Zarz¹dzanie i Edukacja - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego

Transkrypt

Zarz¹dzanie
i Edukacja
• Innowacyjne zarządzanie gospodarką
szczebla regionalnego, państwowego
i unijnego
• Efektywne wspomaganie
procesu dydaktycznego
• Rewitalizacja przestrzeni publicznej
i troska o jej atrakcyjność
NUMER 82 maj–czerwiec 2012 – ISSN 1428-474X
DWUMIESIÊCZNIK SZKO£Y WY¯SZEJ IM. BOGDANA JAÑSKIEGO
Adres redakcji
Dwumiesięcznik „Zarządzanie i Edukacja”
ul. Elektronowa 2
03-219 Warszawa
tel./fax 22 676-94-85
e-mail: [email protected]
Redaktor naczelny
Prof. dr hab. Kazimierz Korab
Rada naukowa dwumiesięcznika „Zarządzanie i Edukacja”
Mirosława Czerny, Jerzy Donarski,
Janusz Gudowski, Krystyna Lubomirska, Zbigniew Matkowski,
Jacek Nowak, Marek Pawlak, Wojciech Sroczyński
Sekretarz redakcji
Anna Janus
Korekta
Anna Janus
Wszystkie artykuły są recenzowane
Recenzenci
prof. dr hab. Jerzy Kosiewicz
prof. dr hab. inż. arch. Jeremi Królikowski
dr hab. Łukasz Popławski
dr Małgorzata Stawicka
Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania
w publikowanych tekstach skrótów i zmian
ISSN 1428-474X
wersja referencyjna czasopisma: papierowa
numer dostępny w wersji elektronicznej
na stronie: www.janski.edu.pl
Skład, druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”
Spis treœci
I. Innowacyjne zarządzanie gospodarką szczebla regionalnego, państwowego i unijnego
Krzysztof Janasz
Sektor publiczny w finansowaniu projektów innowacyjnych w gospodarce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Karol Kuczera, Piotr Szkudlarek
Rola państwa w kontekście strategii rozwoju Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Magdalena Kinga Stawicka
Perspektywy zrównania poziomu rozwoju gospodarczego
Polski i Unii Europejskiej. Prognoza na lata 2010-2040 . . . . Joanna Kudełko
Rola przedsiębiorstw przemysłowych w rozwoju regionów
Polski wschodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Małgorzata Zielenkiewicz
Możliwości dostosowania sektorów zmonopolizowanych
do potrzeb współczesnych gospodarek i zasad rynkowych
na przykładzie transportu kolejowego w krajach EEA . . . . Anna Pyka
Finansowanie zobowiązań handlowych jednostek samorządu terytorialnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
21
33
45
61
75
II. Efektywne wspomaganie procesu dydaktycznego
Julianna Bartosewicz
E-learning narzędziem wspomagającym współczesną edukację . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Cezary Tomasz Szyjko
A modern model of education system management in
Qatar/Nowoczesny model zarządzania systemem oświaty
w Katarze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Anna Nowacka, Mariola Szewczyk-Jarocka
Korepetycje jako problem systemu edukacji w Polsce . . . . . 135
Spis treœci
III. Rewitalizacja przestrzeni publicznej i troska o jej atrakcyjność
Dorota Wejchert-Gajczyk
Rewitalizacja przestrzeni publicznej miasta poprzez lokalizowanie obiektów kulturotwórczych, na przykładzie
muzeum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Danuta Bartoszewicz
Dylematy procesu rewitalizacji Pragi Północ. Programy a
praktyka realizacji projektów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Witold Stawicki
Próby przywrócenia aksjologii modernizmu jako wyraz
transformacji estetycznych w architekturze . . . . . . . . . . . . . . 201
IV. Varia
Agnieszka Chojecka
Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych . . . . . . 219
Rafał Nagaj
Rynek pracy w warunkach globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Ewa Śladkowska
Sytuacja prawna właściciela nieruchomości w świetle regulacji prawnej dotyczącej opłaty planistycznej . . . . . . . . . . . . 249
Noty o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Krzysztof Janasz
SEKTOR PUBLICZNY W FINANSOWANIU
PROJEKTÓW INNOWACYJNYCH
W GOSPODARCE
PUBLIC SECTOR IN FINANCING
INNOVATION PROJECTS IN ECONOMY
Streszczenie
Podstawowym problemem rozwoju innowacji w Polsce i krajach
UE jest brak właściwego systemu finansowania innowacji, co jest
konsekwencją zbyt małego zaangażowania się kapitału prywatnego w finansowanie innowacyjnej działalności przedsiębiorstw. Istnieje zatem potrzeba stworzenia swoistego montażu finansowego,
opartego zarówno na udziale kapitału publicznego jak i kapitału
prywatnego. Podstawowym celem artykułu jest przedstawienie
roli, zadań i skali udziału sektora publicznego w procesie finansowania działalności innowacyjnej w gospodarce, a także zaprezentowanie modelu finansowania tych przedsięwzięć z uwzględnieniem
zarówno kapitału publicznego jak i prywatnego.
Summary
The main problem of developing innovation in Poland and EU
countries is lack of proper innovation financing system resulting
from too small involvement of private capital in financing innovative business activity. Hence, there is a need to create specific financing engineering based on participation of public as well as private
capital. The main aim of the article is introduction of role, tasks and
8
ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 82/2012 – maj – czerwiec
scale of participation of public sector in the process of financing innovative activity in economy and presentation of a model of financing such activity including both public and private capital.
Słowa klucze: kapitał innowacyjny, projekty innowacyjne, sektor publiczny, ekonomiczne mechanizmy chłonności innowacji.
Keywords: innovation capital, innovation projects, public sector,
the economic mechanisms of absorption of innovation,
1. Wstęp
Procesy rynkowej transformacji gospodarki polskiej i jej integracja z Unią Europejską powodują konieczność oraz niezbędność poszukiwania oraz realizacji nowych koncepcji w dziedzinie kreowania skutecznych, ekonomicznych mechanizmów ssania (chłonności
innowacji). Proces ten powinien przebiegać na trzech poziomach:
człowiek, przedsiębiorstwo, gospodarka (układ narodowy, regionalny i ponadnarodowy)1.
Powszechnie uważa się, że sukces finansowy i ekonomiczny odnoszą te społeczności, państwa i przedsiębiorstwa, które wykształcą i wyzwolą w sobie zdolność do generowania innowacji. Powinny
one cechować się klarownością, konsekwencją i przewidywalnością
w stosunku do rynku. Innowacje te, jak słusznie wspomina w swojej książce J.C. Bogle, powinny służyć inwestorom w długim horyzoncie czasu. Innowacje, które sprawdzą się w przyszłości, a nie
innowacje opierające się na tym, co działało wczoraj2.
Zarówno na poziomie jednostek, jak i całych grup społecznych
innowacyjność zależy od norm społecznych, kultury organizacji,
i jak się sądzi, jest powiązana z kapitałem społecznym, a przede
wszystkim z tak zwanym kreatywnym kapitałem społecznym.
1 K. Janasz: Kapitał w finansowaniu działalności innowacyjnej w Polsce. Źródła
i modele, Difin, Warszawa 2010, s. 7.
2 Zob. J.C. Bogle: Dość. Prawdziwe miary bogactwa, biznesu i życia, Polskie
Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2009, s. 100.
Krzysztof Janasz – sektor publiczny w finansowaniu...
9
Działalność przedsiębiorstw na globalnym rynku wymaga posługiwania się pojęciem kapitał innowacyjny. Kapitał ten charakteryzuje
się określonym zespołem uwarunkowań instytucjonalnych i behawioralnych właściwych jednostce, organizacji, rynkom i społeczeństwom.
Instytucje bankowe na świecie mają trudności z finansowaniem
początkowych faz procesu innowacyjnego (badania, wdrożenia,
studia przedkonkurencyjne, prototypy, przygotowania i uruchamiania produkcji). w rozwój nowych form finansowania przedsięwzięć innowacyjnych należy zatem zaangażować środki publiczne.
Podstawowym zatem celem artykułu jest przedstawienie roli, zadań i skali udziału sektora publicznego w procesie finansowania
działalności innowacyjnej w gospodarce, a także zaprezentowanie
modelu finansowania tych przedsięwzięć z udziałem kapitału publicznego i prywatnego.
2. Determinanty polityki innowacyjnej
współczesnego państwa
Innowacyjność gospodarki jest w dużym stopniu zdeterminowana prowadzoną polityką innowacyjną, która ma szerszy zakres niż
tylko polityka naukowo-techniczna. Polityka innowacyjna obejmuje programy rządowe, narzędzia, instrumenty, mechanizmy i miary
mające na celu oddziaływanie przez państwo pośrednio lub bezpośrednio na poziom innowacyjności poszczególnych podmiotów
i sektorów oraz kształtowanie innowacyjnej struktury gospodarki3.
Celem polityki innowacyjnej powinno być tworzenie dobrego
klimatu, który umożliwi powstanie sprzężeń zwrotnych między
nauką, techniką, technologią i gospodarką państwa. Współczesna
polityka innowacyjna ma pewne cechy charakterystyczne, wyróż3 S. Pangsy-Kania, J. Rześny-Cieplińska: Polityka innowacyjna państwa w wybranych programach wspierania innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw
w Polsce, [w:] Tendencje innowacyjnego rozwoju polskich przedsiębiorstw, red. naukowa E. Okoń-Horodyńska, A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Instytut Wiedzy
i Innowacji, Warszawa 2008, s. 64.
10
niające ją spośród innych rodzajów polityk. Jest to polityka polegająca na4:
a) promocji działań innowacyjnych i dyfuzji technologii;
b) traktowaniu innowacji jako procesu sieciowego (udział wielu
podmiotów);
c) wspieraniu użytkowników technologii (wspieraniu usług konsultingowych, szkoleniowych i informacyjnych);
d) działaniu państwa jako swoistego regulatora, tworzącego ramy
instytucjonalne dla np. dyfuzji innowacji;
e) zdobywaniu akceptacji społecznej dla procesów innowacyjnych;
f) obniżaniu stopnia trudności podejmowania i realizowania projektów innowacyjnych.
Celem polityki innowacyjnej może być także wspieranie innowacyjności gospodarki, to znaczy niesienie pomocy we wprowadzaniu
nowych produktów, usług, technologii i technik zarządzania5.
Według standardów międzynarodowych, zawartych w dokumentach OECD (podręczniki Frascati Manual i Oslo Manual) polityka innowacyjna jest rozumiana jako jedna z rodzajów polityki gospodarczej, która obejmuje między innymi:
a) wzmacnianie powiązań w narodowym systemie innowacji;
b) kształtowanie i rozbudowywanie zdolności do wprowadzania
innowacji;
c) wykorzystanie przedsięwzięć innowacyjnych jako podstawowego czynnika wzrostu gospodarczego;
d) dokonywanie strukturalnych zmian technicznych, technologicznych i jakościowych w przemyśle;
e) wykorzystanie współpracy międzynarodowej oraz procesów
globalizacji w gospodarce.
O polityce innowacyjnej w Polsce można w zasadzie mówić od
lat dziewięćdziesiątych XX wieku, gdy rozpoczęła się zmiana sys4 Zob. Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, Polska Agencja Rozwoju
Przedsiębiorczości, Warszawa 2005.
5 E. Stawasz: Innowacje a mała firma, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź
1999, s. 139–140.
11
temowa – pierwsza w historii świata, polegająca na odejściu od gospodarki nakazowo-rozdzielczej do gospodarki wolnorynkowej.
Wysoki poziom innowacyjności gospodarek krajów wysoko rozwiniętych, tj. USA, Japonii, a ostatnio także Korei Południowej, był
niewątpliwie impulsem dla krajów UE, które na szczycie w Lizbonie, w marcu 2000 roku, postawiły przed sobą ambitny cel stworzenia do 2010 roku gospodarki najbardziej konkurencyjnej na świecie,
opartej na wiedzy. Dziś już wiadomo, że plan ten poniósł fiasko.
Niepowodzenie strategii lizbońskiej skłoniło Komisję Europejską do przedstawienia nowej strategii – Europa 2020. Trzy najważniejsze czynniki nowej strategii to:
• inteligentny wzrost (zwiększenie roli wiedzy, innowacji, edukacji i społeczeństwa cyfrowego),
• zrównoważony wzrost (produkcja efektywna wykorzystująca
zasoby przy jednoczesnym zwiększeniu konkurencyjności),
• wzrost sprzyjający włączeniu społecznemu (zwiększenie aktywności zawodowej, podnoszenie kwalifikacji).
Komisja Europejska planuje, że na sferę B+R należy przeznaczać
3% PKB Unii. Cel jest ambitny zważywszy na fakt, że strategia lizbońska również zakładała taką wielkość nakładów. Cel ten wpisuje się w wymienione priorytety. Komisja przedstawiła także siedem
projektów przewodnich6. Pierwszym z nich jest „Unia innowacji”
– projekt na rzecz poprawy warunków ramowych i dostępu do finansowania badań i innowacji, tak by innowacyjne pomysły przeradzały się w nowe produkty i usługi, które z kolei przyczynią się
do wzrostu gospodarczego i tworzenia nowych miejsc pracy.
Wydatki na działalność badawczo-rozwojową w Europie wynoszą poniżej 2%, podczas, gdy w USA jest to 2,6%, a w Japonii 3,4%.
Różnica bierze się głównie z niższego poziomu inwestycji sektora
prywatnego. Liczy się nie tylko wysokość kwot przeznaczanych na
działalność B+R – Europa musi się zastanowić nad wpływem i strukturą wydatków na badania oraz poprawić warunki prywatnej dzia6 Zob. Komunikat Komisji Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego
i zrównoważonego rozwoju sprzyjającemu włączeniu społecznemu, KOM(2010),
Bruksela 3.3. 2010, s. 5-6.
12
łalności badawczo-rozwojowej w UE. Połowa różnicy w stosunku
do Stanów Zjednoczonych wynika z mniejszej liczby europejskich
przedsiębiorstw w dziale zaawansowanych technologii7.
W literaturze przedmiotu, opisującej ewolucję polityki naukowej i innowacyjnej w XXI wieku, podaje się jej nowe cechy. można zaobserwować ścisłe połączenie celów polityki innowacyjnej
z potrzebami i celami społecznymi. Proces innowacyjny może mieć
charakter interakcyjny i systemowy, a podstawowym kryterium selekcji przedsięwzięć jest ich wkład w rozwiązywanie problemów
społecznych, kulturalnych oraz gospodarczych. Polityka innowacyjna i naukowa powinna być kluczem do sukcesu, który wprowadzi gospodarkę opartą na wiedzy i uczyni z UE jedną z najbardziej
konkurencyjnych gospodarek świata.
3. Rola sektora publicznego
w finansowaniu działalności
innowacyjnej
Podstawowym problemem rozwoju innowacji w Polsce i krajach
UE jest brak właściwego systemu finansowania innowacji. W przypadku przedsiębiorstw, które działają w Polsce jest również brak
zarówno własnych, jak i zewnętrznych źródeł finansowania, szczególnie wśród nowych, innowacyjnych a zarazem ryzykownych
przedsięwzięć, przede wszystkim na etapie badań i we wczesnych
fazach ich realizacji. Przeciętne wydatki na B+R, w przeliczeniu na
jednego obywatela w Polsce, wynoszą 46,3 euro – wynika z danych
Eurostatu za 2007 rok. Sytuuje to nasz kraj na trzecim miejscu od
końca wśród członków UE. Mniej wydaje się jedynie w Rumunii
i Bułgarii. Najwięcej wydają na B+R, Szwecja – ok. 1300 euro, Luksemburg – 1240 euro i Finlandia – 1180 euro na jednego mieszkańca.
Dane te świadczą same za siebie. Nowe państwa członkowskie UE,
na przykład Estonia stara się szybko nadrobić dysproporcje wystę7 Ibidem, s. 13.
13
pujące w finansowaniu innowacji. W kraju tym, w stosunku do 2000
roku, nakłady na sferę B+R wzrosły o 380%, a w Rumunii o 360%,
Czechach – 180%. Na tle tych państw Polska z dynamiką 50% stoi
właściwie w miejscu. Inną negatywną cechą jest to, że nakłady na
B+R, ponoszone przez prywatny kapitał, rosną w Polsce wolniej
niż te, ponoszone przez sektor publiczny (dynamika per capita od
2000 r. wyniosła odpowiednio 25% oraz 64%), natomiast w krajach
takich jak Estonia czy Litwa sytuacja ta przedstawia się inaczej.
Przedsiębiorstwa mają tam większą motywację, by zwiększyć swój
potencjał rozwojowy. Dynamika nakładów w przedsiębiorstwach
prywatnych i w sektorze państwowym przedstawia się następująco: Estonia – 900% i 70%, Litwa – 335% i 65%8.
We współczesnej gospodarce wolnorynkowej procesy innowacyjne podlegają regulacji głównie przez szeroko pojęty rynek. Regulacji tej towarzyszy jednak pewna, ograniczona skala interwencji
państwowej. Interwencjonizm ten przyjmuje postać polityki innowacyjnej, która jest przykładem polityki strukturalnej współczesnego państwa9.
Budowanie państwa silnego w sensie skuteczności stanowi jedno z najważniejszych zadań wspólnoty narodowej, a ekonomiczna rola współczesnego państwa nie maleje. Natomiast zmienia się
struktura wykonywanych przez nie funkcji oraz sfery, zakres i formy ingerencji10. W rodzącej się nowej erze główne zadania państwa
powinny polegać na11:
• tworzeniu warunków do rozwoju i wykorzystania kapitału
ludzkiego,
• tworzeniu miejsca dla badań podstawowych, innowacyjności
i konkurencyjności gospodarki,
• konstruowaniu infrastruktury sektora wiedzy i umiejętności,
• kreowaniu elementów infrastruktury techniczno-ekonomicznej,
których rozwój jest nieopłacalny dla prywatnego biznesu.
8 K. Janasz: op. cit., s. 9.
Ibidem, s. 189.
10 U. Płowiec: Innowacyjność polskiej gospodarki w ocenie uczestników VIII
Kongresu PTE, [w:] Tendencje innowacyjnego…: op. cit., s. 6.
11 Ibidem.
9 14
Wysiłki sektora prywatnego i sektora publicznego są ważne
w rozwoju innowacji i przedsięwzięć technologicznych w gospodarce. Zwykle jednak niezauważone i niedocenione są organy publiczne – rządy, uniwersytety, fundacje pożytku publicznego, organizacje wolontariatu i inne, które są narzędziami w dostarczaniu
zasobów, proponowaniu inicjatyw i określaniu możliwości rozwoju
sektora prywatnego. Niezbyt często pisze się o roli rządu i przyjmuje do wiadomości rolę sił rynkowych w kształtowaniu innowacji.
Przykładem ważnej roli sektora publicznego w innowacjach jest Internet. Jego początek datuje się na wczesne lata sześćdziesiąte ubiegłego wieku, kiedy amerykański Departament Obrony potraktował
priorytetowo budowę zdecentralizowanej tarczy ochronnej komunikacji i transportu w razie ataku nuklearnego.
Zjawiska, które wymagają ekonomicznego wsparcia przez sektor
publiczny, podlegają badaniom w ramach neoklasycznej ekonomii
instytucjonalnej w zakresie teorii praw własności, teorii kosztów
transakcyjnych oraz teorii asymetrii informacji. Badania dotyczą
relacji zachodzących między sektorem publicznym i sektorem prywatnym, ze zwróceniem szczególnej uwagi na12:
a) większe możliwości władz publicznych do gromadzenia i rozkładania ryzyka innowacyjnego, dające projektowi silniejszą pozycję i ułatwiające jego finansowanie, a nawet obniżenie kosztów
kapitału;
b) asymetrię informacji lub niepełne informacje w zakresie polityki
makroekonomicznej i regulacyjnej państwa;
c) podział kosztów między posiadaczy kapitału a potencjalnych
kredytodawców oraz między posiadaczy kapitału a menedżerów projektu.
Sektor publiczny jest i powinien być zaangażowany w projekty i procesy innowacyjne z uwagi na ważne powody ekonomiczne
i polityczne, wyrażone w następujących relacjach13:
12 J. Kultys: Istota produkcji a natura firmy, „Gospodarka Narodowa” 2000,
nr 3, s. 5.
13 C. Walker, A.J. Smith: Privatized Infrastructure. The Build Operate Transfer
Approach, Thomas Telford Publ., London 1995, s. 232.
15
– rząd jako klient – przydzielenie korzyści bezpośrednim beneficjentom,
– rząd jako regulator – regulowanie działalności o znamionach
monopolu,
– rząd jako poręczyciel – zabezpieczenie przed długoterminowym
ryzykiem innowacyjnym,
– rząd jako obrońca – zapewnienie bezpieczeństwa narodowego.
4. Model finansowania innowacji
przez kapitał publiczny
we współczesnej gospodarce światowej są różne modele wyboru strategii i polityki innowacyjnej. Wybór określonej polityki innowacyjnej w dużym stopniu zależy od rozwoju krajowych zdolności
innowacyjnych. Model oparty na dorobku krajowego sektora B + R
i silnym potencjale innowacyjnym rodzimych przedsiębiorstw jest
charakterystyczny dla niewielkiej grupy nowoczesnych gospodarek
świata, takich jak Stany Zjednoczone, Japonia, Niemcy, Finlandia
czy Szwecja. Istotą takiego modelu jest orientacja na rozwój krajowych zdolności technologicznych i tworzenie instytucji stymulujących współpracę w układzie państwo – przemysł – sfera B + R.
Realizacja tej strategii wymaga wysokich nakładów na działalność
B + R, ponoszonych głównie przez sektor prywatny.
O sukcesie innowacji decyduje powstanie odpowiedniego modelu finansowania innowacji i specyficznego układu między poszczególnymi podmiotami (administracja państwa, regiony ekonomiczne, przedsiębiorstwa, powiązania ponadnarodowe). Konieczne są
zmiany legislacyjne i instytucjonalne, które umożliwią przedsiębiorcom korzystanie zarówno z wyspecjalizowanych instrumentów
wspierania finansowego, jak i współdziałania publiczno-prywatne.
Powiązania te mają być w dużym stopniu nieformalne, sieciowe,
a nie hierarchiczne, i raczej wynikać z kooperacji niż ze współzawodnictwa.
Odpowiedni model finansowania – montaż finansowy ma właśnie szansę i możliwości pobudzenia gospodarki przez inwestycje
16
w innowacje, wspieranie przedsiębiorstw o dużym potencjale rozwoju oraz tworzenie nowych, innowacyjnych firm. Taki montaż
może być niezmiernie korzystny w podtrzymaniu zrównoważonego wzrostu gospodarczego, tworzeniu nowych miejsc pracy i stymulowaniu innowacyjności. Wspomniany montaż należałoby podzielić ze względu na źródło pochodzenia środków finansowych,
które będą przeznaczone na wsparcie i finansowanie projektów innowacyjnych. Podział ten mógłby być następujący:
a) środki pochodzące od inwestorów prywatnych, tak zwany kapitał prywatny;
b) środki pochodzące z budżetu państwa i funduszy europejskich,
czyli kapitał publiczny;
c) środki pochodzące zarówno od kapitału prywatnego i kapitału publicznego, czyli kapitał publiczno-prywatny (kapitał mieszany).
Fundusze i środki publiczne powinny być inwestowane wyłącznie wówczas, gdy faktycznie brakuje finansowania przez kapitał
prywatny. Środki publiczne powinny być angażowane w inwestycje za pośrednictwem istniejących systemów, opartych na mechanizmach rynkowych, czyli funduszy kapitału prywatnego.
niewątpliwie należy pomyśleć nad stworzeniem publicznego
funduszu VC (Venture Capital), z określoną rolą i zadaniami oraz
ze środkami finansowymi, które mogą być przeznaczone tylko na
ściśle określone w ustawie cele. Jeszcze innym rozwiązaniem jest
stworzenie partnerstwa publiczno-prywatnego skierowanego do
odpowiednich działów gospodarki lub określonego rodzaju innowacji (państwowy fundusz VC lub państwowy fundusz aniołów
biznesu plus udział kapitału prywatnego). Należałoby również rozważyć ograniczenie finansowanie poniżej 50% wartości całej inwestycji przez kapitał publiczny. w ten sposób finansowany projekt
powinien być również szczegółowo oceniony i monitorowany na
każdym etapie pracy.
Należy zwrócić uwagę, że montaż finansowy powinien być adekwatny do sytuacji ekonomicznej i finansowej przedsiębiorstwa innowacyjnego. Wiadomo, że firmy w początkowym okresie rozwoju
nie mogą liczyć na zasilenie kapitałowe w postaci na przykład kre-
17
dytu bankowego i muszą szukać kapitału w innych miejscach rynku. Można zaproponować model finansowania z uwzględnieniem
etapu rozwoju danej firmy i jej sytuacji ekonomiczno-finansowej.
Model taki dla nowego, innowacyjnego, ale i ryzykownego przedsięwzięcia (finansowanie etapu badań i komercjalizacji projektu)14
przedstawiono na rysunku 1.1.
Rys. 1.1. Montaż finansowy z udziałem kapitału publicznego
i prywatnego Innovation funding scheme (financial engineering) –
public and private capital
Finansowanie
wdro enia
i komercjalizacji
Finansowanie bada
nad projektem
Kredyt
bankowy
Kapitał własny
Fundusz
publiczny VC
Rynek
giełdowy
Fundusze private
equity/venture
capital
PPP
Aniołowie
biznesu
Fundusz publiczny, np.
w dka technologiczna
Źródło: opracowanie własne.
Jest to, oczywiście, propozycja rozwiązania problemu finansowania nowego, innowacyjnego przedsiębiorstwa, z uwzględnieniem
dwóch etapów – badania oraz wdrożenia i komercjalizacji. należy
14 W odniesieniu do cyklu życia danego projektu innowacyjnego należy
uwzględnić następujące jego fazy (podział ten dotyczy działalności B + R): badania
nad projektem; prototyp; weryfikacja projektu; patent; wdrożenie i komercjalizacja.
18
podkreślić finansowanie fazy badania przez kapitał publiczny. Jak
wspomniano, nie powinien on przekroczyć 50% całości środków.
trzeba dodać, że udział kapitału publicznego w tej fazie finansowania przedsięwzięcia innowacyjnego jest konieczny, ponieważ trudno pozyskać większy zasób kapitału prywatnego.
5. Podsumowanie
Przedstawiony model i koncepcja sposobu finansowania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw z udziałem kapitału publicznego i prywatnego w Polsce, to oczywiście tylko propozycja, mająca
na celu usprawnienie procesu finansowania innowacji, a przede
wszystkim znalezienie optymalnej metody modelu finansowania
tego rodzaju działalności. Stworzenie odpowiedniego montażu finansowego jest szansą dla polskich przedsiębiorstw szukających
kapitału na innowacje. Przedstawiony model wymaga dopracowania, zwłaszcza rozwiązań prawnych oraz wzajemnego systemu rozliczeń i podziału ewentualnych zysków. Najważniejsze jest jednak
to, aby inwestycje w innowacje zakończyły się sukcesem, a wszyscy
inwestorzy, pomysłodawcy i innowatorzy osiągnęli z nich korzyści.
skorzystają na tym nie tylko indywidualni odbiorcy, ale także cała
gospodarka.
BIBLIOGRAFIA
1. Bogle J.C. : Dość. Prawdziwe miary bogactwa, biznesu i życia,
Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2009.
2. Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, Polska Agencja
Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2005.
3. Janasz K.: Kapitał w finansowaniu działalności innowacyjnej
w Polsce. Źródła i modele, Difin, Warszawa 2010.
4. Komunikat Komisji Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającemu włączeniu społecznemu, KOM (2010), Bruksela 3.3. 2010.
19
5. Kultys J.: Istota produkcji a natura firmy, „Gospodarka Narodowa” 2000, nr 3.
6. Pangsy-Kania S., Rześny-Cieplińska J.: Polityka innowacyjna
państwa w wybranych programach wspierania innowacyjności
małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, [w:] Tendencje innowacyjnego rozwoju polskich przedsiębiorstw, red. naukowa
E. Okoń-Horodyńska, A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Instytut
Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2008.
7. Płowiec U.: Innowacyjność polskiej gospodarki w ocenie uczestników VIII Kongresu PTE, [w:] Tendencje innowacyjnego rozwoju polskich przedsiębiorstw, red. naukowa E. Okoń-Horodyńska,
A. Zachorowska-Mazurkiewicz, Instytut Wiedzy i Innowacji,
Warszawa 2008.
8. Stawasz E.: Innowacje a mała firma, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999.
9. Walker C., Smith A.J.: Privatized Infrastructure. The Build Operate Transfer Approach, Thomas Telford Publ., London 1995.
20
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Karol Kuczera
Piotr Szkudlarek
Rola państwa
w kontekście strategii rozwoju Unii Europejskiej
Streszczenie
Rola państwa w gospodarce jest przedmiotem sporów prowadzonych przez ekonomistów. Na początku artykułu dokonano
klasyfikacji systemów ekonomicznych. Następnie przedstawiono argumenty za i przeciw interwencji państwa w gospodarkę na
przykładzie poglądów dwóch ekonomistów. W ostatnim punkcie
dokonano próby określenia zakresu interwencjonizmu państwa
w kontekście strategii rozwoju Unii Europejskiej.
Summary The role of government in economy has been the subject of disputes led by the economists since a very long time. The classification of economic systems was executed at the very begining of this
aticle. What’s more, the arguments for and against of intervention
of government in the economy were introduced on the example
of opinions of two economists. The attempt of qualification of range
of government’s intervention in the context of the strategy of the development of the European Union was made at the very end.
Słowa klucze: strategia rozwoju UE, efektywność rynku, interwencjonizm w gospodarce, relacja państwo-gospodarka
Keywords: development of the EU strategy, market efficiency,
intervention in the economy, the state-business relationship.
22
Wprowadzenie
Rola państwa w obszarze ekonomicznym ulega ciągłej ewolucji
i zarazem stanowi jeden z bardziej burzliwych tematów dyskusji
wśród ekonomistów. Dochodzi tutaj do ścierania się argumentów
na linii egalitaryzm versus elitaryzm.
Transformacja polityczna i gospodarcza Polski, przystąpienie
do struktur Unii Europejskiej wymusiło konieczność poszukiwania
nowych kierunków rozwoju gospodarki polskiej i określenia w nich
właściwej roli państwa. Także światowy kryzys, sytuacja w Europie w kontekście trendów gospodarek amerykańskiej, chińskiej czy
południowokoreańskiej skłania do podjęcia dyskusji o kształcie relacji państwo-gospodarka. Porażka strategii lizbońskiej oraz prace
nad dokumentem Europe2020 podkreślają ważność poszukiwania
pożądanych rozwiązań w tym obszarze. Wydaje się, iż warto prześledzić raz jeszcze takie problemy ekonomii jak efektywność rynku
i państwa w gospodarce czy poglądy Keynesa jak i Hayeka, w celu
określania zakresu interwencjonizmu w gospodarce, w aspekcie reorganizacji europejskiej strategii rozwoju.
1. Klasyfikacje systemów ekonomicznych
System ekonomiczny, rozumiany jako zespół zasad, poglądów,
norm czy przepisów prawnych, określających warunki oraz regulujących zachowanie się uczestników rynku, jest wypadkową dwóch
głównych kryteriów. Pierwszym z nich jest własność zasobów, wykorzystywanych w gospodarce do wytwarzania dóbr i świadczenia
usług. Dobra prywatne oraz prawo swobodnego nimi dysponowania, w tym zbywania, jest cechą ustrojów indywidualistycznych lub
inaczej kapitalistycznych. Gospodarki kolektywistyczne oparte są
na czynnikach wytwórczych wspólnych, kolektywnych lub mówiąc
inaczej, państwowych. Drugim, obok relacji własnościowych, kryterium opisującym system ekonomiczny jest przyjęty mechanizm
sterowania procesami gospodarczymi. Również tu podział jest dychotomiczny i wyróżnia rozwiązania kompetytywne i regulowane
Karol Kuczera, Piotr Szkudlarek – Rola Państwa w kontekście...
23
administracyjnie. Pierwszy typ opiera się na samoregulacjach, relacji popytu i podaży, czyli mechanizmie wolnorynkowym. W drugim przypadku zdecydowana większość decyzji zarezerwowana
jest dla administracji rządowej, która realizując centralny system
nakazów reguluje procesy produkcji, dystrybucji oraz redystrybucji dochodów. Syntezy powyższych pozwalają wyróżnić cztery
teoretyczne modele ustrojów polityczno-gospodarczych, które zaprezentowano na rysunku 1.
Rysunek 1. Cztery modele systemów gospodarczych
Mechanizm podejmowania decyzji
gospodarczych
Dominujący typ własności
prywatna
kolektywna
kompetetywny
indywidualistyczno-kompetetywny
(kapitalizm)
kolektywno-kompetetywny
(socjalizm rynkowy)
administracyjny
indywidualistyczno-administracyjny
kolektywno-administracyjny
(realny socjalizm)
Źródło: Opracowanie własne
Cztery modele teoretyczne1 zastępowane są często w polemikach
praktycznych enumeracją, obejmującą trzy systemy gospodarcze:
wolnorynkowy, centralnie planowany oraz etatystyczny. Wśród
zalet podejścia wolnorynkowego wyróżnić należy w szczególności
racjonalne i efektywne wykorzystanie czynników produkcji przez
podmioty gospodarcze, kierujące się chęcią maksymalizacji zysku,
1 Jako dwa odmienne podejścia postrzegamy gospodarkę rynkową (model indywidualistyczno-kompetetywny) i realny socjalizm. Najbardziej czytelnymi przedstawicielami systemu rynkowego są gospodarki krajów UE oraz gospodarka USA
i Japonii. Realny socjalizm był przede wszystkim domeną Związku Radzieckiego.
System oparty na własności prywatnej i dominującej decyzyjności administracyjnej
znaleźć można w Niemczech po I wojnie światowej do upadku Trzeciej Rzeszy. Jako
przykład socjalizmu rynkowego przywołuje się często doświadczenia Jugosławii.
24
dużą innowacyjność gospodarki czy wysoką elastyczność podejmowanych decyzji. Z kolei do ujemnych cech możemy zaliczyć m.in.
znaczne zróżnicowanie dochodów, skupienie się producentów na
dostarczaniu dóbr, pozwalających maksymalizować zyski (zawodność rynku w produkcji dóbr publicznych) czy występowanie cykliczności gospodarki. Model wolnorynkowy idzie w parze z koncepcją homo oeconomicus, mówiącej, że człowiek jako jednostka
działa racjonalnie, dokonuje wyborów ekonomicznych, maksymalizuje korzyści. Homo oeconomicus to jednostka, która realizuje
własne cele, jest zainteresowana jak największym zyskiem przy minimalnym koszcie (zasada mini-max). Jest racjonalna, gdyż kieruje
się intelektem nie uczuciami, jest chciwa i egoistyczna, realizuje cele
bez oceniania własnego postępowania, nie uznaje dobra wspólnego
i zasad współżycia w społeczeństwie. Z kolei system centralnie sterowany zakłada przede wszystkim zniesienie dysproporcji społecznych i równoważenie gospodarki, z uwzględnieniem sprawiedliwego podziału dochodów. Dokonując pewnego usystematyzowania,
możemy podać kilka argumentów za i przeciw angażowaniu się
państwa w życie gospodarcze. Do tych pierwszych należy zaliczyć
m.in. występowanie typowych dla gospodarki rynkowej wahań koniunkturalnych, konieczność produkcji dóbr publicznych, których
dostarczaniem sektor prywatny nie jest zainteresowany, a także powstawanie różnic w podziale dochodu, powodujących konieczność
dokonywania pewnej jego redystrybucji. Z kolei wśród tych drugich
możemy w szczególności wymienić wątpliwą skuteczność państwa,
w procesie naprawy błędów rynku, ograniczenie wolności gospodarczej i swobody podejmowania decyzji, niską efektywność i innowacyjność gospodarki. Skutkiem powyższych słabości jest niedobór
zasobów wytwórczych oraz dóbr konsumpcyjnych. Doświadczenia
wielu krajów, zarówno kapitalistycznych jak i socjalistycznych oraz
rozważania teoretyków przyczyniły się do próby pogodzenia gospodarki rynkowej i aktywnej roli państwa w kształtowaniu procesów
gospodarczych czego efektem jest etatyzm nazywany także systemem mieszanym lub państwowo-prywatnym. Etatyzm rozumiany
może być jako powierzanie państwu administrowania prywatnymi
firmami lub tworzenie przez państwo nowych podmiotów gospo-
25
darczych, finansowanych kapitałem publicznym lub publiczno-prywatnym. Współcześnie pojęcie to interpretowane jest jako aktywna
rola państwa w gospodarce pod postacią interwencjonizmu, który
znajduje obecnie uznanie w oczach wielu decydentów.
2. Za i przeciw interwencjonizmowi
państwowemu na przykładzie
poglądów Keynes’a i Hayek’a
Już w starożytnej Grecji Platon, uznawany za „ojca komunizmu”, postulował pogląd skutecznego oddziaływania władzy na
sferę społeczno-gospodarczą. W późniejszym okresie, w XVI-XVII
wieku, w nurcie merkantylizmu, interwencjonizm państwowy
ujawniał się przede wszystkim w obszarze międzynarodowej wymiany handlowej. Twórcą interwencjonizmu państwowego, jako
nurtu w ekonomii, był angielski ekonomista John Maynard Keynes.
Najszersze definicje interwencjonizmu wiążą go z realizacją interesu ogólnospołecznego oraz z zawodnością rynku. Interwencjonizm
państwowy ujawnia się wtedy, gdy działalność podmiotów gospodarczych jest sprzeczna z interesem społecznym. Konieczność interwencjonizmu wynika także z tego, że mechanizm rynkowy generuje negatywne zjawiska, których sam nie potrafi usunąć.2
Szkoła keynesowska, która była odpowiedzią na Wielki kryzys
ekonomiczny lat 30 XX, wieku kwestionowała czysto liberalne podejście do ekonomii i finansów. Keynes sprzeciwił się prawu rynków Say’a, mówiącym o tym , iż podaż stwarza popyt. Podjął próbę
ustabilizowania gospodarki poprzez stronę popytową, zwracając
jednocześnie uwagę na relacje pomiędzy dochodami i oszczędnościami. Uważał, że rynek nie potrafi samodzielnie osiągać stanu
równowagi. Keynes widział rolę państwa głównie po stronie pobudzania wydatków, szczególnie w okresach spadku koniunktu2 Grabowski T., Społeczna gospodarka rynkowa – zarys doktryny I polityki
gospodarczej, Socjalista, nr 10, 1997.
26
ry, finansowanych długiem publicznym. W ten sposób odrzucono
założenie szkoły klasycznej o samoregulującym się mechanizmie
rynkowym, doprowadzającym do optymalnego wykorzystania
zasobów w gospodarce. Postulaty te znalazły wielu zwolenników
w krajach Europy Zachodniej i w USA. Wśród wielu obecnie możliwych instrumentów interwencjonizmu należy zwrócić uwagę na
bezpośrednie inwestycje środków publicznych w wybrane obszary
gospodarki, udzielanie wsparcia wybranym podmiotom gospodarczym, kontrolowanie cen wybranych produktów, kształtowanie
relacji pracownik-pracodawca poprzez płace minimalne oraz interwencje na rynkach finansowych. Nie ma niestety jednoznacznej odpowiedzi na to, czy przez interwencję państwa błędy rynku mogą
zostać wyeliminowane. Przeciwnicy aktywnej roli państwa w gospodarce wskazują na niesprawności, inaczej błędy samego państwa, czasami nawet te same, które decydują o błędach rynku. Krytykami koncepcji Keynes’a byli m.in. Ludwig von Mises, Fryderyk
von Hayek czy Milton Friedman. Skupimy się na jednym z nich.
Hayek był przedstawicielem klasycznego liberalizmu, sformułowanego przez myślicieli oświeceniowych – Adama Smitha i Davida
Hume’a z XVIII wieku. W czasach, gdy w świecie nauki powszechnie preferowano zorientowaną na popyt teorię ekonomiczna Keynesa, Hayek był sprzymierzeńcem wolnego rynku, ostrym krytykiem socjalizmu i wszelkich form państwowego interwencjonizmu.
Jak nikt inny odcisnął piętno swojej nauki na polityce gospodarczej
Magraret Thatcher i Ronalda Reagana3. Hayek był zwolennikiem
sprawiedliwości kumutatywnej, będącej efektem spontanicznego
zachowania się rynku4. Uważał, że rynkowy mechanizm cenowy
jest najlepszym instrumentem do dzielenia i synchronizacji lokalnej oraz indywidualnej wiedzy, pozwalając uzyskać społeczeństwu
3 R. Luchinger, 12 ikon ekonomii, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2007,
s. 108.
4 Wyróżniał porządek naturalny (spontaniczny) oraz porządek celowo stwarzany przez człowieka. Poglądy Hayeka kształtowały się w oparciu o filozofów oświecenia, wśród których wymienia się najczęściej myślicieli angielskich D. Hume’a,
J. Locke’a czy A. Smitha.
27
zróżnicowane cele przez zasady spontanicznego porządku5. Wolny rynek kształtuje ceny, które motywują ludzi do robienia rzeczy
społecznie pożądanych, bez potrzeby nacisku ze strony władz. Państwo natomiast, przez redystrybucję dochodów, działa niesprawiedliwie6. Utrzymywał, że egalitaryzm państwowy krzywdzi ludzi
zdolnych, ambitnych i pracowitych i zmierza do kontrolowania
i wydzielania środków, zgodnie z uznanymi zasługami i potrzebami – tzw. „państwo rodzina”. I choć Hayek był przeciwny wszelkim
formom mieszania się państwa w konkurencję, to dopuszczał on
jego udział w gospodarce, ale jako równoprawnego, nieuprzywilejowanego podmiotu. Państwo może wówczas pełnić funkcje usługowe, zaspokajając potrzeby całej zbiorowości (bez wyróżniania
specyficznych grup) w obszarach, w których zawodzi mechanizm
rynkowy. Zwracał także uwagę na konieczność ochrony jednostek
najsłabszych, jednak i tu nie na zasadzie monopolu państwa. Krytyka prezentowanego podejścia Hayka dotyczyła głównie nierealności głoszonych postulatów, w kontekście warunków funkcjonowania gospodarki, zbytniego idealizowania i niemożności praktycznej
realizacji tak skrajnej postawy liberalnej.
Oba zaprezentowane, sprzeczne podejścia do roli państwa, stanowią tło do budowy współcześnie pożądanych relacji państwowolny rynek, w nowej strategii Europe 2020, o której będzie mowa
w ostatniej części artykułu.
3. Ewolucja strategii Unii Europejskiej
Celem Unii Europejskiej jest m.in. konwergencja gospodarek
i poziomu życia obywateli krajów członkowskich. Teoria konwergencji, zaproponowana przez Alexandra Gerschenkrona z Uniwersytetu Harvarda stanowi przeciwwagę statycznej teorii zasobów
5 F. Hayek, The Use of Knowledge in Society, Reprinted from the American
Economic Review, XXXV, No. 4; September, 1945, 519-30, http://www.virtualschool.edu/mon/Economics/HayekUseOfKnowledge.html, 8.10.2010
6 K. Kostro, Koncepcja sprawiedliwości Friedricha von Hayeka w: J. Wilkin
(red.), Efektywność a sprawiedliwość, KeyText, Warszawa 1997
28
Thomasa Malthusa. Wielu autorów zwraca jednak uwagę, iż konwergencja ma charakter warunkowy. Powstaje więc obszar do interwencjonizmu państwowego, m.in. w takich krajach jak Polska,
w których ujawnia się efekt doganiania (catch-up effect) i ważne
jest, aby tworzyć właściwe warunki i kierować strumień pomocy
unijnej w obszary, dzięki którym możliwe wydaje się ich najlepsze
spożytkowanie.
