakby pod śniedzią1. To tu może te gołębie. Się zrywały. Albo też tylko
te gzymsy. Na innej zasadzie. Bo z anielicami Corazziego2. W girlandach. Tympanony3.
Wylot na Leszno. Tu nagle na pewno świta. Zatrzymują nas przy barykadzie, aż się zbierze
więcej. Są jacyś nawet Żydzi z ich kobietami. Jedna z tych Żydówek trzymała worek pod
pachą. Barykada jest w poprzek Leszna, u dzisiejszego wylotu na Trasę W-Z. Tylko po
prawej stronie była Rymarska, jako wylot placu Bankowego. A w lewo – Przejazd z
widokiem, takim jak dziś, na pałac Mostowskich. Żydom sprawdzają jakieś papierki.
Oddzielają ich. Do dalszego sprawdzenia. Nas puszczają. Całą grupę. Wlatujemy między
barykady Leszna. W Przejazd. Tam kawałek. I skręt w prawo. Przez barykadę. Długa.
Pohukiwania. Na lekkim skręcie Długiej po lewej pałac Pod Czterema Wiatrami. Pali się
calutki. Już się kończy. Wyje ogień w oficynach, we froncie. Szumią, spadają belki.
Na podstawie: Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego,
Warszawa 1971, s. 31–32.
Śniedź – rdza, nalot na metalowej powierzchni dachu.
Corazzi – Antonio Corazzi, włoski architekt działający w Polsce w latach 1819–1847, przedstawiciel
klasycyzmu.
3
Tympanon – ozdobny element architektoniczny na froncie budynku, najczęściej w kształcie trójkąta.
1
2
150
Zadanie 2.15.
3.1) rozumie pojęcie stylu, rozpoznaje styl potoczny, […] artystyczny […] (gimnazjum)
1.4) wskazuje charakterystyczne cechy stylu danego tekstu, rozpoznaje zastosowane w nim środki
3.6) rozpoznaje w czytanych tekstach oraz wypowiedziach mówionych stylizację, rozróżnia jej
rodzaje ([…] kolokwializację) i określa funkcje.
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
środki językowe
kolokwializmy
stylizacja
funkcja ekspresywna
Polecenie dołączone do zadania umożliwia różne formy skonstruowania wypowiedzi.
Zdający może pokazać różne sposoby wykorzystanie środków językowych (od ich
nagromadzenia po redukcję) lub dobrać przykłady uzasadniające postawioną przez siebie
tezę.
Zadanie 2.15.
151
Wprowadzenie
Twórcy literatury próbowali oddać grozę wojny różnymi środkami wyrazu
artystycznego. Pamiętnik z powstania warszawskiego doskonale oddaje atmosferę
wojenną. To nie tylko groza, ale też chaos, strach i niepewność.
Rozwinięcie
• Pamiętnik jest gatunkiem osobistym, autor wypowiada się jako Miron
Białoszewski, jednak w zamieszczonym fragmencie narracja występuje
w liczbie mnogiej i w czasie teraźniejszym – dzieje się tu i teraz (przeciskamy
się). Duże wrażenie wywołuje dynamiczny obraz biegnących boso ludzi. Autor
podaje konkretne nazwy ulic, placów, gmachów mijanych w biegu. Taki zabieg
hiperbolizuje przestrzeń miejska ogarniętą wojną oraz wzmacnia odczucie
grożącego bohaterom niebezpieczeństwa. Liczne powtórzenia tworzą
wrażenie, że wszędzie się pali (słowo pali zostało powtórzone 4 razy).
Wrażenie chaosu towarzyszącego ucieczce zostało oddane powtarzającymi się
czasownikami (lecimy powtórzone 3 razy). W ten sposób zostaje oddany stan
grożącego ludziom niebezpieczeństwa. Emocje, strach, niepokój bohaterów
wyrażane są krótkimi zdaniami i równoważnikami zdań. Często występują
kolokwializmy, gdyż bohaterowie posługują się językiem mówionym (ognisko
na jakie trzy piętra) oraz zdrobnienia (pali się calutki).
• W wierszu Alarm Antoniego Słonimskiego liryczna treść przeplatana jest
komunikatami radiowymi ostrzegającymi przed bombardowaniem (Ogłaszam
alarm dla miasta Warszawy). Taki zabieg ma za zadanie oddać grozę
bombardowania miasta, aby zrozumieli ją ludzie, którzy tego nie przeżyli.
Zanim zaczną spadać bomby, wybuchać pociski i płonąć domy, ludzie słyszą
komunikat radiowy nadawany przez głośniki na ulicach. Powinni się ukryć,
zdążyć dobiec do schronu. Sam komunikat jest więc zapowiedzią
niebezpieczeństwa, śmierci. Grozę wojny oddają także wplecione w treść
utworu komunikaty zaszyfrowane (koma trzy). Wojenny strach podkreśla
występowanie wyrazów dźwiękonaśladowczych (huk) zwiększających
wrażenie chaosu wywołanego bombardowaniem. Atmosferę nalotu i grozy
oddają dobrze powtórzenia (Uwaga! Uwaga! Przeszedł!).
• Tadeusz Borowski w opowiadaniu Pożegnanie z Marią przedstawia chłodno
i beznamiętnie aresztowanie dziewczyny i jej dalsze losy. W relacji używa
słów, które tylko opisują zachowania ludzi, brakuje wyrazów określających
uczucia i emocje. Unika w ten sposób oceny sytuacji. Taki sposób obrazowania
sprawia, że czytelnik tworzy sobie własny obraz grozy wojennej. Brak emocji
w opisie dowodzi zaniku uczuć ludzkich. Taki opis działa mocniej niż wiele
słów. Borowski pokazał, że redukcja środków językowych dobrze oddaje grozę
wojny.
Podsumowanie.
Wojna to zło, destrukcja, śmierć i groza. Współcześni twórcy próbują znaleźć
adekwatne środki językowe do przekazania prawdy o wojnie.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Odwołanie do
tekstu kultury.
152
Zadanie 2.15.
1. Sformułowanie tezy
II wojna światowa wywołała zmianę w sposobach przedstawiania wojny i jej
okrucieństwa. Zamiast heroizacji i patosu (Iliada) konieczne stało się użycie innych
środków. Wojna przestała być problemem żołnierzy, stała się wspólnym
przeżyciem całego społeczeństwa.
2. Argumentacja
W podanym fragmencie strach jest wspólnym doświadczeniem uciekających
cywilnych mieszkańców stolicy. Autor użył wielu środków językowych, aby
odzwierciedlić grozę wojny:
– czas teraźniejszy zwiększa wrażenie grozy (wszystko dzieje się teraz)
– skontrastowane słownictwo – noc i ogień (ciemność - światło) pogłębiają grozę
– krótkie, często jednowyrazowe równoważniki zdań – dynamizują akcję (Tam
kawałek. I skręt w prawo)
– proste, eliptyczne wypowiedzenia odzwierciedlają strach ludzi, potęgują
wrażenie chaosu (W dziedzińce – na tyły – Resursy)
– powtórzenia (np. pali się) potęgują obraz płonącego miasta
– czasowniki w aspekcie niedokonanym sprawiają, że groza nasila się, trwa, nie
ma końca (wyje, szumią, lecą).
Krzysztof Kamil Baczyński w wierszu Historia pokazuje, że niezależnie od czasów
wojna i ból rozstania z bliskimi oraz lęk przed śmiercią są zawsze takie same:
– zostają wprowadzone nazwy dawnych broni i elementów umundurowania
żołnierzy. Arkebuzy dymiące po wystrzale, kity u czaka (nakrycie głowy) służą
przedstawieniu niepokojów towarzyszących rozstaniu z najbliższymi i lęku
o ich życie
– grozę rozstania i nieuchronność śmierci potęguje tryb rozkazujący: Płacz
matko, kochanko przebacz
– użycie zgrubień, np. piach ich pokrywa zwiększa ekspresję finału wiersza.
Opis wojny w Lalce Bolesława Prusa (Wiosna Ludów, w której brał udział Ignacy
Rzecki wraz ze swoim przyjacielem Augustem Katzem). Te epizody opisywane są
w Pamiętniku starego subiekta:
– bezpośrednie zwroty do zmarłego towarzysza pamiętasz Katz? urealniają grozę
przeżyć wojennych, pokazują trwałość obrazów wojny w psychice bohatera
– krótkie zdania, konkretne słownictwo wojskowe
– występowanie wyrazów dźwiękonaśladowczych (huk)
– podkreślenie bezradności, osamotnienia w sytuacji, gdy dym ogarnia bohatera
i niczego nie widać.
3. Podsumowanie
Tworzywem literatury jest język i aby oddać grozę wywołaną wojną, autorzy
poszukują odpowiednich środków językowych. Dawne wojny były toczone tylko
przez żołnierzy, w naszych czasach wojna krzywdzi przede wszystkim ludność
cywilną, która nie jest do niej przygotowana. Dlatego sposoby pokazywania
rzeczywistości wojennej okazały się w XX wieku niewystarczające i należało
znaleźć nowe środki.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Zadanie 2.16.
153
Teksty językowe
Słowo jako narzędzie manipulacji. Omów zagadnienie, odwołując się do podanego
tekstu, do wybranego tekstu kultury i do własnych doświadczeń komunikacyjnych.
Michał Głowiński
CZY TOTALITARYZACJA JĘZYKA?
Kiedy poddaje się analizie język związany z życiem politycznym, trzeba się zastanowić
także nad tym, jakie słowa lub wyrażenia z niego znikają, mimo że ich obecności można
byłoby się spodziewać, choćby z tej racji, że do niedawna jeszcze funkcjonowały
i zajmowały ważną pozycję.
Przykładem charakterystycznym i wymownym są losy rzeczownika „tolerancja”. Dla nas
ważne są dwa jego znaczenia. Inny słownik języka polskiego tak je charakteryzuje:
1. Uszanowanie czyichś poglądów lub zachowań, zwłaszcza innych niż nasze własne.
2. Pobłażanie dla nagannych zachowań lub zjawisk albo dla osób, które zachowują się
nagannie.
Nietrudno dostrzec, że znaczenia są kontrastowe w stosunku do siebie pod względem
wartościowania. Znaczenie pierwsze ma zabarwienie zdecydowanie pozytywne, drugie –
wyraźnie negatywne. W sposób wysoce charakterystyczny funkcjonują one w języku
politycznym. W nowomowie okresu Polski Ludowej „tolerancja” w znaczeniu pierwszym
była kategorią zdecydowanie odrzucaną, traktowano ją jako przejaw ideologicznego
oportunizmu i politycznego niezdecydowania lub nawet słabości („nie będzie tolerancji
dla...” – słowa te pojawiały się w niezliczonych przemówieniach PRL-owskich dygnitarzy).
Jako zjawisko pozytywne była ujmowana w tych książkach i studiach, które stanowiły wyraz
swobodnego myślenia, by wymienić rozprawy Janusza Tazbira o staropolskiej tolerancji
religijnej, traktowanej nie tylko jako wielka tradycja, ale też – pośrednio – wzorzec dla
współczesnych. Podkreślanie wartości tolerancji jako poszanowania dla poglądów, których
się nie podziela, stało się przejawem myślenia antytotalitarnego.
Na podstawie: Michał Głowiński, Czy totalitaryzacja języka?,
[w:] tegoż, Nowomowa i ciągi dalsze. Szkice dawne i nowe, Kraków 2009, s. 233–235.
154
Zadanie 2.16.
3.1) analizuje i definiuje znaczenia słów
3.8) odróżnia słownictwo neutralne od […] wartościującego […].
4.1) dostrzega związek języka z wartościami, rozumie, że język […] jest narzędziem wartościowania,
a także źródłem poznania wartości […].
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
manipulacja językowa
wieloznaczność
wartościowanie w języku
język polityki
Zadanie wymaga zrozumienia, czym jest manipulacja językowa oraz wskazania środków
językowych (w tym leksykalnych) charakterystycznych dla tego zjawiska.
Zadanie 2.16.
155
Wstęp
Język stanowi doskonałe narzędzie oddziaływania na innych. W tej funkcji jest
wykorzystywany w działalności politycznej i w reklamie. W obu tych sferach
językowych ważnym elementem jest manipulacja, która wykorzystuje słowo do
osiągania założonych celów.
Rozwinięcie
• Sytuację komunikacyjną, której celem jest wywarcie wpływu na odbiorców,
można nazwać manipulującą wtedy, gdy ogranicza wolny wybór odbiorcy.
Pojęcie manipulacji często jest odbierane jako pojęcie destrukcyjne,
negatywne.
• Michał Głowiński poddaje analizie język polityki, który wykorzystuje słowa
do osiągania celów propagandowych. Autor wyjaśnia sposób użycia słowa jako
narzędzia manipulacji na przykładzie analizy znaczeniowej wyrazu tolerancja,
które może być odbierane zarówno w znaczeniu pozytywnym, jak
i negatywnym.
• Jednym z przykładów wykorzystania słów do manipulowania ludźmi jest język
władzy uniemożliwiający obywatelom samodzielne myślenie, nazwany przez
G. Orwella w powieści Rok 1984 nowomową. Dla nowomowy nie było ważne
znaczenie poszczególnych słów, najistotniejsze znaczenie miał czynnik
wartościujący przekazywane informacje. Słowa nie opisywały rzeczywistości,
lecz ją tworzyły w taki sposób, jaki odpowiadał grupie trzymającej władzę, np.:
myślozbrodnia – popełnienie zbrodni poprzez myślenie wbrew ideologii
rządzących, dobromyśl – myślenie zgodne z polityką państwa Oceanii. Język
Wielkiego Brata był schematyczny, wykorzystywał stereotypy i slogany, by
narzucać społeczeństwu poglądy i wartości uznawane przez władzę. Sprzeciw
wobec systemu i jego ideologii był zabroniony.
• Współcześnie jesteśmy narażeni na natłok informacji docierających do nas
z różnych źródeł: prasy, radia lub telewizji, i zmuszeni do dokonywania wielu
wyborów, dlatego często musimy podejmować decyzje na podstawie
uproszczonych przesłanek. To powoduje, że mass media manipulują odbiorcą,
fałszując rzeczywistość za pomocą odpowiednio dobranych słów, by uzyskać
pożądany efekt. W celu zwiększenia siły oddziaływania stosuje się różne środki
językowe, np. pary wyrazów przeciwstawnych: wróg – przyjaciel, mądrość –
głupota, zdrowy – chory, czysty – brudny, kreujące dychotomiczny, czarnobiały obraz świata, słowa podniosłe i patetyczne (ojczyzna, ideał, ludzkość)
wzbudzające w czytelniku pozytywne emocje, wyrazy ironiczne i potoczne
(obibok, plugawy) wywołujące emocje negatywne, formy pierwszej osoby
liczby mnogiej, wprowadzane do tekstu w celu wywołania wrażenia
tożsamości nadawcy i odbiorcy.
Zakończenie
Manipulacja polegająca na stosowaniu w wypowiedziach pewnych słów lub ich
znaczeń opiera się na wierze w sprawczą moc słowa. Skutki manipulacji słowami
i znaczeniami w języku polityki i reklamy są negatywne tylko dla jednostek, które
są nieświadome mechanizmów manipulacji językowej.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
156
Zadanie 2.16.
Manipulacja to sposób językowego działania, którego celem jest wpływanie na
postawę, zachowania, poglądy adresata tak, aby ten nie rozpoznał stosowanych
wobec niego przez nadawcę zabiegów. Manipulacja językowa polega wobec tego
m.in. na schlebianiu odbiorcy, identyfikowaniu się z nim, przemycaniu pewnych
informacji, tendencyjnym opisywaniu zdarzeń, odwoływaniu się do określonych
wartości po to, by wywołać np. pożądane przez nadawcę zachowania u odbiorcy.
Teza
Wieloznaczność słów umożliwia ich wykorzystanie w celach manipulacyjnych.
Argumentacja
• Autor tekstu podaje jako przykład dwa kontrastowe pod względem
wartościowania znaczenia słowa tolerancja. W czasach PRL-u, w nowomowie
politycznej używane było w znaczeniu pobłażania dla innych niż obowiązujące
poglądów. Tolerancję uznawano w tamtych czasach za przejaw ideologicznego
oportunizmu i politycznego niezdecydowania czy też słabości, stąd negatywne
jej wartościowanie.
• Język stał się narzędziem kształtowania świadomości zwierząt w powieści
G. Orwella Folwark zwierzęcy. Przewrót dokonany przez zwierzęta i przejęcie
władzy po wypędzeniu człowieka, poza wieloma działaniami praktycznymi,
wywołał pewne konsekwencje językowe. Zmieniono nazwę, żeby
zasygnalizować zwycięstwo demokracji, ogłoszono zasady Animalizmu
zapisane w siedmiu punktach na drzwiach stodoły. Niestety, za pomocą
językowej manipulacji i sprytowi świń rządzących zwierzętami prawa te
dostosowane zostały do potrzeb władzy. Do poszczególnych przykazań
dopisywano podstępnie nocą słowa w taki sposób, aby symulować
postępowanie zgodne z prawem, a jednocześnie dzięki zmianie znaczenia
uzyskiwać większe przywileje dla siebie, np. Wszystkie zwierzęta są równe, ale
niektóre są równiejsze.
• Współcześnie najczęściej wykorzystuje się manipulacyjne właściwości języka
w reklamach prasowych, radiowych i telewizyjnych. Ich celem jest nakłonienie
odbiorcy do zakupu określonego towaru i przekonanie go, że jest to towar
najlepszy, jedyny w swoim rodzaju. Reklama wykorzystuje środki językowe
łatwe w odbiorze, np. czasowniki w trybie rozkazującym, albo nadaje się
wypowiedzi formę rady lub też prośby, często stosuje się słowa wartościujące
typu: najlepszy, wspaniały, najtrwalszy itp.
Podsumowanie
Słowa, których używamy, oddziałują na człowieka, poruszają nim, potrafią zmienić
jego postawę, zmusić do określonego zachowania. W XXI wieku stosowanie
manipulacji jest zjawiskiem powszechnym, służącym zwielokrotnieniu zysku
płynącego ze sprzedaży różnego rodzaju dóbr, towarów czy idei. Dlatego „język
polityki” czy też „język marketingu”, jak nazywany jest język reklamy, posługuje
się umiejętnie manipulacją językową.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Odwołanie do
własnych
doświadczeń.
Zadanie 2.17.
157
Teksty językowe
Jak zmieniła się polszczyzna na przestrzeni wieków? Wskaż i zanalizuj nietypowe dla
Twojego pokolenia formy językowe w podanym fragmencie Pana Tadeusza Adama
Mickiewicza oraz w wybranych tekstach literatury dawnej.
I zdało mi się zrazu, żem już serce zmienił,
I rad byłem z wymysłu, i – jam się ożenił,
Z pierwszą, którąm napotkał, dziewczyną ubogą!
Źlem zrobił – jakże byłem ukarany srogo!
Nie kochałem jej, biedna matka Tadeusza,
Najprzywiązańsza do mnie, najpoczciwsza dusza –
Ale ja dawną miłość i złość w sercu dusił,
Byłem jak szalony, darmom siebie musił
Zająć się gospodarstwem albo interesem,
Wszystko na próżno! Zemsty opętany biesem,
Zły, opryskliwy, znaleźć nie mogłem pociechy
W niczym na świecie – i tak z grzechów w nowe grzechy…
Zacząłem pić.
we dwunastu księgach wierszem, oprac. S. Pigoń, Wrocław 1953, s. 291.
158
Zadanie 2.17.
1.4) wskazuje charakterystyczne cechy stylu danego tekstu, rozpoznaje zastosowane w nim środki
językowe […].
II. Analiza i interpretacja tekstów kultury
2.3) analizując teksty dawne, dostrzega różnice językowe (fonetyczne, leksykalne) wynikające ze
zmian historycznych.
Pojęcia i terminy
•
•
ewolucja języka
formy językowe przestarzałe i archaiczne
Analiza środków językowych musi prowadzić do dostrzeżenia różnic między formami
dawnymi i dzisiejszymi. Uczeń może zauważyć, że nietypowe dla jego pokolenia środki
językowe mogą być wykorzystywane w literaturze do stylizacji.
Zadanie 2.17.
159
Wstęp
Język polski zmieniał się na przestrzeni wieków – od średniowiecza do czasów
współczesnych, podobnie jak inne języki naturalne. Można wskazać różne
przyczyny zmian językowych. Zmieniają się ludzie, ich otoczenie cywilizacyjne,
gospodarka, technika, sąsiedzi itp.
Rozwinięcie
• W tekstach literatury dawnej można znaleźć liczne przestarzałe i archaiczne
(w ocenie czytelnika współczesnego) formy językowe. Najwięcej archaizmów
znajdziemy w najstarszym zachowanym wierszu polskim, w Bogurodzicy
(tekst prawdopodobnie powstał w XIII w.). Por. początek tego hymnu
religijnego: „Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena, Maryja / Twego Syna
Gospodzina, matko zwolena, Maryja / zyszczy nam, spuści nam”. Słowa dziś
niezrozumiałe to: zyszczy (pozyskaj), spuści (ześlij), sławiena (wsławiona);
dawne formy fleksyjne to: Bogurodzica, dziewica, Maryja (wołacz deklinacji
żeńskiej równy mianownikowi, dzisiaj: Bogurodzico, dziewico, Maryjo),
archaiczne formy rozkaźnika zakończone na -i, -y (zyszczy, spuści); ponadto
występuje tu archaizm składniowy: Bogiem sławiena (dziś wyrażenie
przyimkowe: przez Boga wsławiona)
• Stare formy językowe występują w renesansowych tekstach Jana
Kochanowskiego. Na przykład jedna z pieśni ma tytuł Serce roście, patrząc na
te czasy!. Pojawia się w nim archaiczna forma czasownikowa „roście” –
dzisiaj: „rośnie”. Z kolei początek Trenu VII brzmi: „Nieszczęsne ochędóstwo,
żałosne ubiory / Mojej namilszej cory!” „Ochędóstwo” to współcześnie
„porządek, ubiór”, a forma „cory” ma dziś postać „córy”.
• W podanym fragmencie Pana Tadeusza najbardziej widoczne są stare formy
z końcówkami osobowymi czasownika: żem (< że zmieniłem), jam (< ja
ożeniłem się), którąm (< którą napotkałem), darmom (< musiłem sobie darmo).
Dołączono je tutaj do: spójnika (że), zaimka osobowego (ja), zaimka
względnego (która), przysłówka (darmo). Współcześnie takimi formami
językowymi posługujemy się rzadko, por. np. Wiem, żeś się pomylił < Wiem,
że się pomyliłeś. Inne formy „nietypowe” w podanym fragmencie to: zdało mi
się – wydawało mi się (inna postać czasownika), zrazu – od razu, wymysł –
pomysł, srogo – dziś raczej: surowo, okrutnie.
Podsumowanie.
Powiedzenie: „Język żyje” to nie tylko metafora, jest ono w pełni uzasadnione.
Język pełni funkcję głównie komunikatywną, a komunikacja międzyludzka musi
się zmieniać wraz z otaczającą człowieka rzeczywistością gospodarczą, społeczną,
polityczną, wraz z kulturą. We współczesnych czasach motorem zmian językowych
stały się nowe środki przekazu: telegraf, radio, telewizja, telefonia komórkowa,
Internet.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
160
Zadanie 2.17.
Wstęp
Zmiany w polszczyźnie na przestrzeni wieków obejmowały nie tylko leksykę, lecz
również gramatykę. Przyrost ilościowy słownictwa jest procesem naturalnym
i zrozumiałym, łatwo dostrzegalnym. Rozwój gospodarki i techniki, kultury
i sztuki, czy w ogóle sfery duchowej, przyjęcie chrześcijaństwa, powstawanie miast
itp. – wszystko to wymagało nowych nazw.
Wywód
• W dołączonym fragmencie Pana Tadeusza występuje sporo nietypowych form
językowych z ruchomą końcówką osobową czasownika: żem, jam, źlem.
Współcześnie ich się raczej nie używa. Choć nadal dołączamy do spójników
ruchome końcówki 2. osoby lp. i lm. czasownika, to zdania typu: Myślę, żem
się pomylił, choć poprawne, wydają się przestarzałe. Inne nietypowe formy
językowe: musił (inna postać czasownika – zmusiłem), najprzywiązańsza (dziś
stopniowanie opisowe – najbardziej przywiązana), zemsty opętany biesem (dziś
raczej: diabeł, szatan – opętany przez diabła).
• Od współczesnej polszczyzny różni się też język tekstów z XVIII wieku. Jedna
z najbardziej znanych kolęd zaczyna się tak: „Bóg się rodzi, moc truchleje” –
archaiczny czasownik „truchleć” to współcześnie „słabnąć/drętwieć
z przerażenia”. Formy stare występują też w naszym hymnie narodowym.
W drugiej zwrotce pojawiają się dawne postaci czasownika: „przejdziem,
będziem” (dzisiaj „przejdziemy, będziemy”).
• Pisarze od dawna wykorzystują w swoich dziełach przestarzałe i archaiczne
środki językowe, by upodobnić język tekstu do dawnej polszczyzny.
Sienkiewicz w powieści Krzyżacy wykorzystał w tej funkcji również formy
dialektalne, ponieważ gwary dłużej przechowują dawne środki, nieobecne już
w języku ogólnym. Bohaterowie Sienkiewicza nie mówią prawdziwym
językiem piętnastowiecznym, byłby on dla czytelników (utwór powstał cztery
wieki później) niezrozumiały. Sienkiewicz wprowadza archaizmy leksykalne:
kasztelan, zrękowiny, kraśna, fleksyjne: Jam to uczynił. Archaizacji służy
również szyk przestawny.
Zakończenie
Polszczyzna na przestrzeni wieków zmieniała się, czego dowodem są przytoczone
przez mnie utwory dawne. Warto sięgać po utwory powstające w minionych
epokach, aby poznać te zmiany. Każdy język się zmienia. Skutki jego rozwoju są
w sumie pozytywne, ponieważ staje się on coraz doskonalszym narzędziem
komunikowania się i poznania.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Odwołanie do
tekstu kultury.
Część
3.
161
Zadania z zakresu kształcenia kulturowo-literackiego
oparte na tekstach ikonicznych
Trzecia część zbioru zawiera 15 przykładowych zadań opartych na tekstach ikonicznych.
• zdanie z czasownikiem operacyjnym, np. omów, rozważ, informujące również, że
w wypowiedzi należy odwołać się do załączonego do zadania tekstu oraz do tekstów literackich;
2. tekstu ikonicznego powiązanego z tematem wypowiedzi. Teksty ikoniczne to teksty kultury,
których podstawowym tworzywem jest obraz. Zaliczamy do nich dzieła malarskie, reklamy,
plakaty, rzeźby i instalacje, komiksy itp.
Do odczytania tekstu ikonicznego pod kątem wskazanego w poleceniu problemu nie jest konieczna
wiedza z historii lub teorii sztuki. Może ona wprawdzie być pomocna na przykład w opisie obrazu czy
rzeźby, ale nie ma decydującego wpływu na trafność interpretacji. W zadaniu egzaminacyjnym Twoim
celem jest omówienie przekazu, jaki niesie tekst ikoniczny, zauważenie wpisanych w ten tekst wartości,
określenie postawy autora wobec rzeczywistości ukazanej w tekście, odniesienie tekstu ikonicznego do
tekstów literackich.
Na kolejnych stronach zamieszczono przykładowe zadania wraz z opisem sprawdzanych umiejętności
i przykładowymi realizacjami. Tematy wypowiedzi retorycznych dotyczą:
• filozofii (zadania: 3.1., 3.5., 3.12., 3.14.)
• wartości i wartościowania (zadanie 3.3.)
• zjawisk społecznych (zadanie 3.7.)
• problematyki społeczno-kulturowej (zadania: 3.4., 3.6., 3.13., 3.15.)
• zagadnień literaturoznawczych i interpretacyjnych (zadania: 3.2., 3.8., 3.9., 3.10., 3.11.).
!
162
Zadanie 3.1.
Teksty ikoniczne
Nietrwałość istnienia jako temat tekstów kultury. Omów zagadnienie, odwołując się do
załączonego plakatu oraz wybranych utworów literackich.
Wiesław Wałkuski, Vanitas [plakat], 1996.
163
Zadanie 3.1.
2.1) uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów
sztuki: […] sztuki plastyczne (gimnazjum)
4.2) omawia na podstawie poznanych dzieł literackich […] podstawowe, ponadczasowe zagadnienia
egzystencjalne, np. śmierć […] (gimnazjum)
III Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:
1.1) tworzy spójne wypowiedzi ustne […] opis dzieł sztuki […] (gimnazjum)
wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
•
•
przemijanie
vanitas
egzystencja
śmierć
pamięć
portret trumienny
Zdający powinien omówić plakat Wiesława Wałkuskiego, zwracając uwagę na
wyeksponowany na nim motyw przemijania oraz współistnienia życia i śmierci. Ponadto
zagadnienie nietrwałości istnienia należy omówić na podstawie przykładów zaczerpniętych
z co najmniej dwóch tekstów literackich.
164
Zadanie 3.1.
Nietrwałość istnienia jest przedmiotem zainteresowania literatury i sztuki różnych
epok. Jest to jeden z fundamentalnych tematów wypowiedzi artystycznych.
Postawienie tezy
Artystów fascynuje zjawisko upływu czasu, przemijania, odchodzenia
w wieczność.
Argumentacja
Przedstawienie za pomocą symbolu.
• Symboliczne zobrazowanie nietrwałości istnienia można dostrzec na plakacie
Wiesława Wałkuskiego pochodzącym z wystawy Vanitas. Portret trumienny
na tle sarmackich obyczajów pogrzebowych. Przedstawiona jest na nim postać
kobieca, ubrana w sposób wyszukany (czerwona suknia, koronkowe ozdoby,
biżuteria – pierścień, kolczyki i naszyjnik z pereł), która trzyma w ręku,
niczym lustro lub zasłonę obraz przedstawiający piękną twarz kobiety
skontrastowaną z czaszką. Piękno, młodość, witalność, (wizerunek żywej
kobiety) zderzone zostają z atrybutami śmierci i przemijania (czaszka w tle
obrazu i na pierścieniu kobiety). Dodatkowo rama obrazu stanowi wyraźne
nawiązanie do barokowych portretów trumiennych. Artysta zwraca uwagę, że
śmierć wpisana jest w życie ludzkie, człowiek żyje z perspektywą śmieci w tle,
wartości materialne przemijają. To nawiązanie do trwałej obecności
w kulturze motywów wanitatywnych.
• Tytuł wystawy i plakatu przywodzi na myśl słowa z biblijnej Księgi Koheleta:
„Marność nad marnościami i wszystko marność”, które symbolizują
nietrwałość, śmiertelność świata, w jakim żyje człowiek. Słowo marność (od
czasownika „mrzeć” – umierać) ma zwracać uwagę na tę cechę świata, nad
którą nie może zapanować człowiek.
• Symboliczne przedstawienie śmierci można odnaleźć w Chłopach Reymonta.
Gospodarz, Maciej Boryna, gdy umiera, przypomina sobie całe życie,
wychodzi z izby na pole i w symbolicznym geście – „błogosławionym
półkolistym rzutem” rozsiewa ziarno, jakby siebie samego, wraca w ten
sposób do matki ziemi.
Przedstawienie za pomocą alegorii.
• W Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią tytułowa bohaterka
przedstawiona jest alegorycznie jako rozkładające się ciało kobiety – „chuda,
blada, żółte lice”. Śmierć rozmawia z Mistrzem Polikarpem, opowiada mu
o swoim pochodzeniu, roztacza przed nim wizję końca życia, zwraca uwagę
na równość wszystkich wobec niej (motyw danse macabre).
Podsumowanie
• Symbol i alegoria jako środki wyrazu obrazujące trudny do wyrażenia
w literaturze i sztuce problem nietrwałości istnienia (śmierć budzi niepokój,
jest tajemnicą).
• Różna wymowa dzieł artystycznych przedstawiających przemijanie –
podkreślają wartość ludzkiego życia albo podważają sens ludzkich zabiegów
o przedłużenie egzystencji.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.1.
Wprowadzenie
Artyści podejmują ważne zagadnienia dotyczące egzystencji człowieka.
Nietrwałość ludzkiego życia, przemijanie jest jednym z dominujących tematów
w literaturze i sztuce.
Postawienie tezy
Nietrwałość istnienia nie przeczy wartości ludzkiego życia.
Argumentacja
Na podstawie plakatu Vanitas Wiesława Wałkuskiego:
• artysta przedstawia postać młodej kobiety. Razem z tym przedstawieniem
współistnieją atrybuty związanie z nietrwałością istnienia: kształt ramy
obrazu nawiązuje do popularnych w XVII i XVIII wieku sarmackich
portretów trumiennych, tło dla postaci kobiety stanowi ludzka czaszka,
pierścień na ręku kobiety ma również kształt czaszki
• artysta posłużył się kontrastem i zestawił ze sobą obraz człowieka żyjącego
i obraz tego, co z człowieka zostaje po śmierci. Nawiązał tym samym do
sztuki baroku, lubującego się w takich rozwiązaniach. Piękno kobiety służy
uwydatnieniu zastosowanego na plakacie kontrastu i pokazuje, że życie
szybko przemija. Takie oksymoroniczne rozwiązanie znajdujemy choćby
w sonecie Jana Andrzeja Morsztyna Do trupa
• Kontrapunktem dla pesymistycznej wymowy plakatu paradoksalnie może
być jednak nawiązanie do sarmackiego portretu trumiennego, który podczas
pogrzebu przymocowywany był do trumny zmarłego, później zaś wieszany
w kościele. Portret ten podkreślał wartość i sens życia, które się zakończyło –
zmarły poprzez swe uczynki pozostał w pamięci żywych.
Na podstawie innych tekstów kultury:
• W Trenach Jana Kochanowskiego śmierć dziecka staje się dla autora
pretekstem do stworzenia poetyckiego pomnika na cześć zmarłej córki. Senna
wizja życia pośmiertnego Urszulki, korzystającej z rajskich rozkoszy stanowi
potwierdzenie wartości życia dziewczynki.
W wierszu O śmierci bez przesady Wisławy Szymborskiej życie wygrywa ze
śmiercią. Poetka podkreśla wartość każdego życia (ludzi, zwierząt, roślin),
które jej zdaniem, choć przez chwilę jest nieśmiertelne. Ironiczny portret
upersonifikowanej śmierci ukazuje ją jako osobę nieznającą się na wielu
sprawach, omylną, niezdarną, ponoszącą klęski.
Wnioski
W przywołanych tekstach literackich wartość ludzkiego życia jest podkreślana
w różny sposób – np. przez uwznioślenie lub deprecjację śmierci. Mimo
przemijania człowiek „nie wszystek umiera”. Wartościowe życie chroni jednostkę
przed wewnętrznym unicestwieniem.
•
165
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
166
Zadanie 3.2.
Teksty ikoniczne
W jaki sposób w tekstach kultury może być odzwierciedlona rzeczywistość otaczająca
twórcę? Omów zagadnienie na podstawie rysunku Krzysztofa Kamila Baczyńskiego
oraz wybranych utworów literackich.
Krzysztof Kamil Baczyński, Pokolenie, 1940, Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie.
167
Zadanie 3.2.
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera […]
egzystencjalne […] (gimnazjum)
i uniwersalne.
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
•
pokolenie
rzeczywistość
subiektywizm
realizm
symbolizm
Zdający powinien zinterpretować rysunek Baczyńskiego, zwracając uwagę na ukazaną na
nim dwoistość świata, w którym przyszło żyć pokoleniu poety. Zagadnienie różnych
sposobów odzwierciedlania rzeczywistości w tekstach kultury należy ponadto rozwinąć
poprzez odwołania do co najmniej dwóch utworów literackich. Za trafne zostaną uznane
przykłady, w których twórcy przedstawili rzeczywistość poznaną w bezpośrednim
doświadczeniu.
168
Zadanie 3.2.
Wprowadzenie
Artysta jest „dzieckiem swojej epoki”, przez co w jego utworach czasem odbija się
obraz otaczającego go świata.
Teza
II wojna światowa była dla wielu twórców przeżyciem tak dramatycznym, że
musiało ono zostawić trwały ślad w ich twórczości.
Argumentacja
a. Rysunek Krzysztofa Kamila Baczyńskiego ilustracją sytuacji całego
„pokolenia Kolumbów”:
• dwoista rola młodych ludzi – cywilów i żołnierzy: lustro pokazuje młodych
ludzi w hełmach, idących do walki
• gniewne spojrzenia i postawa postaci
• obraz smutku na twarzy, ale i agresji (przytłaczająca świadomość swojego
położenia)
• strój podkreślający dorosłość.
b. Obraz wojny w twórczości poetyckiej Krzysztofa Kamila Baczyńskiego na
przykładzie wiersza Pokolenie:
• podmiot liryczny reprezentantem pokolenia – wypowiedź w imieniu
zbiorowości
• wojna przyczyną przedwczesnego dojrzewania do odpowiedzialności za
ojczyznę i do walki zbrojnej
• apokaliptyczny obraz rzeczywistości (czas apokalipsy spełnionej)
• tragizm i rozpacz pokolenia młodych zmuszonych do zabijania innych ludzi.
c. Sceny z warszawskiego getta w Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall:
• autorka, jako dziecko ocalona z holocaustu, przeprowadziła wywiad
z Markiem Edelmanem
• przywoływanie konkretnych faktów i danych dotyczących warunków życia
w getcie
• opis ciągłego zagrożenia życia
• obrazy głodu i zachowania bohaterów
• wykorzystanie form wywiadu i reportażu dla oddania prawdy o otaczającej
rzeczywistości.
Podsumowanie
Rysunek i wiersze Baczyńskiego, a także książka Hanny Krall odzwierciedlają
wiernie dramat ludzi w świecie, w którym nie ma miejsca na miłość, natomiast
konieczna jest gotowość w każdej chwili na śmierć lub do złożenia ofiary
z własnego życia.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.2.
169
Wstęp
Twórcy czasem utrwalają w swoich dziełach otaczającą ich rzeczywistość. Czynią
to w różny sposób – m.in. poprzez posłużenie się określoną symboliką, realistyczne
odtworzenie czy przekształcenie do postaci groteski.
Rozwinięcie
a) Symbolika rysunku Krzysztofa Kamila Baczyńskiego:
• rola lustra pokazującego odbicie młodych mężczyzn jako żołnierzy
w hełmach na głowie
• zdradzające emocje postawa oraz wzrok
• wojenna rzeczywistość dotycząca wielu młodych ludzi (grupa utrwalona na
rysunku).
b) Realizm obrazów Opowiadań Tadeusza Borowskiego:
• sceny selekcji więźniów
• dramatyczne zachowania głodnych i przerażonych ludzi
• obojętność na krzywdę i cierpienie innych (zachowania instynktowne)
• szczegółowość wprowadzonych opisów ludzi i sytuacji.
c) Groteskowość rzeczywistości przedstawionej w Ferdydurke Witolda
Gombrowicza:
• szkoła dyrektora Piórkowskiego w krzywym zwierciadle (ograniczeni
nauczyciele, przestarzałe metody nauczania, nieciekawe wiadomości)
• nowoczesna rodzina Młodziaków zdemaskowana przez Józia Kowalskiego
(odsłonięcie jej liberalizmu tylko jako teorii)
• wykoślawiony obraz życia w dworku ziemiańskim Hurleckich.
Podsumowanie
Twórcy różnych tekstów kultury stosują różne metody odzwierciedlania
otaczającej ich rzeczywistości, aby za pomocą odpowiednio dobranych konwencji
artystycznych jak najpełniej wyrazić o niej subiektywną prawdę.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
170
Zadanie 3.3.
Teksty ikoniczne
Czy teksty kultury mogą zachęcać człowieka do czynienia dobra? Omów zagadnienie,
odwołując się do przedstawionego obrazu oraz wybranych utworów literackich.
José Tapiró y Baró*, Miłosierny Samarytanin, ok. 1900.
* José Tapiró y Baró – wym. /hose tapiro i baro/
171
Zadanie 3.3.
egzystencjalne, np. miłość, wiara religijna […] (gimnazjum)
4.3) dostrzega zróżnicowanie postaw społecznych, obyczajowych, narodowych (gimnazjum).
1.1.) tworzy spójne wypowiedzi ustne […] opis dziel sztuki […] (gimnazjum)
1.1.) tworzy dłuższy tekst […] mówiony […] zgodnie z podstawowymi regułami jego organizacji,
wszystkim wokół tematów: […] rozwój moralny człowieka (gimnazjum).
Pojęcia i terminy
•
•
•
miłosierdzie
miłość
człowiek
Przyjęte stanowisko może być twierdzące lub negujące. W pierwszym wypadku należy
określić wartości, które urzeczywistnia obraz Miłosierny Samarytanin oraz uzasadnić,
odwołując się do obrazu i wybranych tekstów literackich, że obok estetycznej pełnią one
także funkcję perswazyjną (propagują czynienie dobra). W drugim wypadku trzeba wykazać,
że nadrzędna zadaniem tekstów kultury nie jest propagowanie wartości wychowawczych.
172
Zadanie 3.3.
Wstęp
• Po co ludzie tworzą dzieła sztuki? Czy tylko po to, żeby je podziwiać?
• Sztuka odgrywa ważną rolę w kwestii propagowania pewnych postaw
społecznych – kształtuje świat wartości.
Teza
Tekst kultury może zachęcać człowieka do czynienia dobra.
Argumentacja
• Źródłem obrazu jest Biblia. Ewangelie zachęcają do czynienia dobra, np.
właśnie przypowieść o dobrym Samarytaninie. Cierpiący człowiek został
napadnięty przez zbójców, którzy zostawili go na wpół umarłego.
Poszkodowanego mijają, nie udzielając mu pomocy, zarówno kapłan, jak
i lewita. Samarytanin, który pochodzi z narodu wrogo nastawionego do
narodowości poszkodowanego, zawozi rannego do gospody, gdzie się nim
dalej zajmuje, a nawet zostawia pieniądze na opiekę nad nim.
• Na pierwszym planie obrazu widać wyraźnie oświetlone postacie dwóch
mężczyzn – jeden (leżący) wygląda na chorego, drugi (klęczący przy nim)
niesie mu pomoc.
• Postać mężczyzny cierpiącego wyraża bezsilność: ma opuszczoną głowę
i przymknięte oczy.
• Mężczyzna udzielający pomocy to człowiek starszy, ma siwe włosy i brodę,
nosi porządne ubranie, wygląda dostojnie i szlachetnie. Jego postawa budzi
zaufanie: troskliwie obejmuje głowę leżącego i ociera jego czoło chustką, chce
mu ulżyć w cierpieniu. Twarz niosącego pomoc jest skupiona, emanuje z niej
dobro i życzliwość.
• W oddali widać zarysy miasta oraz oddalających się obojętnie ludzi.
• Wyobrażenie to, inspirowane ewangeliczną przypowieścią, może dla odbiorcy
stanowić wzorzec zachowania się w sytuacji, w której spotka on człowieka
potrzebującego pomocy.
• Jeszcze innym utworem zachęcającym czytelnika do czynienia dobra jest
Dżuma Alberta Camusa. Pokazane są w niej różne postawy ludzkie wobec
zagrożenia życia. Człowiek nawet w takiej sytuacji może okazywać drugiemu
bezinteresowną miłość najpełniej stając się wtedy człowiekiem.
Podsumowanie
Artystyczne teksty kultury pełnią przede wszystkim funkcję estetyczną, ale niektóre
z nich mogą też dodatkowo propagować pozytywne wartości wychowawcze – np.
zachęcać człowieka do czynienia dobra poprzez pokazywanie mu odpowiednich
wzorców postępowania w sytuacjach trudnych.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.3.
173
Teza
Sztuka nie jest w stanie tak naprawdę wpłynąć na postawę etyczną człowieka. Jej
misją nie jest bowiem wychowywanie i kształtowanie moralne odbiorcy, lecz
przede wszystkim oddziaływanie estetyczne.
Argumentacja
• Czy oglądanie obrazu Miłosierny Samarytanin jest w stanie kogokolwiek
zmienić i uzdolnić do bezinteresownej miłości? To mrzonka. Postawa
starszego mężczyzny, pochylonego nad zakrwawionym człowiekiem, może
wprawdzie odbiorcę nawet wzruszyć, lecz szybko dojdzie on do wniosku, że
to tylko dzieło sztuki, którym można się zachwycić i nic więcej.
• W Lalce Bolesława Prusa pokazana jest działalność dobroczynna na rzecz
bliźnich Stanisława Wokulskiego. Uważał on, że samo dawanie pieniędzy nie
wystarczy, ponieważ nie rozwiązuje w sposób dalekowzroczny problemu
nędzy. Należy zatem zapewnić ludziom pracę i za nią odpowiednio płacić. Jego
dobre uczynki są zgodnie z głoszonymi przekonaniami – wspiera ludzi
potrzebujących pomocy: rodzinę Wysockiego, kamieniarza Węgiełka oraz
Mariannę (pierwotnie dziewczynę lekkich obyczajów). Wszystkim zapewnia
godne warunki pracy. Czy jednak opis tej sytuacji kogokolwiek zmieni? Czy
człowiek jest w stanie naśladować te postawy? To wątpliwe, gdyż wszystko to
jest tylko konstrukcją fabularną.
• W powieści Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa tytułowa bohaterka jako
królowa balu u Szatana może wypowiedzieć jedno życzenie. Małgorzata prosi
o uwolnienie Fridy (zabójczyni własnego dziecka) od udręki wiecznego
przypominania sobie własnej zbrodni. Okazuje jej w ten sposób miłosierdzie,
bo na owym przypominaniu polega najbardziej dotkliwa kara dzieciobójczyni.
Czy jednak opis ten spowoduje, że i inni zaczną czynić podobnie i litować się
nad zabójcami? Wydaje się, że nie.
• W wierszu O miłości wroga Leopold Staff nawiązuje do słów Chrystusa, który
nawołuje do trudnej i wymagającej wielu poświeceń miłości: „Miłujcie
waszych nieprzyjaciół i módlcie się za tych, którzy was prześladują.” Staff
ukazuje wprawdzie, że miłość do wroga, który poniżył i wyrządził krzywdę
prowadzi człowieka do wewnętrznej doskonałości (uczy wyrozumiałości,
pokory, wybaczenia) i zbliża do Boga, ale czy ten wiersz jest w stanie na
kogokolwiek tak wpłynąć, by uzdolnić go do takiej właśnie miłości? Wątpliwe.
Podsumowanie
Sztuka nie jest w stanie wpłynąć na człowieka moralnie, bo zresztą nie w tym celu
powstaje – ona przede wszystkim ma być domeną piękna.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
174
Zadanie 3.4.
Teksty ikoniczne
Jakie rozumienie patriotyzmu przedstawiają teksty kultury różnych epok? Omów
zagadnienie, odwołując się do obrazu Wojciecha Kossaka oraz wybranych tekstów literackich.
Wojciech Kossak, Olszynka Grochowska, 1928, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
175
Zadanie 3.4.
i uniwersalne
4.3) dostrzega zróżnicowanie postaw […], narodowych (gimnazjum).
wybiera formę kompozycyjną, sporządza plan wypowiedzi, dobiera właściwe słownictwo
(gimnazjum)
i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów […] Polska, polityka).
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
ojczyzna
naród
patriotyzm
walka
Zadaniem ucznia jest omówienie koncepcji patriotyzmu zawartych w tekstach kultury
różnych epok. Taką wypowiedź warto zacząć od zdefiniowania pojęcia patriotyzm, który
może być rozumiany różnie w zależności od okoliczności historycznych. W wypowiedzi
zdający powinien omówić scenę przedstawioną na obrazie Kossaka. Niezwykle ważny jest
trafny dobór co najmniej dwóch tekstów literackich ilustrujących omawiane zagadnienie.
176
Zadanie 3.4.
Wstęp
Patriotyzm to w powszechnym rozumieniu umiłowanie ojczyzny. Może być on
różnie wyrażany, a zależy to od okoliczności stwarzanych przez uwarunkowania
historyczne. Różne koncepcje patriotyzmu można znaleźć w tekstach kultury.
Rozwinięcie
• Wojciech Kossak Olszynka Grochowska: tło historyczne – powstanie
listopadowe 1830–1831; wydarzenie – bitwa pod Olszynką Grochowską
w 1831 r. (największa bitwa powstania); Kossak pokazuje w realistyczny
sposób bohaterstwo powstańców odpierających znacznie liczniejsze wojska
rosyjskie; artysta uwiecznił batalistyczną scenę, żeby złożyć hołd bohaterom
z batalionu „Czwartaków”, którzy stali się wzorem patriotyzmu w czasach
wymagających walki zbrojnej; obraz powstał w okresie dwudziestolecia
międzywojennego, niedługo po wojnie polsko-sowieckiej.
• Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem: 1) romantyczne rozumienie patriotyzmu –
pamięć o powstańcach styczniowych, kult mogiły powstańczej;
2) pozytywistyczne rozumienie patriotyzmu – kult pracy, która służy budowie
nowoczesnego, polskiego społeczeństwa.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Kazik Staszewski Polska: patriotyzm kontestujący dotyczący codziennych, Odwołanie do
współczesnych spraw; przedstawia Polskę jako kraj brzydki, nieprzyjazny, ale wybranego
tekstu kultury.
swój („Mieszkam w Polsce, mieszkam tu…”).
Zakończenie
Twórcy różnych epok przedstawiają w swoich utworach różne modele patriotyzmu.
Ich rodzaj uzależniony jest od sytuacji zewnętrznej i wewnętrznej, w jakiej znajduje
się kraj.
•
Zadanie 3.4.
177
Wstęp
• Ojczyzna jako nadrzędna wartość dla jednostek i całego narodu.
• Uzewnętrznianie tej relacji w postaci różnie rozumianego patriotyzmu.
Teza
Współczesny patriotyzm ma różne oblicza wywodzące się z minionych epok.
Argumenty
• Niekwestionowany jest patriotyzm czasów wojny, który uzewnętrzniał się
w przyjęciu postawy walki zbrojnej. Widoczny jest on w wielu tekstach
kultury. Jeden z nich to obraz Olszynka Grochowska Wojciecha Kossaka.
Artysta ukazał na płótnie scenę batalistyczną z największej bitwy powstania
listopadowego stoczonej na przedpolach Warszawy w 1831 r. Kossak
w sposób realistyczny przedstawił bohaterstwo żołnierzy z batalionu
„Czwartaków”, którzy mimo ogromnych strat dzielnie stawiali czoła
liczniejszym wojskom rosyjskim. Obraz powstał w 1928 r., czyli stosunkowo
niedługo po wojnie polsko-sowieckiej. Ten rodzaj patriotyzmu, mimo iż
żyjemy w czasach pokoju, znajduje coraz więcej zwolenników, którzy np.
kultywują go, inscenizując historyczne bitwy w grupach rekonstrukcyjnych.
• Patriotyzm pracy. Ten model patriotyzmu wywodzi się z ideałów
pozytywistycznych (kult pracy, która jest wartością zarówno dla jednostki, jak
i dla całego społeczeństwa). Obraz takiej pracy widzimy w powieści Ziemia
obiecana Władysława Stanisława Reymonta. Powstała ona wprawdzie po
okresie pozytywizmu, ale jej fabuła doskonale się w idee pozytywistyczne
wpisuje: trzej młodzi ludzie (Polak, Niemiec, Żyd) postanawiają wspólnie
założyć fabrykę w rozkwitającej przemysłowo Łodzi. Ich upór może być
drogowskazem, a perypetie przestrogą dla współczesnych biznesmenów.
Różne są ich motywacje, ale głównym elementem spajającym jest zbudowanie
mocniejszego społeczeństwa. Borowiecki kieruje się dodatkowo ideami dobra
narodowego w rozumieniu pozytywistycznym.
• „Patriotyzm” na pokaz. Pisał o nim już Jan Kasprowicz w wierszu Rzadko na
moich wargach, w którym ten pseudopatriotyzm, manifestujący się
w wyłącznie głośnych hasłach, przeciwstawiony zostaje patriotyzmowi
prawdziwemu, przeżywanemu w głębi duszy i realizowanemu w konkretnych
czynach.
Podsumowanie
Warto kultywować patriotyzm bez względu na jego odmianę. Każdy rodzaj
patriotyzmu jest pożyteczny, bo wzmacnia więzi międzyludzkie i buduje narodową
kulturę.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
178
Zadanie 3.5.
Teksty ikoniczne
Czy sztuka jest w stanie oswoić człowieka ze śmiercią? Rozważ problem, odwołując się
do ilustracji do Trenów Jana Kochanowskiego oraz wybranych utworów literackich.
Zofia Stryjeńska, ilustracje do Trenów Jana Kochanowskiego, Lwów 1930.
179
Zadanie 3.5.
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości […] uniwersalne.
(gimnazjum)
i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów […] kultura, Polska).
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
śmierć
Thanatos
pocieszenie
tren
Zadanie wymaga sformułowania przez ucznia opinii dotyczącej tego, czy oswojenie
człowieka ze śmiercią jest możliwe poprzez oddziaływanie sztuki. Zdający powinien
przedstawić swoje stanowisko (twierdzące, przeczące lub dyskursywne) i uzasadnić je.
W tym celu należy dokonać analizy środków obrazowania (językowych i pozajęzykowych)
wykorzystanych w Trenach Jana Kochanowskiego i w ilustracjach Zofii Stryjeńskiej.
Ponadto problem należy omówić na podstawie przykładów zaczerpniętych z co najmniej
dwóch tekstów literackich.
180
Zadanie 3.5.
Wstęp
Śmierć jest rzeczywistością, której nie sposób uniknąć. Dotyczy wszystkiego
i wszystkich. Jest jednym ze źródeł lęków egzystencjalnych człowieka. Każdy boi
się śmierci, gdyż oznacza ona niewiadomą. Jest momentem przejścia w świat,
którego nie znamy.
Teza
Twórcy tekstów kultury starają się pokazać śmierć jako część życia, nad którą
człowiek może zapanować.
Rozwinięcie
Ilustracje Zofii Stryjeńskiej do Trenów Jana Kochanowskiego
• pozbawienie obrazu śmierci jej zwyczajowych przedstawień (kościotrup,
kobieta z kosą)
• Urszula, mimo iż umarła (grób), jest postacią piękną, szczęśliwą
• przedstawienie Urszuli pośród ptaków to wpisanie jej śmierci w kontekst
rajskiego ogrodu, a także wskazywanie na nieuniknioną przemijalność życia –
ptaki odlatują (nawiązanie do Trenu X)
• tęczowy łuk, po którym zdaje się kroczyć Urszula, jest znakiem przymierza
z Bogiem, a więc odchodzenia w stronę wieczności w Bogu
• druga ilustracja przedstawia postać śpiącą w łóżeczku (nawiązanie do Trenu
VII) – nawiązanie do motywu Thanatos – śmierci jako snu
• z symbolicznego łóżeczka (grobu?) wyrasta drzewo, które jest nawiązaniem
do drzewa życia. Drzewo jest zwieńczone lirą – śmierć córki dała autorowi
cyklu wyjątkowe natchnienie twórcze; można je także uznać za symbol
wcześnie zakończonego życia Urszuli – młoda oliwka z Trenu V, z której
opadają liście
• motyle otaczające śpiącą Urszulę w klasycznej ikonografii oznaczają ulatującą
ku niebu duszę.
Bolesław Leśmian Urszula Kochanowska
• utwór to bezpośrednie nawiązanie do Trenów Jana Kochanowskiego
• Urszula tęskni do domu w Czarnolesie
• głównym przedmiotem jej tęsknoty są rodzice
• odwrócenie sytuacji – to nie rodzice zostali opuszczeni przez zmarłe dziecko,
ale dziecko pozbawione rodziców
• tej tęsknoty nie jest w stanie wypełnić nawet obecność samego Boga
• życie jest po obu stronach śmierci
• mimo że wiersz mówi o śmierci, jego nastrój jest pogodny. Osobą mówiącą
w utworze jest Urszula, a więc nie umarła ona całkowicie – to motyw łączący
wiersz Leśmiana z ilustracjami Stryjeńskiej.
Bolesław Prus Kamizelka
• obraz małżeńskiego szczęścia w środku lata ze śmiercią w tle
• „zaklinanie” śmierci przez wzajemne okłamywanie się
• próba powstrzymania śmierci poprzez skracanie paska kamizelki i grę
wmówień o poprawie zdrowia
• sztuka umierania przedstawiona jako sztuka oszukiwania a przez to oswajania
śmierci
• Kamizelka jako nowela o nieuchronności śmierci przerywającego nawet
szczęśliwe życie małżeńskie.
Zakończenie
Artyści różnych epok próbowali zrozumieć śmierć. Starali się pokazać ukazać jej
paradoksalną życiodajność. Dążono do poszukiwania pocieszenia w obrazach życia
wiecznego.
Odwołanie do
załączonego
tekstu
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.5.
181
Stanowisko
Śmierć jest czymś przerażającym, ale nieuniknionym. Podlega jej każde
stworzenie. Jest prawem nieodwracalnym, wydarzeniem, które czeka każdego.
Potrzeba mówienia o nim w sposób podważający jej powagę jest jedną z metod na
pozbycie się strachu przed śmiercią.
Teza
Śmierć pokazana w sposób humorystyczny traci swoją grozę.
Uzasadnienie
Ilustracje Zofii Stryjeńskiej
Ilustracje Zofii Stryjeńskiej do Trenów Jana Kochanowskiego nie wyglądają na
obrazy, których tematem jest śmierć. Mogłyby raczej być ilustracjami do bajek,
mitów czy legend. Z przekazu historycznoliterackiego wiemy, że córka Jana
Kochanowskiego – bohaterka jego cyklu trenów – rzeczywiście zmarła. Świadczy
też o tym zaznaczony na obu ilustracjach jej grób. Natomiast inne motywy
wskazują raczej na lekkość, na stan wyzwolenia, w jakim się znalazła. Są to latające
wokół niej ptaki, motyle, łuk tęczowy, po którym zdaje się kroczyć. Wszystkie te
elementy symbolizują z jednej strony przemijanie, ale z drugiej łączą się z życiem.
Zbigniew Morsztyn Do trupa
Zbigniew Morsztyn kontrastuje w swoim wierszu postać człowieka zakochanego
i człowieka zmarłego. Zwykle czytamy ten utwór w porządku, który narzuca tekst,
sugerującym, że miłość upodabnia człowieka do osoby nieżyjącej. Natomiast
barokowa poetyka oksymoronu pozwala także odwrócić tę zależność i wskazać, że
to nieboszczyk, trup jest podobny do osoby zakochanej. To groteskowe
przesunięcie znaczeń, ma wskazać na zwyczajność śmierci, pozwolić przeżyć ją
bez lęku.
Miron Białoszewski Śmierć
Białoszewski pokazuje śmierć podobnie, jak ma to miejsce w jasełkach. Jest ona
tylko śmieszną figurą z otwartą „japą”. Takie wizje śmierci, czerpane z jarmarcznej
literatury średniowiecza, pozwalają ośmieszyć postać śmierci i sprowadzić ją
jedynie do groteskowej figury, niegroźnego elementu spektaklu, jakim jest życie
ludzkie.
Podsumowanie
Groteskowość w ukazywaniu śmierci pozwala na jej oswojenie, pozbawia ją grozy.
Nie jest ona już momentem kary, ale czymś, co wcale nie musi przerażać. To stara
retoryczna metoda wyśmiewania przeciwnika, z którym i tak nie można wygrać.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
182
Zadanie 3.6.
Teksty ikoniczne
Jakie wizje miasta można odnaleźć w sztuce i literaturze? Omów zagadnienie,
odwołując się do obrazu Paryż widziany z okna Marca Chagalla oraz wybranych
utworów literackich.
Marc Chagall*, Paryż widziany z okna, 1913, Guggenheim Museum w Nowym Jorku.
* Marc Chagall – wym. /mark szagal/
183
Zadanie 3.6.
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego […]
i uniwersalne.
Pojęcia i terminy
•
•
•
miasto
cywilizacja
nadrealizm
Zdający powinien w ukierunkowany sposób omówić obraz Marca Chagalla – zinterpretować
przedstawioną na nim wizję miasta. Ponadto powinien odwołać się do różnych wizji miasta
przedstawianych w literaturze. Może odwołać się do tekstów literackich, w których miasto
jest przestrzenią przyjazną człowiekowi i pełni funkcję locus amoenus (miejsca
przyjemnego), lub/i takich, gdzie miasto ma siłę niszczącą, jest przerażające – pełni funkcję
locus horridus (miejsca strasznego).
184
Zadanie 3.6.
Niektóre miasta europejskie w epoce nowożytnej stały się nie tylko miejscem pracy
i zamieszkiwania ludności, lecz także ważnymi centrami rozwoju kultury i sztuki.
Postawienie tezy
W wielu tekstach kultury miasto zostało przedstawione jako miejsce piękne.
Argumentacja
• Na obrazie Chagalla pokazany jest pejzaż miejski – Paryż widziany przez okno
kamienicy. W jego centrum znajduje się Wieża Eiffela – ówczesny symbol
nowoczesności, otoczona kamienicami. Miasto jest kolorowe, rozświetlone
jasnymi łunami. Jego mieszkańcy zatracają w nim poczucie realności: kolejka
porusza się niezgodnie z zasadami grawitacji, także spacerowicze unoszą się
w powietrzu. W pejzaż miejski harmonijnie wkomponowuje się też przyroda
(kwiaty w wazonie i kot z ludzką twarzą na parapecie). Barwy są utrzymane
w tonacji ciepłej, okno ma tęczowe ramy. Przedstawiona na pierwszym planie
postać ma dwie twarze (a na jej ręce umieszczony został niczym stygmat
symbol miłości – małe serduszko). Chagall pokazał piękny, nowoczesny
i jednocześnie surrealistyczny obraz Paryża.
• Paryż, jako miasto piękne i nowoczesne, pokazany jest także w Lalce
Bolesława Prusa. Wizerunek ten przedstawiony jest jako owoc pracy
człowieka – „skała ludzkiego wyrobu”.
•
Bardzo podobne, nastawione na estetykę widzenie miasta można odnaleźć
w niektórych opowiadaniach Brunona Schulz z tomu Sklepy cynamonowe.
Miasto to posiada swój genius loci, jest dla Schulza tworem o charakterze
legendowym.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Podobną kreację miasta odnaleźć można w wierszu Jechać do Lwowa Adama Odwołanie do
Zagajewskiego, który również stosuje mitologizację miasta, jako przestrzeni, wybranego
tekstu
do której się wraca.
literackiego.
Podsumowanie
Dzieła malarskie i literackie uwieczniają przestrzeń miejską. Jest ona w nich
przedmiotem artystycznej kreacji, podobnie jak i inne elementy świata
przedstawionego.
•
Zadanie 3.6.
185
Wstęp
• Wpływ miasta na kształtowanie się tożsamości artystycznej twórców.
• Artyści często poddają tę przestrzeń krytyce.
Rozwinięcie
• Miasto to przestrzeń, która może wpływać na człowieka destruktywnie.
• Na obrazie Chagalla pokazany jest Paryż. Wszystko jest tu nieuporządkowane
i chaotyczne. Nad całością góruje koszmarnie brzydka konstrukcja Wieży
Eiffela. Ludzie w tym mieście zatracają poczucie sensu własnego życia,
trwając poza kontekstem sił przyrody, są rozdwojeni (postać na obrazie ma
dwie twarze), unoszą się w powietrzu. Nawet kot to jakiś dziwoląg – jest
zielony i ma jakby ludzką twarz. Chagall pokazał, jak miasto może
destruktywnie oddziaływać na człowieka.
• Miasto jako miejsce martyrologii i doświadczanego cierpienia pokazane jest
w Dziadach cz. III Adama Mickiewicza. Tu prześladowana jest przez carat