Unia Europejska deklaruje chęć wysunięcia się na pozycję najbardziej konkurencyjnej oraz najszybciej rozwijającej się gospodarki świata. Obecnie jednak w ciągu godziny Europejczyk wytwarza
dobra i usługi warte 93% tego, co wytworzy Amerykanin. Dochód
narodowy na mieszkańca Unii stanowi 70% jego poziomu w USA7.
Wg stowarzyszenia EuroChambers, Europa jest opóźniona o ok.
30 lat w stosunku do gospodarki amerykańskiej w finansowaniu
nauki i badań, 22 lata przyjmując PKB na mieszkańca i 20 lat w wydajności na mieszkańca, przy czym ostatni parametr ma tendencję
rosnącą (pogłębianie się dystansu)8.
Dynamikę gospodarki amerykańskiej interpretuje się często jako
efekt realizacji założeń państwa minimalnego, czyli ograniczającego się jedynie do zapewnienia warunków prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego i wolnego rynku. Państwo
realizuje zadania w takich obszarach jak: stanowienie oraz zapewnienie egzekwowania prawa, ochrona przed przemocą, kradzieżą
i oszustwem jak również zapewnienie egzekwowania swobodnie
zawartych umów. Koncepcja zakłada, iż realizowanie przez państwo minimalnego zestawu zadań wiąże się z bardzo dużymi kosztami, do pokrycia których niezbędne są funkcje pomocnicze, jak np.
opodatkowanie9. Wydaje się jednak, że kryzys z początku XXI wie7 Radło, M. J. (2005) Strategia lizbońska nie spełnia pokładanych w niej nadziei,
Polskie Forum Strategii Lizbońskiej. Dostępny na: http://www.pfsl.pl/news.
php?id=254 (11.10.2010)
8 EuroChambers (2009) What foundations does Europe need to ensure its global competitiveness? Time-Distance Study 2009. Dostępny na: http://www.eurochambres.eu/content/default.asp?Pagename=Index&incFile=Index_191_1792.htm
(11.10.2010)
9 Nicola Acocella: Zasady polityki gospodarczej, Warszawa: PWN, 2002
29
ku ten obraz zaciera. Doszło tutaj do przewartościowania pewnych
rynkowych wartości na rzecz interwencjonizmu. Zatem, choć w
ostatnich dziesięcioleciach panowała doktryna liberalna, to wstrząs
rynkowy (nie po raz pierwszy zresztą) zburzył tezę o niezawodności wolnego rynku. Obecnie trwa proces powrotu do modelu, ze
znaczącym udziałem państwa, który co warto przypomnieć, doprowadził np. w latach 70. XX wieku w krajach Europy Zachodniej do
stagflacji.
Europa bogatsza o doświadczenia związane ze Strategią Lizbońską, wydaje się zobligowana do poszukiwania odpowiedzi
dotyczącej zakresu i obszarów interwencjonizmu państwowego.
Wydaje się, że o porażce Strategii Lizbońskiej w znacznym zakresie
zadecydował opór przed ograniczaniem przywilejów dla wybranych grup społecznych, opierających się na redystrybucji dochodów. Skoro do tej pory postrzegano siłę gospodarki amerykańskiej
poprzez liberalizm i minimalizowanie roli państwa tym większy
wysiłek należy poczynić w kształtowaniu kierunków i tworzeniu
warunków rozwoju Unii Europejskiej, opartej na wolnym rynku
i na właściwym systemie redystrybucji dochodów. Należy jednak
mieć obawy, że obecny kryzys będzie zbyt „pomocny” w zwiększaniu dynamiki gospodarki europejskiej wykorzystującej wiele
założeń keynsizmu.
Oczywiście należy dodać, że zasada „im mniej państwa, tym lepiej” nie powinna być bezwzględnie obowiązująca. Współistnienie
sektora prywatnego i publicznego jest trudne, ale i konieczne. Kryzys z początków XXI wieku wskazuje, że niektóre rynki, np. finansowy a zwłaszcza sektor bankowy, nie działają w sposób zgodny
z interesem publicznym. Można uznać, że postępująca deregulacja
zbyt mocno ograniczyła awersję do ryzyka, co stworzyło ujemne
koszty dla całej, światowej gospodarki. Konieczne są zatem takie
rozwiązania w gospodarce, które niwelują pokusę nadużycia. Te
aspekty powinny być respektowane w strategii Europe202010, która
ma zapewnić UE wyjście z kryzysu i przygotowanie europejskiej
10 http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/PL/
ec/113605.pdf.
30
gospodarki na wyzwania w kolejnej dekadzie. Określono w niej
trzy priorytety działań, zarówno na szczeblu unijnym i krajowym:
• wzrost inteligentny (zwiększenie roli wiedzy, innowacji, edukacji i społeczeństwa cyfrowego),
• wzrost zrównoważony (produkcja efektywniej wykorzystująca
zasoby przy jednoczesnym zwiększeniu konkurencyjności),
• wzrost sprzyjający włączeniu społecznemu (zwiększenie aktywności zawodowej, podnoszenie kwalifikacji i walka z ubóstwem).
Choć wymieniono w nich wielce konkretnych projektów, to zdaniem Autorów do kluczowych należy zaliczyć:
• Unia innowacji – wykorzystanie działalności badawczo-rozwojowej i innowacji do rozwiązywania naszych największych problemów oraz likwidacja przepaści między światem nauki a rynkiem, tak by wynalazki stawały się produktami
• Europejska agenda cyfrowa – osiągnięcie trwałych korzyści gospodarczych i społecznych z jednolitego rynku cyfrowego opartego na bardzo szybkim Internecie.
Realizacja całej strategii powinna się odbywać na zasadach rynkowych a państwo powinno stanowić jego dopełnienie. W żadnym
obszarze gospodarki nie powinno mieć monopolu oraz nie powinno
być wykorzystywane do uprawiania przez sektor prywatny „moral
hazard”.
Zakończenie
Wiele wieków rozwoju światowej gospodarki nie wypracowało
optymalnego modelu wzrostu. Okres ożywienia i bumu gospodarczego kończy się wstrząsem, który może mieć charakter egzogeniczny lub endogeniczny. Zatem zmiany dokonujące się w gospodarce generują i warunkują działanie pewnych modeli wzrostu,
które w innych, nowych okolicznościach okazują się nieskuteczne.
Stwarza to wyzwanie do poszukiwania nowej drogi rozwoju.
Zmiany systemowe w Polsce, integracja z gospodarką europejską czy obecny kryzys światowy tworzą nowe warunki funkcjonowania państw, przedsiębiorstw i obywateli. Jednym nato-
31
miast z burzliwiej dyskutowanych zagadnień w teorii ekonomii
są relacje pomiędzy państwem i rynkiem. Praktyczna implementacja systemu polityczno-ekonomicznego przybiera najczęściej
postać etatystyczną. Nie ma zbieżnego stanowiska dotyczącego
pożądanego zakresu interwencjonizmu państwowego. Rozziew
efektywności gospodarek światowych a także porażka strategii
lizbońskiej oraz przygotowywanie strategii Europe2020 wywołuje ciągłe dyskusje nad kierunkami zmian gospodarki europejskiej
oraz polskiej. Państwo powinno stać na straży swobody gospodarowania. Zdaniem Autorów w wielu krajach państwo wykazuje
obecnie tendencję do przekraczania swoich naturalnych kompetencji, podejmując się wykonywaniu zadań, które powinny zostać
pozostawione mechanizmowi rynkowemu. Niech będzie słuszną
zasadą, że państwo stanowi dopełnienie rynku. W żadnym obszarze gospodarki nie powinno mieć monopolu oraz nie powinno
być wykorzystywane do uprawiania „moral hazard”. Takie zasady powinny towarzyszyć w realizacji nowej strategii rozwoju
Europe 2020.
Bibliografia
1. Acocella N., Zasady polityki gospodarczej, PWN, Warszawa
2002.
2. Hayek F., The Use of Knowledge in Society, Reprinted from
the American Economic Review, XXXV, No. 4; September, 1945,
519-30, http://www.virtualschool.edu/mon/Economics/HayekUseOfKnowledge.html, 8.10.2010.
3. Kostro K., Koncepcja sprawiedliwości Friedricha von Hayeka
w: J. Wilkin (red.), Efektywność a sprawiedliwość, KeyText,
Warszawa 1997.
4.Luchinger R., 12 ikon ekonomii, Wydawnictwo Studio Emka,
Warszawa 2007.
5. Radło M.J. , Strategia lizbońska nie spełnia pokładanych w niej
nadziei, Polskie Forum Strategii Lizbońskiej, http://www.pfsl.
pl/news.php?id=254, 11.10.2010.
32
6. Winiarski B., Merkantylizm, protekcjonizm, liberalizm, gospodarka wojenna w: B. Winiarski, Polityka gospodarcza. Wyd. 3,
PWN, Warszawa 2006.
7. EuroChambers, What foundations does Europe need to ensure
its global competitiveness? Time-Distance Study 2009, http://
www.eurochambres.eu/content/default.asp?Pagename=Index&incFile=Index_191_1792.htm, 11.10.2010
8. http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/
pressdata/PL/ec/113605.pdf.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Magdalena Kinga Stawicka
PERSPEKTYWY ZRÓWNANIA POZIOMU
ROZWOJU GOSPODARCZEGO POLSKI
I UNII EUROPEJSKIEJ.
PROGNOZA NA LATA 2010-2040
PROSPECTS OF EQUALIZATION
OF ECONOMIC DEVELOPMENT
OF THE POLAND AND THE EUROPEAN
UNION FORECAST FOR YEARS 2010-2040
Streszczenie
Podstawowym celem Unii Europejskiej jest zrównanie poziomu
rozwoju gospodarczego wszystkich jej członków. Jest to również
ważne dla Polski, której poziom dochodu narodowego mierzony
za pomocą PKB per capita stanowi zaledwie 50% średniego poziomu Unii Europejskiej. Celem artykułu było zbadanie poziomu PKB
per capita gospodarki polskiej w porównaniu z wartościami liczonymi jako średnia dla 27 państw Unii Europejskiej w latach 1995-2009.
Taka analiza pozwoliła na ocenę istniejącej luki PKB per capita między Polską a Wspólnotą. Ponadto Autorka podjęła próbę określenia
okresu, w którym powinno nastąpić zrównanie poziomu rozwoju
gospodarczego Polski i UE. Z przeprowadzonej analizy wynika, iż
najbardziej prawdopodobnym terminem jest rok 2032, pod warunkiem, że wzrost PKB per capita w Polsce w tym okresie będzie dwukrotnie wyższy niż w całej Unii Europejskiej.
34
Summary
A basic objective of the European Union is equalization
of the economic development of all member states. It is also important for Poland, whose level of the domestic product measured
in form of the GDP per capita, poses only 50% of the average European Union level. The objective of the article was investigation
of the GDP per capita of the Polish economy compared to the average of 27 member states of the European Union from 1995 to 2009.
Such investigation enables assessment of the existing gap in terms
of the GDP per capita between the Poland and the Union. Moreover,
the Author tried to forecast a period within which the economic
levels of Poland and European Union could equalize. From the investigation it results that the most probable date is 2032, provided
that the growth of the GDP per capita in Poland shall be two times
higher than in the entire European Union.”
Słowa klucze: rozwój gospodarczy, kohezja gospodarcza i społeczna, PKB per capita
Keywords: economic development, economik and social cohesion, GDP per capita
1. Wstęp
Dysproporcje w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego
krajów świata są zjawiskiem naturalnym, wynikającym z nierównomiernego podziału oraz dostępu do czynników produkcji, takich jak
praca, kapitał czy zasoby naturalne. Powstanie związku gospodarczo-politycznego, jakim jest Unia Europejska spowodowało, iż kraje
członkowskie, jako jeden ze swoich celów, wyznaczyły konieczność
niwelowania zróżnicowań w poziomie rozwoju gospodarczego,
występujących między państwami, należącymi do struktur Unii
Europejskiej. Pojęcia wzrostu i rozwoju gospodarczego używane
często zamiennie, co można uznać za istotny błąd, z uwagi na to,
Magdalena Kinga Stawicka – perspektywy zrównania poziomu...
35
iż wzrost gospodarczy jest jedynie zmianą ilościową zdolności produkcyjnych gospodarki, która zależy od posiadanych przez kraj zasobów oraz poziomu techniki. Aby wystąpił wzrost gospodarczy
konieczne jest rozszerzanie i ulepszanie wymienionych czynników
produkcji, a także akumulacja kapitału, dzięki oszczędnościom i inwestycjom oraz doskonalenie umiejętności ludzkich, a także postęp
techniczny. W przypadku rozwoju gospodarczego powinny wystąpić przede wszystkim zmiany strukturalne oraz inne przekształcenia, towarzyszące wzrostowi gospodarczemu. Ponadto długotrwały wzrost gospodarczy tworzy podstawy do zaistnienia rozwoju
gospodarczego, który również oceniany jest przez pryzmat polepszenia się stopy życiowej obywateli danego kraju (D. Kamerschen,
R. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Wydawnictwo: Fundacja
Gospodarcza NSZZ „Solidarność”, Gdańsk 1991, s. 958).
Nadrzędnym zadaniem Unii Europejskiej stało się zatem osiągnięcie większego stopnia spójności krajów członkowskich. W tym
celu ustanowione zostały dwie miary spójności, tzw. kohezja gospodarcza oraz społeczna. Pierwsza z nich związana jest ze zmniejszaniem zróżnicowania między krajami Wspólnoty, w zakresie poziomu produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca, wyrażonego
w sile nabywczej, a druga w niwelowaniu stopy bezrobocia.
Celem niniejszego artykułu jest zbadanie poziomu PKB per capita gospodarki polskiej w porównaniu z wartościami, liczonymi jako
średnia dla 27 państw Unii Europejskiej. Taka analiza pozwoli na ocenę stopnia spójności gospodarczej między Polską a Wspólnotą. Ponadto Autorka podejmie próbę określenia okresu, w którym powinno
nastąpić zrównanie poziomu rozwoju gospodarczego Polski i UE.
2. Metodologia badań
Przyjęta w artykule metoda badawcza oparta została w znacznej
części na analizie danych statystycznych, pochodzących z Eurostat,
a dotyczących zmian w PKB per capita dla Polski i całej Unii Europejskiej. Okres analizy obejmuje dane za lata 1995 do 2009. Efektem
prowadzonych badań będzie próba postawienia diagnozy, doty-
36
czącej wystąpienia sytuacji zrównania się PKB per capita gospodarki polskiej i Unii Europejskiej. Ta część analizy zostanie wykonana
z wykorzystaniem narzędzi matematycznych i statystycznych.
3. PKB per capita w Polsce
i Unii Europejskiej w latach 1995-2009
Do struktur unijnych co kilka lat dołączają nowe państwa członkowskie, o różnym poziomie PKB liczonego na jednego mieszkańca.
W przypadku pierwszych krajów tworzących Wspólnotę, można
było powiedzieć, iż ich poziom rozwoju gospodarczego był zbliżony, jednak nowe przyłączenia gospodarek europejskich pokazały
znaczne dysproporcje między krajami i konieczność tzw. „doganiania” przez państwa słabiej rozwinięte. Proces, który prowadzi do
zanikania nierówności między podmiotami, w tym przypadku krajami nazywany jest konwergencją. W świetle teorii ekonomii mamy
do czynienia z dwoma rodzajami konwergencji, tzw. realną, której
miarą jest PKB per capita oraz nominalną, która charakteryzowana
jest przez politykę monetarną w gospodarce, czyli stopę inflacji,
stopy procentowe, a także kursy walutowe (J. Wolszczak- Derlacz,
Wspólna Europa, różne ceny – analiza procesów konwergencji,
Wyd. CeDeWu, Warszawa 2007, s.10).
Literatura przedmiotu wyróżnia trzy typy konwergencji: typu
beta, sigma oraz gamma. Konwergencja typu beta występuje, gdy
kraje o niższym dochodzie charakteryzują się szybszym tempem
wzrostu niż kraje bogatsze, co z czasem pozwala na wyrównanie poziomów ich PKB per capita. W przypadku tego typu konwergencji
możemy wyróżnić konwergencję bezwzględną (absolutną) i warunkową. Pierwsza z nich mówi o tym, że wszystkie gospodarki dążą do
osiągnięcia tego samego poziomu zamożności (ang. steady state) liczonego przy pomocy PKB per capita. W sytuacji, w której każde państwo
osobno ustala sobie poziom dochodu narodowego do którego dąży,
w zależności od sytuacji ekonomicznej oraz cech charakterystycznych dla swojej gospodarki, mówi się o konwergencji warunkowej.
Zbieżność typu sigma oznacza zmniejszanie się dysproporcji w PKB
37
per capita pomiędzy krajami w miarę upływu czasu. Trzecia konwergencja typu gamma oznacza sytuację, w której w danym okresie kraje
zmieniają pozycję w rankingu zamożności (B. Rokicki, Różnice w poziomie rozwoju regionalnego w Hiszpanii w okresie przed i po akcesji do Unii Europejskiej, „Ekonomista” 2004, nr 5).
Dotychczas struktury unijne rozszerzane były siedem razy, jednakże zazwyczaj mówi się o tzw. krajach UE – 15, czyli krajach włączonych do roku 1995, następnie UE – 25, wraz z państwami dołączonymi w 2004 oraz ostatnim rozszerzeniu o Bułgarię i Rumunię
w roku 2007. Analiza PKB per capita z roku 1995 pokazuje, iż stopień
spójności krajów tworzących UE – 15, z uwagi na wielkość dochodu
kraju, przypadającą na jednego mieszkańca, jest wysoka. Z piętnastu gospodarek zaledwie trzy z nich, Hiszpania, Grecja i Portugalia
osiągały poziom PKB per capita poniżej średniej, liczonej dla wszystkich krajów tzw. „piętnastki”. Pamiętać jednak należy, że w grupie tych państw znajduje się Luksemburg, który zajmując pozycję
pierwszą pod względem tego miernika, jest swoistym outsiderem,
z uwagi na osiągane corocznie bardzo wysokie wartości PKB per
capita (ponad 200% średniej unijnej), co spowodowało, iż średnia
UE również w tym roku była znacznie wyżej ukształtowana. Kolejne rozszerzenie struktur unijnych, które nastąpiło w 2004 roku, było
dotychczas największym, przeprowadzonym w historii Unii Europejskiej, bo spowodowało powiększenie Wspólnoty o 10 nowych
państw członkowskich. To rozszerzenie doprowadziło do znacznego zwiększenia wewnętrznych zróżnicowań Unii Europejskiej,
z uwagi na istotne dysproporcje pod względem PKB per capita nowych krajów członkowskich. Najmocniejszym ekonomicznie okazał
się Cypr, którego dochód przypadający na jednego mieszkańca był
zaledwie o około 10% niższy od wartości średniej liczonej dla UE
– 25. Na drugim miejscu była Słowenia (poziom PKB per capita niższy o 13%, a następnie Malta – o 22%). Krajem dołączanym w 2004,
który charakteryzował się największą dysproporcją pod względem
badanego miernika była Łotwa, której dochód przypadający na
obywatela stanowił jedynie 46% średniej, liczonej dla wszystkich
25 państw członkowskich Unii Europejskiej. Polska z poziomem
49% średniej UE-25, zajęła przedostatnie miejsce wśród analizowa-
38
nych państw członkowskich. Ostatnie rozszerzenie struktur unijnych w 2007 roku, o Bułgarię i Rumunię, spowodowało niewielkie
zmiany w rankingu państw członkowskich UE, z uwagi na bardzo
niskie wartości PKB per capita, charakteryzujące nowe kraje unijne
i zajęcie przez nie dwóch ostatnich miejsc. Ich udział spowodował
jednak obniżenie wartości średniej, liczonej już dla 27 państw stowarzyszonych i niewielkie zniwelowanie dysproporcji, krajów włączonych do UE w 2004 roku. W takiej sytuacji znalazła się również
Polska, której wartość PKB per capita wzrosła w 2007 roku do poziomu 54% średniej dla UE-27.
Tabela 1. Wartości PKB per capita Polska i UE-15 w porównaniu
do wartości średniej UE-27 (UE-27 = 100)
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
UE27
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
UE25
105
105
105
105
105
105
105
105
104
104
104
104
104
103
103
Polska
43
45
47
48
49
48
48
48
49
51
51
52
54
57
61
Źródło: Eurostat http://epp.eurostat.ec.europa.eu (stan na dzień 02.11.2010r).
Dane przedstawione w tabeli nr 1 pokazują, iż w okresie ostatniego piętnastolecia dysproporcja dzieląca Polskę od średniej wyliczonej dla wszystkich lat, dla 27 państw członkowskich uległa zmniejszeniu. W 1995 roku polskie PKB per capita wynosiło zaledwie 43%
unijnego, natomiast w 2009 już 61%, czyli 18% więcej. Oznacza to,
że proces doganiania przez Polskę poziomu rozwoju starych krajów Unii Europejskiej jest procesem zauważalnym w ostatnich latach, jednakże powolnym.
W 1995 roku najbiedniejszą gospodarką była Portugalia, której
dochód narodowy, przypadający na osobę, wynosił 11.300 EUR,
co stanowiło 2,9 razy mniej, niż wiodący w rankingu Luksemburg.
Poszerzenie struktur unijnych w 2004 spowodowało, iż najmniej
zamożnym krajem okazała się Łotwa, której PKB per capita wynio-
39
sło 9.900 EUR i było o 5,5 razy mniejsze od nadal najbogatszego
państwa, czyli Luksemburga. W 2007 natomiast ostatnie miejsce
w rankingu PKB na jednego mieszkańca przypadło Bułgarii, której badany wskaźnik osiągnął poziom 10.000 EUR, co było wartością niższą od Luksemburga o 6,7 razy. Z przedstawionych danych
wyraźnie widać, iż każde rozszerzenie Unii Europejskiej o kolejne państwa powodowało zwiększanie się różnic ekonomicznych
między jej członkami. W kolejnych latach stosunek PKB per capita
kraju najbogatszego w UE do najbiedniejszego wynosił 6,5, natomiast w 2009 – 5,9. Widoczna w ostatnich dwóch latach pozytywna
zmiana, polegająca na zmniejszeniu się dysproporcji krajów najbiedniejszych w stosunku do państw najbogatszych jest związana
z szeregiem działań, a przede wszystkim pomocą finansową, skierowaną szczególnie do nowych krajów członkowskich, zaliczanych
do grupy państw słabiej rozwiniętych. PKB per capita polskiej gospodarki w 2008 roku był 5-krotnie, a w 2009 – 4,5-krotnie niższy od
wartości osiąganych przez Luksemburg. Jednakże, jak już zostało
wspomniane Luksemburg jest outsiderem wśród państw członkowskich UE i nawet w grupie państw najbogatszych wyraźnie odstaje od nich. Na miejscu drugim w rankingu PKB per capita w 2008
i 2009 uplasowała się Holandia, której wartość badanego miernika
stanowi zaledwie 52% tego co w tam samym okresie wygenerował
Luksemburg. Porównując zatem Polskę do Holandii zmniejszają się
znacznie dysproporcje i tak dochód narodowy przypadający na jednego mieszkańca polskiej gospodarki stanowił w 2008 roku – 57,7%,
a w 2009 roku – 53% PKB per capita Holandii.
Ostanie kilkanaście lat pokazało, że tempo wzrostu PKB per capita w gospodarce polskiej było większe od tempa wzrostu PKB per
capita dla średniej krajów Wspólnoty. Prognozy na lata 2010 i 2011
również są dla Polski optymistyczne i zakładają wystąpienie początkowo 2,7% wzrostu PKB per capita, a następnie 3,3% w roku 2011.
40
Tabela 2. Poziom wzrostu PKB per capita Polski i średnia wartość UE-27 w latach 1996-2011 (w %) (rok poprzedni = 100).
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
UE27
1,8
2,7
3,0
3,1
3,9
2,0
1,2
1,3
2,5
2,0
3,2
3,0
0,5
-4,2
1,0
1,7
Polska
6,2
7,1
5,0
4,5
4,3
1,2
1,4
3,9
5,3
3,6
6,2
6,8
5,1
1,7
2,7
3,3
* 2010 i 2011 – prognoza
Źródło: Eurostat http://epp.eurostat.ec.europa.eu (stan na dzień 02.11.2010 r).
Na podstawie tabeli nr 2 można obliczyć, wykorzystując dane za lata
1996-2009, iż średnioroczny, mierzony średnią geometryczną, wzrost
PKB per capita dla Unii Europejskiej wyniósł 1,67%. W tym samym okresie, ten sam miernik dla Polski osiągnął poziom 3,91%. Przyjmując te
wartości do dalszej analizy można obliczyć, za ile lat polski PKB per capita
zrówna się z poziomem dochodu narodowego przypadającego na jednego mieszkańca liczonego jako średnia dla 27 państw członkowskich.
Tabela 3. Wyrównanie poziomów PKB per capita Polski i UE-27
przy założeniu wzrostu PKB per capita dla Polski na poziomie 3,91%,
a dla UE-27 – 1,67%.
Rok
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
UE
100
102
103
105
107
109
110
112
114
116
118
120
Polska
61
63
66
68
71
74
77
80
83
86
90
93
Rok
2021
2022
2023
2024
2025
2026
2027
2028
2029
2030
2031
2032
UE
122
124
126
128
130
133
135
137
139
142
144
146
Polska
97
100
104
108
113
117
122
126
131
137
142
147
Źródło: obliczenia własne
Jak wynika z tabeli nr 3, przy założeniu, iż tempo wzrostu PKB
per capita Polski będzie ponad dwukrotnie większe od średniej
41
w Unii Europejskiej zrównanie poziomu badanego miernika nastąpi dopiero w 2032 roku. Wówczas to PKB UE-27 wyniesie 34.542
EUR na jednego mieszkańca, natomiast w Polsce – 34.551 EUR.
Z prognoz publikowanych przez Eurostat wynika, iż w roku
2010 polska gospodarka powinna osiągnąć wzrost PKB per capita
na poziomie 2,7%, a w roku 2011 – 3,3%. W analogicznym okresie ten sam wzrost dla Unii Europejskiej powinien wynieść kolejno
1,0%, a następnie 1,7%. Przyjmując te wartości, jako założenia do
dalszych obliczeń, uzyskujemy na podstawie średniej geometrycznej, odpowiednio średni wzrost dla Polski, wynoszący 2,98%, czyli
o prawie 1% niższy, w porównaniu z wariantem pierwszym analizy
oraz 1,30% dla UE-27, czyli mniejszy o 0,37%.
Tabela 4. Wyrównanie poziomów PKB per capita Polski i UE-27
przy założeniu wzrostu PKB per capita dla Polski na poziomie 2,98%,
a dla UE-27 – 1,30%.
Rok
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
UE27
100
101
103
104
105
107
108
109
111
112
114
115
Polska
61
63
65
67
69
71
73
75
77
79
82
84
Rok
2021
2022
2023
2024
2025
2026
2027
2028
2029
2030
UE27
117
118
120
121
123
125
126
128
129
131
Polska
87
89
92
95
98
100
103
107
110
113
Rok
2031
2032
2033
2034
2035
2036
2037
2038
2039
2040
UE27
133
135
136
138
140
142
144
145
147
149
Polska
116
120
123
127
131
135
139
143
147
152
Przyjmując jako założenia do analizy w wariancie II, wartości
prognozowane przez Eurostat, rokiem zrównania PKB per capita
42
w Polsce w stosunku do średniej 27 członków Unii Europejskiej będzie rok 2039, czyli 7 lat później w stosunku do roku obliczonego
w wariancie I. Poziom osiągniętego wówczas PKB per capita wyniesie dla Polski 34.508 EUR, a dla UE-27 – 34.769 EUR. Warte zauważenia jest to, iż w wariancie II Polska osiąga tą samą wartość
badanego miernika 7 lat później, mimo, obniżenia tempa wzrostu
zaledwie o 1%. Daje to potwierdzenie powszechnie przyjętej teorii,
iż każdy punkt procentowy dla rozwoju gospodarczego jest bardzo
istotny, bo skraca czas powiększania poziomu PKB per capita.
Do III wariantu analizy można wybrać jedynie okres od momentu
wejścia Polski w struktury unijne do roku 2009. Biorąc pod uwagę jedynie te lata można spodziewać się, iż będzie to wariant najbardziej optymistyczny dla Polski, z uwagi na bardzo wysokie poziomy wzrostu
PKB per capita w wybranym okresie. I tak średnia geometryczna zmian
PKB per capita wyniosła dla Polski – 4,37%, natomiast średnia liczona
dla wszystkich dwudziestu siedmiu państw członkowskich – 1,15%.
Tabela 5. Wyrównanie poziomów PKB per capita Polski i UE27 przy założeniu wzrostu PKB per capita dla Polski na poziomie
4,37%, a dla UE-27 – 1,15%.
Rok
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
UE
100
101
102
104
105
106
107
108
110
111
112
113
Polska
61
64
66
69
72
76
79
82
86
90
94
98
Rok
2021
2022
2023
2024
2025
UE
115
116
117
119
120
Polska
102
106
111
116
121
W wariancie III wystąpienie znacznej różnicy w poziomie wzrostu PKB per capita i Unii Europejskiej spowodowało, iż gospodarka
polska osiągnęłaby poziom średniej unijnej już w roku 2025, czyli
w stosunku do wariantu I o 7 lat wcześniej, a w porównaniu z wariantem II – o 14 lat szybciej.
43
Wykres 1. Wyrównywanie poziomu PKB per capita w Polsce w stosunku do średniej UE-27 w trzech wariantach. (UE 27 =
100%)
180%
160%
140%
120%
100%
80%
60%
40%
20%
UE-27
Wariant I
Wariant II
2040
2039
2038
2037
2036
2035
2034
2033
2032
2031
2030
2029
2028
2027
2026
2025
2024
2023
2022
2021
2020
2019
2018
2017
2016
2015
2014
2013
2012
2011
2010
2009
0%
Wariant III
Wykres nr 1 jest połączeniem trzech przedstawionych w artykule
wariantów możliwych do osiągnięcia przez gospodarkę polską w zależności od wystąpienia różnych czynników. Wariant I opierał się na
wyliczeniu średniego tempa wzrostu PKB per capita na podstawie
danych realnie uzyskanych przez Polskę w latach 1996-2009, czyli
14 lat, wariant drugi to dane prognozowane przez Eurostat na lata
2010-2011, a wariant trzeci oparty został jedynie na wybranych danych dotyczących PKB per capita za okres członkostwa Polski w Unii
Europejskiej. Uzyskany wynik w wariancie III pozwala nazwać go
najbardziej optymistycznym, jednak bardziej wiarygodny z uwagi
na ilość wykorzystanych zmiennych wydaje się być wariant I.
4. Podsumowanie
Konkludując powyższe rozważania należy podkreślić, iż w przedstawionej powyżej analizie przyjęto szereg uproszczonych założeń.
44
Niemniej jednak uzyskane wyniki mogą być przyczynkiem do dalszych badań i dyskusji nad tempem wzrostu polskiego PKB per capita i możliwości dogonienia innych gospodarek unijnych. Istotnym
wnioskiem, który można postawić w związku z przeprowadzeniem
powyższego badania jest to, że polska gospodarka musi w kolejnych
latach mieć większe tempo wzrostu niż inne kraje UE. Pamiętać należy również że im większa jest luka rozwojowa, tym przyśpieszenie
wzrostu jest większe; mniejsza luka – to wolniejszy wzrost. Obecnie
proces konwergencji polskiej gospodarki jest bardzo wolny. Potrzeba
wielu lat, by dogonić inne kraje Unii Europejskiej. Zakładając jednak,
iż tempo wzrostu PKB per capita w Polsce będzie dwukrotnie większe
od średniej UE -27 możliwe zrównanie wystąpi za około 30 lat.
Wykaz literatury
1. Kamerschen D., McKenzie R., Nardinelli C., Ekonomia, Wydawnictwo: Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarność”, Gdańsk
1991.
2. Rokicki B., Różnice w poziomie rozwoju regionalnego w Hiszpanii w okresie przed i po akcesji do Unii Europejskiej, „Ekonomista” 2004, nr 5.
3. Wolszczak-Derlacz J., Wspólna Europa, różne ceny – analiza
procesów konwergencji, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2007.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Joanna Kudełko
ROLA PRZEDSIĘBIORSTW
PRZEMYSŁOWYCH W ROZWOJU
REGIONÓW POLSKI WSCHODNIEJ
THE ROLE OF INDUSTRIAL ENTERPRISES
IN THE DEVELOPMENT OF THE EAST
POLAND REGION’S
Streszczenie
Celem artykułu jest wskazanie roli przemysłu i przedsiębiorstw
przemysłowych w regionach Polski Wschodniej. W artykule dokonano porównania badanych regionów z innymi województwami
Polski, w kontekście udziału przemysłu w strukturze gospodarki,
na podstawie analizy liczby pracujących w przemyśle oraz udziału tego sektora w tworzeniu regionalnej wartości dodanej brutto.
Następnie wskazano na najważniejsze sekcje przemysłu, rozwijane w regionach Polski Wschodniej oraz reprezentujące je główne
przedsiębiorstwa. Regiony Polski Wschodniej, w porównaniu z innymi województwami Polski, wykazują słabszy poziom zaawansowania procesów industrializacji. Największą rolę przemysł odgrywa w regionie podkarpackim, a najmniejszą w lubelskim. Do
wiodących dziedzin przemysłu, w których badane regiony mają
szanse dalszego rozwoju i wzmacniania pozycji konkurencyjnej,
należy przetwórstwo spożywcze, przemysł drzewny i meblarski,
ceramiczny i innych wyrobów z surowców niemetalicznych, motoryzacyjny, maszynowy i chemiczny. Zakłada się, że dalszy rozwój
regionów Polski Wschodniej powinien odbywać się przede wszystkim w oparciu o ich endogeniczny potencjał, przy wykorzystaniu
wsparcia zewnętrznego.
46
Summary
In this paper the author presents the role of industry and industrial enterprises of the East Poland region’s. The author takes into
account employed persons in industry and industry part in regional
gross value added in comparison with other polish regions. In subsequent part of article the author analyses main industrial sectors
and the most important enterprises. In comparison with other polish regions the East Poland region’s are rather slightly industrialized. The most important meaning industry plays in podkarpackie
region and the smallest in lubelskie region. In researched regions
for leading industry domain belong manufacture of food products
and beverages, furniture and wood products, ceramic and other
non-metallic mineral products, motor vehicles and chemical products. It should be emphasized that future development of the East
Poland region’s should be aimed in the first place at inciting the
endogenous potential of regions.
Słowa klucze: rozwój regionów, gospodarka postindustrialna,
wiodące dziedziny gospodarcze województw
Keywords: regional development, post-industrial economy, leading the field of economic regions
Wstęp
Regiony Polski Wschodniej należą do najsłabiej rozwiniętych
obszarów Polski i Unii Europejskiej. Jedną z przyczyn tej sytuacji jest niekorzystna struktura działowa gospodarki. Dążenie do
zmniejszenia przestrzennych zróżnicowań w rozwoju społeczno-gospodarczym i rozwój regionów słabiej rozwiniętych jest
priorytetem krajowej i europejskiej polityki regionalnej. Rozwój
ten zależy zarówno od czynników wewnętrznych związanych
z wykorzystaniem potencjału regionów, jak i zewnętrznych uwarunkowań napływających z otoczenia krajowego i międzynarodowego.
Joanna Kudełko – Rola przedsiębiorstw przemysłowych...
47
Potencjał gospodarczy regionów, ukształtowany w wyniku historycznego procesu rozwoju, zależy w dużym stopniu od tradycji
gospodarczych, rozwijanych na poszczególnych obszarach i potencjału produkcyjnego funkcjonujących w nich przedsiębiorstw. Przy
wytyczaniu najważniejszych kierunków rozwoju regionów Polski
Wschodniej należy wskazać te, dzięki którym regiony mają szansę
na przyspieszenie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego oraz
zmniejszenie dystansu cywilizacyjnego. Szansy dla województw
Polski Wschodniej należy upatrywać przede wszystkim w działaniach związanych z wykorzystaniem i rozwojem endogenicznego
potencjału, w tym przede wszystkim znaczących sektorów gospodarczych. Dalszy rozwój powinien opierać się na wzmacnianiu
sekcji i działów gospodarczych, w których regiony już osiągnęły
sukcesy, posiadają bogate doświadczenie i wypracowały znaczącą
pozycję na rynku.
Celem opracowania jest określenie roli przemysłu i przedsiębiorstw przemysłowych w regionach Polski Wschodniej. Mimo, że
w dobie gospodarki postindustrialnej i opartej na wiedzy, udział
przemysłu w tworzeniu produktu narodowego w wysoko rozwiniętych krajach i regionach maleje na korzyść wzrostu usług,
przemiany strukturalne w przemyśle mają decydujące znaczenie
w kształtowaniu przeobrażeń strukturalnych w całej gospodarce.
W opracowaniu przedstawiono strukturę działową gospodarek
tych regionów, ze wskazaniem na czołowe sektory gospodarki regionów Polski Wschodniej oraz działające w nich główne przedsiębiorstwa.
Do regionów Polski Wschodniej zalicza się pięć województw, leżących we wschodniej części kraju, które, jako najsłabiej rozwinięte
jednostki zostały objęte programem wsparcia, w ramach Programu
Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej. Do grupy tej należą województwa: warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie, świętokrzyskie i podkarpackie.
48
Udział przemysłu w strukturze
gospodarki województw
Polski Wschodniej
W trzech spośród pięciu regionów Polski Wschodniej udział pracujących w przemyśle jest zdecydowanie niższy, niż średnio w kraju (tab. 1).
Tabela 1. Struktura pracujących w regionach Polski w 2008 r.
(w %) (Employed persons in polish regions in 2008 in percent)
wyszczególnienie
ogółem rolnictwo przemysł budownictwo usługi
Polska
100,0
15,7
22,5
6,1
55,6
dolnośląskie
100,0
7,4
25,9
6,7
60,0
kujawsko-pomorskie 100,0
16,7
24,2
6,2
53,0
lubelskie
100,0
36,2
13,9
4,7
45,3
lubuskie
100,0
8,7
27,6
5,7
58,0
łóddzkie
100,0
19,8
24,9
5,1
50,2
małopolskie
100,0
16,4
20,2
7,0
56,3
mazowieckie
100,0
14,3
15,6
5,7
64,4
opolskie
100,0
15,5
24,2
6,8
53,5
podkarpackie
100,0
23,0
23,3
5,2
48,5
podlaskie
100,0
33,2
15,6
4,6
46,5
pomorskie
100,0
8,4
24,0
7,3
60,3
śląskie
100,0
4,3
31,5
6,8
57,4
świętokrzyskie
100,0
30,6
18,5
5,3
45,6
warmińsko-mazurskie
100,0
15,9
23,6
6,1
54,5
wielkopolskie
zachodniopomorskie
100,0
100,0
15,8
8,7
26,4
20,8
6,4
7,2
51,4
63,4
Źródło: obliczenia na podstawie danych GUS, www.stat.gov.pl
Należą do nich województwa: lubelskie, podlaskie i świętokrzyskie, w których zatrudnienie w przemyśle w 2008 r. stanowiło odpo-
49
wiednio 13,9%, 15,6% i 18,5%, wobec średniej krajowej na poziomie
22,5%. Równocześnie wymienione województwa charakteryzują się
bardzo dużym udziałem osób pracujących w rolnictwie w ogólnej
liczbie pracujących. Pod tym względem najbardziej wyróżnia się
region lubelski, w którym udział pracujących w rolnictwie stanowił
aż 36,2% pracujących, a po nim region podlaski (33,2%) oraz świętokrzyski (30,6%), podczas gdy średnio w kraju wskaźnik ten wynosił 15,7%. Taka sytuacja wynika z jednej strony z uwarunkowań
naturalnych tych obszarów, sprzyjających rozwojowi rolnictwa, ale
z drugiej strony świadczy o niedorozwoju działów przemysłowych
i usługowych w tych województwach i o niskim stopniu zaawansowania procesu industrializacji. Inaczej niż w przypadku województwa mazowieckiego, w którym udział pracujących w przemyśle też
jest stosunkowo niewielki i wynosił 15,6%. Jednakże w jego przypadku oznacza to przejście do kolejnego postindustrialnego etapu
rozwoju i jest wynikiem relatywnie bardziej rozwiniętego sektora usług, o czym świadczy największy wśród polskich regionów
udział pracujących w usługach (64,4%).
W grupie badanych regionów stosunkowo wysokim stopniem
zaawansowania procesów industrializacji wyróżnia się województwo podkarpackie, gdzie udział pracujących w przemyśle w strukturze pracujących wynosił 23,3% i nieco przewyższał średnią krajową. Przy czym region ten charakteryzuje równocześnie spory
udział rolnictwa, kosztem usług, których udział (48,5%) jest znacząco niższy niż średnio w kraju (55,7%).
Spośród regionów Polski Wschodniej najbardziej zbliżone do
tendencji krajowej pod względem struktury pracujących jest województwo warmińsko-mazurskie. Charakteryzuje się ponadto
najwyższym spośród regionów Polski Wschodniej udziałem przemysłu (23,6%) i najniższym udziałem rolnictwa (15,9%). Jednakże
można przypuszczać, że odmienna sytuacja tego regionu wobec
pozostałych obszarów Polski Wschodniej determinowana jest po
części niemożnością rozwoju upraw rolnych, ze względu na właściwości terenu, tj. duży odsetek wód (jezior) oraz obszarów prawnie chronionych w powierzchni regionu. O niezbyt dobrej kondycji
przemysłu tego regionu można wnioskować na podstawie niewy-
50
sokiej jego produktywności, czego wyrazem jest udział przemysłu
w tworzeniu regionalnej wartości dodanej brutto, wynoszący 23,1%,
nieco niższy niż średnia krajowa (24,3%)1 (tab. 2).
Tabela 2. Wartość dodana brutto według rodzajów działalności
w regionach Polski w 2007 r. (w %) (Gross value added by kind of
activity in polish regions in 2007 in percent)
wyszczególnienie
Polska
dolnośląskie
ogółem rolnictwo przemysł budownictwo usługi
100,0
4,3
24,3
6,5
64,9
100,0
2,3
32,9
6,6
58,2
kujawsko-pomorskie
100,0
5,9
24,8
6,9
62,4
lubelskie
lubuskie
łóddzkie
małopolskie
mazowieckie
opolskie
podkarpackie
podlaskie
pomorskie
śląskie
świętokrzyskie
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
7,9
4,4
6,5
3,0
3,8
5,3
3,5
10,7
2,9
1,1
6,3
18,8
29,0
26,2
24,1
15,6
29,2
26,7
19,9
23,9
32,4
26,4
6,6
6,2
6,1
7,5
5,4
7,1
6,3
6,3
7,2
6,8
7,2
66,7
60,4
61,2
65,4
75,2
58,4
63,5
63,1
66,0
59,7
60,1
100,0
7,8
23,1
6,5
62,6
100,0
6,5
27,1
7,1
59,3
100,0
4,2
18,5
7,3
70,0
warmińsko-mazurskie
wielkopolskie
zachodniopomorskie
Źródło: Rocznik statystyczny województw 2009, GUS, Warszawa 2009.
1 Rolę przemysłu można oceniać na podstawie różnorodnych czynników.
W opracowaniu, z racji jego ograniczeń objętościowych, skoncentrowano się na
analizie udziału pracujących w przemyśle oraz – dla oceny jego produktywności –
udziału tego sektora w tworzeniu regionalnej wartości dodanej brutto.