patriotyczna polska młodzież, tu także jest więziona i zesłana na Syberię.
• Miasto jest w literaturze ukazane również jako miejsce, gdzie może dokonać
się destrukcja
moralna
(fałsz miejskiego
życia,
materializm,
uprzedmiotowienie relacji międzyludzkich). Wszystko to dostrzec można np.
w powieści Ojciec Goriot Honoriusza Balzaca.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
• Miasto jako ucieleśnienie brzydoty (ciemne zaułki i zapuszczone kamienice) Odwołanie do
i miejsce zbrodni ukazane zostało np. w powieści Zbrodnia i kara Fiodora wybranego
tekstu
Dostojewskiego.
literackiego.
Podsumowanie
Miasto staje się w sztuce nowoczesnej obiektem krytyki. Jest molochem,
przestrzenią opresyjną, generującą dla egzystencji nieprzyjazny kontekst.
186
Zadanie 3.7.
Teksty ikoniczne
Czy praca może być interesującym motywem tekstu kultury? Rozważ problem
na podstawie obrazu Jean-François Milleta Zbierające kłosy i wybranych utworów
literackich.
Jean-François Millet*, Zbierające kłosy, 1857, Musée d'Orsay w Paryżu.
*Jean-François Millet – wym. /żą fransua mile/
187
Zadanie 3.7.
i uniwersalne.
(gimnazjum)
i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów […] społeczeństwo).
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
praca
motyw
realizm
pozytywizm
Zadaniem ucznia jest zajęcie stanowiska wobec problemu: czy zwykła praca może być
interesującym motywem tekstu kultury. Uczeń może odpowiedzieć na postawione pytanie
twierdząco, negująco lub dyskursywnie. Powinien jednocześnie określić przyczyny
zainteresowania twórców motywem pracy oraz różne sposoby jej potraktowania; jako trudu
i niebezpieczeństwa lub jako źródła satysfakcji. W wypowiedzi konieczne jest dokonanie
analizy i interpretacji obrazu Jean-François Milleta, ważne znaczenie ma również trafny
dobór, co najmniej dwóch, tekstów literackich ilustrujących omawiane zagadnienie.
188
Zadanie 3.7.
1. Obraz Jean-François Milleta Zbierające kłosy przedstawia prace na polu.
Pozornie widok jest spokojny, wręcz sielankowy: pogodne niebo, uwijający się
żniwiarze, załadowany wóz, olbrzymie stogi – wszystko to kojarzy się
z dostatkiem i obfitością darów natury. Wrażenie to wzmacnia kolorystyka
obrazu w odcieniach żółci, zalany słońcem krajobraz i postacie pracujących,
jaśniejące w oddali chaty. Uważny obserwator zauważy jednak istotne
szczegóły: trzy postacie na pierwszym planie to ubogie kobiety, które nie
uczestniczą w żniwach, ale zbierają pozostałe na polu kłosy – jedyny plon. Są
nędznie ubrane, ogorzałe od słońca i zgięte nisko, aby nie pominąć żadnego
kłosa, który pozwoli im przetrwać zimę. Wieśniaczki na pierwszym planie to
motyw, który rozbijając idylliczną wymowę obrazu, intryguje i zmusza do
refleksji nad ciężkim losem najbiedniejszych.
2. Praca na polu jest tematem utworu Szymona Szymonowica Żeńcy. Tekst został
wydany w zbiorze Sielanki, ale niewiele ma wspólnego z tytułowym gatunkiem.
Obraz wsi przedstawiony przez poetę jest realistyczny: to trud żeńców
i okrucieństwo pilnującego pracowników Starosty, ciężka praca trwająca od
świtu do zmierzchu.
3. Praca, która niesie ze sobą zarówno trud i niebezpieczeństwo, jak i satysfakcję
wraz z szansą na lepsze życie została przedstawiona w utworze Bolesława Prusa
Powracająca fala. Opowiadanie opisuje wydarzenia związane z rozwojem
przemysłu włókienniczego na polskich ziemiach. Dla pracowników fabryki
Adlera ciężka i wyczerpują praca jest jedyną szansą na godne życie. Jeden
z utalentowanych robotników, Kazimierz Gosławski, poświęca talent i siły, aby
pomnażać majątek właściciela, a w przyszłości spełnić marzenie o własnym
warsztacie. Dla właściciela pracownicy to jedynie tania siła robocza, której
zdrowie i życie jest drugorzędne wobec możliwych do osiągnięcia zysków.
Podsumowanie
Obrazy pracy są interesujące, bo kierują uwagę odbiorcy na istotne kwestie
społeczne. Problem pracy jest nieustannie aktualny, dlatego zajmuje odbiorcę bez
względu na to, czy został ukazany w utworze jemu współczesnym, czy też
powstałym wiele wieków temu.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.7.
189
Pytanie
Dla kogo praca może być interesującym motywem tekstu kultury?
Teza
Praca jest interesującym motywem szczególnie dla twórców epoki pozytywizmu.
Odwołanie do
Rozwinięcie
• powieść Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem: kult pracy w rodzie wybranych
tekstów
Bohatyrowiczów
literackich.
• powieść Bolesława Prusa Lalka: praca jako wartość nobilitująca człowieka
(Ochocki, Henryk Szlangbaum)
• powieść Emila Zoli Germinal: praca jako paradoks: wartość pożądana,
a jednocześnie zjawisko niszczące robotników
• obraz Jeana-François Milleta jest przykładem malarstwa realistycznego, Odwołanie do
w którym pojawiały się nieobecne wcześniej w sztuce motywy, np. ludzi załączonego
pracujących. To kierunek zgodny z postulatami polskich pozytywistów, tekstu.
przedstawiającymi pracę jako wartość. Wartość wynikająca z pracy jest
podstawowym elementem filozofii organicystycznej i to poprzez pracę należy
zmieniać społeczeństwo.
Podsumowanie
W literaturze pozytywistycznej praca jest prezentowana jako wartość, które nadaje
sens ludzkiemu życiu i buduje nowoczesne społeczeństwo.
190
Zadanie 3.8.
Teksty ikoniczne
Czemu służą przedstawienia przyrody w tekstach kultury? Omów zagadnienie,
odwołując się do obrazu Bociany Józefa Chełmońskiego oraz wybranych utworów
literackich.
Józef Chełmoński, Bociany, 1900, Muzeum Narodowe w Warszawie.
191
Zadanie 3.8.
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
•
•
przyroda
natura
rytm życia
harmonia, realizm
symbol
metafizyka
Zdający powinien omówić obraz Chełmońskiego, podkreślając, że malarz w realistyczny
sposób ukazał na nim wielorakie związki człowieka z przyrodą realizujące się podczas pracy
w polu i odpoczynku. Ponadto zagadnienie różnych znaczeń przypisywanych przyrodzie
należy rozwinąć poprzez odwołania do co najmniej dwóch utworów literackich.
192
Zadanie 3.8.
Wstęp
• integralność człowieka i natury
• przekonanie artystów o ważności kontaktu człowieka z przyrodą
Teza
Przyroda bywa ukazywana przez artystów jako naturalne środowisko człowieka.
W takim ujęciu zjawiska przyrodnicze, w szczególności cykliczność rytmu życia,
mają decydujący wpływ na jego życie.
Argumentacja
a) Rodzajowa scena z życia polskich chłopów na obrazie Józefa
Chełmońskiego:
• codzienność mieszkańców polskiej wsi – wiosenna orka (przerwa na
zjedzenie posiłku)
• realizm przedstawienia – prawdziwość postaci umieszczonych w centrum
obrazu (siedzący na trawie chłop o spracowanych rękach, zmęczonej
twarzy i brudnych, czarnych od ziemi nogach zadziera do góry głowę
i patrzy na krążące nad polem bociany; stojący obok chłopiec także
obserwuje z ciekawością ptaki)
• bociany na niebie jako charakterystyczny element polskiego pejzażu – ptak,
który cieszył się na wsi polskiej wielkim szacunkiem
• inne szczegóły wiejskiego pejzażu to odpoczywająca zaprzężona do radła
para chudych wołów na zaoranej ziemi (prawa strona obrazu); rząd krytych
strzechą chałup w oddali oraz samotne drzewo z bocianim gniazdem.
b) Życie w zgodzie z naturą w młodopolskiej powieści Chłopi Władysława
Stanisława Reymonta:
• zależność prac i obowiązków ludzi oraz odpoczynku od pór roku
• powtarzalność rytmu narodzin i śmierci w otaczającej ludzi przyrodzie
• silny związek bohaterów z ziemią (żywicielką, ale i kryterium
wartościowania człowieka)
• naturalna religijność mieszkańców Lipiec (przyroda znakiem obecności
Boga na ziemi) – cykl naturalny uzgodniony z cyklem roku liturgicznego.
c) Harmonia między człowiekiem a naturą w powieści Nad Niemnem Elizy
Orzeszkowej:
• wpływ opisów przyrody na wymowę utworu (bogactwo życia natury
towarzyszącej człowiekowi i obficie go obdarowującej; oddalenie od
naturalnych praw przyczyną nieszczęść bohaterów, np. Teofila Różyca czy
Emilii Korczyńskiej)
• występowanie zjawisk przyrodniczych jako komentarz do zachowań
bohaterów (np. burza na Niemnie, skwar w czasie żniw)
• szczególna rola Niemna – rzeki rodzimej.
Podsumowanie
Reprezentujący różne okresy w dziejach kultury artyści podkreślali w swoich
dziełach, że człowiek żyjący blisko natury rytm swojego życia podporządkowuje
jej prawom.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.8.
193
Wstęp
Przyroda nie jest tylko tłem dla rozgrywających się wydarzeń. Niesie ona ze sobą
bogactwo samoistnych znaczeń.
Rozwinięcie
1. Mistyczny związek człowieka z przyrodą na obrazie Józefa Chełmońskiego:
• wpatrzenie mężczyzny i chłopca w niebo, w bociany, które wg mądrości
ludowej przynoszą spokój, szczęście, oczyszczają świat ze zła i są
symbolem życia
• realistyczne ujęcie sceny rodzajowej z życia polskiej wsi pretekstem do
uzmysłowienia przez oglądającego ciężkiej doli chłopa (znaki –
spracowane ręce, ubrudzone ziemią stopy, opalone słońcem twarze),
tęskniącego, a może marzącego o lekkości i wolności bocianów
• naturalizm przedstawienia dwóch postaci, ich prostota, nie pozbawia ich
wymiaru metafizycznego – zapatrzenie w przestrzeń
• wymowne zastosowanie w przedstawieniu tzw. zimnych barw (błękitu
i zieleni)
• znaczenie realistycznie ukazanej pary wołów, która zatrzymała się na
zaoranej ziemi, aby odpocząć od ciężkiej pracy i nabrać sił, tak jak
człowiek.
2. Metafizyczna nastrojowość rozbudowanych obrazów przyrody w Gloria
victis Elizy Orzeszkowej:
• przyznanie roli baśniowego narratora przyrodzie w utworze jako
świadomy, przemyślany zabieg pisarki (wiatr toczy dialog
z upersonifikowanym lasem, później tę funkcję przejmuje stary i potężny
dąb, ponieważ już tylko przyroda pamięta o wydarzeniach powstania 1863
roku)
• ochrona pamiątek po powstańcach, pilnowanie tajemnic ludzi poległych
w walkach oraz rozgłaszanie heroicznych czynów powstańców przez
przyrodę
• pełnienie przez opisy żywej natury funkcji spajającej kolejne epizody (rola
kompozycyjna).
3. Metaforyczny i symboliczny wymiar natury w liryku Adama Mickiewicza
Nad wodą wielką i czystą:
• obraz przyrody jako punkt wyjścia do rozważań na temat poetyckiego „ja”
• utożsamienie się poety z wodą jeziora, która jako wielka i czysta – potrafi
odbijać niewyrażalne
• symboliczne powtórzenia (nieustanny ruch), wyrażające pogodzenie się
poety z przemijaniem oraz akceptację życia
• krótkotrwały charakter burzy, która zakłóca gwałtownie panujący spokój
w przyrodzie i wnętrzu człowieka.
Podsumowanie
Dzięki obrazom przyrody twórcy kultury wyrażają i przybliżają złożone treści
dotyczące ludzi. Szukają w niej ekwiwalentów przeżyć i strażników pamięci.
Odwołanie
do załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
194
Zadanie 3.9.
Teksty ikoniczne
Różne przedstawienia ludobójstwa w tekstach kultury XX wieku. Omów zagadnienie
na podstawie obrazu Jerzego Krawczyka oraz wybranych tekstów literackich.
Jerzy Krawczyk, Przesyłka bez wartości, 1964, Muzeum Sztuki w Łodzi.
195
Zadanie 3.9.
egzystencjalne […] śmierć, cierpienie, lęk […] (gimnazjum)
i uniwersalne.
1.1. tworzy spójne wypowiedzi ustne […] opis dzieł sztuki […] (gimnazjum)
1.1. tworzy dłuższy tekst […] mówiony […] zgodnie z podstawowymi regułami jego organizacji,
(gimnazjum)
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
obraz zbrodni ukazany w literaturze
pamięć
literatura o Zagładzie
wojna
Zdający powinien omówić obraz Jerzego Krawczyka, zwracając uwagę na masowe
uprzedmiotowienie pokazanych na nim anonimowych postaci (podkreśla to tytuł dzieła).
Ponadto zagadnienie różnych przedstawień ludobójstwa należy rozwinąć na podstawie co
najmniej dwóch utworów literackich powstałych w XX wieku.
196
Zadanie 3.9.
Wstęp
Termin ludobójstwa pojawił się w wieku XX. Szczególnym i bezprecedensowym
rodzajem ludobójstwa była jednak zagłada Żydów (1939-1945), która dokonana
została w sposób masowy.
Rozwinięcie
• Na obrazie Jerzego Krawczyka przedstawieni są Żydzi. Autor symbolicznie
zamyka ich w paczce. Czyni w ten sposób aluzję do sposobu transportowania
Żydów z gett do obozów zagłady. Ludzie ci byli przewożeni koleją
w bydlęcych wagonach. Dla oprawców nie mieli oni żadnej wartości. Zostało
im odebrane ich człowieczeństwo i mieli być wszyscy zlikwidowani. Wszyscy
mężczyźni na obrazie mają brody i pejsy, mają też nakrycia głowy. Są to więc
Żydzi religijni, którzy zamyśleni, jakby zastygli biernie podążają ku swemu
przeznaczeniu, którym jest zagłada. Z analizy obrazu można także
wnioskować, kto zamknął ich w tej paczce – widać litery napisane gotykiem
oraz pieczątkę z godłem III Rzeszy. Sprawcami tej tragedii byli niemieccy
naziści. Autor obrazu posłużył się techniką realistyczną (choć samo dzieło jest
symbolem), niektóre postacie wyglądają jak wycięte ze starej fotografii, kolory
są ciemne, przytłumione. Wszystko to wywołuje nastrój smutku i powagi.
• O ludobójstwie, którym była Zagłada, opowiadają w literaturze świadkowie
tych faktów, np. Tadeusz Borowski w opowiadaniach oświęcimskich. Autor
był więźniem obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Zagłada przedstawiona
jest w nich jako hekatomba, co podkreśla sposób opisu.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Przygnębiające opisy ludobójstwa odnaleźć można w prozie żydowskich
autorek piszących po polsku, np. Idy Fink, która oddaje grozę Holokaustu
poprzez przedstawienie przeżyć dwóch młodych dziewczyn uciekających ze
Lwowa (Podróż).
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Ciekawe są najnowsze realizacje tej tematyki w literaturze. Wskazać tu można
np. powieść Noc żywych Żydów Igora Ostachowicza lub Żydówek nie
obsługujemy Mariusza Sieniewicza. W obu wypadkach pokazana jest
współczesność i wpływ na nią Zagłady. Obydwaj autorzy sięgają po
konwencję groteski i elementy z porządku kultury popularnej. Zagłada jest
zjawiskiem kulturowym, które nadal oddziałuje na współczesnych.
Podsumowanie
Ludobójstwo jest katastroficznym doświadczeniem cywilizacyjnym, którego
artyści będący jego świadkami nie mogli nie utrwalić w swoich dziełach.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
•
•
Zadanie 3.9.
197
Wstęp
Nigdy do czasów drugiej wojny światowej w historii cywilizacji nie było
ludobójstwa dokonanego w sposób tak masowy. To dopiero hitlerowcy
wybudowali w Polsce fabryki śmierci (m.in. Treblinka, Auschwitz, Bełżec,
Sobibór) i wymordowali w nich sześć milionów Polaków, Żydów oraz innych
obywateli okupowanych państw z całej Europy. Wiele tekstów kultury dotyka tego
zagadnienia, choć rozmiar dokonanej zbrodni był tak ogromny, że nie wszyscy
twórcy potrafili opisać ją wprost.
Rozwinięcie
1. Ofiarami Zagłady byli między innymi Żydzi, na obrazie Krawczyka są
przedstawieni jako ludzie zamknięci w paczce owiniętej sznurem, przypominają
rzeczy – nieme i zastygłe posągi. Ich usytuowanie może kojarzyć się ze sceną
oczekiwania na śmierć (Żydzi siedzą nieruchomo jak w bydlęcych wagonach
lub barakach getta). Obraz jest smutny, kolory użyte przez artystę ciemne
i przygnębiające – oddają nastrój tamtego czasu: tragiczność i brak nadziei.
2. W literaturze polskiej o Zagładzie mówią jej ofiary. To opisy z czasu, gdy była
rzeczywistością aktualną. Również później pisało o tym wielu twórców, dając
w ten sposób świadectwo o widzianych efektach zbrodni, czy wysłuchując
relacji o niej. Przykładem takiego świadectwa są Medaliony. W tomie
opowiadań Zofii Nałkowskiej padają ważne słowa: „ludzie ludziom zgotowali
ten los”. Jest to głos pisarki, która jako członek Komisji ds. Badania Zbrodni
Hitlerowskich była obecna przy zbieraniu relacji z Auschwitz. W beznamiętny
sposób, bez odautorskiego komentarza, wprowadza nas w świat pełen zła, jakby
w piekielną otchłań. Krótkie, reportażowe teksty mają pokazać bezmiar
ludobójstwa, któremu poddani zostali wszyscy uznani za nieprzyjaciół.
Ludobójstwo rozumiane jest tutaj nie tylko jako unicestwienie fizyczne, ale też
odebranie ludzkiej godności, ludzkich cech.
3. Także liryka stała się formą upamiętnienia Zagłady. Wzruszające są pisane na
ten temat wiersze polskich świadków zbrodni ludobójstwa: Tadeusza
Różewicza (Warkoczyk, Ocalony, Lament) czy Zbigniewa Herberta (U wrót
doliny). Pokazane są tam ich najgłębsze przeżycia wewnętrzne, reakcje na to, co
działo się z ludźmi podczas wojny. Obiektem opisu mogą być przedmioty, które
pozostały po ofiarach – splot włosów, kanarek, przedmioty codziennego użytku
– stają się one punktem wyjścia do głębokiej refleksji intelektualnej. Niektóre
z wierszy mówią o dokonanych zbrodniach wprost: „ocalałem / prowadzony na
rzeź”, w innych dramatyczny przekaz kryje się w głębokich znaczeniach
metafor: „Okaleczony nie widziałem / ani nieba ani róży”.
Podsumowanie
Ludobójstwo jest dla człowieka doświadczeniem ekstremalnym. Stąd często tych,
którzy przeżyli hekatombę II wojny światowej, nazywa się pokoleniem porażonym
wojną. To porażenie widać w twórczości, która albo nie potrafi wyrazić ogromu
zbrodni, nie może jej jakościowo określić, albo przeradza się w lament nad tymi,
którzy odeszli. Historia ludobójstwa nie kończy się jednak na II wojnie światowej
i trwa do dzisiaj, czego przykładem była choćby wojna na Bałkanach czy
odbywające się na naszych oczach męczeństwo chrześcijan w Nigerii, Iraku i Syrii.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranych
tekstów
literackich.
198
Zadanie 3.10.
Teksty ikoniczne
W jaki sposób w tekstach kultury może być przedstawiane piękno zwykłych rzeczy?
Omów zagadnienie, odnosząc się do obrazu Mleczarka Johannesa Vermeera oraz
wybranych utworów literackich.
Johannes Vermeer*, Mleczarka, 1657-1658, Rijksmuseum w Amsterdamie.
* Johannes Vermeer – wym. /johanes fermijer/
199
Zadanie 3.10.
Pojęcia i terminy
•
•
•
ponadczasowość
uniwersalność
utrwalanie codzienności
Zdający powinien omówić obraz Vermeera, podkreślając, że malarz wyeksponował na nim
codzienną czynność (przygotowywanie posiłku), przez co podkreślił jej znaczenie w życiu
człowieka oraz uwiecznił w malarskim arcydziele piękno zwykłych rzeczy: gestów,
skupienia, ciszy, przedmiotów codziennego użytku. Zagadnienie utrwalania w tekstach
kultury „pospolitości” należy rozwinąć poprzez odwołania do co najmniej dwóch wybranych
200
Zadanie 3.10.
Wstęp
Codzienność, choć postulowana jako temat dzieł sztuki już w starożytności, nie
przeniknęła wówczas do świadomości artystów. Przedstawiano raczej życie warstw
wyższych, natomiast zwyczajność kojarzona z pospolitością rzadko przedostawała
się do literatury i sztuki. Przedstawianiem rzeczy zwykłych: codziennych
czynności, przedmiotów otaczających człowieka, scen z życia i pracy
zainteresowano się w XIX wieku, w czasach realizmu.
Rozwinięcie
Można wskazać różne przyczyny i sposoby eksponowania piękna zwykłych
przedmiotów i czynności w dziełach sztuki i w utworach literackich:
1. Mleczarka Vermeera:
• bohaterką obrazu jest prosta kobieta. Jej ubiór składa się z żółtego kaftana,
czerwonej spódnicy, granatowego fartucha oraz białego czepca
• kobieta przygotowuje posiłek – przelewa mleko z glinianego dzbanka do
szerokiego naczynia, tematem obrazu jest więc zwykła, codzienna
czynność, ale odnosząca się do rzeczy wiecznych, powtarzanych
nieustannie, będących istotą życia
• mleczarka znajduje się w ubogo wyposażonym pomieszczeniu, przy
niedużym stole przykrytym zielonkawym obrusem. Malarz wyeksponował
na nim chleb (codzienny pokarm)
• utrwalając codzienność, artysta afirmuje piękno codziennych,
niepozornych czynności, przez co podkreśla ich znaczenie dla człowieka
(nalewanie mleka oznacza tu żywienie, karmienie)
• Vermeer pokazuje trwanie w wieczności takich chwil, jak skupienie, cisza,
gest ręki, czynność powtarzana od zawsze.
2. Chłopi Władysława Reymonta:
• przedstawienie zwyczajnych zajęć chłopskich – prac: orka, zasiew,
zbieranie plonów, doglądanie inwentarza i rozrywek: spotkania
w karczmie, zabawy
• Reymont pokazuje, że codzienność jest elementem nieodzownym
rzeczywistości, że prowadzi ona od święta do święta, przez co czas staje
się przestrzenią sakralną.
3. Cykl Jeżycjada Małgorzaty Musierowicz:
• wprowadzenie czytelnika w świat codziennych problemów rodziny
Borejków, ale podobnie jak u Vermeera powtarzanych cyklicznie
i przeradzających się w wieczność
• nieheroiczność codzienności jako temat literatury
• możliwość utożsamienia się z egzystencją przeciętnej poznańskiej rodziny
• literatura jako zwierciadło – oglądamy w nim siebie samych.
Wnioski
• Codzienność jako istotna część życia każdego człowieka, która musi odnaleźć
swoje miejsce także w sztuce.
• Inspiracje artystyczne codziennością naturalnym przejawem poszukiwań jej
sensu i wartości w perspektywie bieżących problemów człowieka oraz
przemijającego życia.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.10.
201
Wstęp
Codzienność jako zjawiska charakterystycznego dla literatury i sztuki epoki
pozytywizmu – realizm, jak i dla epok wcześniejszych – starożytności (Horacy)
i renesansu (Jan Kochanowski).
Teza
Artyści, utrwalając codzienność, nobilitują życie zwykłych ludzi.
Argumenty
1. Nobilitacja zwykłej kobiety – mleczarki na obrazie Jana Vermeera:
• obraz przedstawia prostą kobietę, przelewającą mleko z dzbana do
szerokiego glinianego garnka. Postać mleczarki jest wyeksponowana
dzięki światłu. Kobieta powtarzaną zapewne codziennie czynność
wykonuje z dużym skupieniem, w jej geście można dostrzec delikatność,
ostrożność, opanowanie
• na stole, przy którym stoi mleczarka, znajdują się koszyk, chleb, bułki,
dzbanki. Zostały one oświetlone, przez co uzyskały rangę szczegółów
istotnie przyczyniających się do ekspozycji tematu
• uchwycenie codzienności przez holenderskiego malarza jest inspiracją do
refleksji na temat wartości, piękna i niezwykłości zwykłego ludzkiego
życia
• w jednym ze swoich wierszy (Vermeer) Wisława Szymborska,
w nawiązaniu do tego obrazu stwierdza, że takie malarstwo, które potrafi
utrwalić na wieczność codzienne czynności nadaje światu sens.
2. Nobilitacja codziennego życia trędowatego Lebbroso w Wieży Gustawa
Herlinga Grudzińskiego:
• główny bohater opowiadania – odseparowany od świata w wieży,
trędowaty Lebbroso życie spędza na wykonywaniu codziennych,
prozaicznych czynności (wyplata koszyki, pielęgnuje kwiaty) i modlitwie
• sakralizacja postaci dzięki odniesieniu do sytuacji biblijnego Hioba oraz
cierpień Chrystusa (krzyż zawieszony w celi Lebbroso)
• codzienność Lebbroso, w której odnajdujemy znaki wieczności sama dąży
do zapisania się w wieczności.
3. Nobilitacja życia wiejskiej gromady w Chłopach Reymonta:
• codzienne czynności, związane z uprawą ziemi i doglądaniem inwentarza,
wtopione w rytm zmieniających się pór roku oraz rok liturgiczny, wpisują
się w odwieczny ład istnienia, jego sakralny porządek
• codzienność Lipiec jest istotną tkanką życia społecznego wsi. Przeżywanie
tej codzienności w zgodzie ze swoim statusem społecznym jest zadaniem,
które zostało powierzone każdemu człowiekowi
• istotą dzieła Reymonta jest utrwalanie tej codzienności, przenoszenie jej
w wieczność.
Wnioski
• Utrwalanie codzienności w sztuce pozwala dostrzec wartość i sens każdego
ludzkiego istnienia.
• Codzienność może być niewyczerpanym źródłem inspiracji artystycznych ze
względu na jej bliskość najbardziej powszechnym doświadczeniom ludzkim.
Odwołanie się
do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
202
Zadanie 3.11.
Teksty ikoniczne
Czemu może służyć deformacja rzeczywistości dokonywana w tekstach kultury? Omów
zagadnienie, odnosząc się do załączonego obrazu Bronisława Wojciecha Linkego oraz
wybranych utworów literackich.
Bronisław Wojciech Linke, Autobus, 1959–1961, Muzeum Narodowe w Warszawie.
203
Zadanie 3.11.
i uniwersalne.
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
deformacja
groteska
nadrealizm
perswazja
Zdający powinien omówić obraz Linkego, zwracając uwagę na groteskową deformację
przedstawionej na nim rzeczywistości (społeczeństwa) służącą podkreśleniu jej wybranych
cech i – poprzez to – wydobyciu ukrytej prawdy. Ponadto zagadnienie deformacji
rzeczywistości przez artystów należy poszerzyć poprzez odwołania do co najmniej dwóch
204
Zadanie 3.11.
Wstęp
Sztuka powinna wypowiadać się tak, aby kształtować coraz lepszego moralnie
człowieka. Stąd bardzo ważną kwestią są stawiane jej zadania dydaktyczne. Sztuka
ma zmieniać świat, stawiać mu trudne nieraz pytania, diagnozować rzeczywistość.
Teza
Deformacja rzeczywistości może służyć ukazaniu jej mankamentów, przez co pełni
zadania dydaktyczne.
Uzasadnienie
1. Obraz Bronisława Wojciecha Linkego Autobus:
• nierzeczywistość otwartej przestrzeni autobusu
• symboliczne zdjęcie ściany i dachu – dostanie się do wnętrza pędzącej
rzeczywistości, próba przedstawienia społeczeństwa jako spojonego
jednym celem konglomeratu
• żywe barwy autobusu (symbolu systemu, społeczeństwa, ram kultury)
zestawione z bladością (trupią bladością) pojedynczych twarzy
• interpretacja zbioru pasażerów: są to postaci żyjące (kolorowe ubrania)
i ich demony, upiory, koszmary z przeszłości (postaci efemeryczne)
• stąd wniosek, że człowiek jest sumą swoich historii, zostaje
niejednokrotnie wpisany w kontekst, który nie jest jego wyborem
(rzeczywistość autobusu).
2. Miron Białoszewski Ja stróż latarnik nadaję z mrówkowca:
• doświadczenie biograficzne Białoszewskiego – przeprowadzka do
wieżowca
• poczucie wyobcowania ze społeczności blokowej
• apel do czytelnika o stworzenie relacji nie zbiorowych, ale personalnych,
(„ale nie omińmy”) mimo nieuniknionego upływu życia („Mińmy”)
• artysta jako osoba, która dostrzega nienormalność życia w świecie,
w którym wszystko dzieje się w rzeczywistości jakby na scenie – wobec
innych ludzi (inne wiersze dotyczące mieszkania w bloku)
• Białoszewski sprzeciwiający się niemal siłowemu umieszczeniu go
w sytuacji podobnej do pasażerów na obrazie Linkego
• deformacja obrazu mrówkowca służy wyolbrzymieniu tych jego cech,
które dehumanizują mieszkańców, upodobniając i ich do owadów.
3. Marcin Świetlicki McDonald's:
• uprzedmiotowienie jednostki
• kultura masowa oddziałująca na życie człowieka poprzez wpisanie go
w kontekst nieestetycznej codzienności („Czasami bywam hamburgerem”)
• podobna do obrazu Linkego wiwisekcja życia – ukazanie elementów
konstruujących życie (przekrój)
• deformacja w celu zmetaforyzowanego pokazania zranień, jakie odnosi
współczesny poeta, człowiek wpisany w popkulturę.
Podsumowanie
Współczesna cywilizacja często uprzedmiotawia człowieka. Sztuka ma się temu
sprzeciwiać, będąc głosem w obronie indywidualności i niezależności jednostki.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.11.
205
Wstęp
Deformacja to jeden ze środków artystycznego wyrazu służący do podkreślenia
ukrytych cech tego, co widzialne.
Teza
Wyolbrzymienie pewnych cech, zmiana naturalnych proporcji, pozwala na
odkrycie prawdy o analizowanych elementach rzeczywistości.
Uzasadnienie
1. Bronisław Wojciech Linke Autobus:
• odsłonięcie przestrzeni autobusu pozwala na wgląd w obręb zamkniętych
społeczności
• metafora autobusu (przewożący ludzi, przemieszczający się w czasie
i przestrzeni) ma wyrazić stałą zmienność ludzkiego losu
• podróż jaką jest życie przeżywamy w towarzystwie innych ludzi
• tego towarzystwa sobie nie wybieramy
• towarzyszą nam także „duchy przodków” – w sensie negatywnym
i pozytywnym (postaci trupioblade na obrazie).
2. Witold Gombrowicz Ferdydurke:
• deformacja stosunków społecznych w domu Młodziaków – krytyka
pozornego liberalizmu obyczajowego
• brak konwenansów staje się nowym konwenansem
• niestosowność w zachowaniu, gdy osoby dojrzałe przekraczają normy
społeczne, prowadzi do sytuacji groteskowych
• komizm sielanki za wszelką cenę widać również w przypadku majątku
Hurleckich
• życie ziemiańskie poddane zabiegom deformacji (sytuacja z parobkiem)
pokazuje inną (groteskową) możliwość realizacji motywu dworku
szlacheckiego – centrum polszczyzny (Soplicowo, Nawłoć).
3. Bolesław Leśmian Garbus:
• deformacja rozumiana jako kalectwo jest punktem wyjścia sytuacji
lirycznej
• garb powszechnie jest uważany za metaforę kalectwa i ciężaru, u Leśmiana
zaś jest on atrybutem mającym wartość dodatnią
• bohater liryczny wiersza – wielbłąd – zawdzięcza swoją egzystencję
paradoksalnie właśnie garbowi
• garb przeżywa swojego „nosiciela”, gdyż, jak się okazuje, to co nas
niszczy, jest nam zawadą, przeżywa naszą egzystencję, dodatkowo karmiąc
nasze życie, zapewniając tej egzystencji sens
• to motyw umocowany w kulturze, która kazała w trudach sięgać
doskonałości
• ostatecznie ten, który garb nosił, nazwany zostaje „leniem” – jest
niedoceniony nawet po śmierci.
Podsumowanie
Wprowadzenie groteskowej deformacji rzeczywistości, odwrócenie porządku
(często także logicznego), pozwala zobaczyć „drugą stronę” rzeczy. Świat rządzi
się pozorami i dopiero jego otwarcie, pokazanie jego wnętrza, doprowadzenie
pewnych sytuacji do absurdalnej skrajności, ujawnia prawdę o życiu i nas samych.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
206
Zadanie 3.12.
Teksty ikoniczne
Czy człowiek może w pełni poznać samego siebie? Rozważ problem na podstawie
obrazu René Magritte’a Reprodukcja zakazana i wybranych utworów literackich.
René Magritte*, Reprodukcja zakazana, 1937, Museum Boijmans w Rotterdamie.
* René Magritte – wym. /rene magrit/
207
Zadanie 3.12.
i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów: rozwój psychiczny, moralny człowieka
[…] (gimnazjum).
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
•
portret
motyw lustra
odbicie
reprodukcja
poznanie
Polecenie wymaga zajęcia stanowiska wobec problemu granic samopoznania – w postaci
tezy twierdzącej, przeczącej lub ambiwalentnej – i sformułowania wypowiedzi
argumentacyjnej. Zdający powinien w sposób ukierunkowany, w zależności od przyjętego
stanowiska, zinterpretować obraz Magritte’a oraz poszerzyć omówienia zagadnienia poprzez
odwołania do co najmniej dwóch utworów literackich.
208
Zadanie 3.12.
Wstęp
Od czasów starożytnych jednym z istotnych tematów podejmowanych w sztuce
była próba rozpoznania kondycji człowieka, a w szczególności siebie samego. Nie
przez przypadek w Delfach, nad siedzibą Pytii widniał napis: „Poznaj samego
siebie”. To dążenie w człowieku pozostało po dziś dzień.
Teza
Człowiek nie jest w stanie do końca poznać samego siebie – odkrywa swoje
możliwości i ograniczenia tylko w sytuacjach, w których stawia go życie.
Argumentacja
• Obraz Magritte'a to surrealistyczne odbicie lustrzane – wizja z pogranicza jawy
i snu, burząca porządek rzeczywistości. Mężczyzna przedstawiony na obrazie
przegląda się w lustrze, ale – tak jak obserwator patrzący na obraz – może
zobaczyć tylko tył swojej postaci, nie widzi twarzy, która zwykle najpełniej
wyraża uczucia i nastrój, na której zapisują się doświadczenia życiowe. Co
człowiek z obrazu wie na swój temat, jeśli nie może spojrzeć sobie w oczy?
Introspekcja natomiast pokazuje naszą drugą stronę, często tę, której inni nie
widzą, którą celowo kryjemy przed wzrokiem ludzi.
• Człowiek dokonuje wielu oglądów siebie samego. Takie opisanie życia, jego
podsumowanie często towarzyszy tworzeniu literatury wyznania.
Najdobitniejszym przykładem w literaturze światowej szczerej spowiedzi,
która ma prowadzić do rozpoznania własnej kondycji ludzkiej są Wyznania św.
Augustyna. Pokazuje on nam, że nikt nie jest w stanie do końca przeniknąć
swoich słabości. Dlatego jest w nas niepokój, który nas paraliżuje, odbiera nam
jasność myślenia i spokój. „Niespokojne jest serce nasze, dopóki nie spocznie
w Panu”, pisze św. Augustyn wskazując, że jedynym lustrem, w którym
możemy się widzieć ze wszystkich stron jest Bóg.
• „Tyle wiemy o sobie, ile nas sprawdzono”, pisze Wisława Szymborska
w Minucie ciszy po Ludwice Wawrzyńskiej. Wiersz poświęcony nauczycielce,
która za cenę swojego życia bez wahania wyniosła z płonącego domu czwórkę
dzieci, staje się pretekstem do refleksji na temat tajemnicy człowieka. Czy
potrafilibyśmy dla innych, może nawet nieznanych sobie osób, zrezygnować
ze swojego życia, ze wszystkich planów i marzeń? Poetka stawia to pytanie
sobie i czytelnikowi. „Nikt mnie dotychczas nie wzywał na pomoc” mówi
z przekonaniem, że dopiero wtedy, kiedy los nas sprawdza, poznajemy prawdę
o sobie i swoim „nieznanym sercu”. Nie znamy granic swojego poświęcenia.
Nasze odbicia są jedynie obrazami przeszłości, pokazując nas, jak na obrazie
Magritte’a, z tyłu. Znaczący jest także tytuł obrazu. Wskazuje on na
niepowtarzalność i wyjątkowość każdego życia ludzkiego.
Podsumowanie
Człowiek bezpośrednio poznaje się w życiu. Można to porównać do pogoni za
własnym odbiciem, nieustannym sprawdzaniem własnej wartości.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.12.
209
Wstęp
Każdy człowiek w wymiarze duchowym jest inny, co jednak nie wyklucza
możliwości poznania samego siebie, bowiem każdy może świadomie wybierać
budujące go wartości, którym będzie wierny w ciągu całego życia.
Teza
Człowiek może do końca poznać samego siebie, jeśli tylko opiera się na jasno
sprecyzowanej i niezmiennej hierarchii wartości.
Rozwinięcie
1. Lustro na obrazie Magritte’a nie pokazuje nam twarzy stojącego przed nim
człowieka. Aby poznać siebie i być siebie pewnym, człowiek nie musi budować
obrazu swojej osoby na podstawie tego, jak jest widziany przez innych. Obraz
ten budowany jest wewnątrz z elementów, na które składają się: przekonania,
ideały i poczucie własnej wartości niezależne od otoczenia. Mężczyzna przed
lustrem jest wyprostowany i bez obaw patrzy w taflę, która nie pokazuje jego
twarzy.
2. Postacią, która ani na chwilę nie zwątpiła w siebie i najważniejsze dla siebie
wartości jest biblijny Hiob. Wystawiany na próbę przez szatana, pozbawiony
majątku i rodziny, a wreszcie dotknięty trądem, ani na chwilę nie traci wiary
i ufności w sprawiedliwość Boga. Historia kończy się zwycięstwem Hioba,
który odzyskuje wszystko w dwójnasób.
3. Postacią, która nie ogląda się na innych jest Lord Jim z powieści Josepha
Conrada. Wychowany przez ojca w przekonaniu, że należy kierować się takimi
wartościami, jak wierność sobie, stałość przekonań, honor i prawość,
przezwycięża chwile słabości i nie tylko żyje zgodnie ze swoimi ideałami, ale
też poświęca dla nich życie.
Podsumowanie
Obraz Magritte'a może sugerować, że nie musimy człowieka postrzegać tylko przez
pryzmat jego odmienności fizycznej. Twarzą człowieka jest bowiem jego
duchowość, światopogląd, idee, którym jest wierny.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
210
Zadanie 3.13.
Teksty ikoniczne
Jaką rolę w życiu człowieka odgrywają książki? Omów zagadnienie, odwołując się do
zamieszczonego obrazu oraz wybranych tekstów literackich.
Quint Buchholz*, Książkowa latarnia, 1992, Galeria Rothweiler w Karlsruhe.
* Quint Buchholz – wym. /kwint bucholc/
211
Zadanie 3.13.
wszystkim wokół tematów: rozwój psychiczny, moralny człowieka, kultura.
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
biblioteka
księga
mądrość
źródła kultury
Zdający powinien omówić obraz Buchholza, odczytując symboliczne znaczenie
przedstawionych na nim elementów: latarni zbudowanej z lampy ustawionej na wieży
z książek, stołu, bezkresnej przestrzeni i szybującego ptaka. Zagadnienie roli książek w życiu
człowieka należy poszerzyć poprzez odwołania do co najmniej dwóch utworów literackich.
212
Zadanie 3.13.
Wstęp
Książka ma zasadniczy wpływ na kształtowanie kultury, dzięki której życie
człowieka ma pełniejszy wymiar, jest bardziej ludzkie.
Teza
Książka jest światłem człowieka.
Rozwinięcie
1. Obraz Quinta Buchholza, Latarnia z książek
• bezpośrednia metafora – znak latarni, której podstawa zbudowana jest
z książek
• szczyt latarni to zapalona lampa, która oświetla pustą przestrzeń
• drugi plan obrazu to lecący ptak – symboliczne ukazanie wysyłania wiedzy
w świat
• całość oparta jest na stole – podstawowym sprzęcie domowym (tworzącym
dom)
• sprzężenie dwóch znaków ikonicznych – stołu i książek.
2. Nowela Henryka Sienkiewicza Latarnik
• postać Skawińskiego jako symbol Polaka na emigracji
• kształtowanie polskości poprzez lekturę Pana Tadeusza
• poemat Mickiewicza jako emigracyjny ekwiwalent ojczyzny
• wpływ książki na decyzje życiowe bohatera.
3. Wiersz Czesława Miłosza O książce
• historia zapisana w tekstach kultury
• wielcy twórcy literatury (Norwid, Hafiz, Conrad) jako przykłady
„rozświetlania” życia człowieka
• książka, jako wartość przenosząca tradycję
• książka jako rzeczywistość ponad ograniczeniami (czasowymi,
przestrzennymi, rozgraniczeniami światopoglądowymi i kulturowymi).
Podsumowanie
Książki to zbiór doświadczeń – estetycznych, etycznych, egzystencjalnych,
naukowych. Pozwalają one na bardziej świadome i mądre przeżywanie
rzeczywistości. Światło emanujące z ksiąg to symbolicznie wyrażona zapisana
w nich mądrość.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.13.
213
Teza
Książki pomagają żyć.
Argumenty
1. Obraz Quinta Buchholza Latarnia z książek:
• książki ułożone na stole jako obraz tego, co tworzy dom – miejsce
bezpiecznego azylu
• lampa wieńczy wieżę z książek – książki jako podstawa światła,
oświecenia, mądrości
• książki, stół i lampa – trzy elementy symboliczne, które wyruszają
z człowiekiem w podróż życia.
2. Lektury bohaterów tekstów literackich, jako ważne elementy organizujące
ich życie wewnętrzne:
• Kordian czytający Hamleta i Króla Leara
• Skawiński czytający Pana Tadeusza
• Gustaw czytający Nową Heloizę
• Wokulski czytający Mickiewicza i opisy podróży.
3. Kultura europejska jako kultura księgi:
• Biblia jako podstawa cywilizacji śródziemnomorskiej
• Księga jako przedmiot szczególnej czci w krajach cywilizowanych
• funkcje terapeutyczne lektury
• koncepcja świata jako biblioteki (Eco, Borges).
Podsumowanie
Książka jest fundamentem cywilizacji. Zawarta w niej mądrość przekazuje
podstawy kulturowe. Dzięki cywilizacji książki ludzkość udoskonala się, nie
zapominając o swoich korzeniach.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranych
tekstów
literackich.
Odwołanie do
wybranych
tekstów
kultury.
214
Zadanie 3.14.
Teksty ikoniczne
Czym może być dla człowieka samotność? Odpowiedz na pytanie, odwołując się do
rzeźby oraz wybranych utworów literackich.
Konstanty Laszczka, Opuszczony, 1896, Muzeum Stanisława Wyspiańskiego
w Kamienicy Szołayskich w Krakowie.
215
Zadanie 3.14.
egzystencjalne, np. śmierć, cierpienie, poczucie wspólnoty, solidarność, sprawiedliwość […]
(gimnazjum)
i uniwersalne.
Pojęcia i terminy
•
•
•
samotność
kontemplacja
psychologia postaci
Zadanie wymaga sformułowania przez ucznia odpowiedzi na pytanie zawarte w poleceniu:
czym może być dla człowieka samotność. Możliwe jest wskazanie w wypowiedzi różnych
aspektów tego stanu dotyczących przyczyn lub skutków samotności (samotność jako szansa,
samotność jako konsekwencja indywidualizmu, samotność jako źródło cierpienia etc.) lub
tylko jednego aspektu. Zagadnienie należy rozwinąć poprzez odwołanie do co najmniej
dwóch trafnie dobranych utworów literackich.
216
Zadanie 3.14.
Wstęp
Samotność – stan nietypowy dla człowieka żyjącego zwykle we wspólnocie – może
traktowana jako droga ascezy. Jest wtedy doświadczeniem wzbogacającym
człowieka.
Teza
Samotność jest świadomie i dobrowolnie wybranym stanem, poświęceniem dla
wyższych celów.
Rozwinięcie
Konstanty Laszczka Opuszczony:
• rzeźba przedstawia harmonijnie zbudowana postać młodzieńca siedzącego
w charakterystycznej pozie
• ułożenie postaci może symbolizować wewnętrzną jedność, przylgnięcie do
siebie samego
• nagość młodzieńca ukazuje otwartość jego postawy: nie przybiera on żadnych
kostiumów, nie ma przed nami nic do ukrycia
• jego mina nie ukazuje cierpienia, raczej wewnętrzny spokój
• skrzyżowane na piersiach ręce są znakiem zgody na przeznaczony mu stan
• młodzieniec zdaje się mieć kontakt z absolutem, czego znakiem są zamknięte
oczy – postać jest pogrążona we śnie, który symbolizuje odejście w krainę
absolutu.
Bolesław Prus Lalka:
• w powieści Prusa postacią samotną z wyboru jest Ignacy Rzecki
• stary subiekt oddaje swoje życie w imię wartości wyższych – najpierw walczy
w Wiośnie Ludów, później niestrudzenie pracuje dla Stanisława Wokulskiego
• sensem jego życia jest życie dla innych
• mimo wyraźnej sympatii do pani Stawskiej nie pozwala sobie na afekty właśnie
w imię wyższego dobra, które nakazuje mu pozostać samotnym.
Stefan Żeromski Ludzie bezdomni:
• Tomasz Judym wie, że tylko w samotności jest w stanie służyć dobru
społecznemu
• odrzuca miłość Joanny Podborskiej w imię naprawy świata
• nie chce, aby cokolwiek stało mu się bliskie, zanim z życia ludzi nie zniknie
bezdomność, głód, nędza i cierpienie.
Podsumowanie
Samotność w utworach literackich przedstawiana jest jako stan, który prowadzi do
doskonałości, jest jej nieodzownym warunkiem. Człowiek przez samotność
udoskonala samego siebie, może poświęcić się realizacji wyższych celów.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.14.
217
Wstęp
Samotność to cierpienie dotykające duszę. Jedną z największych mąk, jakich
doświadcza człowiek, jest właśnie opuszczenie. Tę tragiczną wymowę samotności
słyszymy w ustach umierającego na krzyżu Jezusa: „Boże mój, Boże mój, czemuś
mnie opuścił”. Jesteśmy samotni w obliczu śmierci, często także w obliczu życia.
Teza
Niekiedy człowiek zostaje skazany na samotność, która jest dla niego źródłem
cierpienia.
Rozwinięcie
Konstanty Laszczka Opuszczony:
• samotność przedstawionego młodzieńca ukazanego w bezruchu jako powód
przygnębienia, rezygnacji z aktywności
• wskazują na tę rezygnację skrzyżowane ramiona, głowa spoczywająca na
kolanach, wyraz odprężenia na twarzy
• samotność pozostawia człowieka sam na sam ze sobą
• opuszczenie jest jednocześnie błogosławieństwem (daje ulgę od świata)
i przekleństwem (pozostawia człowieka w izolacji, jedyną istotą dotykającą go
jest on sam).
Juliusz Słowacki Hymn (Smutno mi, Boże):
• podmiot mówiący w wierszu to poeta-emigrant skazany na samotność
• nie odnajduje pocieszenia w podróży i w doświadczeniach kontaktu z innymi
kulturami, tęskni za ojczyzną
• poczucie osamotnienia wzmocnione przez obraz lecących bocianów
kojarzących się ze stronami rodzinnymi
• samotność, która jest nieprzezwyciężona, towarzyszy aż do śmierci.
Albert Camus Dżuma:
• rozłąka Bernarda Rieux z żoną spowodowana pełnieniem obowiązków lekarza
• samotność przeżywana w oddaleniu od najbliższej osoby przeżywana jest
podwójnie
• śmierć żony doktora Rieux przypieczętowuje samotność na zawsze.
Podsumowanie
Samotność to doświadczenie graniczne. Jest jednym z najbardziej dotkliwych
przeżyć człowieka. Nie daje poczucia katharsis, ale rozpacz, którą przeżywa się
w pojedynkę.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
218
Zadanie 3.15.
Teksty ikoniczne
Czy powinnością tekstów kultury jest wychowywanie społeczeństwa? Rozważ
zagadnienie, odwołując się do rysunku Juliana Bohdanowicza oraz wybranych tekstów
literackich.
Julian Bohdanowicz, Reklama w krzywym zwierciadle, „Gazeta Wyborcza” 1992, nr z 4–5 lipca.
219
Zadanie 3.15.
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte
1.2) określa problematykę utworu;
4.3) dostrzega zróżnicowanie postaw […] społecznych, obyczajowych, kulturowych (gimnazjum).
(gimnazjum)
i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów […] społeczeństwo i kultura).
Pojęcia i terminy
•
•
•
•
manipulacja
świat jako teatr
wolność
zniewolenie
Polecenie wymaga zajęcia stanowiska wobec problemu dydaktycznej funkcji tekstów kultury
(poprzez postawienie tezy twierdzącej, przeczącej lub relatywizującej) i sformułowania
wypowiedzi argumentacyjnej. Zdający powinien w niej omówić satyryczny rysunek
Bohdanowicza, wskazując na jego demaskatorski charakter, oraz poszerzyć zagadnienie na
podstawie odwołań do co najmniej dwóch utworów literackich.
220
Zadanie 3.15.
Teza
Człowiek żyje w iluzji wolności. W rzeczywistości jest nieustannie sterowany przez
czynniki zewnętrzne. Artyści się temu sprzeciwiają i demaskują te mechanizmy
w swoich dziełach. Takie utwory pełnią funkcję wychowawczą.
Argumentacja
1. Rysunek Juliana Bohdanowicza:
• odwołanie do współczesnej sytuacji kulturowej – dyktat reklamy
• niebezpieczeństwo, jakie stwarza społeczeństwo konsumpcyjne
• człowiek – marionetka współczesnego konsumpcjonizmu, którego orężem
jest reklama
• „niewidzialna ręka rynku” jako alibi do manipulacji społeczeństwami.
2. Bolesław Prus Lalka – scena z marionetkami:
• marionetki w sklepie Wokulskiego jako metafora życia społecznego
• Rzecki konfrontujący rzeczywistość z jej mechanizmami
• realizacja toposu „człowiek Boże igrzysko”
• zależność jednostki od mechanizmów społecznych.
3. George Orwell Rok 1984:
• obraz społeczeństwa kierowanego przez siłę zewnętrzną
• brak wolności osobistej przy zachowaniu jej pozorów
• stała kontrola Wielkiego Brata
• pozory szczęścia w życiu podporządkowanym zewnętrznym mechanizmom.
Podsumowanie
Człowiek jest istotą społeczną, dlatego jest poddany działaniu czynników
socjalnych. To może prowadzić do świadomego manipulowania jego wolnością
wyboru przy pozostawieniu pozorów tejże wolności. Reklama jest
najdelikatniejszym przykładem zniewalania umysłów. Zjawisko sięga głębiej,
tworząc mainstream oportunistycznego społeczeństwa, które za cenę spokoju
i wygody rezygnuje z podstawowej wartości, jaką jest wolność. Twórcy tekstów
kultury burzą ten komfort, w różny (satyryczny i poważny) sposób przypominając
o odpowiedzialności za własne wybory.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.15.
221
Teza
Literatura ma za zadanie przekazywać wiedzę o świecie i wychowywać
społeczeństwo.
1. Rysunek Juliana Bohdanowicza:
• uświadomienie zagrożenia, jakie niesie ze sobą nadmierne zaufanie reklamie
• człowiek jako marionetka w rękach „siły wyższej”
• człowiek jest podatny na kształtowanie jego wizji świata
• dydaktyczna funkcja rysunku – ostrzeżenie przed konsumpcjonizmem
i prymatem „mieć” nad „być” propagowanym przez tzw. rynek
• ostrzeżenie przed wygodą życia „sterowanego” – zwolnieniem
z odpowiedzialności.
2. Dydaktyczna funkcja Bajek Ignacego Krasickiego:
• krytyka wad i przywar ludzkich poprzez łatwo rozpoznawalne alegorie
• moralizatorska funkcja bajek – pouczenie moralne wynikające
z humorystycznego rozpoznania rzeczywistości
• przykład w bajce narracyjnej Kruk i lis:
− lis ma ochotę na ser trzymany w dziobie przez kruka
− chwali wygląd i piękny głos kruka
− kruk ulegając podstępowi lisa otwiera dziób chcąc zaśpiewać
− kruk wypuszcza ser, dając się przechytrzyć lisowi
• morał jako istotna, pouczająca część bajki, która bez morału byłaby zwykłą
anegdotą (w Kruku i lisie – dotyczy tego, że chęć zdobycia pochwał bywa
zgubna).
3. Bolesław Prus Antek:
• historia uzdolnionego dziecka wiejskiego
• obraz zacofania wsi i niezrozumienia wyjątkowego talentu Antka
• przykład ilustrujący konieczność dawania możliwości kształcenia się
dzieciom ze wsi
• pouczenie o braku możliwości awansu cywilizacyjnego przez brak warunków
materialnych, społecznych i kulturowych
• apel autora w zakończeniu noweli o pomoc dzieciom takim jak Antek.
Podsumowanie
Literatura musi kształtować świadomość ludzi. Może to czynić różnymi środkami
i wykorzystując do tego różne środki artystyczne. Cel natomiast jest uniwersalny:
podniesienie poziomu życia ludzkości – nie tylko materialnego, ale przede
wszystkim kulturowego.
Odwołanie do
załączonego
tekstu.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwołanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
222
Część 4. Materiał dla nauczycieli
Część
4.
223
Dodatkowy materiał dla nauczycieli
Zadania z zakresu kształcenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach literackich
O zadaniach literackich na ustnym egzaminie maturalnym z języka polskiego od roku 2015
Egzamin maturalny z języka polskiego w części ustnej sprawdza umiejętność tworzenia
wypowiedzi na określony temat, zgodnej z zasadami poprawności językowej, logiki i retoryki.
Inspiracją do wypowiedzi jest tekst kultury należący do jednego z trzech typów: literacki albo
popularnonaukowy z zakresu wiedzy o języku, albo ikoniczny. Powinien on być punktem
wyjścia do rozwinięcia przez zdającego wątków zasygnalizowanych w poleceniu.
Podstawowym założeniem tak pomyślanej matury jest zasada tekstocentryzmu, przyjęta jako
paradygmat nauczania języka polskiego w szkole.
Płaszczyzny wspólne nauki o języku i literatury znaleziono w tekstologii i genologii,
bowiem pojęcia tekstu (czyli wielozdaniowej wypowiedzi mówionej bądź pisanej) oraz
gatunku mowy są dobrym narzędziem integracji. Uwzględniono w podstawie
programowej problem tekstu werbalnego i tekstów kultury, tekstów medialnych
i hipertekstów (nie tylko internetowych) oraz różnego typu działania na tekstach. Wiele
miejsca poświęcono w podstawie nie tylko analizie i interpretacji tekstów literackich
i innych tekstów kultury, lecz także sztuce tworzenia tekstów własnych przez uczniów
– z podkreśleniem potrzeby systematycznej i świadomej pracy nad doskonaleniem
umiejętności odbioru i konstruowania zróżnicowanych gatunkowo wypowiedzi 1.
Każda z części zbioru obejmuje przykłady zadań dotyczących różnych obszarów treści
kształcenia: literackiego, językowego i kulturowego. Z podziałem tym związane jest
zróżnicowanie tekstów dołączonych do zadań oraz perspektyw spojrzenia na tekst, np. na tekst
literacki jak na tekst językowy, ale oczywiście bez zatracenia jego literackości.
W części pierwszej zbioru omówione zostaną zadania do tekstów literackich.
Polecenia do wszystkich zadań sformułowane są według tej samej zasady: w jednej z części
polecenia (zwykle jest to część pierwsza) podane jest zagadnienie, do którego należy odnieść
się w wypowiedzi monologowej – określa ono temat tej wypowiedzi. W części drugiej znajduje
się wskazówka dotycząca oczekiwanej formy wypowiedzi retorycznej, wyrażona poprzez
czasownik operacyjny. Ostatnia część polecenia określa zakres realizacji zadania, czyli tekstów
(kontekstów), do których należy odwołać się w wypowiedzi monologowej. Integralną częścią
zadania jest tekst literacki, który stanowi podstawę i punkt wyjścia wypowiedzi monologowej.
Uczeń powinien przeanalizować go dokładnie, ponieważ jest w nim zawarta podpowiedź
dotycząca sposobu rozwinięcia zagadnienia wskazanego w poleceniu.
J. Bartmiński, Nauka o języku w podstawie programowej, [w:] Podstawa programowa z komentarzami. Język
polski w szkole podstawowej gimnazjum i liceum, Warszawa 2009, s. 61–62.
1
224
Zadaniem ucznia na egzaminie ustnym jest wygłoszenie wypowiedzi monologowej
ukierunkowanej sformułowanym w poleceniu problemem i odnoszącej się do zamieszczonego
w zestawie tekstu oraz innych, wybranych tekstów kultury, a następnie udział w związanej z tą
wypowiedzią rozmowie z zespołem przedmiotowym. Wykonanie wskazanych zadań wymaga
umiejętności z zakresu edukacji polonistycznej, które opisane zostały w podstawie
programowej kształcenia ogólnego przede wszystkim w obszarze I. Odbiór wypowiedzi
wykorzystanie zawartych w nich informacji oraz w obszarze II. Analiza i interpretacja tekstów
kultury. Obie części egzaminu ustnego sprawdzają ponadto umiejętności z obszaru III.
Tworzenie wypowiedzi.
Zasada doboru tekstów do zadań literackich
Teksty literackie przytoczone w zadaniach na egzamin ustny zostały dobrane według kilku
zasad.
Zasada 1.
Wykorzystanie w części zadań lektur obowiązkowych, czyli utworów opatrzonych
w podstawie programowej kształcenia ogólnego gwiazdką na trzecim 2 i czwartym etapie
kształcenia 3 (co oznacza, że nie wolno ich pominąć w polonistycznym procesie
dydaktycznym). W praktyce egzaminacyjnej oznacza to, że zdający w sytuacji, gdy wylosuje
zadanie, w którym został przytoczony fragment jednej z lektur obowiązkowych, będzie musiał
wykazać się znajomością całego utworu. Przykładowo w zadaniu 1.8: „Krytyka wad Polaków
jako temat tekstów kultury. Omów zagadnienie na podstawie podanego fragmentu Wesela
Stanisława Wyspiańskiego, całego utworu [podkreśl. aut.] oraz innego tekstu kultury” zdający
powinien przywołać jeszcze inne sytuacje dramatyczne z Wesela, w których pojawiają się
elementy krytyki przedstawicieli nie tylko polskich chłopów, lecz także inteligencji i
duchowieństwa, a następnie zilustrować omawiane zagadnienie przykładami z innych tekstów
kultury (niekoniecznie literackich). Bez autentycznej znajomości tekstu literackiego maturzysta
nie będzie w stanie dobrze rozwiązać tego rodzaju zadania.
Przykłady zadań wymagających odwołania do całości lektury obowiązkowej:
• zadanie 1.10. „Czy szlachetne intencje mogą usprawiedliwić nieetyczne postępowanie?
Rozważ problem, odwołując się do podanego fragmentu Dziadów części III Adama
Mickiewicza, całego utworu oraz innego tekstu kultury”
• zadanie 1.2. „W jaki sposób w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza nobilitowana jest
zwyczajność? Omów zagadnienie, odwołując się do przytoczonego fragmentu i do całości
poematu”
2
Wybrane fraszki oraz Treny – V, VII, VIII Jana Kochanowskiego; wybrane bajki Ignacego Krasickiego; Zemsta
Aleksandra Fredry; Dziady cz. II Adama Mickiewicza oraz wybrana powieść historyczna – Quo vadis lub Krzyżacy
lub Potop Henryka Sienkiewicza.
3
Bogurodzica, wybrane pieśni, treny – inne niż w gimnazjum – i psalm Jana Kochanowskiego; Dziadów część III
i Pan Tadeusz Adama Mickiewicza; Lalka Bolesława Prusa; Wesele Stanisława Wyspiańskiego; wybrane
opowiadanie Brunona Schulza i wybrane fragmenty Ferdydurke Witolda Gombrowicza.
•
225
zadanie 1.13. „W jaki sposób w tekstach kultury są przedstawiane miejsca szczęśliwe?
Omów zagadnienie, odwołując się do załączonego fragmentu Epilogu Adama
Mickiewicza, całego Pana Tadeusza oraz do innego tekstu kultury”.
Zasada 2.
Zróżnicowanie utworów literackich pod względem rodzajowym, gatunkowym
i historycznym – wśród tekstów wykorzystanych w zadaniach, zarówno w całości, jak i we
fragmentach, mogą pojawić się utwory epickie, liryczne lub dramatyczne, zarówno
staropolskie, dziewiętnastowieczne, dwudziestowieczne, jak i te najbardziej współczesne.
W związku z powyższą zasadą w zadaniach zamieszczonych w zbiorze znalazły się między
innymi następujące teksty:
1. dzieła z epoki staropolskiej. W zbiorze umieszczono trzy przykładowe zadania z utworami
Jana Kochanowskiego, aby podkreślić wagę jego twórczości dla polonistycznej edukacji
młodzieży (z tego względu w podstawie programowej teksty literackie Kochanowskiego
znajdują się w zestawie lektur obowiązkowych dwukrotnie: na etapie gimnazjalnym
i ponadgimnazjalnym) oraz jego reprezentatywność dla literatury tej epoki. Pieśni i fraszki
Kochanowskiego wykorzystano w zadaniach:
• 1.1. „Jakie recepty na szczęśliwe życie można znaleźć w literaturze i sztuce?
Odpowiedz, odwołując się do Pieśni IX Jana Kochanowskiego oraz innych tekstów
kultury”
• 1.15. „Jak w tekstach kultury ukazywane są wartości utracone? Omów zagadnienie na