51
Pod tym względem wśród regionów Polski Wschodniej przoduje województwo podkarpackie, w którym udział przemysłu w wartości dodanej brutto wynosi 26,7%, przekraczając średnią wartość
tego wskaźnika dla całego kraju. Niewiele niższy udział przemysłu
zanotowano w regionie świętokrzyskim (26,4%).
Natomiast regiony o charakterze rolniczym: lubelskie i podlaskie ze wskaźnikami na poziomie 18,8% i 19,9%, plasują się znacznie poniżej średniej krajowej, co potwierdza stosunkowo niewielkie
znaczenie przemysłu w ich gospodarkach.
Jak wynika z powyższej analizy, najsilniej uprzemysłowionym
regionem wśród województw Polski Wschodniej jest podkarpacki,
natomiast najsłabiej – lubelski, który równocześnie odznacza się
największą dominacją rolnictwa.
Kluczowe działy przemysłowe
oraz czołowe przedsiębiorstwa
w regionach Polski Wschodniej
Informacji, na temat rozwoju poszczególnych działów przemysłu w badanych regionach, dostarcza analiza struktury produkcji sprzedanej przemysłu. Wskazuje ona na najważniejsze
kierunki produkcji przemysłowej realizowane w poszczególnych regionach.
W województwie podlaskim prawie połowa (47,8%) wartości
produkcji sprzedanej w 2008 r. pochodziła ze sprzedaży artykułów
spożywczych i napojów (tab. 3). Rolnicza specyfika tego regionu
umożliwiła rozwój przemysłu przetwórstwa spożywczego, głównie mleczarskiego mięsnego, w oparciu o zasoby będące efektem
produkcji rolniczej. W produkcji wyrobów tych działów podlaskie
posiadało poważny udział w rynku krajowym, tj. 30,6% udział
w krajowej produkcji sera podpuszczkowego dojrzewającego, 26%
udział w produkcji mleka płynnego przetworzonego, 21% udział
w produkcji serów i twarogów, 19,6% udział w produkcji masła
oraz innych tłuszczów, otrzymywanych z mleka oraz 14,2% udział
52
w produkcji konserw drobiowych2. Funkcjonujące na terenie województwa podlaskiego spółdzielnie mleczarskie są największymi
i najnowocześniejszymi wytwórniami produktów, wytwarzanych
z mleka, w kraju. Najbardziej znaczące z nich to Spółdzielnia Mleczarska Mlekpol z Grajewa, która w 2009 r. osiągnęła przychody ze
sprzedaży w wysokości 2127,9 mln zł, co uplasowało ją pod tym
względem na 135 miejscu wśród wszystkich firm w całym kraju3
oraz Spółdzielnia Mleczarska Mlekovita z Wysokich Mazowieckich
(1733,3 mln zł, 171 miejsce w kraju). Przedstawicielami firm przemysłu mięsnego są PMB SA (Przedsiębiorstwo przetwórstwa mięsnego) w Białymstoku (353,7 mln zł, 732 miejsce) oraz firma Mispol
SA GK w Suwałkach (277,6 mln zł, 902 miejsce)4.
Tabela 3. Struktura produkcji sprzedanej przemysłu w 2008 r.
(w %) (w podmiotach, w których liczba pracujących przekracza
9 osób) (Sold production of industry in 2008 in percent)
podkarświęto- warmińskopodlaskie
packie
krzyskie -mazurskie
wyszczególnienie
lubelskie
Ogółem
Górnictwo
100,0
b.d.
100,0
1,2
100,0
1,5
100,0
4,5
100,0
b.d.
Przetwórstwo
przemysłowe
79,5
91,6
90,4
84,7
95,8
Produkcja artykułów spożywczych
i napojów
26,3
7,9
47,8
8,6
34,9
Włókiennictwo
0,4
0,4
1,4
0,5
0,7
w tym:
2 Informacje na temat produkcji ważniejszych wyrobów w regionach Polski
Wschodniej i ich udziału w produkcji krajowej na podstawie GUS, www.stat.gov.pl
3 Informacje na temat poszczególnych przedsiębiorstw Polski Wschodniej na
podstawie: Polskie Przedsiębiorstwa. Lista 2000, Rzeczpospolita, 27 października
2010.
4 Szerzej na temat wiodących branż i przedsiębiorstw regionów Polski
Wschodniej: J. Kudełko, Kierunki rozwoju regionów Polski, (w:) red. A. Prusek,
Nauki ekonomiczne wobec wyzwań współczesnej gospodarki światowej, Wydawnictwo
Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2010, s. 330-344.
53
Produkcja odzieży
i wyrobów
futrzarskich
0,9
0,5
0,9
0,9
0,9
Produkcja drewna
i wyrobów z drewna oraz ze słomy
i wikliny
2,7
7,4
8,6
2,5
6,2
Produkcja masy
włóknistej oraz
papieru
2,3
0,8
0,2
b.d.
1,1
Działalność wydawnicza; poligrafia i reprodukcja
zapisanych nośników informacji
0,9
0,6
1,4
1,8
1,5
Produkcja koksu
i produktów rafinacji ropy naftowej
b.d.
2,9
b.d.
b.d. b.d.
Produkcja wyrobów chemicznych
b.d.
8,1
0,5
b.d.
1,5
Produkcja wyrobów gumowych
i z tworzyw
sztucznych
1,8
12,8
8,2
2,0
b.d.
Produkcja wyrobów z pozostałych
surowców niemetalicznych
3,6
5,0
2,8
26,8
4,1
Produkcja metali
1,7
5,4
b.d.
b.d. 0,9
Produkcja wyrobów z metali
5,6
8,8
2,8
10,6
7,1
Produkcja maszyn
i urządzeń
6,2
7,2
6,6
7,7
4,9
Produkcja maszyn
i aparatury
elektrycznej
0,8
0,9
1,3
1,8
2,4
54
Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych
i optycznych, zegarów i zegarków
0,4
0,2
0,7
b.d.
b.d.
Produkcja pojazdów samochodowych, przyczep
i naczep
1,7
10,1
0,2
1,7
1,3
Produkcja pozostałego sprzętu
transportowego
b.d.
4,8
1,5
b.d.
1,0
Produkcja mebli;
pozostała działalność produkcyjna
7,3
6,5
2,3
0,6
10,8
Zagospodarowanie
odpadów
b.d.
0,5
b.d.
b.d. b.d.
Wytwarzanie
i zaopatrywanie
w energię elektryczną, gaz, wodę
b.d.
7,2
8,1
10,8
b.d.
Wytwarzanie i
zaopatrywanie w
energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę
b.d.
6,3
7,2
10,1
b.d.
Pobór, uzdatnianie
i rozprowadzanie
wody
b.d.
0,9
0,9
0,7
b.d.
w tym:
Źródło: obliczenia na podstawie danych GUS, www.stat.gov.pl
Poza tym stosunkowo duży udział w produkcji sprzedanej regionu, stanowi produkcja z drewna i wyrobów z drewna (8,6%),
także bazująca na zasobach naturalnych, występujących w regio-
55
nie. Na rynku krajowym województwo wyróżnia się w produkcji tarcicy, dostarczając 8,2% wytwórczości krajowej. Wiodącym
przedstawicielem branży drzewnej jest GK Pfeiderer Grajewo SA,
która osiągnęła w roku 2009 przychody ze sprzedaży w wysokości
1233,8 mln zł i uplasowała się na 238 miejscu wśród firm w Polsce.
Podobnym udziałem w strukturze działowej regionu charakteryzuje
się produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych (8,2%).
Przetwórstwem tworzyw sztucznych zajmuje się m.in. firma Rosti
Polska Sp. z o.o. usytuowana w Białymstoku (215,9 mln zl, 1120
miejsce). Nieco mniejsze znaczenie dla regionu ma produkcja maszyn i urządzeń (6,6 %). Firmy podlaskie specjalizują się zwłaszcza
w dostarczaniu na rynek maszyn i urządzeń rolniczych i dla gospodarki leśnej, których produkcja stanowi 20,6% produkcji krajowej.
Przykładem jest producent ciągników rolniczych, przyczep, wozów
paszowych i kombajnów – przedsiębiorstwo Pronar Sp. z o.o. z Narwi (372,6 mln zł, 699 miejsce w kraju).
Podobnie jak w lubelskim, także w regionie warmińsko-mazurskim dominujące znaczenie na rynku mają artykuły spożywcze i napoje, stanowiące 34,9% ogólnej wartości sprzedaży regionu. Wśród
ważniejszych wyrobów tej sekcji należy wskazać mięso drobiowe,
którego udział w produkcji krajowej stanowił w 2008 r. 11,0%, masło
oraz inne tłuszcze otrzymywane z mleka (7,9% produkcji krajowej),
sery i twarogi (6,9%) oraz wędliny (6,5%). Znanym producentem
mięsa i wędlin z drobiu jest przedsiębiorstwo Indykpol z Olsztyna,
które osiągnąwszy przychody ze sprzedaży w wysokości 782,8 mln
zł, zajęło pod tym względem 350 miejsce na liście największych
krajowych przedsiębiorstw. Produkcją mięs i wędlin zajmuje się
także firma Mardi Sp. z o.o. ulokowana w Biskupcu (169,3 mln zł,
1365 miejsce). W Ełku funkcjonuje ponadto przedsiębiorstwo wchodzące w skład Grupy Drobiarskiej Animex z Suwałk.
Ponadto znaczącą rolę w gospodarce regionu spełnia produkcja
mebli, która w strukturze produkcji sprzedanej przemysłu stanowiła 10,8% oraz produkcja drewna i wyrobów z drewna (6,2%). Wśród
wyrobów tych działów szczególne znaczenie w produkcji krajowej zajmują okna, drzwi, ościeżnice i progi drewniane, stanowiąc
17,2% produkcji krajowej oraz tarcica (12,2% produkcji krajowej).
56
W branży drzewnej i meblarskiej funkcjonują m.in.: firma Szynaka
Meble z Lubawy (396,5 mln zł, 645 miejsce), i ZPU Prawda Sp z o.o.
(136,2 mln zł, 1659 miejsce) – producent mebli skrzyniowych i szkieletowych.
Podobnie jak w wyżej omówionych regionach, w województwie
lubelskim dominującą rolę w sprzedaży produktów przemysłowych odgrywa sprzedaż artykułów spożywczych i napojów, których udział w produkcji sprzedanej regionu stanowi 26,3%. Region
wyróżnia się produkcją bydła i cieląt (dostarcza 12,8 % produkcji
krajowej) oraz trzody chlewnej (6,4%), a także mąki (13,3%), serów
podpuszczkowych dojrzewających (8,9%) oraz serów świeżych
i twarogów (5,4%). Do najbardziej znaczących przedsiębiorstw
przemysłu spożywczego regionu należy Spółdzielnia Mleczarska
Spomlek z Radzynia Podlaskiego, która w 2009 r. osiągnęła przychody ze sprzedaży w wysokości 286,9 mln zł, co uplasowało ją
pod tym względem na 876 miejscu wśród wszystkich firm w całym
kraju oraz Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Krasnymstawie
(264,3 mln zł, 944 miejsce).
Poza tym stosunkowo duży udział w produkcji sprzedanej regionu stanowi produkcja mebli (7,3%), a w dalszej kolejności produkcja maszyn i urządzeń (6,2%). Wiodącym przedstawicielem branży
meblarskiej jest firma Meble – Black Red White Sp z o.o. z Biłgoraja,
która osiągnęła w roku 2009 przychody ze sprzedaży w wysokości
450,9 mln zł i uplasowała się na 568 miejscu wśród firm w Polsce.
W strukturze produkcji sprzedanej przemysłu województwa
świętokrzyskiego, także widoczna jest dominacja jednej z sekcji.
W jego przypadku jest nią produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych, która generuje 26,8% ogólnej wartości
produkcji sprzedanej. Do tej sekcji zalicza się m.in. produkcję szkła
i wyrobów ze szkła, płytek ceramicznych, cementu, wapna, gipsu
i wyrobów betonowych. Region świętokrzyski bogaty jest w surowce
naturalne, umożliwiające wytwórczość tych produktów. Występują
w nim zwłaszcza wapienie znajdujące zastosowanie w przemyśle
wapienniczym i cementowym, a także piaskowce i zlepieńce oraz
pokładu gipsu. Region dostarcza ponad połowę produkcji krajowej
wapna (53,7%) i znaczną część produkcji cementu (35,6%). Ponadto
57
jest znaczącym producentem tłuczenia kamiennego (27,0%), płytek
ceramicznych i płyt chodnikowych (26,0%) oraz szyb zespolonych
jednokomorowych (23,4%). Czołowym producentem cementu jest
Lafarge Cement SA z Małogoszczy, odnotowująca przychody ze
sprzedaży za 2009 r. na poziomie 1014,0 mln zł i znajdująca się na
274 miejscu w rankingu największych firm krajowych oraz ZPW
Trzuskawica SA (289,6 mln zł, 867 miejsce). Wśród głównych producentów krajowych płytek ceramicznych i ceramiki sanitarnej
znajduje się Cersanit SA w Kielcach (1415,2 mln zł, 215 miejsce)
i Ceramika Nowa Gala w Końskich (165,5 mln zł, 1397 miejsce).
W strukturze produkcji sprzedanej przemysłu wyróżnia się także produkcja wyrobów z metali, stanowiąca 10,6% ogólnej jej wartości oraz wytwarzanie i zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz
i wodę (10,1%), a w mniejszym stopniu wytwarzanie artykułów
spożywczych i napojów (8,6%). Czołowym producentem wyrobów
stalowych jest Celsa Huta Ostrowiec (2159,4 mln zł, 131 miejsce).
Największym wytwórcą i dystrybutorem energii elektrycznej jest
Elektrownia Połaniec (1823,1 mln zł, 160 miejsce). Wśród przedstawicieli producentów artykułów spożywczych wyróżnia się Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska Włoszczowa (222,5 mln zł, 1094
miejsce).
Region podkarpacki charakteryzuje się największym zróżnicowaniem pod względem dostarczanych wyrobów przemysłowych.
W strukturze produkcji sprzedanej przemysłu nie ma wyraźnie dominującego jednego działu. Województwo odznacza się w zakresie produkcji wyrobów gumowych i tworzyw sztucznych (12,8%
produkcji sprzedanej przemysłu), produkcji pojazdów samochodowych, przyczep i naczep (10,1%), produkcji wyrobów z metali
(8,8%) i produkcji wyrobów chemicznych (8,1%).
Do najznaczniejszych przedsiębiorstw w branży wyrobów gumowych i tworzyw sztucznych należą: T.C. Dębica SA, osiągająca
przychód ze sprzedaży w wysokości 1422,6 mln zł, co sytuuje ją
na 213 miejscu wśród krajowych firm i Stomil Sanok (390,2 mln zł,
658 miejsce). Wizytówką regionu podkarpackiego jest przemysł lotniczy, charakteryzujący się innowacyjnością i zastosowaniem wysokich technologii. Firmy tej branży tworzą Stowarzyszenie Grupy
58
Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego „Dolina Lotnicza”, w ramach którego funkcjonuje kilkadziesiąt firm. Największą z nich jest
Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego PZL Rzeszów (770,5 mln zł,
352 miejsce). Natomiast w branży wyrobów metalowych dominuje Huta Stalowa Wola – Huta Stali Jakościowych SA (242,4 mln zł,
1022 miejsce).
Uwagi końcowe
Wiodące sektory gospodarcze województw Polski Wschodniej
w dużym stopniu nawiązują do warunków naturalnych i występujących zasobów. Ponadto znaczącą rolę odgrywają tradycyjne gałęzie przemysłu. Wynika to z jednej strony z uwarunkowań przyrodniczych i krajobrazowych, a z drugiej z tradycji gospodarczych tych
obszarów. Omawiane województwa w niskim stopniu rozwijają się
w oparciu o nowoczesne działy gospodarki. Najbardziej zaawansowana pod tym względem jest gospodarka podkarpackiego.
Jednakże główne przedsiębiorstwa funkcjonujące w regionach
Polski Wschodniej, mimo, że często reprezentują tradycyjne branże gospodarki, odnoszą sukcesy na rynku i mają szanse rozwoju
w przyszłości. W świetle potrzeby rozwoju innowacyjności, często
postrzega się błędnie, że innowacyjne, zaawansowane technologicznie i konkurencyjne mogą być tylko firmy związane z wytwarzaniem nowoczesnych produktów i usług, np. teleinformatycznych.
Tymczasem przedsiębiorstwa z tzw. tradycyjnych branż, niejednokrotnie są innowacyjne w metodach i organizacji produkcji, a przede
wszystkim, co jest najistotniejsze, są dochodowe, efektywne i rozwojowe. Przykładem mogą być znane firmy mleczarskie z regionu podlaskiego i warmińsko-mazurskiego, które zmajoryzowały
polski rynek; firmy sektora budowlanego i ceramicznego w świętokrzyskim czy też firmy branży lotniczej z podkarpackiego.
Bardziej odporne na konkurencję i zmiany koniunktury gospodarczej są gospodarki o dużej dywersyfikacji działalności. Zatem
oprócz tradycyjnych dla regionów Polski Wschodniej sektorów,
należy także dążyć rozwoju innych dziedzin gospodarki. W do-
59
bie gospodarki opartej na wiedzy, wsparcie powinny uzyskać
zwłaszcza dziedziny, charakteryzujące się dużym zaangażowaniem wiedzy i wysokiej technologii. Nie należy bowiem zapominać, iż mimo wielu przytoczonych pozytywnych przykładów
dobrze rozwijających się i osiągających sukcesy na rynku przedsiębiorstw, regiony Polski Wschodniej tworzą grupę najsłabiej
rozwiniętych obszarów kraju.
Wiodące dziedziny gospodarcze województw kształtują się poprzez rozwój funkcjonujących w ich ramach przedsiębiorstw. Od
wzrostu efektywności i konkurencyjności firm, zależy pośrednio
rozwój i konkurencyjność całego regionu. A więc zadaniem pierwszoplanowym jest wsparcie funkcjonujących przedsiębiorstw oraz
stymulowanie powstawania nowych, poprzez realizowanie odpowiedniej polityki regionalnej i zapewnianie sprzyjającego otoczenia
biznesowego.
Bibliografia
Główny Urząd Statystyczny w Warszawie, www.stat.gov.pl
Kudełko J., Kierunki rozwoju regionów Polski, (w:) red. A. Prusek,
Nauki ekonomiczne wobec wyzwań współczesnej gospodarki światowej,
Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków
2010.
Polskie Przedsiębiorstwa. Lista 2000, Rzeczpospolita, 27 października 2010.
Rocznik statystyczny województw 2009, GUS, Warszawa 2009.
60
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Małgorzata Zielenkiewicz
MOŻLIWOŚCI DOSTOSOWANIA
SEKTORÓW ZMONOPOLIZOWANYCH
DO POTRZEB WSPÓŁCZESNYCH
GOSPODAREK I ZASAD RYNKOWYCH
NA PRZYKŁADZIE TRANSPORTU
KOLEJOWEGO W KRAJACH EEA
(POSSIBILITIES OF ADAPTATION
OF MONOPOLIZED SECTORS TO MODERN
ECONOMIES AND MARKET RULES BASED
ON EXAMPLE OF RAILWAY TRANSPORT
IN EEA COUNTRIES)
Streszczenie
W artykule poddano analizie instrumenty pobudzania konkurencji wykorzystywane w polityce transportowej krajów Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EEA) w odniesieniu do transportu
kolejowego. Transport kolejowy stanowi przykład sektora zmonopolizowanego, w przypadku którego nie sprawdzają się skrajne
rozwiązania (nacjonalizacja lub pozostawienie sektora bez żadnej
regulacji publicznej). Celem artykułu jest ocena skutków zastosowanych w stosunku do kolei instrumentów publicznych. Wykorzystane metody badawcze to analiza porównawcza oraz studia przypadków.
62
Summary The paper analyses instruments used in antimonopolistic policy in
European Economic Area (EEA) countries for solving problem of non
sufficient competition in railroad transport. Rail is an example of market with strong tendency to concentration. Neither free market policy nor nationalization of railroad transport didn’t solve this problem.
The aim of the paper is to present different public instruments used
in European transport policy and to analyze its results. The research
metods used in the paper are comparative analyses and case studies.
Słowa klucze: sektory zmonopolizowane, polityka transportowa, monopolizacja rynku, skutki nacjonalizacji kolei
Keywords: monopolized sectors, transport policy, market monopolization, the effects of the nationalization of railways
1. Wstęp
W gospodarce narodowej istnieją zarówno obszary reagujące
w sposób elastyczny na zmiany, wynikające z przemian gospodarczych, jak i takie, które bardzo trudno poddają się zmianom.
W teorii ekonomii znanym problemem są rynki o tendencjach do
wysokiej koncentracji. Monopolizacja rynku może wynikać także
z działań rządów. Kolej jest sektorem, w którym spotykają się zarówno niedoskonałości mechanizmu rynkowego, jak i błędy popełnione w polityce transportowej. Ze względu na swoją specyfikę
rynek transportu kolejowego jest podatny na procesy koncentracji
rynkowej. Dodatkowy problem w przypadku kolei stanowi fakt,
że tendencje do koncentracji zostały utrwalone nacjonalizacją i odgórnym narzuceniem monopolistycznej struktury rynku. Proces
transformacji w przypadku tego typu sektorów najczęściej oznacza
konieczność zmierzenia się z głęboko deficytowymi monopolami
państwowymi, co wiąże się z potrzebą wieloaspektowych reform.
W artykule analizowane są instrumenty polityki transportowej krajów Unii Europejskiej, Norwegii i Szwajcarii, stosowane w celu roz-
Małgorzata Zielenkiewicz – Możliwości dostosowania...
63
wiązania problemów związanych z niedostateczną konkurencją na
rynku transportu kolejowego. Wykorzystane metody badawcze to
systematyzacja, analiza porównawcza oraz studia przypadków.
2. Przyczyny występowania
niedostatecznej konkurencji
na rynku transportu kolejowego
Analizując historię kolei, można zauważyć, że problem monopolizacji rynku pojawił się w transporcie kolejowym bardzo wcześnie,
bo już w ciągu pierwszych kilkudziesięciu, lat od pojawienia się tej
technologii przewozów. Pierwotnie kolej była inicjatywą finansowaną ze środków prywatnych, a nowe połączenia budowano głównie na potrzeby obsługi kopalń węgla. Wraz z ekspansją transportu
kolejowego, przedsięwzięcia inwestycyjne traciły jednak charakter
działalności indywidualnej pojedynczych przedsiębiorców. W ich
miejsce pojawiały się coraz potężniejsze organizacje, skupiające kapitał, umożliwiający wybudowanie niezbędnych do realizacji przewozów elementów infrastruktury. Prawdziwe monopole zaczęły
jednak powstawać dopiero w wyniku nacjonalizacji kolei, która
w Europie przebiegała w latach 1879-1947. Przeprowadzano ją poprzez wykup prywatnych linii i przedsiębiorstw oraz przejmowanie
kontroli nad bankrutującymi podmiotami, w tym w ramach przepisów sekwestracyjnych, lub drogą wywłaszczenia1. Oddanie przedsiębiorstw pod pełną kontrolę państwa miało ograniczyć praktyki
nieuczciwej konkurencji i wykorzystywania dominującej pozycji.
W rzeczywistości jednak doprowadziło do powstania głęboko deficytowych przedsiębiorstw, pozbawionych motywacji do poprawy
jakości usług oraz racjonalnego gospodarowania zasobami2.
1 A. Wielkopolski: Zarys gospodarczych dziejów transportu. WKiŁ, Warszawa
1975, s. 222-242.
2 J. Engelhardt, W. Wardacki, P. Zaleski: Transport kolejowy. Organizacja,
gospodarowanie, zarządzanie. Kolejowa Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1995,
s. 19-20, 32-33 i 288.
64
Chociaż pełna monopolizacja rynków kolejowych była wynikiem
działań rządowych, to jednak trudno utrzymywać, że bez ingerencji
publicznej w sektorze tym nie występowałyby skłonności do koncentracji. Ma to związek ze specyfiką kosztów, których 50-70% stanowią koszty stałe, co przekłada się na malejące wraz ze wzrostem
pracy przewozowej przeciętne koszty całkowite (w związku z występującymi stale korzyściami skali często traktuje się koleje jako
monopole naturalne) oraz wysokimi barierami wejścia na rynek
(w tym wysokie koszty utopione)3.
3. Współczesna polityka pobudzania
konkurencji w sektorze kolejowym
Negatywne skutki nacjonalizacji kolei skłoniły kraje europejskie
do podjęcia prób przywrócenia zasad rynkowych w tym sektorze.
Wśród instrumentów wykorzystywanych współcześnie w celu pobudzania konkurencji na rynkach kolejowych można wyróżnić4:
• łagodzenie barier wejścia na rynek,
• odgórny podział przedsiębiorstwa monopolistycznego na kilka
mniejszych,
• wprowadzenie mechanizmu konkurencji o dostęp do rynku.
Pierwsze z wymienionych narzędzi polega na ograniczeniu barier administracyjnych oraz łagodzeniu kapitałowych poprzez ułatwianie dostępu do środków finansowych (korzystne warunki kredytowe, kredyty preferencyjne, ulgi podatkowe itp.), dzięki czemu
łatwiejsze staje się wejście na rynek.
Metoda druga polega na podziale przedsiębiorstwa monopolistycznego i jest uzasadniona w tych sytuacjach, kiedy można się
spodziewać, że powstałe w ten sposób przedsiębiorstwa rzeczywiście będą ze sobą konkurować, co często nie jest spełnione. Na3 P. Zalewski: Liberalizacja i prywatyzacja rynku usług kolejowych to merytorycznie błędne i niebezpieczne hasło. W: II Kongres Transportowy Translog 2003,
Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2003, s. 143-147.
4 N. Acocella: Zasady polityki gospodarczej. Wartości i metody analizy.
WN PWN, Warszawa 2002, s. 275-280.
65
rzędzie to nie rozwiązuje problemu rynków, na których z powodu
minimalnej efektywnej skali produkcji istnienie na rynku większej
liczby podmiotów nie jest możliwe. W takich przypadkach odgórne
wymuszanie konkurencji zawodzi, ponieważ przedsiębiorstwa nie
są w stanie utrzymać się na rynku. Na rynkach kolejowych stosuje się jednak odgórne podziały, jednak nie tyle w oczekiwaniu na
konkurencję między powstałymi w ten sposób przedsiębiorstwami,
ile w celu oddzielenia funkcji zarządu i eksploatacji infrastruktury.
Kiedy oddzieli się te dwie funkcje, kwestia monopolu naturalnego
dotyczy już tylko infrastruktury, nie zaś działalności przewozowej.
Dzieje się tak, ponieważ przewoźnicy nie muszą budować i utrzymywać własnej infrastruktury, tyko wspólnie użytkują już istniejącą, na której konkurują ze sobą5.
Trzecia metoda polega na kontraktowaniu przedsiębiorstwa,
które ma obsługiwać rynek. Jest to tzw. konkurencja Demsetza6,
w której nie chodzi o samą konkurencję na rynku, ale na konkurowanie o dostęp do tego rynku. Stanowi ona rozwiązanie problemu rynków, gdzie specyfika kosztów sprawia, że na rynku może
działać jedynie niewiele, a w skrajnych przypadkach tylko jedno
przedsiębiorstwo. Kontrakt na obsługę rynku otrzymuje przedsiębiorstwo, które zaoferuje najniższą cenę i spełnia wszystkie wymogi jakościowe stawiane w konkursie7. Teoretycznie zwycięzca
konkursu ma również bodziec do dotrzymywania warunków kontraktu, ponieważ kontrakty takie są zawierane na pewien okres, po
upływie którego rozpisuje się nowy konkurs, podmiot musi zatem
wywiązywać się ze zobowiązań, jeżeli chce nadal obsługiwać rynek. Skuteczność kontraktowania może jednak obniżać zawieranie między uczestnikami konkursu porozumień oraz ograniczony
dostęp przedsiębiorstw nowych, które nie mają jeszcze doświad5 D. Biggar: When should regulated companies be vertically separated, in:
The Anticompetitive Impact of Regulation. Edited by G. Amato and L. L. Laudati,
Edward Elgar, Chetenham/Northampton 2001, s. 175.
6 H. Demsetz: Why Regulate Utilities? “Journal of Law and Economics” 1968,
no. 11 (1).
7 Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce. Pod red. D. Kopycińskiej,
Katedra Mikroekonomii, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2006, s. 67.
66
czenia w obsłudze danego rynku (jeżeli wymogiem kontraktu jest
doświadczenie w branży). Żeby kontraktowanie dało oczekiwany
rezultat, powinna istnieć wystarczająco duża grupa kandydatów
do obsługi rynku oraz wysokie koszty zmowy8. Warunki te są tym
trudniejsze do spełnienia, im wyższych kosztów utopionych wymaga działalność, której dotyczy konkurs. W takich sytuacjach proponuje się rozpisanie konkursu jedynie na prowadzenie działalności w oparciu o istniejący już majątek trwały, którego właścicielem
może być państwo lub niezależny podmiot9.
Współczesna polityka transportowa Unii Europejskiej (a także
Norwegii i Szwajcarii, które przyjęły takie same rozwiązania) to
kombinacja powyższych narzędzi w postaci liberalizacji dostępu
do rynku i licencjonowania przedsiębiorstw oraz oddzielenie zarządzania infrastrukturą od działalności przewozowej.
Proces liberalizacji zapoczątkowała dyrektywa 91/440/EWG,
której cel określono jako „ułatwienie dostosowania kolei Wspólnoty
do potrzeb jednolitego rynku oraz zwiększenie efektywności tego
sektora”10. Znalazły się w niej zapisy o konieczności urynkowienia
kolei, rozdziału funkcji zarządu i eksploatacji infrastruktury, uzdrowienia finansów przedsiębiorstw kolejowych i otwarcia rynków
przewozów międzynarodowych. Bardziej szczegółowe kwestie doprecyzowano w tzw. trzech pakietach kolejowych11:
• pakiet pierwszy wydano w 2001 roku (dyrektywy 2001/12/WE,
2001/13WE, 2001/14/WE, 2001/16/WE),
• pakiet drugi w 2004 roku (dyrektywy 2004/51/WE, 2004/50/
WE, 2004/49/WE, decyzja 881/2004),
• pakiet trzeci natomiast w 2007 roku (dyrektywy 2007/58/WE,
2007/59/WE, rozporządzenia 1370/2007/WE, 1371/2007/WE).
Należy zauważyć, że licencje i kontrakty stosowane w UE nie
odpowiadają kontraktowaniu w rozumieniu Demsetza, tylko służą
8 R. H.Frank: Mikroekonomia jakiej jeszcze nie było. Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2007, s. 466-467.
9 Regulacyjna rola państwa..., s. 67.
10 Dyrektywa Rady z dnia 29 lipca 1991 r. w sprawie rozwoju kolei wspólnotowych (91/440/EWG), Dz.U. L 237 z 24.08.1991, s. 25-28.
11 http://ec.europa.eu/transport/rail/.
67
poprawie bezpieczeństwa i są wydawane nie jednemu przedsiębiorstwu, ale każdemu, które spełni odpowiednie wymogi.
4. Efekty polityki pobudzania
konkurencji w sektorze kolejowym
krajów EEA
Proces wdrażania reformy kolejowej w poszczególnych krajach
przebiegał w różny sposób. Przyjęto dwa podstawowe modele
przekształceń: pełne rozbicie dawnego monopolisty państwowego na niezależne przedsiębiorstwa (zarządcę infrastruktury oraz
przewoźnika lub kilku przewoźników) lub model holdingowy,
gdzie przedsiębiorstwa zajmujące się zarządem i eksploatacją infrastruktury funkcjonują jako spółki-córki. Najwcześniej na wdrożenie reformy zdecydowano się w Szwecji (1988 rok), na początku
lat 90. koleje zreformowano również w Wielkiej Brytanii i Niemczech. W Wielkiej Brytanii zdecydowano się także na daleko idącą
prywatyzację (w tym infrastruktury, którą powierzono sprywatyzowanej spółce Railtrack) oraz znaczące rozdrobnienie przedsiębiorstw (utworzono ich około 100). Na prywatyzację infrastruktury
zdecydowała się również Estonia. W pozostałych przypadkach infrastrukturę pozostawiono w rękach państwa, natomiast własność
prywatną dopuszczono jedynie w sferze przewozów12.
W Wielkiej Brytanii, 10 lat po sprywatyzowaniu, rząd wykupił infrastrukturę kolejową od spółki Railtrack, która w 2002 roku
ogłosiła upadłość. W założeniu dochody Railtrack miały pochodzić
z wpływów za udostępnianie linii kolejowych i wynajem stacji. System opłat w transporcie pasażerskim podlegał regulacjom (stawki
ustalono na poziomie o kilka procent wyższym od jednostkowych
kosztów zmiennych i stałych) w przewozach towarowych, nato12 J. Ostaszewicz: Pionowa dekoncentracja kolei brytyjskich. Sukces czy niepowodzenie? „Biuletyn Informacyjny Głównej Biblioteki Komunikacyjnej” 2005,
nr 07-8 oraz J. Engelhardt, W. Wardacki, P. Zalewski, op. cit., s. 22-24.
68
miast opierał się na negocjacjach. Okazało się jednak, że inwestycje
Railtrack w infrastrukturę nie są wystarczające, żeby zapewnić odpowiednią ich jakość i bezpieczeństwo; doszło do kilku wypadków
spowodowanych złym stanem torów, notowania giełdowe Railtrack spadły, a przedsiębiorstwo zaczęło przynosić straty. Z drugiej
strony przedsiębiorstwo nie mogło samodzielnie zamykać deficytowych odcinków sieci kolejowej, a czas wydawanych koncesji był
krótszy od okresu amortyzacji inwestycji, co wytyka się jako błąd
w systemie przyjętym w Wielkiej Brytanii13. Następcą Railtrack
została spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Network Rail.
Wprawdzie jest to spółka prywatna, jednak ściśle nadzorowana
przez rząd14.
W Estonii istnieją dwa przedsiębiorstwa, które zarówno zarządzają infrastrukturą, jak i prowadzą działalność przewozową. Po
przekształceniu w 1997 roku narodowego przewoźnika z przedsiębiorstwa państwowego w spółkę 66% udziałów EVR stało się
własnością Baltic Rail Service (BRS), natomiast Edelaraudtee Ltd.
sprzedano brytyjskiej spółce GB Railways. Również tutaj wycofano się jednak z pełnej prywatyzacji. Rząd odkupił udziały w EVR
w latach 2006-2007 i obecnie przedsiębiorstwo stanowi w 100% własność skarbu państwa15. Po otwarciu rynku kolejowego w 2004 roku
(wcześniej był otwarty tylko częściowo: ustawa prywatyzacyjna narzucała wymóg udostępniania operatorom zewnętrznym 20% zdolności przepustowej sieci) doszło do konfliktu pomiędzy EVR i jego
największym konkurentem Spacecom. Reprezentanci Spacecom
twierdzili, że opłaty za dostęp do infrastruktury były pięciokrotnie
wyższe od rzeczywistych kosztów ponoszonych przez EVR. Sprawa trafiła do sądu, a EVR i Spacecom zaczęły nawzajem utrudniać
13 Wpływ procesów demonopolizacji i konsolidacji w transporcie na sprawność
i efektywność jego funkcjonowania. Pod red. W. Paprockiego i J. Pieriegud, Szkoła
Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005, s. 109.
14 J. Ostaszewicz, Prywatyzacja kolei – dobrodziejstwo czy przekleństwo? Doświadczenia
W. Brytanii - bilans 10-lecia, „Biuletyn Informacyjny Głównej Biblioteki Komunikacyjnej”
2007, nr 4.
15 http://ec.europa.eu/transport/rail/countries/ee/doc/erail7-estonia-sum.pdf
i http://www.evr.ee/?id=1307.
69
ruch swoich pociągów. Doszło do aresztowań, a wśród polityków
rozpoczęła się debata nad potrzebą powierzenia infrastruktury niezależnemu przedsiębiorstwu, a także głosy o ponownej nacjonalizacji EVR. Nie był to jedyny powód. Po otwarciu rynku obawiano
się zdominowania rynku kolejowego przez przedsiębiorstwa rosyjskie i w związku z tym utraty kontroli nad nim. W 2005 roku przydzielanie zdolności przepustowej przekazano estońskiemu inspektorowi kolejowemu RI, który zaproponował nowe stawki dostępu,
a w 2006 roku zdecydowano o wykupieniu udziałów EVR16.
W przypadku obu krajów prywatyzacja infrastruktury nie zakończyła się sukcesem. Niekoniecznie oznacza to, że takie rozwiązanie nie
jest możliwe, niemniej, jak wykazują przytoczone przykłady, łatwo
o popełnienie błędów przy przeprowadzaniu procesu prywatyzacji,
np. w postaci niewystarczających zachęt do zapewniania bezpieczeństwa. Poza czynnikami ekonomicznymi odgrywają rolę także uwarunkowania polityczne (Estonia). Zatem, dotychczasowe doświadczenia nie pozwalają na stwierdzenie, że sektor prywatny radzie sobie
lepiej od instytucji publicznych w dostarczaniu infrastruktury.
Reforma w pozostałych krajach przyniosła bardzo zróżnicowane
efekty. Z punktu widzenia pobudzania konkurencji, najważniejsze
z oczekiwanych rezultatów dotyczyły wzrostu liczby przewoźników na rynku oraz wzrostu wielkości przewozów kolejowych oraz
udziału tej gałęzi transportu w przewozach ogółem.
Pierwszy z wymienionych efektów na ogół udało się osiągnąć,
o czym mogą świadczyć17:
– Wzrost liczby licencji wydawanych przewoźnikom kolejowym –
w 2009 roku było ich średnio o 19% więcej, niż w trzy lata wcześniej; najwięcej wydano ich w Niemczech, Polsce, Wielkiej Brytanii i we Włoszech.
16 P. Stefek: Estonia – cold war on rails? “Railvolution” 2005, nr 6, s. 56-58.
Wszystkie analizy na podstawie danych: European Commission (EC), United
Nations Economic Commission for Europe (UNECE), Organisation for Economic
Co-operation and Development (OECD), The European Railway Agency (ERA),
The Community of European Railway and Infrastructure Companies (CER),
The International Transport Forum (ITF/ECMT), Union Internationale des Chemins
de Fer (UIC).
17 70
– Wzrost udziału nowych przedsiębiorstw w rynkach narodowych. Najwyższy udział nowych przedsiębiorstw w przewozach ładunków występuje w krajach, które zdecydowały się na
prywatyzację, czyli w Estonii i Wielkiej Brytanii oraz w Szwecji
(kraj, który wdrożył reformę kolejowa jako pierwszy). Wysoki
wynik uzyskała także Rumunia. W krajach tych udział nowych
przedsiębiorstw w rynku przewozów ładunkowych kształtuje
się na poziomie 40-50%. Na kolejnych miejscach znajduje się Holandia, Polska, Niemcy, Norwegia i Szwarcaria, gdzie udział ten
to ponad 20%. Kilkunastoprocentowy udział nowych przewoźników odnotowały Węgry, Bułgaria, Austria i Włochy. Niewielki, nieprzekraczający 10%, odsetek nowych podmiotów można
zauważyć jeszcze w przypadku Francji, Łotwy, Belgii, Hiszpanii, Słowacji, Danii i Czech. W pozostałych przypadkach można
mówić o braku jakiejkolwiek konkurencji.
– Spadek udziału dominujących przedsiębiorstw w kolejowych
przewozach ładunków ogółem, wykonywanych na terenie EEA
z blisko 100% do poziomu 82% (mierzony pracą przewozową).
Jednak można zaobserwować także negatywne zjawiska, do których należy zaliczyć:
– Obecność na każdym rynku dominującego przewoźnika, obsługującego co najmniej 50% rynku, a w niektórych przypadkach
pełnych monopoli.
– Brak zmiany w udziale dominujących przedsiębiorstw, w kolejowych przewozach pasażerskich ogółem (mierzonych pracą
przewozową) wykonywanych na terenie EEA. Udział narodowych kolei w rynku EEA utrzymuje się na poziomie około 95%.
– Duże zróżnicowanie efektów wprowadzenia reform, w odniesieniu do pracy przewozowej dominującego przedsiębiorstwa.
W niektórych przypadkach reforma spowodowała zmniejszenie pracy przewozowej dominującego przedsiębiorstwa (Czechy, Irlandia, Luksemburg, Rumunia, Słowacja, Norwegia).
W innych krajach w początkowym okresie działalności w nowej formie organizacyjno-prawnej praca przewozowa uległa
obniżeniu, po czym nastąpił wzrost (Bułgaria, Finlandia, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Luksemburg, Polska, Rumunia). Są
71
również przypadki, kiedy od chwili zmiany formy organizacyjnej przewoźnicy zaczęli od razu poprawiać wyniki, osiągane
w pracy przewozowej (Dania, Estonia, Niemcy, Łotwa, Portugalia, Słowenia, Szwajcaria).,
– Fuzje i przejęcia. Analiza zachowań przedsiębiorstw kolejowych
wykazuje, że utrzymanie się na rynku dla mniejszego przedsiębiorstwa w dłuższej perspektywie jest trudne. Prędzej, czy później przedsiębiorstwa dokonują fuzji lub są wykupywane przez
większych przewoźników, na ogół zagraniczne koleje narodowe.
– Lokalne znaczenie większości przewoźników oraz duży odsetek
licencjonowanych przedsiębiorstw, które nie podejmują działalności (np. w Polsce około połowa licencjonowanych przedsiębiorstw nie wykonuje przewozów kolejowych).
Wzrost konkurencji teoretycznie powinien przynieść wzrost
wielkości przewozów kolejowych oraz wzrost ich udziału w transporcie ogółem. Tymczasem na przestrzeni lat 1991-2010 udział transportu kolejowego, w obsłudze przewozów zarówno towarowych,
jak i pasażerskich nieznacznie się obniżył. Nie wynika to ze spadku
pracy przewozowej w transporcie kolejowym (wykazuje ona tendencję wzrostową), ale z większej dynamiki przewozów wykonywanych innymi gałęziami transportu. Tempo wzrostu pracy przewozowej w transporcie kolejowym było niższe zarówno od tempa
wzrostu PKB, jak i tempa wzrostu pracy przewozowej, w gałęziach
transportu lądowego. Nie jest to zgodne z celem reformy kolejowej.
Należy jednak zauważyć, że nastąpiło zahamowanie spadku pracy
przewozowej (na przestrzeni lat 1980-1990 spadla ona w 27 krajach
obecnej UE o prawie 20%) oraz że w wielu krajach dynamika przewozów kolejowych znacząco odbiega od średniej, np. w Holandii
wielkość przewozów ładunków od początku lat 90. wzrosła prawie 2,5-krotnie, podczas gdy w Irlandii przewozi się koleją już tylko około 20% tego, co w roku 1991. Tak duża rozpiętość wyników
świadczy o dużej nieprzewidywalności skutków reformy, a ściślej
o wpływie bardzo różnorodnych czynników, nie ujętych w reformie
na rezultaty mierzone pracą przewozową i udziałem kolei w systemie transportowym.
72
5. Wnioski
Przeprowadzone badanie pozwala stwierdzić, że na rynku transportu kolejowego pojawiły się oznaki konkurencji, jednak jej poziom
jest wciąż niski, a efekty reformy bardzo zróżnicowane. Ponadto,
istnieje ryzyko zdominowania w przyszłości rynku przez kilku
najsilniejszych przewoźników (z powodu fuzji i przejęć). Z punktu widzenia budżetu państwa nie jest korzystne, kiedy eksploatację
przejmuje zagraniczny przewoźnik, a obowiązek dostarczania infrastruktury nadal obciąża budżet państwa (co jest istotne dla Polski
jako kraju będącego obszarem zainteresowania kolei niemieckich).