podstawie fraszki Na zdrowie Jana Kochanowskiego i wybranych tekstów kultury”
• 1.18. „W jaki sposób literatura / sztuka może uczynić twórcę nieśmiertelnym? Omów
zagadnienie, odwołując się do Pieśni XXIV z Ksiąg wtórych Jana Kochanowskiego i do
wybranych tekstów kultury”.
W zbiorze zamieszczono również dwa zadania oparte na utworach Ignacego Krasickiego:
powieści Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (zadanie 1.4.) i bajce Malarze (zadanie
1.9.).
Warto podkreślić, że omówienie dołączonego do polecenia utworu staropolskiego lub
utworu z epoki oświecenia jest tylko jednym z elementów wypowiedzi. Polecenie do
zadania wymaga bowiem odwołania do innych tekstów kultury, a wyboru tych tekstów
dokonuje zdający – mogą być to więc teksty literackie i dzieła plastyczne z innych epok,
a także filmy, spektakle, reklamy czy na przykład gry komputerowe.
2. literatura romantyczna, stanowiąca ważną grupę utworów omawianych w szkole
ponadgimnazjalnej – wśród tekstów obowiązkowych znaczącą część stanowią powstałe
w pierwszej połowie XIX wieku. Istotne umiejętności rozwijane na IV etapie kształcenia to
rozumienie konwencji (definiowanej za podstawą programową jako „stałe pojawianie się
danego literackiego rozwiązania w obrębie pewnego historycznie określonego zbioru
utworów” [II 1.3]), w jakiej utrzymane są teksty z tego (i innych) okresów
historycznoliterackich oraz umieszczenie ich w szerszym kontekście kulturowo-literackim.
226
W zbiorze opublikowane zostały zadania odnoszące się do dzieł stale obecnych w szkole,
takich jak Pan Tadeusz i Dziadów część III Adama Mickiewicza (zadania 1.2., 1.13. i 1.10.),
Moja piosnka II Cypriana Norwida (zadanie 1.12.) czy Król olch Johanna Wolfganga
Goethego (zadanie 1.3.). W przykładowych zadaniach przywołane są także utwory autorów
mniej znanych, np. w zadaniu 1.7. jest to Czarna sukienka Konstantego Gaszyńskiego,
w zadaniu 1.16. – Sygnał Wincentego Pola.
3. teksty literackie powstałe w XX w. W zadaniu 1.11. został wykorzystany liryk
Dzieciństwo Leopolda Staffa, w zadaniu 1.5. Do polityka Czesława Miłosza, a w zadaniu
1.14. Poeta jest twoim bratem ks. Janusza Stanisława Pasierba. Do zadania 1.17. dołączono
fragment Pamiętnika z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego. Na podstawie
tych utworów zdający powinien podjąć zagadnienia, które nie są związane stricte
z twórczością danego autora, lecz stanowią kwestie uniwersalne, takie jak znaczenie
dzieciństwa (Staff), funkcja publicystyczna literatury i sztuki w ogóle (Miłosz), rola poezji
w życiu człowieka (Pasierb). Należy podkreślić, iż w realizacji zadania nie chodzi
o szczegółową analizę i interpretację danego utworu, lecz o takie jego – ukierunkowane
poleceniem – odczytanie, oparte na sfunkcjonalizowanych odniesieniach do treści i formy
tekstu, które czyniłoby z niego kanwę do zbudowania dziesięciominutowej wypowiedzi
ustnej.
Co istotne, zestaw tekstów zaproponowany w zbiorze zadań nie wyczerpuje katalogu utworów,
jakie mogą pojawić się w zadaniach egzaminacyjnych. Wykorzystane w zadaniach teksty
literackie niebędące lekturami obowiązkowymi zawsze mają jednak charakter autonomiczny:
są przytoczone w całości lub we fragmencie możliwym do odczytania bez znajomości całego
utworu (ale zgodnie z sensem całości). Warto zwracać uwagę uczniów na przypisy do tekstów
stanowiące cenną wskazówkę interpretacyjną, pomagającą w przyporządkowaniu dzieła do
określonej epoki.
Analiza poleceń w zadaniach literackich – tematyka i forma wypowiedzi
Na podstawie przykładowych zadań można stwierdzić, że podejmowane problemy mają
charakter uniwersalny i dotyczą zagadnień z różnych obszarów wiedzy, np.: z etyki – „Czy
szlachetne intencje mogą usprawiedliwić nieetyczne postępowanie?” (zadanie 1.10.), „Czy
rzeczywistość wojenna zawsze jest heroiczna?” (zadanie 1.17.), „Jakie recepty na szczęśliwe
życie można znaleźć w literaturze i sztuce?” (zadanie 1.1.), „Jak wydarzenia związane z walką
o niepodległość kraju mogą wpływać na postawy poszczególnych ludzi?” (zadanie 1.7.);
aksjologii – „Jak w tekstach kultury ukazywane są wartości utracone?” (zadanie 1.15.), „W jaki
sposób literatura i sztuka mogą uczynić twórcę nieśmiertelnym?” (zadanie 1.18.); estetyki –
„Co jest powinnością artysty?” (zadanie 1.6.), „Czy literatura i sztuka powinna pełnić funkcje
publicystyczne?” (zadanie 1.5.), „Czy literatura i sztuka powinna naśladować, czy też kreować
rzeczywistość?” (zadanie 1.9.).
Zadania mogą też odnosić się do problematyki społeczno-kulturowej, zazwyczaj mocno
zakorzenionej w warstwie tematycznej utworów omawianych w szkole, np.: „W jaki sposób
227
w tekstach kultury może być przedstawiane dzieciństwo?” (zadanie 1.11.), „Czemu służą
w kulturze obrazy idealnego świata?”(zadanie 1.4.), „Różne obrazy ojczyzny w kulturze”
(zadanie 1.12.), „Jakie modele patriotyzmu można odnaleźć w kulturze polskiej?” (zadanie
1.16.), „Krytyka wad Polaków jako temat tekstów kultury” (zadanie 1.8.).
W zbiorze obecne są również zagadnienia, które na poziomie tematu wprost odnoszą się do
problematyki literaturoznawczej i kulturoznawczej, np.: „W jaki sposób przedstawienie
przyrody w tekstach kultury może służyć odzwierciedleniu wewnętrznych przeżyć
bohaterów?” (zadanie 1.3.), „W jaki sposób w Panu Tadeuszu nobilitowana jest zwyczajność?”
(zadanie 1.2.), „Jaką rolę może pełnić poezja w życiu człowieka?” (zadanie 1.14.), „W jaki
sposób w tekstach kultury są przedstawiane miejsca szczęśliwe?” (zadanie 1.13.).
W każdym przypadku wypowiedź ucznia powinna opierać się na wiedzy polonistycznej
(literaturoznawczej lub językoznawczej), a poprawność rzeczowa i terminologiczna podlegać
będzie ocenie.
Organizacja retoryczna wypowiedzi maturalnej oceniana jest podczas egzaminu. Wypowiedź
ta powinna być zrealizowana w formie, na którą wskazuje użyty w poleceniu czasownik
operacyjny. W opublikowanych w zbiorze zadaniach literackich są to czasowniki: omów
[zagadnienie] (zadania: 1.8., 1.2., 1.7., 1.11., 1.14., 1.12., 1.15., 1.13., 1.5., 1.9., 1.18.), rozważ
[problem] (zadania: 1.10., 1.17.) oraz odpowiedz (zadania: 1.1., 1.3., 1.4., 1.6., 1.16.).
Odejście od zasady trójdzielnej organizacji wypowiedzi nie jest błędem, jeśli jako całość jest
ona funkcjonalnie zorganizowana. Nie jest także konieczne zachowywanie stałej (np.
chronologicznej) kolejności odwoływania się do różnych tekstów kultury. Odniesienia do
podanego fragmentu utworu mogą przeplatać się z nawiązaniem do innych tekstów kultury.
Porządek wypowiedzi przyjęty przez ucznia powinien być podporządkowany treści wywodu,
logiczny i klarowny.
Sposoby pracy na lekcji umożliwiające przygotowanie uczniów do wykonania zadań literackich
Przygotowanie uczniów do opracowania i wygłoszenia wypowiedzi retorycznej podczas
egzaminu ustnego z języka polskiego obliguje nauczycieli do tego, by w toku nauki stwarzali
jak najwięcej okazji dydaktycznych do artykułowania przez swoich wychowanków tekstów
wielozdaniowych. Powinni też w większym stopniu niż do tej pory uwrażliwiać maturzystów
na kulturę prowadzenia rozmowy (mowę ciała, uważne słuchanie swojego rozmówcy). Nie
chodzi tu jednak o to, by uczeń na lekcji języka polskiego pod tablicą przez dziesięć minut
mówił na zadany temat, lecz o to, by ćwiczył się w tworzeniu cząstkowych elementów
wypowiedzi, takich jak: jedno- lub dwuzdaniowe postawienie tezy, wskazanie dwóch lub trzech
argumentów popierających dane stanowisko, a także ustne podsumowanie własnej lub cudzej
wypowiedzi w formie wyprowadzonych z niej wniosków.
Dlatego w zakresie stosowanej na lekcjach języka polskiego metodyki nauczania warto odejść
od metod podawczych, zwłaszcza wykładu zabierającego uczniom i nauczycielowi czas, który
228
można przeznaczyć na ćwiczenie konkretnych umiejętności. Zamiast wykładać, lepiej
wskazywać uczniom źródła wiedzy, w których mogą odnaleźć potrzebne im do zrozumienia
danego zagadnienia literaturoznawczego informacje. Dobrze by było, i ze względu na nową
formułę egzaminu ustnego, i z uwagi na zmianę w sposobie rozumienia interpretacji utworu
poetyckiego na egzaminie pisemnym (temat drugi), jak najczęściej stawiać ucznia względem
tekstu kultury w sytuacji problemowej wymagającej od niego samodzielnego rozwiązania danej
kwestii i przyjęcia postawy badawczej.
Na co jednak należy szczególnie zwrócić uwagę w toku lekcji języka polskiego, by dobrze
przygotować uczniów do rozwiązywania zadań literackich?
Po pierwsze, trzeba pamiętać o konieczności czytania niezapośredniczonego, a więc
o rzeczywistej lekturze utworów literackich, a nie ich opracowań, których tak wiele na rynku
wydawniczym i w Internecie. W obecnie przyjętej formule egzaminacyjnej od razu będzie
bowiem widać, czy zdający naprawdę ma za sobą doświadczenie bezpośredniego spotkania
z danym tekstem (zdecydowana większość stawianych problemów wychodzi poza tradycyjny
schemat polonistycznego odczytania tekstu od lat obowiązującego na lekcjach języka
polskiego). Dlatego w szkole lepiej czytać z uczniami mniej, ale realnie – jeśli to konieczne,
także głośno, podczas lekcji (dotyczy to zwłaszcza tekstów staropolskich i romantycznych,
trudnych w odbierze ze względu na język i symbolikę przekazu).
Po drugie, podczas omawiania dłuższych utworów literackich należy zwracać uwagę na
powtarzające się w dziełach motywy kulturowe, które pozwalają na gromadzenie
odpowiedniego materiału rzeczowego do wypowiedzi, tak jak ma to miejsce w prezentowanym
zbiorze zadań, np.: oblicza społeczeństwa („Krytyka wad Polaków jako temat tekstów kultury”
– zadanie 1.8.), sposoby uzewnętrzniania miłości do ojczyzny („Jakie modele patriotyzmu
można odnaleźć w kulturze polskiej?” – zadanie 1.16.), etapy ludzkiego życia („W jaki sposób
w tekstach kultury może być przedstawiane dzieciństwo?” – zadanie 1.11.). Warto także
budować wspólnie z uczniami bazy słów-kluczy pochodzących z różnych tekstów kultury
i w ten sposób porównywać różne sposoby zastosowania przez twórców tych samych motywów
kulturowych w poszczególnych realizacjach artystycznych (nie tylko literackich, lecz także
plastycznych, multimedialnych i innych).
Po trzecie, warto prowadzić takie zajęcia, które dałyby asumpt do nieustannego wypowiadania
się uczniów w formie argumentacyjnej. Dosyć naturalną kanwę stwarza tu dyskusja lub debata
na takie tematy, jak na przykład zaprezentowane w zadaniach 1.10. „Czy szlachetne intencje
mogą usprawiedliwić nieetyczne postępowanie?” i 1.17. „Czy rzeczywistość wojenna zawsze
jest heroiczna?”. Jedną z metod pracy na takich lekcjach, zazwyczaj dobrze odbieraną przez
uczniów, jest sąd literacki. Daje on okazję do tego, by przyszli maturzyści oceniali bohaterów
konkretnych dzieł w kontekście ich czynów, dokonując w ten sposób wszechstronnego wglądu
w postępowanie postaci. Ta strategia dydaktyczna stanowi też zwrot ku odczytaniu z tekstów
ich etycznych i aksjologicznych aspektów (wychodzi naprzeciw zarówno współczesnym
tendencjom w metodologii badań literackich, jak i sposobom rozwiązywania zadań, które mogą
być obecne na egzaminie). Wszelkie metody oparte na dyskusji kształtują też umiejętność
229
samodzielnego (często niekonwencjonalnego) myślenia, a także werbalizowania własnego
stanowiska w dłuższej niż jednoczy dwuzdaniowej formule wypowiedzi. Przy tej okazji uczeń
zdobywa umiejętność świadomego gromadzenia argumentów, ich ilustrowania, wnioskowania.
Wyrabia w sobie także wrażliwość na problemy moralne, postawę empatii, a także poczucie
odpowiedzialności za swoje opinie.
Bardzo ważne jest przy tym, by stawiane przed uczniami problemy były autentyczne, ciekawe,
bliskie ich egzystencji, skłaniające do różnorakich przemyśleń. Nie warto więc dyskutować na
temat tego, czy Wokulski był bardziej romantykiem czy pozytywistą, lub też czy Pan Tadeusz
to utwór bardziej epicki czy liryczny. Te kwestie mogą rzecz jasna być frapujące, lecz jedynie
dla wąskiego grona adresatów. Uaktualniona problematyka omawianych tekstów (często
czasowo oddalonych od współczesności), poprzez egzystencjalne zbliżenie do codziennej
rzeczywistości ucznia, pozwala wyjść poza historycznoliteracki schemat omawiania dzieł
literackich, a także poza konwencję dydaktyczną, według której czytane w szkole utwory
literackie służą jedynie egzemplifikacji założeń danej epoki.
Po czwarte, w podstawie programowej bardzo szczegółowo podane są kategorie
literaturoznawcze, którymi uczeń powinien operować na lekcjach języka polskiego i na
egzaminie. Nie jest ich dużo, a to właśnie one w wielu zadaniach stanowią trzon problemowy
w poleceniu, a później rozumienie ich jest konieczne w poprowadzeniu uczniowskiej
wypowiedzi. Dlatego należy w kontekście omawiania różnych utworów literackich zwracać
uwagę na takie kategorie, jak m.in.: środki artystyczne i stylistyczne – szczególnie w ich
aspekcie funkcjonalnym (gimnazjum II 2.4, szkoła ponadgimnazjalna II 2.1), elementy
konstrukcyjne utworu (gimnazjum II 2.5), problematyka (II 1.2), bohater i świat przedstawiony
(II 2. 4), kontekst (II 3.2), motyw (II 3.3) wartość, wartościowanie i konflikt wartości (II 4.1 –
4.3). Koncentrowanie się na tych właśnie elementach literaturoznawczych widoczne jest
szczególnie w zadaniach: 1.3. („W jaki sposób przedstawienie przyrody w tekstach kultury
może służyć odzwierciedleniu przeżyć wewnętrznych bohaterów?” – kreacja bohatera), 1.4.
(„Czemu służą w kulturze obrazy idealnego świata?” – świat przedstawiony ), 1.2. („W jaki
sposób w Panu Tadeuszu nobilitowana jest zwyczajność?” – świat przedstawiony), 1.7. („Jak
wydarzenia związane z walką o niepodległość kraju mogą wpływać na postawy
poszczególnych ludzi?” – świat przedstawiony i bohater), 1.9. („Czy literatura i sztuka powinny
naśladować, czy też kreować rzeczywistość?” – świat przedstawiony), 1.15. („Jak w tekstach
kultury ukazywane są wartości utracone?” – wartość, wartościowanie i konflikt wartości).
Warto ukierunkować codzienne działania uczniów na rozpoznawanie w utworach tych
kategorii, ćwiczyć ich funkcjonalne użycie w wypowiedzi, porównywać sposoby ich obecności
w utworach literackich różnych epok kulturowych.
Wykonanie niektórych zadań wymaga wyodrębnienia ważnych elementów tematycznych
w utworze literackim i określenia ich znaczenia dla kreacji artystycznej, a także odniesienia do
innych tekstów kultury (nie tylko stricte literackich), np.: „Co jest powinnością artysty?”
(zadanie 1.6.), „Jakie recepty na szczęśliwe życie można znaleźć w literaturze i sztuce?”
(zadanie 1.1.), „Jaką rolę może pełnić poezja w życiu człowieka?” (zadanie 1.14.), „Różne
obrazy ojczyzny w kulturze” (zadanie 1.12.), „W jaki sposób w tekstach kultury są
230
przedstawiane miejsca szczęśliwe?” (zadanie 1.13.). W tym kontekście ważne wydaje się
kształtowanie u uczniów osobistej relacji do kultury. Służy temu na przykład ćwiczenie
polegające na zadawaniu pytań do wskazanych przez nauczyciela fragmentów tekstu (mogą
być to zarówno pytania ogólne, których stawianie uczy syntetycznego rozpoznawania zapisanej
w dziele problematyki, ale także szczegółowe, dzięki którym uczeń zaczyna w tekście
dostrzegać rzeczy nowe, które początkowo mogą być dla niego niezrozumiałe). Jest to nic
innego jak wprowadzanie ucznia w rolę badacza, dzięki czemu będzie on w sposób naturalny
zobligowany do nieustannego myślenia (stawiania hipotez, zbierania argumentów,
wnioskowania), a w efekcie do konstruowania wypowiedzi o charakterze argumentacyjnym.
Działania takie wymagają odwoływania się do materiałów źródłowych, a więc własnych
doświadczeń czytelniczych, znanych mu innych tekstów kultury (filmów, spektakli
teatralnych).
Najbardziej odpowiednia – z punktu widzenia przygotowania do obu części egzaminu – byłaby
koncepcja nauczania kontekstowego (mówienie o literaturze w kontekście tekstów ikonicznych
i mówienie o tekstach literackich w kontekście szeroko rozumianej kultury). Jest to szczególnie
ważne przy interpretacji tzw. tekstów kanonicznych („ogwiazdkowanych”) – oświetlenie ich
przez różnorodne i pod względem formy, i pod względem sposobu ujęcia problemów teksty
kultury (przede wszystkim współczesne), dążąc zawsze przy tym do syntezy, całościowego
ogólnokulturowego spojrzenia na rozmaite problemy.
Po szóste, ważką cząstkę stanowią w zbiorze te zadania, których realizacji można nauczyć się
jedynie w procesie generowania i rozwiązywania problemów. Świetną metodą dydaktyczną do
wykorzystania w tym zakresie może być np. burza mózgów czy metoda projektów
z zastosowaniem, jako punktu wyjścia, pytań zawartych w przykładowych zadaniach z tego
zbioru, np.: „Czy sztuka i literatura powinna pełnić funkcje publicystyczne?” (zadanie 1.5.),
„W jaki sposób sztuka i literatura mogą uczynić twórcę nieśmiertelnym?” (zadanie 1.18.). Stąd
na lekcjach języka polskiego powinno się częściej stosować formę pracy w grupach
i referowanie wyników tych działań na forum klasy przez wybranych uczniów (ale zawsze
innych). W wypadku zastosowania w tym celu metody projektu trzeba pamiętać, że
dodatkowym walorem jest jej długoterminowy charakter – uczniowie mają więcej czasu na
gromadzenie materiałów, określenie problemu badawczego, refleksję na temat formy
prezentacji. Można tu także zastosować metaplan i drzewko decyzyjne – metody dobrze już
zadomowione w repertuarze metodycznym nauczycieli polonistów.
Po siódme, dobrze byłoby, aby uczniowie mieli okazję jak najczęściej mówić o własnych
fascynacjach kulturowych (także tych z porządku kultury popularnej). Polonista powinien
kształtować w ten sposób postawę otwartości. Żyjemy bowiem wśród tekstów kultury – tych
architektonicznych (budynków użyteczności publicznej, takich jak np. kościoły, ratusze,
obiekty sportowe czy zabytkowe, jak i prywatnej – wille, dworki i kamienice), przyrodniczych
(ogrodów, parków), informacyjnych (reklam, znaków) czy paraartystycznych (murali, graffiti,
instalacji). Postawę otwartości kształtują też wizyty w muzeach, na koncertach, w teatrach,
w kinach (i te grupowe, i indywidualne). To wszędzie tam uczeń staje się świadomym odbiorcą
231
kultury, a przy okazji, w sposób naturalny, absorbuje materiał rzeczowy do wykorzystania na
ustnym egzaminie maturalnym z języka polskiego.
Nowa formuła matury z języka polskiego jest zarówno dla ucznia, jak i nauczyciela
wyzwaniem. To, czy obie strony odniosą na egzaminie sukces, w dużej mierze zależy od tego,
czy nauczycielom uda się odejść od schematów nauczania, a uczniom, czy zobaczą w dobrach
kultury autentyczną wartość, o której warto i trzeba mówić.
Przykładowa literatura pomocnicza
1. Bernacki M., Pawlus M., Słownik gatunków literackich, Bielsko-Biała 2000.
2. Czytanie tekstów kultury. Metodologia, badania, metodyka, red. B. Myrdzik i I. Morawska,
Lublin 2007.
3. Dydaktyka literatury i języka polskiego – stan badań i perspektywy badawcze, red.
A. Adamczuk-Stęplewska, S. J. Żurek, Lublin 2012.
4. Eco U., Rorty R., Culler J., Brooke-Rose Ch., Interpretacja i nadinterpretacja, tłum. T.
Bieroń, red. S. Collini, Kraków 2008.
5. Edukacja polonistyczna wobec trudnej współczesności, red. A. Janus-Sitarz, Kraków 2010.
6. Fiske J., Zrozumieć kulturę popularną, tłum. K. Sawicka, Kraków 2010.
7. Janus-Sitarz A., Przyjemność i odpowiedzialność w lekturze. O praktykach czytania
literatury w szkole. Konstatacje. Oceny. Propozycje, Kraków 2009.
8. Jestem, więc czytam. Między pragmatyzmem a wolnością, red. G. Tomaszewska, B. KapelaBagińska, Z. Pomirska, Gdańsk 2012.
9. Koziołek, K., Czytanie z innym. Etyka. Lektura. Dydaktyka, Katowice 2006.
10. Kultura popularna – tożsamość – edukacja, red. D. Hejwosz i W. Doroszewski, Kraków
2010.
11. Nowe odsłony klasyki w szkole. Literatura XIX wieku, red. E. Jaskółowa i K. Jędrych,
Katowice 2013.
12. Nowoczesność w polonistycznej edukacji, red. A. Pilch i M. Trysińska, Kraków 2013.
13. Polonistyka dziś – kształcenie dla jutra, red. K. Biedrzycki, W. Bobiński, A. Janus-Sitarz,
R. Przybylska i in., Kraków 2014.
14. Szkolna lektura bliżej teraźniejszości, red. A. Janus-Sitarz, Kraków 2011.
15. Teorie literatury XX wieku, red. A. Burzyńska i M. P. Markowski, t. 1: Podręcznik,
t. 2: Antologia, Kraków 2006.
232
Zadania z zakresu kształcenia językowego
popularnonaukowych i publicystycznych
oparte
na
tekstach
literackich,
O zadaniach językowych na ustnym egzaminie maturalnym z języka polskiego od roku 2015
Wśród typów zadań maturalnych, które pojawią się podczas egzaminu od 2015 roku, pewną
grupę stanowić będą zadania odwołujące się do świadomości językowej. Wymagania z tego
zakresu edukacji polonistycznej opisane zostały w podstawie programowej w obszarze
I. Odbiór wypowiedzi wykorzystanie zawartych w nich informacji oraz w obszarze III.
Tworzenie wypowiedzi.
Podczas egzaminu ustnego świadomość językowa sprawdzana będzie funkcjonalnie, a nie jako
wiedza odtwórcza typu encyklopedycznego, w powiązaniu z umiejętnością odbioru różnego
typu tekstów kultury (obszar I). Od zdającego egzamin ustny w nowej formule oczekiwać się
będzie umiejętności rozpoznawania form i środków językowych użytych w tekście, określania
ich funkcji tekstowych oraz dostrzegania funkcjonalnych różnic między nimi, analizy zmian
dokonujących się w języku i w aktach komunikacji werbalnej oraz mówienia o języku
i komunikacji językowej z wykorzystaniem pojęć i terminów lingwistycznych wymienionych
w podstawie programowej.
Podobnie jak w przypadku zadań literackich i ikonicznych, tak i zadania językowe wymagać
będą wygłoszenia wypowiedzi monologowej na temat wskazany w poleceniu z odniesieniem
do zamieszczonego w zadaniu tekstu oraz innych, wybranych przez zdającego tekstów kultury
lub, co różni te zadania od pozostałych, innego tekstu kultury i własnych doświadczeń
komunikacyjnych zdającego. W zadaniach językowych tekst kultury rozumiany jest nie tylko
jako jednostkowy tekst (mający swój tytuł i autora), ale także jako pewien typ/gatunek tekstu
(np. instrukcja, zapowiedź wydawnicza, sms, zwiastun filmowy itp. jako przykłady gatunków
tekstu, w których ujawnia się tendencja do skrótu – zob. zadanie 2.12.). Zdający nie musi zatem
odwoływać się do konkretnego tekstu, może omawiać pewne cechy właściwe dla przywołanego
typu tekstów. Z kolei własne doświadczenia komunikacyjne to wnioski z obserwacji zjawisk
językowych i przebiegu procesów komunikacyjnych w różnego typu aktach komunikacji
społecznej dokonujących się w sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych. Od zdającego oczekuje
się zatem refleksyjnej postawy wobec języka jako narzędzia komunikacji.
Zadania językowe zbudowane są podobnie jak pozostałe typy zadań maturalnych – składają się
z dwuczłonowego polecenia zawierającego: (1) wypowiedzenie określające temat wypowiedzi
egzaminacyjnej (w formie pytania lub oznajmienia) oraz (2) wypowiedzenie z czasownikiem
operacyjnym wskazującym na oczekiwana formę wypowiedzi retorycznej i precyzujące zakres
realizacji polecenia, tzn. informujące, do jakich kontekstów zdający powinien się odwołać.
Trzeci element zadania stanowi dołączony do polecenia tekst, powiązany z tematem
wypowiedzi.
233
Zasada doboru tekstów do zadań językowych
W prezentowanym zbiorze znajdują się zadania, dla których punktem wyjścia do analizy
zjawisk językowych i komunikacyjnych są zarówno teksty literackie (prozatorskie i liryczne),
jak i teksty popularnonaukowe o języku. Teksty te dobrane zostały według kilku zasad.
Teksty literackie stanowić mają przede wszystkim przedmiot sfunkcjonalizowanej analizy
użytych w nich środków językowych – może to być analiza ukierunkowana na określoną
funkcję (w zadaniu 2.1. w wierszu Juliana Tuwima należy wskazać środki językowe, za pomocą
których w tym tekście wyrażone zostały uczucia, a w zadaniu 2.15. omówić środki językowe
służące oddaniu grozy wojny we fragmencie Pamiętnika z powstania warszawskiego Mirona
Białoszewskiego). Przedmiotem analizy może też być zastosowana w utworze literackim
stylizacja, co wymaga rozpoznania rodzaju stylizacji, wskazania środków językowych
służących tej stylizacji oraz określenia jej funkcji w omawianym fragmencie (zadanie 2.11. do
Wojny polsko-ruskiej pod flagą biało-czerwoną Doroty Masłowskiej). Zadania tego typu
wymagają nie tylko analizy na poziomie języka, ale także interpretacji tekstu literackiego
(sposób językowego ukształtowania tekstu implikuje określone sensy naddane – analiza języka
bez dotarcia do tych sensów jest dysfunkcyjna), tym samym integrują kształcenie językowe
i literackie.
Niektóre z zadań językowych, do których dołączony został tekst literacki, stanowią inspirację
do mówienia o zjawiskach i procesach językowo-komunikacyjnych. Dotyczą one m.in.
rozpoznania w tekstach literackich z epok wcześniejszych niż wiek XX archaicznych form
językowych obrazujących zmiany dokonujące się w systemie językowym na przestrzeni
wieków (zadanie 2.17. do fragmentu Pana Tadeusza Adama Mickiewicza). Mogą też wymagać
ustosunkowania się do wygłoszonej w tekście przez narratora lub bohatera opinii o pewnych
zjawiskach w komunikacji społecznej (zadanie 2.8. dotyczące zmian w kontaktach
międzyludzkich, będących efektem rozpowszechnienia się elektronicznych form komunikacji
– w odniesieniu do fragmentu powieści Wiesława Myśliwskiego Ostatnie rozdanie).
W większości zadań językowych tekstem, który ma inspirować zdającego do skonstruowania
wypowiedzi na zadany temat, jest tekst popularnonaukowy o języku/komunikacji językowej.
W tej grupie można wyróżnić trzy typy tekstów: (1) fragmenty książek/artykułów
podejmujących problemy natury językowej lub komunikacyjnej, których autorami są
językoznawcy (także badacze z innych dziedzin nauki), ale których czytelnikami ze względu
na przystępny język, jakim zostały te teksty napisane, może być szerokie grono odbiorców,
a nie wyłącznie profesjonaliści (zadania: 2.2., 2.3., 2.4., 2.9., 2.10., 2.14., 2.16.); (2) wywiady
prasowe z językoznawcami (zadanie 2.7. i 2.13.) oraz (3) popularnonaukowe artykuły prasowe
napisane przez dziennikarzy lub naukowców (zadania: 2.5., 2.6., 2.12.). Każde z zadań tego
typu wymaga odniesienia się do problemu/zagadnienia stanowiącego przedmiot rozważań
w dołączonym tekście o języku – przed zdającym może być postawione zadanie dokonania
oceny (z uzasadnieniem) trafności poglądu wyrażonego przez autora tekstu (zadania 2.2. i 2.4.),
sformułowanie i uzasadnienie własnego zdania w sprawie będącej przedmiotem tekstu
(zadania: 2.6., 2.7., 2.9.), rozwiązania problemu sformułowanego w tekście (zadania 2.13.
234
i 2.14.) lub szerszego omówienia zagadnienia, o którym jest mowa w tekście (zadania 2.3., 2.5.,
2.10., 2.12., 2.16.).
Analiza poleceń w zadaniach językowych – tematyka i forma wypowiedzi
Zadania językowe wymagają od zdającego odwołania się do zjawisk i kategorii językowokomunikacyjnych, które wymienione zostały w podstawie programowej – tematykę ustnej
wypowiedzi maturalnej określa pierwsza część polecenia. Silny akcent położono na
współczesną polszczyznę i dynamicznie dokonujące się zmiany w aktualnej sytuacji językowokomunikacyjnej oraz na dostrzeganie w języku zjawiska kulturowego i funkcjonalnego
tworzywa różnego typu tekstów, a także na umiejętność rozpoznawania w tekście różnego
rodzaju środków językowych i określania ich funkcji. Wśród szczegółowych zagadnień, do
których odnoszą się prezentowane w zbiorze zadania, znalazły się: wyjątkowość mowy ludzkiej
na tle innych systemów komunikacji (zadanie 2.5.), współczesne konteksty kulturowe przemian
języka i komunikacji (zadanie 2.3.), tendencje obserwowane w polszczyźnie XXI wieku,
wpływające na jej przeobrażenia (wtórna oralność – zadanie 2.6., zapożyczenia – zadanie 2.9.,
skracanie komunikatów – zadanie 2.12., osłabienie wrażliwości na poprawność językową
– zadanie 2.13.), zmiany systemu języka na przestrzeni wieków (zadanie 2.17.), odmiany
współczesnego języka polskiego (przyczyny zróżnicowania polszczyzny – zadanie 2.14., język
młodzieży – zadanie 2.7., język w Internecie – zadanie 2.8.), funkcje tekstu (ekspresywna
– zadanie 2.1. i 2.4., perswazyjna – zadanie 2.16.), stylizacja językowa i jej funkcje
(środowiskowa – zadanie 2.11., kolokwializacja – zadanie 2.15.) oraz etyka mowa (zadanie
2.10.). Jedno zadanie porusza problem funkcji w tekstach środków niejęzykowych (milczenia
– zadanie 2.2.).
Sposoby pracy na lekcji umożliwiające przygotowanie uczniów do wykonania zadań językowych
W edukacji polonistycznej język należy traktować nie tylko jako przedmiot poznania, ale także
jako narzędzie poznawania świata i porozumiewania się oraz tworzywo tekstów kultury. Stąd
też kształcenie językowe na lekcjach języka polskiego powinno z jednej strony odsłonić
uczniom zjawiska i procesy językowe, z którymi stykają się oni bezpośrednio lub pośrednio na
co dzień, w różnych sytuacjach komunikacyjnych, oraz dostarczać narzędzi umożliwiających
ich poznanie i ocenę, z drugiej – prowokować do refleksji nad wpływem języka na tożsamość
człowieka, kulturę oraz komunikację międzyludzką. Aby osiągnąć tak sformułowane cele,
konieczne jest rozwijanie i pogłębianie świadomości językowej uczniów, zarówno w aspekcie
poznawczym, jak i sprawnościowym (instrumentalnym), oraz kształcenie wrażliwości
językowej, zdolności obserwacji aktów komunikacji werbalnej, ich analitycznego
i krytycznego oglądu. Dla ucznia szkoły ponadgimnazjalnej język w różnego typu tekstach
(w tym literackich) nie może być przezroczysty, niewidoczny, nieistotny.
Przygotowanie ucznia do wygłoszenia wypowiedzi maturalnej na tematy językowe należy
widzieć dwuaspektowo. Po pierwsze, konieczne jest budowanie tzw. zaplecza merytorycznego
– aby mówić o czymś, trzeba dysponować pewnym zasobem wiedzy, znać pojęcia i słowa
opisujące rzeczywistość językowo-komunikacyjną. To, co nieodkryte, nie może być
235
przedmiotem rozważań; język i akt komunikacji językowej muszą znaleźć swoje miejsce
w horyzoncie poznawczym ucznia szkoły ponadgimnazjalnej. W wyniku działań
podejmowanych przez nauczyciela uczeń powinien funkcjonalnie posługiwać się elementami
wiedzy o strukturze języka, semantyce i pragmatyce językowej. Po drugie, konieczne staje się
ćwiczenie kompetencji retorycznych niezbędnych by konstruować dłuższe wypowiedzi
o języku i rozmawiać na tematy językowe. Nie oznacza to konieczności wprowadzenia do
procesu edukacyjnego licznych lekcji poświęconych wyłącznie problemom językowym, choć
taka potrzeba może zaistnieć w przypadku złożonych zagadnień, z którymi uczniowie do tej
pory się nie zetknęli. Nowoczesne kształcenie językowe powinno opierać się na trzech
zasadach: funkcjonalności, tekstocentryzmu i integracji.
Funkcjonalna koncepcja uczenia o języku zakłada poznawanie języka w użyciu, a nie jako
abstrakcyjnej struktury, systemu znaków poza aktem komunikacji i poza funkcjami, które
realizuje w systemie gramatycznym i w tekście. Z funkcjonalnością łączy się tekstocentryzm
– przedmiotem poznania nie powinny być jednostki i struktury językowe oderwane od
kontekstu komunikacyjnego, ale całe teksty, w których środki językowe pełnią określone
funkcje. To z kolei oznacza, że wśród tekstów wykorzystywanych w procesie edukacji
językowej powinny się znaleźć najróżniejsze teksty kultury operujące tworzywem językowym,
w tym także teksty literackie. W ten sposób rozwijanie świadomości językowej może
przebiegać w integracji z kształceniem kulturowo-literackim.
W szkole ponadgimnazjalnej nabywanie wiedzy o języku, do której uczeń będzie mógł odwołać
się podczas ustnego egzaminu maturalnego, może odbywać się na wiele sposobów. Szczególnie
efektywne dydaktycznie wydają się być takie formy uczenia, które jednocześnie umożliwiają
rozwijanie kompetencji retorycznych, gdyż wymagają od ucznia mówienia o języku
i komunikacji werbalnej. To m.in. sfunkcjonalizowana obserwacja, opis i analiza warstwy
językowej w różnego typu tekstach kultury, z wykorzystaniem stosownego aparatu
pojęciowego i specjalistycznej terminologii. Zadaniem nauczyciela jest tworzenie sytuacji
analitycznych oraz inicjowanie rozmowy z uczniami o języku w tekście – o użytych środkach
językowych i o ich funkcjach, także o znaczeniach, które wnoszą do tekstu. Należy wybierać
teksty wyraziście nacechowane językowo – np. zamiast podawczego opisywania odmian
współczesnej polszczyzny przyglądać się językowi w konkretnych tekstach, określać jego
specyfikę, porównywać ze sobą. W ten sposób pojawiać się będą okazje do przywołania
kategorii gramatycznych poznanych na niższych etapach edukacji, operowania nimi,
uczynienia z nich narzędzi opisu i analizy, a nie odtwarzania biernej wiedzy („do
zapomnienia”). Przedmiotem sfunkcjonalizowanej analizy mogą być także teksty literackie,
w których ukształtowanie językowe stanowi jedną z dominant kreujących sens naddany
tekstowi (jak w przypadku zadań: 2.1., 2.11. i 2.15.).
W szkole ponadgimnazjalnej źródłem wiedzy o języku powinny stać się nie tylko podręczniki
szkolne, ale także teksty popularnonaukowe poruszające tematy językowe. Warto śledzić na
bieżąco różnego rodzaju prasę (także internetową), w której często pojawiają się interesujące
artykuły czy też wywiady dotyczące aktualnych zjawisk i procesów zachodzących
w polszczyźnie. Ciekawych tekstów tego typu mogą szukać sami uczniowie i prezentować je
236
na forum klasy. Można czytać wybrany tekst na lekcji w klasie, a następnie podjąć dyskusję
z tezami tekstu (na wzór np. zadania 2.4. czy 2.6.).
Przygotowując uczniów do wykonania zadań językowych na ustnym egzaminie maturalnym,
warto sięgać po małe projekty badawcze. Polegają one na samodzielnym zebraniu przez
uczniów materiału językowego obrazującego pewne zjawisko, opracowaniu go
i przedstawieniu wyników w formie prezentacji. Uczniowie mogą pracować indywidualnie lub
w zespołach.
Zaproponowane sposoby organizacji procesu kształcenia językowego na etapie szkoły
ponadgimnazjalnej mają tę zaletę, że stawiają ucznia w roli aktywnego podmiotu poznającego
i mówiącego, a nie biernego i milczącego odbiorcy wiedzy o języku przekazanej mu przez
nauczyciela. Poza tym umożliwiają jednocześnie przygotowanie merytoryczne oraz rozwijanie
i doskonalenie kompetencji retorycznych.
1. Bartmiński J. (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2 Współczesny język polski,
Wrocław 1993.
2. Dubisz S. (red.), Nauka o języku dla polonistów. Wybór zagadnień, Warszawa 1994.
3. Kowalik J., Nauka o języku polskim dla licealistów, Warszawa 1992.
4. Kowalikowa J., Żydek-Bednarczuk U., Współczesna polszczyzna, Kraków 1996.
5. Malinowska E., Nocoń J., Żydek-Bednarczuk U. (red.), Style współczesnej polszczyzny.
Przewodnik po stylistyce polskiej, Kraków 2013.
6. Markowski A. (red.), Praktyczny słownik poprawnej polszczyzny nie tylko dla młodzieży,
Warszawa 1996.
7. Mikołajczuk A., Puzynina J. (red.), Wiedza o języku w zreformowanej szkole, Warszawa
2004.
8. Nagajowa M., Sztuka dobrego pisania i mówienia. Poradnik językowy dla młodzieży,
Warszawa 2003.
9. Zgółkowie Halina i Tadeusz, Mówię, więc jestem, Kraków 2001.
237
Zadania z zakresu kształcenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach ikonicznych 4
O zadaniach ikonicznych na ustnym egzaminie maturalnym z języka polskiego od roku 2015
Pytaniem, które należy sobie postawić na samym początku, jest: czym jest znak (tu znak
ikoniczny). Przyjmując za podstawową regułę zasadę semiotyczną w interpretacji tekstu,
mówimy o tym, że każde odczytanie jest ponownym zakodowaniem tekstu, każdemu
odczytaniu towarzyszyć mogą inne emocje i inne doświadczenia, ale rzeczywistość
niezmiennie pozostaje znakowa. I to „znakowa” w tym najbardziej klasycznym rozumieniu
znaku, tzn. tego czegoś, co stoi zamiast czegoś (signum est aliquid quod stat pro aliquo). Od tej
wielowymiarowości należy zacząć naukę czytania rzeczywistości. Bo temu właśnie mają
służyć zadania, których przedmiotem jest tekst ikoniczny.
Idźmy w tych pytaniach dalej: czym jest ikoniczność? Uczeń zazwyczaj dobrze kojarzy ją jako
graficzne przedstawienie jakichś mniej lub bardziej złożonych treści. Czasy są takie, że bardziej
kojarzy się ją z ikoną (ikonką) na ekranie komputera niż ze świętym obrazem malowanym
w tradycji wschodniej, ale... to bardzo dobrze. Kliknięcie w ikonę na ekranie otwiera bowiem
jakąś aplikację, program, umożliwia jakieś działanie – podobnie odczytanie i zrozumienie
tekstu ikonicznego może uruchomić w uczniu nie tylko pokłady jego wiedzy, ale także
intuicyjnych skojarzeń, asocjacji, prowadzić do generowania niejednokrotnie bardzo śmiałych
związków kontekstowych. Pomoże mu działać nie tylko na polu wiedzy, ale także emocji,
intuicji, a nawet nieuświadomionych odruchów lekturowych. Ikoniczność jest zatem rozumiana
jako obrazowość, przestrzenność, materializacja idei, myśli i wyobrażeń.
Znak ikoniczny to znak, który zastępuje desygnat na podstawie podobieństwa, ale także na
zasadzie symbolicznego ewokowania znaczeń. Nie jest on znakiem konwencjonalnym, bo nie
jest oparty na jakiejkolwiek umowie społecznej. Istota jego tkwi w tym, że przedstawia coś
„z pewną naocznością, na zasadzie podobieństwa do przedmiotów transcendentnych pod
względem wyglądu lub struktury” 5. To bardzo ważna cecha tekstów ikonicznych, gdyż są one
najbardziej otwarte na interpretację, której podstawą jest gra skojarzeń, zasada asocjacji.
Mamy do czynienia z pewnym stanem, który można ująć w twierdzenie, że nasz świat składa
się albo z „indeksów”, czyli znaków konwencjonalnych, albo symboli, w których znaki
przestają symbolizować zjawiska jednostkowe i stają się wieloznaczne, dotyczące kategorii
egzystencji i transcendencji, albo z „ikonów”, czyli obrazów 6.
Maturzysta ma się wykazać znajomością kulturowych konwencji, w które wpisując owe znaki,
uzyska ich unikalne, jednostkowe znaczenie. Jako kontekst kulturowy wprowadzone zostają
teksty literackie, bowiem cały czas w pamięci twórców egzaminu tkwi fakt, że jest to egzamin
Zachęcamy do zapoznania się z materiałem dotyczącym zadań ikonicznych opracowanym przez prof. A. Pilch.
Publikacja jest dostępna na stronie internetowej CKE (www.cke.edu.pl) w zakładce poświęconej egzaminowi
maturalnemu od 2015 roku.
5
Antoni B. Stępień, Wstęp do filozofii, wyd. 5, Lublin 2007, s. 167.
6
Zob. Charles Sanders Peirce, Wybór pism semiotycznych, H. Buczyńska-Garewicz, A. J. Nowak (red.),
„Biblioteka Myśli Semiotycznej”, J. Pelc (red.), t. 38., rozdz. III, Klasyfikacje znaków, Warszawa 1997,
s. 130–190.
4
238
z języka polskiego, a nie z historii sztuki. Zdający oczywiście powinien dostrzec znaczące
elementy kompozycji i dokonać ich interpretacji oraz uwzględnić specyfikę dziedziny
wypowiedzi artystycznej, ale to nie jest clou tego egzaminu.
Stąd generalny postulat odejścia od analizy formalnej dzieła sztuki, niekonieczności (nawet
zbędności) posługiwania się fachową terminologią wiedzy o sztuce – oprócz takich pojęć, które
należą do wyposażenia wykształcenia ogólnego (jak np. kolor, kontrast, perspektywa,
kompozycja). Tekst ikoniczny ma otworzyć pole dla skojarzeń, które – wypełniając się
treściami – stworzą interpretację dzieła. Zadania egzaminacyjne nie będą wymagać analizy
formalnej dzieła sztuki, znajomości biografii artystów lub wszystkich intertekstualnych
nawiązań. Najważniejsza jest bowiem otwartość na znak, budząca kontekstowe skojarzenia.
W realizacjach prezentowanych zadań zostały podane przykłady takiego działania.
Przystępujący do egzaminu najpierw dokonuje oglądu dzieła sztuki, wskazuje na
najważniejsze, jego zdaniem, elementy, a następnie dostrzega konteksty i asocjacje, w jakie to
dzieło wchodzi z innymi tekstami. Zdający egzamin ma dostrzec cechy stylu, umieć ulokować
dzieło w czasie, dokonać prostego opisu i wskazać kluczowe motywy – rzecz jasna wszystko
funkcjonalnie.
Anna Ślósarz proponuje, aby za główne elementy przekazu wizualnego uznać: kształt, linię,
kolor, światło, przestrzeń, kompozycję, ruch oraz materiał 7. Czy to poprawny zestaw? Z całą
pewnością tak, choć w komplecie wydaje się zbyt obszerny i mocno wkraczający w obszar
formalnej analizy dzieła sztuki, która – powtarzam – nie jest przedmiotem zainteresowania
nauczyciela języka polskiego. Zalecany jest rozsądek, bowiem może pojawić się sytuacja, gdy
egzaminowany nie będzie umiał czegoś nazwać precyzyjnym terminem, ale będzie umiał o tym
opowiedzieć, dokonać eksplikacji problemu. Czy mu na to nie pozwolić? Ależ jak najbardziej!
Nie rzecz w tym bowiem, czy potrafi on odróżnić akwafortę od akwatinty i bez zająknięcia
mówić o impastach i laserunkach, ale raczej czy potrafi uruchomić swoją wrażliwość, czy jest
na tyle zakorzeniony w kulturze, że potrafi systematyzować i strukturyzować fakty. W końcu
– czy potrafi przeprowadzić bardzo prostą, choć de facto fundamentalną operację myślową
ujętą w schemat, gdzie przechodzi się od denotacji przez konotację po wnioskowanie 8. Krótko
mówiąc, chodzi o to, czy potrafi przejść od znaczeń dosłownych, jakie mają elementy obrazu,
poprzez skojarzenia osadzone w kontekście kultury (także własne doświadczenia kulturowe),
aż do wniosków, w których tekst ikoniczny pokazuje się w zobiektywizowanym, naukowym
dyskursie historycznokulturowym. Dochodzimy tu do semiotycznego nastawienia
lekturowego, zgodnego z twierdzeniem Umberto Eco, że znaki ikoniczne będziemy
rozpoznawali nie poprzez ich podobieństwo do desygnatów, ale dzięki kontekstowi,
znajomości konwencji, odczytaniu kodu, w jakich zostały zapisane 9.
I o ten kontekst właśnie nam chodzi. O to, żeby przystępujący do egzaminu wykazał się
umiejętnością wpisania tekstu ikonicznego w kontekst, żeby potrafił uruchomić jego
dodatkowe znaczenia, żeby tekst ikoniczny stał się katalizatorem jego sprawności kojarzenia
Zob. Anna Ślósarz, Plakat i reklama na lekcjach języka polskiego w liceum i technikum, www.ore.edu.pl. s. 7.
Propozycja Anny Ślósarz z przywoływanego opracowania.
9
Zob. Umberto Eco, Pejzaż semiotyczny, przeł. A. Weinsberg, Warszawa 1972, s. 163–167.
7
8
239
i werbalizowania skojarzeń. Budzić się może wątpliwość, czy nie dajemy tu zbyt szerokiego
pola do tworzenia wypowiedzi niezwykle luźno związanych z tekstem ikonicznym, opartych
na absolutnie wolnych asocjacjach, na technice bliskiej strumieniu świadomości, na
fantazjowaniu wreszcie. Zdecydowanie nie, bowiem cel wypowiedzi jest jasno sformułowany
przez Informator o egzaminie maturalnym, prowadząc do konkluzji, że wartość ma oczytanie
i orientacja w kulturze oraz zabezpiecza nas przed tym konkretne wymaganie stawiane autorowi
wypowiedzi. Zdający musi odpowiedzieć na pytanie lub rozwinąć zagadnienie wskazane
w poleceniu oraz sformułować tezę interpretacyjną, aby stworzyć wypowiedź argumentacyjną.
To ukierunkowuje myślenie właśnie na poszukiwanie właściwego kontekstu, na
„odkodowanie” tekstu ikonicznego poprzez sprzężenie go z innymi tekstami kultury (tu
z tekstami literackimi). Nie jest zatem tekst ikoniczny ani powodem do snucia bajkowych
opowieści, ani wykorzystany jedynie jako ilustracja pojedynczego tekstu kultury.
Zasada doboru tekstów do zadań ikonicznych
Teksty ikoniczne dołączone do zadań w prezentowanym zbiorze są bardzo zróżnicowane: od
klasyki polskich i światowych arcydzieł malarstwa (zadania: 3.3., 3.4., 3.6., 3.7., 3.8., 3.10.,
3.12.), poprzez malarstwo współczesne (zadania: 3.9., 3.11., 3.13.), grafikę (zadanie 3.2.),
ilustrację (zadanie 3.5.), rysunek satyryczny (zadanie 3.15.), plakat (zadanie 3.1.) i rzeźbę
(zadanie 3.14.). Dobór tekstów podporządkowany został ich treści – motywom i problemom
zawartym w tekście ikonicznym, które umożliwiają sięganie do kontekstów literackich (w tym
także lektur obowiązkowych).
Zestaw tekstów ikonicznych, dla których nie istnieje żaden kanon ujęty w podstawie
programowej, jest dowolny, wybrany pod kątem zawartego w poleceniu zagadnienia, co może
oznaczać, że część maturzystów zobaczy dane dzieło sztuki wizualnej podczas egzaminu
maturalnego po raz pierwszy w życiu. Tak śmiałe postawienie na kreatywność, samodzielność,
umiejętność świadomego wykorzystania zarówno wiedzy tej szkolnej, jak i rezultatów
własnego pozaszkolnego intelektualnego rozwoju młodego człowieka przystępującego do
egzaminu dojrzałości, jest z jednej strony nobilitacją i podniesieniem rangi tego egzaminu,
z drugiej – dowartościowaniem ucznia i szkoły. Trzeba również być świadomym, że taka
formuła egzaminu maturalnego stwarza potrzebę wprowadzenia zmian i korekt w sposobie
uczenia języka polskiego w szkole ponadgimnazjalnej, zwłaszcza jeśli chodzi o kwestię
umiejętności analizy i interpretacji tekstów literatury i sztuki. Wprowadzenie do systemu
kształcenia polonistycznego trwałych narzędzi, którymi uczeń będzie się posługiwał w sztuce
czytania tekstów kultury (nie tylko werbalnych, ale także ikonicznych), jest sprawą kluczową.
Analiza poleceń w zadaniach ikonicznych – tematyka i forma wypowiedzi
W zadaniach ikonicznych, podobnie jak w zadaniach literackich i językowych, zdający
powinien w pierwszej kolejności dokonać interpretacji załączonego tekstu, ukierunkowanej
problemem zawartym w poleceniu (wykazać się zrozumieniem tekstu, umiejętnością
odczytania jego głównej myśli), a następnie dobrać teksty literackie dotykające podobnych
kwestii.
240
W przypadku tekstów ikonicznych od zdającego wymaga się umiejętności odczytania treści
– przesłania tekstu kultury (np. jego symboliki) oraz kompetencji językowych, które pozwolą
mu na swobodną rozmowę dotyczącą zagadnień filozoficznych, moralnych, społecznych,
kulturowych, cywilizacyjnych itd. wskazanych w poleceniu do zadania. Problemy, które można
znaleźć w poleceniach do zadań ikonicznych zamieszczonych w zbiorze, dotyczą zagadnień
z zakresu filozofii (Czy człowiek może w pełni poznać samego siebie?), eschatologii
(nietrwałość istnienia), zjawisk społecznych (Czy praca może być interesującym motywem
tekstu kultury?), aksjologii (wartości w życiu człowieka), rozważań nad kategorią dobra
(w odwołaniu do obrazu Miłosierny Samarytanin), literackich inspiracji (Jakie wizje miasta
można odnaleźć w sztuce i literaturze?), czy artystycznej kreacji świata (Czemu może służyć
deformacja rzeczywistości dokonywana w tekstach kultury?).
W procesie interpretacji tekstów ikonicznych analiza formalna, odniesienie do kontekstu
historycznego czy gatunkowego mogą być oczywiście przydatne (podobnie jak w interpretacji
utworu literackiego), ale nie są niezbędne do uzyskania wysokiej liczby punktów za wypowiedź
egzaminacyjną.
Konstrukcja polecenia w zadaniu ikonicznym jest analogiczna jak w przypadku zadań
literackich i językowych – obejmuje ono zdanie zwierające problem – zagadnienie, które ma
zostać omówione przez ucznia w wypowiedzi, oraz zdanie z czasownikiem operacyjnym,
informujące także o zakresie tekstów, do których należy się odwołać.
Sposoby pracy na lekcji umożliwiające przygotowanie uczniów do wykonania zadań ikonicznych
Mamy tu do czynienia ze swoistą szkołą patrzenia na dzieło sztuki. Często onieśmiela nas brak
umiejętności fachowego wypowiedzenia się oraz ograniczenia związane z naszym językiem.
Nie sposób opowiedzieć tego, co namalowano, narysowano, wyrzeźbiono, skonstruowano.
Wydaje się nam, że jest to nieprzekładalne na inny system, na inną terminologię. Boimy się
redukcjonizmu, sprowadzania sztuki do funkcji ilustracyjnych, ograniczamy swoją wolność
interpretacyjną. Dlaczego nie mamy takich problemów z tekstami literackimi, gdy potrafimy
wypowiadać sądy niejednokrotnie arbitralne, których obalenie oznaczać by mogło dewastację
całego systemu naszej wiedzy? Dlatego, że czujemy się pewnie na polu literaturoznawczym,
umiemy operować narzędziami interpretacyjnymi, znamy szkoły metodologiczne, posiadamy
wiedzę o kontekstach. To daje nam pewność naszych kroków, utwierdza nas w pewności
sądów. Sztuka natomiast wydaje nam się często oceanem niezmierzonych tajemnic. Czego
zatem mamy uczyć? Patrzenia na obrazy, na teksty ikoniczne i odbierania ich emocjonalnie
oraz zestawiania tych emocji z tym, co znane. W filmie Jaś Fasola: nadciąga totalny kataklizm
kreowana przez Rowana Atkinsona postać pracownika muzeum na pytanie, czym się zajmuje,
odpowiada (budząc zachwyt słuchaczy): „po prostu, patrzę na obrazy”. I właśnie do tego mamy
przygotować naszych uczniów: do świadomego patrzenia na teksty ikoniczne.
241
Przykładem propozycji czytania tekstu ikonicznego niech będzie próba patrzenia na obraz
Quinta Buchholza Latarnia z książek (Zadanie 3.13.). Zadanie nie jest skomplikowane i można
przedstawić je w punktach.
1. Wyodrębnienie poszczególnych znaków ikonicznych:
 książki ułożone w stos
 lampa
 stół
 kubek
 lecący ptak.
Każdy z tych elementów otwiera pole znaczeniowe.
Książki będą kojarzyły się z wiedzą, mądrością,
cywilizacją, kulturą etc. Wszystkie te skojarzenia są
uprawomocnione. Lampa kojarzona będzie ze światłem,
z oświeceniem, z mądrością. Stół będzie zestawiany
z domem, z jedzeniem, z miejscem centralnym w życiu
człowieka, z metaforycznymi znaczeniami stołu jako axis
mundi. Kubek – to ciepło domu, coś osobistego,
pokrzepienie. Lecący ptak – to wolność, ulotność,
przemijanie, lekkość. To tylko propozycje, które każdy
przystępujący do egzaminu maturalnego powinien umieć przytoczyć. Możemy się zżymać na
brak głębi takiego czytania, ale pamiętajmy, że tekst ikoniczny ma być dla interpretatora
punktem wyjścia, a nie celem samym w sobie. Widzimy zatem obraz jako zespół znaków, które
trzeba ułożyć w jakąś sensowną całość. I właśnie to układanie jest dla nas interpretacją tekstu
ikonicznego.
2. Spostrzeżenia dotyczące powiązań między znakami
Czytający obraz Buchholza powinien także zauważyć charakterystyczny układ poszczególnych
elementów. Podstawą wszystkiego jest stół, na którym położony jest stos książek, zwieńczony
zapaloną
lampą.
Dlaczego
właśnie
tak?
Odpowiedzi
może
być
kilka
– i znowu wszystkie są poprawne. Stół-dom jest podstawą cywilizacji-stosu książek, które niosą
światło (lampa). Trochę inaczej: dom, napełniony mądrością jest światłem dla świata. Jeszcze
inaczej: mądrość zamknięta w księgach jest światłem dla świata. Jeszcze inaczej: mądrość
zamknięta w księgach jest światłem dla świata. Stół, na którym stoi kubek, jeszcze bardziej
wzmacnia codzienność, swojskość sytuacji. Jest znakiem domowego ciepła wchodzącego
w związki z innymi elementami: ciepłym światłem, ciepłem mądrości ksiąg i ciepłem napoju
w kubku. Obok tego jednak jest znaczący obraz ptaka, który może być odczytywany jako znak
ulotności mądrości, wiedzy. Ale też może być znakiem przenoszenia światła w dalekie strony
świata – ptak odlatuje w nieokreśloną przestrzeń. Powinno to prowadzić do sformułowania
hipotezy interpretacyjnej
242
3. Znaczenie tła obrazu
Tłem obrazu jest otwarta przestrzeń morska. Stół wyłania się z wody. Dlatego może być uznany
jako najważniejszy element rodzącego się życia, którego zwieńczeniem jest lampa. Ocean
rozświetlany przez lampę może być oceanem niewiedzy, który należy rozświetlić.
4. Modelujące znaczenie tytułu
Buchholz nadał swemu obrazowi tytuł bardzo ujednoznaczniający interpretację: Latarnia
z książek (oryg. Der Bücherleuchtturm ). Wyraźnie widać, że autorowi chodzi o latarnię morską
(niem. Leuchtturm, ang. lighthouse), czyli budowlę, której funkcją jest wskazywanie
bezpiecznej drogi do domu. I takie skojarzenie zmienia naszą optykę – to już nie tylko funkcja
rozświetlania mroku, ale wskazywanie bezpiecznej drogi, miejsca schronienia (stół). To
kierunek nie „od”, ale „do”.
Dobrym pomysłem, wskazującym na wielościeżkowość interpretacji tekstu ikonicznego,
będzie próba nadania tytułu dziełu, zanim właściwy tytuł zostanie uczniom przedstawiony.
Taki schemat można odnosić do sztuki tzw. przedstawiającej. Inaczej będzie z abstrakcją, gdzie
należy raczej zinterpretować napięcia, jakie powstają między dziełem a odbiorcą, na tym, co
nas w tekście ikonicznym niepokoi, i skupić się na tytule, który często jest po prostu ścieżką
interpretacyjną tekstu. Należy uruchomić osobisty, emocjonalno-impresyjny kontakt z dziełem.
Sama interpretacja tekstu ikonicznego jednak nie wystarczy, bowiem celem egzaminu jest
uruchomienie mechanizmu skojarzeń zdającego. W tym momencie, gdy dokonał wstępnej
analizy, opisu dzieła sztuki, powinien wskazać, jakie teksty literackie mogą się łączyć z tym
dziełem, stworzyć mu kontekst interpretacyjny, albo wpisać się w jego rozumienie. Wybór tych
tekstów określa po pierwsze problem, jaki został wskazany w poleceniu do zadania – teksty
literackie muszą dotyczyć tego właśnie tematu, zaś kierunek interpretacji będzie wynikał z tego,
co zostało odczytane z tekstu ikonicznego. W przypadku obrazu Buchholza jest tych
możliwości kilka i to wybór ścieżki interpretacyjnej będzie warunkował dobór tekstów
literackich, wchodzących z obrazem w dialog.
Co nam daje praca z tekstem ikonicznym? Przede wszystkim uruchamia wyobraźnię
i wrażliwość, czyli najcenniejsze cechy czytelnika, ale także mobilizuje do uważnej, często
ponownej, lektury tekstów literackich. Pozwala na doskonalenie warsztatu analitycznego
i interpretatorskiego. W końcu inspiruje do rozmowy, do wymiany pomysłów – otwiera ucznia
i nauczyciela na to, co kryje się za znakiem ikonicznym
Tekstów ikonicznych nie należy się obawiać. Stwarzają one bowiem dla nauczyciela języka
polskiego wiele możliwości wprowadzenia ucznia w świat emocjonalnego związku ze sztuką.
Mogą być traktowane w sposób prosty, na zasadzie prostego przekładu intersemiotycznego
w układzie „dzieło wobec dzieła”, ale mogą także rozpoczynać łańcuch nawiązań, skojarzeń,
intertekstów, który właściwie nie ma końca. Rzeczywistość znakowa jest bowiem
rzeczywistością niezgłębioną.
243
1. Roland Barthes, Światło obrazu. Uwagi o fotografii, przeł. J. Trznadel, Warszawa 2008.
2. Umberto Eco, Pejzaż semiotyczny, przeł. A. Weinsberg, Warszawa 1972.
3. Henryk Markiewicz, Obrazowość a ikoniczność literatury, [w:] Literatura a malarstwo.
Panorama myśli polskiej XX wieku, red. G. Królikiewicz, O. Plaszczewska, I. Puchalska,
Kraków 2009.
4. Maria Poprzęcka, Galeria. Sztuka patrzenia, Warszawa 2003.
5. Antoni B. Stępień, Wstęp do filozofii, wyd. 5, Lublin 2007.
6. Anna Ślósarz, Plakat i reklama na lekcjach języka polskiego w liceum i technikum,
www.ore.edu.pl.
7. Seweryna Wysłouch, Znak ikoniczny jako symbol (na przykładzie współczesnego plakatu),
[w:] Posługiwanie się znakami, red. S. Żółkiewski, M. Hopfinger, Warszawa 1991.
8. Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, wyd. 3, Wrocław 1998.
Egzamin maturalny
od roku szkolnego 2014/2015
Warszawa, 22 października 2014 r.
Podstawa programowa i egzaminy
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Szkoła
ponadgimnazjalna
2014
2015
S
Szkoła
podstawowa
Gimnazjum
2013
G
M
Spójny i zharmonizowany system
2015 r.
Nowy egzamin maturalny
2012
2013
2014
2015
2016
M
M
Liceum
Technikum
Egzamin maturalny od 2015 r.

Przedmioty
obowiązkowe
Przedmioty
dodatkowe
Część pisemna
język polski (poziom podstawowy) –
minimum 30%

język obcy nowożytny (poziom
podstawowy) – minimum 30%

matematyka (poziom podstawowy) –
minimum 30%

1 przedmiot dodatkowy na poziomie
rozszerzonym – bez progu zaliczenia

język mniejszości narodowej
(poziom podstawowy) – minimum
30%

Część ustna
język polski (bez określania poziomu)
– minimum 30%

język obcy nowożytny (bez określania
poziomu) – minimum 30%

język mniejszości narodowej (bez
określania poziomu) – minimum 30%
od 1 do 5 kolejnych przedmiotów dodatkowych (na poziomie rozszerzonym albo
– w przypadku języków obcych – dwujęzycznym) – bez progu zaliczenia
Podstawowe założenie MATURY 2015
Sprawdzać to, co najważniejsze, tj.
uniwersalne umiejętności:
w zadaniach wymagających
solidnej wiedzy
z zakresu danego przedmiotu.
 przetwarzanie informacji z różnych źródeł
 krytyczne analizowanie i porównywanie treści
różnych źródeł
 wnioskowanie
 stawianie hipotez i ich weryfikowanie
 identyfikowanie i wyjaśnianie związków
izależności
Część ustna egzaminu z języka polskiego
Wypowiedź inspirowana tekstem kultury
•
Zdający losuje zadanie egzaminacyjne. Zadanie
składa się z polecenia i tekstu (w zadaniach
stosowane są trzy typy tekstów: teksty o języku,
teksty literackie, teksty ikoniczne).
•
Zdający przygotowuje się do wygłoszenia
wypowiedzi na wylosowany temat (około 15
minut).
•
Zdający wygłasza wypowiedź monologową
(około 10 minut).
•
Zdający uczestniczy w rozmowie (z zespołem
przedmiotowym) dotyczącej wygłoszonej
wypowiedzi monologowej (około 5 minut).
Część ustna egzaminu z języka polskiego