Nie jest również korzystne ograniczanie w jakikolwiek sposób przewozów kolejowych ze względu na potrzebę tworzenia struktury
gałęziowej transportu, która minimalizowałaby koszty zewnętrzne
transportu (w przypadku transportu kolejowego są one znacząco
niższe od kosztów zewnętrznych transportu samochodowego), a do
tego mogłaby prowadzić polityka ochrony narodowego monopolisty przed konkurencją. W związku z powyższymi zależnościami
i konfliktami celów polityki transportowej konieczne staje się koordynowanie działań i przyjmowanie priorytetów uwzględniających
uwarunkowania gospodarcze i instytucjonalne danego kraju. Służyć temu może np. urealnieniu opłat za udostępnianie infrastruktury (tak, żeby odzwierciedlały koszty jej dostarczenia i umożliwiły
zmniejszenie dotacji z budżetu) skoordynowane z usprawnienieniem procesu jej zarządu. W krajach, w których problem niedoinwestowania infrastruktury jest znaczący, a możliwości budżetowe
niewielkie, rozwiązanie może stanowić również zwiększenie wysiłków na rzecz poszukiwania prywatnych partnerów do realizowania projektów rozwoju sieci kolejowej. Bardzo istotną kwestią jest
także fakt, że dla cen i wielkości przewozów na rynkach kolejowych
znaczenie ma nie tylko konkurencja wewnątrzgałęziowa, ale także
międzygałęziowa, a w związku z tym harmonizacja zasad konkurencji w obrębie całego systemu transportowego.
Przykład transportu kolejowego obrazuje jak trudnym zadaniem
jest przywracanie zasad rynkowych w obszarach, w których istnieją
zarówno rynkowe (bariery wejścia na rynek i minimalna efektyw-
73
na skala produkcji), jak i nierynkowe (nacjonalizacja) przyczyny
niedostatecznej konkurencji. Zmusza to do poszukiwania dalszych
rozwiązań, które zapobiegłyby negatywnym zmianom w strukturze gałęziowej transportu oraz poprawiły efektywność funkcjonowania sektora kolejowego.
Wykaz literatury
1. Acocella N.: Zasady polityki gospodarczej. Wartości i metody
analizy. WN PWN, Warszawa 2002.
2. Biggar D.: When should regulated companies be vertically separated, in: The Anticompetitive Impact of Regulation. Edited by
G. Amato and L. L. Laudati, Edward Elgar, Chetenham/Northampton 2001.
3. Demsetz H.: Why Regulate Utilities? “Journal of Law and Economics” 1968, no. 11 (1).
4. Dyrektywa Rady z dnia 29 lipca 1991 r. w sprawie rozwoju kolei wspólnotowych (91/440/EWG), Dz.U. L 237 z 24.08.1991,
s. 25-28.
5. Engelhardt J., Wardacki W., Zaleski P.: Transport kolejowy.
Organizacja, gospodarowanie, zarządzanie. Kolejowa Oficyna
Wydawnicza, Warszawa 1995.
6. Frank R. H.: Mikroekonomia jakiej jeszcze nie było. Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007.
7. Ostaszewicz J.: Pionowa dekoncentracja kolei brytyjskich. Sukces czy nie powodzenie? „Biuletyn Informacyjny Głównej Biblioteki Komunikacyjnej” 2005, nr 07-8.
8. Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce. Pod
red. D. Kopycińskiej, Katedra Mikroekonomii, Uniwersytet
Szczeciński, Szczecin 2006.
9. Stefek P.: Estonia – cold war on rails? “Railvolution” 2005, nr 6.
10. Wielkopolski A.: Zarys gospodarczych dziejów transportu,
WKiŁ, Warszawa 1975.
11. Witryny internetowe instytucji: European Commission (EC),
United Nations Economic Commission for Europe (UNECE),
74
Organisation for Economic Co-operation and Development
(OECD), The European Railway Agency (ERA), The Community of European Railway and Infrastructure Companies (CER),
The International Transport Forum (ITF/ECMT), Union Internationale des Chemins de Fer (UIC).
12. Wpływ procesów demonopolizacji i konsolidacji w transporcie na sprawność i efektywność jego funkcjonowania. Pod red.
W. Paprockiego i J. Pieriegud, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005.
13. Zalewski P.: Liberalizacja i prywatyzacja rynku usług kolejowych to merytorycznie błędne i niebezpieczne hasło, w: II Kongres Transportowy Translog 2003, Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2003.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Anna Pyka
FINANSOWANIE ZOBOWIĄZAŃ
HANDLOWYCH JEDNOSTEK SAMORZĄDU
TERYTORIALNEGO
FINANCING OF TRADE RECEIVABLES
ON LOCAL GOVERNMENT UNITS
Streszczenie
Klasyczną formą finansowania obcego bieżących potrzeb jednostek samorządu terytorialnego (JST), jak również ich rozwoju
lokalnego i regionalnego, jest kredyt (pożyczka). Jednak ta forma
finansowania obwarowana jest pewnymi obostrzeniami prawnymi. Chodzi o ustawowe limity zadłużenia oraz konieczność opiniowania przez Regionalną Izbę Obrachunkową uchwał organów
stanowiących o zaciągnięciu kredytu/pożyczki. Dlatego też rynek finansowy oferuje szereg innych elastycznych form pozyskiwania kapitału obcego na realizację bieżących zadań, jak i rozwój jednostek samorządowych, które nie podlegają restrykcjom
towarzyszącym kredytom. Do nich zalicza się m.in. finansowanie
zobowiązań handlowych JST przez banki, co może przybierać
formę wykupu wierzytelności przedsiębiorstw od jednostek samorządu terytorialnego z wydłużonym okresem finansowania.
Celem artykułu jest omówienie istoty i rodzajów bankowego wykupu wierzytelności przedsiębiorstw od jednostek samorządu
terytorialnego oraz wskazanie korzyści towarzyszących tej formie finansowania zarówno dla JST, jak i przedsiębiorców, którzy
świadczą usługi dla JST.
76
Summary
The traditional form of financing the GL’s current needs and
investments in local and regional development is the loan (bank
or other). However, that form involves certain legal restrictions such
as the statutory debt limits and the obligatory opinion of the Regional Accounting Chamber on the resolution of the decision-making body to take out a loan. For that reason the financial market
is offering a number of other flexible forms of financing for local
government units that do not fall subject to the restrictions of bank
loans. One such form is financing of trade payables of local government units by banks, which described as the discounting of businesses’ receivables on local government units. The aim of this article
has been to present the essence of the bank discounting of GL receivables and to indicate the benefits of that form of financing for both
the local government units and the businesses that provide their
services to them.
Słowa klucze: finanse publiczne , autonomia samorządu terytorialnego, zobowiązania handlowe jednostek samorządu terytorialnego, bankowy wykup wierzytelności,
Key words: public finance, the autonomy of local government,
commercial liabilities of local governments, the bank debts redemption,
1. Wstęp
Jednym z przejawów samodzielności i niezależności jednostek
samorządu terytorialnego (gmin, powiatów, województw, miast na
prawach powiatu) od administracji rządowej jest duża autonomia
w zakresie gospodarki finansowej, a w tym wyboru obcych źródeł
finansowania. Klasyczną formą finansowania obcego bieżących
potrzeb jednostek samorządu terytorialnego (JST), jak również ich
rozwoju lokalnego i regionalnego, jest kredyt (pożyczka). Jednak finansowanie jednostek samorządowych przy wykorzystaniu kredytu (pożyczki) jest obwarowane pewnymi obostrzeniami prawnymi,
Anna Pyka – Finansowanie zobowiązań handlowych...
77
które narzuca Ustawa o finansach publicznych.1 Chodzi o ustawowe limity zadłużenia oraz konieczność opiniowania przez Regionalną Izbę Obrachunkową uchwał organów stanowiących o zaciągnięciu kredytu/pożyczki. Dlatego też rynek finansowy oferuje
szereg innych elastycznych form pozyskiwania kapitału obcego na
realizację bieżących zadań, jak i rozwój jednostek samorządowych,
które nie podlegają restrykcjom towarzyszącym kredytom. Do nich
zalicza się m.in. finansowanie zobowiązań handlowych JST przez
banki, co określane jest jako wykup wierzytelności przedsiębiorstw
od jednostek samorządu terytorialnego. Celem artykułu jest omówienie istoty i rodzajów bankowego wykupu wierzytelności przedsiębiorstw od jednostek samorządu terytorialnego oraz wskazanie
korzyści towarzyszących tej formie finansowania zarówno dla JST,
jak i przedsiębiorców, którzy świadczą usługi dla JST.
2. Zobowiązania handlowe
jednostek samorządu terytorialnego
a bankowy wykup wierzytelności
przedsiębiorstw od JST
Bankowe finansowanie zobowiązań handlowych JST lub inaczej:
wykup wierzytelności przedsiębiorstw od JST to alternatywna dla
klasycznego kredytu forma finansowania zarówno JST, jak i przedsiębiorstw. Ta forma finansowania oparta jest o zobowiązania handlowe JST (wierzytelności handlowe przedsiębiorstw) wynikające
z umów kupna/sprzedaży towarów i usług oraz zobowiązania JST
z kontraktów inwestycyjnych (np. na roboty budowlane).2
1 Zob. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz.U. z 24 września 2009 Nr 157 poz. 1240; Przepisy wprowadzające ustawę o finansach publicznych, Dz.U. Nr 157, poz. 1241.
2 Według przepisów Kodeksu cywilnego wierzytelności nie są pojęciem zdefiniowanym, jednak ściśle łączą się z pojęciem zobowiązań (art. 353, §1 Kodeksu
Cywilnego). Ogół wierzytelności można podzielić na handlowe, wekslowe leasingowe, kredytowe, a te rodzaje wierzytelności klasyfikować można jako wierzytelności
78
Dla przedsiębiorstwa jako dostawcy (wykonawcy usług) odroczone terminy regulowania zobowiązań po stronie JST oznaczają
zwiększony poziom należności, a to rodzi konieczność znalezienia dodatkowych źródeł umożliwiających ich sfinansowanie lub
zastosowania instrumentów umożliwiających ich spieniężenie.
Z kolei dla JST spłata zobowiązań nie zawsze jest rozłożona na
wystarczająco długi okres, dopasowany do możliwości finansowych JST. Dlatego zarówno dla przedsiębiorstwa, jak i JST istnieje rozwiązanie w postaci wykupu przez bank niewymagalnych
zobowiązań JST udokumentowanych fakturami. Taka forma finansowania zakłada osiągnięcie korzyści przez obydwie strony
transakcji. Dla przedsiębiorstwa – dostawcy (usługodawcy) ta
forma finansowania umożliwia zamianę na gotówkę wierzytelności z odroczonym terminem płatności przysługujących mu od
JST, natomiast dla JST oznacza uzyskanie wydłużonego okresu
finansowania (przy wykupie wierzytelności z wydłużonym okresem finansowania).
Wykup wierzytelności jako forma finansowania kontrahentów JST (dostawców, usługodawców) może mieć charakter wykupu wierzytelności bez regresu (bezwarunkowy) oraz wykupu
wierzytelności z regresem (warunkowy). Wykup wierzytelności
bez regresu oznacza dyskontowanie wierzytelności z przejęciem
ryzyka wypłacalności JST, czyli bez możliwości pełnego regresu
w stosunku do podawcy wierzytelności w przypadku, gdy JST nie
zapłaci w terminie. Z kolei wykup wierzytelności z regresem oznacza dyskontowanie wierzytelności bez przejęcia ryzyka wypłacalności JST, z możliwością pełnego regresu w stosunku do podawcy wierzytelności, w przypadku, gdy JST nie zapłaci w terminie.
W praktyce gospodarczej w odniesieniu do wykupu wierzytelności
przedsiębiorstw od JST zastosowanie ma w szczególności wykup
istniejące i przyszłe, wymagalne i niewymagalne, przedawnione i nieprzedawnione, pieniężne i niepieniężne, podzielne i niepodzielne itd. (szerzej: K. Frączkiewicz:
Skup i sprzedaż wierzytelności przez banki, Wyd. Promotor, Warszawa 2008, s. 46-48,
J. Mojak: Obrót wierzytelnościami, wyd. 2, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis,
Warszawa 2004, s. 15-17 oraz).
79
bez regresu do podawcy wierzytelności (o czym szerzej w dalszej
części artykułu).3
Wykup wierzytelności przedsiębiorstw od JST może być także
formą finansowania samych JST. Ma to miejsce w przypadku, gdy
wykupowi towarzyszy tzw. wydłużony okres finansowania (dodatkowy kredyt kupiecki). Wykup wierzytelności z wydłużonym
okresem finansowania polega na finansowaniu wierzytelności przedłużonym za zgodą dłużnika (JST) o ustalony z góry i zdefiniowany
w umowie okres (najczęściej nie dłuższy niż 180 dni).
3. Finansowanie jednostek
samorządu terytorialnego
i ich kontrahentów poprzez
dyskontowanie wierzytelności
i wykup wierzytelności z wydłużonym
okresem finansowania
Przedsiębiorcy (zbywcy) realizujący zamówienia publiczne
mogą zwrócić się do banku z prośbą o klasyczny wykup wierzytelności z odroczonym terminem płatności, przysługujących im od
dłużników, tj. JST w ramach podpisanych umów. Wykup ten dokonywany jest na podstawie umowy podpisanej pomiędzy bankiem
a zbywcą, natomiast zgoda JST jako dłużnika na cesję wierzytelności na bank ma formę jednostronnego potwierdzenia dłużnika,
będącego załącznikiem do umowy. W wyniku nabycia wierzytelności bank staje się wierzycielem JST, a spłata wierzytelności odbywa się na rachunek wskazany przez bank. Zawarcie umowy przelewu wierzytelności powoduje, że zmienia się osoba wierzyciela,
jednakże sama wierzytelność nie podlega żadnym zmianom (wraz
3 A. Pyka: Bankowy wykup wierzytelności handlowych w finansowaniu przedsiębiorstwa [w:] Finansowe uwarunkowania rozwoju organizacji gospodarczych. Teoria i praktyka
budżetowania, red. W. Szczęsny, J. Turyna, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 303.
80
z wierzytelnością przechodzą na bank wszelkie związane z wierzytelnością prawa, takie jak roszczenia o zaległe odsetki, zabezpieczenia wierzytelności czy też prawo do dalszego przelewu wierzytelności).4 Koszty finansowania ponoszone są przez zbywcę (koszty
dyskonta naliczane i pobierane z góry za cały okres finansowania).
Schemat transakcji wykupu wierzytelności przedsiębiorstw od JST
z dyskontem przedstawia rysunek 1.5
Wykup wierzytelności przedsiębiorstw od JST może być realizowany także z udzieleniem przez bank tzw. wydłużonego okresu
finansowania. Oznacza on dodatkowy kredyt kupiecki, który jest
udzielany JST przez bank.6
4 I. Heropolitańska, P. Kawaler, A. Kozioł: Skup i sprzedaż wierzytelności przez
banki, Warszawa 2000, s. 32.
5 Szerzej o dyskontowaniu faktur: J. Holliwell: Ryzyko finansowe. Metody identyfikacji i zarządzania ryzykiem finansowym, Wyd. LIBER, Warszawa 2001, s. 176-181.
6 Wykup wierzytelności z wydłużonym okresem finansowania „rekompensuje” zakaz zmian postanowień (np. wydłużenie terminu płatności dla JST) zawartych
w umowie z wykonawcą wyłonionym w postępowaniu przetargowym, które narzuca Prawo
Zamówień Publicznych. Art. 144 ust. 1 Ustawy z dnia 29 stycznia 2004 Prawo Zamówień
Publicznych (Dz. U. 2007 Nr. 223 poz 1655 z późn zm.) brzmi: „Zakazuje się zmian postanowień zawartej umowy w stosunku do treści oferty, na podstawie której dokonano wyboru
wykonawcy.”
81
Rys. 1. Transakcja wykupu wierzytelności przedsiębiorstw od
JST z dyskontem
Chart. 1. Transaction of discounting businesses’ receivables on
local government units
Źródło: A. Pyka: Bankowy wykup wierzytelności handlowych w finansowaniu
przedsiębiorstwa [w:] Finansowe uwarunkowania rozwoju organizacji gospodarczych.
Teoria i praktyka budżetowania, red. W. Szczęsny, J. Turyna,
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 305.
Taki mechanizm finansowania oznacza dla zbywcy brak konieczności szukania i angażowania dodatkowych środków finansowych, dla wydłużenia udzielanego kredytu kupieckiego oraz
brak konieczności ponoszenia kosztów finansowych z tego tytułu.
Wykup dokonywany jest na podstawie umowy podpisanej pomiędzy bankiem a zbywcą, natomiast JST potwierdza terminy spłaty
w wydłużonym okresie finansowania, w harmonogramie spłat, stanowiącym załącznik do umowy.
82
Rys. 2. Schemat transakcji wykupu wierzytelności przedsiębiorstw od JST z wydłużonym okresem finansowania dla JST
Chart. 2. Transaction of discounting businesses’ receivables on
local government units with extended financing
W przypadku tej transakcji koszty finansowania ponoszone są
przez JST (koszty wydłużonego okresu finansowania naliczane
i pobierane miesięcznie lub kwartalnie z dołu w całym okresie finansowania). Schemat transakcji wykupu wierzytelności przedsiębiorstw od JST z wydłużonym okresem finansowania przedstawia
rysunek 2.
Zarówno wykup wierzytelności przedsiębiorstw od JST z dyskontem, jak i wykup wierzytelności z wydłużonym okresem finansowania umożliwiają jednostkom samorządowym na rozłożenie spłaty
zobowiązań na długi okres dopasowany do ich możliwości finansowych. O ile przy zamówieniach publicznych finansowanych kredytem wymagana jest pełna procedura przetargowa7, o tyle wykup
wierzytelności przedsiębiorstw od JST nie wymaga przeprowadza7 Zgodnie z uregulowaniami zawartymi w Ustawie z dnia 29 stycznia 2004
Prawo Zamówień Publicznych przy zamówieniach publicznych finansowanych
kredytem wymagana jest pełna procedura przetargowa (wyłączone z obowiązku
stosowania przepisów ww. ustawy są usługi finansowe związane z emisją, obrotem
lub transferem papierów wartościowych).
83
nia długiej procedury wynikającej z ustawy o zamówieniach publicznych. Dodatkowym atutem tych form finansowania jest niepogarszanie wskaźnika zadłużenia JST – finansowanie to ewidencjonowane
jest jako zobowiązania handlowe. Wykup wierzytelności przedsiębiorstw od JST daje też możliwość uzyskania karencji w spłacie do
czasu zakończenia inwestycji, a poprzez to możliwość realizacji większej ilości inwestycji. Korzyści dla jednostki samorządu terytorialnego przy wykupie wierzytelności JST prezentuje tabela 1.
Tab. 1. Wykup wierzytelności przedsiębiorstw od JST z dyskontem a wykup wierzytelności przedsiębiorstw od JST, z wydłużonym okresem finansowania
Wykup wierzytelności
przedsiębiorstw od JST z dyskontem
Wykup wierzytelności
przedsiębiorstw od JST
z wydłużonym okresem
finansowania dla JST
1. Rozłożenie spłaty zobowiązań JST na długi okres, dopasowany do możliwości finansowych JST
2. Uzyskanie finansowania bez konieczności przeprowadzania długiej procedury wynikającej z Ustawy Prawo zamówień publicznych wymaganej
przy uzyskaniu kredytu
3. Finansowanie ewidencjonowane jako zobowiązanie handlowe (bez konieczności wliczania do wskaźnika zadłużenia zgodnie z definicją Ustawy o finansach publicznych)
4. Możliwość uzyskania karencji w spłacie do czasu zakończenia inwestycji
5. Możliwość realizacji większej ilości inwestycji
Koszty finansowania ponoszone są
przez wykonawcę (koszty dyskonta
naliczane i pobierane z góry za cały
okres finansowania)
Koszty finansowania ponoszone
są przez JST (koszty wydłużonego
okresu finansowania naliczane
i pobierane miesięcznie z dołu
w całym okresie finansowania)
Wykup wierzytelności przedsiębiorstw od JST, oprócz korzyści
osiąganych przez jednostki samorządu terytorialnego, przynosi
84
także korzyści dla przedsiębiorstwa jako wykonawcy zlecenia od
JST i podmiotu dokonującego konwersji należności na gotówkę .
Do korzyści dla przedsiębiorstwa-zbywcy wierzytelności można
zaliczyć:
• poprawę płynności finansowej poprzez sprzedaż wierzytelności
do banku;
• przeniesienie na bank ryzyka niewypłacalności lub nieterminowej płatności dłużnika – JST (wykup wierzytelności dokonywany jest bez prawa regresu do wykonawcy);
• udzielenie finansowania bez konieczności badania sytuacji ekonomiczno-finansowej wykonawcy;
• udzielenie finansowania bez zabezpieczeń (tylko na podstawie
cesji wierzytelności z kontraktu);
• zwiększenie konkurencyjności oferty poprzez możliwość
oferowania odroczonych terminów płatności lub zapewnienia
finansowania;
• możliwość realizacji kontraktu bez konieczności zaciągania kredytu;
• możliwość dokładnego planowania wydatków i wpływów.
Wykup przez banki wierzytelności przedsiębiorstw od JST
sprawia, że odroczone terminy regulowania zobowiązań po stronie JST nie oznaczają zwiększonego poziomu należności po stronie
przedsiębiorstwa i konieczności znalezienia dodatkowych źródeł
umożliwiających ich sfinansowanie lub zastosowania instrumentów umożliwiających ich spieniężenie. Jednak najważniejszą zaletą
bankowego wykupu wierzytelności dla przedsiębiorstwa jako kontrahenta JST jest umożliwianie dokładnego planowania wydatków
i wpływów, szybsze spieniężenie należności i pozyskanie środków
pieniężnych potrzebnych do bieżącej działalności.
85
4. Porównanie tradycyjnych form
finansowania JST z wykupem
wierzytelności przedsiębiorstw od JST
Warunki finansowania jednostek samorządowych przy wykorzystaniu tradycyjnych form finansowania (kredytu, pożyczki, emisji
obligacji) są dużo bardziej restrykcyjne niż przy wykupie wierzytelności przedsiębiorstw od JST. Porównanie tradycyjnych form finansowania z wykupem wierzytelności od JST prezentuje tabela 2.
Podstawową różnicą przy finansowaniu za pomocą kredytu
(emisji obligacji, pożyczek) a wykupem wierzytelności przedsiębiorstw od JST są kompetencje Regionalnej Izby Obrachunkowej
(RIO) do kontroli i nadzoru JST. Przy finansowaniu kredytem RIO
jest wyposażona w instrumenty kontroli i nadzoru JST, przy wykupie wierzytelności – nie. Kredyt, pożyczka, a także emisja obligacji
są uwzględniane w prognozie długu i wpływają na ustawowe limity zadłużenia - chodzi o uwarunkowania prawne dot. łącznej kwoty
przypadających w danym roku budżetowym: spłat rat kredytów
i pożyczek (...)8 oraz łącznej kwoty długu jednostki samorządu terytorialnego na koniec roku budżetowego.9
8 Art. 169 ust. 1 Ustawy o finansach publicznych: „Łączna kwota przypadających w danym roku budżetowym: spłat rat kredytów i pożyczek (...) nie może przekroczyć 15% planowanych na dany rok budżetowy dochodów jednostki samorządu
terytorialnego.”
9 Art. 170 ust. 1 Ustawy o finansach publicznych: „Łączna kwota długu jednostki samorządu terytorialnego na koniec roku budżetowego nie może przekroczyć
60% wykonanych dochodów ogółem tej jednostki w tym roku budżetowym.”
86
Tab. 2. Porównanie tradycyjnych form finansowania JST z wykupem wierzytelności od JST z punktu widzenia jednostki samorządowej
Zaciągnięcie kredytu inwestycyjnego (pożyczki), emisja obligacji
Odroczony termin regulowania
zobowiązań
1. Uchwała organu stanowiącego
o zaciągnięciu kredytu/ pożyczki,
emisji obligacji.
2. Każda taka uchwała musi być
zaopiniowana przez RIO.
3. Kredyt, pożyczka, emisja obligacji
uwzględniane w prognozie długu.
4. Wpływa na ustawowe limity
zadłużenia.
5. Spłata jest widoczna dla RIO w
odpowiednich sprawozdaniach.
1. Uchwała organu stanowiącego
o inwestycji z harmonogramem spłaty w latach następnych.
2. Uchwała ta nie podlega opiniowaniu przez RIO.
3. Rodzaj zobowiązania nie ujmowany w prognozie długu.
4. Nie wpływa na ustawowe limity
zadłużenia.
5. Sprawozdania o długu nie obejmują spłaty zobowiązań.
RIO jest wyposażona w instrumenty kontroli i nadzoru JST
RIO nie ma instrumentów kontroli
i nadzoru JST
Przy finansowaniu za pomocą wykupu wierzytelności przedsiębiorstw od JST, zobowiązania nie są ujmowane w prognozie długu i nie wpływają na ustawowe limity zadłużenia (zobowiązanie
JST z tytułu robót budowlanych lub z jakiegokolwiek innego tytułu
z odroczonym terminem płatności lub płatnością rozłożoną na raty,
nie jest zobowiązaniem wymagalnym). Ponadto, o ile przy kredytach i obligacjach spłaty zobowiązań są ujęte w sprawozdaniach
przedstawianych RIO, o tyle przy wykupie wierzytelności przedsiębiorstw od JST sprawozdania o długu nie obejmują spłaty zobowiązań. Jednak w przypadku wykupu wierzytelności przedsiębiorstw od JST przez bank, w sytuacji gdy nastąpi zmiana terminów
spłaty i/lub wzrost kwoty zobowiązania, wymagana jest uchwała
organu stanowiącego.
87
5. Podsumowanie
Jednostki samorządu terytorialnego to dzisiaj nowocześnie zarządzane organizacje, które potrzebują dostępu do odpowiednich
usług finansowych, by skutecznie i efektywnie wypełniać odpowiedzialną rolę związaną z tworzeniem przyjaznych warunków życia
dla mieszkańców oraz z rozwojem lokalnej przedsiębiorczości. Banki do oferty tradycyjnych kredytów dołączają nowoczesne rozwiązania, odpowiadające na coraz bardziej zróżnicowane potrzeby jednostek samorządowych. Jedną z elastycznych form finansowania
zadań bieżących i inwestycyjnych jednostek samorządu terytorialnego jest finansowanie zobowiązań JST, czyli wykup wierzytelności
przedsiębiorstw od JST: z dyskontem lub z wydłużonym okresem
finansowania. W wykupie wierzytelności z dyskontem finansowanie obejmuje okres dyskonta, tj. trwa od daty dyskonta do daty wymagalności wierzytelności. Wykup wierzytelności przedsiębiorstw
od JST z wydłużonym okresem finansowania polega na finansowaniu wierzytelności przedłużonym za zgodą dłużnika (JST) o ustalony z góry i zdefiniowany w umowie okres.
Wykup wierzytelności przedsiębiorstw od JST przynosi korzyści zarówno dla jednostki samorządu terytorialnego jako dłużnika,
jak i dla przedsiębiorstwa jako wykonawcy zlecenia od JST. Wykup
wierzytelności pozwala jednostkom samorządowym na wydłużenie terminów płatności w zamian za zgodę na cesję wierzytelności,
a przedsiębiorstwu mechanizm bankowego wykupu wierzytelności przedsiębiorstw od JST pozwala na dopasowanie warunków
płatności do realiów rynkowych i zwiększenie konkurencyjności
oferty handlowej kierowanej do JST. W rezultacie takiego sposobu
finansowania przedsiębiorstwa mają możliwość zwiększenia sprzedaży przy równoczesnym skróceniu czasu oczekiwania na płatność
od JST. Obowiązujące przepisy prawa nie zabraniają odraczania
terminów spłaty zobowiązań JST wobec dostawców/wykonawców
wobec tego można przypuszczać, że ta forma finansowania będzie
realną alternatywą do finansowania kredytem bankowym. Ponadto
obecnie banki są coraz bardziej elastyczne w konstruowaniu form
wykupu wierzytelności przedsiębiorstw od JST. Forma wykupu
88
wynika najczęściej z preferencji każdej ze stron transakcji lub z warunków, w których te podmioty funkcjonują.
Literatura
1. Chudzik M., Karasek I., Korus K., Olczyk M., Porzycki M., Obrót
wierzytelnościami, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2006.
2. Frączkiewicz K., Skup i sprzedaż wierzytelności przez banki,
Wyd. Promotor, Warszawa 2008.
3. Heropolitańska I., Kawaler P., Kozioł A., Skup i sprzedaż wierzytelności przez banki, Warszawa 2000.
4. Holliwell J., Ryzyko finansowe. Metody identyfikacji i zarządzania ryzykiem finansowym, Wyd. LIBER, Warszawa 2001.
5. Mojak J., Obrót wierzytelnościami, wyd. 2, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2004.
6. Pyka A., Bankowy wykup wierzytelności handlowych w finansowaniu
przedsiębiorstwa [w:] Finansowe uwarunkowania rozwoju organizacji
gospodarczych. Teoria i praktyka budżetowania, red. W. Szczęsny,
J. Turyna, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.
Akty prawne
1. Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 Prawo Zamówień Publicznych
(Dz. U. 2007, nr 223 poz. 1655 z późn. zm.)
2. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych,
Dz.U. z 24 września 2009 Nr 157 poz. 1240; Przepisy wprowadzające ustawę o finansach publicznych, Dz.U. Nr 157, poz. 1241.
3. Ustawa z dnia 26 lipca 2000 r. zmieniająca kodeks cywilny
(Dz. U. 2000, nr 74, poz. 857).
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
dr inż. Julianna Bartosewicz
E-LEARNING
NARZĘDZIEM WSPOMAGAJĄCYM
WSPÓŁCZESNĄ EDUKACJĘ
E-LEARNING AS A SUPPORTIVE TOOL
OF MODERN EDUCATION
Znaczenie e-learningu w edukacji oraz umiejętność jego stosowania stanowią cel główny artykułu. Problem badawczy, czyli
e-learning przeanalizowano teoretycznie i praktycznie. E-learning
jest uzupełniającą formą kształcenia stosowaną w coraz szerszej
skali. Możliwość zwiększenia zasięgu jego użycia zależy od świadomości społecznej. Artykuł kierowany jest głownie do nauczycieli
oraz studentów kierunków: pedagogika, socjologia, psychologia,
zarządzanie, marketing, logistyka, informatyka, z zamiarem przybliżenia proponowanej metody i zachęcenia do coraz częstszego
jej stosowania. Stanowi uzupełnienie środków dydaktycznych
i innych metod stosowanych w edukacji. Wynik przeprowadzonej analizy treści literatury naukowej i profesjonalnej potwierdził
konieczność unowocześnienia konwencjonalnych metod kształcenia. W badanym materiale uwzględniono wiedzę jawną i ukrytą.
Kolejny etap stanowi analiza porównawcza zebranego materiału.
W artykule przybliżono problematykę zastosowania i korzystania
z e-learningu, a także zarządzania tą metodą, zgodnie z obowiązującymi standardami. Opracowanie podzielono na trzy części,
z których pierwszą stanowi teoria, w drugiej zaprezentowano przypadki empiryczne; w trzeciej przedstawiono propozycję rozwiązania rozpatrywanego problemu w postaci metod zwiększania zainteresowania e-learningową edukacją. Część końcowa opracowania
sugeruje uwzględnianie przedstawionej tematyki i dalsze kierunki
modyfikacji, doskonalenia i rozwoju wraz z kształtowaniem pre-
90
zentowanej metody ze względu na szybkie tempo nauki i techniki,
w tym technologii informacyjnych. Organizacja ucząca się czerpie
z otoczenia użyteczne informacje, a po ich przetworzeniu kształtuje swoje procesy organizacyjne, wprowadzając określone zmiany.
Brak zewnętrznej harmonii przenosi się do wnętrza firmy i wpływa
na podsystemy, przede wszystkim na układ człowiek-organizacja.
Burzliwość otoczenia wpływa na wnętrze organizacji, które podlega
„sprzężonej ewolucji”. Dynamika organizacji, w kontekście zmian
w otoczeniu, staje się ważniejsza od reguł działania i stabilizacji.
Wazne jest osiąganie takiej równowagi, aby przy turbulentnym otoczeniu wywoływać odchodzenie od potrzeby „doskonałości organizacyjnej”, na rzecz bieżących spraw i realizację zadań organizacji
z zachowaniem zrównoważonego rozwoju1. Efekt e-learningu, jako
metody szybszej, tańszej i skuteczniejszej, można ocenić poprzez
nabyte kwalifikacje oraz umiejętności. Wynik nauczania tą metodą
jest mierzalny w postaci sprawdzenia się w praktyce zawodowej
uczących się oraz wskaźnika poziomu edukacji w danym kraju.
STRESZCZENIE
E-learning jest najtańszą metodą nauczania/uczenia się o największym zasięgu, wspomagającą współczesną edukację. Pozwala
kształcić i rozwijać świadomość spoleczną, nawiązywać kontakty z innymi, organizować kursy, konferencje, seminaria. Nie można pominąć reguł umiejętnego i profesjonalnego zarządzania tym
procesem, podobnie jak wiedzą i informacją oraz dzielenia się nimi.
E-learning ma zastosowanie w niemal wszystkich dziedzinach życia,
szczególnie takich jak: gospodarka, szkolnictwo, ekonomia, zarządzanie, pedagogika, socjologia, psychologia, logistyka, informatyka.
W porównaniu z tradycyjnymi zajęciami w nauczaniu/uczeniu się,
e-learning może przynieść duże zyski organizacjom z rozproszonymi i ciągle zmieniającymi się uczącymi. Braku osobistego kontaktu
1 M. Brzeziński (red.), Wprowadzenie do nauki o przedsiębiorstwie, Difin, Warszawa
2007, s. 37-40.
Julianna Bartosewicz – E-learning narzędziem...
91
z nauczycielem nie należy traktować jako potencjalnego negatywu
tej metody, gdyż zastępuje go większa więź emocjonalna uczącego się z nauczycielem poprzez możliwość ciągłego kontaktu drogą
elektroniczną. Relacje międzyludzkie można rozwijać poprzez zastosowanie programów audio lub wideo do prowadzenia konferencji internetowych, forów dyskusyjnych, czatów, blogów, poczty
elektronicznej lub innych synchronicznych czy asynchronicznych
metod. Godny uwagi jest proponowany system e-learningowej edukacji, który można zastosować do każdej organizacji nauczającej czy
szkolącej się. E-learningowe podejście do nauczania/uczenia się zapewni jego większą efektywność i możliwość odniesienia sukcesu
gospodarczego oraz dotrzymania tempa zmian burzliwego otoczenia współczesnej organizacji, której integralną część stanowi szkoła.
SUMMARY
E-learning is the cheapest method of teaching/learning process
on the largest scale supported modern education. It allows everyone
to educate and develop of social consciousness to establish contacts
with others, to organize courses, conferences, seminars. One can not
omit the rules of skilful and professional management of this educational process, and similarly to share knowledge and information
with others. E-learning can be applied in almost all fields of life,
particularly in: economy, education, economics, management, pedagogy, sociology, psychology, logistics, informatics and others.
In the comparison with traditional activities in teaching/learning
process, e-learning can bring organizations in large profits from
dispersed and still changeable learners. Someone should not treat
lack of personal learner’s contact with teacher as potential negative
of this method, because a larger emotional tie of learner with teacher
can exist through possibility of continuous contact by electronics
way that can replaces it. Interpersonal relationships can be developed by practical applications of audio or video programmes to hold
internet conferences, arena discussion, chats, blogs, e-mail or synchronous and asynchronous methods. Noteworthy is the proposed
92
e-learning education system that can be applied to every teaching or
training organization. The e-learning approach to teaching/learning
process will assure its larger efficiency and possibility of economic
success or keeping pace with changes of the stormy surroundings
of the present organization that school is its integral part.
Słowa klucze: e-learning, zarządzanie e-learningiem, proces nauczania/uczenia się, kursy, konferencje, Internet, Intranet, seminaria
internetowe, skala globalna edukacji, gospodarka, szkolnictwo, relacje międzyludzkie, technologie informacyjne, system e-learningowej
edukacji, fora dyskusyjne, czaty, blogi, poczta elektroniczna.
Keywords: e-learning, management of e-learning, teaching/learning process, courses, conferences, Internet, Intranet, Internet seminars, global scale of education, human relationships, information
technologies, e-learning education system, discussion arena, czats,
blogs, e-mail.
1. PODEJŚCIE OGÓLNE DO E-LEARNINGU
Obecnie wzrasta intensywnie zainteresowanie procesem e-learningu, wspomaganym i optymalizowanym nowoczesnymi technikami i technologiami. Profesjonalne i właściwe podejście do zdalnej
edukacji może ułatwić i urozmaicić stosowane dotychczas metody
kształcenia i zwiększyć częstotliwość oraz skalę jego użycia w wymiarze lokalnym oraz globalnym. Może również podnieść stopień
świadomości społeczeńej w tym zakresie, pod warunkiem stosowania obowiązujących przepisów prawnych.
E-learning ma zastosowanie we wszystkich niemal gałęziach gospodarki, nauki, techniki oraz życia codziennego osób fizycznych,
w życiu uczelni, szkół, przedsiębiorstw. Systemy e-learningu nie
ograniczają się do rozwiązań klasy LMS (Learnning Management
System). Dzięki ich mechanizmom można, na przykład efektywnie
wzmocnić procesy wsparcia klienta (customer care)2.
2 M. Hyla, Przewodnik po e-learningu, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2007, s. 15.
93
Warto ciągle rozbudowywać część elektroniczną systemu E-LMS
(E-learning Management System), w którym będzie odbywać się na
bieżąco proces przetwarzania danych (electronic data processing).
Warunkiem prawidłowej egzystencji systemu jest profesjonalne zarządzanie bazą danych.
Systemy informacyjne są narzędziem podstawowym w realizacji elektronicznej formy edukacji oraz działania całego systemu
e-learningu wraz z jego eksploatacją. Warto wdrażać tę metodę nauczania, jako proces opłacalny, ale wymagający rzetelnego podejścia
i jego stosowania. Jest on pomocny dla wszystkich, w tym również
zarządzającym firmami, ponieważ sprawny system informacyjny
wspiera działania w kierunku osiągnięcia lepszych wyników biznesowych. W analogiczny sposób można stosować e-learning we
wszystkich gałęziach życia, podnosząc poziom intelektualny korzystających z tej metody oraz umiejętnie zarządzać czasem maksymalizując jego oszczędność eksploatacyjną. E-learningowa edukacja
pozwala automatycznie dopasować treść szkolenia do indywidualnych potrzeb uczących się.
Zastosowanie e-learningu w szerokim zakresie pozwala na prowadzenie szkoleń, kursów, zdalnych zajęć szkolnych, uczelnianych
czy organizacyjnych. Możliwa jest również integracja edukacyjna
w skali globalnej, nie tylko w zakresie różnych przedmiotów, lecz
również w nauce języków obcych. Pozwala ponadto na natychmiastowy feedback, czyli korektę błędów wraz z forum dyskusyjnym,
pomocnym w rozwiązywaniu problemów metodycznych i dydaktycznych, wymianę doświadczeń i poglądów. Może to stworzyć
dodatkowy łańcuch wartości edukacyjnych, pomocny w innych
branżach oraz gałęziach nauki. W e-learningu istotne są: technika, technologia, rodzaj szkoleń i treść szkoleniowa, wymiana doświadczeń, zasięg oraz skala działania, usługi wsparcia procesu
nauczania3.
Obecnie nie można pomijać e-learningu, gdyż jest to funkcja i znak czasu, a każdemu z przyswajających wiedzę ten rodzaj
edukacji jest serwowany, przynajmniej w części. Przykład stanowi
3 Ibidem, s.17.
94
przesyłanie studentom, uczniom, pracownikom materiałów dydaktycznych z możliwością dyskusji na forum, poza salą wykładową
oraz uzupełnianie wiedzy podczas wykładu interaktywnego.
1.1. Rola Internetu w procesie e-learningu
W e-learningu pomocne są tradycyjne narzędzia internetowe
typu: poczta elektroniczna e-mail, listy dyskusyjne, czyli automatyczne systemy rozsyłania listów elektronicznych do osób, które
uprzednio wyraziły chęć ich otrzymywania, Sieć WWW (World
Wide Web)4.
W celu ekspansji e-learningu warto również uwzględnić tendecje Internetu w postaci: portali społecznościowych, blogów,
dziennikarstwa obywatelskiego. Portale społecznościowe umożliwiają prezentację wspólnych zainteresowań, ich wymianę oraz
poznanie upodobań innych uczestinków. Większość portali społecznościowych zapewnia użytkownikom wiele sposobów komunikacji, np. czaty, komunikatory, listy dyskusyjne, fora dyskusyjne5.
1.2. Podejście społeczne do e-learningu
W procesie e-learningu istotne jest uwzględnienie ludzi w skali globalnej do upowszechnienia tej metody. Narzędzie wspomagające stanowi dziennikarstwo obywatelskie rozwijające się intensywnie w kierunku
umożliwienia każdemu publikowania własnych artykułów i uczestniczenia
w tworzeniu serwisów informacyjnych, w tym dotyczących e-learningu.
Dzięki nowym technologiom informacyjnym, na przykład Internetowi i telefonii mobilnej, możliwe jest korzystanie z e-learningu
w dowolnym czasie i miejscu.
4 M. K. Witek-Hajduk (red.), Zarządzanie silną marką, Wolters Kluwer Polska,
Warszawa 2011, s. 259.
5 Ibidem, s. 260, 261.
95
Czytelnicy mniej zorientowani w problematyce e-learningu powinni otrzymać dodatkowe instrukcje. Warto zapoznać e-learningowców z podstawową terminologią, dotyczącą tego procesu,
w celu sprawnego działania w dowolnym obszarze. Istotne jest
aby za każdym razem tworzyć materiały szkoleniowe, dopasowując je do indywidualnych potrzeb szkolonych osób, nie korzystać
z opracowanych już przez inne jednostki materiałów oraz z nieautoryzowanych źródeł.. Warto uwzględnić aspekty metodyczne, dydaktyczne, socjologiczne, psychologiczne i umiejętne zarządzanie
wiedzą oraz informacją. Przykład stanowi możliwość stworzenia
własnego systemu e-learningowej edukacji6.
Dużo firm czerpie korzyści z wprowadzenia e-learningu. Istotne są: tradycyjny proces przyswajania wiedzy z przekazywanego
materiału, ponowne użycie nabytej wiedzy przy pomocy narzędzi
informatycznych (Internetu); utrwalenia jej, wykorzystania, zachowania, zarządzania i przekazywania dalej. Wskazana jest optymalizacja kosztów możliwa do osiągnięcia poprzez elastyczność funkcjonowania całego systemu.
W nowoczesnym podejściu do e-learningu istotne jest dynamiczne generowanie treści kursów/szkoleń. Typowe podejście do
budowy kursów e-learningowych polega na opracowaniu materiału szkoleniowego, wygenerowanie na jego podstawie kursu (zamknięta baza danych), osadzenie kursu w systemie e-learningowym
lub w portalu intranetowym wraz z udostępnieniem go uczącym
się. Zasady budowy i udostępniania kursów/szkoleń w systemie
LCMS przełamują ten stereotyp poprzez możliwość tworzenia materiałów szkoleniowych z elementów przechowywanych w repozytorium. Ważne jest również znaczenie kluczowych funkcji systemu
LCMS. Wyniki badań przeprowadzonych przez IDC wskazują, że
dla użytkowników tego systemu najważniejsze są funkcje projektowania i opracowywania treści szkoleniowej. Mniej istotne są funkcje
składowania treści oraz jej dystrybucja. Funkcje zarządzania szkoleniami, typowe dla systemów klasy LMS, znajdują się na dalszym
planie. W zależności od potrzeb wykorzystania tych funkcji może
6 Punkt 3.5. tego opracowania.
96
nastąpić wdrożenie systemów LMS oraz LCMS wraz z ich integracją. System LCMS może funkcjonować w organizacji samodzielnie.