samodzielność
twórcze myślenie
formułowanie własnych sądów
dojrzałość intelektualna
orientacja w problemach kultury,
literatury i języka
 uczestniczenie w życiu kulturalnym
Nowe kryteria oceniania
 odzwierciedlające tzw. holistyczne podejście
 pokonanie progu zasadniczej trudności zadania
 większa „otwartość” na rozwiązania zdających
 ale również większa odpowiedzialność egzaminatorów
Przygotowania do MATURY 2015
2012
2013
Lipiec 2013
Informatory
Grudzień 2013
Pokazowe
zestawy zadań
2014
Czerwiec 2014
Diagnoza (IBE / CKE /
OKE) – język polski
Październik 2014
 Film informacyjny
 Zbiór zadań – egzamin
ustny z języka polskiego
+ filmy
 Materiał o błędach
rażących (język polski)
 Szkolenia
egzaminatorów
Grudzień 2014
Matura próbna
2015
2016
Zbiór zadań – egzamin ustny z języka polskiego
Zadanie
Odniesienie do podstawy;
słowa-klucze; komentarz
2 przykładowe
realizacje
Przygotowania do MATURY 2015
2012
2013
Lipiec 2013
Informatory
Grudzień 2013
Pokazowe
zestawy zadań
2014
Czerwiec 2014
Diagnoza (IBE / CKE /
OKE) – język polski
Październik 2014
 Film informacyjny
 Zbiór zadań – egzamin
ustny z języka polskiego
+ filmy
 Materiał o błędach
rażących (język polski)
 Szkolenia
egzaminatorów
Grudzień 2014
Matura próbna
2015
2016
„Matura próbna”
15 grudnia 2014 r. (poniedziałek)
język polski – poziom podstawowy
16 grudnia 2014 r. (wtorek)
matematyka – poziom podstawowy
17 grudnia 2014 r. (środa)
języki obce nowożytne – poziom podstawowy
18 grudnia 2014 r. (czwartek)
wszystkie przedmioty – poziom rozszerzony
Wszystkie materiały potrzebne do przeprowadzenia egzaminu próbnego
będą dostępne w serwisach OKE przeznaczonych dla dyrektorów szkół.
Specjalna zakładka na stronie internetowej CKE
www.cke.edu.pl
Informacje dedykowane konkretnym grupom maturzystów
PROCEDURY
ORGANIZOWANIA I PRZEPROWADZANIA
EGZAMINU MATURALNEGO
W ROKU SZKOLNYM 2014/2015
dla uczniów techników,
którzy ukończą szkołę w roku szkolnym 2014/2015
oraz
dla absolwentów techników z lat 2005/2006–2013/2014
dla absolwentów szkół ponadpodstawowych
(Wersja uaktualniona; 1 grudnia 2014 r.)
Warszawa 2014
2
Procedury organizowania i przeprowadzania egzaminu maturalnego dla technikum
Procedury organizowania i przeprowadzania egzaminu maturalnego
w roku szkolnym 2014/2015
powstały we współpracy Centralnej Komisji Egzaminacyjnej
z okręgowymi komisjami egzaminacyjnymi.
Spis treści
3
Spis treści
Wstęp
CZĘŚĆ I.1 – INFORMACJA DLA UCZNIA TECHNIKUM, KTÓRY UKOŃCZY SZKOŁĘ W ROKU
SZKOLNYM 2014/2015, ORAZ ABSOLWENTÓW TECHNIKÓW Z LAT 2005/2006–2013/2014,
6
7
KTÓRZY PRZYSTĄPIĄ DO EGZAMINU MATURALNEGO PO RAZ PIERWSZY
A.
Opis egzaminu maturalnego
7
B.
C.
Deklaracja przystąpienia do egzaminu maturalnego
Dostosowanie warunków i form przeprowadzania egzaminu maturalnego
8
9
D.
Zwolnienie laureatów i finalistów olimpiad przedmiotowych z egzaminu maturalnego
10
E.
Przebieg egzaminu – informacje ogólne
10
F.
Część ustna egzaminu maturalnego, w tym ocenianie i dokumentacja
11
1. Część ustna egzaminu maturalnego z języka polskiego, języka mniejszości
narodowej, języka mniejszości etnicznej i języka regionalnego
2. Część ustna egzaminu maturalnego z języka obcego nowożytnego
11
12
G.
Część pisemna egzaminu maturalnego
14
H.
Informacje i zalecenia dla zdających egzamin maturalny z informatyki
16
I.
J.
Warunki zdania egzaminu
Informowanie o wynikach egzaminu maturalnego
17
17
K.
Świadectwa dojrzałości
17
L.
Zgłaszanie zastrzeżeń
18
M. Unieważnienie egzaminu
N. Termin dodatkowy
O.
Ponowne przystąpienie do egzaminu maturalnego (egzamin w terminie
poprawkowym)
CZĘŚĆ I.2 – INFORMACJA DLA ABSOLWENTA, KTÓRY UKOŃCZYŁ SZKOŁĘ W LATACH
2005/2006–2013/2014, PRZYSTĄPIŁ DO EGZAMINU I NIE ZDAŁ EGZAMINU Z PRZEDMIOTU
LUB PRZEDMIOTÓW LUB CHCE PODWYŻSZYĆ UZYSKANE WYNIKI, LUB ZDAĆ EGZAMIN
Z NOWYCH PRZEDMIOTÓW DODATKOWYCH
18
18
19
20
A.
Deklaracja przystąpienia do egzaminu maturalnego
20
B.
Dostosowanie warunków i form przeprowadzania egzaminu maturalnego
20
C.
Informacja dla absolwenta, który nie zdał egzaminu maturalnego
21
D.
Informacja dla absolwenta, który zdał egzamin maturalny i chce podwyższyć wynik lub
przystąpić do egzaminu z nowego przedmiotu dodatkowego
21
E.
Zwolnienie laureatów i finalistów olimpiad przedmiotowych z egzaminu maturalnego
23
F.
Przebieg egzaminu – informacje ogólne
23
G.
Część ustna egzaminu maturalnego, w tym ocenianie i dokumentacja
23
H.
Część pisemna egzaminu maturalnego
23
I.
Informacje i zalecenia dla zdających egzamin maturalny z informatyki
23
J.
Warunki zdania egzaminu
23
K.
Informowanie o wynikach egzaminu maturalnego
23
L.
Świadectwa dojrzałości
23
4
M. Zgłaszanie zastrzeżeń
23
N.
Unieważnienie egzaminu
23
O.
Termin dodatkowy
23
P.
Ponowne przystąpienie do egzaminu maturalnego (egzamin w terminie poprawkowym)
23
CZĘŚĆ II – PRZEBIEG EGZAMINU MATURALNEGO DLA OSÓB PRZYSTĘPUJĄCYCH DO
EGZAMINU NA PODSTAWIE STANDARDÓW WYMAGAŃ
24
II.1 Część ustna egzaminu maturalnego z języka polskiego, języków mniejszości
narodowych, języka mniejszości etnicznej i języka regionalnego
24
A.
Przebieg egzaminu
24
B.
Ocenianie i dokumentacja egzaminu
24
II.2 Część ustna egzaminu maturalnego z języków obcych nowożytnych
25
A.
Egzamin bez określania poziomu
25
B.
Egzamin bez określania poziomu dla osób niewidomych
25
C.
26
D.
Egzamin na poziomie dwujęzycznym
27
E.
27
II.3 Część pisemna egzaminu maturalnego
27
II.4 Warunki przeprowadzania egzaminu maturalnego w jednej sali
29
II.5 Przebieg egzaminu maturalnego z informatyki w części drugiej
A. Przebieg i dokumentowanie egzaminu
30
30
B.
Techniczne warunki przeprowadzenia egzaminu
31
C.
Zadania administratora (opiekuna) pracowni komputerowej
32
CZĘŚĆ III – PRZYGOTOWANIE I ORGANIZACJA EGZAMINU
A. Zadania przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego (zastępcy przewodniczącego
zespołu egzaminacyjnego)
B.
Przedmiotowe zespoły egzaminacyjne
Zadania przewodniczącego przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego
Zadania członków przedmiotowych zespołów egzaminacyjnych
C.
Zespoły nadzorujące
C.
D.
35
43
43
44
44
Zadania przewodniczącego zespołu nadzorującego
44
Zadania członków zespołu nadzorującego
47
CZĘŚĆ IV – INSTRUKCJE
A. Instrukcja postępowania w przypadku skierowania na egzamin maturalny
B.
35
Instrukcja przeprowadzania egzaminu dla osób korzystających z komputera podczas
pisemnego egzaminu maturalnego
Instrukcja przeprowadzenia egzaminu w przypadku wspomagania zdającego
w czytaniu i/lub pisaniu na egzaminie maturalnym
Zakres obowiązków i uprawnień obserwatora
CZĘŚĆ V – PROCEDURY AWARYJNE
A. Postępowanie w przypadku stwierdzenia niekompletności lub naruszenia pakietów
zawierających arkusze egzaminacyjne
49
49
51
52
53
54
54
Spis treści
B.
5
Postępowanie w przypadku zaginięcia pakietu zawierającego arkusze egzaminacyjne
54
Postępowanie w przypadku stwierdzenia braku stron lub innych usterek w arkuszach
egzaminacyjnych
54
Postępowanie w przypadku wystąpienia usterki płyty CD podczas egzaminu z języka
obcego nowożytnego
55
E.
Postępowanie w przypadku ujawnienia zadań egzaminacyjnych
56
F.
Postępowanie w przypadku nagłego zakłócenia przebiegu egzaminu
56
57
C.
D.
CZĘŚĆ VI – MATERIAŁ POMOCNICZY
Proponowany zakres spraw, które powinny zostać ujęte w Wewnątrzszkolnej instrukcji
przygotowania, organizacji i przeprowadzania egzaminu maturalnego
CZĘŚĆ VII – SPIS ZAŁĄCZNIKÓW
57
59
Wstęp
6
Wstęp
1. Procedury organizowania i przeprowadzania egzaminu maturalnego w roku szkolnym 2014/2015
zostały opracowane zgodnie z:
− rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków
i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania
sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz.U. nr 83, poz. 562, ze zm.)
− rozporządzeniem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 8 kwietnia 2008 r. w sprawie
warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów oraz przeprowadzania
sprawdzianów i egzaminów w publicznych szkołach i placówkach artystycznych (Dz.U. nr 65, poz.
400, ze zm.)
− rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie warunków
organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz
niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub
integracyjnych (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 414)
− rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie warunków
organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz
niedostosowanych społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz w ośrodkach
(tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 392)
− rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 maja 2010 r. w sprawie świadectw,
dyplomów państwowych i innych druków szkolnych (tekst jedn. Dz.U. 2014, poz. 893)
− ustawą z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz.U. z 2004 r. nr 256, poz. 2572, ze zm.)
− ustawą z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. z 2011 r. nr 205, poz. 1206)
− ustawą z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (Dz.U. z 2006 r. nr 97,
poz. 673, ze zm.)
− ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 101,
poz. 926, ze zm.)
− informatorami o egzaminie maturalnym z poszczególnych przedmiotów, opublikowanymi na stronie
internetowej Centralnej Komisji Egzaminacyjnej
− Komunikatem dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej z 29 sierpnia 2014 r. w sprawie sposobów
dostosowania warunków i form przeprowadzania w roku szkolnym 2014/2015 egzaminu maturalnego
do potrzeb absolwentów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym niepełnosprawnych,
niedostosowanych społecznie oraz zagrożonych niedostosowaniem społecznym, opublikowanym na
stronie internetowej CKE.
2. Poniższy dokument opisuje organizację przeprowadzania egzaminu maturalnego, precyzuje informacje
dla zdających oraz zakres zadań i odpowiedzialności zarówno dyrektora szkoły, jak i zespołów
nauczycieli przeprowadzających egzamin maturalny. Powtórzenia w tekstach wynikają ze struktury
dokumentu, który adresowany jest do różnych odbiorców.
3. W materiale pomocniczym przedstawiono proponowany zakres spraw, które powinny zostać ujęte
w wewnątrzszkolnej instrukcji przygotowania, organizacji i przeprowadzania egzaminu maturalnego.
4. Załącznikami do procedur są wzory protokołów i formularzy egzaminacyjnych.
W opracowaniu zastosowano następujące skróty:
OKE – okręgowa komisja egzaminacyjna
CKE – Centralna Komisja Egzaminacyjna
Część I.1 – Informacja dla ucznia technikum, który ukończy szkołę w roku szkolnym 2014/2015
CZĘŚĆ
I.1
7
INFORMACJA DLA UCZNIA TECHNIKUM, KTÓRY UKOŃCZY SZKOŁĘ W ROKU
SZKOLNYM 2014/2015, ORAZ ABSOLWENTÓW TECHNIKÓW Z LAT 2005/2006–
2013/2014, KTÓRZY PRZYSTĄPIĄ DO EGZAMINU MATURALNEGO PO RAZ PIERWSZY
A. Opis egzaminu maturalnego
1. Egzamin maturalny jest przeprowadzany jeden raz w ciągu roku szkolnego – w okresie od maja
do września – zgodnie z harmonogramem ogłoszonym przez dyrektora CKE na stronie internetowej
www.cke.edu.pl (Komunikat dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej z 3 lipca 2014 r.
w sprawie terminów sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego, egzaminu maturalnego, egzaminu
potwierdzającego kwalifikacje zawodowe oraz egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie
w 2015 roku).
2. Zdający przystępuje do części ustnej i pisemnej egzaminu w swojej szkole macierzystej.
3. Zdający może być skierowany przez dyrektora OKE na egzamin z jednego lub więcej przedmiotów
do innej szkoły, jeśli:
 w macierzystej szkole nie ma możliwości powołania przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego
do przeprowadzenia części ustnej z danego przedmiotu
 zachodzą uzasadnione przyczyny przeprowadzenia ustnego lub pisemnego egzaminu w innej
szkole lub miejscu niebędącym siedzibą szkoły
 szkoła macierzysta zdającego została zlikwidowana lub przekształcona.
4. Absolwent, przystępując do egzaminu maturalnego, zdaje obowiązkowo
4.1. w części ustnej – egzaminy, dla których nie określa się poziomu, z następujących
przedmiotów:
a. język polski
b. język obcy nowożytny wybrany spośród języków: angielskiego, francuskiego, hiszpańskiego,
niemieckiego, rosyjskiego i włoskiego
c. język mniejszości narodowej, jeżeli jest uczniem szkoły lub oddziału z językiem nauczania
mniejszości narodowej; uczeń szkoły lub oddziału z nauczaniem języka danej mniejszości
narodowej nie może wybrać języka danej mniejszości narodowej na egzaminie maturalnym
z języka obcego nowożytnego jako przedmiotu obowiązkowego
4.2. w części pisemnej – egzaminy na poziomie podstawowym z następujących przedmiotów:
a. język polski
b. matematyka
c. język obcy nowożytny (ten sam, który zdaje w części ustnej)
d. język mniejszości narodowej, jeżeli jest uczniem szkoły lub oddziału z językiem nauczania
mniejszości narodowej; uczeń szkoły lub oddziału z nauczaniem języka danej mniejszości
narodowej nie może wybrać języka danej mniejszości narodowej na egzaminie maturalnym
z języka obcego nowożytnego jako przedmiotu obowiązkowego
5. Absolwent może ponadto przystąpić w danym roku do egzaminu maturalnego z nie więcej niż sześciu
przedmiotów dodatkowych:
w części ustnej:
a. z języka obcego nowożytnego – jeżeli jest to inny język niż zadeklarowany jako przedmiot
obowiązkowy – egzamin bez określania poziomu albo – jeżeli wybrany język był drugim
językiem nauczania w szkole lub oddziale dwujęzycznym – na poziomie dwujęzycznym
b. z języka obcego nowożytnego – jeżeli jest to ten sam język, który zadeklarował jako przedmiot
obowiązkowy – na poziomie dwujęzycznym, jeżeli wybrany język był drugim językiem
nauczania w szkole lub oddziale dwujęzycznym
8
c. z języka mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej, języka regionalnego – egzamin
bez określania poziomu (prezentacja)
w części pisemnej:
a. z języka polskiego – na poziomie rozszerzonym
b. z matematyki – na poziomie rozszerzonym
c. z języka obcego nowożytnego – jeżeli jest to ten sam język, który zadeklarował jako przedmiot
obowiązkowy – na poziomie rozszerzonym albo – jeżeli wybrany język był drugim językiem
nauczania w szkole lub oddziale dwujęzycznym – na poziomie dwujęzycznym
d. z języka obcego nowożytnego – jeżeli jest to inny język niż zadeklarowany jako obowiązkowy –
na poziomie podstawowym albo rozszerzonym albo – jeżeli wybrany język był drugim językiem
nauczania w szkole lub oddziale dwujęzycznym – na poziomie dwujęzycznym
e. z biologii, chemii, filozofii, fizyki i astronomii, geografii, historii, historii muzyki, historii sztuki,
informatyki, języka łacińskiego i kultury antycznej, języka mniejszości etnicznej, języka
regionalnego, wiedzy o społeczeństwie, wiedzy o tańcu – na poziomie podstawowym albo
rozszerzonym
f. z języka mniejszości narodowej – na poziomie rozszerzonym – jeśli jest absolwentem szkoły lub
oddziału z językiem nauczania mniejszości narodowej, w których zajęcia są prowadzone w tym
języku; pozostali absolwenci mogą wybrać ten język na poziomie podstawowym lub
rozszerzonym.
6. Egzamin maturalny z języka obcego nowożytnego jako przedmiotu dodatkowego może być zdawany
w części ustnej albo w części pisemnej, albo w obu tych częściach.
7. Egzamin maturalny z języka mniejszości etnicznej i języka regionalnego jako przedmiotu
dodatkowego może być zdawany w części ustnej albo w części pisemnej, albo w obu tych częściach.
8. Absolwenci szkół lub oddziałów z językiem nauczania mniejszości narodowej, w których zajęcia są
prowadzone w tym języku, mogą zdawać na egzaminie maturalnym przedmioty w języku polskim lub
– z wyjątkiem języka polskiego oraz treści dotyczących historii Polski i geografii Polski – w języku
danej mniejszości narodowej. Wolę rozwiązywania zadań w tym języku zapisują w Deklaracji
przystąpienia do egzaminu maturalnego (załącznik T_1).
9. Absolwenci szkół lub oddziałów dwujęzycznych na egzaminie maturalnym z przedmiotów: biologia,
chemia, fizyka i astronomia, z części geografii odnoszącej się do geografii ogólnej i z części historii
odnoszącej się do historii powszechnej, matematyka, nauczanych w języku obcym będącym drugim
językiem nauczania, rozwiązują w języku polskim zadania egzaminacyjne przygotowane dla
zdających egzamin maturalny w języku polskim oraz mogą rozwiązywać w języku obcym będącym
drugim językiem nauczania dodatkowe zadania egzaminacyjne przygotowane w tym języku. Wolę
rozwiązywania dodatkowych zadań w języku obcym będącym drugim językiem nauczania zapisują
w Deklaracji przystąpienia do egzaminu maturalnego (załącznik T_1).
10. Wybór przedmiotów dodatkowych zdawanych na egzaminie maturalnym nie jest zależny od typu
szkoły, do której uczęszczał absolwent, ani od przedmiotów nauczanych w tej szkole.
B. Deklaracja przystąpienia do egzaminu maturalnego
1. Uczeń, który zamierza przystąpić do egzaminu maturalnego, składa przewodniczącemu zespołu
egzaminacyjnego (dyrektorowi szkoły), w terminie do 30 września 2014 r. wstępną pisemną
deklarację (załącznik T_1).
2. Termin złożenia deklaracji ostatecznej mija 7 lutego 2015 r. Po tym terminie nie ma już
możliwości dokonywania zmian w deklaracji dotyczących wyboru przedmiotów i poziomu
egzaminów (z wyjątkiem laureatów i finalistów olimpiad przedmiotowych) oraz tematu do części
ustnej egzaminu z języka polskiego, języka mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej,
języka regionalnego. W przypadku niezłożenia deklaracji ostatecznej z dniem 8 lutego 2015 r.
deklaracja wstępna staje się deklaracją ostateczną.
9
3. Dokumenty uprawniające do dostosowania warunków i form egzaminu zdający przedkłada
dyrektorowi szkoły razem z deklaracją do 30 września 2014 r. Dokumentacja może być uzupełniona
do 7 lutego 2015 roku.
Ostateczny termin złożenia tych dokumentów upływa 7 lutego 2015 r. Wyjątek stanowią uczniowie
chorzy lub niesprawni czasowo, którzy zaświadczenie o stanie zdrowia mogą złożyć w terminie
późniejszym.
4. Uczeń ma obowiązek podać w deklaracji dokładne dane teleadresowe umożliwiające stały,
niezawodny z nim kontakt aż do terminu ogłoszenia wyników egzaminu maturalnego. Zdający
podpisuje także w Deklaracji przystąpienia do egzaminu maturalnego (załącznik T_1) oświadczenie
o wyrażeniu zgody lub braku zgody na przetwarzanie danych osobowych dla potrzeb rekrutacji na
studia.
5. Osoba posiadająca świadectwo szkolne uzyskane za granicą, uznane za równorzędne ze świadectwem
ukończenia odpowiedniej szkoły ponadgimnazjalnej lub ponadpodstawowej, składa Deklarację
przystąpienia do egzaminu maturalnego (załącznik T_1) dyrektorowi OKE, właściwej ze względu na
miejsce swojego zamieszkania w kraju lub – jeżeli nie posiada stałego zameldowania w kraju –
dyrektorowi wybranej OKE, wraz z oryginałem świadectwa lub poświadczoną za zgodność
z oryginałem jego kserokopią oraz dokumentem potwierdzającym (w drodze nostryfikacji) uznanie
posiadanego świadectwa za równoważne świadectwom ukończenia odpowiednich szkół polskich.
6. Osoba składająca deklarację wstępną i/lub ostateczną (załącznik T_1) otrzymuje od dyrektora
szkoły jej kopię z potwierdzeniem przyjęcia.
C. Dostosowanie warunków i form przeprowadzania egzaminu maturalnego
1. Zdający ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym niepełnosprawni, niedostosowani
społecznie oraz zagrożeni niedostosowaniem społecznym, mają prawo przystąpić do egzaminu
maturalnego w warunkach i formach określonych w Komunikacie dyrektora Centralnej Komisji
Egzaminacyjnej z 29 sierpnia 2014 r. w sprawie sposobów dostosowania warunków i form
przeprowadzania w roku szkolnym 2014/2015 egzaminu maturalnego do potrzeb absolwentów
ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie
oraz zagrożonych niedostosowaniem społecznym, opublikowanym na stronie internetowej CKE.
Za dostosowanie warunków i form przeprowadzenia egzaminu do potrzeb zdających odpowiada
przewodniczący zespołu egzaminacyjnego (dyrektor szkoły).
2. Sposób lub sposoby dostosowania warunków i form przeprowadzania egzaminu do potrzeb
i możliwości uczniów wskazuje rada pedagogiczna, wybierając spośród możliwych sposobów
dostosowania warunków i form przeprowadzania egzaminu wymienionych w Tabeli 1b wskazanego
wyżej Komunikatu na podstawie:
a. orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego
b. orzeczenia o potrzebie indywidualnego nauczania
c. opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej, o specyficznych
trudnościach w uczeniu się1
d. zaświadczenia o stanie zdrowia wydanego przez lekarza
e. pozytywnej opinii rady pedagogicznej – wydanej na wniosek (a) nauczyciela lub (b) specjalisty
wykonującego w szkole zadania z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej,
prowadzących zajęcia z uczniem (słuchaczem) ze względu na trudności adaptacyjne związane
z wcześniejszym kształceniem za granicą, zaburzenia komunikacji językowej lub sytuację
kryzysową lub traumatyczną, po uzyskaniu zgody rodziców (prawnych opiekunów) albo
pełnoletniego ucznia (słuchacza)
Opinia poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej, wydana po ukończeniu klasy trzeciej szkoły
podstawowej zachowuje swoją ważność na egzaminach na kolejnych etapach edukacyjnych.
1
10
f. pozytywnej opinii rady pedagogicznej – wydanej na wniosek (c) rodziców (prawnych
opiekunów) albo (d) pełnoletniego ucznia (słuchacza), który był objęty w szkole pomocą
psychologiczno-pedagogiczną ze względu na trudności adaptacyjne związane z wcześniejszym
kształceniem za granicą, zaburzenia komunikacji językowej lub sytuację kryzysową lub
traumatyczną.
D. Zwolnienie laureatów i finalistów olimpiad przedmiotowych z egzaminu maturalnego
1. Laureaci i finaliści olimpiad przedmiotowych znajdujących się w wykazie na rok 2015, ogłoszonym
przez dyrektora CKE na stronie www.cke.edu.pl, są zwolnieni z egzaminu maturalnego z danego
przedmiotu na podstawie zaświadczenia stwierdzającego uzyskanie przez ucznia szkoły
ponadgimnazjalnej tytułu odpowiednio laureata lub finalisty. Uprawnienie to przysługuje laureatom
i finalistom olimpiad przedmiotowych także wtedy, gdy przedmiot nie był objęty szkolnym planem
nauczania danej szkoły.
2. W przypadku uczniów szkół lub oddziałów dwujęzycznych, którzy uzyskali tytuł laureata lub
finalisty olimpiady z przedmiotu nauczanego w języku obcym będącym drugim językiem nauczania,
zwolnienie nie obejmuje dodatkowych zadań egzaminacyjnych zdawanych w części pisemnej
w danym języku.
3. W przypadku przedmiotów zadeklarowanych jako obowiązkowe, zwolnienie laureata lub finalisty
olimpiady przedmiotowej jest równoznaczne z uzyskaniem najwyższego wyniku z egzaminu
z danego przedmiotu w części ustnej oraz w części pisemnej na poziomie podstawowym.
4. W przypadku przedmiotów zadeklarowanych jako dodatkowe w części pisemnej zwolnienie laureata
lub finalisty olimpiady przedmiotowej jest równoznaczne z uzyskaniem najwyższego wyniku
z egzaminu z danego przedmiotu na poziomie rozszerzonym albo – w przypadku języka obcego
nowożytnego – najwyższego wyniku na poziomie rozszerzonym albo dwujęzycznym, zgodnie ze
złożoną deklaracją.
5. W przypadku egzaminów z języka obcego nowożytnego zadeklarowanych jako dodatkowe w części
ustnej, zwolnienie laureata lub finalisty olimpiady przedmiotowej jest równoznaczne z uzyskaniem
najwyższego wyniku z egzaminu bez określania poziomu albo najwyższego wyniku na poziomie
dwujęzycznym, zgodnie ze złożoną deklaracją.
6. Laureaci i finaliści olimpiad przedmiotowych przed egzaminem z danego przedmiotu przedstawiają
przewodniczącemu zespołu egzaminacyjnego (dyrektorowi szkoły) zaświadczenie o uzyskaniu tytułu
laureata lub finalisty olimpiady w szkole ponadgimnazjalnej, na podstawie którego przewodniczący
zespołu egzaminacyjnego stwierdza uprawnienie do zwolnienia z egzaminu.
7. W przypadku gdy zdający uzyskał tytuł laureata lub finalisty z innego przedmiotu niż wskazany
w deklaracji, może dokonać zmiany wyboru przedmiotu, w tym języka obcego nowożytnego, lub
zmienić poziom egzaminu z języka obcego nowożytnego. Wniosek w sprawie wprowadzenia tych
zmian składa do dyrektora szkoły nie później niż do 20 kwietnia 2015 roku (załącznik T_20).
E. Przebieg egzaminu – informacje ogólne
1. Przewodniczący zespołu egzaminacyjnego (dyrektor szkoły) ogłasza szkolny harmonogram części
ustnej egzaminu do 4 marca 2015 r. oraz ogłasza harmonogram części pisemnej.
2. Zdający ma obowiązek zgłosić się na każdy egzamin w części ustnej i pisemnej punktualnie, zgodnie
z ogłoszonym harmonogramem. Na egzamin należy zgłosić się z dokumentem stwierdzającym
tożsamość (z aktualnym zdjęciem), a w przypadku zdających skierowanych przez OKE do innej
szkoły – również ze świadectwem ukończenia szkoły.
3. Zdający nie może wnosić do sali egzaminacyjnej – ani w części ustnej, ani w części pisemnej
– żadnych urządzeń telekomunikacyjnych lub korzystać z nich w tej sali.
11
4. Zdający w trakcie części pisemnej egzaminu może korzystać wyłącznie z materiałów i przyborów
pomocniczych, których wykaz ogłosi dyrektor CKE do 4 marca 2015 r. na stronie www.cke.edu.pl.
Zdający nie może wnosić do sali innych materiałów i przyborów.
5. Stwierdzenie niesamodzielnego rozwiązywania zadań egzaminacyjnych przez zdającego albo
wniesienie przez zdającego do sali egzaminacyjnej urządzenia telekomunikacyjnego lub materiałów
i przyborów niewymienionych w wykazie ogłoszonym przez dyrektora CKE, lub korzystanie przez
zdającego w sali egzaminacyjnej z urządzenia telekomunikacyjnego, lub niedopuszczonych do użytku
materiałów i przyborów, albo zakłócanie przez zdającego prawidłowego przebiegu części ustnej lub
części pisemnej egzaminu maturalnego w sposób utrudniający pracę pozostałym zdającym jest
podstawą do unieważnienia egzaminu. Egzamin można także unieważnić w przypadku naruszenia
przepisów dotyczących przeprowadzania egzaminu, które mogło wpłynąć na wynik egzaminu.
6. Niezdanie albo nieprzystąpienie do egzaminu maturalnego z przedmiotu lub przedmiotów w części
ustnej lub części pisemnej nie stanowi przeszkody w zdawaniu egzaminu maturalnego z pozostałych
przedmiotów.
F. Część ustna egzaminu maturalnego, w tym ocenianie i dokumentacja
F1. Część ustna z języka polskiego, języka mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej i języka
regionalnego
1. W przypadku egzaminu ustnego z języka polskiego, języka mniejszości narodowej, języka
mniejszości etnicznej oraz języka regionalnego – do 4 kwietnia 2015 r. absolwent przekazuje
przewodniczącemu zespołu egzaminacyjnego (dyrektorowi szkoły) bibliografię wykorzystaną do
opracowania wybranego tematu. Bibliografia musi być podpisana imieniem i nazwiskiem. Złożenie
bibliografii w wyznaczonym terminie jest warunkiem przystąpienia do części ustnej. Razem
z bibliografią zdający przedkłada informację o materiałach pomocniczych i środkach technicznych,
którymi zamierza posłużyć się podczas prezentacji, a następnie ustala z przewodniczącym zespołu
egzaminacyjnego sposób przygotowania zgłoszonych środków technicznych. Szkoła udostępnia
środki techniczne, którymi dysponuje.
2. Część ustna egzaminu z języka polskiego (języka mniejszości narodowej, języka mniejszości
etnicznej, języka regionalnego) przebiega w następujący sposób:
a. zdający, po okazaniu dokumentu stwierdzającego tożsamość (a w przypadku zdających
skierowanych na egzamin przez dyrektora OKE również świadectwa ukończenia szkoły),
wchodzi do sali egzaminacyjnej wg kolejności ustalonej na liście / w harmonogramie
b. w sali przebywa jeden zdający
c. w czasie trwania egzaminu zdający może korzystać z materiałów pomocniczych
przygotowanych we własnym zakresie do prezentacji, w tym ramowego planu prezentacji, który
okazuje do wglądu przed przystąpieniem do egzaminu (objętość planu nie powinna przekraczać
jednej strony formatu A4; nie jest wymagane wcześniejsze złożenie planu)
d. egzamin trwa ok. 25 minut i składa się z dwóch części:
– w części pierwszej, trwającej ok. 15 minut, zdający prezentuje przygotowany temat.
Podczas prezentacji może wykorzystać materiały pomocnicze. Projekcja filmu lub
odtworzenie nagranej wypowiedzi lub muzyki może trwać do 5 minut z czasu
przeznaczonego na prezentację tematu. W trakcie prezentacji członkowie przedmiotowego
zespołu egzaminacyjnego nie przerywają wypowiedzi zdającego, chyba że zostanie
przekroczony limit czasu
– część druga, trwająca ok. 10 minut, polega na rozmowie zdającego z zespołem
przedmiotowym. Pytania egzaminujących mogą dotyczyć jedynie prezentowanego tematu
i przedłożonej wcześniej bibliografii. Jeżeli zdający nie wygłosi prezentacji lub
zaprezentuje temat inny niż zgłoszony w deklaracji ostatecznej, zespół przedmiotowy
nie przeprowadza z nim rozmowy.
12
3. Ocenie podlegają wszystkie elementy egzaminu zgodnie z obowiązującymi kryteriami oceniania.
W trakcie prezentacji członkowie przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego indywidualnie oceniają
każdego zdającego. Swoje propozycje członkowie przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego
nanoszą na kartę indywidualnej oceny (załącznik T_5c, T_5f, a w przypadku osób niesłyszących –
T_5d).
4. Przedmiotowy zespół egzaminacyjny ustala wynik każdego zdającego bezpośrednio po jego wyjściu z
sali egzaminacyjnej. W przypadku braku możliwości uzgodnienia przez zespół wyniku egzaminu
decydujący głos ma przewodniczący. Wynik ustalony przez zespół egzaminacyjny jest ostateczny.
5. Po zakończeniu egzaminu każdego zdającego przewodniczący lub członek przedmiotowego zespołu
egzaminacyjnego wypełnia protokół indywidualny części ustnej egzaminu maturalnego z języka
polskiego, języka mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej lub języka regionalnego
(załącznik T_5a, T_5e, a w przypadku osób niesłyszących – T_5b). Do ww. protokołu wpisuje
w przypadku egzaminu obowiązkowego:
6.
7.
8.
9.
 zdał/a, jeżeli zdający uzyskał minimum 30% punktów możliwych do uzyskania (minimum 6 pkt)
 nie zdał/a, jeżeli zdający uzyskał poniżej 30% punktów możliwych do uzyskania (poniżej 6 pkt).
Pytania zadane przez przedmiotowy zespół egzaminacyjny w czasie rozmowy po prezentacji
odnotowywane są w protokole indywidualnym.
Podczas ustalania wyników w sali nie mogą przebywać zdający.
Wypełnione protokoły podpisują członkowie zespołu i obserwatorzy.
Dokumentacja z każdego dnia egzaminu przekazywana jest przewodniczącemu zespołu
egzaminacyjnego.
F2. Część ustna egzaminu z języka obcego nowożytnego
1. Część ustna egzaminu z języka obcego nowożytnego bez określania poziomu przebiega
w następujący sposób.
a. Zdający, po okazaniu dokumentu stwierdzającego tożsamość (a w przypadku zdających
wchodzi do sali egzaminacyjnej w ustalonej kolejności.
b. W sali przebywa jeden zdający.
c. Egzamin prowadzony jest w danym języku obcym nowożytnym, trwa ok. 15 minut i składa się
z rozmowy wstępnej i trzech zadań; czas na zapoznanie się z treścią zadań jest wliczony w czas
przeznaczony na wykonanie poszczególnych zadań.
d. Zdający losuje zestaw egzaminacyjny i przekazuje go egzaminującemu.
e. Egzamin rozpoczyna się od rozmowy wstępnej, podczas której egzaminujący zadaje zdającemu
kilka pytań związanych z jego życiem i zainteresowaniami; po rozmowie wstępnej
egzaminujący przekazuje wylosowany wcześniej zestaw zdającemu.
f. Po otrzymaniu zestawu zdający przystępuje do wykonania zadań od 1. do 3.: zadanie pierwsze
polega na przeprowadzeniu rozmowy, w której zdający i egzaminujący odgrywają wskazane
w poleceniu role; w zadaniu drugim zdający opisuje ilustrację zamieszczoną w wylosowanym
zestawie oraz odpowiada na trzy pytania postawione przez egzaminującego; w zadaniu trzecim
zdający wypowiada się na podstawie materiału stymulującego i odpowiada na dwa pytania
postawione przez egzaminującego.
g. Zdający wykonuje zadania w takiej kolejności, w jakiej są one zamieszczone w zestawie
egzaminacyjnym; nie ma możliwości powrotu do zadania, które zostało zakończone lub
opuszczone.
h. W czasie trwania egzaminu zdający nie może korzystać ze słowników i innych pomocy.
13
2. Część ustna egzaminu z języka obcego nowożytnego bez określania poziomu dla osób
niewidomych przebiega w następujący sposób.
wchodzi do sali egzaminacyjnej w ustalonej kolejności.
c. Egzamin trwa 15 minut i może być wydłużony nie więcej niż o 15 minut.
d. Egzamin prowadzony jest w danym języku obcym nowożytnym (z wyjątkiem poleceń z zestawu
egzaminacyjnego, które egzaminujący odczytuje w języku polskim).
e. Egzamin składa się z rozmowy wstępnej i trzech zadań; czas na zapoznanie się z treścią zadań
jest wliczony w czas trwania egzaminu.
f. Zdający losuje zestaw egzaminacyjny i przekazuje go egzaminującemu.
g. Egzamin rozpoczyna się od rozmowy wstępnej, podczas której egzaminujący zadaje zdającemu
kilka pytań związanych z jego życiem i zainteresowaniami; następnie egzaminujący przystępuje
do odczytania zadań.
h. Zadanie pierwsze polega na przeprowadzeniu rozmowy, w której zdający i egzaminujący
odgrywają wskazane w poleceniu role; w zadaniu drugim zdający opisuje np.
miejsce/osobę/wydarzenie wskazane w wylosowanym zestawie oraz odpowiada na trzy pytania
postawione przez egzaminującego; w zadaniu trzecim zdający wypowiada się na podstawie
materiału stymulującego, w którym materiały ikonograficzne są zastąpione tekstem, i odpowiada
na dwa pytania postawione przez egzaminującego.
i. Egzaminujący odczytuje zdającemu polecenie bezpośrednio przed przystąpieniem do wykonania
każdego zadania; egzaminujący może odczytać każde polecenie wielokrotnie i wrócić do
fragmentu, o powtórzenie którego prosi zdający.
j. W czasie trwania egzaminu zdający nie może korzystać ze słowników i innych pomocy.
3. Ocenianie i dokumentacja egzaminu z języka obcego nowożytnego bez określania poziomu:
a. ocenie podlegają wszystkie elementy egzaminu zgodnie z obowiązującymi kryteriami oceniania.
Członkowie przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego indywidualnie oceniają każdego
zdającego w trakcie odpowiedzi, z zastrzeżeniem że egzaminujący powinien ograniczyć robienie
notatek do niezbędnego minimum. Swoje propozycje członkowie przedmiotowego zespołu
egzaminacyjnego nanoszą na kartę indywidualnej oceny (załącznik T_6b).
b. zespół egzaminacyjny ustala wynik każdego zdającego bezpośrednio po jego wyjściu z sali
egzaminacyjnej. W przypadku braku możliwości uzgodnienia przez zespół wyniku egzaminu
decydujący głos ma przewodniczący. Wynik ustalony przez zespół jest ostateczny.
c. po ustaleniu liczby punktów za poszczególne elementy egzaminu przewodniczący lub członek
zespołu wpisuje wyniki egzaminu do protokołu indywidualnego części ustnej egzaminu
maturalnego z języka obcego nowożytnego (załącznik T_6a). W przypadku egzaminu z języka
obcego nowożytnego bez określania poziomu, zdawanego jako przedmiot obowiązkowy, do
protokołu wpisuje się:
− zdał/a, jeżeli zdający uzyskał minimum 30% punktów możliwych do uzyskania (minimum
9 pkt)
− nie zdał/a, jeżeli zdający uzyskał poniżej 30% punktów możliwych do uzyskania (poniżej
9 pkt).
d. podczas ustalania wyników w sali nie mogą przebywać zdający.
e. wypełnione protokoły podpisują członkowie zespołu i obserwatorzy.
f. wyniki tej części egzaminu przewodniczący przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego ogłasza
tego samego dnia, o godzinie określonej w harmonogramie. Przed odczytaniem wyników należy
zapytać, kto nie wyraża zgody na publiczne odczytanie wyniku.
14
g. po ogłoszeniu wyników egzaminu w danym dniu przewodniczący przedmiotowego zespołu
egzaminacyjnego przekazuje przewodniczącemu zespołu egzaminacyjnego w danej szkole
uporządkowane zestawy i podpisane protokoły.
4. Część ustna egzaminu z języka obcego nowożytnego na poziomie dwujęzycznym dla absolwentów
szkół lub oddziałów dwujęzycznych przebiega w następujący sposób:
a. w sali może przebywać jeden zdający i jeden przygotowujący się do egzaminu
b. zdający losuje zestaw egzaminacyjny, a następnie przygotowuje się do egzaminu ok. 15 minut,
których nie wlicza się do czasu trwania egzaminu
c. egzamin prowadzony jest w danym języku obcym nowożytnym, trwa ok. 15 minut i składa się
z prezentacji przeczytanego tekstu zamieszczonego w zestawie oraz rozmowy z egzaminującym
na temat tego tekstu
d. w czasie trwania egzaminu zdający nie może korzystać ze słowników i innych pomocy.
5. Ocenianie i dokumentacja egzaminu z języka obcego nowożytnego na poziomie dwujęzycznym dla
absolwentów szkół lub oddziałów dwujęzycznych:
a. ocenie podlegają wszystkie elementy egzaminu zgodnie z obowiązującymi kryteriami oceniania.
Członkowie przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego indywidualnie oceniają każdego zdającego
w trakcie odpowiedzi, z zastrzeżeniem że egzaminujący powinien ograniczyć robienie notatek do
niezbędnego minimum. Swoje propozycje członkowie przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego
nanoszą na kartę indywidualnej oceny (załącznik T_7b).
b. przedmiotowy zespół egzaminacyjny ustala ostateczne wyniki po przeegzaminowaniu nie więcej niż
3 zdających.
c. podczas ustalania wyników w sali nie mogą przebywać zdający oraz przygotowujący się do egzaminu.
d. w przypadku braku możliwości uzgodnienia przez zespół wyniku egzaminu decydujący głos ma
przewodniczący; wynik ustalony przez zespół jest ostateczny.
e. po ustaleniu liczby punktów za poszczególne elementy egzaminu przewodniczący lub członek zespołu
wpisuje wyniki egzaminu do protokołu indywidualnego części ustnej egzaminu maturalnego z języka
obcego nowożytnego (załącznik T_7a).
f. pytania zadane przez egzaminującego w czasie rozmowy po prezentacji tekstu odnotowywane są na
odwrocie protokołu egzaminu (załącznik T_7a).
g. wypełnione protokoły podpisują członkowie zespołu i obserwatorzy.
h. dokumentacja z każdego dnia egzaminu przekazywana jest przewodniczącemu zespołu
egzaminacyjnego.
G. Część pisemna egzaminu maturalnego
1. Zdający, po okazaniu dokumentu stwierdzającego tożsamość (a w przypadku zdających skierowanych
na egzamin przez dyrektora OKE również świadectwa ukończenia szkoły), zajmuje wylosowane
miejsce w sali egzaminacyjnej. Od losowania można odstąpić w przypadku zdających, którzy
rozwiązują zadania w arkuszach dostosowanych, zdających korzystających z leków/opieki medycznej
oraz w innych uzasadnionych przypadkach (np. zezwolenie spóźnionemu zdającemu na przystąpienie
do egzaminu).
2. Część pisemną egzaminu maturalnego w danej sali egzaminacyjnej przeprowadza zespół nadzorujący
złożony z co najmniej trzech nauczycieli. Żaden z nich nie może być nauczycielem przedmiotu,
z którego odbywa się egzamin, ani wychowawcą zdających. Jeden z członków zespołu musi być
zatrudniony w innej szkole lub placówce. W sali, w której zdaje egzamin powyżej 30 zdających,
liczbę członków zespołu nadzorującego zwiększa się o jedną osobę na każdych kolejnych 20
zdających.
15
3. Zdający część pisemną egzaminu maturalnego po otrzymaniu arkusza na polecenie przewodniczącego
zespołu nadzorującego ma obowiązek zapoznać się z informacją na pierwszej stronie arkusza,
sprawdzić, czy arkusz jest kompletny, tzn. czy zawiera wszystkie kolejno ponumerowane strony
i kolejne zadania i czy są one wyraźnie wydrukowane oraz czy otrzymał zestaw wybranych wzorów
matematycznych (dotyczy egzaminu z matematyki) lub kartę wybranych tablic chemicznych (dotyczy
egzaminu z chemii) lub kartę wybranych wzorów i stałych fizycznych (dotyczy egzaminu z fizyki
i astronomii). Zauważone braki zgłasza przewodniczącemu zespołu nadzorującego egzamin, który
wydaje kompletny arkusz z puli arkuszy rezerwowych (nie wykonuje się kserokopii arkuszy
egzaminacyjnych) i/lub zestaw tablic/wzorów, opublikowany na stronie CKE. Wymiana
arkusza / zestawu tablic / wzorów jest odnotowywana w protokole przebiegu egzaminu w sali
(załącznik T_10), zdający ma obowiązek potwierdzić ją swoim podpisem.
4. Zdający jest zobowiązany zakodować swój arkusz egzaminacyjny i kartę odpowiedzi, tj. umieścić
(w odpowiednich miejscach) otrzymane od członków zespołu nadzorującego naklejki przygotowane
przez OKE, zawierające m.in. numer PESEL, oraz wpisać (w odpowiednich miejscach) swój numer
PESEL. Zdający sprawdza poprawność numeru PESEL na naklejce, a podpis na liście
zdających (liście obecności) jest równoznaczny ze stwierdzeniem przez zdającego tej
poprawności. W przypadku wystąpienia błędu w numerze PESEL zdający zwraca zespołowi
nadzorującemu naklejki z błędnym numerem PESEL, koryguje ten numer na liście zdających,
umieszcza na liście adnotację o stwierdzeniu błędu i podpisuje listę. Poprawność wpisanego przez
zdającego numeru PESEL potwierdza przewodniczący zespołu nadzorującego, podpisując się na liście
zdających. Naklejki z błędnym numerem PESEL nie nakleja się na arkuszu egzaminacyjnym i karcie
odpowiedzi. W takiej sytuacji w miejscach przeznaczonych na naklejkę przygotowaną przez OKE
zdający wpisuje odręcznie prawidłowy numer PESEL, a członek zespołu nadzorującego dopisuje
identyfikator szkoły. W przypadku braku numeru PESEL zdający wpisuje w miejscach
przeznaczonych na naklejkę przygotowaną przez OKE serię i numer paszportu lub innego dokumentu
potwierdzającego tożsamość.
5. Egzamin lub odpowiednia część egzaminu rozpoczyna się punktualnie o godzinie wyznaczonej przez
dyrektora CKE od rozdania arkuszy egzaminacyjnych (godzina rozpoczęcia egzaminu jest określona
w Komunikacie dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej z 3 lipca 2014 r. w sprawie terminów
sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego, egzaminu maturalnego, egzaminu potwierdzającego
kwalifikacje zawodowe oraz egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie w 2015 roku).
Osoby zgłaszające się na egzamin po tym czasie nie zostaną wpuszczone do sali egzaminacyjnej.
W uzasadnionych przypadkach, jednak nie później niż po zakończeniu czynności organizacyjnych
(tzn. z chwilą zapisania w widocznym miejscu czasu rozpoczęcia i zakończenia egzaminu), decyzję
o wpuszczeniu do sali egzaminacyjnej spóźnionego zdającego podejmuje przewodniczący zespołu
egzaminacyjnego, ale zdający kończy pracę z arkuszem egzaminacyjnym o czasie zapisanym na
tablicy (planszy). Po zakończeniu czynności związanych ze sprawdzeniem kompletności
i kodowaniem arkuszy i kart odpowiedzi przewodniczący zespołu nadzorującego zapisuje
w widocznym miejscu godziny rozpoczęcia i zakończenia pracy z arkuszem egzaminacyjnym.
6. Podczas egzaminu zdający pracuje samodzielnie, nie opuszcza sali egzaminacyjnej. W uzasadnionych
przypadkach przewodniczący zespołu nadzorującego może zezwolić zdającemu na opuszczenie sali
egzaminacyjnej po zapewnieniu warunków wykluczających możliwość kontaktowania się zdającego
z innymi osobami, z wyjątkiem osób udzielających pomocy medycznej. W przypadku konieczności
wyjścia z sali zdający sygnalizuje taką potrzebę przez podniesienie ręki. Po uzyskaniu zezwolenia
przewodniczącego zespołu nadzorującego na wyjście zdający pozostawia zamknięty arkusz
egzaminacyjny na swoim stoliku, a czas jego nieobecności jest odnotowywany w protokole przebiegu
egzaminu w sali (załącznik T_10).
7. W przypadku stwierdzenia niesamodzielnej pracy zdającego albo zakłócania przez niego przebiegu
egzaminu z danego przedmiotu w sposób utrudniający pracę pozostałym zdającym, albo wniesienia
przez zdającego do sali egzaminacyjnej urządzenia telekomunikacyjnego lub materiałów i przyborów
niewymienionych w wykazie ogłoszonym przez dyrektora CKE, albo korzystania przez zdającego
w sali egzaminacyjnej z urządzenia telekomunikacyjnego lub niedopuszczonych do użytku
16
materiałów i przyborów przewodniczący zespołu egzaminacyjnego (dyrektor szkoły) przerywa
i unieważnia egzamin tego zdającego oraz nakazuje opuszczenie sali egzaminacyjnej. Fakt ten
odnotowuje w protokole przebiegu egzaminu w sali (załącznik T_10) oraz wypełnia protokół
przerwania i unieważnienia egzaminu (załącznik T_12). Zdający ma prawo przystąpić do egzaminu
z tego przedmiotu w kolejnym roku.
8. Jeśli zdający ukończył pracę przed czasem, odkłada zamknięty arkusz na brzeg stolika, zgłasza
ukończenie pracy przewodniczącemu zespołu nadzorującego przebieg egzaminu przez podniesienie
ręki i za jego przyzwoleniem (po sprawdzeniu przez członka zespołu nadzorującego poprawności
zakodowania arkusza i karty odpowiedzi) pozostawia arkusz na stoliku i wychodzi z sali, nie
zakłócając pracy pozostałym zdającym.
9. Po upływie czasu przeznaczonego na rozwiązywanie zadań danej części egzaminu zdający pozostawia
na stoliku swój zamknięty, poprawnie zakodowany arkusz egzaminacyjny, i oczekuje na zgodę
przewodniczącego zespołu nadzorującego na opuszczenie sali.
10. W przypadku egzaminu z języka obcego nowożytnego zdawanego na poziomie rozszerzonym oraz
z informatyki po przerwie odbywa się druga część egzaminu. Zdający, po otrzymaniu arkusza,
postępuje analogicznie, jak podczas pracy z arkuszem w pierwszej części egzaminu.
H. Informacje i zalecenia dla zdających egzamin maturalny z informatyki
1. Egzamin maturalny z informatyki składa się z dwóch części przedzielonych półgodzinną przerwą.
2. Część pierwsza egzaminu z informatyki polega na rozwiązaniu zadań egzaminacyjnych bez
korzystania z komputera i przebiega według takich samych zasad jak w przypadku pozostałych
przedmiotów egzaminacyjnych. Jeżeli rozwiązanie zadania lub jego części polega na przedstawieniu
algorytmu, to zdający zapisuje go w wybranej przez siebie notacji: listy kroków, schematu blokowego
lub języka programowania, który wybrał na egzamin z listy ogłoszonej 3 czerwca 2014 r. przez
dyrektora CKE (www.cke.edu.pl).
3. W części drugiej egzaminu z informatyki zdający pracuje przy autonomicznym stanowisku
komputerowym i może korzystać wyłącznie z programów, danych zapisanych na dysku twardym i na
innych nośnikach stanowiących wyposażenie stanowiska lub otrzymanych z arkuszem
egzaminacyjnym. Nie jest dozwolone korzystanie z tych samych zasobów na różnych komputerach
i komunikowanie się zdających między sobą oraz zdających z innymi osobami. Niedozwolony jest
bezpośredni dostęp do sieci lokalnej oraz zasobów Internetu.
4. Komputer na stanowisku egzaminacyjnym zdającego powinien być sprawny, a jego konfiguracja musi
spełniać wymagania dotyczące środowiska komputerowego, języka programowania i programów
użytkowych, które zostały wybrane przez zdającego spośród znajdujących się na liście ogłoszonej
przez dyrektora CKE i dostępnych w szkole.
5. Zdający ma prawo w przeddzień egzaminu sprawdzić, w ciągu jednej godziny, poprawność działania
komputera, na którym będzie zdawał egzamin, i wybranego przez siebie oprogramowania.
Sprawdzanie to odbywa się w obecności administratora (opiekuna) pracowni oraz członka zespołu
nadzorującego, w czasie wyznaczonym przez przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego (dyrektora
szkoły). Fakt sprawdzenia komputera i oprogramowania zdający potwierdza podpisem na stosownym
oświadczeniu (załącznik T_13a).
6. Zdający nie może samodzielnie wymieniać elementów i podzespołów wchodzących w skład zestawu
komputerowego oraz przyłączać dodatkowych; nie może również żądać takiego dodatkowego
przyłączenia lub wymiany przez administratora (opiekuna) pracowni.
7. Zdający nie może samodzielnie instalować, a także żądać zainstalowania przez administratora
(opiekuna) pracowni, dodatkowego oprogramowania na komputerze przydzielonym mu do egzaminu.
8. W pracowni, w której odbywa się egzamin, jest dostępna podstawowa dokumentacja oprogramowania
dostarczona z licencjami, z której może korzystać zdający.
9. W czasie drugiej części egzaminu maturalnego z informatyki w sali egzaminacyjnej jest obecny przez
17
cały czas administrator (opiekun) pracowni, który nie wchodzi w skład zespołu nadzorującego.
Administrator (opiekun) pracowni może być wychowawcą zdających, jeżeli jest jedynym
administratorem pracowni w tej szkole.
10. Zdający, niezwłocznie po zakończeniu pracy z arkuszem w części drugiej egzaminu i nagraniu przez
administratora (opiekuna) pracowni płyty CD–R dokumentującej pracę zdającego, ma obowiązek
upewnić się o poprawności nagrania na płycie CD–R katalogu (folderu) oznaczonego swoim
numerem PESEL (w przypadku braku numeru PESEL – serią i numerem paszportu lub innego
dokumentu potwierdzającego tożsamość) wraz ze wszystkimi plikami, które przekazał do oceny.
Folder powinien zawierać wszystkie pliki z odpowiedziami wraz z komputerowymi realizacjami
rozwiązanych zadań. Fakt ten zdający potwierdza podpisem na stosownym oświadczeniu (załącznik
T_13b).
I. Warunki zdania egzaminu
1. Zdający zdał egzamin maturalny, jeżeli z każdego egzaminu z przedmiotu obowiązkowego w części
ustnej i w części pisemnej otrzymał co najmniej 30% punktów możliwych do uzyskania.
2. Na zdanie egzaminu maturalnego nie mają wpływu wyniki egzaminów z przedmiotów zdawanych
jako dodatkowe oraz egzaminów zdawanych w drugim języku nauczania. Te egzaminy nie mają
ustalonego progu zaliczenia.
J. Informowanie o wynikach egzaminu maturalnego
1. Wyniki części ustnej egzaminu są ogłaszane przez przewodniczącego przedmiotowego zespołu
egzaminacyjnego w dniu egzaminu w miejscu i w czasie ustalonym przez przewodniczącego zespołu
egzaminacyjnego.
2. Wyniki części pisemnej egzaminu OKE przekazuje przewodniczącemu zespołu egzaminacyjnego
w terminie ustalonym przez dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej w Komunikacie dyrektora
Centralnej Komisji Egzaminacyjnej z 3 lipca 2014 r. w sprawie terminów sprawdzianu, egzaminu
gimnazjalnego, egzaminu maturalnego, egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe oraz
egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie w 2015 roku w celu ich ogłoszenia (30 czerwca
2015 r.).
3. Wyniki egzaminu maturalnego są ostateczne i nie służy na nie skarga do sądu administracyjnego.
K. Świadectwa dojrzałości
1. Zdający, który zdał egzamin maturalny, otrzymuje świadectwo dojrzałości i jego odpis wydane przez
OKE. Świadectwa i odpisy są przekazywane absolwentom, za potwierdzeniem odbioru, w szkole
macierzystej, a w przypadku osób skierowanych na cały egzamin przez OKE – w szkole, w której
zdawali egzamin.
2. Na świadectwie dojrzałości odnotowane są wyniki uzyskane z egzaminów z każdego przedmiotu
zdawanego w części ustnej oraz w części pisemnej.
3. Wyniki uzyskane w części pierwszej i w części drugiej egzaminu pisemnego odpowiednio z języka
obcego nowożytnego zdawanego na poziomie rozszerzonym oraz z informatyki odnotowywane są
łącznie.
4. W przypadku gdy zdający nie przystąpił do zadeklarowanego:
a. egzaminu maturalnego z przedmiotu dodatkowego
b. rozwiązywania dodatkowych zadań egzaminacyjnych w drugim języku nauczania
na świadectwie dojrzałości, w miejscu przeznaczonym na wpisanie wyniku odpowiednio egzaminu
maturalnego z przedmiotu dodatkowego albo dodatkowych zadań egzaminacyjnych zdawanych
w drugim języku nauczania wpisuje się „ 0%”.
18
5. W przypadku unieważnienia egzaminu maturalnego z przedmiotu dodatkowego, na świadectwie
dojrzałości, w miejscu przeznaczonym na wpisanie wyniku egzaminu maturalnego z tego przedmiotu
wpisuje się „ 0%”.
L. Zgłaszanie zastrzeżeń
1. Jeżeli zdający uzna, że w trakcie egzaminu maturalnego zostały naruszone przepisy dotyczące jego
przeprowadzania, może, w terminie 2 dni od daty egzaminu maturalnego w części ustnej lub pisemnej
z danego przedmiotu, zgłosić pisemnie zastrzeżenie do dyrektora OKE. Zastrzeżenie musi zawierać
dokładny opis zaistniałej sytuacji wskazującej na naruszenie przepisów.
2. Dyrektor OKE rozpatruje zastrzeżenie w terminie 7 dni od daty jego otrzymania. W razie stwierdzenia
naruszenia przepisów, dyrektor komisji okręgowej, w porozumieniu z dyrektorem Komisji Centralnej,
może unieważnić dany egzamin w stosunku do wszystkich zdających albo zdających w jednej szkole
lub sali, a także w stosunku do poszczególnych zdających i zarządzić jego ponowne przeprowadzenie.
Rozstrzygnięcie dyrektora OKE jest ostateczne. Nowy termin egzaminu ustala dyrektor CKE.
M. Unieważnienie egzaminu
1. Unieważnienie egzaminu następuje w przypadku:
a. stwierdzenia, podczas trwania egzaminu, niesamodzielnego rozwiązywania zadań
egzaminacyjnych przez zdającego
b. wniesienia przez zdającego do sali egzaminacyjnej urządzenia telekomunikacyjnego
lub materiałów i przyborów niewymienionych w wykazie ogłoszonym przez dyrektora CKE albo
korzystania przez zdającego w sali egzaminacyjnej z urządzenia telekomunikacyjnego lub
niedopuszczonych do użytku materiałów i przyborów
c. zakłócania przez zdającego prawidłowego przebiegu części ustnej lub części pisemnej egzaminu
maturalnego w sposób utrudniający pracę pozostałym zdającym
d. stwierdzenia, podczas sprawdzania pracy egzaminacyjnej, niesamodzielnego rozwiązywania przez
zdającego zadań zawartych w arkuszu egzaminacyjnym z danego przedmiotu w części pisemnej
e. stwierdzenia podczas sprawdzania pracy egzaminacyjnej zdającego występowania w jego pracy
egzaminacyjnej jednakowych sformułowań wskazujących na udostępnienie rozwiązań innemu
zdającemu lub korzystanie z rozwiązań innego zdającego
f. zaginięcia lub zniszczenia prac egzaminacyjnych lub kart odpowiedzi i braku możliwości ustalenia
wyniku części pisemnej egzaminu
g. stwierdzenia naruszenia przepisów dotyczących przeprowadzania egzaminu, na skutek zastrzeżeń
zgłoszonych przez zdającego lub z urzędu, jeżeli to naruszenie mogło wpłynąć na wynik danego
egzaminu.
Uwaga:
Unieważnienia w przypadkach oznaczonych literami a, b, c dokonuje przewodniczący zespołu
egzaminacyjnego (dyrektor szkoły) (załącznik T_12), w przypadkach oznaczonych literami d, e, f, g –
dyrektor OKE w porozumieniu z dyrektorem CKE.
2. W przypadkach oznaczonych literami d, e, f, g komisja okręgowa, za pośrednictwem dyrektora
szkoły, przekazuje absolwentowi, któremu unieważniono dany egzamin, pisemną informację
o przyczynach unieważnienia.
N. Termin dodatkowy
1. Zdający ma prawo, w szczególnych przypadkach losowych lub zdrowotnych uniemożliwiających mu
przystąpienie w maju – zgodnie z harmonogramem – do części ustnej lub pisemnej egzaminu
z danego przedmiotu lub przedmiotów, zdawać egzamin w terminie dodatkowym (w czerwcu 2015
r.).
19
2. Zdający lub jego rodzice (prawni opiekunowie) najpóźniej w dniu, w którym odbywa się egzamin
z danego przedmiotu, składają do dyrektora macierzystej szkoły udokumentowany wniosek (załącznik
T_19) o umożliwienie przystąpienia do egzaminu w terminie dodatkowym. Dyrektor szkoły
przekazuje wniosek wraz z załączonymi dokumentami dyrektorowi OKE najpóźniej następnego dnia
po otrzymaniu wniosku.
3. Dyrektor OKE rozpatruje wniosek w terminie 2 dni od daty jego otrzymania i może wyrazić zgodę na
przystąpienie przez absolwenta do egzaminu w terminie dodatkowym. Rozstrzygnięcie dyrektora
komisji okręgowej jest ostateczne.
4. Zdający, który uzyskał zgodę dyrektora OKE na przystąpienie do egzaminu pisemnego
w dodatkowym terminie, przystępuje do egzaminu z danego przedmiotu lub przedmiotów zgodnie
z harmonogramem ustalonym przez dyrektora CKE i ogłoszonym na stronie internetowej CKE.
Informację o miejscu przeprowadzenia egzaminu dyrektor właściwej OKE ogłasza na stronie OKE
w ostatnim tygodniu maja 2015 r.
5. Zdający, który uzyskał zgodę dyrektora OKE na przystąpienie do egzaminu ustnego w terminie
dodatkowym, przystępuje do egzaminu z danego przedmiotu lub przedmiotów w swojej szkole
w terminie ustalonym przez dyrektora szkoły. Egzamin ustny z języka polskiego i języków
mniejszości narodowych powinien odbyć się od 8 do 13 czerwca 2015 r., a z języków obcych
nowożytnych, języka łemkowskiego i kaszubskiego od 1 do 17 czerwca 2015 r.
O. Ponowne przystąpienie do egzaminu maturalnego (egzamin w terminie poprawkowym)
1. Do egzaminu maturalnego w terminie poprawkowym może przystąpić absolwent, który:
 przystąpił do wszystkich egzaminów z przedmiotów obowiązkowych (język polski,
matematyka, język obcy nowożytny, a w przypadku absolwentów oddziałów z nauczaniem języka
mniejszości narodowej – również język mniejszości narodowej) w maju/czerwcu w części ustnej
i w części pisemnej i żaden z tych egzaminów nie został mu unieważniony
 nie zdał wyłącznie jednego egzaminu z przedmiotu obowiązkowego w części ustnej lub
w części pisemnej
 w terminie 7 dni od daty ogłoszenia wyników egzaminu (nie później niż 7 lipca 2015 r.) złożył do
dyrektora szkoły pisemne oświadczenie o ponownym przystąpieniu do egzaminu z danego
przedmiotu (załącznik T_18), zgodnie z deklaracją ostateczną.
2. Absolwent przystępujący do części ustnej egzaminu z języka polskiego albo języka mniejszości
narodowej może wraz z oświadczeniem złożyć poprawioną bibliografię do tematu zadeklarowanego
w deklaracji ostatecznej.
3. Ponowny egzamin maturalny (egzamin w terminie poprawkowym) w części ustnej jest
przeprowadzany w macierzystej szkole zdającego między 24 a 28 sierpnia 2015 r., a w części
pisemnej – 25 sierpnia 2015 r. w miejscach wskazanych przez dyrektora OKE. Informacje
o miejscach przeprowadzenia egzaminu pisemnego ogłasza dyrektor OKE na stronie internetowej
danej OKE w terminie do 10 sierpnia 2015 r. Informacje o harmonogramie egzaminów ustnych
zdający uzyskuje w szkole, w której przystąpił do egzaminu.
4. Dyrektor szkoły w terminie 10 dni od daty ogłoszenia wyników egzaminu (nie później niż 10 lipca
2015 r.) przesyła do dyrektora OKE w formie elektronicznej określonej przez OKE informacje
o osobach, które złożyły oświadczenie o woli przystąpienia do egzaminu w terminie poprawkowym.
5. Egzamin w terminie poprawkowym w części ustnej jest przeprowadzany w macierzystej szkole
zdającego (między 24 a 28 sierpnia 2015 r.), a w części pisemnej (25 sierpnia 2015 r.) – w miejscach
wskazanych przez dyrektora OKE. Informacje o miejscach przeprowadzenia egzaminu pisemnego
ogłasza dyrektor OKE na stronie internetowej danej OKE w terminie do 10 sierpnia 2015 r.
Informacje o harmonogramie egzaminów ustnych zdający uzyskuje w szkole, w której przystąpił do