W takiej sytuacji autorzy opracowują kursy, osoby odpowiedzialne za zarządzanie treścią zajmują się sprawami administracyjnymi,
a osoby szkolone, mając dostęp do systemu, korzystają z zasobów
treści. Pola integracji systemu LCMS dotyczą korelacji, którą należy
wypracować pomiędzy poszczególnymi obszarami tego układu7.
Wiedza również w tym zakresie powinna być ciągle aktualizowana, udoskonalana, rozwijana. Stan wiedzy organizacji świadczy o jej potencjale intelektualnym i podejściu do współczesnego zarządzania wiedzą w wymiarze światowym. E-learning jest
bardzo pomocny w zwiększeniu tempa wymienionych wyżej
procesów. Warto zatem nieustannie inwestować w wiedzę organizacji, która może procentować, w zależności od wielkości pierwotnego potencjału. Jej członkowie mogą indywidualnie rozwijać
się poprzez korzystanie z e-learningu, wzmacniając jej kapitał intelektualny8.
Niezbędny jest transfer wiedzy przyspieszany technologiami
informacyjnymi, globalnymi sieciami komputerowymi, eksploatowanymi zarówno na poziomie lokalnym jak i globalnym. Warunki te mogą być spełnione na wyższym poziomie przez rutynowe
stosowanie e-learningu i włączenie go do operacyjnego działania
organizacji9.
Sztuka zarządzania wiedzą we współczesnej organizacji polega
na umiejętności właściwego zarządzania przy pomocy skutecznych
narzędzi tak, aby czynić to w sposób możliwie najkorzystniejszy,
najrozsądniejszy, realny, z użyciem wszystkich możliwych rodzajów wiedzy. Dzielenie się wiedzą ukrytą bez jakichkolwiek uprzedzeń z pominięciem niezdrowej konkurencji oraz zachowaniem
tolerancji na najwyższym poziomie jest najsilniejszym środkiem do
realizacji tego przedsięwzięcia. Wiedza nie ma konkretnych odno7 M. K. Witek-Hajduk, op. cit., s. 102, 105, 106.
J. Bartosewicz, Zarządzanie wiedzą warunkiem prawidłowej egzystencji współczesnej organizacji, „Zarządzanie i Edukacja”, 2011, nr 79, s. 57, 58.
9 Ibidem, s. 69.
8 Julianna Bartosewicz – E-learning narzędziem...
97
śników w postaci właścicieli, miejsca, czasu, przestrzeni. E-learning
może pomóc skutecznie w podwyższeniu tempa wzrostu świadomości społecznej oraz rozwoju nauki i integracji naukowej na każdym poziomie przyswajania wiedzy10.
Do niedawna każdy musiał stawić się w tym samym miejscu
i czasie w celu nabycia wiedzy. Obecnie komputer i technologie
sieciowe wyeliminowały takie wymagania. Każdy może uczyć się
czego chce, gdzie chce i w jakim czasie chce. Developerzy wiedzy
mogą ją przekazywać kiedy i gdzie jest to potrzebne, z przedmiotów oraz ich liczby według zleceń, w sposób najbardziej skuteczny
pod względem formalnym, za niezbyt duże pieniądze. E-learning
ma wiele skutecznych rozwiązań wraz z zastosowaniem technologii uczenia się11.
2. PODEJŚCIE PRAKTYCZNE DO E-LEARNINGU
E-learning występuje w wielu formach, lecz najkorzystniej jest
stosować jedną lub dwie z nich. Na przykład, kursy prowadzone
indywidualnie przez nauczyciela dopasowywane do tempa poszczególnych uczących się bez interakcji nauczyciela czy kształcących się. W procesie zdalnego nauczania/uczenia się pomocne
są gry i symulacje. Zajęcia z zastosowaniem symulacji wymagają
zgłębiania rozpatrywanego tematu i prowadzą do odkryć oraz ciekawych rozwiązań. Uczenie się mobilne (mobile learning) polega
na uczeniu się w skali świata poprzez mobilne urządzenia, takie
jak: smartfony, tablety; mobilni nauczający/uczący się uczestniczą
w konwencjonalnych kursach oraz e-learningowych. Mogą również
uczestniczyć w nauczaniu interaktywnym ludzi, w zakresie różnych
przedmiotów. Nauczanie społeczne polega na interakcji ze społecznymi ekspertami i ich kolegami nauczycielami. Komunikacja między uczestnikami kursu/szkolenia polega na relacjach społecznych
10 Ibidem, s. 70.
W. Horton, E-Learning by Design, second edition, John Wiley &Sons, Inc.,
San Francisco, 2011, s. 2.
11 98
za pośrednictwem mediów sieciowych, takich jak dyskusje on-line,
blogowanie, tekst i przesyłanie komunikatów12.
W procesie e-learningu ważni są zdolni programiści oraz tworzący jak najwięcej jego form i metod wraz z kombinacjami nauczania/uczenia się mieszanego. Tworzenie efektywnego programu
e-learningowego wymaga zarówno profesjonalnego programowania jak i rozwoju. To nie jest to samo, ponieważ program jest
decyzją, a rozwój stanowi konstrukcję. Programowanie czy projekt wskazują co należy zrealizować, rozwój oznacza jak należy
wprowadzić w życie realizowane zamierzenia na podstawie podjętych decyzji. Projektowanie wymaga wymiany poglądów, opinii,
oceny, kompromisu, kreatywności, podjęcia wielu decyzji, mniej
istotnych i ważnych, dotyczących prawidłowości funkcjonowania
i rezultatów e-learningu13.
Najistotniejszy jest właściwy początek projektowania instruktażowego (pouczającego). Efektywny (wydajny) i skuteczny
e-learning zaczyna się od instrukcji w zakresie projektowania,
które wymaga selekcji organizacyjnej i specyfikacji doświadczeń
w nauczaniu niezbędnych do edukowania innych. Dobre projektowanie instruktażowe zależy od technologii stosowanych w kreowaniu doświadczeń. Metoda projektowania powinna być nowatorska, szybka, prosta, nieformalna i pragmatyczna14.
E-learning jest jedną z najważniejszych „decydujących misji”
w edukacyjnym systemie formatu światowego. Uzsadnieniem tej
sytuacji są: globalizacja handlu, obywatelstwo świata oraz coraz
powszechniejszy dostęp do informacji i wiedzy za pośrednictwem
Internetu. Obecnie gospodarki świata potrzebują bazy w postaci
wiedzy i wymagają od zatrudnionych i konsumentów elastyczności, niezależności, kompetencji w wyborze metod nauczania/uczenia się oraz technologii informacyjnej w kierunku zwiększenia stopnia proaktywności poszczególnych rządów15.
12 Ibidem, s. 2.
Ibidem, s. 3.
14 Ibidem, s. 3.
15 B. Holmes, J. Gardner, E-learning: concepts and practice, first edition, SAGE
Publications Ltd. London 2006, s. 1.
99
W konwencjonalnym procesie nauczania/uczenia się nie ma
uniwersalnego przepisu dotyczącego czasu i miejsca ich przebiegu, lecz e-learning pozwala na dowolność w tym zakresie. Najistotniejsze są podejście do tego typu edukacji, jego siła i potencjał oraz
perspektywa rozpowszechniania i rozwoju. Wszelkie wskazówki
należy kierować szczególnie do nauczycieli, studentów, innych
profesjonalistów i odbiorców działających w obszarze nauczania16.
Szczególną uwagę należy zwrócić na optymalne sposoby, metody i formy e-learningu stosowane przez pracowników naukowych, trenerów i wychowawców, developerów pracujących w systemie World Wide Web (WWW), menedżerów źródłowych treści
i wszystkich zainteresowanych zdalnym nauczaniem. Zwiększenie
stopnia zrozumienia potencjału i sily e-learningu poprzez odkrywanie kolejnych ważnych aspektow czy poszukiwanie coraz nowszych przypadków będą mogły stanowić przykłady empiryczne,
po uprzednim ich wdrożeniu w życie. Zrozumienie ich i kolejne
spostrzeżenia mogą stanowić fundament dalszych badań z zakresu
e-learningowej edukacji.
Istotne jest również wzbogacanie e-learningu w celu ciągłego
korzystania na rzecz sukcesywnego odstępowania od tradycyjnych
i mniej skutecznych metod. Warto popracować nad wzbogacaniem
kompleksowych koncepcji do tworzenia i rozwoju społeczeństwa
uczącego się. Promowanie wiedzy spowoduje rozwój skutkujący
powstaniem samoegzystującego w sposób ciągły nauczającego/
uczącego się społeczeństwa świata17.
E-learning edukacyjny umożliwia zaangażowanie i przyswojenie wiedzy z obszarów: syntetyzowanie, rozpowszechnianie,
poszukiwanie, zgłębianie, tekst, współpraca, analiza, twórczość,
dyskusja, zastosowanie, zrozumienie. W wymienionych obszarach
nie występuje hierarchia; nauczający/uczący się mają możliwość
pełnego wyboru jednego lub nawet kilku spośród wymienionych
wyżej obszarów działania czy umiejętności. Istotne są rzeczywisty
kontekst i potrzeby oraz aspiracje nauczających/uczących się. Przy16 17 Ibidem, s. 1.
Ibidem, s. 1.
100
szłość i praktyka pokażą, które obszary i umiejętności są właściwe;
kombinacja badań z selekcją zajęć wskażą opłacalność wyboru. Pozwoli to na porównanie informacji, ich identyfikację oraz źrodło
pochodzenia18.
3. PROPOZYCJA ZWIĘKSZENIA
ZAINTERESOWANIA E-LEARNINGIEM
Warto przeprowadzić syntezę i dokonać ostatecznego wyboru
korzystania z e-learningu według indywidualnych potrzeb oraz
konkurencyjnych kosztów. Uczenie się nie jest zróżnicowane. Klucz
dla nabywających umiejętności, wiedzę w kierunku zrozumienia
zasad działania e-learningu stanowi część wybranych z kontekstu
analizy istotnych informacji z różnych studiów przypadków (case
studies), przyklady naukowych zjawisk, zebranie poszczegolnych
informacji i dostosowanie ich do konkretnych potrzeb uczących się.
Na przyklad, cykl nauczania może rozpocząć się od poszukiwania
informacji i podzielenia się nową wiedzą z innymi uczącymi się
(współpraca i dyskusja), czyli dobrze znany process scalania i podniesienia stopnia zrozumienia zagadnień przewidzianych do wyjaśnienia (uzewnętrznianie), które zaczęto przyswajać19.
3.1. Rola uczących się w e-learnigu
Jednym z najsilniejszych czynników w promowaniu uczących
się e-learningowo jest ich udział, dyskusja i wspólpraca z innymi
pracującymi w tym samym celu. Wskazane jest artykułowanie pomysłów dla innych oraz uwzględnienie ich udziału poprzez powtarzanie i praktykowanie teorii czy warunków w postaci dyskusji
pomocnej w konsolidowaniu nowej wiedzy. W taki sposób uczący
się mogą zespołowo prowokować siebie wzajemnie do wypowie18 19 Ibidem, s. 2, 3.
Ibidem, s. 6.
101
dzi i współpracy osiągając w ten sposób ponadprzeciętny poziom
zrozumienia20.
Istotne są również zrozumienie i zastosowanie nabytej wiedzy.
W fazie gromadzenia informacji i wiedzy oraz dzielenia się nimi,
nietrudno przewidzieć, że uczący się będą mieli wyzwanie i szansę zademonstrowania zrozumienia nowo nabytej wiedzy przy pomocy nawiązania do kontekstu oraz jej zastosowania w praktyce.
Prezentacja zrozumienia może być bardzo korzystna dla innych,
lecz najważniejszą korzyść odniosą uczący się. W wielu gałęziach
życia i dzialaniach w pracy zrozumienie jest ważniejsze, skuteczniejsze i dające nadzieję na odniesienie sukcesu. W e-learningu
warto tworzyć i promować pojmowanie kontekstu przyswajanego
materiału oraz transfer form zapewniających dostępność wiedzy
innym, we wspólnej wirtualnej przestrzeni uczenia się poprzez komunikację i jej rozpowszechnianie w ramach wspólnoty. Pomocne są nowe technologie oraz swoboda i ułatwienia proponowane
nauczycielom. Oznacza to nowe spojrzenie na istniejącą już wiedzę, nowe zrozumienie procesów kompleksowych i dostęp do doświadczeń oraz kompetencji innych w relacji materiału przyswajanego. Obecnie, ważniejsze niż w przeszłości są dostęp do World
Wide Web (www); uzasadniona akceptacja metod przyswajania
wiedzy przy pomocy sieci, możliwość jej przechowywania i odzyskiwania danych21.
Wiedzę coraz łatwiej skonstruować i rozpowszechnić; uczący się
sami muszą ocenić jej przydatność i stwierdzić, czy jest wiarygodna
i bazuje na faktach. Postęp techniczny spowodował możłiwość użycia i zarządzania narzędziami wydawniczymi w sposób wygodny
i łatwy. Umożliwia to uczącym się większe zaangażowanie we wzajemną komunikację i interakcję wysokiej klasy rozmaitych odbiorców (np. ich asesorów, profesjonalistów, akademickie i społeczne
ugrupowania zainteresowane e-learningiem). Nowy pogląd na
wiedzę, łatwość i swoboda wydawnicza za pośrednictwem Internetu skutkują możliwością pojawienia się doskonałego środowiska
20 21 Ibidem, s. 7.
Ibidem, s. 7, 8.
102
i warunków dla nauczycieli, w celu skutecznego kształcenia uczących się. Spowoduje to twórcze działania w obszarze ich własnych
zajęć on-line dla innych w społeczności uczących się (kolegów, rówieśników)22.
Czytelnicy dobrze zorientowani w teorii kształcenia nie mają
wątpliwości i trudnosci w rozpoznaniu różnicy między strukturą
e-learningu (wyżej wymienione analiza, synteza itd.) a rozwojem
w ogólnym rozumieniu, coraz większe zdolności intelektualne, takie jak: wiedza, zrozumienie, aplikacja (zastosowanie), analiza, synteza i ocena. Obecnie próba rozwoju ma duże znaczenie, gdyż jest to
zakodowane w hierarchii umiejętności i zdolności. Nie oznacza to,
żeby traktować inaczej umiejętności w e-learningu, np. nigdy “zastosowanie” nie może wystąpić przed “zrozumieniem”. Stosowanie liniowej hierarchii w nauczaniu/uczeniu się nie jest postępowe
na miarę XXI. wieku, w stosunku do czasów Blooma, proponujcego
rozwój edukacji w latach 50-tych XX. wieku, w którym następował
rewolucyjny postęp tej dziedziny nauki. Zalicza się tu wzrost liczby centrów kształcenia oraz początek masowego kształcenia wraz
z najistotniejszymi w późniejszym okresie technologiami informacyjnymi w kształceniu23.
W formalnym i dydaktycznym podejściu Blooma do kształcenia
współpraca nie była skonkretyzowana w takim stopniu, jak w przypadku indywidualnego kształcenia się. Nie oznacza to krytyki podejścia Blooma, stanowiącego ogromny wklad w teorię edukacyjną.
Obecnie połączenie komunikacji, informacji i technologii informacyjnej oraz ich kolaboracja nie jest zadaniem łatwym, gdyż stanowi
ważniejszy element procesu podtrzymywania myślenia i przyswajania nowej wiedzy i jej zrozumienia24.
W procesie e-learningu zdobywanie wiedzy przez uczących się
powinno być wzmocnione wiedzą, bazującą na pracy wcześniej
działających teoretyków i praktyków. Nieuniknione jest, aby nauczyciele, wykladowcy akademiccy i trenerzy prywatnego sektora
22 Ibidem, s. 8.
Ibidem, s. 8.
24 Ibidem, s. 9.
103
doświadczyli w równym stopniu ważnych zmian w podejściu do
swojej pracy. Obecnie wymaga się od nauczycieli, szczególnie prywatnych szkół, selekcji podręczników dla uczących się. Muszą oni
regularnie oceniać nowe źródła, metody badań oraz selekcji, oceny,
planowanie w celu wprowadzenia ich w życie i zarządzania nimi
czy promowania najlepszych praktyk w procesie nauczania/uczenia
się. Edukacja e-learningowa dla wielu jest jeszcze „niepewną misją”,
która powinna być potraktowana jako główny problem badawczy
z perspektywy kształcenia się. Zgłębianie procesu e-learningu jest
przede wszystkim oceną zaawansowania cech informacji i telekomunikacyjnych technologii, które podtrzymują, kreują i dostarczają
edukacyjnych doświadczeń. E-learning w najlepszym wydaniu oferuje nowe możliwości zarówno dla nauczających jak i uczących się
do wzbogacenia ich pedagogicznych i uczniowskich doświadczeń.
Sprzyja temu wirtualne środowisko podtrzymujące sposób przekazu informacji oraz zgłębianie i aplikację informacji wraz z wiedzą.
Debata na temat argumentów za i przeciw e-learningowi w sposob
typowy koncentruje się na braku bezpośredniego kontaktu uczestniczących w tym procesie. Skutkuje to najczęściej podejściem do
e-learningu połączonego z elementami konwencjonalnego kształcenia się, czyli nauczanie/uczenie się mieszane. Jedni i drudzy
uczestnicy tego procesu powinni mieć możliwość wyboru i selekcji
spośród wielu metod, która stworzy fundament obszaru kształtujący ten rodzaj edukacji. Należy włączyć wiedzę interdyscyplinarną, skupiającą konstrukcję wiedzy, stanowiącą źródło doświadczeń
w odnoszącym sukcesy e-learningu. Od tego zależy czym ciągle jest
e-learning i czym w przyszłości będzie25.
3.2. Znaczenie wiedzy w e-learningu
Wiedza człowieka rozwija się gwałtownie. Paradoksem obecnych czasów jest: im więcej każdy chce nauczyć się, tym mniej czasu powinien na to poświęcić. Należy stawić czoła pozornie nie do
25 Ibidem, s. 10.
104
pokonania wyzwaniu: jak nadążyć z przyswojeniem konkretnej
wiedzy dokładnie na czas, znając tempo rozwoju nauki, techniki,
technologii informacyjnych, by w odpowiednim momencie móc
wykorzystać tę wiedzę i odpowiednio nią zarządzić26.
Masowe ksztalcenie stało się bardzo popularne z historycznego
punktu widzenia, kiedy nauka stała się nierealna, ponieważ było
zbyt wielu poszukających wiedzy, lecz niewystarczająca liczba jej
dostawców. Każdy jest uzależniony od kształcenia, gdzie przedmioty określali profesjonaliści czy nauczyciele, profesorowie uczący
dziesiątki czy setki ludzi w tym samym czasie. Światowe kształcenie raptownie zmieniło się. Wiedza stała się tak droga, często chwilowa, z zapotrzebowaniem na rozwój kształcenia i coraz większą
ekspansję indywidualnego kształcenia. Takie wymagania stawiają
nawet najlepsi nauczyciele w celu wzbogacania wszystkich chcących kształcić się, z zachowaniem odpowiedniego czasu i końcowej
skuteczności oraz efektywności. Obecna strategia musi być nastawiona na zdobywanie wiedzy w celu posiadania do niej dostępu
natychmiastowego i możliwości dzielenia się nią dalej. Jedynym
sposobem realizacji tego przedsięwzięcia jest dostosowywanie się
do zmian oraz nowe myślenie o technologii edukacji. Uzupełnienie
stanowi nowatorskie podejście do samokształcenia się. Rewolucja
technologiczna i błyskawiczne tempo jej rozwoju oraz światowe
centrum informatyczne mogą również pomóc wszystkim w opanowaniu tej sytuacji27.
Do osiągnięcia wysokiego poziomu e-learningu, organizacje powinny przejść przez trzy fazy. Pierwsza faza to opracowanie treści
„potrzebujemy e-learningu”. Najbardziej istotna jest koncentracja na
liczbie kursów, z uwzględnieniem klasowej konwersji (przetwarzania) i gotowego zakupu lub inwestowania w technologie w celu dostarczania wiedzy. Sukces jest mierzalny poprzez odpowiedzi na pytania: Jak dużo każdy zrealizuje? Jak szybko to zrealizuje? Jak dużo
kursów zaoferuje? Druga faza wystepuje wówczas, gdy ilość i wartość
26 M. J., Rosenberg, E-learning.Approaches and Technologies to Enhance Organizational
Knowledge, Learning, and Performance, John Wiley &Sons, Inc., San Francisco, 2006, s. 1.
27 Ibidem, s. 1.
105
są miarą sukcesu bez jakości i wpływu (każdy chce być coraz lepszy
w e-learningu). Ważna jest identyfikacja programu e-learningowego,
ktory ma największą opłatę, nawet jeśli jest to kosztem rezygnacji
z innych kursów. Zakres doświadczeń jest coraz bardziej urozmaicony, gdyż zawiera nowe formy projektowe i przekazu, mieszane klasy, grupy, klasy wirtualne, programy on-line. Sukces można odnieść
bazując na innowacyjnych edukacyjnych aplikacjach oraz wyższym
stosunku kosztów korzyści. Trzecią fazę stanowi przeniesienie e-learningowych elementów prezentacji treningowych do prezentacji biznesowych, ponieważ występuje potrzeba podtrzymywania miejsca
pracy poprzez kształcenie i jego prezentację w organizacji. Celem
e-learningu jest również przechodzenie jednocześnie od formalnego
kształcenia do formalnego i nieformalnego oraz do projektowania
i programowania z bardziej wszechstronnymi rozwiązaniami. Obejmują one szkolenie/kształcenie, wspólpracę, prezentację poprawę
wszystkiego w konteście pracy. Miarą jakości biznesu jest produktywność, klient i satysfakcja pracownika, organizacyjna sprawność
i profesjonalizm wraz z sytuacją na rynku28.
Bez względu na opinię o wprowadzeniu e-learningu w danej organizacji istotne jest, aby pomóc w realizacji przedsięwzięć przebiegała, zgodnie z wyżej wymienionymi fazami i dalszym działaniem
w kierunku odniesienia sukcesu. Aby to osiągnąć należy rozszerzyć
parametry określające czym jest e-learning i jak może być strategicznie stosowany w miejscu pracy. Istnieje duża szansa jeszcze większego wzrostu wartości tej metody edukacji, pod warunkiem definitywnego wyjścia poza tradycyjne podejścia, pojęcia i pomysły.
Obecnie istotne jest również, aby posunąć się o kolejny krok naprzód i przedefiniować, czym jest kształcenie e-learningowe oraz
w jaki sposób dobrze sobie radzić z nim w rzeczywistym biznesie
oraz poważnie podejść do skorelowania uczenia się z pracą. Należy opracować materiał informacyjny o e-learningu od momentu
rozpoczęcia procesu wraz z metodami stosowanymi podczas jego
przebiegu, uczestnictwa uczących się i skuteczności29.
28 29 Ibidem, s. 2.
Ibidem, s. 2.
106
E-learning rozpoczyna się od podstaw. Aby podejść do tej metody kształcenia należy mieć dobrą roboczą znajomość całego obszaru technologii informacyjnej. Całkowite rozpoznanie znaczenia
jakości treningu jest gwarantem znajomości, a nawet doświadczenia w szkoleniu do zdobycia najlepszych praktyk lub poprzez pracę
z profesjonalistami treningu30.
Warto edukację e-learningową stosować dla każdego, nie tylko
dla doświadczonych, lecz także dla różnorodnych odbiorców, ludzi biznesu, specjalistów szkolenia, profesjonalistów technologii,
doradców i studentow w celu odniesienia korzyści edukacyjnych.
Ważne są również przyszłe technologie kształcenia oraz podejście
do e-learningu różnych organizacji, firm, szkół, uczelni i innych jednostek organizacyjnych. Ta forma kształcenia ma zapewnioną przyszłość i jest gwarantem większych wyzwań oraz szybszego tempa
rozwoju nauki i techniki. Tworzy większe szanse treningu intelektualnego i możliwości wymiany doświadczeń zarówno nauczających, jak i uczących się.
3.3. Podejście do e-learningu w organizacjach
Wiele organizatcji traktuje e-learning w pierwszej fazie szkolenia, jako proces treningowy w zakresie kultury organizacji. Należy
rozróżnić trening i uczenie się. Trening jest podstawową czynnością ludzką, która może mieć miejsce wszędzie i codziennie. Każda
rola, czy funkcja wewnątrz organizacji ma formy takie jak: atrybuty
zarabiania, pracujący stale uczący się ludzie. E-learning jest ściśle
związany z użyciem technologii informacyjnych dla podtrzymania
i rozwoju procesu edukacyjnego. Od tradycyjnego treningu odbywającego się w wyznaczonych czasie i miejscu, należy przejść
do wspólczsnego modelu, wykraczającego poza stereotyp również
w kontekście miejsca i przestrzeni, gdzie instrukcje i trenerzy/nauczający są ciągle dostępni31.
30 31 Ibidem, s. 3.
Ibidem, s. 3.
107
Korzystne może okazać się zweryfikowanie uwag dla e-learningowców: (1) każdy rozumie, co oznacza e-learning, (2) e-learning jest łatwy, (3) technologia e-learningu równa się strategii
e-learningu, (4) sukces jest wynikiem pracy w e-learningu, (5)
e-learning wyeliminuje klasę szkolną, (6) tylko konkretny program
edukacyjny może być realizowany on-line, (7) propozycja wartości e-learningu polega na obniżaniu kosztu jego przekazu, (8) jeżeli zbuduje się system e-learningowy, zainteresowani przyjdą, (9)
uczący się naprawdę liczą koszty32.
Weryfikacja, akceptacja, selekcja i wybór przynajmniej części
z wymienionych wyżej sugestii zalezy od indywidualnego podejścia do zdalnego nauczania. Istotne są wytyczne dla projektantów,
dystrybutorów, odbiorców e-learningu. Każdy musi być świadomy
konieczności zagwarantowania uczącym się spełnienia wymagań
psychologicznych z zakresu e-learningowej metody. Pomocne jest
stosowanie studiów przypadków i inne praktyczne rozwiązania,
jako najbardziej cenne składowe bazy tego procesu, stanowiące jego
korzyści empiryczne33.
Jeden z najważniejszych elementów w edukacji e-learningowej
stanowią wyjaśnienia instruktażowe do roboczych, praktycznych
rozwiązań. Na przykład, po naciśnięciu przycisku „pomoc” można skorzystać z oferty szczegółowych instrukcji w postaci ilustracji,
wskazówek, odnosząc dodatkowe profity i podniesienie stopnia
użyteczności tej metody. Jest wiele dowodów sugerujących, że instruktażowe wyjaśnienia mogą stanowić problem skutkujący obniżeniem poziomu nauki (Renki, Hilbert & Schworm, 2009). Warto zastanowić się w jakim stopniu srosować instruktażowe rozwiązania,
by zapewnić prawidłowy rozwój intelektualny uczącym się? Renki
(2011) opisuje trzy sytuacje, określane przez instruktażowych psychologów mianem warunków granicznych, stanowiących pomocne
i skuteczne narzędzie w udzielaniu wyjaśnień. Pierwszy przypa32 Ibidem, s. 18.
Colvin R., C. R. Mayer, E-Learning and the Science of Instruction: proven guidelines for consumers and designers of multimedia learning, third edition, John Wiley
&Sons, Inc., San Francisco 2011, s.1, 2.
33 108
dek zachodzi w sytuacji, gdy wyjaśnienie celu dotyczy pojęcia podstawowego, a nie jest rozwiązaniem problemu. Drugi przypadek
jest najbardziej pomocny gdy występuje brak wyjaśnień, a problem
jest rozwiązywany samodzielnie przez uczącego się i wymaga jego
własnej odpowiedzi na stawiane pytania. Uczący się mogą nawet
włożyć mniej wysilku w samodzielnym podejściu do problemu
i udzielaniu odpowiedzi, niż podczas korzystania z instruktażowej
pomocy. W trzecim przypadku wyjaśnienia są niezbędne i skuteczne podczas rozwiązywania problemu matematycznego. Przypadek
jest nagminny najprawdopodobniej z powodu bojaźliwego podejścia do tego przedmiotu. Ważne jest dopracowanie systemu zdalnego nauczania tak, aby było coraz więcej przypadków samodzielnego działania w e-learningu i jak najmniej okoliczności korzystania
z pomocy instruktażowej34.
W e-learningu ilustracje stanowią dodatkowe narzędzie przynoszące korzyści uczącym się, w przeciwieństwie do zajęć, na których
pracuje się tylko z użyciem tekstu. Te same wytyczne stosuje się
w projektowaniu roboczych przykładów. Warto zatem stosować
ilustracje wszędzie tam, gdzie jest to możliwe w celu zaprezentowania króków/iteracji, które należy wykonać. Na przykład, warto
zaprezentować wejście do arkusza kalkulacyjnego, schemat arkusza kalkulacyjnego z danymi stanowić będzie dobre rozwiązanie.
Przykłady wzorcowego przedstawiania rozwiązania problemu są
skuteczniejsze, w przypadku zastosowania wideo lub animacji, niż
zwykłego tekstu. Oceniając pracę dwóch grup e-learningowych nie
różniących się poziomem, z których jedna stosowała tylko tekst,
a druga wspomagana była zwizualizowanymi środkami dydaktycznymi, wniosek jest natychmiastowy: efektywniejsze jest podejście do e-learningu wspomagane dodatkowymi narzędziami35.
Oplacalność i celowość biznesowa e-learningu ma doniosłe znaczenie. Od ponad dekady e-learning jest zachwalany jako jedna
z najskuteczniejszych metod treningu w edukacji. Taka opinia wynika z możliwości interakcji, zarówno dla nauczających jak i uczą34 35 Ibidem, s. 234.
Ibidem, s. 236.
109
cych się, podczas zajęć w dogodnym czasie i miejscu, dzięki technologii informacyjnej i technice komputerowej. Wiele organizacji
ponosi duże koszty na projekty, lecz nie wiedzą do konca w jaki
sposób wykorzystać nowe technologie i inwestować w nie umiejętnie. Zarządzający i personel organizacji dążą do osiągnięcia celów
w zakresie treningu, aby rozwinąć poziom edukacji zdalnej, na miarę XXI wieku.
Korporacje ponoszą koszty rzędu milionów dolarów na rozwiązania wieloaspektowych problemów z zakresu wzbogacenia
i rozszerzenia dystrybucji produktów. Przejawiają one inicjatywę
szczególnie podczas wprowadzania metodyki technologii bez zrozumienia jej implikacji i konsekwencji dla pracownikow lub zdolności pomiaru efektywności tej implementacji. Kiedy pracownicy
wybierają rozwiązania, mają tendencję do rozwiązania tylko ich
tymczasowych potrzeb, takich jak: Jak zarzadzać będąc daleko od
biurka? Które organizacje potrzebują jasnych wizji, koncentracji na
celach i dobrych metodach, by spowodować realizację celów przez
uczących się? Organizacje oczekują wyraźnych wizji, konkretnych
celów i lepszego sposobu mierzenia ich metod uczenia się36.
Jednym z zasadniczych celów szkolenia jest realistyczne i pragmatyczne podejście do e-learningu. Przez ponad dziesięć ostatnich
lat setki organizacji stosujących e-learningową edukację w swoich
praktykach biznesowych nie odnoszą z tej inwestycji oczekiwanych korzyści. Pracownicy poszczególnych działów organizacji
oczekują od szczebla kierowniczego realizacji wytyczonych celów
e=learningowych. W przypadku nieposiadania praktyki trenerskiej
e-learningowej chcieliby posiadać autentycznych trenerów do modernizacji i rozwoju zdalnego nauczania organizacyjnego. To oczekiwanie stanowi dobre podloże dla dystrybutorów, rozwiązujących
problemy e-learningowe w zakresie taktyki i strategii, w kierunku
uzyskania większych korzyści dystrybutorom tego produktu/usługi, niż ich odbiorcom. Kierownicy najwyższego szczebla współpracują ze sprzedawcami i specjalistami rozwiązań (sztabowcami)
36 A. Rosen, E-learning 2.0: proven practices and emerging technologies to Achieve
Real Results, Anita Rosen, New York 2009, s. 1.
110
w celu przedstawienia rozwiązań powodujących postęp w zarządzaniu po to, aby członkowie organizacji byli zadowoleni z otrzymywanych zadań i nie musieli pytać o szczegóły swoich przełożonych. Tak dogodne przygotowanie pozwala na trening pracownika
i uwydatnienie produktywności w postaci rozszerzenia i potraktowania tej pozycji edukacji (e-learningu) jako priorytetowej. Istotne
są: stan e-learningu i jego postęp w dziedzinie produkcji czy świadczenia usług, postęp nauki i techniki w kontekście empirycznych
rozwiązań37.
Powszechne podejście do e-learningowej edukacji kojarzone jest
najczęściej ze stosowaniem World Wide Web do treningu bardziej
niż do tradycyjnych zajęć w klasie. Stwarza to szansę i większe
możliwości niż zakladano. Wiele organizacji początkowo patrzy
na stosowanie e-learningu on-line, by zmniejszyć koszty i uprościć
schemat dzialania w celu dotarcia do tych, którzy w przeszłości nie
mieli takiej możliwości. Bazujący na Sieci e-learning jest prostszy,
bardziej urozmaicony niż edukacja tradycyjna. Gwarantuje organizacji ciągły dostęp i możliwość powtarzania serwowanej wiedzy za
pomocą Internetu/Intranetu38.
Ciągły dostęp do Internetu/Intranetu zmienia trening edukacyjny. Raz zapoczątkowany proces e-learningowy stanowi wspólny
zasób edukacyjny. Implementowany e-learning zapewnia działanie
edukacyjne homogeniczne (jednorodne, w tym samym czasie dla
wszytkich nauczycieli i edukowanych pracowników organizacji).
Utrwalenie wiedzy w e-learningu jest na innym poziomie niż
w tradycyjnej edukacji, gdyż w elektronicznym procesie można
wracać do dostępnego materiału w Sieci, w zależności od potrzeb.
Ma to jednak swoje ujemne strony, ponieważ świadomość istnienia wiedzy nie jest tożsama z jej posiadaniem, elokwencją, istotną zwłaszcza w profesjonalizmie. Dobrze dopasowany model elearningowy może stanowić narzędzie uzupełniające e-learningowy
proces w kontekście ‘just in time’ (dokładnie na czas). Pracownicy
mogą przywołać w pamięci informacje, nawet w nietypowych sy37 38 Ibidem, s. 2.
Ibidem, s. 2.
111
tuacjach, aby wprowadzić w życie niezbędne procedury. Poprzez
wprowadzenie odpowiedniego hasla mogą znaleźć niezbędne informacje, zamiast uczyć się na pamięć całego zagadnienia. W rzeczywistości pracownicy uczą się jak znaleźć i wejść do informacji,
której potrzebują używając narzędzi stosowanych w e-learningu
i dzielić się nimi w skali globalnej39.
W celu przeprowadzenia oceny opłacalności e-learningowej edukacji należy określić wkład początkowy tej inwestycji i jego zwrot
dzięki efektowi skali, koszt rozwoju sieci w postaci zwykłego oprogramowania, koszt systemów dostosowywanych do e-learningu
(koszty te mogą być zbliżone), koszt opracowania materiałów kompatybilnych, koszt materiałów e-learningowych40.
Zaletą e-learningu, szczególnie w działalności firm, jest oszczędność poprzez eliminację kosztów prowadzenia szkoleń w sposób
tradycyjny w postaci: honorarium trenera, wynajmu ośrodka szkoleniowego, transportu, zakwaterowania, wyżywienia i innych. Kolejną zaletą jest duża oszczędność czasu: pracownicy nie tracą czasu na dojazdy do miejsca szkolenia i nie muszą przerywać swoich
codziennych zajęć. Przełożeni mogą nadzorować efekty szkolenia
i postępy w nauce swoich pracowników41.
3.4. E-learning we współczesnej edukacji
Współczesna edukacja powinna być wspomagana rozmaitymi
narzędziami w postaci modeli: (1) Model korespondencyjny (materiały drukowane, skrypty, podręczniki, lekcje nadawane przez Radio & TV), (2) Model multimedialny (materiały drukowane, lekcje
na taśmach audio, lekcje na taśmach wideo, plyty komputerowe CD
z programami dydaktycznymi, interaktywne taśmy i dyski wideo,
(3) Model teleedukacyjny synchroniczny: audiotelekonferencje,
wideotelekonferencje, lekcje przez Radio & TV i audiotelekonfe39 Ibidem, s. 3.
Dlaczego e-learning? professional.net.pl, odczyt z dnia 16.04.2012, s. 1.
41 Ibidem, s. 1.
40 112
rencje, (4) Model teleedukacyjny asynchroniczny (wirtualny) (interaktywne multimedia, materiały prezentowane w sieciach Internet, teleedukacja z komputerem i Internetem. Wymienione modele
mogą przyczynić się do podniesienia poziomu rozpowszechnienia
e-learningu42.
Społeczność pisząca w Internecie oraz kanały komunikacyjne to
często e-learningowcy oraz m-learningowcy. W obu przypadkach
metody nauczania bazują na podstawowych modelach nauczania
oraz uczestnictwie w sesjach e-learningowych w postaci wirtualnych spotkań czy tradycyjnych kursów wspomaganych komputerowo. Wiele zadań wymaga częstego spotykania się na sesjach czatowych w formie wirtualnych zajęć lub tworzenia blogów w celu
omawiania różnych stylów i technik pisania43.
Istotny jest również wspomagany komputerowo system oceny i projekt nauczania. Coraz powszechniejszy jest system oceny
(e-ocena) (ang. Computer-aided Assessment), obejmujący komputerowe testy wielokrotnego wyboru oraz zaawansowane formy testowania. W niektórych systemach reakcja dotyczy specyficznych
błędów popełnionych przez studenta lub komputer zadaje studentowi serię pytań dostosowanych do stanu jego wiedzy. Stosowane
do tych celów oprogramowanie jest najczęściej bardzo proste44.
3.5. Podejście systemowe do e-learningu
Najkorzystniej jest uystematyzować podejście do zdalnego nauczania. Proponowany system e-learningowej edukacji można zastosować do warunków i wymagań każdej organizacji zamierzającej
uczestniczyć w tym procesie. Warunkiem jest dostosowanie do wewnętrznego otoczenia każdej z nich. System e-learningowy zawiera następujące elementy: (1) analiza wprowadzenia e-learningowej
edukacji (określenie zakresu działania), (2) wprowadzenie danych
42 Ibidem, s. 1.
Ibidem, s. 4.
44 Ibidem, s. 5.
113
wejściowych, (3) wejście do sytemu, (4) proces e-learningwej edukacji, z zastosowaniem proponowanych metod, (5) badanie efektywności e-learningowej edukacji, (6) porównanie stanu rzeczywistego z zakładanym (czy oczekiwania są spełnione?) (7) kontynuacja
e-learningowej edukacji (w przypadku odpowiedzi twierdzącej/
TAK), (8) działania korygujące; ponowna analiza wprowadzenia
e-learningowej edukacji (w przypadku odpowiedzi negatywnej/
NIE), (9) wznowienie procesu e-learningowej edukacji, (10) czasowa rezygnacja z edukacji e-learningowej, (11) wprowadzenie danych wyjściowych, (12) wyjście z systemu e-learningowej edukacji.
Schemat 1. Proponowany system e-learningowej edukacji w dowolnej jednostce organizacyjnej
Konieczność przeprowadzenia analizy oraz wejście (wektor
wejścia) do e-learningowej edukacji, zachodzącej w systemie, czyli bazę danych rozpatrywanej organizacji edukacyjnej (lub każdej
innej), w skład której wchodzą: zasoby ludzkie, w tym lektorzy, nauczyciele, uczniowie, studenci (menedżerowie, sztab specjalistów,
114
kierownicy, pracownicy), zasoby materialne, zasoby materiałowe
(programy, materiały szkoleniowe; surowce, materiały budowlane
itd.), infrastruktura wewnętrzna organizacji (budynki, pomieszczenia socjalne, świetlice, media (uzbrojenie terenu: woda, energia, gaz,
sieci technologiczne informacyjne itd.). Centralną część systemu
stanowi proces e-learningowej edukacji, zachodzący w danej organizacji, wspomagany narzędziami elektronicznymi opisanymi wyżej. Wyjście (wektor wyjścia) z e-learningowej edukacji, zachodzącej
w systemie, stanowi baza danych rozpatrywanej organizacji edukacyjnej (lub każdej innej), w skład której wchodzi uaktualniona baza
danych wejściowa, stanowiąca bazę wyjściową. Wyżej wymienione
zasoby ludzkie wzbogacone o wiedzę i doświadczenie (szczególnie
w przypadku organizacji gospodarczych, np. przedsiębiorstw) oraz
zaspokojenie potrzeb (od fizjologicznych, bezpieczeństwa, uznania,
przynależności do samorealizacji), zwiększone zasoby materialne
(po dystrubcji produktów oraz usług edukacyjnych), zmniejszone
zasoby materiałowe (wykorzystane do produkcji czy świadczenia
usług); rozbudowane (programy, materiały szkoleniowe; surowce,
materiały budowlane itd.), infrastruktura wewnętrzna organizacji (budynki, pomieszczenia, świetlice, media (uzbrojenie terenu:
woda, energia, gaz, rozbudowane sieci technologiczne informacyjne itd.). Po przejściu przez system e-learningowej edukacji konieczna jest weryfikacja wszystkich zasobów i podjęcie decyzji o redukcji
ewentualnie o zwiększeniu liczby zatrudnionych, zwiększeniu pozostałych zasobów, np. materiałowych, remontów czy modernizacji budynków lub zmiana ich przeznaczenia. Narzędzia i metody
stosowane dotychczas w e-learningu mogą być nadal sukcesywnie uaktualniane i łączone z tradycyjnymi. Badanie efektywności
e-learningowej edukacji (ankiety, testy, badanie wyników nauczania/uczenia się) wskaże odpowiedź i kierunek dalszego dzialania.
Moment zwrotny w systemie stanowi porównanie stanu rzeczywistego z zakładanym. W przypadku odpowiedzi pozytywnej należy
kontynuować e-learningową edukację i unowocześniać. W przypadku odpowiedzi negatywnej, warto uwzględnić dwa warianty:
(1) wznowienie procesu e-learningowej edukacji po wprowadzeniu
środków korygujących lub (2) rezygnacja czasowa z e-learningowej
115
edukacji do momentu wprowadzenia i przetestowania skutków korekty. Należy dążyć do jak najszybszego powrotu do ponownego
rozpoczęcia procesu e-learningowego. Dodatkowe wzmocnienienie
e-learningowej edukacji stanowią systemy E-LMS, LCMS45.