egzaminu.
20
INFORMACJA DLA ABSOLWENTA, KTÓRY UKOŃCZYŁ SZKOŁĘ W LATACH 2005/2006
CZĘŚĆ – 2013/2014, PRZYSTĄPIŁ DO EGZAMINU I NIE ZDAŁ EGZAMINU Z PRZEDMIOTU LUB
I.2
PRZEDMIOTÓW LUB CHCE PODWYŻSZYĆ UZYSKANE WYNIKI, LUB ZDAĆ EGZAMIN
Z NOWYCH PRZEDMIOTÓW DODATKOWYCH
A. Deklaracja przystąpienia do egzaminu maturalnego
1. Wstępną deklarację przystąpienia do egzaminu maturalnego (załącznik T_1) absolwent składa
dyrektorowi szkoły macierzystej w terminie do 30 września 2014 r. (absolwent może nie składać
deklaracji wstępnej), a deklarację ostateczną składa do 7 lutego 2015 r. Po tym terminie nie ma już
możliwości dokonywania zmian w deklaracji dotyczących wyboru przedmiotów i poziomu
egzaminów (z wyjątkiem laureatów i finalistów olimpiad przedmiotowych) oraz tematu do części
ustnej egzaminu z języka polskiego, języka mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej,
języka regionalnego. Jeżeli absolwent nie złożył deklaracji ostatecznej, z dniem 8 lutego deklaracja
wstępna staje się ostateczną.
2. W przypadku likwidacji lub przekształcenia szkoły zdający składa deklarację wraz z oryginałem lub
poświadczoną za zgodność z oryginałem kserokopią świadectwa ukończenia szkoły dyrektorowi OKE
właściwej ze względu na miejsce zamieszkania, nie później niż do 31 grudnia 2014 roku. Zdający
zostanie skierowany na egzamin do wskazanej przez dyrektora OKE szkoły. W kolejnych sesjach
egzaminacyjnych absolwent skierowany do danej szkoły zgłasza się bezpośrednio do jej dyrektora
w celu ponownego złożenia deklaracji.
3. Osoba składająca deklarację (załącznik T_1) otrzymuje od dyrektora szkoły jej kopię
z potwierdzeniem przyjęcia.
4. Osoba, która zamierza ubiegać się o dostosowanie warunków i form egzaminu, składa deklarację
(załącznik T_1) i dokumenty uprawniające do dostosowań dyrektorowi macierzystej szkoły do
31 grudnia 2014 r. Ostateczny termin złożenia deklaracji wraz z dokumentami dotyczącymi
dostosowań upływa 7 lutego 2015 r.
5. Absolwent ma obowiązek podać w deklaracji dokładne dane teleadresowe umożliwiające stały,
niezawodny z nim kontakt aż do terminu ogłoszenia wyników egzaminu maturalnego. Zdający
podpisuje także w deklaracji oświadczenie o wyrażeniu zgody lub braku zgody na przetwarzanie
danych osobowych dla potrzeb rekrutacji na studia (załącznik T_1).
B. Dostosowanie warunków i form przeprowadzania egzaminu maturalnego
1.
Absolwenci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym niepełnosprawni, niedostosowani
społecznie oraz zagrożeni niedostosowaniem społecznym, mają prawo przystąpić do egzaminu
maturalnego w warunkach i formach określonych w Komunikacie dyrektora Centralnej Komisji
Egzaminacyjnej z 29 sierpnia 2014 r. w sprawie sposobów dostosowania warunków i form
przeprowadzania w roku szkolnym 2014/2015 egzaminu maturalnego do potrzeb absolwentów
ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie
oraz zagrożonych niedostosowaniem społecznym, opublikowanym na stronie internetowej CKE.
Za dostosowanie warunków i form przeprowadzenia egzaminu do potrzeb absolwentów odpowiada
przewodniczący zespołu egzaminacyjnego (dyrektor szkoły).
2.
W przypadku absolwentów:
a. posiadających opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym poradni specjalistycznej,
o specyficznych trudnościach w uczeniu się
b. chorych lub niesprawnych czasowo, posiadających zaświadczenie o stanie zdrowia wydane przez
lekarza,
Część I.2 – Informacja dla absolwenta technikum z lat 2005/2006–2013/2014
21
sposób lub sposoby dostosowania warunków przeprowadzania egzaminu do ich potrzeb i możliwości,
spośród możliwych sposobów dostosowania warunków przeprowadzania egzaminu określonych
w Tabeli 1a. tego Komunikatu, wskazuje przewodniczący zespołu egzaminacyjnego w danej szkole
w porozumieniu z dyrektorem komisji okręgowej.
C. Informacja dla absolwenta, który nie zdał egzaminu maturalnego
1. Absolwent, który nie zdał egzaminu maturalnego w latach 2005/2006 – 2013/2014 z obowiązkowego
przedmiotu lub przedmiotów w części ustnej lub w części pisemnej, może przystąpić do tych
egzaminów w kolejnych latach na warunkach obowiązujących w roku szkolnym 2013/2014.
2. Absolwent, który nie zdał obowiązkowego egzaminu z języka obcego nowożytnego, może wybrać
inny język obcy w części ustnej i pisemnej, z wyjątkiem języka obcego nowożytnego, który zdawał
jako przedmiot dodatkowy w części pisemnej na poziomie podstawowym lub w części ustnej bez
określania poziomu.
3. Absolwent, który nie zdał egzaminu maturalnego w części ustnej z języka polskiego lub języka
mniejszości narodowej, przystępując ponownie do egzaminu z tych języków, wskazuje w deklaracji
poprzednio wybrany temat lub nowy temat wybrany z aktualnej szkolnej listy tematów.
D. Informacja dla absolwenta, który zdał egzamin maturalny i chce podwyższyć wynik lub
przystąpić do egzaminu z nowego przedmiotu dodatkowego
1. Absolwent, który chce podwyższyć wynik lub przystąpić do egzaminu z nowego przedmiotu
dodatkowego w części ustnej lub w części pisemnej, przystępuje ponownie do tego egzaminu lub
egzaminów na warunkach obowiązujących w roku szkolnym 2013/2014.
2. Absolwent, który otrzymał świadectwo dojrzałości przed rokiem szkolnym 2009/2010 i nie zdawał
egzaminu maturalnego z matematyki jako przedmiotu obowiązkowego, może przystąpić do egzaminu
maturalnego z matematyki, jako przedmiotu dodatkowego, na poziomie podstawowym.
3. Absolwent z lat 2005/2006–2008/2009, który przystąpił do egzaminu z biologii, chemii, filozofii,
fizyki i astronomii, geografii, historii, historii muzyki, historii sztuki, informatyki, języka łacińskiego
i kultury antycznej, wiedzy o społeczeństwie, wiedzy o tańcu jako przedmiotu obowiązkowego, może
podwyższyć wynik z tego przedmiotu, deklarując go jako przedmiot dodatkowy.
4. Absolwent szkoły lub oddziału dwujęzycznego z lat 2005/2006–2010/2011, który przystąpił do
egzaminu z języka obcego nowożytnego będącego drugim językiem nauczania jako przedmiotu
obowiązkowego, może podwyższyć wynik z tego przedmiotu, deklarując go jako przedmiot
dodatkowy na poziomie dwujęzycznym.
5. Absolwent, który chce podwyższyć wynik części ustnej egzaminu z języka polskiego, języka
mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej lub języka regionalnego, wskazuje w deklaracji
poprzednio wybrany temat lub nowy temat wybrany z listy tematów obowiązujących w szkole
w ostatnim roku szkolnym (2013/2014). Absolwent przekazuje przewodniczącemu zespołu
egzaminacyjnego (dyrektorowi szkoły) nie później niż do 4 kwietnia 2015 r. bibliografię
wykorzystaną do opracowania wybranego tematu. Po wyznaczonym terminie bibliografii nie
przyjmuje się. Złożenie bibliografii w wyznaczonym terminie jest warunkiem przystąpienia do części
ustnej.
6. Absolwent może podwyższyć wynik egzaminu obowiązkowego z języka obcego nowożytnego
w części pisemnej na poziomie podstawowym, a w części ustnej – bez określania poziomu (dotyczy
również absolwentów, którzy wcześniej przystępowali do egzaminu w części ustnej na poziomie
podstawowym lub rozszerzonym). Jeśli absolwent z lat 2005/2006–2008/2009 przystąpił do części
pisemnej egzaminu z języka obcego nowożytnego jako przedmiotu obowiązkowego na poziomie
rozszerzonym, to może podwyższyć wynik z tego przedmiotu, deklarując go jako przedmiot
dodatkowy na poziomie rozszerzonym.
22
7. Absolwent może podwyższyć wyniki części pisemnej egzaminów obowiązkowych z języka
polskiego, języka mniejszości narodowej lub matematyki na poziomie podstawowym. Jeśli absolwent
z lat 2005/2006–2008/2009 przystąpił do egzaminu z tych przedmiotów jako obowiązkowych na
poziomie rozszerzonym, to może podwyższyć wynik z tych przedmiotów, deklarując je jako
przedmioty dodatkowe.
8. Absolwent może podwyższyć wyniki egzaminów pisemnych zdawanych jako dodatkowe w części
pisemnej
 jeżeli zdawał na poziomie podstawowym – na poziomie podstawowym albo rozszerzonym
 jeżeli zdawał na poziomie rozszerzonym – wyłącznie na poziomie rozszerzonym.
Absolwent szkoły lub oddziału dwujęzycznego może podwyższyć wyniki egzaminu z języka obcego
nowożytnego będącego drugim językiem nauczania zdawanego jako przedmiot dodatkowy:
a. w części pisemnej:
 jeżeli zdawał na poziomie podstawowym – na poziomie podstawowym albo rozszerzonym,
albo dwujęzycznym
 jeżeli zdawał na poziomie rozszerzonym – na poziomie rozszerzonym albo dwujęzycznym
 jeżeli zdawał na poziomie dwujęzycznym – na poziomie dwujęzycznym
b. w części ustnej:
 jeżeli zdawał egzamin na poziomie podstawowym lub rozszerzonym, lub przystępował do
egzaminu bez określania poziomu – bez określania poziomu albo na poziomie dwujęzycznym
 jeżeli zdawał na poziomie dwujęzycznym – na poziomie dwujęzycznym.
9. Absolwent szkoły lub oddziału dwujęzycznego może przystąpić ponownie do rozwiązywania
dodatkowych zadań egzaminacyjnych w celu podwyższenia wyniku części pisemnej egzaminu
maturalnego z przedmiotów nauczanych w języku obcym, będącym drugim językiem nauczania.
10. Jeżeli nowym przedmiotem dodatkowym jest ten sam język obcy nowożytny, który był zdawany
wcześniej jako przedmiot obowiązkowy, absolwent zdaje go wyłącznie w części pisemnej na
poziomie rozszerzonym. Absolwent szkoły lub oddziału dwujęzycznego może przystąpić do
egzaminu w części ustnej albo części pisemnej, albo w obu tych częściach na poziomie
dwujęzycznym (jeśli jest to język, który był drugim językiem nauczania).
11. Jeżeli nowym przedmiotem dodatkowym jest inny język obcy nowożytny niż zdawany wcześniej jako
przedmiot obowiązkowy absolwent zdaje go albo w części ustnej, albo w części pisemnej, albo w obu
tych częściach. W części ustnej przystępuje do egzaminu bez określania poziomu, w części pisemnej –
do egzaminu na poziomie podstawowym albo rozszerzonym. Absolwent szkoły lub oddziału
dwujęzycznego może przystąpić do egzaminu w części ustnej albo części pisemnej, albo w obu tych
częściach na poziomie dwujęzycznym (jeśli jest to język, który był drugim językiem nauczania).
12. Jeżeli nowym przedmiotem dodatkowym jest język mniejszości narodowej, język mniejszości
etnicznej lub język regionalny, absolwent zdaje go albo w części ustnej, albo w części pisemnej, albo
w obu tych częściach. W części ustnej przystępuje do egzaminu bez określania poziomu (wskazuje
temat wybrany z listy tematów obowiązujących w szkole w ostatnim roku szkolnym, tj. 2013/2014),
w części pisemnej – do egzaminu na poziomie podstawowym albo rozszerzonym. Absolwenci szkół
lub oddziałów z językiem nauczania danej mniejszości narodowej, którzy zdawali egzamin z tego
języka jako przedmiotu obowiązkowego, wybierając go jako przedmiot dodatkowy zdają go tylko
w części pisemnej na poziomie rozszerzonym.
13. Absolwent może przystąpić w danym roku do egzaminów z nie więcej niż sześciu przedmiotów
wybranych jako dodatkowe.
14. Absolwent, który podwyższył wynik lub przystąpił do egzaminu/ów z przedmiotu/ów dodatkowych,
otrzymuje aneks do świadectwa dojrzałości wraz z odpisem.
15. Aneks do świadectwa i jego odpis wydawane są przez OKE i przekazywane absolwentom
w macierzystej szkole za potwierdzeniem odbioru. Zdający, których szkoła macierzysta została
zlikwidowana, odbierają aneks do świadectwa w szkole, do której zostali skierowani na zdawanie
egzaminu.
Część I.2 – Informacja dla absolwenta technikum z lat 2005/2006–2013/2014
23
Absolwenci podwyższający wyniki egzaminów lub przystępujący do egzaminu z przedmiotów
dodatkowych mogą, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, ubiegać się o skierowanie na
egzamin/egzaminy do innej OKE. Sposób postępowania określa instrukcja na str. 50.
E. Zwolnienie laureatów i finalistów olimpiad przedmiotowych z egzaminu maturalnego
Szczegółowe informacje dla zdających znajdują się na str. 10.
F. Przebieg egzaminu – informacje ogólne
Ogólne informacje o przebiegu egzaminu maturalnego znajdują się na str. 10–11.
G. Część ustna egzaminu maturalnego, w tym ocenianie i dokumentacja
Szczegółowe informacje dla zdających znajdują się na str. 11–14.
H. Część pisemna egzaminu maturalnego
Informacje o części pisemnej egzaminu maturalnego znajdują się na str. 14–16.
I. Informacje i zalecenia dla zdających egzamin maturalny z informatyki
Szczegółowe informacje dla zdających znajdują się na str. 16–17.
J. Warunki zdania egzaminu
K. Informowanie o wynikach egzaminu maturalnego
L. Świadectwo dojrzałości
M. Zgłaszanie zastrzeżeń
Szczegółowe informacje dotyczące zgłaszania zastrzeżeń znajdują się na str. 18.
N. Unieważnienie egzaminu
Szczegółowe informacje dotyczące unieważnienia egzaminu znajdują się na str. 18.
O. Termin dodatkowy
Szczegółowe informacje znajdują się na str. 18–19.
P. Ponowne przystąpienie do egzaminu maturalnego (egzamin w terminie poprawkowym)
24
CZĘŚĆ PRZEBIEG EGZAMINU MATURALNEGO DLA OSÓB PRZYSTĘPUJĄCYCH DO EGZAMINU
II
NA PODSTAWIE STANDARDÓW WYMAGAŃ
II.1. Część ustna egzaminu maturalnego z języka polskiego, języków mniejszości narodowych,
języka mniejszości etnicznej i języka regionalnego
A. Przebieg egzaminu
Część ustna egzaminu z języka polskiego (języka mniejszości narodowej, języka mniejszości
etnicznej, języka regionalnego) przebiega w następujący sposób:
a. zdający, po okazaniu dokumentu stwierdzającego tożsamość (a w przypadku zdających skierowanych
na egzamin przez dyrektora OKE również świadectwa ukończenia szkoły), wchodzi do sali
egzaminacyjnej wg kolejności ustalonej na liście / w harmonogramie
b. w sali przebywa jeden zdający
c. w czasie trwania egzaminu zdający może korzystać z materiałów pomocniczych przygotowanych we
własnym zakresie do prezentacji, w tym ramowego planu prezentacji, który okazuje do wglądu przed
przystąpieniem do egzaminu (objętość planu nie powinna przekraczać jednej strony formatu A4; nie
jest wymagane wcześniejsze złożenie planu)
d. egzamin trwa ok. 25 minut i składa się z dwóch części:
– w części pierwszej, trwającej ok. 15 minut, zdający prezentuje przygotowany temat. Podczas
prezentacji może wykorzystać materiały pomocnicze. Projekcja filmu lub odtworzenie nagranej
wypowiedzi lub muzyki może trwać do 5 minut z czasu przeznaczonego na prezentację tematu.
W trakcie prezentacji członkowie przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego nie przerywają
wypowiedzi zdającego, chyba że zostanie przekroczony limit czasu.
– część druga, trwająca ok. 10 minut, polega na rozmowie zdającego z zespołem przedmiotowym.
Pytania egzaminujących mogą dotyczyć jedynie prezentowanego tematu i przedłożonej
wcześniej bibliografii. Jeżeli zdający nie wygłosi prezentacji lub zaprezentuje temat inny niż
zgłoszony w deklaracji ostatecznej, zespół przedmiotowy nie przeprowadza z nim rozmowy.
B. Ocenianie i dokumentacja egzaminu
W trakcie prezentacji członkowie przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego indywidualnie oceniają
każdego zdającego. Swoje propozycje członkowie przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego
nanoszą na kartę indywidualnej oceny (załącznik T_5c, T_5f, a w przypadku osób niesłyszących –
T_5d).
2. Przedmiotowy zespół egzaminacyjny ustala wynik każdego zdającego bezpośrednio po jego wyjściu
z sali egzaminacyjnej. W przypadku braku możliwości uzgodnienia przez zespół wyniku egzaminu
decydujący głos ma przewodniczący. Wynik ustalony przez zespół egzaminacyjny jest ostateczny.
3. Po zakończeniu egzaminu każdego zdającego przewodniczący lub członek przedmiotowego zespołu
egzaminacyjnego wypełnia protokół indywidualny części ustnej egzaminu maturalnego z języka
polskiego, języka mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej lub języka regionalnego
(załącznik T_5a, T_5e, a w przypadku osób niesłyszących – T_5b). Do ww. protokołu wpisuje
w przypadku egzaminu obowiązkowego:
 zdał/a, jeżeli zdający uzyskał minimum 30% punktów możliwych do uzyskania (minimum 6 pkt)
 nie zdał/a, jeżeli zdający uzyskał poniżej 30% punktów możliwych do uzyskania (poniżej 6 pkt).
4. Pytania zadane przez przedmiotowy zespół egzaminacyjny w czasie rozmowy po prezentacji
odnotowywane są w protokole indywidualnym.
5. Podczas ustalania wyników w sali nie mogą przebywać zdający.
6. Wypełnione protokoły podpisują członkowie zespołu i obserwatorzy.
Część II – Przebieg egzaminu
7. Dokumentacja z każdego
egzaminacyjnego.
dnia egzaminu przekazywana
25
jest przewodniczącemu zespołu
II.2. Część ustna egzaminu maturalnego z języków obcych nowożytnych
A. Egzamin bez określania poziomu
1. Egzamin przebiega w następujący sposób.
skierowanych na egzamin przez dyrektora OKE również świadectwa ukończenia szkoły), wchodzi
do sali egzaminacyjnej w ustalonej kolejności.
c. Egzamin prowadzony jest w danym języku obcym nowożytnym, trwa ok. 15 minut i składa się
z rozmowy wstępnej i trzech zadań; czas na zapoznanie się z treścią zadań jest wliczony w czas
przeznaczony na wykonanie poszczególnych zadań.
d. Zdający losuje zestaw egzaminacyjny i przekazuje go egzaminującemu.
e. Egzamin rozpoczyna się od rozmowy wstępnej, podczas której egzaminujący zadaje zdającemu kilka
pytań związanych z jego życiem i zainteresowaniami; po rozmowie wstępnej egzaminujący przekazuje
wylosowany wcześniej zestaw zdającemu.
f. Po otrzymaniu zestawu zdający przystępuje do wykonania zadań od 1. do 3.: zadanie pierwsze polega na
przeprowadzeniu rozmowy, w której zdający i egzaminujący odgrywają wskazane w poleceniu role;
w zadaniu drugim zdający opisuje ilustrację zamieszczoną w wylosowanym zestawie oraz
odpowiada na trzy pytania postawione przez egzaminującego; w zadaniu trzecim zdający
wypowiada się na podstawie materiału stymulującego i odpowiada na dwa pytania postawione
przez egzaminującego.
2. Przewodniczący decyduje o tym, czy sam egzaminuje zdającego, czy egzamin przeprowadza członek
zespołu, oraz dba o to, aby egzaminujący przeprowadzał egzamin, korzystając z zegara
z sekundnikiem/stopera. Nie dopuszcza się możliwości odmierzania czasu za pomocą aplikacji
stanowiących element oprogramowania telefonu komórkowego.
3. Przeprowadzając egzamin, egzaminujący postępuje zgodnie z instrukcjami zamieszczonymi
w zestawie dla egzaminującego.
4. W rozmowie wstępnej oraz zadaniach 2. i 3. egzaminujący zadaje wyłącznie pytania zamieszczone
5. Zdający wykonuje zadania w takiej kolejności, w jakiej są one zamieszczone w zestawie
egzaminacyjnym; nie ma możliwości powrotu do zadania, które zostało zakończone lub opuszczone.
6. W czasie trwania egzaminu zdający nie może korzystać ze słowników i innych pomocy.
B. Egzamin bez określania poziomu dla osób niewidomych
1.
Egzamin przebiega w następujący sposób.
skierowanych na egzamin przez dyrektora OKE również świadectwa ukończenia szkoły), wchodzi
do sali egzaminacyjnej w ustalonej kolejności.
c. Egzamin trwa 15 minut i może być wydłużony nie więcej niż o 15 minut.
d. Egzamin prowadzony jest w danym języku obcym nowożytnym (z wyjątkiem poleceń z zestawu
egzaminacyjnego, które egzaminujący odczytuje w języku polskim).
26
2.
3.
4.
5.
e. Egzamin składa się z rozmowy wstępnej i trzech zadań; czas na zapoznanie się z treścią zadań jest
wliczony w czas trwania egzaminu.
f. Zdający losuje zestaw egzaminacyjny i przekazuje go egzaminującemu.
g. Egzamin rozpoczyna się od rozmowy wstępnej, podczas której egzaminujący zadaje zdającemu
kilka pytań związanych z jego życiem i zainteresowaniami; następnie egzaminujący przystępuje
do odczytania zadań.
h. Zadanie pierwsze polega na przeprowadzeniu rozmowy, w której zdający i egzaminujący
odgrywają wskazane w poleceniu role; w zadaniu drugim zdający opisuje np.
miejsce/osobę/wydarzenie wskazane w wylosowanym zestawie oraz odpowiada na trzy pytania
postawione przez egzaminującego; w zadaniu trzecim zdający wypowiada się na podstawie
materiału stymulującego, w którym materiały ikonograficzne są zastąpione tekstem, i odpowiada
na dwa pytania postawione przez egzaminującego.
Przewodniczący decyduje o tym, czy sam egzaminuje zdającego, czy egzamin przeprowadza członek
zespołu, oraz dba o to, aby egzaminujący przeprowadzał egzamin, korzystając z zegara
z sekundnikiem/stopera. Nie dopuszcza się możliwości odmierzania czasu za pomocą aplikacji
Egzaminujący odczytuje zdającemu polecenie bezpośrednio przed przystąpieniem do wykonania
każdego zadania; egzaminujący może odczytać każde polecenie wielokrotnie i wrócić do fragmentu,
o powtórzenie którego prosi zdający.
W rozmowie wstępnej oraz w zadaniach 2. i 3. egzaminujący zadaje wyłącznie pytania zamieszczone
W czasie trwania egzaminu zdający nie może korzystać ze słowników i innych pomocy.
C. Ocenianie i dokumentacja egzaminu
5. Zespół egzaminacyjny ustala wynik każdego zdającego bezpośrednio po jego wyjściu z sali
egzaminacyjnej. W przypadku braku możliwości uzgodnienia przez zespół wyniku egzaminu
decydujący głos ma przewodniczący. Wynik ustalony przez zespół jest ostateczny.
6. Po ustaleniu liczby punktów za poszczególne elementy egzaminu przewodniczący lub członek zespołu
wpisuje wyniki egzaminu do protokołu indywidualnego części ustnej egzaminu maturalnego z języka
obcego nowożytnego (załącznik T_6a). W przypadku egzaminu z języka obcego nowożytnego bez
określania poziomu, zdawanego jako przedmiot obowiązkowy, do protokołu wpisuje się:
 zdał/a, jeżeli zdający uzyskał minimum 30% punktów możliwych do uzyskania (minimum 9 pkt)
 nie zdał/a, jeżeli zdający uzyskał poniżej 30% punktów możliwych do uzyskania (poniżej 9 pkt).
7. Podczas ustalania wyników w sali nie mogą przebywać zdający.
9. Wyniki tej części egzaminu przewodniczący przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego ogłasza tego
samego dnia, o godzinie określonej w harmonogramie. Przed odczytaniem wyników należy zapytać,
kto nie wyraża zgody na publiczne odczytanie wyniku.
10. Po ogłoszeniu wyników egzaminu w danym dniu przewodniczący przedmiotowego zespołu
egzaminacyjnego przekazuje przewodniczącemu zespołu egzaminacyjnego w danej szkole
uporządkowane zestawy i podpisane protokoły.
27
D. Egzamin na poziomie dwujęzycznym
Część ustna egzaminu z języka obcego nowożytnego na poziomie dwujęzycznym dla absolwentów
szkół lub oddziałów dwujęzycznych przebiega w następujący sposób:
a. w sali może przebywać jeden zdający i jeden przygotowujący się do egzaminu
b. zdający losuje zestaw egzaminacyjny, a następnie przygotowuje się do egzaminu ok. 15 minut,
których nie wlicza się do czasu trwania egzaminu
c. egzamin prowadzony jest w danym języku obcym nowożytnym, trwa ok. 15 minut i składa się
z prezentacji przeczytanego tekstu zamieszczonego w zestawie oraz rozmowy z egzaminującym na
temat tego tekstu
d. w czasie trwania egzaminu zdający nie może korzystać ze słowników i innych pomocy.
E. Ocenianie i dokumentacja egzaminu
2. Przedmiotowy zespół egzaminacyjny ustala ostateczne wyniki po przeegzaminowaniu nie więcej niż
3 zdających.
3. Podczas ustalania wyników w sali nie mogą przebywać zdający oraz przygotowujący się do
egzaminu.
4. W przypadku braku możliwości uzgodnienia przez zespół wyniku egzaminu decydujący głos ma
przewodniczący; wynik ustalony przez zespół jest ostateczny.
5. Po ustaleniu liczby punktów za poszczególne elementy egzaminu przewodniczący lub członek
zespołu wpisuje wyniki egzaminu do protokołu indywidualnego części ustnej egzaminu maturalnego
z języka obcego nowożytnego (załącznik T_7a).
6. Pytania zadane przez egzaminującego w czasie rozmowy po prezentacji tekstu odnotowywane są na
odwrocie protokołu egzaminu (załącznik T_7a).
8. Dokumentacja z każdego dnia egzaminu przekazywana jest przewodniczącemu zespołu
egzaminacyjnego.
II.3. Część pisemna egzaminu maturalnego
1. O godzinie wyznaczonej przez przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego zdający wchodzą do sali
według kolejności na liście po okazaniu dokumentu stwierdzającego tożsamość, a w przypadku
zdających skierowanych na egzamin przez OKE – również świadectwa ukończenia szkoły.
Członkowie zespołu nadzorującego przygotowują dla zdających naklejki przygotowane przez OKE,
zawierające m.in. numer PESEL zdającego. Każdy zdający sprawdza poprawność numeru PESEL
na naklejce, a podpis na liście zdających (liście obecności) jest równoznaczny ze stwierdzeniem
przez zdającego tej poprawności. W przypadku wystąpienia błędu w numerze PESEL zdający
zwraca zespołowi nadzorującemu naklejki z błędnym numerem PESEL, koryguje ten numer na liście
zdających, umieszcza na liście adnotację o stwierdzeniu błędu i podpisuje listę. Poprawność
wpisanego przez zdającego numeru PESEL potwierdza przewodniczący zespołu nadzorującego,
podpisując się na liście zdających. Naklejki z błędnym numerem PESEL nie nakleja się na arkuszu
egzaminacyjnym i karcie odpowiedzi. W takiej sytuacji w miejscach przeznaczonych na naklejkę
przygotowaną przez OKE zdający wpisuje odręcznie prawidłowy numer PESEL, a członek zespołu
nadzorującego dopisuje identyfikator szkoły. W przypadku braku numeru PESEL zdający wpisuje
28
w miejscach przeznaczonych na naklejkę przygotowaną przez OKE serię i numer paszportu lub
innego dokumentu potwierdzającego tożsamość.
2. Zdający zajmują wylosowane miejsca w sali egzaminacyjnej, a członek zespołu nadzorującego
odnotowuje wylosowane numery na liście zdających. Od losowania można odstąpić w przypadku
zdających, którzy rozwiązują zadania w arkuszach dostosowanych, zdających korzystających
z leków/opieki medycznej oraz w innych uzasadnionych przypadkach (np. zezwolenie spóźnionemu
zdającemu na przystąpienie do egzaminu).
3. Egzamin lub odpowiednia część egzaminu rozpoczyna się punktualnie o godzinie wyznaczonej
przez dyrektora CKE od rozdania arkuszy egzaminacyjnych (godzina rozpoczęcia egzaminu jest
określona w Komunikacie dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej z 3 lipca 2014 r. w sprawie
terminów sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego, egzaminu maturalnego, egzaminu potwierdzającego
kwalifikacje zawodowe oraz egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie w 2015 roku). Po
rozdaniu zdającym arkuszy egzaminacyjnych osoby spóźnione nie zostają wpuszczone do sali
egzaminacyjnej. W uzasadnionych przypadkach, jednak nie później niż po zakończeniu czynności
organizacyjnych (tzn. z chwilą zapisania w widocznym miejscu czasu rozpoczęcia i zakończenia
egzaminu), decyzję o wpuszczeniu do sali egzaminacyjnej spóźnionego zdającego podejmuje
przewodniczący zespołu egzaminacyjnego, ale zdający kończy pracę z zestawem egzaminacyjnym
o czasie zapisanym na tablicy (planszy).
4. Po wejściu wszystkich zdających do sali przewodniczący zespołu nadzorującego przypomina:
a. o konieczności sprawdzenia kompletności arkusza, w tym sprawdzenia kolejności zadrukowanych
stron i kolejności zadań w arkuszu
b. o sposobie kodowania arkusza egzaminacyjnego i karty odpowiedzi
c. o obowiązku zapoznania się z instrukcją wydrukowaną na pierwszej stronie arkusza przed
przystąpieniem do rozwiązywania zadań
d. o zasadach zachowania się podczas egzaminu
e. o zasadach oddawania prac po zakończeniu egzaminu.
5. Przewodniczący zespołu nadzorującego, w obecności przedstawiciela zdających, wnosi do sali
materiały egzaminacyjne.
6. Po rozdaniu wszystkich arkuszy egzaminacyjnych zdający zapoznają się z informacją na pierwszej
stronie arkuszy, otwierają je i sprawdzają, czy są kompletne, tzn. czy zawierają wszystkie kolejno
ponumerowane strony i kolejne zadania i czy są one wyraźnie wydrukowane oraz czy otrzymali
zestaw wybranych wzorów matematycznych (dotyczy egzaminu z matematyki) lub kartę wybranych
tablic chemicznych (dotyczy egzaminu z chemii) lub kartę wybranych wzorów i stałych fizycznych
(dotyczy egzaminu z fizyki i astronomii). Zauważone braki zgłaszają przewodniczącemu zespołu
nadzorującego egzamin, który wydaje kompletny arkusz z puli arkuszy rezerwowych (nie wykonuje
się kserokopii arkuszy egzaminacyjnych) i/lub zestaw tablic/wzorów, opublikowany na stronie CKE.
Wymiana arkusza / zestawu tablic / wzorów jest odnotowywana w protokole przebiegu egzaminu
w sali (załącznik T_10), zdający ma obowiązek potwierdzić ją swoim podpisem.
7. Zdający kodują swój arkusz – umieszczają w odpowiednich miejscach na arkuszu egzaminacyjnym
i karcie odpowiedzi naklejki przygotowane przez OKE, zawierające m.in. numer PESEL zdającego.
W przypadku wystąpienia na naklejce błędu w numerze PESEL zdający wpisuje odręcznie
prawidłowy numer PESEL w miejscach przeznaczonych na naklejkę, a członek zespołu
nadzorującego dopisuje identyfikator szkoły. W przypadku braku numeru PESEL zdający wpisuje
w miejscach przeznaczonych na naklejkę przygotowaną przez OKE serię i numer paszportu lub
innego dokumentu potwierdzającego tożsamość.
8. Czas trwania egzaminu dla każdego poziomu lub części egzaminu z danego przedmiotu maturalnego
określa rozporządzenie. Czas pracy jest liczony od momentu zapisania go na tablicy lub planszy.
29
9. Po zapisaniu godziny rozpoczęcia egzaminu z języka obcego nowożytnego odtworzone zostaje
nagranie z płyty CD.
10. Członkowie zespołu nadzorującego nie mają prawa udzielać żadnych wyjaśnień dotyczących zadań
egzaminacyjnych ani ich komentować.
11. W czasie trwania egzaminu zdający nie mogą opuszczać sali egzaminacyjnej. Przewodniczący
zespołu nadzorującego może zezwolić, w szczególnie uzasadnionej sytuacji, na opuszczenie sali, po
zapewnieniu warunków wykluczających możliwość kontaktowania się zdającego z innymi osobami,
z wyjątkiem osób udzielających pomocy medycznej. Zdający pozostawia zamknięty arkusz na swoim
stoliku. Fakt opuszczenia sali oraz czas nieobecności odnotowuje się w protokole przebiegu egzaminu
(załącznik T_10).
12. Jeśli zdający ukończył pracę przed czasem, zgłasza to przewodniczącemu zespołu nadzorującego
przez podniesienie ręki. Członek zespołu nadzorującego sprawdza kompletność zestawu, a następnie
zezwala zdającemu na opuszczenie sali.
13. Po upływie czasu przeznaczonego na rozwiązanie zadań z arkusza na danym poziomie lub części
egzaminu zdający odkładają prace na brzeg stołu i pozostają na miejscach, oczekując na odbiór prac.
Członkowie zespołu nadzorującego odbierają prace i sprawdzają kompletność zestawu.
14. Przewodniczący zespołu nadzorującego ogłasza zakończenie egzaminu i zdający wychodzą z sali – co
najmniej jeden przedstawiciel zdających zostaje w sali i jest obecny przy pakowaniu arkuszy.
15. W przypadku egzaminu z informatyki przewodniczący zespołu nadzorującego ogłasza przerwę
i zdający wychodzą z sali – co najmniej jeden przedstawiciel zdających zostaje w sali i jest obecny
przy pakowaniu prac z części pierwszej egzaminu.
16. Przewodniczący zespołu nadzorującego lub wskazany przez niego członek zespołu nadzorującego
pakuje wypełnione arkusze egzaminacyjne, w tym karty odpowiedzi, do zwrotnych kopert i zakleja je
w obecności osób wchodzących w skład zespołu nadzorującego, obserwatorów oraz przedstawiciela
zdających.
17. Po przerwie zdający, którzy zadeklarowali przystąpienie do egzaminu z języków obcych nowożytnych
na poziomie rozszerzonym oraz z informatyki, wchodzą do sali, zajmują swoje miejsca i otrzymują
arkusz do części drugiej egzaminu.
18. Egzamin przebiega dalej zgodnie z procedurą opisaną w pkt 3–16.
19. Po zakończeniu egzaminu członkowie zespołu nadzorującego porządkują, kompletują i zabezpieczają
materiały egzaminacyjne, podpisują listy zdających egzamin – zgodnie ze szczegółową instrukcją
właściwej OKE, wypełniają i podpisują protokół przebiegu części pisemnej egzaminu (załącznik
T_10). Do dokumentacji dołączają plan sali egzaminacyjnej (przykładowy plan sali egzaminacyjnej –
por. załącznik T_21), jeżeli sporządzenie takiego plany było wymagane.
20. Przewodniczący zespołu nadzorującego przekazuje niezwłocznie wszystkie materiały egzaminacyjne
i dokumenty dotyczące przeprowadzania egzaminu przewodniczącemu zespołu egzaminacyjnego.
II.4. Warunki przeprowadzania egzaminu maturalnego w jednej sali
1. Decyzję o przeprowadzeniu w jednej sali pisemnego egzaminu na poziomie podstawowym i na
poziomie rozszerzonym podejmuje dyrektor szkoły. Sposób organizacji egzaminu powinien być
szczegółowo opisany w wewnątrzszkolnej instrukcji. W przypadku egzaminu na różnych poziomach
zdający kończący pracę wcześniej nie mogą zakłócać egzaminu piszącym dłużej.
2. Nie można przeprowadzać w jednej sali egzaminacyjnej egzaminów na obu poziomach z tych
przedmiotów, w których wykorzystywany jest sprzęt audiowizualny dla całej grupy zdających (języki
obce nowożytne, wiedza o tańcu).
30
3. Druga część pisemnego egzaminu z języka obcego nowożytnego na poziomie rozszerzonym może
odbywać się w sali, w której wcześniej odbywał się egzamin z tego przedmiotu na poziomie
podstawowym (co pozwala na użycie tego samego sprzętu odtwarzającego).
4. Zespół nadzorujący egzamin przeprowadzany na różnych poziomach w jednej sali wypełnia jeden
protokół przebiegu egzaminu (załącznik T_10).
5. Jeśli zdający ukończył pracę przed czasem, zgłasza to przewodniczącemu przez podniesienie ręki.
Przewodniczący lub członek zespołu nadzorującego odbiera arkusz, sprawdza poprawność kodowania
i zezwala zdającemu na opuszczenie sali. W przypadku pozostałych zdających zespół nadzorujący
sprawdza poprawność kodowania dopiero po zakończeniu egzaminu.
6. Prace z różnych przedmiotów i poziomów oraz prace zdających, którzy korzystali z arkuszy
dostosowanych do ich dysfunkcji, należy spakować do oddzielnych zwrotnych kopert.
7. Egzamin zdających, którzy uzyskali zgodę na dostosowanie warunków egzaminu z powodu
dysfunkcji, a dostosowanie polega na przedłużonym czasie trwania egzaminu lub na wykorzystywaniu
w czasie egzaminu urządzeń technicznych, lub na korzystaniu z pomocy nauczyciela wspomagającego,
powinien być przeprowadzony w oddzielnym pomieszczeniu. W uzasadnionych przypadkach zdający
korzystający z wydłużenia czasu z powodu dysfunkcji mogą pisać egzamin we wspólnej sali z innymi
zdającymi.
II.5. Przebieg egzaminu maturalnego z informatyki w części drugiej
A. Przebieg i dokumentowanie egzaminu
1. O wyznaczonej godzinie zdający wchodzą do sali według ustalonej kolejności, po okazaniu
dokumentu tożsamości, a w przypadku zdających skierowanych na egzamin przez dyrektora OKE,
również świadectwa ukończenia szkoły. Członkowie zespołu nadzorującego przygotowują dla
zdających naklejki przygotowane przez OKE, zawierające m.in. numer PESEL zdającego. Każdy
zdający sprawdza poprawność numeru PESEL na naklejce, a podpis na liście zdających (liście
obecności) jest równoznaczny ze stwierdzeniem przez zdającego tej poprawności. W przypadku
wystąpienia błędu w numerze PESEL zdający zwraca zespołowi nadzorującemu naklejki z błędnym
numerem PESEL, koryguje ten numer na liście zdających, umieszcza na liście adnotację
o stwierdzeniu błędu i podpisuje listę. Poprawność wpisanego przez zdającego numeru PESEL
potwierdza przewodniczący zespołu nadzorującego, podpisując się na liście zdających. Naklejki
z błędnym numerem PESEL nie nakleja się na arkuszu egzaminacyjnym i karcie odpowiedzi. W takiej
sytuacji w miejscach przeznaczonych na naklejkę przygotowaną przez OKE zdający wpisuje
odręcznie prawidłowy numer PESEL, a członek zespołu nadzorującego dopisuje identyfikator szkoły.
W przypadku braku numeru PESEL zdający wpisuje w miejscach przeznaczonych na naklejkę
przygotowaną przez OKE serię i numer paszportu lub innego dokumentu potwierdzającego
tożsamość.
2. Zdający zajmują miejsca w sali przy stanowiskach, które uprzednio sprawdzili.
3. Przewodniczący zespołu nadzorującego, w obecności przedstawiciela zdających, wnosi do sali
materiały egzaminacyjne.
4. Członkowie zespołu nadzorującego rozdają zdającym zabezpieczone arkusze egzaminacyjne do tej
części egzaminu.
5. W czasie drugiej części egzaminu:
a. każdy zdający otrzymuje arkusz egzaminacyjny i nośnik DANE zawierający pliki do zadań tego
arkusza egzaminacyjnego
b. zdający sam interpretuje treść otrzymanych zadań i nie może zadawać pytań dotyczących ich
rozumienia i interpretacji, a członkowie zespołu nadzorującego oraz administrator (opiekun
pracowni) nie mają prawa odpowiadać zdającym na ewentualne pytania dotyczące zadań ani
sugerować interpretacji
c.
d.
31
zdający nie ma potrzeby sprawdzania poprawności danych w plikach do zadań egzaminacyjnych;
są one poprawne
obowiązkiem zdającego jest zapisywanie efektów swojej pracy nie rzadziej niż co 10 minut
w katalogu (folderze) o nazwie zgodnej z jego numerem PESEL (a w przypadku braku numeru
PESEL – serią i numerem paszportu lub innego dokumentu potwierdzającego tożsamość),
znajdującym się na pulpicie, oraz na pendrivie, aby w przypadku awarii sprzętu możliwe było
kontynuowanie pracy na innym stanowisku.
6. Zdający zobowiązany jest dokumentować drugą część egzaminu w następujący sposób:
a. wszystkie swoje pliki zdający przechowuje w katalogu (folderze) o nazwie zgodnej z jego
numerem PESEL (a w przypadku braku numeru PESEL – serią i numerem paszportu lub innego
dokumentu potwierdzającego tożsamość); foldery o innych nazwach nie będą kopiowane do
sprawdzania
b. jeśli rozwiązanie zadania lub jego części przedstawia algorytm lub program komputerowy,
to zdający zapisuje go w tym języku programowania, który wybrał przed egzaminem (zarówno
w pierwszej, jak i w drugiej części egzaminu)
c. jeśli rozwiązaniem zadania lub jego części jest program komputerowy, zdający zobowiązany jest
umieścić w katalogu (folderze) o nazwie zgodnej z jego numerem PESEL (a w przypadku braku
numeru PESEL – serią i numerem paszportu lub innego dokumentu potwierdzającego tożsamość)
wszystkie utworzone przez siebie pliki w wersji źródłowej (nieskompilowanej)
d. pliki oddawane do oceny zdający nazywa dokładnie tak, jak polecono w treściach zadań lub
zapisuje pod nazwami (wraz z rozszerzeniem zgodnym z zadeklarowanym
oprogramowaniem), jakie podaje w arkuszu egzaminacyjnym; pliki o innych nazwach nie będą
sprawdzane przez egzaminatorów
e. przed upływem czasu przeznaczonego na drugą część egzaminu zdający powinien zapisać
w katalogu (folderze) o nazwie zgodnej z jego numerem PESEL (a w przypadku braku numeru
PESEL – serią i numerem paszportu lub innego dokumentu potwierdzającego tożsamość)
ostateczną wersję plików przeznaczonych do oceny, w tym pliki z komputerową realizacją
rozwiązań utworzone przez zdającego w programach użytkowych bądź języku programowania.
7. W przypadku awarii komputera zdający natychmiast informuje o tym zespół nadzorujący. Jeśli próba
usunięcia awarii nie powiedzie się w ciągu 5 minut, to zdający jest kierowany do zapasowego
stanowiska komputerowego w sali egzaminacyjnej (wyposażonego w takie samo oprogramowanie).
W sytuacji opisanej wyżej zdający otrzymuje tyle dodatkowego czasu, ile trwała przerwa w pracy
(czas od zgłoszenia awarii do momentu ponownego podjęcia pracy).
B. Techniczne warunki przeprowadzenia egzaminu
1. W pracowni, w której odbywa się egzamin, znajdują się sprawne komputery przeznaczone do pracy
dla zdających i komputer operacyjny.
2. Konfiguracja każdego komputera dla zdającego musi spełniać wymagania dotyczące środowiska
komputerowego, języka programowania i programów użytkowych, którymi dysponuje szkoła a które
zostały wybrane przez danego zdającego z listy ogłoszonej przez dyrektora CKE.
3. Komputer operacyjny jest wyposażony w nagrywarkę płyt CD. Jest on przeznaczony do nagrywania
wyników egzaminu na płyty CD i kopiowania danych na potrzeby egzaminu.
4. Liczba komputerów przeznaczonych do pracy dla zdających jest większa od liczby zdających.
Na każdych pięciu zdających przypada przynajmniej jeden komputer zapasowy.
5. Konfiguracja (oprogramowanie) komputera zapasowego musi umożliwiać zdającemu kontynuowanie
pracy, przerwanej z powodu awarii komputera.
6. Oprogramowanie wykorzystywane podczas zdawania egzaminu musi być w pełni licencjonowane.
32
7. W pracowni, w której odbywa się egzamin, znajdują się:
a. pamięć USB (pendrive) do tymczasowego zapisu plików – dla każdego zdającego
b. zapasowe płyty CD–R
c. pisak niezmywalny do opatrzenia płyt CD–R napisem
d. zewnętrzny nośnik danych, np. pendrive, przenośny dysk twardy.
8. W pracowni, w której odbywa się egzamin, jest dostępna podstawowa dokumentacja oprogramowania
dostarczona z licencjami.
9. System informatyczny wykorzystywany na egzaminie jest przygotowany w sposób uniemożliwiający
połączenie z informatyczną siecią lokalną oraz sieciami teleinformatycznymi, a ustawienie
komputerów musi zapewniać samodzielność pracy zdających.
10. Zdający ma prawo w przeddzień egzaminu sprawdzić, w ciągu jednej godziny, poprawność działania
komputera, na którym będzie zdawał egzamin, i wybranego przez siebie oprogramowania.
Sprawdzanie to odbywa się w przeddzień egzaminu w obecności administratora (opiekuna) pracowni
oraz członka zespołu nadzorującego, w czasie wyznaczonym przez przewodniczącego zespołu
egzaminacyjnego (dyrektora szkoły). Fakt sprawdzenia komputera i oprogramowania zdający
potwierdza podpisem na stosownym oświadczeniu (załącznik T_13a).
11. W czasie trwania drugiej części egzaminu zdający pracuje przy autonomicznym stanowisku
komputerowym i może korzystać wyłącznie z programów, danych zapisanych na dysku twardym i na
innych nośnikach stanowiących wyposażenie stanowiska lub otrzymanych z arkuszem
egzaminacyjnym. Zdający nie mogą komunikować się między sobą. Niedozwolony jest bezpośredni
dostęp do sieci lokalnej oraz zasobów Internetu. Zdający nie mogą korzystać z zasobów komputerów
innych niż przydzielony na egzamin.
12. Zdający nie może samodzielnie wymieniać elementów i podzespołów wchodzących w skład zestawu
komputerowego oraz przyłączać dodatkowych. Zdający nie może również żądać takiego dodatkowego
przyłączenia lub wymiany przez administratora (opiekuna) pracowni.
13. Zdający nie może samodzielnie instalować, a także żądać zainstalowania przez administratora
(opiekuna) pracowni, dodatkowego oprogramowania na komputerze przydzielonym mu do egzaminu.
14. W czasie drugiej części egzaminu maturalnego z informatyki w sali egzaminacyjnej jest obecny przez
cały czas administrator (opiekun) pracowni, który nie wchodzi w skład zespołu nadzorującego.
Administrator (opiekun) pracowni może być wychowawcą zdających, jeżeli jest jedynym
administratorem pracowni w tej szkole.
15. Zdający, niezwłocznie po drugiej części egzaminu, po nagraniu przez administratora (opiekuna)
pracowni płyty CD–R dokumentującej prace zdających, ma obowiązek upewnić się o poprawności
nagrania na płycie CD–R z napisem WYNIKI katalogu (folderu) oznaczonego swoim numerem
PESEL (a w przypadku braku numeru PESEL – serią i numerem paszportu lub innego dokumentu
potwierdzającego tożsamość) wraz ze wszystkimi plikami, które przekazał do oceny. Wskazane jest,
aby zdający sprawdził zawartość nagranych plików. Folder powinien zawierać wszystkie pliki
z odpowiedziami wraz z komputerowymi realizacjami rozwiązanych zadań. Fakt ten zdający
potwierdza podpisem na stosownym oświadczeniu (załącznik T_13b).
C. Zadania administratora (opiekuna) pracowni komputerowej
Administrator odpowiedzialny jest za zgodne z procedurami prawidłowe przygotowanie pracowni,
sprawny przebieg drugiej części egzaminu od strony technicznej oraz zarchiwizowanie prac
przeznaczonych do oceny.
Przed egzaminem
33
1. Najpóźniej dwa dni przed terminem egzaminu maturalnego z informatyki administrator (opiekun)
przygotowuje sprzęt komputerowy i oprogramowanie w pracowni w celu sprawnego przeprowadzenia
drugiej części egzaminu, tzn.:
a. stanowiska komputerowe dla zdających przygotowuje do pracy jako autonomiczne,
uniemożliwiające zdającym:
 łączenie się z informatyczną siecią lokalną i z sieciami teleinformatycznymi
 korzystanie na różnych komputerach z tych samych zasobów
 komunikowanie się zdających między sobą oraz z innymi osobami za pomocą komputera
 podglądanie ekranu komputera innych zdających,
b. konfiguruje komputery tak, aby każdy komputer przydzielony danemu zdającemu posiadał pełną
wersję oprogramowania, które ten zdający wybrał z listy ogłoszonej przez dyrektora CKE (na
komputerze, z którego zdający korzysta podczas egzaminu, jest zainstalowana tylko jedna wersja
programu MS Office),
c. sprawdza (i jeśli zachodzi potrzeba – ustawia) na komputerach aktualną datę i czas systemowy,
d. na każdym z komputerów zdających zakłada konto użytkownika lokalnego o nazwie matura_n,
gdzie n oznacza nr stanowiska zdającego,
e. sprawdza dostępność podstawowej dokumentacji oprogramowania dostarczonej z licencjami,
f.
konfiguruje zapasowe stanowiska komputerowe tak, aby umożliwiały kontynuację pracy
w przypadku ewentualnej awarii komputera któregokolwiek ze zdających,
g. przygotowuje komputer operacyjny, na którym sprawdza m.in. sprawność nagrywania płyt CD–R,
h. stwierdza na piśmie, że sprzęt w pracowni komputerowej został przygotowany zgodnie
z wymogami.
2. W przeddzień egzaminu wraz z członkiem zespołu nadzorującego:
a. asystuje podczas sprawdzania komputerów i oprogramowania przez zdających,
b. tworzy na pulpicie każdego komputera dla zdającego katalog (folder) o nazwie zgodnej
z numerem PESEL (a w przypadku braku numeru PESEL – serią i numerem paszportu lub innego
dokumentu potwierdzającego tożsamość) zdającego,
c. odpowiada na pytania zdających i wyjaśnia ewentualne wątpliwości,
d. odbiera od zdających podpisy pod oświadczeniem o sprawdzeniu komputera i oprogramowania
(załącznik T_13a) i przekazuje oświadczenie przewodniczącemu zespołu nadzorującego.
W czasie drugiej części egzaminu
1. Jest obecny w pracowni, w której odbywa się egzamin, i pozostaje do dyspozycji zespołu
nadzorującego (nie wchodzi w jego skład).
2. Nie ma prawa odpowiadać zdającym na pytania dotyczące zadań ani sugerować interpretacji.
3. W przypadku ewentualnej awarii komputera zdającego, na wniosek przewodniczącego zespołu
nadzorującego, niezwłocznie i w miarę swoich możliwości usuwa usterki, które spowodowały awarię,
lub udostępnia komputer zapasowy.
Niezwłocznie po drugiej części egzaminu
1. Używając zewnętrznego nośnika (np. pendrive’a), kopiuje do komputera operacyjnego wszystkie
katalogi (foldery) o nazwach będących numerami PESEL (a w przypadku braku numeru PESEL
– serią i numerem paszportu lub innego dokumentu potwierdzającego tożsamość) zdających wraz
z ich zawartością z poszczególnych stanowisk egzaminacyjnych.
34
2. Nagrywa na płytę CD–R z napisem WYNIKI wszystkie katalogi (foldery) wymienione w punkcie 1.
3. Sprawdza, w obecności poszczególnych zdających, poprawność nagrania na płycie CD–R z napisem
WYNIKI wszystkich katalogów (folderów) oznaczonych ich numerami PESEL (a w przypadku braku
numeru PESEL – serią i numerem paszportu lub innego dokumentu potwierdzającego tożsamość)
wraz ze wszystkimi plikami przekazanymi do oceny oraz odbiera od zdających podpisy pod
oświadczeniem (załącznik T_13b). Załącznik T_13b przekazuje przewodniczącemu zespołu
nadzorującego.
4. Tworzy kopię zapasową płyty CD–R z napisem WYNIKI na płycie CD–R z napisem KOPIA
WYNIKI.
5. Nagrane płyty podpisuje kodem szkoły przy pomocy odpowiedniego pisaka i przekazuje
przewodniczącemu zespołu nadzorującego, który pakuje je wraz z arkuszami zdających do zwrotnej
koperty.
6. Po nagraniu płyt i sprawdzeniu poprawności ich nagrania, usuwa z komputera operacyjnego
i komputerów zdających wszystkie katalogi (foldery) o nazwach będących numerami PESEL
(a w przypadku braku numeru PESEL – serią i numerem paszportu lub innego dokumentu
potwierdzającego tożsamość) zdających wraz z ich zawartością.
Uwaga: Płyty CD–R z napisem WYNIKI i KOPIA WYNIKI będą dostarczone przez dystrybutora wraz z
arkuszami egzaminacyjnymi (po jednym komplecie do każdej sali egzaminacyjnej). Na płytach CD–R nie
wolno naklejać żadnych naklejek.
Część III – Przygotowanie i organizacja egzaminu
CZĘŚĆ
III
35
PRZYGOTOWANIE I ORGANIZACJA EGZAMINU (dotyczy wszystkich absolwentów)
Przewodniczący zespołu egzaminacyjnego, którym jest dyrektor szkoły, odpowiada za właściwą
organizację i przebieg egzaminu maturalnego w szkole oraz realizację zadań wynikających
z przepisów dotyczących jego przeprowadzenia.
Dyrektor szkoły publicznej i szkoły niepublicznej o uprawnieniach szkoły publicznej, w której po
raz pierwszy ma być przeprowadzony egzamin maturalny, jest obowiązany nie później niż do
1 września 2014 r. zgłosić szkołę do OKE.
A. Zadania przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego (zastępcy przewodniczącego zespołu
egzaminacyjnego)
Zadania przewodniczącego zespołu dotyczą:
 uczniów przygotowujących się do egzaminu maturalnego i absolwentów zdających ten egzamin
w szkole przez niego kierowanej
 nauczycieli szkoły/placówki uczestniczących w przygotowaniu uczniów oraz w pracy
przedmiotowych zespołów egzaminacyjnych i zespołów nadzorujących
 organizacji i przeprowadzenia egzaminu maturalnego w szkole
 współpracy z OKE.
Przewodniczący zespołu egzaminacyjnego
1. Nadzoruje przepływ informacji od/do OKE w odpowiednim czasie i zakresie, zgodnie z procedurami
egzaminu maturalnego, harmonogramem i instrukcjami przekazanymi przez OKE.
2. Uczestniczy wraz ze swoim zastępcą w szkoleniach organizowanych przez OKE.
3. Opracowuje, zgodnie z procedurami, wewnątrzszkolną instrukcję przygotowania, organizacji
i przeprowadzania egzaminu maturalnego w szkole, uwzględniającą szczegółowy terminarz
przygotowania i przeprowadzenia egzaminu oraz sytuacje awaryjne (materiał pomocniczy na str. 69).
W uzasadnionych przypadkach, w porozumieniu z dyrektorem OKE, ustala miejsce przeprowadzania
egzaminu poza siedzibą szkoły macierzystej zdających (zgłasza do OKE adres miejsca
przeprowadzania egzaminu, zgodnie z instrukcją OKE, jednak nie później niż do 15 lutego 2015 r.).
4. Informuje nauczycieli, uczniów, absolwentów o strukturze i formie egzaminu oraz o zasadach jego
organizacji i przebiegu, w tym zasad unieważniania egzaminu, na podstawie:
a. rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. (Dz.U. nr 83, poz. 562,
ze zm.) w sprawie warunków i sposobu oceniania…, a w wypadku szkół artystycznych także
rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 8 kwietnia 2008 r. (Dz.U. nr
65, poz. 400, ze zm.) w sprawie warunków i sposobu oceniania..., a w wypadku uczniów
i absolwentów niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowanie
społecznym – także rozporządzeń w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania
i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie.
b. obowiązujących informatorów przedmiotowych
c. procedur organizowania i przeprowadzania egzaminu maturalnego
d. harmonogramów i komunikatów ogłaszanych przez dyrektora CKE
e. harmonogramów i instrukcji przekazywanych przez OKE
f. harmonogramów i instrukcji wewnątrzszkolnych.
5. Zapewnia uczniom, absolwentom, nauczycielom dostęp do dokumentów i materiałów
informacyjnych związanych z egzaminem maturalnym.
36
6. Informuje uczniów o prawie przystąpienia do egzaminu maturalnego w warunkach i formach
dostosowanych do ich indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych na podstawie
złożonych wraz z deklaracją odpowiednich dokumentów: opinii, orzeczeń poradni psychologicznopedagogicznej, zaświadczenia lekarskiego lub pozytywnej opinii rady pedagogicznej.
7. Informuje uczniów o celu zbierania danych osobowych, odbiorcach tych danych, prawie dostępu do
danych i zasadach ich poprawiania, a także dobrowolności lub obowiązku podania odpowiednich
danych.
8. Informuje zdających o możliwości i zasadach uzyskania zgody na przystąpienie do egzaminu
w dodatkowym terminie (w czerwcu), w przypadku wystąpienia przyczyn losowych lub zdrowotnych
uniemożliwiających przystąpienie do części ustnej lub części pisemnej egzaminu z danego
przedmiotu lub przedmiotów zgodnie z harmonogramem, tj. w maju 2015 r.
9. Informuje zdających o możliwości i zasadach ponownego przystąpienia do egzaminu (egzaminu
w terminie poprawkowym – w sierpniu) i organizacji egzaminu w tym terminie.
10. Ustala i ogłasza zdającym zasady korzystania z materiałów pomocniczych przewidzianych
w komunikacie dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej w sprawie materiałów i przyborów
pomocniczych, z których mogą korzystać zdający w części pisemnej egzaminu maturalnego
z poszczególnych przedmiotów w 2015 r.
11. Przyjmuje od uczniów/absolwentów wstępne i ostateczne deklaracje zgłoszenia do egzaminu
maturalnego (załącznik T_1) oraz dokumenty uprawniające do dostosowania warunków i form
egzaminu. Sprawdza poprawność wypełnienia deklaracji. Potwierdza odbiór deklaracji wstępnych
i ostatecznych, sporządza ich kopie, które przekazuje zdającym.
12. Przekazuje radzie pedagogicznej dokumenty, tj. opinie/orzeczenia poradni psychologicznopedagogicznej, zaświadczenia lekarskie oraz wnioski nauczycieli lub specjalistów wykonujących
w szkole zadania z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej/wnioski pełnoletnich uczniów lub
rodziców (zgodnie z § 59 ust. 5 rozporządzenia), uprawniające uczniów do korzystania z określonych
dostosowań przewidzianych w Komunikacie dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej z 29
sierpnia 2014 r. w sprawie sposobów dostosowania warunków i form przeprowadzania w roku
szkolnym 2014/2015 egzaminu maturalnego do potrzeb absolwentów ze specjalnymi potrzebami
edukacyjnymi, w tym niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie oraz zagrożonych
niedostosowaniem społecznym, opublikowanym na stronie internetowej CKE, i zleca wskazanie
sposobu lub sposobów dostosowania warunków i form egzaminu maturalnego do potrzeb
i możliwości tych uczniów (załącznik T_14).
13. Uzgadnia z dyrektorem komisji okręgowej sposób lub sposoby dostosowania warunków i form
przeprowadzania egzaminu maturalnego do potrzeb i możliwości absolwentów, którzy ukończyli
szkołę we wcześniejszych latach, i posiadają opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym
poradni specjalistycznej, o specyficznych trudnościach w uczeniu się albo zaświadczenie lekarskie
o chorobie lub czasowej niesprawności (nie później niż do 15 lutego 2015 r.).
14. Przekazuje uczniom oraz absolwentom informacje o sposobie lub sposobach dostosowania
warunków i form egzaminu oraz przyjmuje od nich akceptację przyznanych dostosowań albo
rezygnację z wybranych lub ze wszystkich dostosowań (załącznik T_14).
15. Sprawdza poprawność wypełnionych deklaracji i przekłada je na wersję elektroniczną, a następnie
przekazuje do okręgowej komisji egzaminacyjnej w terminie i trybie określonym przez dyrektora
OKE, nie później niż do 15 lutego 2015 r., przyjęte od uczniów/absolwentów deklaracje zgłoszenia
do egzaminu maturalnego, w tym dane zawarte w oświadczeniu o wyrażeniu lub niewyrażeniu zgody
na przetwarzanie danych osobowych, a także informacje o dostosowaniach wynikających
z przedłożonych opinii/orzeczeń/zaświadczeń.
16. Uzgadnia z dyrektorem okręgowej komisji egzaminacyjnej – w trybie wymiany pism
– dostosowania dla osób posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego z uwagi
na niepełnosprawności sprzężone w terminie:
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
37
a. do 31 grudnia 2014 r. – w przypadku uczniów ostatniej klasy technikum (dokumentacja może
być uzupełniona do 7 lutego 2015 r.)
b. nie później niż do 7 lutego 2015 r. – w przypadku absolwentów z lat 2005/2006-2013/2014.
Do 15 lutego 2015 r. informuje dyrektora komisji okręgowej (na piśmie) o liczbie poszczególnych
rodzajów arkuszy egzaminacyjnych (tj. symbol arkusza – liczba arkuszy) przeznaczonych dla
nauczycieli wspomagających (nie dotyczy arkuszy dla uczniów niewidomych, którzy oprócz arkusza
w piśmie Braille’a otrzymują także czarnodruk).
Weryfikuje dane zdających przekazane zwrotnie z bazy OKE. Zbiera podpisy zdających
na stosownych wydrukach. Gdy jest to konieczne, dokonuje korekty i przekazuje skorygowane dane
do OKE w ustalonym terminie i trybie.
Powołuje na piśmie swojego zastępcę (spośród nauczycieli zatrudnionych w danej szkole) i zespół
egzaminacyjny nie później niż 2 miesiące przed terminem egzaminu, tj. do 4 marca 2015 r.
(załącznik T_2).
Powołuje, na podstawie pisemnego porozumienia z dyrektorem innej szkoły lub placówki, członków
zespołu egzaminacyjnego spoza szkoły.
Odbiera od zastępcy przewodniczącego i członków zespołu egzaminacyjnego oświadczenia
o przestrzeganiu ustaleń w sprawie zabezpieczenia materiałów egzaminacyjnych przed
nieuprawnionym ujawnieniem i ochrony danych osobowych (załącznik T_16).
Jeżeli z powodu choroby lub innych ważnych przyczyn przewodniczący zespołu egzaminacyjnego
i jego zastępca nie mogą pełnić swoich funkcji, osoba pełniąca tymczasowo obowiązki dyrektora,
wyznaczona przez organ prowadzący, niezwłocznie powiadamia o tym fakcie dyrektora okręgowej
komisji egzaminacyjnej i wnioskuje o powołanie siebie do pełnienia obowiązków przewodniczącego
zespołu egzaminacyjnego. Dyrektor okręgowej komisji egzaminacyjnej powołuje tę osobę do
pełnienia funkcji przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego i upoważnia go do odbioru przesyłek
z materiałami egzaminacyjnymi itd. Nauczyciel powołany do pełnienia funkcji przewodniczącego
zespołu egzaminacyjnego niezwłocznie przesyła do dyrektora okręgowej komisji egzaminacyjnej
podpisane oświadczenie (załącznik T_16).
Zapewnia na egzaminie obecność nauczyciela o uprawnieniach odpowiednio surdopedagoga,
tyflopedagoga lub tłumacza języka migowego, specjalisty, np. pedagoga resocjalizacji lub
socjoterapeuty, jeżeli jest to niezbędne dla uzyskania właściwego kontaktu ze zdającym i pomocy
w obsłudze specjalistycznego sprzętu i środków dydaktycznych. Nauczyciela o wspomnianych
uprawnieniach powołuje w skład zespołu egzaminacyjnego i w skład zespołu nadzorującego dany
egzamin pisemny. Nauczyciela o ww. uprawnieniach nie powołuje się w skład przedmiotowego
zespołu egzaminacyjnego. Swoją obecność na egzaminie ustnym potwierdza on podpisem
w protokole indywidualnym części ustnej (załączniki: T_5a, T_5b, T_5e, T_6a, T_7a). Powołany
specjalista przekazuje zdającemu wszelkie informacje techniczne lub organizacyjne oraz przekazuje
przewodniczącemu zespołu pytania i wątpliwości zdającego dotyczące wyłącznie spraw
proceduralnych, a także udziela odpowiedzi zdającemu w imieniu przewodniczącego.
Szkoli i przygotowuje do przeprowadzenia egzaminu członków zespołu egzaminacyjnego ze swojej
szkoły oraz nauczycieli delegowanych do zespołów przedmiotowych i nadzorujących w innych
szkołach. Zapoznaje z wewnątrzszkolną instrukcją przygotowania, organizacji i przeprowadzania
egzaminu maturalnego nauczycieli spoza szkoły. Obejmuje pełnym przeszkoleniem osoby z innych
placówek niż szkoły przeprowadzające egzamin maturalny w danym roku szkolnym.
Powołuje spośród członków zespołu egzaminacyjnego przedmiotowe zespoły egzaminacyjne do
4 marca 2015 r. (załącznik T_3). Powołuje taką liczbę przedmiotowych zespołów egzaminacyjnych
z danego przedmiotu, aby zapewnić sprawny przebieg części ustnej egzaminu maturalnego w szkole.
Przechowuje w dokumentacji egzaminu powołania członków przedmiotowych zespołów
egzaminacyjnych i ich oświadczenia wraz z potwierdzonymi kopiami decyzji o wpisie do ewidencji
egzaminatorów nauczycieli pełniących funkcje przewodniczących tych zespołów.
Ustala następujący skład każdego przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego:
38
przewodniczący – egzaminator danego przedmiotu wpisany do ewidencji egzaminatorów
(w przypadku egzaminu z języka obcego nowożytnego na poziomie dwujęzycznym egzaminator
powinien odbyć szkolenie w zakresie oceniania egzaminu na poziomie dwujęzycznym)
b. członek – nauczyciel danego przedmiotu,
z zastrzeżeniem że żadna z tych osób nie prowadziła ze zdającymi zajęć z danego przedmiotu
w ostatnim roku nauki (dotyczy tylko zdających, którzy w danym roku szkolnym ukończą szkołę),
a co najmniej jedna z nich jest zatrudniona w innej szkole lub placówce. W skład zespołu może
powołać nauczyciela akademickiego posiadającego przygotowanie z zakresu danego przedmiotu.
Informuje OKE (w ustalonym przez OKE terminie) o braku możliwości powołania przedmiotowego
zespołu egzaminacyjnego do przeprowadzenia części ustnej egzaminu z danego języka – do
20 lutego 2015 roku.
Informuje zdających
a. o konieczności zdawania egzaminu w części ustnej z danego przedmiotu w innej szkole
w przypadku braku możliwości powołania przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego
dla przeprowadzenia części ustnej egzaminu maturalnego z danego przedmiotu w szkole
macierzystej
b. o wyznaczonym miejscu zdawania egzaminu ustnego i/lub pisemnego, w przypadku otrzymania
od dyrektora OKE takiej decyzji.
Ogłasza szkolny harmonogram części ustnej egzaminów zgodny z terminarzem egzaminów
ogłoszonym przez dyrektora CKE, nie później niż do 4 marca 2015 r.
a. harmonogram powinien zawierać informacje o miejscu, dacie i orientacyjnej godzinie
rozpoczęcia egzaminu przez każdego zdającego oraz wskazywać miejsce i przybliżoną godzinę
ogłoszenia wyników egzaminu w danym dniu
b. harmonogram powinien także zawierać informację o miejscu i terminie egzaminu/egzaminów dla
zdających skierowanych przez dyrektora OKE do innej szkoły.
Przesyła niezwłocznie harmonogram części ustnej egzaminów do dyrektora OKE i dyrektorów szkół,
z których pochodzą uczniowie skierowani na egzamin.
Powołuje spośród członków zespołu egzaminacyjnego zespoły nadzorujące przebieg części pisemnej
egzaminu do 4 kwietnia 2015 r. (załącznik T_4).
Tworzy zespoły nadzorujące według następujących zasad:
a. w skład każdego zespołu powołuje co najmniej trzech nauczycieli, z których przynajmniej jeden
jest zatrudniony w innej szkole lub placówce, i wyznacza przewodniczącego każdego zespołu
b. liczbę członków zespołów nadzorujących odpowiednio zwiększa, jeśli liczba zdających w danej
sali przekracza 30 osób (o 1 członka zespołu nadzorującego na każdych kolejnych 20 zdających)
c. nie może powołać w skład zespołu nadzorującego nauczycieli przedmiotu, z którego odbywa się
egzamin, oraz wychowawców zdających (dotyczy tylko zdających, którzy w danym roku
szkolnym ukończyli szkołę)
d. powołuje innego nauczyciela zatrudnionego w danej lub innej szkole lub placówce, jeśli
przewodniczący lub członek zespołu nadzorującego, z powodu choroby lub innych ważnych
przyczyn, nie może wziąć udziału w egzaminie, pod warunkiem, że skład zespołu pozostanie
zgodny z zasadami tworzenia zespołu nadzorującego; fakt ten powinien być odnotowany
w powołaniu zespołu (załącznik T_4).
e. w przypadku gdy egzamin jest przeprowadzany przy udziale nauczyciela wspomagającego,
wyznacza do pełnienia tej funkcji członka zespołu nadzorującego.
Przedstawia osobom powołanym w skład zespołów przedmiotowych i nadzorujących:
a. listę ich zadań i obowiązków
b. procedurę przebiegu odpowiednio części ustnej i części pisemnej egzaminu
c. wzory protokołów i kart oceny (określa sposób ich wypełniania)
a.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
39
d. instrukcje dotyczące przeprowadzania egzaminu
e. wewnątrzszkolną instrukcję postępowania z materiałami egzaminacyjnymi objętymi ochroną
przed nieuprawnionym ujawnieniem i konsekwencje wynikające z jej nieprzestrzegania
f. kryteria oceniania części ustnej egzaminu z języków obcych nowożytnych, języka polskiego,
języka mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej i języka regionalnego.
34. Od osób przystępujących do części ustnej egzaminu z języka polskiego, języka mniejszości
narodowej, języka mniejszości etnicznej oraz języka regionalnego, przyjmuje:
a. bibliografię wykorzystaną do opracowania tematu – nie później niż do 4 kwietnia 2015 r.;
złożenie bibliografii w wyznaczonym terminie jest warunkiem przystąpienia do części ustnej
b. wraz z bibliografią informację o materiałach pomocniczych i środkach technicznych, którymi
zdający zamierza posłużyć się podczas prezentacji; ustala ze zdającym sposób przygotowania
zgłoszonych środków technicznych.
35. Informuje absolwentów, o których mowa w pkt 34., którzy nie złożyli bibliografii w terminie, o tym,
że nie mogą przystąpić do części ustnej egzaminu z języka polskiego, języka mniejszości narodowej,
języka mniejszości etnicznej oraz języka regionalnego.
36. Informuje dyrektora okręgowej komisji egzaminacyjnej najpóźniej następnego dnia roboczego po
otrzymaniu wniosku od zdającego, który uzyskał tytuł laureata lub finalisty, o dokonanych przez tego
zdającego zmianach w deklaracji w zakresie wyboru przedmiotu, w tym języka obcego nowożytnego,
lub zmiany poziomu egzaminu z języka obcego nowożytnego.
37. Osobiście lub za pośrednictwem upoważnionej przez siebie osoby (załącznik T_15) wchodzącej
w skład zespołu egzaminacyjnego, w obecności innego członka zespołu egzaminacyjnego, odbiera
materiały egzaminacyjne na część ustną egzaminu, sprawdza je, przelicza i zabezpiecza przed
nieuprawnionym ujawnieniem, a w przypadku stwierdzenia niezgodności niezwłocznie zgłasza ten
fakt do dyrektora OKE, a następnie postępuje zgodnie z zaleceniami dyrektora OKE.
38. Udostępnia do wglądu nauczycielom wchodzącym w skład odpowiednich przedmiotowych zespołów
egzaminacyjnych:
a. zestawy zadań do części ustnej z języków obcych nowożytnych wraz z kryteriami oceniania
– dzień przed rozpoczęciem egzaminu, przestrzegając zasady ochrony materiałów
egzaminacyjnych przed nieuprawnionym ujawnieniem
b. bibliografie złożone przez zdających egzamin z języka polskiego, języka mniejszości narodowej,
języka mniejszości etnicznej i języka regionalnego, niezwłocznie po przekazaniu ich przez
uczniów.
39. Nadzoruje przygotowanie sal egzaminacyjnych do części ustnej egzaminu. W przypadku egzaminu
z języków obcych nowożytnych dba o to, aby w każdej sali, w której przeprowadzany jest egzamin,
był zegar z sekundnikiem/stoper. Nie dopuszcza się możliwości odmierzania czasu za pomocą
aplikacji stanowiących element oprogramowania telefonu komórkowego.
40. Umożliwia upoważnionym obserwatorom realizację ich zadań w trakcie części ustnej egzaminu
(załączniki: T_22a, T_22b).
41. Przygotowuje i przekazuje przewodniczącemu przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego w każdym
dniu części ustnej egzaminu listę zdających oraz odpowiednie do przeprowadzanego egzaminu
protokoły indywidualne i karty oceny. Dodatkowo − w przypadku egzaminu z języka obcego
nowożytnego – pakiet materiałów z liczbą zestawów zadań odpowiednią do liczby zdających
przydzielonych do jego sali w danym dniu wraz z kryteriami oceniania.
42. Odbiera od przewodniczącego przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego w każdym dniu:
a. protokoły indywidualne części ustnej (załączniki: T_5a, T_5b, T_5e, T_6a, T_7a)
b. karty indywidualnej oceny (załączniki: T_5c, T_5d, T_5f, T_6b, T_7b)
c. kompletne zestawy (wykorzystane przez zdających i niewykorzystane) po zakończeniu egzaminu
z języka obcego nowożytnego oraz komplet zadań z języka polskiego, języka mniejszości
40
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
narodowej, języka mniejszości etnicznej i języka regionalnego, jeśli na tych egzaminach
wykorzystywana jest papierowa forma zadań
Nadzoruje zgodne z procedurą przeprowadzenie części ustnej egzaminu maturalnego,
w szczególności:
a. postępowanie z zestawami egzaminacyjnymi i zadaniami egzaminacyjnymi
b. przestrzeganie liczby zdających i osób uprawnionych obecnych w sali egzaminacyjnej w czasie
trwania egzaminu
c. respektowanie uprawnień i przestrzeganie obowiązków obserwatorów obecnych na egzaminie,
(zgodnie z instrukcją w załączniku T_22a)
d. poprawność wypełnienia protokołów indywidualnych i kart indywidualnych oceny egzaminu
e. ogłaszanie wyników egzaminu
f. zapewnienie warunków i form zdawania egzaminu osobom ze specjalnymi potrzebami
edukacyjnymi (zgodnie z komunikatem dyrektora CKE).
Odbiera od przewodniczących przedmiotowych zespołów egzaminacyjnych informacje
a. o wniesieniu przez zdającego do sali egzaminacyjnej urządzenia telekomunikacyjnego lub
korzystaniu przez zdającego w sali egzaminacyjnej z urządzenia telekomunikacyjnego
b. o zakłócaniu przez zdającego prawidłowego przebiegu części ustnej egzaminu maturalnego
pozostałym zdającym w sposób ustalony w wewnątrzszkolnej instrukcji przygotowania,
organizacji i przeprowadzania egzaminu maturalnego oraz podejmuje decyzję o unieważnieniu
egzaminu.
Przekazuje dyrektorowi szkoły macierzystej absolwenta skierowanego przez dyrektora OKE na część
ustną egzaminu poświadczoną za zgodność z oryginałem kopię protokołu indywidualnego części
ustnej egzaminu z danego języka, a jego oryginał pozostawia w dokumentacji egzaminu.
Przekazuje do dyrektora OKE, najpóźniej dzień po egzaminie, udokumentowane wnioski zdających,
którzy z przyczyn losowych lub zdrowotnych nie przystąpili do egzaminu zgodnie z harmonogramem,
o umożliwienie przystąpienia do egzaminu w terminie dodatkowym. Dla tych, którzy uzyskali zgodę
dyrektora OKE, ustala dodatkowy termin części ustnej egzaminu i organizuje egzamin w terminie
dodatkowym (w tym w terminie majowym, mieszczącym się w okresie przeznaczonym na egzamin
w części ustnej w danej szkole). Egzamin ustny z języka polskiego i języków mniejszości narodowych
odbywa się od 8 do 13 czerwca 2015 r., a z języków obcych nowożytnych, języka łemkowskiego
i języka kaszubskiego od 1 do 17 czerwca 2015 roku.
Przekazuje do OKE, w terminie dwóch dni po zakończeniu wszystkich egzaminów w części ustnej,
uporządkowaną dokumentację tej części egzaminu, zawierającą:
a. protokół zbiorczy części ustnej egzaminu maturalnego (załącznik T_8)
b. listy zdających, zawierające: imię (imiona) i nazwisko zdającego, numer PESEL (w przypadku
braku numeru PESEL – serię i numer paszportu lub innego dokumentu potwierdzającego
tożsamość), oraz uzyskane przez zdającego wyniki części ustnej egzaminu maturalnego
z poszczególnych przedmiotów (załączniki: T_9a, T_9b)
c. zestawy zadań do części ustnej egzaminów z języków obcych nowożytnych (wykorzystane
i niewykorzystane), jeśli wynika to z instrukcji OKE (w przypadku, gdy w szkole są absolwenci,
którzy przystąpią do egzaminu w terminie poprawkowym, zachowuje zestawy do czasu
przeprowadzenia egzaminu w tym terminie).
Nadzoruje prawidłowe zabezpieczenie pozostającej w szkole dokumentacji dotyczącej przygotowania
i przebiegu części ustnej egzaminu i przechowuje ją przez 5 lat od zakończenia egzaminu zgodnie
z instrukcją kancelaryjną.
Osobiście lub za pośrednictwem upoważnionej przez siebie osoby (załącznik T_15) wchodzącej
w skład zespołu egzaminacyjnego, w obecności innego członka zespołu egzaminacyjnego, odbiera
od dystrybutora przesyłki zawierające pakiety z arkuszami egzaminacyjnymi oraz innymi materiałami
egzaminacyjnymi i zabezpiecza je przed nieuprawnionym ujawnieniem. Po ich otrzymaniu
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
41
natychmiast sprawdza, czy nie zostały one naruszone, a następnie sprawdza i przelicza zgodnie
z instrukcją, czy liczba i rodzaj pakietów odpowiada zapotrzebowaniu. W przypadku stwierdzenia, że
przesyłki zostały naruszone lub nie zawierają wszystkich materiałów niezbędnych do
przeprowadzenia egzaminu, przewodniczący zespołu egzaminacyjnego lub upoważniony przez niego
członek zespołu egzaminacyjnego niezwłocznie powiadamia o tym dyrektora OKE i – w ustalony
sposób – dystrybutora. Dyrektor OKE informuje przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego lub
upoważnionego przez niego członka zespołu egzaminacyjnego o dalszym postępowaniu.
Nadzoruje przygotowanie sal egzaminacyjnych do części pisemnej egzaminu na poszczególne dni
egzaminu – zgodnie z harmonogramem, uwzględniając komunikat dyrektora CKE dotyczący
materiałów i przyborów pomocniczych, z jakich mogą korzystać zdający w części pisemnej egzaminu
z poszczególnych przedmiotów.
Odpowiednio wcześnie przed rozpoczęciem egzaminu z języka obcego nowożytnego, wraz
z przewodniczącym zespołu nadzorującego, sprawdza stan techniczny urządzeń niezbędnych do
przeprowadzenia tego egzaminu w każdej sali (np. odtwarzacza płyt CD, głośników) oraz ich
rozmieszczenie, gwarantujące wysoką jakość dźwięku, przeprowadza próbę odsłuchu przykładowego
nagrania tekstu w salach wyznaczonych do przeprowadzenia tego egzaminu.
Ustala sposób rozmieszczenia członków zespołu nadzorującego w sali i określa każdemu z nich
obszar i numery stolików, które znajdą się pod jego osobistym nadzorem. Każdy członek zespołu
nadzorującego odpowiada za samodzielność pracy zdających, poprawność i kompletność
zakodowania arkuszy przez zdających na przydzielonej mu przestrzeni sali egzaminacyjnej (por.
załącznik T_21).
Sprawdza w każdym dniu egzaminu, przed jego rozpoczęciem, czy pakiety zawierające arkusze
i materiały egzaminacyjne są nienaruszone, a w przypadku stwierdzenia ich naruszenia wstrzymuje
dalsze prace organizacyjne i niezwłocznie powiadamia o tym dyrektora OKE. Dyrektor OKE
informuje przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego o dalszym postępowaniu.
Przekazuje przewodniczącym zespołów nadzorujących listy zdających egzamin w danej sali i naklejki
z kodami otrzymane z OKE oraz protokoły przebiegu egzaminu (załącznik T_10), ewentualnie inne
niezbędne w danej sali dokumenty i zleca sporządzenie planów rozmieszczenia zdających i członków
zespołów nadzorujących w sali (przykładowy plan sali egzaminacyjnej – por. załącznik T_21). Planów
takich nie sporządza się w salach, w których do egzaminu przystępuje mniej niż trzech zdających.
Bezpośrednio przed danym egzaminem (częścią egzaminu) otwiera w obecności przewodniczących
zespołów nadzorujących i przedstawicieli zdających pakiety z materiałami egzaminacyjnymi. Prosi
przewodniczących zespołów nadzorujących i zdających o sprawdzenie oznaczeń arkuszy i stron
tytułowych widocznych w każdym pakiecie i stwierdzenie, że przekazywane materiały są właściwe
dla danego egzaminu. Przekazuje przewodniczącym zespołów nadzorujących odpowiednią liczbę
arkuszy na dany poziom lub daną część egzaminu do danej sali. Arkusze rezerwowe i nadmiarowe
zabezpiecza w szafie metalowej.
Nadzoruje prawidłowy przebieg egzaminu we wszystkich salach egzaminacyjnych, uwzględniając
możliwość interweniowania w sytuacjach szczególnych, w tym wejścia na salę egzaminacyjną.
Umożliwia upoważnionym obserwatorom realizację ich zadań w trakcie części pisemnej egzaminu.
Odbiera od przewodniczących zespołów nadzorujących informacje
a. o niesamodzielnym rozwiązywaniu zadań przez zdającego
b. o wniesieniu lub korzystaniu przez zdającego w sali egzaminacyjnej z urządzenia
telekomunikacyjnego lub materiałów i przyborów pomocniczych niewymienionych w wykazie
ogłoszonym przez dyrektora CKE
c. o zakłócaniu przez zdającego prawidłowego przebiegu części pisemnej egzaminu maturalnego
w sposób utrudniający pracę pozostałym zdającym
w sposób ustalony w wewnątrzszkolnej instrukcji przygotowania, organizacji i przeprowadzania
egzaminu maturalnego oraz podejmuje decyzję o unieważnieniu egzaminu (załącznik T_12).
42
59. Podejmuje decyzję w sprawie przerwania i unieważnienia egzaminu zdającego z danego przedmiotu
i opuszczenia sali przez zdającego – po zapoznaniu się z okolicznościami mogącymi być podstawą do
przerwania i unieważnienia egzaminu:
a. zamieszcza informację o przerwaniu i unieważnieniu egzaminu w protokole zbiorczym (załącznik
T_11)
b. sporządza protokół przerwania i unieważnienia egzaminu zdającego z danego przedmiotu
(załącznik T_12), podpisuje ten protokół i dołącza go (wraz z arkuszem) do protokołu zbiorczego
części pisemnej egzaminu przekazywanego do OKE po zakończeniu egzaminu (załącznik T_11).
60. Odbiera od przewodniczących zespołów nadzorujących po każdym egzaminie i każdej części
egzaminu:
a. arkusze egzaminacyjne, uporządkowane zgodnie z instrukcją OKE i zapakowane w koperty
zwrotne
b. wadliwe arkusze egzaminacyjne (do protokołu zbiorczego wpisuje wykaz usterek)
c. nienaruszone niewykorzystane arkusze egzaminacyjne
d. protokół przebiegu egzaminu w sali (załącznik T_10), listę zdających (sprawdza ewentualne
zmiany w numerze PESEL wprowadzone przez przewodniczącego zespołu nadzorującego) oraz
plan sali egzaminacyjnej przedstawiający rozmieszczenie zdających i członków zespołu
nadzorującego w sali, jeżeli sporządzenie takiego planu było wymagane.
61. Wypełnia protokoły zbiorcze przebiegu egzaminu z danego przedmiotu oraz pozostałą wymaganą
dokumentację.
62. Przekazuje okręgowej komisji egzaminacyjnej w sposób określony przez dyrektora OKE:
a. uporządkowane i zapakowane zgodnie z instrukcją OKE wypełnione arkusze egzaminacyjne
b. protokół zbiorczy przebiegu części pisemnej egzaminu maturalnego (załącznik T_11) – jeden
egzemplarz wraz z załącznikami:
 listami zdających z każdej sali
 protokołami przerwania i unieważnienia egzaminu zdających (załącznik T_12) wraz
z unieważnionymi arkuszami
 poświadczonymi kopiami zaświadczeń laureatów i finalistów olimpiad przedmiotowych,
c. wadliwe arkusze egzaminacyjne (do protokołu zbiorczego wpisuje wykaz usterek)
d. nienaruszone niewykorzystane arkusze egzaminacyjne
e. poświadczoną za zgodność z oryginałem kopię wykazu zawartości przesyłki (dostarczonego
dyrektorowi szkoły przez kuriera w pakiecie wraz z arkuszami egzaminacyjnymi).
63. Nadzoruje prawidłowe zabezpieczenie pozostającej w szkole dokumentacji dotyczącej przygotowania
i przebiegu części pisemnej egzaminu oraz przechowuje ją zgodnie z instrukcją kancelaryjną.
64. Przekazuje dyrektorowi OKE wniosek absolwenta (wraz z załączonymi dokumentami), który
z przyczyn losowych lub zdrowotnych nie przystąpił do danego egzaminu w części pisemnej,
najpóźniej następnego dnia po dniu, w którym odbywał się ten egzamin (załącznik T_19).
65. Po zakończeniu egzaminów ustnych w terminie dodatkowym przekazuje wyniki zdających (załącznik
T_9a, T_9b) w trybie ustalonym przez OKE.
66. Odbiera z OKE i ogłasza wyniki części pisemnej egzaminu, zgodnie z wewnątrzszkolną instrukcją
przygotowania, organizacji i przeprowadzania egzaminu maturalnego.
67. Informuje zdających, którzy:
a. nie zdali egzaminu
b. chcą ponownie przystąpić do egzaminu w celu podwyższenia jego wyniku
c. chcą przystąpić do egzaminu z przedmiotów dodatkowych
d. nie przystąpili do egzaminu bezpośrednio po ukończeniu szkoły
43
o zasadach przystępowania, miejscu i terminie składania deklaracji przystąpienia do egzaminów
maturalnych w kolejnych latach.
68. Przekazuje absolwentom świadectwa dojrzałości wraz z odpisami lub aneksy wraz z odpisami,
za potwierdzeniem odbioru.
69. Przyjmuje od zdających oświadczenie (załącznik T_18) o ponownym przystąpieniu do egzaminu
z danego przedmiotu w terminie poprawkowym – nie później niż 7 lipca 2015 r.
– i przekazuje je w wersji elektronicznej do OKE nie później niż 10 lipca 2015 roku.
70. Archiwizuje listy – potwierdzenia odbioru świadectw, aneksów i ich odpisów.
71. Przechowuje nieodebrane przez absolwentów świadectwa, aneksy i ich odpisy.
72. Organizuje egzamin w części ustnej w terminie dodatkowym (w czerwcu) i ponowny egzamin
w części ustnej (w terminie poprawkowym – w sierpniu), oraz – jeśli jego szkoła została wskazana
jako miejsce przeprowadzania tych egzaminów – egzamin w części pisemnej w terminie dodatkowym
lub ponowny egzamin w części pisemnej (w terminie poprawkowym).
B. Przedmiotowe zespoły egzaminacyjne
Pracą przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego kieruje przewodniczący, którym jest egzaminator
wpisany do ewidencji egzaminatorów z zakresu egzaminu maturalnego z danego przedmiotu.
Zadania przewodniczącego przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego
1. Szkoli członków przedmiotowego zespołu i przygotowuje do przeprowadzenia egzaminu, zgodnie
z wewnątrzszkolną instrukcją przygotowania, organizacji i przeprowadzania egzaminu maturalnego
w szkole.
2. Organizuje spotkanie zespołu, nie wcześniej niż dzień przed terminem egzaminu z danego języka
obcego nowożytnego, w celu przeanalizowania zestawów zadań do części ustnej egzaminu i kryteriów
ich oceniania. Zestawy zadań egzaminacyjnych przekazuje zespołowi przewodniczący zespołu
egzaminacyjnego w sposób uniemożliwiający ich nieuprawnione ujawnienie.
3. Odbiera od przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego przygotowane i złożone przez zdających
bibliografie z języka polskiego, języka mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej i języka
regionalnego. Organizuje spotkanie zespołu w celu przeanalizowania złożonych bibliografii.
4. Czuwa nad przygotowaniem sali egzaminacyjnej do przeprowadzenia egzaminu. W przypadku
egzaminu z języków obcych nowożytnych upewnia się, że w sali, w której przeprowadzany jest
egzamin, jest zegar z sekundnikiem/stoper. Nie dopuszcza odmierzania czasu za pomocą aplikacji
5. Odpowiada za przeprowadzenie egzaminu dla osób ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
6. Pobiera w dniu egzaminu od przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego:
a. listę zdających w danym dniu
b. druki protokołów indywidualnych części ustnej egzaminu (załączniki: T_5a, T_5b, T_5e, T_6a
T_7a) i kart indywidualnej oceny (załączniki: T_5c, T_5d, T_5f, T_6b, T_7b) odpowiednie
do przeprowadzanego egzaminu
c. zestawy zadań potrzebne do przeprowadzenia egzaminu i kryteria oceniania odpowiednie
do przeprowadzanego egzaminu z języków obcych nowożytnych
d. kryteria oceniania odpowiednie do przeprowadzanego egzaminu z języka polskiego, języka
mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej lub języka regionalnego
e. inną niezbędną dokumentację.
44
7. Sprawdza dokumenty potwierdzające tożsamość zdających, a w przypadku zdających skierowanych
na egzamin z innej szkoły również świadectwo ukończenia szkoły.
8. Wyznacza członka przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego lub siebie do egzaminowania danego
zdającego z języka obcego nowożytnego, a w przypadku egzaminu z języka polskiego, języka
mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej i języka regionalnego wraz z członkiem zespołu
przeprowadza rozmowę na temat wypowiedzi zdającego.
9. Kontroluje prawidłowy przebieg części ustnej egzaminu maturalnego oraz czas trwania egzaminu
poszczególnych zdających.
10. Powiadamia przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego, w sposób zgodny z wewnątrzszkolną
instrukcją przygotowania, organizacji i przeprowadzania egzaminu,
a. o wniesieniu przez zdającego do sali egzaminacyjnej urządzenia telekomunikacyjnego
lub korzystaniu przez zdającego w sali egzaminacyjnej z urządzenia telekomunikacyjnego
b. o zakłócaniu przez zdającego prawidłowego przebiegu części ustnej egzaminu maturalnego.
11. Bierze udział w ustalaniu wyniku egzaminu, nadzorując prawidłowe stosowanie kryteriów oceniania.
12. Ogłasza zdającym wyniki części ustnej egzaminu w danym dniu w miejscu i czasie określonym przez
przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego, w sposób zapewniający ochronę danych osobowych.
13. Przekazuje przewodniczącemu zespołu egzaminacyjnego dokumentację egzaminu, uporządkowane
zestawy zadań egzaminacyjnych z języków obcych nowożytnych.
Zadania członków przedmiotowych zespołów egzaminacyjnych
1. Zapoznają się z wewnątrzszkolną instrukcją przygotowania, organizacji i przeprowadzania egzaminu
maturalnego, zadaniami zespołu, procedurą przebiegu części ustnej egzaminu oraz wewnątrzszkolną
instrukcją postępowania z materiałami egzaminacyjnymi objętymi ochroną przed nieuprawnionym
ujawnieniem.
2. Uczestniczą w szkoleniach przeprowadzonych przez przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego
i przewodniczącego zespołu przedmiotowego.
3. Zapoznają się z kryteriami oceniania egzaminu.
4. Czynnie uczestniczą w przeprowadzeniu egzaminu i ustalaniu jego wyniku.
5. Wypełniają i podpisują karty indywidualnej oceny zdających.
6. Podpisują protokoły.
C. Zespoły nadzorujące
Przewodniczący zespołu nadzorującego, wyznaczony przez przewodniczącego zespołu
egzaminacyjnego, kieruje pracą zespołu i odpowiada za prawidłowy przebieg części pisemnej
egzaminu maturalnego w danej sali.
Zadania przewodniczącego zespołu nadzorującego
1. W sali, w której do egzaminu przystępuje trzech lub więcej zdających, przygotowuje plan sali
egzaminacyjnej, uwzględniający rozmieszczenie zdających, członków zespołu nadzorującego oraz
obserwatorów w danej sali egzaminacyjnej (przykładowy plan sali egzaminacyjnej – por.
załącznik T_21). Plan sali egzaminacyjnej powinien przedstawiać:
a. ustawienie stolików w sali egzaminacyjnej (stoliki, przy których będą siedzieć zdający, są
ponumerowane)
45
b. rozmieszczenie członków zespołu nadzorującego oraz obserwatorów
c. podział sali na sektory, tj. grupy zdających pod bezpośrednim nadzorem poszczególnych
członków zespołu nadzorującego
d. ustawienie sprzętu audiowizualnego (jeżeli jest wykorzystywany do przeprowadzenia egzaminu).
2. Przypomina członkom zespołu nadzorującego wewnątrzszkolną instrukcję przygotowania, organizacji
i przeprowadzania egzaminu maturalnego, zadania zespołu, procedurę przebiegu części pisemnej
egzaminu oraz wewnątrzszkolną instrukcję postępowania z materiałami egzaminacyjnymi objętymi
ochroną przed nieuprawnionym ujawnieniem. Informuje, który obszar sali egzaminacyjnej został
każdemu z nich wyznaczony do nadzorowania, zwracając uwagę na odpowiedzialność za
samodzielność pracy zdających, poprawność i kompletność zakodowania arkuszy przez zdających.
3. Odpowiada za właściwe przygotowanie sali oraz materiałów potrzebnych do przeprowadzenia
egzaminu. W przypadku egzaminu z języka obcego nowożytnego, odpowiednio wcześnie przed
rozpoczęciem tego egzaminu, sprawdza stan techniczny urządzeń niezbędnych do przeprowadzenia
egzaminu w każdej sali (np. odtwarzacza płyt CD, głośników) oraz ich rozmieszczenie, gwarantujące
wysoką jakość dźwięku, przeprowadza próbę odsłuchu przykładowego nagrania tekstu w salach
wyznaczonych do przeprowadzenia tego egzaminu.
4. Odpowiada za przeprowadzenie egzaminu dla zdających ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.
5. Odbiera od przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego:
a. informacje o zdających z dysfunkcjami, piszących egzamin w danej sali, i warunkach, jakie
powinny zostać im zapewnione, a przed egzaminem sprawdza, czy warunki te zostały spełnione
b. w dniu egzaminu:
 listy zdających
 protokoły przebiegu egzaminu w danej sali (załącznik T_10)
 naklejki z kodami
 materiały egzaminacyjne do wyznaczonej sali, odrębnie do każdego poziomu lub do każdej
części egzaminu (w obecności przedstawiciela zdających).
6. Odbierając arkusze egzaminacyjne od przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego, sprawdza wraz
z przedstawicielem zdających oznaczenia arkuszy i strony tytułowe widoczne w pakietach,
upewniając się, że otrzymuje arkusze do właściwego egzaminu dla właściwej grupy maturzystów.
7. Nadzoruje losowanie numerów stolików przez zdających i odnotowywanie wylosowanych numerów
na liście zdających. Od losowania można odstąpić w przypadku zdających, którzy rozwiązują zadania
w arkuszach dostosowanych, zdających korzystających z leków/opieki medycznej oraz w innych
uzasadnionych przypadkach (np. zezwolenie spóźnionemu zdającemu na przystąpienie do egzaminu).
8. Zleca jednemu z członków zespołu nadzorującego sprawdzenie dokumentów stwierdzających
tożsamość zdających, a także świadectw ukończenia szkoły w przypadku zdających spoza szkoły,
i dopilnowuje, aby w sali znajdowali się wyłącznie zdający przydzieleni do niej przez
przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego.
9. Dopilnowuje, aby do sali egzaminacyjnej nie zostały wniesione żadne urządzenia telekomunikacyjne
ani niedozwolone materiały i przybory.
10. Odpowiada za zgodne z planem sali egzaminacyjnej rozmieszczenie członków zespołu nadzorującego
w tej sali, przypomina im o ich odpowiedzialności za samodzielną pracę zdających i za poprawność
kodowania arkuszy na obszarze sali objętym ich nadzorem. Plan podpisuje przewodniczący
i członkowie zespołu nadzorującego oraz – jeżeli są obecni – obserwatorzy. (Uwaga: planów nie
sporządza się w salach, w których do egzaminu przystępuje mniej niż trzech zdających.)
11. Umożliwia upoważnionym obserwatorom wykonywanie ich czynności (zgodnie z instrukcją
w załączniku T_22a).
12. Nie opuszcza sali egzaminacyjnej w czasie trwania egzaminu; w sytuacjach szczególnych, gdy musi
opuścić salę, swoje obowiązki powierza członkowi zespołu nadzorującego; fakt ten odnotowuje
w protokole przebiegu egzaminu.
46
13. Punktualnie o godzinie wyznaczonej w harmonogramie ogłoszonym przez dyrektora CKE rozdaje
zdającym, razem z pozostałymi członkami zespołu, arkusze egzaminacyjne na dany poziom lub daną
część egzaminu, a następnie, przed zerwaniem przez zdających zabezpieczeń arkusza (kolorowych
banderoli) prosi zdających o odczytanie tytułu arkusza i sprawdzenie, czy otrzymali na dany egzamin
właściwy arkusz.
14. Po upewnieniu się, że wszyscy zdający mają właściwe arkusze, zezwala na ich otwarcie i przypomina
zdającym o:
a. obowiązku sprawdzenia kompletności arkuszy egzaminacyjnych, czyli kolejności zadrukowanych
stron i kolejności zadań w arkuszu
b. obowiązku i sposobie kodowania prac
c. obowiązku zapoznania się przed przystąpieniem do rozwiązywania zadań z instrukcją
wydrukowaną na pierwszej stronie arkusza
d. obowiązku zaznaczenia odpowiedzi do zadań zamkniętych na karcie odpowiedzi: pierwszy raz –
przed przystąpieniem do rozwiązywania zadań, drugi raz – na 10 minut przed zakończeniem
czasu przeznaczonego na pracę z arkuszem (w przypadku arkuszy z matematyki na poziomie
podstawowym, fizyki i astronomii na poziomie podstawowym oraz języków obcych nowożytnych
na wszystkich poziomach)
e. zasadach zachowania się podczas egzaminu
f. zasadach oddawania prac po zakończeniu egzaminu.
15. Wymienia zdającym wadliwe arkusze na kompletne, korzystając z arkuszy rezerwowych (nie
wykonuje się kserokopii arkuszy egzaminacyjnych), i odnotowuje ten fakt w protokole, co zdający
potwierdzają podpisem.
16. Wraz z pozostałymi członkami zespołu nadzoruje kodowanie prac egzaminacyjnych.
17. Po upewnieniu się, że wszyscy zdający zakończyli kodowanie, zapisuje w widocznym miejscu
godzinę rozpoczęcia i zakończenia egzaminu.
18. Zezwala zdającemu, w uzasadnionej sytuacji, na opuszczenie sali, po zapewnieniu warunków
wykluczających możliwość kontaktowania się zdającego z innymi osobami, z wyjątkiem osób
udzielających pomocy medycznej.
19. Powiadamia przewodniczącego zespołu egzaminacyjnego, w sposób zgodny z wewnątrzszkolną
instrukcją przygotowania, organizacji i przeprowadzania egzaminu o:
a. stwierdzeniu niesamodzielnego rozwiązywania zadań przez zdającego
b. o wniesieniu lub korzystaniu przez zdającego w sali egzaminacyjnej z urządzenia
telekomunikacyjnego lub niedozwolonych materiałów i przyborów pomocniczych
c. o zakłócaniu przez zdającego prawidłowego przebiegu części pisemnej egzaminu maturalnego
w sposób utrudniający pracę pozostałym zdającym.
Przewodniczący zespołu egzaminacyjnego podejmuje decyzję o przerwaniu i unieważnieniu
egzaminu danego zdającego.
20. Odnotowuje unieważnienie egzaminu zdającego w protokole przebiegu egzaminu w sali (załącznik
T_10) i załącza do protokołu arkusz egzaminacyjny zdającego.
21. Przyjmuje od zdającego zgłoszenie wcześniejszego zakończenia pracy, odbiera jego arkusz
egzaminacyjny – po uprzednim sprawdzeniu jego kompletności, a następnie zezwala zdającemu na
opuszczenie sali.
22. Po zakończeniu czasu przeznaczonego na egzamin zleca członkom zespołu nadzorującego sprawny
odbiór prac od zdających z nadzorowanego przez nich obszaru oraz sprawdzenie kompletności
zestawu.
23. W obecności przedstawiciela zdających nadzoruje przeliczanie, porządkowanie, kompletowanie
i zabezpieczanie materiałów egzaminacyjnych przez zespół nadzorujący; w obecności osób
wchodzących w skład zespołu i przedstawiciela zdających pakuje te materiały lub wyznacza członka
47
zespołu do ich pakowania do zwrotnych kopert, które zakleja i niezwłocznie po zakończeniu
egzaminu lub części egzaminu przekazuje przewodniczącemu zespołu egzaminacyjnego.
24. Wydaje, po przerwie, arkusz egzaminacyjny do części drugiej egzaminu z języka obcego
nowożytnego na poziomie rozszerzonym oraz z informatyki i postępuje zgodnie z procedurami
opisanymi powyżej.
25. Odpowiada za to, aby dokumentacja egzaminu (lista zdających i protokół przebiegu części pisemnej
egzaminu maturalnego – załącznik T_10) została dokładnie wypełniona i podpisana przez wszystkich
członków zespołu nadzorującego oraz obserwatorów. Dopilnowuje, aby do dokumentacji został
dołączony plan sali egzaminacyjnej (por. załącznik T_21), jeżeli jego sporządzenie było wymagane.
Zadania członków zespołu nadzorującego
1. Zapoznają się z wewnątrzszkolną instrukcją przygotowania, organizacji i przeprowadzania egzaminu
maturalnego, zadaniami zespołu, procedurą przebiegu części pisemnej egzaminu oraz
wewnątrzszkolną instrukcją postępowania z materiałami egzaminacyjnymi objętymi ochroną przed
nieuprawnionym ujawnieniem.
2. Zapoznają się z planem sali egzaminacyjnej, w której będą nadzorować egzamin, w tym obszarem sali
będącym pod ich indywidualnym nadzorem, w którym będą odpowiadać za samodzielną pracę
i poprawność kodowania zdających (por. załącznik T_21). (Uwaga: planów nie sporządza się
w salach, w których do egzaminu przystępuje mniej niż trzech zdających.)
3. Przygotowują salę egzaminacyjną, w tym:
a. nadzorują rozmieszczenie stolików zapewniające samodzielność pracy zdających
b. przygotowują miejsca dla każdego członka zespołu nadzorującego, zgodnie z planem sali
egzaminacyjnej
c. przygotowują miejsca dla obserwatorów
d. umieszczają w widocznym miejscu sprawny zegar oraz tablicę lub planszę do zapisania godziny
rozpoczęcia i zakończenia pracy z arkuszem egzaminacyjnym
e. usuwają niedozwolone pomoce dydaktyczne
f. umieszczają na stolikach zdających lub w wydzielonym miejscu, zgodnie z wewnątrzszkolną
instrukcją przygotowania, organizacji i przeprowadzania egzaminu maturalnego, materiały
pomocnicze określone w komunikacie dyrektora CKE
g. dopilnowują, aby do sali egzaminacyjnej nie zostały wniesione żadne urządzenia
telekomunikacyjne oraz materiały i przybory niewymienione w wykazie ogłoszonym przez
dyrektora CKE, organizując np. miejsce poza salą egzaminacyjną, w którym zdający będą mogli
pozostawić bezpiecznie swoje telefony komórkowe i inne urządzenia telekomunikacyjne,
niedozwolone na egzaminie przybory i materiały oraz inne rzeczy osobiste, których nie mogą
wnieść na salę egzaminacyjną.
4. Przed wejściem zdających do sali egzaminacyjnej przekazują zdającym naklejki przygotowane przez
OKE, zawierające m.in. numer PESEL zdającego, przeprowadzają losowanie miejsc w sali, odbierają
podpisy zdających na liście zdających (liście obecności) potwierdzające prawidłowość numeru
PESEL nadrukowanego na przekazanych naklejkach. Dopilnowują, aby zgłoszenie przez zdającego
błędu w numerze PESEL na naklejce zostało wyraźnie skorygowane na liście zdających (liście
obecności) i opatrzone stosowną adnotacją. Odbierają od zdającego naklejki z błędnym numerem
PESEL, po czym instruują zdającego, że w miejscach przeznaczonych na naklejki przygotowane
przez OKE na arkuszu egzaminacyjnym i karcie odpowiedzi jest zobowiązany odręcznie napisać swój
prawidłowy numer PESEL oraz dopisują na arkuszu egzaminacyjnym i karcie odpowiedzi
identyfikator szkoły.
5. Każdy członek zespołu nadzorującego po rozdaniu arkuszy egzaminacyjnych dopilnowuje, aby
zdający, którzy znajdują się pod jego indywidualnym nadzorem, poprawnie zakodowali swój arkusz
egzaminacyjny.
48
6. W czasie trwania egzaminu nadzorują pracę zdających i dopilnowują, aby zdający w nadzorowanym
przez nich obszarze pracowali samodzielnie i nie zakłócali pracy innym zdającym.
7. Zgłaszają przewodniczącemu zespołu nadzorującego przypadki niesamodzielnej pracy zdającego lub
zakłócania przebiegu egzaminu. Uniemożliwiają przystąpienie do drugiej części egzaminu zdającemu,
któremu przerwano i unieważniono egzamin w części pierwszej z języka obcego nowożytnego na
poziomie rozszerzonym lub z informatyki.
8. Po zakończeniu egzaminu sprawdzają, w obecności zdających z nadzorowanego przez siebie obszaru,
poprawność zamieszczenia naklejek z numerem PESEL zdającego, a w przypadku braku numeru
PESEL – serii i numeru paszportu lub innego dokumentu potwierdzającego tożsamość na arkuszach
i kartach odpowiedzi, i odbierają arkusze od zdających, przeliczają je, porządkują i uczestniczą w ich
pakowaniu przez przewodniczącego zespołu lub wskazanego przez niego członka zespołu, zgodnie
z instrukcją OKE.
9. Biorą udział w sporządzaniu protokołu przebiegu egzaminu i podpisują ten protokół (załącznik T_10)
oraz plan sali, będący załącznikiem do protokołu, jeżeli sporządzenie planu było wymagane.
Część IV – Instrukcje
CZĘŚĆ
IV
49
INSTRUKCJE (dotyczą wszystkich absolwentów)
A. Instrukcja postępowania w przypadku skierowania absolwenta na egzamin maturalny poza
szkołą macierzystą
Dyrektor szkoły przyjmuje na egzamin maturalny absolwentów, którzy nie są absolwentami jego
szkoły, na podstawie pisemnego powierzenia/skierowania dyrektora okręgowej komisji
egzaminacyjnej i oryginału świadectwa ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej, które absolwent ma
obowiązek przedłożyć.
Uwaga! Absolwenci szkół średnich i osoby, które ukończyły szkołę za granicą, składają wraz
z deklaracją w OKE:
─ oryginał świadectwa ukończenia szkoły lub poświadczoną za zgodność z oryginałem jego kopię
oraz – w przypadku ukończenia szkoły za granicą – dokument potwierdzający (w drodze
nostryfikacji) uznanie posiadanego świadectwa za równoważne świadectwu ukończenia
odpowiedniej szkoły polskiej
─ dokument (lub poświadczoną za zgodność z oryginałem jego kopię) potwierdzający zmianę
nazwiska, jeśli świadectwo ukończenia szkoły zostało wydane dla absolwenta w czasie, kiedy
posługiwał się innym nazwiskiem.
Powierzenie przeprowadzenia egzaminu maturalnego dotyczy osób powracających z zagranicy, osób,
które uzyskały wykształcenie średnie na podstawie egzaminów eksternistycznych oraz absolwentów:
a. zlikwidowanych lub przekształconych szkół
b. skierowanych do szkoły na terenie innej OKE bądź z innej OKE
c. skierowanych z powodu braku możliwości powołania zespołu przedmiotowego lub na
uzasadnioną prośbę zdającego.
1. Postępowanie w przypadku skierowania na egzamin maturalny
zlikwidowanych lub przekształconych szkół, osób powracających z zagranicy
absolwentów
a. Absolwent zlikwidowanej lub przekształconej szkoły; osoba, która ukończyła szkołę
za granicą, przedkłada w OKE oryginał świadectwa ukończenia szkoły lub poświadczoną za
zgodność z oryginałem jego kserokopię oraz – w przypadku ukończenia szkoły za granicą –
dokument potwierdzający (w drodze nostryfikacji) uznanie posiadanego świadectwa za
równoważne świadectwu ukończenia odpowiedniej szkoły polskiej. Absolwent, o którym
mowa wyżej, składa wymienione dokumenty wraz z deklaracją przystąpienia do egzaminu nie
później niż do 31 grudnia 2014 r.
b. Po złożeniu przez zdającego deklaracji wraz z dokumentami w OKE, dyrektor OKE wskazuje
szkołę, w której zdający przystąpi do egzaminu.
c. Zdający przed terminem złożenia deklaracji ostatecznej zgłaszają się z przyjętą przez OKE
deklaracją wstępną do szkoły wskazanej przez dyrektora OKE w celu wybrania ze szkolnej
listy tematów tematu prezentacji do części ustnej egzaminu z języka polskiego, języka
mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej lub języka regionalnego. Wybrany temat
absolwent wpisuje do deklaracji i potwierdza wprowadzenie w deklaracji zmian; dyrektor
szkoły potwierdza odbiór deklaracji i jej kopię przekazuje zdającemu. Zdający – jeżeli wynika
to z instrukcji OKE
– przesyła kopię deklaracji do OKE. Bibliografię wykorzystaną do opracowania wybranego
tematu zdający dostarcza w obowiązującym terminie do szkoły, do której został skierowany.
d. Dyrektor szkoły potwierdza odbiór deklaracji i jej kopię przekazuje zdającemu.
e. Dyrektor szkoły przyjmującej absolwenta:
 przekłada deklarację absolwenta na wersję elektroniczną i przesyła w odpowiednim
terminie do OKE
50
 informuje zdającego o obowiązku sprawdzenia poprawności przeniesienia danych
z deklaracji na wersję elektroniczną (w terminie i w sposób wskazany przez dyrektora
OKE)
 informuje zdającego o zasadach zdawania egzaminów i ich harmonogramie
 nie ma obowiązku udzielania pomocy w przygotowaniu do egzaminu.
f.
W kolejnych sesjach egzaminacyjnych absolwent skierowany do danej szkoły zgłasza się
bezpośrednio do jej dyrektora w celu ponownego złożenia deklaracji.
2. Dotyczy absolwentów skierowanych do szkoły na terenie innej OKE
a. Absolwenci podwyższający wyniki egzaminów lub przystępujący do egzaminu
z przedmiotów dodatkowych mogą, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, ubiegać się
o skierowanie na egzamin/egzaminy do innej OKE.
b. Absolwent składa do dyrektora macierzystej szkoły deklarację wraz z wnioskiem
o skierowanie na egzamin do innej OKE nie później niż do 7 lutego 2015 r.
c. Niezwłocznie po otrzymaniu deklaracji, a nie później niż do 7 lutego 2015 r., dyrektor szkoły
macierzystej sprawdza poprawność deklaracji, sporządza jej kopię i wraz z wnioskiem
absolwenta przesyła ją do OKE oraz w obowiązującym terminie przekłada deklarację
absolwenta na wersję elektroniczną i przesyła do OKE.
d. Dyrektor OKE przekazuje dyrektorowi szkoły macierzystej informację o skierowaniu lub
braku skierowania absolwenta do innej OKE.
e. Zdawanie egzaminu poza OKE macierzystą jest możliwe wyłącznie po uzyskaniu przez
dyrektora OKE macierzystej potwierdzenia gotowości przyjęcia zdającego od dyrektora OKE,
w której zdający chce zdawać egzamin.
f. Dyrektor OKE, który zgodził się przyjąć zdającego, wskazuje szkołę na terenie OKE,
niekoniecznie w miejscowości wskazanej przez zdającego.
g. OKE, która przyjmuje skierowanego absolwenta, za pośrednictwem macierzystej OKE
zawiadamia absolwenta i dyrektora szkoły, którą absolwent ukończył, o miejscu zdawania
egzaminu.
h. Po egzaminie OKE, w której zdający przystąpił do egzaminu, przesyła wypełnione arkusze
egzaminacyjne i karty odpowiedzi oraz kopie indywidualnych protokołów części ustnej
egzaminu do macierzystej OKE zdającego.
i. Dyrektor szkoły macierzystej absolwenta odbiera aneks lub informację o wyniku egzaminu
z OKE i przekazuje absolwentowi.
3. Dotyczy absolwentów skierowanych przez dyrektora OKE do innej szkoły z powodu braku
możliwości powołania zespołu przedmiotowego lub na uzasadnioną prośbę zdającego
a. Dyrektor szkoły, w terminie określonym przez dyrektora OKE, jednak nie później niż
do 20 lutego 2015 r., zgłasza trudności związane z powołaniem zespołów przedmiotowych.
W uzasadnionych przypadkach (np. jeżeli język obcy nie jest nauczany w szkole) dyrektor
OKE kieruje absolwentów do innej szkoły.
b. Dyrektor szkoły macierzystej powiadamia zdającego o miejscu i terminie zdawania egzaminu;
dane zdających przekłada na wersję elektroniczną dyrektor szkoły macierzystej.
c. Dyrektor szkoły macierzystej odbiera od dyrektora szkoły, do której był skierowany zdający,
kopię protokołu indywidualnego i umieszcza wynik zdającego na liście indywidualnych
wyników z danego języka (załączniki: T_9a, T_9b).
51
B. Instrukcja przeprowadzania egzaminu dla osób korzystających z komputera podczas
pisemnego egzaminu maturalnego
1. Zdający może korzystać z komputera podczas pisemnego egzaminu maturalnego wyłącznie
w przypadku, gdy zgodnie z procedurami wskazano zdawanie egzaminu maturalnego
w warunkach i formie dostosowanych do indywidualnych potrzeb psychofizycznych absolwenta
w sposób określony w komunikacie dyrektora CKE w sprawie szczegółowej informacji o sposobie
dostosowania warunków i formach przeprowadzania egzaminu maturalnego. Zdający powinien
być wdrożony do pracy na komputerze.
2. Zdający deklaruje, które przedmioty będzie zdawać z wykorzystaniem komputera.
3. Egzamin maturalny dla osób korzystających z komputera musi odbywać się w oddzielnej sali.
4. Podczas każdego egzaminu zdający musi mieć do swojej wyłącznej dyspozycji autonomiczny
(lub pracujący jako autonomiczny) komputer połączony z drukarką oraz papier do drukarki.
5. Komputer musi posiadać oprogramowanie umożliwiające zdającemu pisanie tekstu w języku
polskim, a w przypadku egzaminu z przedmiotów ścisłych – równań i odpowiednich znaków
(np. edytor równań w programie Word). Absolwent zdający egzamin maturalny z języków obcych
powinien pracować na komputerze z zainstalowanym oprogramowaniem obsługującym układ
klawiatury dla danego języka.
6. Zdający niewidomy lub słabowidzący może korzystać ze specjalistycznego oprogramowania
i urządzeń, dostosowanych do jego niepełnosprawności.
7. Osoba przygotowująca komputer dla zdającego powinna wyłączyć dostęp do Internetu,
automatyczne sprawdzanie pisowni i słowniki językowe znajdujące się w oprogramowaniu tego
komputera.
8. Osoba przygotowująca komputer dla zdającego powinna zaplanować sposób postępowania
w przypadku jego awarii. Przyjęte rozwiązania zależą od wyposażenia szkoły/ pracowni
komputerowej (np. drugi komputer, wymienny dysk, nagrywarka CD).
9. Arkusze egzaminacyjne powinny zostać zakodowane zgodnie z wymogami (naklejka z nadanym
przez OKE kodem kreskowym i numerem PESEL zdającego). Na pierwszej stronie każdego
arkusza członek zespołu nadzorującego umieszcza adnotację „Odpowiedzi zdającego znajdują się
na wydruku komputerowym” lub „Odpowiedzi zdającego znajdują się w arkuszu egzaminacyjnym
i na wydruku komputerowym”.
10. Po zakończeniu egzaminu albo po każdej części egzaminu zdający przekazuje swoje odpowiedzi
w formie wydruku razem z arkuszem egzaminacyjnym oraz płytą CD zespołowi nadzorującemu.
11. Na górze każdej kartki z odpowiedziami do zadań danego arkusza należy napisać odręcznie numer
PESEL zdającego lub nakleić naklejki.
Uwaga: wydruk powinien mieć standardowy wymiar marginesów (2,5 cm z każdej strony).
12. Odpowiedź zdającego na kolejne pytania/zadania musi być poprzedzona numerem zgodnym
z numerem zadania w arkuszu egzaminacyjnym. W przypadku zadań zamkniętych wyboru
wielokrotnego wystarczy podać oznaczenie wybranej odpowiedzi, np. 1. A, 2. B.
13. Na egzaminie z przedmiotów, w których zdający dokonuje wyboru tematu, konieczne jest,
aby poprzedził odpowiedź zapisaniem numeru i treści tematu, który wybrał.
14. Jeśli konieczne będzie wykonanie rysunków, zdający musi je wykonać ręcznie w odpowiednim
miejscu w otrzymanym arkuszu egzaminacyjnym lub techniką komputerową w tworzonym przez
siebie pliku. W przypadku wykonania rysunku odręcznie w arkuszu należy w pliku
komputerowym zapisać numer zadania z adnotacją „odpowiedź w arkuszu egzaminacyjnym”.
15. Po zakończeniu egzaminu z danego przedmiotu i wydrukowaniu odpowiedzi i nagraniu na płytę
CD, utworzone przez zdającego pliki muszą zostać usunięte zarówno z twardego dysku
komputera, jak i z kosza.
16. Po zakończeniu egzaminu z danego przedmiotu zespół nadzorujący umieszcza arkusz
egzaminacyjny zdającego wraz z wydrukami oraz płytą CD w jednej kopercie, opisanej zgodnie
z instrukcją z adnotacją „praca pisana na komputerze” i oddaje wraz z protokołem przebiegu
egzaminu przewodniczącemu zespołu egzaminacyjnego.
52
C. Instrukcja przeprowadzania egzaminu w przypadku wspomagania zdającego w czytaniu
i/lub pisaniu na egzaminie maturalnym
1. Zdający może korzystać z pomocy nauczyciela wspomagającego go w czytaniu i/lub pisaniu
wyłącznie w przypadku, gdy takie dostosowanie zostało mu przyznane zgodnie z komunikatem
dyrektora CKE w sprawie szczegółowej informacji o sposobie dostosowania warunków i form
przeprowadzania egzaminu maturalnego.
2. Zdający i nauczyciel wspomagający powinni być wdrożeni do takiej formy współpracy i sprawnie
się porozumiewać. Jeśli niepełnosprawność ruchowa zdającego jest sprzężona z wadą wymowy
konieczne jest, aby do wspomagania w pisaniu został wyznaczony nauczyciel, członek zespołu
nadzorującego, który dokładnie rozumie wypowiedź zdającego.
3. Egzamin maturalny dla osoby korzystającej z pomocy w czytaniu i/lub pisaniu powinien odbywać
się w oddzielnej sali.
4. Przed rozpoczęciem pracy z arkuszem egzaminacyjnym nauczyciel wspomagający zapoznaje
zdającego z instrukcją na pierwszej stronie arkusza oraz ustala zasady komunikowania się i pracy;
upewnia się również, że zdający i on sam pracują na tej samej wersji arkusza.
5. Nauczyciel odczytuje cały tekst zestawu lub czyta go sukcesywnie i czeka na sygnał zdającego, że
jest on gotowy do dyktowania odpowiedzi. Zdający sam decyduje, w jakiej kolejności wykonuje
zadania.
6. W przypadku zadań zamkniętych zdający wskazuje słownie treść odpowiedzi, którą wybrał,
a nauczyciel wspomagający w pisaniu zaznacza ją w odpowiednim miejscu (w przypadku arkuszy
z matematyki na poziomie podstawowym, fizyki i astronomii na poziomie podstawowym oraz
języków obcych nowożytnych na wszystkich poziomach – na karcie odpowiedzi w arkuszu
nauczyciela).
7. Nauczyciel wspomagający nie może udzielać zdającemu wyjaśnień dotyczących zadań, może
jedynie na prośbę zdającego przeczytać powtórnie niezrozumiały dla niego tekst.
8. Przebieg całego egzaminu musi być rejestrowany, np. za pomocą dyktafonu, a nagranie musi być
dołączone do arkusza egzaminacyjnego. Do każdej części egzaminu należy przygotować
oddzielne nagranie. Przed rozpoczęciem egzaminu osoba rejestrująca jego przebieg sprawdza, czy
sprzęt nagrywający jest sprawny. Jakość nagrania nie może budzić wątpliwości co do przebiegu
egzaminu. Nieczytelne (niepełne, niekomunikatywne) nagranie może być podstawą
do unieważnienia egzaminu.
9. Osoba przygotowująca sprzęt nagrywający powinna zaplanować sposób postępowania
w przypadku awarii.
10. Arkusze egzaminacyjne otrzymują zdający i nauczyciel wspomagający, który czyta tekst zadań
oraz zapisuje odpowiedzi. Arkusz nauczyciela wspomagającego musi być zamówiony w trybie
określonym przez CKE. W żadnym wypadku nie wykonuje się kserokopii arkuszy.
11. Arkusze zdającego i nauczyciela wspomagającego należy w ten sam sposób zakodować
i odpowiednio opisać na pierwszej stronie: „arkusz zdającego” i „arkusz nauczyciela
wspomagającego w czytaniu i/lub pisaniu”.
12. Osoba wspomagająca wykonuje za zdającego wszystkie czynności związane z kodowaniem
arkuszy egzaminacyjnych.
13. W pracy dyktowanej przez zdającego nie ocenia się poprawności ortograficznej i interpunkcyjnej
zadań otwartych.
14. Jeśli w rozwiązaniu jest konieczne wykonanie rysunków, zdający musi opisać kolejne czynności
niezbędne do ich wykonania.
15. W ramach obowiązującego czasu zdający może poprosić o przeczytanie zapisanej wypowiedzi
w całości lub we fragmentach w celu naniesienia poprawek.
16. Po zakończeniu pracy zespół nadzorujący pakuje obydwa arkusze wraz z nagraniem do jednej
koperty, opisanej zgodnie z ogólnymi zasadami z adnotacją „praca wykonana z nauczycielem
wspomagającym oraz nagrania” i oddaje przewodniczącemu zespołu egzaminacyjnego, który
następnie przekazuje je do OKE.
53
17. W przypadku absolwentów z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera, nauczyciel wspomagający
kieruje uwagę absolwenta na konieczność pracy z arkuszem, jeżeli zauważy, że absolwent jest
zdekoncentrowany.
D. Obserwatorzy egzaminu maturalnego
1. Obserwatorami egzaminu maturalnego mogą być:
a) delegowani pracownicy ministerstwa obsługującego ministra właściwego do spraw oświaty
i wychowania
b) delegowani przedstawiciele Centralnej Komisji Egzaminacyjnej i komisji okręgowych
c) delegowani przedstawiciele organu sprawującego nadzór pedagogiczny, organu
prowadzącego szkołę, szkół wyższych i placówek doskonalenia nauczycieli, upoważnieni
przez dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej lub dyrektora komisji okręgowej.
2. Obserwatorzy nie uczestniczą w przeprowadzaniu egzaminu maturalnego.
3. Obserwator zgłasza się do wybranej lub wskazanej szkoły (z delegacją/upoważnieniem [załącznik
T_22c] i dokumentem stwierdzającym tożsamość) najpóźniej godzinę przed rozpoczęciem
egzaminu maturalnego.
4. Instrukcja dla obserwatora egzaminu maturalnego i Arkusz obserwacji egzaminów zewnętrznych
stanowią załączniki T_22a oraz T_22b.
54
CZĘŚĆ
V
PROCEDURY AWARYJNE (dotyczą wszystkich absolwentów)
A. Postępowanie w przypadku stwierdzenia
zawierających arkusze egzaminacyjne
niekompletności
lub
naruszenia
pakietów
1. Przewodniczący zespołu egzaminacyjnego lub upoważniona przez niego osoba, w obecności innego
członka tego zespołu, bezpośrednio po otrzymaniu pakietu od dystrybutora sprawdza i przelicza
zgodnie z instrukcją zawartą w przesyłce, czy liczba i rodzaj arkuszy egzaminacyjnych odpowiadają
zapotrzebowaniu i wykazowi zawartości przesyłki. W przypadku stwierdzenia niezgodności
niezwłocznie zawiadamia w ustalony sposób dystrybutora materiałów egzaminacyjnych, a także
zgłasza ten fakt do dyrektora OKE i dalej postępuje zgodnie z instrukcją zawartą w przesyłce i/lub
zaleceniami dyrektora okręgowej komisji egzaminacyjnej.
2. W przypadku stwierdzenia, że w wyniku uszkodzenia pakietu zaistniała możliwość ujawnienia
arkuszy, dyrektor OKE powiadamia o zaistniałej sytuacji dyrektora CKE, który podejmuje decyzję
dotyczącą przebiegu i ustaleniu nowego terminu całości lub części egzaminu. W innych przypadkach
decyzje co dalszego przebiegu lub zawieszenia egzaminu podejmuje dyrektor OKE w porozumieniu
z dyrektorem CKE.
3. Zdający nie opuszczają sali egzaminacyjnej do momentu otrzymania od przewodniczącego zespołu
egzaminacyjnego informacji o decyzji odpowiednio dyrektora OKE lub dyrektora CKE.
4. Decyzję dotyczącą egzaminu dyrektor OKE lub jego przedstawiciel przekazuje telefonicznie, faksem
lub pocztą elektroniczną przewodniczącemu zespołu egzaminacyjnego. Do szkoły informacja musi
dotrzeć obowiązkowo dwiema niezależnymi drogami.
B. Postępowanie w przypadku zaginięcia pakietu zawierającego arkusze egzaminacyjne
1. Przewodniczący zespołu egzaminacyjnego po stwierdzeniu zaginięcia pakietu zawierającego arkusze
egzaminacyjne powiadamia o tym fakcie dyrektora OKE, który przeprowadza postępowanie
wyjaśniające.
2. Dyrektor OKE, w porozumieniu z dyrektorem CKE, podejmuje decyzję o ewentualnym zawieszeniu
egzaminu lub jego części, a dyrektor CKE ustala nowy termin egzaminu.
3. O nowym terminie egzaminu dyrektor CKE powiadamia dyrektorów OKE, a dyrektorzy OKE
– przewodniczących zespołów egzaminacyjnych.
4. Informację o nowym terminie egzaminu zdający uzyskuje w szkole, w której zdaje egzamin.
C. Postępowanie w przypadku stwierdzenia braku stron lub innych usterek w arkuszach
egzaminacyjnych
1. W przypadku stwierdzenia braku stron lub innych usterek w arkuszu przewodniczący zespołu
egzaminacyjnego odnotowuje ten fakt w protokole przebiegu egzaminu i podejmuje decyzję
o wykorzystaniu arkuszy rezerwowych.
2. Jeżeli liczba zestawów rezerwowych jest niewystarczająca do przeprowadzenia egzaminu lub części
egzaminu, przewodniczący zespołu egzaminacyjnego powiadamia dyrektora właściwej okręgowej
komisji egzaminacyjnej, który podejmuje decyzję co do dalszego przebiegu egzaminu lub części
egzaminu. Zdający czekają na decyzję, nie opuszczając sali egzaminacyjnej. Nie wykonuje się
kserokopii arkuszy egzaminacyjnych.
Część V – Procedury awaryjne
3.
55
Decyzję dotyczącą dalszego przebiegu egzaminu lub części egzaminu dyrektor właściwej okręgowej
komisji egzaminacyjnej lub jego przedstawiciel przekazuje telefonicznie, faksem lub pocztą
elektroniczną przewodniczącemu zespołu egzaminacyjnego.
D. Postępowanie w przypadku wystąpienia usterki płyty CD podczas egzaminu z języka obcego
nowożytnego
1. Teksty do poszczególnych zadań są nagrane na płycie CD jako odrębne ścieżki:
arkusz na poziomie
podstawowym