ZAKOŃCZENIE
E-learning jest potencjalnym narzędziem stanowiącym integralną część procesu edukacyjnego. Stwarza możliwość gruntowania wiedzy w każdej dziedzinie, nawet z zakresu znanych
częściowo języków obcych oraz poznawania nowych. Wskazane
jest używanie przez nauczycieli i uczących się, obok materiałów
e-learningowych, materiałow dydaktycznych, stosowanych w realizacji metod konwencjonalnych nauczania podczas zajęć i na egzaminach. Warto również wydłużyć łańcuch wiedzy i kompetencji z zakresu e-learningu o własne ogniwa kreatywne, wyłączając
przetwarzanie gotowych już danych. Umiejętność zarządzania tym
procesem edukacyjnym stanowi narzędzie wspomagające i jednocześnie gwarant sukcesu. Warto jest zainteresować się i skierować
uwagi wraz z pomocą, szczególnie członkom organizacji, którzy
nie mieli dotychczas możliwości nabycia umiejętności i kwalifikacji
z zakresu zarządzania, powinni uzupełnić wiedzę poprzez szkolenia oraz dzielić się nią z pozostałymi pracownikami. Ci, którzy nie
mieli możliwości poznać techniki komputerowej (np. „50+” i starsi)
powinni skorzystać z kursów zdalnie sterowanych, nawet szkoleń
finansowanych ze środków UE. Umożliwi to stworzenie większych
szans dłuższego cyklu życia danej jednostki organizacyjnej (np.
edukacyjnej, produkcyjnej, usługowej) i utrzymania ciągłej przewagi konkurencyjnej na rynku. Uzupełnieniem metody e-learningowej
mogą być fora dyskusyjne i inne formy komunikacji komputerowej,
ułatwiające kontakty osobiste i tworzenie grup wzajemnej pomocy
oraz dzielenie się wiedzą czy doswiadczeniami. Pomocne mogą być
również grupy dyskusyjne w Sieci wspierające kontakty między45 Punkt 1 tego opracowania.
116
ludzkie w każdej formie, między nauczycielem a uczącym się jak
i między kształcącymi się. Warto rozważyć możliwość zastosowania propozycji systemu e-learningowej edukacji w dowolnych jednostkach organizacyjnych, w szczególności edukacyjnych.
BIBLIOGRAFIA
Bartosewicz J., Zarządzanie wiedzą warunkiem prawidłowej egzystencji współczesnej organizacji, „Zarządzanie i Edukacja” nr 79, 2011.
Brzeziński M. (red.), Wprowadzenie do nauki o przedsiębiorstwie,
Difin, Warszawa 2007.
Colvin R., C. R. Mayer, E-Learning and the Science of Instruction:
proven guidelines for consumers and designers of multimedia learning,
third edition, John Wiley &Sons, Inc., San Francisco 2011.
Holmes B., Gardner J., E-learning: concepts and practice, SAGE Publications Ltd. London 2006.
Horton W., E-Learning by Design, second edition, John Wiley
&Sons, Inc., San Francisco 2011.
Hyla M., Przewodnik po e-learningu, Oficyna Wolters Kluwer,
Warszawa 2007.
Rosenberg M.J., E-learning Approaches and Technologies to Enhance Organizational Knowledge, Learning, and Performance, John Wiley
&Sons, Inc., San Francisco 2006.
Rosen A., E-learning 2.0: proven practices and emerging technologies
to achieve real results, Anita Rosen, New York 2009.
Witek-Hajduk M. K. (red.), Zarządzanie silną marką, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2007.
Dlaczego e-learning? professional.net.pl, odczyt z dnia 16.04.2012.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Cezary Tomasz Szyjko
A modern model of education
system management in Qatar
Nowoczesny model zarządzania
systemem oświaty w Katarze
Streszczenie
Dla stworzenia sprawnie funkcjonującego społeczeństwa istnieje konieczność dostarczenia odpowiednich możliwości edukacyjnych. Obowiązkiem władzy każdego państwa jest ustanowienie
takiej strategii oświatowej, zbudowania takiej struktury organizacyjnej, aby zaproponować jak najszerszą ofertę młodemu człowiekowi i przekonać rodziców, iż warto jest inwestować w szkołę, bo
ona inwestuje w ucznia. Pojawia się tu zagadnienie drogi, którą
powinna podążać edukacja, a raczej kierunku, w którym powinna
iść. W przypadku Kataru należy mieć na uwadze, iż na jej obecny
stan edukacji ma wpływ wiele czynników; od historycznych, poprzez finansowe, po kulturowe, rozumiane w znaczeniu misji jaką
ma spełniać szkoła w społeczeństwie muzulmańskim. Wszystkie
instytucje edukacyjne w Katarze mają organ prowadzący odpowiedzialny za ogólne kierowanie instytucją. Wszystkie szkoły mają
duży zakres autonomii. Szkoły są zobowiązane do przygotowania zrównoważonego i szeroko zakrojonego programu nauczania
i mają prawo przygotować własny program w celu zaspokojenia
swoich konkretnych potrzeb i odniesienia się do specyficznej sytuacji lokalnej. Programy nauczania, przygotowane przez szkoły,
oparte są o wymagania dotyczące poszczególnych przedmiotów,
zdefiniowane w legislacji centralnej.
118
1. Abstract
The purpose of this paper is to describe and analyze an excellent
continuing professional development system in the context of a standards-based reform in the State of Qatar. It aims to examine the learning opportunities for teachers in the new independent schools
in Qatar and how their learning of and from practice is facilitated.
The continuing professional development system in Qatar comprises a set of three 5-days workshops, follow-on activities, on-site mentoring and facilitation, and school-based professional development
plans. The findings of this study will be used by educational policy
makers in Qatar to improve or change the continuing professional
development system in order to maximize the learning of teachers
from and of practice in the context of standards-based reform.
Słowa klucze: system edukacyjny, zarządzanie oświatą, instytucje oświatowe
Keywords: system of education, education management, educational institutions
Introduction
The Arabian Gulf nation of Qatar is a small country with a small
population, but its ambition to be a progressive leader in the industrial
and social realms is anything but small. In addition to oil resources,
Qatar has one of the largest reserves of natural gas on earth, and it has
invested heavily in industries that allow it to exploit its natural gas reserves to bring great wealth to Qataris. At the same time, Qatar is developing socially. Women are expanding their role in society, and a new
constitution provides extensive personal rights and moves the nation
toward democratic institutions, including an elected parliament.
The leadership of the Arabian Gulf nation of Qatar, like that
of many other countries, views education as the key to future economic, political, and social progress. Many have concluded that a country’s ability to compete in the global economy and enable its citizens
Cezary Tomasz Szyjko – a modern model of education system...
119
to take full advantage of technological advances relies on upgrading
the quality of the schooling provided and ensuring that what is taught
is aligned with national priorities and international developments.
Figure 1: Organization of Qatar’s Education System
Source: http://www.rand.org/pubs/research_briefs/RB9248/index1.html
Qatar and Its Education System To understand the education reform that was designed for and
implemented in Qatar, it is essential to have some understanding
of the Qatari context and its historical and political background. Qatar (see map, Figure 1) is one of the smallest of the Gulf States-only
11,427 square kilometers (making it similar in size to the U.S. state
of Connecticut)—but it has a unique status in today’s world becau-
120
se of its oil and natural gas reserves, its strategic location, and its
bold leadership. Bordered on the south by Saudi Arabia, Qatar has
a flat, rocky terrain covered with sand dunes. It also has a hot, desert climate (its temperatures range from 25 to 49 degrees Centigrade, or 77 to 120 degrees Fahrenheit),sometimes with high humidity.
Most of its population resides in coastal cities and towns.
Figure 2: Map of Qatar
Source: http://www.ameinfo.com/qatar_map/
121
Qatar as a country has made the shift from tribal society to modern state in a matter of decades. The origins of the majority
of the indigenous Qatari population can be traced mainly to two
waves of migration (Winckler, 2000). At the time of the first migration, there were already three major tribes in Qatar: Al Musallam,
Maad’hid Qatar (later Al Thani), and Al Bu Hossain (later Al Bu
Aynan). In the 1760s, the Jalahima and Utub tribes of present-day
Kuwait and the Al Hasa region in present-day Saudi Arabia moved
to join the existing tribes.
The second migration took place later in the 1700s, at the time
of the Wahhabi expansion, when Wahhabis came from the neighboring areas of Nejd and Al Hasa in central Arabia. Some Qataris
are also descended from Omani tribes. Most Qataris are Arabs, and
virtually all Qataris are Muslim, the vast majority of them Sunni
Muslim (Economist Intelligence Unit, 2004). In 1868, Sheikh Mohammed Bin Thani and Lewis Pelly of the British government signed an agreement establishing Qatar as a country under British
protection. At the beginning of the 20th century, Qatar comprised
a small set of villages dependent on pearl diving, camel breeding,
horse breeding, and fishing. In 1907, Qatar’s resources consisted
of 1,430 camels, 250 horses, and 817 pearl boats (Lorimer, 1908–15,
Vol. 2, p. 1533). Qatari society was governed by Islamic principles
and tribal custom, and its settled population of 27,000 was predominantly nomadic, made up of 25 major clans.
The terms of the 1868 treaty were expanded in 1916, and Qatar remained a British protectorate until 1971. To secure safe passage of goods from the Gulf to India, the British concluded a series
of treaties with Gulf tribal leaders in which those leaders promised
to suppress all piracy. In exchange for Britain’s military protection,
Qatar relinquished autonomy in foreign affairs. The first oil concession agreement was signed between Qatar and the Anglo-Persian
Oil Company on May 17, 1935, for 75 years. Oil was discovered in
Qatar in 1939, but World War II prevented the oil resources from
being actively developed for another decade (Cordesman, 1997). Oil
exports and payments for offshore rights began in 1949 (U.S. Library of Congress, 1994). During the 1950s and 1960s, gradually incre-
122
asing oil revenues brought prosperity, substantial social progress,
and rapid immigration.
Figure 3: Qatar in the global context
Government structures and public services were developed
in the 1950s under British guidance. In 1951, plans were drawn
up to establish a power-generating station, a new hospital, a drinking-water grid, and new schools. The infrastructure, foreign labor
force, and bureaucracy continued to grow in the 1960s. Although
the economy at that time relied on the export of a single raw material (Crystal, 1990), there were some attempts to diversify Qatar’s economic base – notably, the establishment of a cement factory
and a national fishing company (U.S. Library of Congress, 1994).
When the United Kingdom (UK) announced its plan to terminate the treaty relationships with the Gulf sheikdoms in 1968, Qatar
first joined the other eight countries then under British protection
(the present United Arab Emirates [UAE] and Bahrain) in a plan
to form a union of Arab emirates. But the respective rulers could
not agree on boundaries or political representation in the new grouping. Qatar then sought independence as a separate entity and
became the fully independent State of Qatar on September 3, 1971.
Soon after it proclaimed independence, Qatar became a member
123
of the United Nations (UN) and the League of Arab States (more
commonly known as the Arab League).
The ruling Al Thani family was prominent in Qatari society
in the mid-1800s, and it was Sheikh Mohammed Bin Thani who signed the first agreement with the British in 1868. Successive rulers
of the country also descended from the Al Thani family, including
the current emir, His Highness Sheikh Hamad Bin Khalifa Al Thani.
The continuation of the ruling families is perhaps the most obvious
manifestation of Arab tribalism in the Gulf countries today (U.S. Library of Congress, 1994). The emir selects his heir, who is always
a male but not necessarily his eldest son.
The government of the newly independent country was structured as an emirate, with a provisional constitution granting full
legislative and executive powers to the head of state. Emirs are obligated to rule in accordance with Islamic principles, which include fairness, honesty, generosity, and mutual respect (U.S. Library
of Congress, 1994). A council of 14 ministers, appointed by the emir,
was set up for administration of the state. This Council of Ministers
was responsible for drafting legislation, supervising the implementation of laws, running the financial and administrative system,
and preparing development plans for Qatar.
Educational standards
The state of Qatar is undergoing a systemic education reform – Education for A New Era – that is based on the four principles of 1) autonomy for schools, 2) accountability through a comprehensive assessment
system, 3) variety in schooling alternatives, and 4) choice for parents,
teachers, and school operators. It follows the Charter School Model
that exists in a number of countries such as the U.S. and New Zealand.
Qatar is implementing a partially decentralized system by opening
several new independent schools that are funded by the government
but operated by nongovernmental parties. Standardized national tests aligned to internationally-benchmarked curriculum standards are
used as a part of the school evaluation system.
124
The new internationally-benchmarked curriculum standards
are based on the premise that all Qatari students are capable of learning in new innovative ways and of achieving high levels of performance in four subjects: mathematics, science, Arabic and English.
The standards are aligned to expectations in those countries that
demand the most of their students, including those that achieve
excellent results in international tests. Figure 4: A new SFS-Qatar building located in Education City
source: http://qatar.sfs.georgetown.edu
Continuing professional system
To help teachers in the independent schools learn of and from
practice in the transition period, a complex system of continuing professional development has been put in place. This system
is in line with current international trends of teachers’ professional
development (NSDC, 2001):
125
1. Professional development that improves the learning of all students organizes adults into learning communities whose goals
are aligned with those of the reform.
2. Professional development that improves the learning of all students provides educators with the knowledge and skills to collaborate.
3. Professional development that improves the learning of all students requires resources to support adult learning and collaboration.
The main components of this system can be described as follows:
a. Standards Implementation Support workshops: three five-day
workshops were developed in order to introduce the curriculum standards for mathematics and to discuss with teachers
in the 12 independent schools the implications for planning
the curriculum, teaching, learning, and assessment.
b. Follow-on activities: focus groups, schools visits and classroom observations that take place regularly between and around
the workshops mentioned in (a).
c. School Support Organization contributions: each school is assigned an internationally-recruited school support organization
that helps facilitate and/or mentor teachers in their daily classroom practice.
d. School-Based professional development: each school is expected
to craft its own professional development plan that might vary
in shape and style according to the school vision and resources.
Accreditation policy
As the expert authority for the development of education policy
in the State of Qatar, the Supreme Education Council (SEC) seeks
to implement the directives of His Highness the Emir of Qatar, His
Highness the Heir Apparent – the SEC President – and Her Highness Sheikha Moza Bint Nasser Al-Mesnad – SEC Vice President,
to achieve comprehensive development and improve the quality
126
of education in all sectors of public and private educational institutions in Qatar, through independent, fair and transparent systems
and procedures.
In order to achieve the vision and strategic goals of Qatar National Vision 2030, the SEC has come a long way towards building
effective systems and policies for the development and the achievement of overall quality of education. This isin line with international standards, and based on the vision formulated by the initiative
“Education for a New Era.”
The Evaluation Institute has been mandated by the Emiri Decree No. (14) for the year 2009, to develop and implement a system
of institutional assessments for schools. The Evaluation Institute
has established a solid foundation to start implementing the National Development Strategy 2011 to 2016, with the establishment of the Qatar National Accreditation Unit for Private Schools
(QNSA), which is a local accreditation system equivalent to global
accreditation systems in performance and quality. The aims are to
achieve the principles of the education system in the State of Qatar,
which seeks to follow up the status of education in private schools
consistently, and ensuring the quality of their performance. In addition QNSA works continuously to raise the level of education from
kindergarten to 12th grade, and to provide consumer protection for
families looking for private schools by make certain that students
and parents have access to necesary information dealing how students are assessed, and how students attain certificates according to
high quality academic standards.
As the National School Accreditation has become mandatory
for all private schools in the State of Qatar, we offer through this booklet a clear informative vision of the concept, perspectives, objectives, and procedures of the National School Accreditation (QNSA)
and its role in improving the educational process.
127
Figure 5: Standards of Qatar National Accreditation Unit for Private Schools (QNSA)
source: http://www.english.education.gov.qa
128
Purpose of the reform
This study seeks to 1) describe and analyze this continuing professional development system, and 2) explore the
availability of opportunities for teachers in Qatar’s new
independent schools to learn and reflect on one’s own teaching practice. The results of the study will be presented
to policy makers to inform their decision-making on improving the professional development system for teachers
who will teach in Qatar’s new independent schools.
In particular, this study seeks to answer the following research
questions:
1. What are the opportunities offered by the continuing professional development system in Qatar for teachers to examine practices of teaching and learning?
2. What kinds of collaboration are practiced and encouraged
in the independent schools in Qatar?
3. What do teachers learn from these different opportunities?
In what ways are these teachers learning more about given subjects, about students’ learning, and about the teaching?
4. How do teachers use their learning of and from practice in their classroom? How efficient do they implement new learning
in their practice?
Procedures of evaluation
To evaluate the continuing professional development system
and answer the research questions this study will use a marriage
of both experimental and ethnographic methodologies. Guskey’s
model of professional development evaluation (Guskey,2000) will
be used as a framework for data collection and analysis. The first
four of his five critical levels of professional development evaluation will determine the scope of this study as such:
source: http://www.english.education.gov.qa/content/resources/detail/2979
Figure 6: Independent school students in Qatar
129
130
Level 1: Participants’ reactions: questionnaires are being administered and will be used to assess the teachers’ initial satisfaction
with their experience with the different components of the system.
Level 2: Participants’ learning: paper-and-pencil instruments
(structured response sheets, and workshop activities reports), demonstrations (model teaching, simulations around the new skills),
and participant reflections will be analyzed to assess the new knowledge and skills of participants. The workshops’ objectives outline
the indicators of successful learning upon which each of the above
research tools were based and developed.
Level 3: Organization’s support and change: observation reports,
minutes from follow on meetings, and structured interviews with
participants and administrators will be used to determine the effectiveness of organization support and opportunities for teacher
collaboration and learning from practice.
Level 4: Participants’ use of new knowledge and skills: classroom
observations, interviews, and participant reflections will be used
to analyze the participants’ use of new knowledge and skills. Indicators of both the degree and quality of the implementation of new
learning were specified based on the workshops objectives to guide
the data collection and analysis at this level.
Figure 7: School of Islamic Studies in Education City
source: www.constructionweekonline.com
131
Conclusions
As is usual in a reform this ambitious and rapid, there were challenges. Since Qatar has a small population, staff and contractors had
to be recruited from around the world to fill specialized positions.
Foreign experts brought needed experience but sometimes found
it difficult to collaborate across culture, distance, and time to implement the reform’s many programs. The wide scope of the reform
created additional challenges. One ongoing, key challenge has been
that of maintaining everyone’s focus on the interrelated changes
to the whole system, especially as the number of staff and contractors expanded. The reform’s ambitiousness and scope also made it
challenging to communicate the vision of the reform to the many
stakeholders in the education system.
Based on their experiences in Qatar, as well as a more general
knowledge of reform efforts elsewhere, the following recommendations have been listed for strengthening the reform as it moves
forward:
• Build more local capacity to manage the reform. Increased expertise is needed in Qatar’s teaching workforce and among the Institutes’ staff. Non-Qatari specialists are likely to be required
in the future, but it is important that they find the means to transfer knowledge to Qataris to build local human resources.
• Continue to promote the principles of the reform. The four principles of the reform — autonomy, accountability, variety, and choice — are new to education systems in this region and thus need
to be widely promoted and developed within the Supreme Education Council, the Education and Evaluation Institutes, and
the schools. It is particularly important to reinforce the principles
of decentralized autonomy and accountability for results.
• Expand the supply of high-quality schools. The success of the reform’s system-changing design rests partly on the establishment
of high-quality Independent schools. Qatar should seek to attract
the best school operators without regard to nationality and should provide ongoing support to school operators as they develop
their visions of quality education.
132
• Integrate education policy with broader social policies. The education reform resides within a broader social, political, and economic system, which includes social welfare policies and a civil
service system that ensure employment for most Qataris. These
broader policies must be aligned with the leadership’s modernization objectives if the country is to achieve its vision.
Some of the principles of this new reform are already spreading
in the region. The emirate of Abu Dhabi in the United Arab Emirates recently adopted a strategy of public financing for private providers of education that is similar to that of Qatar. Also, the Secretary
General of the Gulf Cooperation Council praised Qatar’s initiative,
especially its curriculum standards. Since these standards are the foundation for teaching, learning, and accountability, the Secretary
General’s praise, motivated by concern throughout the region about
preparing students for later life, represents a major endorsement
of the approach taken in Qatar.
To conclude: the leadership of Qatar has embarked on a bold course to improve its education system. Qatar’s example should serve
to point the way for other countries to examine their own education
systems, begin an improvement process, and incorporate some or all
of this reform’s principles into their plans for reform. The Qatar education reform and the strong interest it has elicited hold the promise
that students in the region will be better prepared to think critically
and to participate actively in their workforces and societies.
Figure 8: Principles of the Independent School Reform Model
1. Autonomy. Independent schools operate autonomously, subject
to the conditions specified in a time-limited contract.
2. Accountability. Independent schools are held accountable
to the government through regular audits and reporting mechanisms, as well as student assessments, parental feedback, and
other measures.
3. Variety. Interested parties may apply to operate schools, and diverse schooling options are to be offered, since each Independent
school is free to specify its educational philosophy and operational plan.
133
4. Choice. Parents are allowed to select the school that best fits their
child’s needs.
References
1. Cordesman, A. H. (1997): Bahrain, Oman, Qatar, and the UAE:
Challenges of Security, Boulder, Colorado: Westview Press.
2. Crystal, J. (1990): Oil and Politics in the Gulf: Rulers and Merchants in Kuwait and Qatar, United Kingdom: Cambridge University Press.
3. Economist Intelligence Unit (2004:) Country Profile 2004 – Qatar, London.
4. Emir of Qatar, His Highness Sheikh Hamad Bin Khalifa Al Thani (2003): “Speech on the Eve of the Referendum on the Constitution”.
5. Guskey, T.R. (2000): Evaluating professional development. Thousand Oaks, CA: Corwin.
6. Guskey, T.R. (2002): Does it make a difference? Evaluating professional Development. Educational Leadership. 59 (3) ,45-51
7. National Staff Development Council (2001): NSDC Standards for
Staff Development (revised, 2012). www.nsdc.org/standards/index.cfm
8. Szyjko, C.T. (2010): Crisis and Context, „Sociálne a politické analýzy”, nr 4/2, s. 16-27, UPJŠ v Košiciach, FF, Katedra politológie,
http://sapa.ff.upjs.sk ISSN 1337 5555.
9. Szyjko, C.T. (2010): Employment change in Europe towards the
new regionalism, [in:] Journal of Manažment a Ekonomika, MANEKO (Manažment a ekonomika podniku) nr. 2/10, Slovenská
technická univerzita SUT, Bratislava, p. 147-155. ISSN 1337-9488.
10. Szyjko, C.T. (2011): Future of the European social model, Medzinarodne vztahy (Journal of International Relations), web page:
http://fmv.euba.sk, Volume 9, Issue 1, p. 84-96, Ekonomická
univerzita, Fakulta medzinárodných vzťahov, Bratislava.
11. Brewer, D.J., Augustine, C.H., Zellman, G.L., Goldman, Ch.H.
(2007): Education for a New Era: Design and Implementation
134
of K-12 Education Reform in Qatar, by MG-548-QATAR, 2007,
216 pp., ISBN: 978-0-8330-4007-7.
12. Weisman, S. R. (2005): Qatar’s Quest: Finding a Buyer for
Al Jazeera, International Herald Tribune, January 31, 2005.
As of March 9: http://www.iht.com/articles/2005/01/30/
news/qatar.html
13. Wells, A. S., L. Artiles, S. Carnochan, C. W. Cooper, C. Grutzik, J. J. Holme, A. Lopez, J. Scott, J. Slayton, and A. Vasudeva
(1998): Beyond the Rhetoric of Charter School Reform: A Study of Ten California School Districts, Los Angeles, California:
UCLA Charter School Study.
14. Whitty, G., S. Power, and D. Halpin (1998): Devolution and Choice in Education: The School, the State, and the Market, Birmingham, United Kingdom: Open University Press.
15. Winckler, O. (2000): Population Growth, Migration and SocioDemographic Policies in Qatar, Moshe Dayan Center for Middle
Eastern and African Studies, Israel: Tel Aviv University.
16. Wylie, C. (1994): Self-Managing Schools in New Zealand:
The Fifth Year, Wellington, New Zealand: New Zealand Council for Educational Research.
17. Zahlan, R. S. (1989): The Making of the Modern Gulf States:
Kuwait, Bahrain, Qatar, The United Arab Emirates and Oman,
London: Unwin Hyman Ltd.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Anna Nowacka
Mariola Szewczyk-Jarocka
KOREPETYCJE JAKO PROBLEM
SYSTEMU EDUKACJI W POLSCE
Tutoring as a problem
of education system in Poland
Streszczenie
Korepetycje są elementem rynku pracy nierejestrowanej. Praca
nierejestrowana jest to praca najemna, wykonywana bez nawiązania stosunku pracy, czyli bez umowy o pracę lub innej pisemnej
umowy pomiędzy pracownikiem, a pracodawcą. Pracownik nie
uzyskuje ubezpieczenia społecznego, od dochodów z pracy nierejestrowanej nie są płacone podatki od dochodów osobistych, a pracodawca nie odprowadza na konto Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i Funduszu Pracy odpowiednich sum z tytułu wypłacanego
wynagrodzenia.
Summary
Tutoring is the undeclared part of the labour market. Undeclared work is wage labour performed without a work relationship, namely without a contract for work or other written agreement between the employee and employer. An employee does not
receive social insurance. Income from undeclared work are not
paid taxes on personal incomes. Employer does not pay to the account of the Social Insurance Fund’s Work and the title sums of remuneration paid.
136
Słowa klucze: korepetycje, szara strefa, składki ZUS, podatek
od wynagrodzeń
Keywords: tutoring, black economy, social security contributions, tax on wages
Wprowadzenie
Problem korepetycji mimo upływu lat nie stracił nic ze swojej
aktualności. Mimo, że zjawisko korepetycji jest powszechne, często
ignoruje się jego skalę i problematyczność. Występuje ogromny rozdźwięk pomiędzy istnieniem korepetycji w szarej strefie edukacji
a pomijaniem ich w publicznej debacie.
Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie wyników badań
dotyczących opinii studentów na temat korzystania z korepetycji
oraz zaliczania ich do szarej strefy edukacji a zarazem i gospodarki.
Badaniem objęto łącznie 198 studentów Państwowej Wyższej
Szkoły Zawodowej Instytutu Nauk Ekonomicznych w Płocku.
120 respondentów studiuje na studiach stacjonarnych, a 78 na studiach niestacjonarnych.
Zjawisko korepetycji Zjawisko korepetycji było różnie postrzegane i interpretowane
na przestrzeni lat przez społeczeństwo. Po II wojnie światowej problem korepetycji był tematem tabu a szkoła prezentowana była jako
instytucja idealna, która nie potrzebuje żadnej korekty. Korepetycje uznawano za nielegalne i szkodliwe, a w prasie przedstawiano
jako zjawisko sensacyjne. Wzrost zainteresowania usługami korepetycyjnymi odnotowano w latach 60. Przyczyn tego stanu rzeczy
należy upatrywać we wprowadzeniu przez państwo punktów preferencyjnych na studia wyższe dla młodzieży wywodzącej się ze
środowisk robotniczych i chłopskich. Po 89 r. korepetycje zaczęły
być traktowane jako coś naturalnego i potrzebnego w uzupełnianiu
braków kształcenia masowego młodzieży.
Anna Nowacka, Mariola Szewczyk-Jarocka – korepetycje jako...
137
Korepetycje definiowane są jako płatne lekcje z przedmiotów nauczanych w szkołach. Do korepetycji zaliczamy więc: lekcje indywidualne, grupowe, zajęcia w (szczególnie popularnych na Dalekim
Wschodzie) szkołach korepetycyjnych oraz kursy przygotowawcze
na uczelnie1.
C. Kupisiewicz2 uważa, że korepetycje to przykład bezpośrednich i zarazem jednostkowych kontaktów nauczyciela i ucznia.
W trakcie nauczania jednostkowego uczeń realizuje określone zadania dydaktyczne indywidualnie, korzystając przy tym z bezpośredniej lub pośredniej pomocy nauczyciela.
Trudno dokonać jednoznacznej oceny korepetycji, ponieważ zjawisko to ma charakter złożony . Z jednej strony umożliwiają uczniom
poszerzanie wiedzy, natomiast z drugiej strony przyczyniają się do
pogłębiania nierówności w dostępie do edukacji. Czasami przyjmują formę korupcji, gdy są wymuszane przez nauczycieli.
Negatywne konsekwencje korepetycji mogą być postrzegane
w sferze pedagogicznej, społecznej, etycznej i ekonomicznej. Charakter pracy korepetytorów (najczęściej samozatrudnienie) sprzyja
unikaniu płacenia podatków i składek ZUS. Społeczeństwo często
nie traktuje korepetycji jako przykładu pracy nierejestrowanej.
Opis badanej próby
Badaniem objęto łącznie 198 studentów Państwowej Wyższej
Szkoły Zawodowej Instytutu Nauk Ekonomicznych w Płocku.
120 respondentów studiuje na studiach stacjonarnych, a 78 na studiach niestacjonarnych.
Próba miała charakter dogodny. Ankietę wypełniali studenci,
którzy byli obecni na zajęciach konwersatoryjnych i ci którzy zgodzili się wziąć udział w badaniu ankietowym.
1 E. Putkiewicz, Korepetycje – szara strefa edukacji, Analizy i Opinie, Instytut
Spraw Publicznych, nr 56 12/2005, s. 2
2 C. Kupisiewicz, Dydaktyka ogólna, Oficyna Wydawnicza „Graf Punkt”,
Warszawa 2000, s. 29
138
Wywiady zostały przeprowadzone w lutym 2011 roku przez
autorów artykułu. Koncepcja badania, ankieta, jak również analiza
i interpretacja uzyskanych rezultatów, zostały opracowane przez
autorów artykułu.
W badaniach wykorzystano kwestionariusz ankiety. W większości zawierały one pytania zamknięte. Były to: alternatywy, kafeterie
zamknięte (dysjunktywne i koniunktywne), kafeterie półotwarte
oraz pytania – skale.
Rezultaty uzyskane w badaniu zostały w artykule przedstawione w formule tabulacji prostej i złożonej oraz wykresów i tabel, umożliwiających zaobserwowanie zależności pomiędzy badanymi cechami dotyczącymi populacji. Do wykonania obliczeń
statystycznych posłużono się programem komputerowym Statistica 6.0 PL.
Wykres 1. Respondenci według płci
Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego.
Z powyższego wykresu wynika, że większą część badanej próby
stanowiły kobiety (157 kobiet, 41 mężczyzn).
139
Tabela 1. Miejsce zamieszkania
Wyszczególnienie
Liczba odpowiedzi
Procent badanych
Wieś
99
50,00
Miasto
98
49,49
Brak odpowiedzi
1
0,51
Ogółem
198
100,00
W tabeli 1 autorzy badania przedstawili rozkład odpowiedzi ze
względu na miejsce zamieszkania. Rozkład odpowiedzi jest porównywalny dla miasta i wsi. 50 % badanych zamieszkuje wieś, 49,49%
– miasto. Jedna osoba nie odpowiedziała na to pytanie.
Tabela 2. Rodzaj studiów
Wyszczególnienie
Liczba odpowiedzi
Procent badanych
Stacjonarne
120
60,61
Niestacjonarne
78
39,39
Ogółem
198
100,00
Ponad 60% przebadanych studentów studiuje na studiach stacjonarnych, a około 40% badanych deklaruje, iż studiuje na studiach
niestacjonarnych PWSZ INE w Płocku.
140
Tabela 3. Wynagrodzenie brutto (legalne)
Wyszczególnienie
Liczba odpowiedzi
Procent badanych
0-500 zł
55
27,78
501-1000 zł
20
10,10
1001-1500 zł
21
10,61
1501-2000 zł
15
7,58
2000 zł i więcej
17
8,59
Brak odpowiedzi
70
35,35
Ogółem
198
100,00
Wykres 2. Wynagrodzenie brutto (legalne)
Największy odsetek badanych deklaruje wynagrodzenie z przedziału od 0 do 500 zł (około 28%). Ponad 35% studentów wstrzymała się od odpowiedzi na to pytanie.
141
Korepetycje jako przykład
pracy nierejestrowanej
– wyniki badań własnych
Ankieta przeprowadzona wśród studentów Instytutu Nauk
Ekonomicznych PWSZ w Płocku posłużyła do zbadania opinii respondentów na temat korzystania z niepłatnych i płatnych korepetycji. Tylko 27,27% studentów udzieliło odpowiedzi twierdzącej
w kwestii korzystania z korepetycji niepłatnych. Natomiast 70,71%
respondentów nie korzystało z takiej formy korepetycji. Wyniki zaprezentowano w tabeli 4.
Tabela 4. Korzystanie z niepłatnych korepetycji
Wyszczególnienie
Liczba odpowiedzi
Procent badanych
Tak
54
27,27
Nie
140
70,71
Brak odpowiedzi
4
2,02
Ogółem
198
100,00
Ponad połowa studentów (51, 01%) korzystała z płatnych korepetycji, a 48,48% respondentów zadeklarowało, że nie korzystali
z płatnych korepetycji (tabela 5).
142
Tabela 5. Korzystanie z odpłatnych korepetycji
Wyszczególnienie
Liczba odpowiedzi
Procent badanych
Tak
101
51,01
Nie
96
48,48
Brak odpowiedzi
1
0,51
Ogółem
198
100,00
Kolejne pytanie miało na celu ustalenie częstotliwości korzystania z płatnych korepetycji (odpowiedzi udzieliły tylko osoby, które
zadeklarowały, iż z takiej formy dokształcania korzystają). Wyniki
zaprezentowane w tabeli 6 wskazują, że 41,58% studentów korzystało z korepetycji bardzo rzadko, a 45,54% – rzadko. Około 10%
ogółu stanowili studenci korzystający z korepetycji często i bardzo
często.
Tabela 6. Częstotliwość korzystania z odpłatnych korepetycji
Wyszczególnienie
Liczba odpowiedzi
Procent osób, które
korzystają z odpłatnych
korepetycji
Bardzo rzadko
42
41,58
Rzadko
46
45,54
Często
10
9,90
Bardzo często
1
0,99
Brak odpowiedzi
2
1,98
Ogółem
101
100,00
143
W dalszej części badania ankietowego poproszono studentów
o wyrażenie opinii na temat: czy korepetycje są szarą strefą edukacji. Dosyć duży odsetek studentów (43,43%) uważa, że korepetycje
nie są szarą strefą edukacji. Natomiast dla 27,27% respondentów
korepetycje są szarą strefą. Pozostałe 28,79% badanych nie miało
wiedzy na ten temat. Wyniki zaprezentowano w tabeli 7.
Tabela 7. Korepetycje – szara strefa edukacji
Czy korepetycje są
szarą strefą edukacji?
Liczba odpowiedzi
Procent badanych
Tak
54
27,27
Nie
86
43,43
Nie wiem
57
28,79
Brak odpowiedzi
1
0,51
Ogółem
198
100,00
Kryterium, które znacząco wpływa na opinie studentów na temat korepetycji jako szarej strefy edukacji to dochody brutto. Wyniki badania zależności przedstawiono w tabeli 8.
Tabela 8. Zależność między wysokością dochodów brutto a opinią studentów na temat: czy korepetycje są szarą strefą edukacji
Czy korepetycje to wg Pana/
Pani szara strefa
edukacji?
Tak
Grupa wg wynagrodzenia
1501- 2000 zł i Ogółem
2000 zł więcej
0-500 zł
5011000 zł
10011500 zł
Liczba
8
10
7
5
6
36
%
grupy
14,8
50,0
33,3
33,3
35,3
28,3
144
Nie
Nie
wiem
Ogółem
Liczba
29
9
5
5
8
56
%
grupy
53,7
45,0
23,8
33,3
47,1
44,1
Liczba
17
1
9
5
3
35
%
grupy
31,5
5,0
42,9
33,3
17,6
27,6
Liczba
54
20
21
15
17
127
%
grupy
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
(χ²(8)=17,489; p=0,025; test Chi² jest istotny przy p<0,05)
Wyniki zaprezentowane w tabeli 8 wskazują, że istotnie studenci osiągający najniższe dochody (0-500 zł) najrzadziej uważają
korepetycje za szarą strefę edukacji. Natomiast studenci, którzy
zadeklarowali dochody w przedziale (501-1000 zł) najczęściej
udzielali przeciwnej odpowiedzi. Największy odsetek respondentów, którzy nie wiedzieli czy korepetycje można zaliczyć do szarej
strefy edukacji stanowiły osoby osiągające dochody w przedziale
(1001-1500).
Przytoczone dane mogą sugerować następujące pytania:
• czy opinia na temat korepetycji jako szarej strefy edukacji ma
jakikolwiek wpływ na korzystanie lub nie korzystanie z odpłatnych korepetycji?
• czy studenci, którzy uważają korepetycję za szarą strefę edukacji
znacznie rzadziej z nich korzystają?
Odpowiedzią na dwa powyższe pytania będą wyniki zaprezentowane w tabeli 9.
145
Tabela 9. Zależność między korzystaniem lub niekorzystaniem
z odpłatnych korepetycji a opinią studentów na temat: czy korepetycje są szarą strefą edukacji?
Grupa
Pani szara strefa edukacji?
Tak
Nie
Nie wiem
Ogółem
Korzystał/a
z korepetycji
odpłatnych
Nie korzystał/a
z korepetycji
odpłatnych
Ogółem
Liczba
27
27
54
% grupy
26,7
28,4
27,6
Liczba
44
42
86
% grupy
43,6
44,2
43,9
Liczba
30
26
56
% grupy
29,7
27,4
28,6
Liczba
101
95
196
% grupy
100,0
100,0
100,0
Wynik wskazuje, że opinia studentów na temat: czy korepetycje
są szarą strefą edukacji? nie ma wpływu na decyzję dotyczącą korzystania z tego typu usług.
Kolejne pytania niniejszego badania ankietowego dotyczyły wiedzy studentów na temat odprowadzania składek na ubezpieczenie
społeczne i podatku od dochodów uzyskanych z tytułu świadczenia pracy nierejestrowanej (w tym przypadku korepetycji). Wyniki
przedstawiono odpowiednio w tabeli 10 i 11.
146
Tabela 10. Zależność między opinią na temat odprowadzania
składek na ubezpieczenie społeczno od wynagrodzenia z tytułu korepetycji a opinią na temat: czy korepetycje są szarą strefą
edukacji?
Czy od wynagrodzenia „na
czarno” np. za korepetycje
Czy korepetycje to wg Pana/ są odprowadzane składki na
ubezpieczenia społeczne?
Tak
Nie
Nie wiem
Ogółem
Ogółem
Nie
Nie wiem
Liczba
49
4
53
% grupy
27,8
20,0
27,0
Liczba
76
10
86
% grupy
43,2
50,0
43,9
Liczba
51
6
57
% grupy
29,0
30,0
29,1
Liczba
176
20
196
% grupy
100,0
100,0
100,0
Wynik testu Chi-kwadrat jest nieistotny. To oznacza, że zaliczanie korepetycji do szarej strefy edukacji nie ma wpływu na wiedzę na temat odprowadzania składek na ZUS od wynagrodzenie
za pracę nierejestrowaną. Podobny wynik uzyskano w przypadku
sprawdzania wiedzy na temat płacenia podatku od wynagrodzenia
„na czarno”.
147
Tabela 11. Zależność między opinią na temat odprowadzania
podatku od wynagrodzenia z tytułu korepetycji a opinią na temat:
czy korepetycje są szarą strefą edukacji?
Tak
Nie
Nie wiem
Ogółem
Czy od wynagrodzenia „na
czarno” np. za korepetycje jest
odprowadzany podatek?
Ogółem
Nie
Nie wiem
Liczba
51
3
54
% grupy
27,9
21,4
27,4
Liczba
78
8
86
% grupy
42,6
57,1
43,7
Liczba
54
3
57
% grupy
29,5
21,4
28,9
Liczba
183
14
197
% grupy
100,0
100,0
100,0
W tym przypadku również wynik testu Chi-kwadrat jest nieistotny. To oznacza, że zaliczanie korepetycji do szarej strefy edukacji nie ma wpływu na wiedzę na temat odprowadzania podatku
od wynagrodzenia za pracę nierejestrowaną.
Odpowiedzi studentów zaprezentowane w tabeli 10 i 11 mogą
sugerować niedostateczną wiedzę na temat obowiązku odprowadzania składek na ZUS i podatku od wynagrodzenia. Z drugiej
strony korepetycje jako przykład pracy nierejestrowanej czy inaczej szarej strefy edukacji, mogą być traktowane nie do końca serio
przez społeczeństwo.
148
Podsumowanie
Zjawisko korepetycji ma dwa oblicza: pozytywne i negatywne.
Z jednej strony korepetycje umożliwiają studentom i uczniom poszerzyć swoją wiedzę lub ułatwiają przyswojenie materiału do egzaminów. Obecnie ta forma dokształcania coraz częściej dotyczy
nie tylko uczniów lub studentów mających problemy z nauką, ale
również tych, którzy ich nie mają. Do negatywnych stron należy jednak zaliczyć pogłębianie różnic w dostępie do edukacji wśród młodzieży. Z ekonomicznego punktu widzenia korepetycje to przykład
pracy nierejestrowanej, ponieważ korepetytorzy nie płacą podatków
i nie odprowadzają składek na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych.
Wyniki badania ankietowego pokazują, że ponad 40% studentów
uważa, że korepetycje nie są szarą strefą edukacji. To może wskazywać
na fakt, że korepetycje są społecznie akceptowane i przyjmuje się je
jako zjawisko normalne, które od wielu lat funkcjonuje w gospodarce.
Zapewne inne przykłady pracy nierejestrowanej częściej byłyby zaliczone do szarej strefy gospodarki. Odpowiedzi studentów mogą również sugerować brak wiedzy i właściwego zrozumienia pojęcia „szara
strefa edukacji”, „praca nierejestrowana”. Większość ankietowanych
studentów wie, że od dochodu z tytułu udzielanych korepetycji nie
są odprowadzane podatki i składki na ubezpieczenia społeczne, ale
z drugiej strony nie zaliczają korepetycji do szarej strefy gospodarki.
Bibliografia
1. Kupisiewicz C., Dydaktyka ogólna, Oficyna Wydawnicza „Graf
Punkt” , Warszawa 2000.
2. Mróz B., Gospodarka nieoficjalna w systemie ekonomicznym, SGH,
Warszawa 2002.
3. Putkiewicz E., Korepetycje – szara strefa edukacji, Analizy i Opinie,
Instytut Spraw Publicznych, nr 56 12/2005.
4. Przyczyny pracy nierejestrowanej, jej skala, charakter i skutki społeczne, pod red. M. Bednarskiego, E. Kryńskiej, K. Patera, M. Walewskiego, Raport przygotowany na zlecenie Departamentu Rynku
Pracy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Dorota Wejchert-Gajczyk
Rewitalizacja
przestrzeni publicznej miasta poprzez lokalizowanie
obiektów kulturotwórczych,
na przykładzie muzeum
Revitalization of public space
by locating culture-objects,
for the example of a museum
Streszczenie
Artykuł przedstawia aspekty kulturotwórczej roli muzeum
wkomponowanego w przestrzeń publiczną. Jest próbą odpowiedzi
na pytanie jaki charakter muzeum najlepiej sprawdzi się w kontekście najnowocześniejszych trendów zagospodarowania przestrzeni,
jaki satysfakcjonująco odpowie na potrzeby dydaktyczne, estetyczne i związane z przyzwyczajeniami do różnych form spędzania
wolnego czasu.
Przedstawiając różne typy muzeów – od małych galerii, do dużych muzeów narodowych; od skansenów po eksperymentalne wystawy, wymagające specjalistycznego , nowoczesnego wyposażenia
technicznego – analizuje uwarunkowania niezbędne dla rozwijania
kultury i integrowania społeczności lokalnej, odnosząc się do postępującego wzrostu zapotrzebowania na miejsca rekreacji, dostępne
dla całych rodzin.
150
SUMMARY
The article present a culture creative influence of the museum located on public spaces and revitality effects on it. There are several
points that lead to better understanding of that process.
1. The main question – how to create an idea of modern museum?
2. The history of the museum – the “temple of art”
3. Different tipes of museums – from tiny galleries, trough big National Museumsto open air expositions or skansens.
4. Typical localization – from central parts of a city to outside areas.
5. Connection between museum and public spaces.
Having suck a knowledge it’s understandable that the modern
museum in order to revitalize has to answer many questions, and
several conditions has to be taken under consideration, suck as:
– social
– political
– technical
– psychological
– global information
– geographical
Słowa klucze: rewitalizacja, przestrzeń publiczna, koncepcja,
muzeum
Keywords: revitalization, public space, the concept of, museum
I. WSTĘP
Problemy współczesnego muzealnictwa są w ostatnich latach tematem gorących dyskusji historyków sztuki, socjologów, psychologów, dydaktyków, architektów, twórców sztuki. Postęp techniczny
po II wojnie światowej: elektronika, techniki video, klimatyzacja pomieszczeń, rozwój technik świetlnych, fotografii, holografii, laserów,
multimedialność przekazu, a także dynamiczne procesy społeczne na świecie, spowodowały konieczność odpowiedzenia na wiele
trudnych pytań, dotyczących funkcji i samej idei muzealnictwa.
Dorota Wejchert-Gajczyk – rewitalizacja przestrzeni...
151
Dyskusja toczy się nieprzerwanie. Każdy nowy, oddany do użytku obiekt, w krótkim czasie po jego otwarciu, staje się tematem doświadczeń i przyczynia się do pobudzenia krytyki i dalszej dyskusji.
a) Czy tradycyjny gmach muzealny o monumentalnej architekturze i gromadzenie w nim zbiorów dla konwencjonalnego systemu kontaktu z widzem, odpowiada potrzebom społecznym
XXI wieku?
b) Jaki charakter powinno mieć muzeum: dydaktyczny czy dostarczający przeżyć estetycznych, czy też powinno przyciągać atrakcyjnością formy, różnorodnych możliwości spędzania czasu,
wypoczynku i oderwania się od codziennych uciążliwości cywilizacyjnych?
c) Jaki charakter obiektu i jaki jego program będzie przyciągał najbardziej? (Przyjmując oczywistość kontaktu społeczeństwa z kulturą i sztuką).
Zmienne wystawy o określonym temacie, przestrzenie pozwalające na miłe spędzanie czasu, formę zabawy.
d) Jaki powinien być związek pomiędzy ogólnodostępną przestrzenią muzealną, a przestrzeniami publicznymi miasta.
II. MUZEUM – historia i rola
kulturotwórcza Wielka Encyklopedia PWN pod hasłem muzeum podaje: „Muzeum (gr. Museion – świątynia muz), instytucja gromadząca i przechowująca zbiory z różnych dziedzin; w stosunku do niektórych
m. artystycznych stosuje się także terminy pinakoteka, gliptoteka
i galeria. Zadaniem nowoczesnego m. jest:
1. Gromadzenie i konserwowanie dóbr kultury, zabytków i okazów przyrody oraz techniki;
2. Ich naukowe opracowanie;
3. Upowszechnianie nauki i sztuki;”
Zbigniew Majchrowski w książce „Człowiek twórca kultury”
pyta: „A jakie są współczesne muzea, czemu służą? Do ich głównych celów zaliczamy:
152
– gromadzenie przedmiotów mających znaczenie dla badań nad
kulturą ludzką (mogą to być dzieła sztuki, literatury, nauki,
techniki, a także wytwory kultury materialnej) oraz studiów nad
dziejami i funkcjonowaniem środowiska naturalnego (muzea historii naturalnej, zbiory przyrodnicze)
– zabezpieczanie zgromadzonych obiektów
– opracowywanie dokumentacji zbiorów (opisy, analizy, reprodukcje, katalogi)
– organizowanie wystaw (stałych, czasowych, objazdowych)
– przygotowywanie różnych wydawnictw (przewodników, katalogów, informatorów, albumów)
– upowszechnianie wiedzy o sztuce (lekcje muzealne, programy
telewizyjne, audycje radiowe)
– prowadzenie strony internetowej (na której można zobaczyć reprodukcje dzieł, a także uzyskać wiele informacji dotyczących
działalności muzeum)”.1
Muzea mają więc własne pracownie naukowe, konserwatorskie,
biblioteki, warsztaty pomocnicze.
W zależności od wielkości charakteru zbiorów rozróżniamy muzea centralne (wielkie muzea obrazujące w danym kraju całokształt
zagadnień w pewnej dziedzinie) oraz muzea okręgowe, regionalne
i lokalne.
Muzea są własnością państwową lub społeczną, istnieją także
muzea prywatne, udostępniane zwiedzającym.
Rozróżniamy muzea jednodziałowe, jak: artystyczne, archeologiczne, etnograficzne, historyczne, przyrodnicze, techniczne, wojskowe, literackie, biograficzne, lub muzea wielo działowe, jak np.
większość muzeów regionalnych, które mają działy sztuki, przyrody, techniki itp. Największą rangę mają jednak Muzea Narodowe,
w których zgromadzono najważniejsze obiekty kultury, w danym
państwie.
Historia: Pierwszymi muzeami były kolekcje publiczne, powstałe w kręgu kultury greckiej (Pinakoteka w Propylenach na Akropolis ateńskiej oraz Muzeum Aleksandryjskie); w średniowieczu
1 Z. Majchrowski, Człowiek, twórca kultury, Warszawa 2003, s. 162.
153
istniały zbiory w skarbcach kościelnych, klasztornych oraz kolekcje
należące do panujących.
Od renesansu datuje się rozwój kolekcjonerstwa; kolekcje, które powstały wówczas, stały się w późniejszym okresie zaczątkiem
wielu muzeów europejskich.
W XV–XVIII wieku popularny był też typ zbiorów, obejmujących
oprócz dzieł sztuki okazy i ciekawostki z różnych dziedzin (tzw.
Gabinety sztuki i osobliwości – Kunst und Wunderkammern).
Idea muzeum publicznego zrodziła się w okresie oświecenia
w związku ze starożytnictwem i ogólnym rozwojem nauki; w drugiej połowie XVIII wieku powstały pierwsze wielkie muzea europejskie: w Anglii British Museum, we Włoszech Galleria degli Uffizi.
W czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej zostały również utworzone
muzea publiczne z królewskich zbiorów Luwru (mieściły się w budynkach pałacowych i miały charakter zbiorów mieszanych)
Wielki rozwój muzeów nastąpił w XIX wieku, w związku
z szybkim postępem nauki i specjalizacją wiedzy. Zaczęły wówczas powstawać w poszczególnych krajach narodowe galerie sztuki (Narodowa Galeria w Londynie) i coraz częściej udostępniano
publiczności dawne kolekcje prywatne, przekształcone obecnie na
muzea (Museo del Prado w Madrycie, Ermitaż w Leningradzie);
w tym czasie rozpoczęto również wznosić budowle specjalnie przystosowane do celów muzealnych, rozpoczęto także systematyczną
organizację i reorganizację istniejących muzeów.
W wieku XX muzea, dysponujące nowoczesnym aparatem techniczno naukowym, przekształciły się w ożywione placówki naukowo-badawcze i oświatowe, organizowane według nowych zasad
muzeologii; znacznej modernizacji uległy także metody ekspozycji;
wzniesiono wiele nowoczesnych gmachów muzealnych (muzealnych latach trzydziestych zwłaszcza w Holandii i w USA, w latach
pięćdziesiątych we Włoszech, później w innych krajach Europy i na
całym świecie.
Jednym z przejawów nowej roli, jaką spełniają muzea w procesie
wychowania społeczeństwa, jest organizowanie różnorodnych akcji
upowszechniających kulturę oraz tworzenie specjalnych muzeów
dla dzieci i młodzieży. Stałą współpracę między muzeami różnych
154
krajów koordynuje Międzynarodowa Rada Muzeów (ICOM), działająca pod patronatem UNESCO.
W Polsce pierwszym muzeum publicznym były zbiory Czartoryskich, które wystawiono na początku XIX wieku w Puławach, a w 1805
roku udostępniono też zwiedzającym zbiory zgromadzone przez
S.K. Potockiego w Wilanowie. W okresie Księstwa Warszawskiego
i Królestwa Kongresowego powstały w Warszawie duże zbiory muzealne w Warszawskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk i w Uniwersytecie Warszawskim, oba zlikwidowane po powstaniu listopadowym.
W Warszawie powstało w 1862 roku Muzeum Sztuk Pięknych, w 1916
roku przekształcone na Muzeum Narodowe. Funkcje muzeum polskiego malarstwa i rzeźby pełniło od 1860 roku Towarzystwo Zachęty
Sztuk Pięknych. Poza krajem utworzono: Muzeum Narodowe Polskie
w Raperswilu, a później przy Bibliotece Polskiej w Paryżu Muzeum
Adama Mickiewicza. Na przełomie XIX i XX wieku, zaczęła kształtować się koncepcja muzeum regionalnego, którego pierwszym poważnym przykładem stało się Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem.
Zacytowane definicje, dla pełnego ich zrozumienia i udowodnienia ich zmienności, trzeba rozszerzyć o szereg pojęć z zakresu
socjologii oraz psychologii.
Pojęcie czasu wolnego i form jego spędzania pojawia się w skali
masowej w XIX wieku, w związku z gwałtownym rozwojem przemysłu.
Czas wolny (wg. Bernarda Russela) nieodzowny dla właściwego
rozwoju cywilizacji stwarza możliwości poszerzenia więzi społecznej koniecznej dla prawidłowego rozwoju psychicznego człowieka.
Rekreacja kulturalna, której treść i rola zależą od zaangażowania
i prawidłowego uczestnictwa ludzi w czasie wolnym daje możliwość zaspokojenia ich wielu potrzeb natury psychologicznej:
– kontaktu społecznego
– przynależności
– potrzeby współtworzenia.
Współczesny świat przyniósł także zmianę pojęcia samej sztuki.
Cytując za Janem Białostockim „Sztuka stała się pojęciem otwartym
i nikt już dzisiaj nie wie z pewnością, gdzie znajdują się granice pomiędzy tym, co należy do zakresu muzeum artystycznego, a tym,
155
co dawniej gromadzono w muzeach techniki, etnografii, względnie
w kolekcjach osobliwości”.2
III. RODZAJE MUZEÓW
Muzea doby kultury masowej, związanej z przemysłem turystycznym, stają się ogólnodostępną skarbnicą dorobku kulturalnego, wręcz domem kultury.
Ranga muzeum mimo licznych zmian pojęcia wciąż wzrasta.
Współczesny człowiek odczuwa potrzebę poznania przeszłości
i współczesności, we wszystkich przejawach kulturowych i naukowotechnicznych. Wszystko to ma odbicie w przestrzenno-funkcjonalnym
kształcie muzeum, które można sklasyfikować pięciu nurtach:
– muzeum o tradycyjnym układzie przestrzennym i o konwencjonalnym systemie przekazu,
– muzeum o konwencjonalnej metodzie prezentowania zbiorów,
w nowych strukturach budowlanych,
– muzeum o eksperymentalnym sposobie prezentacji, wymagającym specjalistycznego wyposażenia technicznego,
– muzeum o integracji większości elementów,
– muzeum w skali urbanistycznej, rezerwat, park narodowy, skansen, organizm miejski.
Przykładem muzeum o eksperymentalnym sposobie prezentacji, wymagającym specjalistycznego wyposażenia technicznego,
jest MABEL BRADY GARWAN GALLERIES zlokalizowane na Yale
University, New Haven. Sposób ekspozycji przedmiotów sztuki
jest zorganizowany i przemyślany tak, by wywołać dialog między
wyobraźnią widza, a przedmiotami pokazywanymi wraz z otoczeniem, w relacji z innymi obiektami sztuki, kultury, czasu im teraźniejszego i przeszłości. Celem wystawy była kreacja ekscytującego
muzeum dydaktycznego.
Proces dydaktyczny osiągnięto przez przecinanie mebli, ukazanie ich konstrukcji i przekroi, a następnie przez podwieszanie ich
2 J. Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto, Warszawa 1974, s. 295.
156
na ścianach, jedne pod drugimi tak, że pokój nie przypomina saloniku z epoki, lecz tworzy abstrakcyjną kompozycję mebli, w wielu
odmianach i przedmiotów, należących do wnętrz mieszkalnych.
Taki sposób prezentowania rzeczy w czasie i przestrzeni jest manifestacją kultury kreacyjnej Ameryki.
Podobnie wygląda ekspozycja przedmiotów sztuki użytkowej,
w niewielkim, zaprojektowanym przez znanego architekta Franka
Gehry DESIGN MUSEUM, w mieście Weil w Niemczech. Stworzona
dla firmy meblowej „Vitra” ekspozycja piętrzy krzesła, stołki, na wielopoziomowych stelarzach, co pozwala na jednoczesne ich oglądanie
i porównywanie. Ciekawy, niezwykle ekspresyjny w sposobie prezentacji i architekturze budynek posiada cechy sztuki i kultury Amerykańskiej, co spowodowało, że nazwano go „UFO z Ameryki”.
Muzeum o integracji większości elementów. Trzy prezentowane przykłady to niewielkie w skali przedsięwzięcia, z których
jedno jest muzeum ciekawostką, drugie aranżacją wnętrza, a trzecie
galerią.
NISHIWAKI MUNICIPAL KILN RELICS AND CERAMISC
MUSEUM
Usytuowana na dużej pochyłości konstrukcja stalowa z zewnątrz
obłożona paskami blachy, której fragment staje się kopułą zwieńczoną świetlikiem, osłania skrawek ziemi, na którym w pradawnej
historii znajdował się piec do wypalania ceramiki i gdzie znaleziono
ceramiczne wykopaliska. To jedno przestrzenne muzeum, utrwalonego reliktu przeszłości, pokazuje również na poziomie wejścia
sposób tradycyjnego wyrobu przedmiotów garncarskich.
Arata Izosaki projektując wystawę dla AL SEIBU MUSEUM OF
ART w Tokio, zatytułował ją „Gio Ponti, od skali ludzkiej do postmodernizmu.”
Ta bardzo interesująca aranżacja wnętrza, utrzymana w skali człowieka, sprawia wrażenie integracji wszystkich elementów.
Widzowie stają się częścią wystawy, chodząc między postmodernistycznymi kolumnami, przeciskając się przez „bałagan” ostrosłupów, natrafiając na wnętrza jasne i całkowicie czarne. Eksponatami
są ściany, okna, drzwi, sklepienia znikające w czerni, jak i światło,
świadomie prowadzące zwiedzających.
157
Usytuowana w sercu Rzymu między Via del Corso i Via di Ripetta w starej, klasycznej grupie budynków znajduje się niewielka
galeria MIM.
Jej wnętrze stricte technologiczne odcina się całkowicie od tradycji i charakteru otoczenia. Gra światła i cienia, bieli ścian i czerni
schodów, których zygzakowatość staje się rzeźbą, stwarza poczucie
ekspresji i spójności. Frapująca przestrzeń tej galerii staje się również sztuką.
Muzeum w skali urbanistycznej
Trzy prezentowane przykłady wydają się być z pogranicza muzeum integracji elementów i urbanistyki, lecz ich skala przestrzenna
pozwala na prezentowanie w tej podgrupie. Dwa z nich, choć pozostające na etapie projektu, odpowiadają interesującemu nurtowi
współczesnej kultury masowej, łączącej zabawę, rozrywkę i naukę
dla całych rodzin przez całe dnie.
WHITE RIVER PARK (Indianapolis) to ogromny kompleks, zaprojektowany przez architektów m.in. Charlesa Moore’a i Edgara
Contini.
Plan parku – „lunaparku”, zawiera: obserwatorium astronomiczne z przestrzenią muzealną dla zmiennych wystaw, sklepy,
restauracje, audytoria, nowe Indianapolis ZOO. Miejsce dla wszelkich wydarzeń, celebracji, koncertów na otwartej przestrzeni, staje
się centrum rodzinnej rozrywki i kreacyjności.
Ten ogromny kompleks wydaje się w swoim programie zapewniać wszelkie możliwe formy spędzania wolnego czasu dla
wszystkich pokoleń – od dziadków, przez rodziców, do dzieci, co
odpowiada potrzebom współczesnej Ameryki i stanowi duży krok
naprzód od muzeum tradycyjnego.
Renowacja ANTELOPE HOUSE (zaprojektowanego przez Venturiego, Rauch’a i Scott-Browna) to następny przykład odpowiedzi
na wymogi kultury masowej. To nowe dziecięce ZOO-Museum,
z niewielką zaledwie ilością zwierząt, zakłada pokazanie dzieciom
świata z punktu widzenia i życia fauny. Zwiedzający będą mogli
pełzać w norach bobra, wspinać się ku wyjściom otoczonych wodą,
by pozwolić im czuć siębobrem. Dzieci będą mogły się bawić jak
wiewiórki – w dziuplach na drzewach rosnących pod wysoko skle-
158
pionym sufitem. Spiralne schodki, wiodące wewnątrz drzew, pozwolą na obserwację życia na różnych jego poziomach. Ta nowa
forma muzeum, a raczej zabawy dydaktycznej, staje się bardzo popularna, a zapotrzebowanie na takie formy wzrasta.
Specyficzne muzea w przestrzeni otwartej to parki dla ekspozycji rzeźb. Przykładem muzeum w parku, na terenie poza miastem, jest MUZEUM RZEŹBY W OTTERLO w Holandii. Niewielki,
prosty w bryle budynek muzeum, mieści we wnętrzach przeszklonych, otwartych na park, restauracje i sale wypoczynkowe, zebrań,
dyskusji i prelekcji. Rozległy park, którego granic się nie odczuwa,
wysokie drzewa, doskonale utrzymane trawniki, są terenem zmiennych wystaw rzeźbiarskich, których najcenniejsze, wybrane dzieła,
pozostają w parku na stałe. Ścieżki nie tworzą geometrycznego rysunku, są jak gdyby swobodnie rzucone pomiędzy drzewa, pozwalają iść od rzeźby do rzeźby, w kolejności sugerowanej przez organizatorów. Park-muzeum jest odwiedzany tłumnie, jednakże ten
swobodny układ przestrzenny i dowolność kierunków zwiedzania
dają oglądającemu wrażenie swobody i nieskrępowania w odbiorze
eksponatów. Te, które z daleka nie zaciekawiają lub swoją formą
wręcz odpychają, można swobodnie pominąć. To pozytywna cecha
przestrzeni muzealnej.
Do grup muzeów na otwartym powietrzu trzeba zaliczyć skanseny. Ponieważ zazwyczaj nie ma w nich nowych obiektów architektonicznych, poza obiektami administracyjno-usługowymi, gromadzą one autentyczne, stare budowle drewniane. Podkreślić można,
że często skansen staje się terenem wypoczynku i wielogodzinnego
spaceru dla całych rodzin.
Tak jest np. w znakomitym SKANSENIE W OSLO. Zwiedzający,
korzystając z pięknej pogody, rozsiadają się w pobliżu zabudowań
lub na zboczach wzgórz, urządzają pikniki w swobodnej, przyjacielskiej atmosferze. To jedna z zalet tego typów muzeów.
Coraz powszechniej rozumiana ochrona zabytków i rewaloryzacja obiektów, bądź w złym stanie, bądź możliwych do wypełnienia
współczesnymi treściami, spowodowała wzrost troski o stan zespołów urbanistycznych, nawet w skali całego miasteczka, a więc rewitalizację przestrzenną.
159
Wpłynął na takie podejście wzmożony ruch turystyczny. Wiele
miast, wypełnionych budynkami o walorach zabytkowych, stało się
obiektami zainteresowania tysięcy turystów. Rewitalizacja obrazu
miasta stała się dla władz opłacalna, przyciąga bowiem tłumy odwiedzających. Widoczne to jest zwłaszcza w Niemczech, gdzie wiele miast i miasteczek doprowadzono do czystej formy urbanistycznej
z wieku XVIII, a nawet XVII.
Przykładem może być CELLE, gdzie budynki zwrócone szczytami do ulic tworzą malownicze zespoły. Zachowane budynki podlegają rekonstrukcji pod ścisłą kontrolą konserwatorską. Jednocześnie
jednak w parterach takich zespołów lokalizowane są nowoczesne
sklepy - tak więc w wielu przypadkach zabytkowy charakter zabudowy rozpoczyna się od I piętra. Następuje zaspokojenie ciekawości dla obiektów o wartościach historycznych, w skali przestrzeni
urbanistycznej i uzyskuje się kontakt ze współczesnością, handlem,
wystawami, produktami dzisiejszymi, w skali organicznych wnętrz
ulicznych.
Na tle takich doświadczeń można się zastanawiać, czy istnieją
szanse, aby żyjące miasteczka, o zachowanych czytelnie cechach
układów urbanistycznych, nabierały częściowo cech muzealnych
przy jednoczesnej ich rewitalizacji. Niezbędne są następujące warunki: ograniczony i czytelnie zamknięty teren, zdecydowana przewaga obiektów zabytkowych o określonych walorach, przy jednoczesnej zmianie niektórych funkcji usługowych.
IV. CHARAKTERYSTYKA LOKALIZACJI
Pierwsze zbiory dzieł sztuki były gromadzone w budynkach
władców, a później za ich przykładem możnych, wielkich rodów.
Ich siedziby przekształcono z czasem na muzea i udostępniono społeczeństwu.
Ten typ lokalizacji jest kontynuowany w wielu miastach Francji i Niemiec. Zwłaszcza we Francji, w miastach dumnych z historycznego rodowodu, z czasów rzymskich, niemal we wszystkich
powstały lokalne muzea, dokumentujące te rodowody. Na ten cel
160
wykorzystywano domy patrycjuszy, skrzydła budynków ratuszy,
części zabudowań klasztornych.
Wallis mówi („Informacja i gwar”) „Nazwa budowli publicznej
przez całe stulecia była jednocześnie nazwą instytucji, dla jakiej została wzniesiona i której służyła. Takie podwójne znaczenie posiadają nadal tego rodzaju nazwy jak: kościół, bank, teatr, uniwersytet czy
dworzec. Wciągu ostatnich paru stuleci zachodził proces dysocjacji
pewnych budowli, związanych z nimi instytucji, co wynikało z funkcjonalnej ewolucji centrum. Luwr i Ermitaż – byłe siedziby monarsze
– są dzisiaj jednocześnie nazwami pałaców i wielkich muzeów.”3
Lokalizacja tych obiektów wynikała z sytuacji na planie miasta,
zazwyczaj wyjątkowej, której większości przypadków podporządkowany był plan całego miasta, np. Petersburg, Pszczyna. Wiek XIX
to okres budowy monumentalnych gmachów muzealnych, lokalizowanych jako obiekty dodające miastu walorów wielkomiejskich
w jego punktach węzłowych, centralnych.
Klasycznymi przykładami są: zespół dwóch muzeów SZTUKI
I PRZYRODY w Dreźnie, muzeum NATIONAL GALERY przy
Trafalgar Sqr w Londynie, czy MUZEUM EGIPTU w Kairze przy
olbrzymim rondzie, przy którym zbiega się wiele ulic miasta, stanowiąc wraz z muzeum kulturową strukturę centrum. Wallis tłumaczy: „Przez kulturową strukturę centrum rozumiem taki zespół
i układ wartości, który potrafi modelować społeczny światopogląd
miejskiego społeczeństwa.”4
Wzrost znaczenia muzealnictwa, oraz zrodzenie się różnorodności tematyki, spowodował powstanie muzeów o różnych programach, poświęconych bardzo bogatej tematyce: od etnografii i wykopalisk do obiektów poświęconych lotnictwu i podbojom kosmosu.
Tendencja przyciągania ludzi do muzeów spowodowała, że wiele
z nich lokalizowano w samym mieście. W wielkich miastach powstało po kilka takich obiektów.
Cytując dalej Wallisa: „Dowodem twórczego rozwoju wielkiego
miasta jest zdolność wznoszenia budowli, które potrafią nawiązać
3 4 A. Wallis, Informacja i gwar, Warszawa 1979, s. 32.
A. Wallis, op. city., s. 46.
161
dialog z architektonicznym dziedzictwem, wnosząc do krajobrazu
centrum nowe wartości. Zbiorowość tych instytucji podlega kilku
ekonomicznym i społecznym regułom, które można nazwać zasadami: dostępności, maksymalnego wyboru, różnorodności i hierarchii standardów; różnorodności stylów, komplementarności.”5
Pogląd, że budynek muzeum jest najważniejszym dla dziedzictwa kulturowego obiektem i powinien być zlokalizowany w wyjątkowym punkcie miasta, w bezpośrednim sąsiedztwie uznanych
przestrzeni publicznych, wpłynął na wznoszenie muzeów w otoczeniu znanych budynków historycznych o symbolicznym znaczeniu.
W nowych założeniach urbanistycznych, mających stanowić
ośrodki kultury, znalazły się w programie muzea. Przykładem
mogą być Berlin Zachodni i Albany (USA).
W Berlinie zespół KULTURFORUM przy Temper Plato mają
tworzyć: sala Filharmonii, ośrodek Kultury, Wielka Biblioteka i dwa
gmachy muzealne (Muzeum Sztuki Nowoczesnej oraz Rzemiosła).
W centralnej części zespołu stoi MUZEUM SZTUKI NOWOCZESNEJ projektu Miesa van der Rohe o typowej dla niego architekturze szklanego prostopadłościanu. Ten bezsprzecznie wspaniały obiekt traci na wartości, gdyż przestrzeń urbanistyczna zespołu
nie została zdefiniowana, brak jej kompozycji całości, a poszczególne obiekty nie tworzą związków w przestrzeni.
Komunikacja miejska przecina zespół, brak jest jakichkolwiek
związków wizualnych i funkcjonalnych pomiędzy obiektami.
Lokalizację podzielono na ogólną i szczegółową.
Ogólna obejmuje trzy grupy:
Iprzestrzeń miejską o zabudowie zwartej
IIprzestrzeń otwartą miasta
IIIprzestrzeń poza miastem
Przechodząc z lokalizacji ogólnej na szczegółową, w przestrzeni
miejskiej o zabudowie zwartej można wyróżnić lokalizacje:
1. w zespole monumentalnych budynków publicznych
2. przy ulicy
3. przy placu
5 Ibidem.
162
4. przy pasażu lub ciągu pieszym
5. w strukturze centrum
6. w sąsiedztwie budynków zabytkowych
Wprowadzając pojęcie „atrakcyjności kulturowej”, – o której mówi
Zygmunt Ziobrowski („Mierniki jakości przestrzeni miejskiej”)6, czyli
o ilości unikalnych obiektów jak zamki, pałace, kościoły i inne budowle lub założenie zabytkowe, przypadających na 1 km2 obszaru zainwestowania miejskiego, warto powiedzieć o wielkich metropoliach,
gdzie tak jak w Waszyngtonie stworzono całe kompleksy budynków
monumentalnych, monumentalnych różnorodnym przeznaczeniu,
od państwowych przez historyczne do kulturowych, kulturowych
niebywałym zagęszczeniu w centrum miasta.
Często zdarza się również w miastach nowoprojektowanych,
zwłaszcza dużych, nowych stolicach państw, planowanie dużego
zagęszczenia budowli publicznych dla podniesienia charakteru
wiejskości i powagi miejsca.
W nowej strukturze centrum na Orzesze rezerwy dla budynków
publicznych nowej Jerozolimy powstało MUZEUM IZRAELA składające się z MUZEUM SZTUKI, MUZEUM BIBLIJNEGO i MUZEUM ARCHEOLOGICZNEGO, (architekci Frederich Kiesler, Billy Rose de Noguchi).
Obiekt o betonowych strukturach parasolowych stoi naprzeciw
nowej siedziby Rządu, Pałacu Parlamentu, Uniwersytetu Hebrajskiego w historycznej Dolinie Świętego Krzyża.
Analizując lokalizacje w zwartej zabudowie ulicy, jako przykład
ogromnej atrakcyjności kulturowej można wskazać Nowy Jork,
w którym powstało MUSEUM MILE – stowarzyszenie dziesięciu
kulturalnych instytucji na Piątej Avenue (od 82 – 104 street).
Oferuje wysoką koncentrację sztuki, dokonań artystycznych, galerii dla publiczności. Łączy ono zarówno członków tych instytucji,
jak i społeczności lokalne, przyciągając liczne rzesze turystów.
Od wąskiej zazwyczaj ulicy przechodzimy do poszerzania, jakim jest plac, który stanowi szczególnie ciekawe przedpole dla budynków użyteczności publicznej.
6 Z. Ziobrowski, Mierniki jakości przestrzeni miejskiej, Warszawa 1992, s. 21.
163
CENTRUM IM. G. POMPIDOU na Plateau Beabourg to wielofunkcyjny obiekt zlokalizowany wśród zabytkowej zabudowy serca Paryża.
Plac towarzyszący temu budynkowi, wyposażony w lekkie formy małej architektury, wypełniony turystami, ale również mimami, połykaczami ognia stwarza swoiste poczucie terenu dla „sztuki
w mieście”.
W sytuacji przy miejskim placu, do którego doprowadza ciąg
pieszy, stoi Mönchengladbach (Niemcy), STATICHES MUSEUM
projektu architekta Hansa Hollein’a.
Ciąg pieszy przechodząc przez placyki, kładki nad komunikacją,
dochodzi do placu, z którego można wejść do muzeum, zejść do kaskadowo opadającego parku, przejść na taras kawiarenki, lub pójść
dalej w miasto bezkolizyjnym pasażem.
Inny charakter, o funkcji bardziej dydaktycznej, a nie reprezentacyjnej, mają muzea lokalizowane w sąsiedztwie istniejących budynków zabytkowych.
I tak, przy odbudowie zniszczonych miast niemieckich, gdzie
ocalały takie obiekty, a ich otoczenie legło w gruzach, zlokalizowano
nowe muzea. Tak stało się w sąsiedztwie katedry w Kolonii i przy
katedrze w Paderborn. Można powiedzieć, że ich dostępność jest
znakomita. Jednak w tych konkretnych przypadkach zagubione zostały walory historycznego układu urbanistycznego, urbanistyczna
forma budynków nie wpłynęła na podniesienie architektonicznych
walorów zespołów przestrzennych.
Niebywale pozytywny wydaje się inny przykład niemiecki, wbudowania muzeum w drobną strukturę starego miasta Hanoweru,
w oparciu o istniejący fragment murów i obronną wieżę. HISTORICHES MUSEUM AM HOHEN UFER projektu Dieter’a Oesterlen’a podejmuje drobną skalę domów, zgrabnie uzupełniając wolny
kwartał zabudowy. Nowy język współczesnej architektury, z wykorzystaniem tradycyjnych materiałów, dał interesujący efekt.
Dalsza analiza przykładów lokalizacji muzeów dotyczy również
miasta, jego przestrzeni otwartych, zielonych, przy których chętnie
powstają obiekty podnoszące wartość spędzania wolnego czasu, relaksu, budząc nowe zainteresowania.
164
Na pograniczu zabudowy zwartej oraz przestrzeni otwartej stoi,
zwrócony frontową elewacją w stronę dużego skweru, dobudowane do istniejącego budynku, STÄDTISCHE KUNSTHALLE w Mannheim (Niemcy).
Oparte na klasycznych wzorach założenie tego skweru o dwu
prostopadłych osiach, półkulistym kształcie z jednej strony, pięknych schodach z przeciwległej, centralnym basenie z fontanną, zyskuje bardzo na swojej ważności przez dobudowę, z uzupełnieniem
linii zabudowy, monumentalnego budynku galerii (arch. Lange/
Mitzlaff/Böhm/Müller 1977-1983).
Specyficzny charakter mają pasma graniczne np. nabrzeża rzek,
ciągnące się przez miasto, pozbawione charakteru miejskości.
Przy nabrzeżu Menu, wśród drobnej zabudowy mieszkaniowej
i terenów wolnych, niezabudowanych, odcięte drogą od rzeki, zlokalizowano frankfurcie MUSEUM FÜR KUNSTHANDWERK (Niemcy).
Nowe muzeum Meier’a rozbudowuje elegancką willę Metzler
(1803), tworząc wieloczłonowy budynek, okalający dwa dziedzińce
z licznymi łącznikami. Skala projektu dopasowuje się do otaczających budynków. Muzeum to podnosi niebywale rangę tego nabrzeża, nazywanego obecnie muzealnym.
W wyjątkowych sytuacjach są obiekty w zespołach jednofunkcyjnych np. miasteczek uniwersyteckich.
Położone często w campusach za miastem lub w jego granicach,
gdzie na ogrodzonym terenie, wśród budynków domów akademickich, poszczególnych wydziałów, często i centrów wielofunkcyjnych, powstają muzea z bibliotekami, czytelniami, z obszernymi
dziełami sztuki, dostosowanymi do programu uniwersytetu.
W krajobrazie swobodnym, w dużej, pofalowanej otwartej przestrzeni nad jeziorem zbudowano pomnik-pamięci: poświęcone pracom jednego fotografika japońskiego KEN DOMON MUSEUM OF
PHOTOGRAPHY. Starannie zaprojektowane wraz z całym otoczeniem żyje własnym niezależnym życiem, będąc muzeum dla ducha
– refleksyjnym i wyciszającym.
Również w pustym krajobrazie gorącego klimatu dając wrażenie
obcowania ze sztuką, w formie kamiennych podium i ogrodów historycznych koreańskich świątyń i pałaców, we współczesnej wer-
165
sji, tworząc tamę na strumieniu, znalazło lokalizację KOREAŃSKIE
MUZEUM NARODOWE. Ono również stwarza swój odrębny świat
oazy na pustyni, w dosłownym i duchowym znaczeniu.
V. PRZESTRZEŃ PUBLICZNA – DEFINICJE
Prof. K.Wejchert, architekt i urbanista, w książce „Przestrzeń
wokół nas” pisze:
„Trudno klasyfikować znaczenie różnych przestrzeni dla życia
ludzkiego. Bardzo często za najważniejszą uważa się przestrzeń
publiczną, dostępną dla całej społeczności i przybyszy z zewnątrz,
gdzie toczy się intensywne życie miasta. Przy niej znajdują się
najważniejsze obiekty o znaczeniu społecznym, usługowym, kulturalnym, obiekty symbole”. Przestrzenie publiczne przesądzają
o charakterze miasta, jego atrakcyjności, urodzie, indywidualności
i łatwości zapisania w pamięci. (…)
Przestrzenią społeczną można nazwać przestrzeń dostępną
całej społeczności, jednakże stanowiącą teren, na który wkraczają
najczęściej mieszkańcy określonej dzielnicy, osiedla czy zespołu budynków.
Wskazanie na rysunku planu miasta przestrzeni publicznych
jest sprawą stosunkowo prostą. Są to ulice i place w swoich czytelnych granicach, wyznaczonych budynkami. Trudniej jest określić
granice przestrzeni społecznych.”7
Już w 1784 roku, w swojej mapie Rzymu, Gianbapttista Nolli zaznaczył przestrzenie prywatne szarym kolorem a publiczne: ulice
place, a również wnętrza kościołów, katedr, term itd. zostawił białe.
Zachodzi więc pytanie, gdzie można w dzisiejszym świecie szerokiej dostępności kultury dla mas umieścić ogólnodostępne wnętrza muzealne, przedpola tych wnętrz.
Czy współczesne muzeum ze swoimi przestrzeniami społecznymi nie powinno ciążyć w kierunku stawania się, we fragmentach, przestrzenią publiczną?
7 K. Wejchert, Przestrzeń wokół nas, Katowice 1993, s. 90.
166
Znając już ogólnie definicje przestrzeni publicznej, warto wprowadzić jeszcze jedno pojecie tzw. „śluzy psychologicznej”, dotyczące bezpośrednio strefy okalającej budynek. Zaproponowane
przez Z.Żygulskiego oznacza, że „strefa muzealna powinna się
swoją innością zaznaczać i odcinać od rzeczywistości potocznej,
uwarunkowanej bieżącymi bodźcami współczesnej cywilizacji ruchem, hałasem wielkomiejskim lub ruchem autostrady i drogi dojazdowej.
Śluza psychologiczna konstruowana jest rozmaicie. Może to być
odpowiednio wykorzystane środowisko naturalne, np. wzgórze,
las, ogród, półwysep; lub element całkowicie sztuczny, jak: ogrodzenie, mur, schody, rampa, cokół, krata, monumentalna brama;
lub element wewnętrzny, już w obrębie samego budynku, np. westybul, holl, korytarz, specjalne przejście, a nawet winda.
Analiza kształtowania śluzy psychologicznej
W związkach muzeum z przestrzenią publiczną możemy wydzielić trzy tendencje:
IPrzenikanie przez strefę pośrednią
A. naturalną
B. sztuczną
C. łączącą naturalną ze sztuczną
IIŁączenie przez strefę wejściową specjalnie projektowaną
IIIPowiązanie wizualne z krajobrazem miasta.
Często spotykany wydaje się przypadek lokalizowania muzeum
w zieleni miejskiej, podmiejskiej, czy wolnej przestrzeni zielonej,
w krajobrazie. Sama natura i kontakt z nią uspokaja swoim działaniem i sprzyja chęci kontaktowania się ze sztuką. Ciekawie poprowadzona ścieżka, wiodąca przez mosty nad wodą doprowadza do
budynku zintegrowanego z otoczeniem.
Tak właśnie usytuowano THE KEN DOMON MUSEUM OF
PHOTOGRAPHY (arch. Taniguachi). Poświęcone jednemu artyście, jakim był fotografik Ken Domon, jego pamięci i jego pracom,
jest rodzajem muzeum i sanktuarium.
Położone niedaleko japońskiego miasta Sakata, zlokalizowane
nad jeziorem, wbija się częścią ekspozycyjną w stromiznę nadbrzeża. Woda jeziora „wchodzi” kaskadami we wnętrze budynku, co
167
stwarza, razem z systemem mostków, ażurów, ciekawą przestrzeń
o pozytywnym psychicznie odbiorze.
Drugi przykład na oddziaływanie strefy naturalnej a dalej sztucznej, która również chce stać się naturalną, to znaczy używającą zieleni, jest FLORIDA MUSEUM. Położone w parku Muzeum Historii
Naturalnej jest przykładem wtopienia i wypełnienia zielenią.
Ukształtowane na wielu poziomach, okolonych licznymi tarasami, rozległe, przysadziste w proporcjach muzeum, wciąga zieleń
parku w swój środek. Ze wszystkich tarasów okalających ekspozycję widać wielopoziomową, wielofunkcyjną, zieloną przestrzeń.
Są to ocienione przejścia, dziedzińce wystawowe, lustrzane płaszczyzny wody. Zachowano istniejące drzewa, a ciepły klimat sprzyja rozrostowi nowej roślinności: płożących kwitnących krzewów,
płaszczyzn niskopiennych kwiatów, trawy i pnączy. Dziś widoczne
jeszcze płaszczyzny betonowych ścian, wkrótce całkowicie zostaną pokryte bluszczami, a girlandy kwiatów oplotą całą przestrzeń.
W naturalnym otoczeniu, choć stworzona sztucznie, śluza psychologiczna stanie się z czasem naturalnym przedpolem dla sztuki.
Podobne działanie ma wewnętrzny, pogrążony plac wejściowy
do MUSEUM IF CONTEMPORARY ART w Los Angeles, projektu
Arata Izosaki.
Budynek usytuowany na podłużnej działce, umieszczonej dłuższym bokiem do ulicy, zaprojektowano tak, by był widoczny z przejeżdżających samochodów, zachęcając kierowców do zatrzymania
się. Piętnastopiętrowa, postmodernistyczna brama, stojąca prostopadle do ulicy, jest symbolicznym akcentem muzeum, nie będąc do
niego wejściem. Wejście bowiem znajduje się poniżej, na zamkniętym szklaną ścianą placu. Górny plac, na poziomie ulicy, jedynie rekreacyjny, zakończony księgarnią, ma za zadanie tworzyć „miejską
przestrzeń” w ciasno zabudowanym terenie śródmiejskim.
Tak powstała śluza psychologiczna przed muzeum w Los
Angeles.
Ciekawie rozwiązany jest WEXNER CENTER w Ohio State University. To wielofunkcyjne centrum składa się z licznych budynków,
w tym istniejących Weigel Hall i Marshon Audytorium. O szerokim
programie muzealno-dydaktycznym, tworzy wewnętrzną struktu-
168
rę półotwartej ulicy, z której można niezależnie osiągnąć wszystkie
funkcje. Przechodząc przez środek działki uniwersyteckiej, przepuszcza główny ruch studentów.
Specyficzna, biała, lekka struktura, pojawiając się między dużymi bryłami audytoryjnych budynków, wprowadza w świat szkła
i ceglanych ścian, o miłych zakamarkach i ekspresyjnych widokach.
To rozwiązanie wydaje się odpowiadać na hasło obcowania ze
sztuką mimo woli, choćby przez rzuty okiem przy przechodzeniu,
a w środowisku uniwersyteckim wewnętrzna ulica ogniskuje życie
młodzieży z całego campusu.
Inny nastrój psychiczny wywołuje śluza psychologiczna w postaci rozbudowanego wejścia. Wejście takie, wyciągnięte z budynku, wspomagane elementami struktur ażurowych, bywa niezwykle
intrygujące, przyciąga do siebie ludzi.
W wielu przypadkach śluzą psychologiczną może stać się przestrzeń fragmentu ulicy lub plac ukształtowany specjalnie, jako przestrzeń związana wyraźnie z muzeum. Przykładem może być nowy
ośrodek administracyjno-kulturalny w Albany (USA). Na placu
znajdują się obiekty sali koncertowej o kształtach „rzeźbiarskich”,
rzeźby abstrakcyjne, basen dekoracyjny. Muzeum zwrócone wielkim podcieniem ku placowi, zamykające długą jego oś, wzniesione
jest na płaski jakby taras schodów – stanowiący właściwą śluzę psychologiczną. Na płaskich schodach przed muzeum przyjemnie jest
posiedzieć patrząc na cały plac wzdłuż jego osi. Takie połączenie
muzeum z monumentalną przestrzenią publiczną miasta, nadającą niewielkiemu w skali obiektowi cech monumentalnych, należy
z pewnością do rzadkości.
Najmniejszą skalą „zaproszenia” do muzeum jest zachęcenie do
wejścia przez zaakcentowanie go elementami rzeźbiarskimi w przestrzeni publicznej chodnika i odpowiednie ukształtowanie ścian
prowadzących ku wejściu. Ławki, na których można odpocząć,
uzupełniają te mini-śluzy.
Przestrzeń miejska otaczająca muzeum jest wykorzystywana również jako element wnętrza: jako widok przez okno. Jest to tendencja
przeciwstawna skupianiu uwagi, w przestrzeni bezokiennej, wyłącznie na eksponatach, przez otwarcie widoku w przeszkleniach.
169
W miastach greckich, w klimacie śródziemnomorskim, w przestrzeni miast najwyższą z punktu widzenia życia społecznego była
Agora. Wg Wallisa:
„Agora składała się z zespołu przestrzeni otwartych (place, amfiteatr), półotwartych (portyki, zewnętrzne kolumnady świątyń) i zamkniętych (inne budowle publiczne). Tworzyły one wspólnie całość
zharmonizowaną pod względem społecznym, urbanistycznym i artystycznym. Można powiedzieć, że agora pełniła jednocześnie funkcje
targu i city, ratusza i katedry, sądu i teatru, muzeum i promenady”…8
W rezultacie agora była przestrzenią, „na której zawsze coś się
działo”.
Jednocześnie spełniała wszystkie warunki niezbędne dla integrowania i rozwijania życia społeczności lokalnej.
Była więc, w pełnym tego słowa znaczeniu, obszarem kulturowym. Nawiązując do tradycji agory, miejscem przyciągającym do
sztuki, może stać się taka organizacja przestrzeni ograniczonej do
ruchu pieszego, która pozwoliłaby spojrzeć, niezależnie od celu poruszania się, na dzieła sztuki.
Dążenie do wychodzenia ze sztuką na ulice miasta wyraża się
w dwóch formach: organizacji czasowych ekspozycji lub wystawianie eksponatów czy wznoszenie stałych dzieł, wkomponowanych
we fragmenty przestrzeni miejskiej. Rozwój technik reprodukcyjnych, fotografii, pozwala np. w nowym ośrodku administracyjnym
w pobliżu wejść do nowego ratusza w Essen na ustawienie gablot
z reprodukcjami dzieł malarskich (w powiększonej skali).