2.
3.
4.
5.
6.
ścieżka 1. – wstęp oraz
zadanie 1.
ścieżka 2. – zadanie 2.
arkusz na poziomie
rozszerzonym



zadanie 1.
arkusz na poziomie
dwujęzycznym



zadanie 1.
Odtworzenie kolejnej ścieżki dźwiękowej w odtwarzaczu CD następuje automatycznie; podział
nagrania na poszczególne ścieżki ma jedynie ułatwić przejście do odpowiedniego zadania
w przypadku wystąpienia usterki płyty CD.
W przypadku wystąpienia usterki płyty CD (płyta nie odtwarza się lub zacina się) i/lub odtwarzacza
płyt CD przewodniczący zespołu nadzorującego, w porozumieniu z przewodniczącym zespołu
egzaminacyjnego, przerywa pracę z arkuszem, poleca zdającym zamknięcie arkuszy, a zespołowi
nadzorującemu dopilnowanie, aby zdający zastosowali się do polecenia oraz podejmuje decyzję
o wykorzystaniu płyty rezerwowej i/lub rezerwowego odtwarzacza płyt CD.
Jeżeli usterka płyty CD wystąpiła od momentu włączenia płyty do rozpoczęcia nagrania do zadania
1., po wymienieniu płyty CD przewodniczący zespołu nadzorującego zapisuje na tablicy (planszy),
w widocznym miejscu, nowy czas rozpoczęcia i zakończenia pracy z arkuszem. Po zapisaniu czasu
na tablicy (planszy) włącza nową płytę.
Jeżeli usterka płyty CD wystąpiła po rozpoczęciu nagrania do zadania 1., przewodniczący zespołu
nadzorującego
a. zapisuje na tablicy (planszy), w widocznym miejscu, czas rozpoczęcia przerwy związanej
z wymianą płyty CD
b. wymienia płytę CD na rezerwową
c. zapisuje na tablicy, w widocznym miejscu, czas zakończenia przerwy związanej z wymianą płyty
CD oraz nowy czas zakończenia pracy z arkuszem, wydłużając go odpowiednio o czas przerwy
związanej z wymianą płyty CD
d. przechodzi do ścieżki odpowiadającej numerowi zadania, podczas którego wystąpiła usterka
płyty CD (por. pkt 1. powyżej), i odtwarza nagranie.
W przypadku stwierdzenia, że płyta CD nie odpowiada rodzajowi zestawu egzaminacyjnego
przewodniczący zespołu nadzorującego postępuje w sposób analogiczny do tego, który opisano
w pkt 3. powyżej.
Konieczność wymiany płyty CD/odtwarzacza płyt CD należy każdorazowo odnotować w protokole
przebiegu egzaminu.
56
E. Postępowanie w przypadku ujawnienia zadań egzaminacyjnych
1. W przypadku stwierdzenia, że zadania lub arkusze zostały nieprawnie ujawnione, decyzję o dalszym
przebiegu egzaminu podejmuje dyrektor CKE.
2. W przypadku wstrzymania egzaminu lub jego części dyrektor CKE ustala nowy termin egzaminu.
3. O nowym terminie egzaminu dyrektor CKE powiadamia dyrektorów OKE, a dyrektorzy OKE
– przewodniczących ZE.
4. Informację o nowym terminie egzaminu zdający uzyskuje w szkole, w której zdaje egzamin.
F. Postępowanie w przypadku nagłego zakłócenia przebiegu egzaminu
1. W przypadku nagłego zakłócenia przebiegu egzaminu przewodniczący zespołu egzaminacyjnego
powiadamia dyrektora OKE.
2. Jeżeli zagrożenie zostało zażegnane przed otwarciem pakietów z arkuszami egzaminacyjnymi, ale nie
później niż godzinę po planowanym rozpoczęciu egzaminu, to egzamin może odbyć się, za zgodą
dyrektora OKE, w tym samym dniu i w tym samym miejscu, przy czym kolejne części egzaminu
rozpoczynają się w wyznaczonych terminach, a część, która się nie odbyła, pisana jest na końcu.
Zdającym nie wolno kontaktować się w czasie przerw z osobami z zewnątrz.
3. Jeżeli zagrożenie nastąpiło po rozpieczętowaniu pakietów z arkuszami egzaminacyjnymi na daną
część egzaminu, po ustaniu zagrożenia zdający kontynuują pisanie.
4. Jeżeli zagrożenie nie zostało zażegnane, dyrektor OKE, w porozumieniu z dyrektorem CKE,
zawiesza/unieważnia dany egzamin i zarządza jego ponowne przeprowadzenie w nowym terminie,
ustalonym przez dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej.
5. Dyrektor OKE w porozumieniu z dyrektorem CKE, jeżeli zachodzi taka potrzeba, podejmuje decyzję
o zmianie miejsca przeprowadzania egzaminu.
6. W przypadku ustalenia nowego terminu egzaminu, o nowym terminie egzaminu dyrektor CKE
powiadamia dyrektorów OKE, a dyrektorzy OKE – przewodniczących zespołów egzaminacyjnych.
7. Informację o nowym terminie (ewentualnie miejscu) egzaminu zdający uzyskuje w szkole, w której
zdaje egzamin.
Część VI – Materiał pomocniczy
CZĘŚĆ
VI
57
MATERIAŁ POMOCNICZY (dotyczy wszystkich absolwentów)
Proponowany zakres spraw, które powinny zostać ujęte w Wewnątrzszkolnej instrukcji
przygotowania, organizacji i przeprowadzania egzaminu maturalnego
1. Opracowanie instrukcji
uwzględniającej:
postępowania
z
niejawnymi
materiałami
egzaminacyjnymi
a.
sposób zabezpieczenia i przechowywania materiałów egzaminacyjnych
b.
określenie, kto i w jakich sytuacjach ma dostęp (na podstawie upoważnienia) do ww. materiałów
c.
formę i terminy przeszkolenia osób mających dostęp do niejawnych materiałów egzaminacyjnych
na każdym etapie egzaminu maturalnego
d.
zapis obowiązku podpisania oświadczenia o przestrzeganiu ustaleń w sprawie zabezpieczenia
materiałów egzaminacyjnych przed nieuprawnionym ujawnieniem przez członków zespołu
egzaminacyjnego i inne osoby biorące udział w egzaminie maturalnym
e.
zasady postępowania w sytuacjach szczególnych.
2. Opracowanie harmonogramu realizacji
i rozporządzeniem MEN (Terminarz).
zadań
zgodnego
z
procedurami
3. Ustalenie zasad obiegu informacji (nauczyciele, uczniowie, absolwenci,
uwzględniających:
a. gromadzenie i przepływ informacji o egzaminie
b. gromadzenie i dostępność materiałów o egzaminie (np. do ćwiczeń)
c. określenie, kto, w jakim zakresie i w jakiej formie przekazuje informacje
d. tryb zgłaszania przez uczniów wniosków dotyczących:
CKE
rodzice)
 zwolnienia z egzaminu na podstawie zaświadczenia laureata lub finalisty olimpiady
przedmiotowej
 zmian w deklaracji przystąpienia do egzaminu maturalnego w części ustnej i (lub) pisemnej
 oświadczeń o gotowości ponownego przystąpienia do egzaminu – w terminie poprawkowym
 udziału w kolejnej sesji egzaminacyjnej
e.
organizację pracy rady pedagogicznej związanej z ustaleniem sposobu lub sposobów
dostosowania warunków i form przeprowadzania egzaminu dla uprawnionych uczniów
f.
informowanie zdających o celu zbierania danych osobowych, odbiorcach tych danych, prawie
dostępu do danych i zasad ich poprawiania, a także dobrowolności lub obowiązku podania
odpowiednich danych.
4. Przygotowanie i organizacja części ustnej egzaminu, w tym:
a. opracowanie i ogłoszenie szczegółowego harmonogramu części ustnej egzaminu maturalnego
b. ogłoszenie harmonogramu części ustnej egzaminu maturalnego w terminie dodatkowym
c. opracowanie porozumienia z inną szkołą/placówką w celu pozyskania nauczycieli do zespołu
egzaminacyjnego; ustalenie zasad przeszkolenia i podporządkowania w czasie egzaminu
d. zasady przekazywania przewodniczącemu przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego materiałów
i dokumentacji egzaminacyjnej, a także ich rozliczania po przeprowadzonym egzaminie.
58
5. Przygotowanie i organizacja egzaminu w części pisemnej wynikająca z liczby zdających,
warunków technicznych szkoły i konieczności dostosowania warunków egzaminacyjnych
dla zdających ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym:
a. przeszkolenie i przydział zadań dla członków zespołu nadzorującego
b. planowanie czynności organizacyjnych przed egzaminem (wydawanie materiałów
egzaminacyjnych, rozmieszczenie zdających w sali, sposób wydawania naklejek kodowych,
sprawdzenie listy obecności) umożliwiające rozdanie arkuszy egzaminacyjnych punktualnie
o godzinie określonej w komunikacie dyrektora CKE
c. przygotowanie, sprawdzenie, określenie trybu ewentualnej wymiany sprzętu do odtwarzania płyt
na egzamin z języka obcego nowożytnego
d. organizacja sprawdzania sprzętu komputerowego przez zdających egzamin z informatyki
– dzień przed egzaminem
e. zgromadzenie materiałów pomocniczych, z których zdający mogą korzystać w czasie egzaminu
z poszczególnych przedmiotów
f. ustalenie sposobu udostępniania zdającym materiałów pomocniczych przewidzianych przez
dyrektora CKE do wykorzystania na egzaminach z poszczególnych przedmiotów (bez naruszania
wymogów proceduralnych)
g. ustalenie sposobu rozmieszczenia zdających w sali (salach) poprzez losowanie
h. ustalenie sposobu odbierania materiałów egzaminacyjnych od przewodniczących zespołów
nadzorujących
i. ustalenie sposobu kontaktowania się w sytuacjach szczególnych (np. przerwanie egzaminu,
awarie) przewodniczącego zespołu nadzorującego z przewodniczącym zespołu egzaminacyjnego.
6. Komunikowanie wyników:
a. zasady ogłaszania wyników części ustnej egzaminu,
b. ogłoszenie wyników części pisemnej egzaminu niezwłocznie po ich otrzymaniu z OKE
(z zachowaniem przepisów ustawy o ochronie danych osobowych),
c. wydawanie świadectw, odpisów i aneksów.
Część VII – Spis załączników
CZĘŚĆ
VII
59
SPIS ZAŁĄCZNIKÓW
Symbol
załącznika
Załącznik
T_1
Deklaracja i zgłoszenie przystąpienia do egzaminu maturalnego
T_2
Powołanie zespołu egzaminacyjnego
T_3
Powołanie przedmiotowego zespołu egzaminacyjnego
T_4
Powołanie zespołu nadzorującego
T_5a
Protokół indywidualny części ustnej egzaminu maturalnego z języka polskiego
T_5b
Protokół indywidualny części ustnej egzaminu maturalnego z języka polskiego dla osób
niesłyszących
T_5c
Karta indywidualnej oceny części ustnej egzaminu maturalnego z języka polskiego
T_5d
Karta indywidualnej oceny części ustnej egzaminu maturalnego z języka polskiego dla
osób niesłyszących
T_5e
Protokół indywidualny części ustnej egzaminu maturalnego z języka mniejszości
narodowej, języka mniejszości etnicznej i języka regionalnego
T_5f
Karta indywidualnej oceny części ustnej egzaminu maturalnego z języka mniejszości
narodowej, języka mniejszości etnicznej, języka regionalnego
T_6a
Protokół indywidualny części ustnej egzaminu maturalnego z języka obcego nowożytnego
zdawanego jako przedmiot obowiązkowy/dodatkowy – egzamin bez określania poziomu
T_6b
Karta indywidualnej oceny części ustnej egzaminu maturalnego z języka obcego
nowożytnego – egzamin bez określania poziomu
T_7a
Protokół indywidualny części ustnej egzaminu maturalnego z języka obcego nowożytnego
będącego drugim językiem nauczania w klasach dwujęzycznych
T_7b
Karta indywidualnej oceny części ustnej egzaminu maturalnego z języka obcego
nowożytnego będącego drugim językiem nauczania w klasach dwujęzycznych
T_8
Protokół zbiorczy części ustnej egzaminu maturalnego
T_9a
Lista indywidualnych wyników egzaminu maturalnego w części ustnej z języka polskiego,
języka mniejszości narodowej, języka mniejszości etnicznej i języka regionalnego
T_9b
Lista indywidualnych wyników egzaminu maturalnego w części ustnej z języka obcego
nowożytnego
T_10
Protokół przebiegu części pisemnej egzaminu maturalnego
T_11
Protokół zbiorczy części pisemnej egzaminu maturalnego
T_12
Protokół przerwania i unieważnienia egzaminu
T_13a
Oświadczenie o sprawdzeniu komputera
T_13b
Oświadczenie o poprawności nagrania wyników
T_14
Informacja o sposobach dostosowania warunków przeprowadzania egzaminu maturalnego
do potrzeb i możliwości zdającego
60
T_15
Upoważnienie [do odbioru materiałów egzaminacyjnych / do dostępu do zabezpieczonych
materiałów egzaminacyjnych / do przekazania arkuszy egzaminacyjnych i dokumentacji
do miejsca wskazanego przez dyrektora okręgowej komisji egzaminacyjnej]
T_16
Oświadczenie w sprawie zabezpieczenia materiałów egzaminacyjnych przed
nieuprawnionym ujawnieniem i ochrony danych osobowych
T_17
Wniosek o przeprowadzenie egzaminu maturalnego w domu zdającego
T_18
Oświadczenie absolwenta o woli ponownego przystąpienia do egzaminu – w terminie
poprawkowym (w sierpniu)
T_19
Wniosek zdającego o zdawanie egzaminu maturalnego w terminie dodatkowym
T_20
Wniosek zdającego o wprowadzenie zmian w deklaracji przystąpienia do egzaminu
maturalnego w związku z uzyskaniem tytułu laureata / finalisty olimpiady przedmiotowej
T_21
Plan sali egzaminacyjnej (przykład)
T_22a
Instrukcja dla obserwatora egzaminu maturalnego
T_22b
Arkusz obserwacji egzaminów zewnętrznych
T_22c
Upoważnienie dla obserwatora

Egzamin maturalny od 2015 r. - Zespół Szkół Centrum Kształcenia

Transkrypt

Podobne dokumenty

Bez Cenzury 103 - Zespół Szkół Ekonomiczno

Analiza wyników język niemiecki