Trudno powiedzieć, czy takie wystawy mają na celu zbliżenie
odwiedzających do sztuki czy też przyciągnięcie ich do nowego,
jeszcze rozwijającego się ośrodka miasta.
VI. PODSUMOWANIE
Motto: „Kultura to ogół wytworów działalności ludzkiej, materialnych
i niematerialnych, wartości i uznanych sposobów postępowania, zobiekty8 A. Wallis, op cit. s. 65.
170
wizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych
innym zbiorowościom i następnym pokoleniom”
Jan Szczepański
„Elementarne pojęcia socjologii”9
Przekazywanie dzieł sztuki, przeznaczonych dla odbioru wizualnego, wymaga przestrzeni specjalnie ukształtowanej, zarówno
przez urbanistykę jak i architekturę. Kontakt z dziełami sztuki wnosi nie tylko wartości poznawcze, estetyczne, lecz pozwala obserwatorowi na odnalezienie własnej osobowości.
Jedną z form zapewnienia kontaktu ze sztuką mogą, i powinny
być, obiekty muzealne.
Jakie czynniki wpływające dziś na potrzebę ich budowania i organizowania należałoby uwzględnić:
– społeczne
– polityczne
– rozwoju techniki
– psychologiczne
– mobilności i szybkości informacji
– warunków geograficznych
– rewitalizacyjne
Grupą najszerszą jest grupa pierwsza, czynników społecznych.
Będą one różne w zależności od warunków i stopnia rozwoju społeczności każdego kraju. Będzie odgrywała rolę jego zamożność,
ukształtowane przez lata obyczaje, styl życia i wyobrażenia powszechne o tym, jak powinien wybrany obiekt wyglądać.
Różnorodne przykłady budynków muzealnych potwierdzają
zacieranie się różnic kulturowych poszczególnych kontynentów
w dziedzinie zadań stawianych muzealnictwu. Wpływa na to demokratyzacja dostępności do dóbr kultury, coraz wyższy poziom
wykształcenia powszechnego, rozwój informacji i propagowania
czy wręcz reklamowania dydaktyki „sztuki” i jej oddziaływania
społecznego. Wzrost gęstości zaludnienia w wielu krajach i wielkie
9 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972, s. 98.
171
skupiska ludności w wielomilionowych aglomeracjach miejskich
powodują wzrost zapotrzebowania na tereny lub miejsca rekreacji,
dostępne dla całych rodzin.
W programach obiektów muzealnych trzeba ten trend
uwzględnić.
Grupa druga to czynniki rozwoju techniki:
– łatwość dokonywania obróbki zbiorów
– rozwój technik powielania dzieł plastycznych
– rozwój łączności i dostępności informacji w zasobach kultury
– ułatwienia w prowadzeniu globalnego banku informacji muzealnych
– rozwój technik komputerowych, oświetlenia i klimatyzacji
Trzecia grupa to czynniki mobilności społecznej.
– szybkość pokonywania odległości – zmiana skali odległości na
świecie
– ułatwienia dla turystyki masowej
– rozwój gospodarczy społeczeństw żyjących z turystyki
– wytworzenie się czasu wolnego dla ludzi w wieku poprodukcyjnym w krajach wysoko rozwiniętych
Czwarta grupa to czynniki polityki społecznej:
– rozwój zamożności społeczeństwa
– przyciąganie od konsumpcji do spraw kultury
– walka z nałogami i przestępczością w dużych aglomeracjach
Piąta grupa to czynniki psychologiczne;
– dążenie do wytworzenia w społeczeństwie nawyków do kontaktu z kulturą poprzez oddziaływanie dydaktyczne, pozornie nie
sterowane
– taka organizacja przestrzeni, która również, nie na drodze przymusu lecz zainteresowania, wciągałaby w kręgi kultury
Szósta grupa to czynniki warunków geograficznych:
– konieczność dostosowania się do mikroklimatu i środowiska
– wykorzystanie przestrzeni otwartych dla celów wystawiennictwa
– dostosowanie przestrzeni również do stylu życia mieszkańców
(sjesta – aktywność wieczorna)
Wszystkie wymienione czynniki łączą się ze sobą, zazębiają,
krzyżują. W ten sposób powstaje czynnik siódmy, rewitalizacyjny.
172
Dlatego też tak ważną staje się sprawa lokalizacji obiektów muzealnych i ich związek z przestrzenią publiczną miasta. Związek,
który wprowadzałby przechodnia niezauważalnie, niemal bez
udziału jego woli, do wnętrz publicznych w obiektach dawniej nazywanych „świątyniami sztuki”
Wszystkie sprawy programowe powinny być ustalone przez socjologów, psychologów, polityków społecznych, specjalistów muzealnictwa,
a rozpatrywane z uwzględnieniem indywidualnych warunków lokalnych, zapotrzebowania społeczności miejscowych lub regionalnych.
Wiele przykładów potwierdza tę tezę. W wielu przypadkach
programy mogą naginać się do konkretnych zjawisk ekologicznych
czy historycznych.
Rodzaj muzeów, które najbardziej wpisują się w nurt rewitalizacyjny, można nazwać „muzeum przestrzeni publicznej”.
To muzeum, w którym przestrzeń publiczna miasta wchodzi głęboko w miąższ budynku, w przestrzenie ogólnodostępnych wnętrz.
Obserwatorzy przebywają w sferze śluzy psychologicznej, wyodrębnionego świata z pogranicza sztuki, w którym bez płacenia za płacenia za bilet mogą przebywać, by wreszcie przekształcić się z obserwatorów we współuczestników i zwiedzających ekspozycję. Przykłady
te realizują hasło „Muzeum przestrzenią publiczną miasta”
Bibliografia
1. Białostocki J., Sztuka cenniejsza niż złoto, PWN, Warszawa 1974
2. Białostocki J., Galeria arcydzieł czy dom kultury?, Rocznik Historii
i Sztuki, t. XIV, Ossolineum 1984
3. Majchrowski Z., Człowiek twórca kultury, Stentor, Warszawa 2003
4. Panek W., Wiedza o kulturze, W.P., Wołomin 2005
5. Rottermund A., Muzeum w epoce kultury masowej, Rocznik Historii i Sztuki, t.XIV, Ossolineum 1984
6. Wallis A., Informacja i gwar, PIW, Warszawa 1979
7. Wejchert K., Przestrzeń wokół nas, Fibak Noma Press, Katowice 1993
8. Ziobrowski Z., Mierniki jakości przestrzeni miejskiej, Inst. GPiK,
Warszawa 1992
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Danuta Bartoszewicz
Dylematy Procesu Rewitalizacji Pragi Północ. Programy a praktyka
realizacji projektów
Dilemmas of Praga´s Revitalization
The programms but realization practices
Streszczenie
Artykuł zwraca uwagę na konieczność doceniania historycznej,
kulturowej oraz estetycznej wartości starej zabudowy miast, szeroko rozumianej jej ochrony, która powinna być ważnym aspektem
polskiego podejścia do zadań rewitalizacji. Analizując program
rewaloryzacji ul. Ząbkowskiej – centralnej przestrzeni publicznej
Starej Pragi, wskazuje na ukierunkowanie procesu odnowy na
przywracanie lokalnej tożsamości przez wykorzystanie reliktów
dziedzictwa kulturowego.
Podkreślając istotę i znaczenie troski o uporządkowanie starej
tkanki urbanistycznej m.in. przez wypełnienie nową zabudową pustych przestrzeni po wyburzonych obiektach, renowację zabudowy
mieszkalnej z przełomu XIX/XX w., wraz z adaptacją lokali znajdujących się w parterach historycznych budynków na cele społeczne,
kulturalne, gospodarcze (co zostało wpisane w LPR Pragi Północ)
staje się jednocześnie głosem wspierającym działania, mające na
celu poprawę estetyki przestrzeni publicznych oraz poprawę bezpieczeństwa ruchu kołowego i pieszego.
174
SUMMARY
One of the basic features of the interesting urban area is that it does
not repeat. Stressing its unique, exclusive features specific for the place (different from elsewhear, specific features or specific climate of the
urban life) makes the attracktiveness of the place bigger and attracts
the users. The Praga of Warsaw, the rightbank region of of the capital
has the feature. The critical attempt to reveal the revitalisation ativities
in the center of North Praga, contained in the article, may help to answer the question whether the revitalization activities done until now
in Praga managed to make use of the irrepetive value of the inheritance existing the Praga area to create the modern urban climate.
Słowa kluczowe: rewitalizacja, stan kryzysowy, lokalny program
rewitalizacji, obszar działań pilotażowych, gentryfikacja, T C M
Keywords: revitalization, the state of crisis, Urban Revitalization
Programme, the area of pilotaże activities, gentrification, Town
Center Management
Polepszenie wizerunku prawobrzeżnej Pragi zostało wpisane
w zadania samorządowych władz Warszawy od 1994 r. kiedy Praga została włączona w granice administracyjne Gminy Warszawa
Centrum1.
Równolegle z działaniami rewaloryzacji kwartału zabudowy
przy ul. Targowej lokalny samorząd porządkował tereny przy ulicy Ząbkowskiej (jednej z najstarszych praskich dróg), przygotowując je do przebudowy2. Na miejscach wyburzonych obiektów przy
1 Na mocy ustawy o ustroju m.st. Warszawy z dn. 15.03.2002 r. Praga (Północ
i Południe) formalnie stała się częścią centrum blisko dwumilionowej wówczas
Warszawy.
2 Porządkowanie Pragi polegało na wyburzaniu budynków w bardzo złym
stanie technicznym. Były to w większości drewniane, parterowe domy mieszkalne, które nadawały ulicy Ząbkowskiej prowincjonalny, podmiejski charakter. Te
działania były realizacją, zapisanego jeszcze w planie B. Chylińskiego z 1976 r.,
etapu przebudowy Pragi polegającego na stopniowym usuwaniu starej substancji
budowlanej i zastępowaniu jej nowymi obiektami.
Danuta Bartoszewicz – Dylematy Procesu rewitalizacji...
175
ul. Ząbkowskiej od Brzeskiej do Markowskiej, powstały w latach 90.
spółdzielcze budynki, utrzymane w stylu postmodernizmu przełomu lat 80. i 903. Lokalne władze wykorzystały boom inwestycyjny
lat 90. do odtwarzania historycznej struktury i odnowy zdegradowanej przestrzeni centrum Pragi, co dało początek pozytywnym
zmianom zachodzącym w tym obszarze. Nowa zabudowa wprowadzając nową skalę sprawiła, że Ząbkowska nabrała wielkomiejskiego charakteru.
Ten etap odnowy Centrum Pragi przyniósł jednak nieoczekiwany efekt społeczny – gentryfikację, w następstwie której powiększył
się dystans między „starymi Prażanami” a nowymi mieszkańcami
zamkniętych zespołów mieszkalnych4.
Podczas gdy rosła fama Pragi – dzielnicy artystów i twórców
kultury, tradycyjna handlowa Praga zamierała. Do degradacji starej
Pragi, przyczyniał się paradoksalnie wolny rynek, który w początkowej, prymitywnej formie stał się niszczącą konkurencją dla bazarów i małych praskich sklepików5.
3 Kolorowe elewacje ozdobione charakterystycznymi dla tego stylu detalami
w zespołach komunalnych domów mieszkalnych nawiązujących klimatem do historycznych kamienic czynszowych (za budynkami frontowymi, wokół dużego
dziedzińca, pod którym usytuowano pierwszy w tym rejonie duży parking podziemny, usytuowane były „neooficyny”. Autorami pierwszego w zespole budynku
byli M. Młodecki, M. Sondij i J. Pleskacz
4 W integracji mieszkańców nie pomogło nawet nawiązanie do tradycyjnej nazwy „Szemrana”, którą otrzymała restauracja zlokalizowana w parterze nowego
budynku. Po dintojrze w 2002r restaurację zamknięto. Obecnie w lokalu dawnej restauracji mieści się posterunek policji.
5 Uwolniona aktywność handlowa lokalnych społeczności i przybyszów (głównie zza wschodniej granicy) i błędna polityka władz miasta spowodowały przeniesienie się praskiego drobnego handlu na błonia i koronę opuszczonego Stadionu
X-lecia. Tak nad brzegiem Wisły wyrósł sławny „Jarmark Europa”, zlikwidowany
dopiero pod koniec 2008 r., gdy rozpoczęto przygotowania do budowy nowego
stadionu. na EURO 2012. Przyzwolenie władz miasta na dzierżawę doprowadziło
do niechlubnej zmiany charakteru i oblicza sławnego sportowego obiektu architektury jakim był Stadion Dziesięciolecia projekt J.Hryniewieckiego i M.Leykama
i J. Rajewskiego zrealizowany w 1955 r. Rozrosło się tam największe w Europie
targowisko.
176
Il. 2. Opustoszały Bazar Różyckiego, wejście od ul. Brzeskiej w 2005 r.
Od lokalnych tradycji handlowych, rzemieślniczych i gastronomicznych obyczajów odciągał też (szczególnie młode pokolenia
Prażan) wybudowany w centrum dzielnicy supermarket Carrefour
„Wileńska”6. Z przestrzeni ulicznych centrum Pragi (Ząbkowska,
Białostocka, Brzeska, Markowska) znikały tradycyjne rzemieślnicze
zakłady usługowe i małe sklepiki nie wytrzymujące konkurencji
nowoczesnego supermarketu ani „Jarmarku Europa” oferującego
tandetne ale tanie artykuły. Pustoszał bazar Różyckiego – ikona historycznej Pragi. Postępowała degradacja środowiska miejskiego.
Praga stawała się coraz mniej atrakcyjna zarówno dla mieszkańców, jak też inwestorów.
Zaniepokojeni tym warszawscy historycy i miłośnicy Pragi, którzy podzielali pogląd środowiska konserwatorskiego uznającego,
że w obliczu ogromnych strat jakie miasta polskie poniosły podczas
6 Carrefour, typowy produkt globalizacji, który upowszechnił nowe, obce na
Pradze obyczaje handlowe, mimo kontrowersyjnej formy architektonicznej spełnił
też pozytywną rolę porządkując rejon placu Wileńskiego przez połączenie funkcji
istniejącego dworca kolejowego z funkcją centrum usługowego.
177
II wojny światowej, szacunek dla historycznej, kulturowej oraz estetycznej wartości starej zabudowy nakazuje szeroko rozumianą jej
ochronę, która powinna być ważnym aspektem polskiego podejścia
do zadań rewitalizacji opracowali społeczny program działań rewitalizacyjnych7 rozpoczętych w pierwszych latach nowego wieku,
przy ulicy Ząbkowskiej – centralnej przestrzeni publicznej Starej
Pragi. Autorzy programu wskazywali na konieczność rewaloryzacji zachowanego fragmentu ulicy Ząbkowskiej. W autorskiej wizji
rewaloryzacji ulicy oprócz przywracania historycznego wyglądu
fasadom domów, odbudowania historycznej nawierzchni ulicy
z wbudowanymi w nią szynami tramwajowymi, zmiany współczesnego oświetlenia na stylizowane „pastorały”, zakładano też
uzupełnienie zabudowy po wyburzonych obiektach, wykorzystanie walorów struktury śródmiejskiej zabudowy XIX w. tworzącej
charakterystyczne podwórka do odtworzenia ciągów powiązań
przestrzennych oraz przywrócenie tradycyjnych usług w parterach
budynków dla ożywienia przestrzeni ulicznej.
Pod presją działań aktywnej grupy społeczników, odstąpiono
od zastępowania starej substancji budowlanej nowymi strukturami i ukierunkowano proces odnowy na przywracanie lokalnej tożsamości przez wykorzystanie reliktów dziedzictwa kulturowego.
W 2001 r. władze dzielnicy przystąpiły do realizacji społecznego
programu, który uznały za zgodny z zamierzeniami lokalnego samorządu. Inwestorem był Urząd Dzielnicy Warszawa Praga Północ, Gminy Warszawa Centrum, która pokryła wydatki z budżetu
miasta8.
7 Inicjatywa rewaloryzacji ul. Ząbkowskiej (na odcinku od ulicy Targowej do
Brzeskiej, gdzie zachowały się autentyczne kamienice jednego z najstarszych i najcenniejszych, a jednocześnie jednego z najbardziej zdegradowanych zespołów zabudowy XIX/XX w.) narodziła się w grupie „obrońców warszawskich zabytków”,
którzy pod przewodnictwem J. Sujeckiego z Zespołu Opiekunów Kulturowego
Dziedzictwa Warszawy i J. Zielińskiego Prezesa Stowarzyszenia Miasto – Historia
pro Futuro, opracowali w 2000 r. dokument społecznego programu rewaloryzacji
ulicy Ząbkowskiej i nakłaniali władze dzielnicy do jego realizacji.
8 Projekty rewaloryzacji elewacji kamienic powierzono trzem zespołom architektów warszawskich. Wykonali je H.Łaguna i D.Hyc z pracowni MAAS SC.,
I. Tołbińska i M. Arkuszewski z firmy Armidom, oraz architekt I.Tołbińska z pra-
178
Il.3. Projekt elewacji kamienicy nr.7 autorzy: D.Hyc, H.Łaguna pracownia MAAS.
Źródło: Architektura nr 8/2002
Il. 4. Zrewaloryzowana elewacja kamienicy nr. 7 przy ul. Ząbkowskiej. Zdjęcie J. Smaga
cowni APP Architektura Wł. Motylińskiego. Projektanci sprawowali też nadzór
nad wykonawstwem. Ponieważ brakowało ikonografii remontowanych budynków
projektanci na nowo tworzyli wystroje fasad powtarzając formy z zachowanych
w sąsiedztwie kamienic lub odtwarzając detale elewacji podobnych kamienic zachowanych w innych miastach. Nie najbogatsi inwestorzy praskich kamienic wybierali elementy dekoracji z „katalogów” oferujących wówczas asortyment dostosowany do zasobów zamawiającego.
179
Zakres prac rewaloryzacyjnych ograniczony został do odtworzenia fasad wybranych kamienic. Remonty elewacji prowadzone pod
nadzorem konserwatorskim, obejmowały odtworzenie historycznego
detalu architektonicznego: obramień okiennych, balustrad balkonów
i odmalowanie przejazdów bramnych. Nie remontowano nie tylko
klatek schodowych i mieszkań ale również sieci infrastruktury technicznej. Remonty lokali użytkowych w parterach kamienic, wykonywali nowi najemcy. Ograniczony zakres prac budowlanych można
było wykonać bez konieczności przekwaterowania mieszkańców,
co podkreślano jako zaletę zastosowanego sposobu zmiany oblicza
ulicy i wskazywano jako wzór dla innych. Mimo powierzchowności zainicjowanego wtedy procesu odnowy zrealizowane inwestycje
korzystnie zmieniły wizerunek zaniedbanej dotąd ulicy. Odremon-
Il. 6. Przywrócona kamienna nawierzchnia odcinka ul. Ząbkowskiej
z wbudowanymi szynami tramwajowymi
180
towane z pietyzmem, pastelowe fasady, przydały autentycznym kamienicom nieobecnej uprzednio elegancji. zniknął „pejzaż czerwonej
cegły… powojenny symbol biedy i zaniedbania Pragi”9.
Odtworzona podczas prac remontowych (2001-2006) historyczna nawierzchnia ulicy, z wbudowanymi w nią szynami tramwajowymi (niestety nie autentycznymi), ułożone chodniki ze szlachetnego materiału i stylizowane oświetlenie podniosły estetykę i prestiż
Ząbkowskiej. Niestety, z powodu dopuszczonego ruchu ciężkich
pojazdów samochodowych, stały się utrapieniem dla mieszkańców
okolicznych kamienic.
Lokale użytkowe w parterach odremontowanych kamienic wydzierżawione zostały nowym najemcom, wśród których nie zabrakło oryginalnych animatorów życia kulturalnego i artystów. To oni
odnawiali stare sklepy i zakłady rzemieślnicze, urządzając w nich
puby, galerie-sklepy, pracownie-kluby. Mieszali funkcje i nie ograniczali formy.
Il. 7, 8. Klub „W oparach absurdu” ul. Ząbkowska 6
i Klub „Łysy Pingwin” przy Ząbkowskiej 11
9 J. S. Majewski, Wejść Ząbkowską, w: Architektura nr 8/2002
181
Il. 9. Ulica Ząbkowska. Piknik „Spotkajmy się na Ząbkowskiej”
w pierwszych latach rewitalizacji
Towarzyszące zakończeniu kolejnych etapów rewaloryzacji
cykliczne imprezy, organizowane w przestrzeni ulicznej ul. Ząbkowskiej, przyciągały liczne rzesze Warszawiaków i turystów. Na
Ząbkowską powróciło życie. Ale lokalna społeczność angażowała
się w nie w niewielkim stopniu. Pouczającym przykładem było fiasko inicjatywy integracji społeczności z ulicy Brzeskiej. Zachęcenie
mieszkańców ulicy, by zadbali o swoje otoczenie i w czynie społecznym urządzili teren sportu i rekreacji dla lokalnej społeczności,
było pierwszym etapem realizacji projektu przeciwdziałania wykluczeniu i wpisywało się w program rewitalizacji10. Efektem (niestety nie trwałym) wspólnego działania, zapisanego w dokumencie,
10 Grupa „Młoda Załoga” z Gdańska, która namalowała mural „Morze dla
Brzeskiej” (na Powiślu namalowała zamazaną już dziś przez „graficiarzy” „Plażę
dla Warszawy”) poprowadziła warsztaty murali dla dzieci i młodzieży z Brzeskiej.
W lokalu, któremu nadała nazwę „Melina Sztuki”, (może to był marketingowy
„chwyt” wolontariuszy, bo ul. Brzeska znana jest z pijackich melin) dzieci nie tylko
malowały ale miały też darmowy obiad.
182
który latem 2007 r. podpisały dzieci z ulicy Brzeskiej z władzami
samorządowymi miasta, było uporządkowanie zaniedbanej, niezagospodarowanej parceli przy ulicy Brzeskiej: wybudowano boiska
do piłki nożnej i mini siatkówki oraz placyk zabaw dla dzieci. Mimo
że było to jedynie tymczasowe zagospodarowanie terenu (działka
przy Brzeskiej 6a jest przedmiotem roszczeń i nie mogła być przeznaczona pod inwestycje trwałe), to powstała przestrzeń rekreacji,
której brakowało w okolicy zakładano że zintegruje lokalną społeczność.
Il. 10, 11. Przy muralu „Morze dla Brzeskiej” w dniu otwarcia placu zabaw
i kilka tygodni później
183
Tak się jednak nie stało ponieważ patologiczne środowisko lokalne nie zostało przygotowane (wyedukowane) do podjęcia takiego wyzwania. Dla rodzimych Prażan sercem Pragi była ul. Brzeska
i Bazar Różyckiego, mimo że rosnące prosperity Jarmarku Europa
przyczyniało się do stopniowego upadku handlu na bazarze.
W 2002 roku, po zmianie ekipy samorządowej na dłuższy czas
przerwano prace remontowe w kamienicach przy ul. Ząbkowskiej.
Pracownicy Urzędu zajęli się przygotowywaniem dokumentów
służących do wznowienia działań rewitalizacji.
Po pierwszych działaniach rewaloryzacji ulicy Ząbkowskiej,
które ożywiły centralną przestrzeń publiczną tej części Pragi wzrosło zainteresowanie innymi ciekawymi „miejscami” dzielnicy. Jej
specyficzna atmosfera przyciągała twórców, którzy wykorzystywali klimat przedwojennego miasta do swoich artystycznych działań. Lokalny samorząd widząc po 1 maja 2004 r. szansę na uzyskanie wsparcia z funduszy unijnych11 dla działań rozpoczętych
w ul. Ząbkowskiej przystąpił do opracowania Lokalnego Programu Rewitalizacji Pragi Północ. „Moda na Pragę” była dodatkowym
argumentem świadczącym o potrzebie zaprogramowania działań
rewitalizacyjnych. Przygotowania do projektu programu rewitalizacji Pragi Północ, które rozpoczęli pracownicy urzędu dzielnicy,
zbiegły się z pracami jakie podjęły centralne władze miasta, przygotowując się do opracowania programu rewitalizacji dla całej
Warszawy12
11 Obligatoryjnym załącznikiem do wniosku o pozyskanie wsparcia dla działań
rewitalizacyjnych z funduszy unijnych EFRR i EFS był Program rewitalizacji, którego
struktura określona została w Uzupełnieniu ZPORR
12 Lokalny Uproszczony Program Rewitalizacji m.st. Warszawy na lata 20052013. Cały obszar rewitalizacji zajmował powierzchnię 670 ha. co stanowiło 58,6%
terenów Pragi Północ zajętych w większości pod funkcje mieszkalne (zamieszkiwało tu ponad 98% mieszkańców dzielnicy). Był jednocześnie terenem koncentracji usług administracji i handlu. Pełnił również istotną funkcję komunikacyjną nie
tylko dla mieszkańców wszystkich dzielnic prawobrzeżnej Warszawy oraz okolicznych gmin, ale też dla międzynarodowego transportu z kierunków wschodnich. W strukturze przestrzennej przeważała zabudowa kwartałowa z przełomu
XIX i XX w. z siecią uliczek lokalnych. 32 ha ogród zoologiczny był największym
terenem zieleni w wyznaczonym obszarze.
184
W 2004 r. Zespół ds. rewitalizacji, powołany w Urzędzie Dzielnicy Praga Północ wskazał obszar, który z uwagi na istniejącą sytuację
kryzysową (postawiona diagnoza stanu kryzysowego obszaru była
w dużej mierze intuicyjna) kwalifikował się do objęcia programem
rewitalizacji. Wyznaczone w programie granice obszaru rewitalizacji obejmowały Centrum dzielnicy od brzegu Wisły na zachodzie
do linii kolejowej oddzielającej Targówek na wschodzie i od granicy
ZOO na północy do dworca wschodniego i Portu Praskiego na południu. Zakreślono też granice obszaru działań pilotażowych (obszar poddany procesom rewitalizacji w pierwszej kolejności) oraz
przedstawiono pierwsze propozycje projektów.
Il. 12. Wyznaczony obszar rewitalizacji Pragi Pn. (granice zaznaczone czerwoną linią).
Żółtą linią oznaczony obszar działań pilotażowych z ulicą Ząbkowską.
Źródło: materiały Urzędu Dzielnicy Praga Pn.
185
Znaczną część wyznaczonego obszaru działań pilotażowych13
(z wyłączeniem terenów współczesnej zabudowy blokowej) przewidziano do objęcia strefą ochrony konserwatorskiej. Wskazano też
najbardziej cenne obiekty zabytkowe. Były to zarówno kamienice
jak i poprzemysłowy zespół dawnej Warszawskiej Wytwórni Wódek „KONESER” przy ul. Ząbkowskiej 27/31.
Przyjęto, że działania rewitalizacji w obszarze pilotażowym
obejmą uporządkowanie starej tkanki urbanistycznej m.in. przez
wypełnienie nową zabudową pustych przestrzeni po wyburzonych obiektach, renowację zabudowy mieszkalnej z przełomu
XIX/XX w. wraz z adaptacją lokali znajdujących się w parterach
historycznych budynków na cele społeczne, kulturalne, gospodarcze a także poprawę estetyki przestrzeni publicznych oraz poprawę bezpieczeństwa ruchu kołowego i pieszego. Wpisane zostały
też działania prowadzące do rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości, działalności kulturalnej i edukacyjnej oraz rozbudowy
infrastruktury związanej z rozwojem funkcji kultury, turystyki,
rekreacji i sportu połączonych z działalnością gospodarczą. Działania te ograniczały się przeważnie do ułatwień w udostępnianiu
lokali użytkowych nowym dzierżawcom, wprowadzającym nowe
funkcje usługowe.
Projekty wpisane w LPR Pragi Północ były kontynuacją działań
rewaloryzacji ul. Ząbkowskiej. Proponowane działania obejmowały przeważnie problematykę budowlaną; remonty elewacji, instalacji infrastruktury technicznej i porządkowanie zieleni, ograniczoną
w większości do fasad budynków. W wykazie projektów zaplanowanych do realizacji do 2010 r. znalazło się kilka obiektów z ulicy Białostockiej oraz kilka zabytkowych kamienic z ulicy Brzeskiej
z odległym terminem realizacji do 2013 r.
W przedstawionym planie projektów założono że większość
szacunkowych kosztów pokryje budżet miasta i dzielnicy, a kiedy
13 W pierwszym etapie założono realizację działań w wyznaczonym obszarze
pilotażowym o powierzchni 55,8 ha. obejmującym wschodnią część Starej Pragi
od ul. Targowej i część Szmulowizny do zbiegu ul. Ząbkowskiej i Radzymińskiej.
W granicach znalazł się obszar ograniczony ulicami: Białostocką, projektowaną
Trasą Tysiąclecia, Folwarczną, Al. Tysiąclecia, Kijowską, Targową, Białostocką.
186
akcesja Polski do UE w 2004 r. otworzyła możliwość dofinansowania projektów z funduszy strukturalnych okazało się, że unijne
wsparcie uzyskały tylko dobrze przygotowane małe projekty ze
sfery socjalnej (świetlica socjoterapeutyczna w lokalu od podwórka kamienicy przy Ząbkowskiej nr 4) oraz infrastruktury turystyki
(punkt informacji turystycznej w parterze kamienicy przy Ząbkowskiej nr 36). Oba zadania zostały ukończone w 2008 roku.
Na początku 2005 r. Rada m. st. Warszawy uchwaliła Lokalny
Uproszczony Program Rewitalizacji m.st. Warszawy na lata 20052013 przygotowany przez władze miasta stołecznego Warszawy dla
pozyskania wsparcia z funduszy UE 14. W wyznaczonych granicach
obszaru działań pilotażowych w LUPR znalazła się najstarsza część
Pragi Północ obok wskazanych terenów Śródmieścia, Woli i Pragi Południe. Do projektu LUPR m.st. Warszawy wpisane zostały
praskie projekty już wykonane podczas prac przy rewaloryzacji ul.
Ząbkowskiej prowadzonych od 2001 r. W wyznaczonym w LUPR
m.st. Warszawy obszarze działań pilotażowych do końca 2005 r.
zrealizowana była też połowa społecznych projektów umieszczonych w praskim programie rewaloryzacji ulicy Ząbkowskiej (m.in.:
zaadaptowanie na potrzeby biblioteki dla dzieci oraz Komisariatu
Policji – lokali w budynku Ząbkowska 23/25 i objęcie systemem
monitoringu ulicy Ząbkowskiej).
14 Ponieważ fundusze strukturalne można było wydatkować tylko w latach
2004–2006 opracowano uproszczony program odnoszący się do wybranego obszaru pilotażowego miasta. W jego granicach znalazły się wskazane tereny z czterech
dzielnic zlokalizowanych po obu brzegach Wisły. Na lewym brzegu wybrano dzielnice Śródmieście i Wolę, na prawym brzegu dzielnice Praga Północ, Praga Południe.
Źródło www.miasto.pl. Pospiesznie opracowywany program był po uchwaleniu kilkakrotnie aktualizowany (w maju a następnie w październiku 2005 r.).
187
Il. 13. Granice pilotażowego obszaru w LUPR m.st. Warszawy
Po zmianie struktury administracyjnej stolicy,15 i wszystkie
dzielnice zostały zobligowane przez Ratusz do opracowania nowych programów rewitalizacji wg wytycznych określonych przez
Biuro Polityki Lokalowej Urzędu m.st. Warszawy16. Praga Północ
15 Dzielnice zostały podporządkowane władztwu miasta stołecznego Warszawy i nie są samodzielnymi jednostkami samorządu terytorialnego, nie posiadają
osobowości prawnej, mają charakter jednostek pomocniczych. Uprawnienia do
tworzenia przepisów gminnych przysługują jedynie Radzie m.st. Warszawy. Wytyczne do mikroprogramów rewitalizacji dzielnic opracowane zostały w Biurze
Koordynatora ds. Rewitalizacji przy Prezydencie miasta stołecznego Warszawy
(w Biurze Polityki Lokalowej Urzędu m.st. Warszawy).
16 Nazwano je „dzielnicowymi mikroprogramami rewitalizacji”. W nomenklaturze unijnej dla wyodrębnienia elementów odnoszących się do poszczególnych
sfer które obejmuje proces rewitalizacji stosowana jest nazwa mikroprogram jak. np:
188
musiała dostosować swój wcześniej opracowany Lokalny Program
Rewitalizacji dzielnicy do wytycznych Ratusza i przedstawić listę
proponowanych projektów do zaopiniowania i akceptacji Komisji
Kwalifikacyjnej.
Mikroprogram Rewitalizacji Dzielnicy Praga Północ (uchwalony
w 2007r.) był efektem kolejnego etapu prac prowadzonych w dzielnicy od 2004 r., nad programem rewitalizacji, a wpisane projekty
były kontynuacją działań inwestycyjnych rewaloryzacji zabudowy
czynszowej z XIX/XX w. przy ulicy Ząbkowskiej rozpoczętych jeszcze w 2001 r. i dotyczyły głównie rozbudowy i modernizacji infrastruktury technicznej.
Większość nowych projektów wpisanych do mikroprogramu
obejmowała już sferę społeczną, uprzednio uwzględnianą w niewielkim stopniu. Była to zarówno organizacja placówek pomocy
społecznej jak i rozbudowa infrastruktury sportowo-rekreacyjnej
i kulturalnej. Do realizacji w ramach Mikroprogramu Rewitalizacji Dzielnicy Praga-Północ zakwalifikowano 10 projektów. Siedem
z nich zgłosiła dzielnica, trzy zostały zgłoszone przez beneficjentów
zewnętrznych, w tym dwa przez wspólnoty mieszkaniowe i jeden
przez zgromadzenie zakonne. Do sporządzenia mikroprogramu
wykorzystano poprzedni dokument lokalnego programu rewitalizacji Pragi Północ uzupełniając go o dodatkowe dane umożliwiające przeprowadzenie diagnozy stanu kryzysowego i wskazanie
głównych obszarów problemowych.
Przy opracowaniu Mikroprogramu Rewitalizacji Dzielnicy Praga
Północ opierano się na ustaleniach Strategii rozwoju m.st. Warszamikroprogram „przeciwdziałanie wykluczeniu i marginalizacji” ze sfery społecznej
czy „wsparcie dla małych przedsiębiorstw” ze sfery gospodarczej. W wytycznych
użyto nazwy mikroprogramy dzielnicowe dla wyodrębnienia programów dzielnicowych z LPR dla całej Warszawy. Problem pomieszania nazewnictwa wprowadzający chaos zarówno w dokumentach planistycznych stanowiących narzędzia
realizacji procesu rewitalizacji (program, projekt) jak i w dyskusjach publicznych
dotyczących programów i działań rewitalizacyjnych (rewitalizacja, rewaloryzacja,
renowacja) podnosi w swoich pracach dr T. Topczewska. Wytyczne do mikroprogramów rewitalizacji dzielnic opracowane zostały w Biurze Koordynatora ds.
Rewitalizacji przy Prezydencie miasta stołecznego Warszawy (w Biurze Polityki
Lokalowej Urzędu m.st. Warszawy).
189
wy do 2020 r. (obowiązujący urbanistyczny dokument planistyczny
dotyczący rozwoju przestrzennego stolicy). Zawarty w trzecim celu
operacyjnym Strategii program dotyczący przystosowania parterów
w budynkach przyulicznych do funkcji usługowych i handlowych
spełniały działania rewitalizacyjne zaplanowane dla ulic Ząbkowskiej, Markowskiej, Radzymińskiej czy Białostockiej i Targowej. Za
cel dla przekształceń na Pradze przyjęto wskazany w stołecznym
dokumencie kierunek rozwoju twórczej roli tradycji w kreowaniu
nowych przedsięwzięć kulturalnych takich jak np.: festiwale teatralne czy muzyczne17.
W praskim mikroprogramie nie odnoszono się ani do zapisów
Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego m.st. Warszawy na lata 2007-2013 (uchwalone w 2006 r.
i kilkakrotnie aktualizowane, nie zawierało ustaleń odnoszących się
do rewitalizacji) ani do ustaleń miejscowych planów określających
zasady zagospodarowania historycznego obszaru, które powinny być podstawowym instrumentem zarządzania przestrzennymi
przekształceniami w dzielnicy 18, bo w tym czasie Praga Północ nie
miała jeszcze żadnego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.
Jednym z kryteriów, które brała pod uwagę Komisja przy wyborze projektów przewidzianych do realizacji była możliwość prowadzenia robót budowlanych w obiekcie bez konieczności wysiedlania mieszkańców innym zabezpieczone prawo do korzystania
z nieruchomości w celu realizacji projektu jeszcze innym możliwość
podniesienie rangi już istniejących czy wprowadzenia na zdegradowany obszar nowych funkcji kultury, sportu i rekreacji, turystyki
17 Na Festiwalu p.t. „Muzyczna Praga” zorganizowanym we wrześniu 2006 r.
wystąpili muzycy i orkiestry światowej sławy. Organizatorom festiwalu Muzyczna
Praga przyświecała idea pokazania Pragi jako miejsca wydarzeń kulturalnych wysokiej rangi. Festiwal odniósł duży sukces i podważył stereotyp Pragi – dzielnicy
„szemranej”.
18 Od lat są w trakcie opracowania trzy miejscowe plany zagospodarowania
przestrzennego tj. Terenu Pragi Centrum, terenu Dworca Wschodniego, terenu
Portu Praskiego. Przetargi na wykonanie dwóch następnych planów: Nowej Pragi I
i Nowej Pragi II zostały rozstrzygnięte dopiero w końcu 2008 r.
190
i komercji 19. Projekty remontów i renowacji kolejnych kamienic oraz
przestrzeni publicznych, które zostały wpisane do Mikroprogramu
Rewitalizacji Dzielnicy Praga Północ stanowiły kontynuację rozpoczętych w początku wieku działań rewitalizacyjnych wzmacniających poczucie tożsamości lokalnej społeczności. Nowy kierunek
działań reprezentowały projekty o charakterze społecznym skierowane zwłaszcza do dzieci i młodzieży. W mikroprogramie zapisano
działania obejmujące remonty i renowacje historycznych kamienic
wraz z adaptacją części pomieszczeń na cele kulturalno-turystyczne, usługowe, gospodarcze oraz społeczne. Były to pojedyncze kamienice przy ulicach: Ząbkowskiej, Markowskiej, Radzymińskiej,
Białostockiej, Targowej, znajdujące się w zasobach komunalnych
lub wspólnot mieszkaniowych. Projektami z zakresu infrastruktury
społecznej były: adaptacja pomieszczeń w kamienicy przy Ząbkowskiej 4 na potrzeby świetlicy socjoterapeutycznej i adaptacja budynku na cele świetlicy środowiskowej „Dom Ojca Ignacego”. Wśród
wpisanych do mikroprogramu projektów zwiększających ofertę
kulturalno-turystyczną i rekreacyjno-wypoczynkową znalazły się:
utworzenie Muzeum Warszawskiej Pragi oraz odtworzenie historycznego układu i przywrócenie funkcji kulturalnych w otoczeniu
Parku Praskiego.
Wiele wpisanych do mikroprogramu „projektów miękkich” ze
sfery społecznej, potraktowanych zostało jako działania towarzyszące. Były wśród nich m.in.: utworzenie Sąsiedzkiego Centrum
Integracji Społecznej, organizacja stałej imprezy kulturalnej „Spotkajmy się na Ząbkowskiej”, przygotowanie nowych szlaków turystycznych „Spacery po Pradze”czy program szkoleń dla poprawy
bezpieczeństwa dla najmłodszych uczniów. Aby kontynuować coroczne artystyczne happeningi w sklepach na Ząbkowskiej, a także
koncerty muzyki etnicznej w mikroprogramie umieszczono projekt
19 W Mikroprogramie dzielnicy Praga Północ szczegółowo opisane zostały
projekty, które zgłoszono do dofinansowania z Europejskiego Funduszu Rozwoju
Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa
Mazowieckiego na lata 2007-2013 ( priorytet V – Wzmocnienie roli miast w rozwoju regionu, działanie 5.2 – Rewitalizacja miast), ponieważ stan zaawansowana prac
przy ich realizacji był wysoki i znane były źródła ich finansowania.
191
zatytułowany „Sąsiedzi Sąsiadom”. Zakładano, że przewidziane do
realizacji projekty pomogą pobudzić mieszkańców i inwestorów
do aktywnego włączenia się w proces rewitalizacji dzielnicy. Te nadzieje nie zostały spełnione chociaż aktywizujące się stowarzyszenia lokalne, uruchamiają wiele inicjatyw pomagających w integracji
lokalnych środowisk i popularyzują działania na Pradze.
W pierwszym etapie realizacji mikroprogramu (od 2008 r.) zaplanowano też podjęcie pierwszych interwencji rewitalizacyjnych
w obszarze ulicy Targowej, głównej arterii komunikacyjnej Pragi,
a także w przestrzeni ulic: Białostockiej i Markowskiej. W kolejnych
latach (po zakończeniu ciągnących się już wiele lat prac nad planem miejscowym zagospodarowania przestrzennego rejonu Praga Centrum) zaplanowano koncentrację działań rewitalizacyjnych
w dwóch obszarach: od ulicy Targowej w kierunku Wisły oraz na
terenie Nowej Pragi.
Efekty realizacji działań rewitalizacji
czy moc Ducha Miejsca?
Odkąd w końcu ubiegłego wieku na starej Pradze rozpoczął się
powolny proces odnowy, oblicze tej części miejskiej przestrzeni
zmienia się. Nie tylko dlatego, że poprawiła się estetyka wyremontowanych elewacji historycznych budynków ale zmieniła się też atmosfera ulicy, którą ożywiły nowe formy usług wprowadzonych
w partery kamienic (sklepy-kawiarnie, sklep-galerie, pracownie,
kluby muzyczne). Organizowane cyklicznie imprezy kulturalne
i integracyjne („spotkajmy się na Ząbkowskiej”, przeglądy teatralne, warsztaty taneczne, festiwale kulinarne, itp.) przyciągają
turystów i sprzyjają integracji mieszkańców. Środowiska młodych
twórców animatorów kultury i performerów znalazły tu ciekawe,
przyjazne i sprzyjające sztuce miejsca. Popularność Pragi mimo niesprzyjających warunków wciąż rośnie20 . W początku wieku „moda
20 Nie stabilna władza samorządowa nie wspiera działań rewitalizacyjnych,
priorytety polityki Miasta omijają obszar rewitalizacji Pragi, zawiodły nawet na-
192
na Pragę” rozbudzona zainteresowaniem artystów, kreatorów
współczesnych kierunków sztuki zapanowała także wśród snobistycznych młodych przedstawicieli nowych elit bussinesu. Mimo,
że upłynęło już wiele lat od rozpoczęcia procesu przemian, a potencjał lokalnego dziedzictwa kulturowego Pragi, miejsca innego niż
lewobrzeżna Warszawa, wydaje się być dotąd niewyczerpany, to
”wybudzanie Pragi z letargu” napotyka wciąż nowe trudności.
Inną od pozostałych warszawskich dzielnic tożsamość Pragi
kształtują nie tylko zachowane w układzie przestrzennym czy formach i funkcjach obiektów ślady dziedzictwa materialnego. O jej
”odrębności” świadczą również kultywowane tradycje: miejsca
drobnego handlu i rzemiosła (stoiska na bazarze, małe pomieszczenia usług naprawy w parterach oficyn), małomiasteczkowe obyczaje
tworzące genius loci (rozmowy z balkonu czy okna, modlitwy przy
kapliczkach, kupowanie „na kreskę”, potańcówki „na dechach”
przy muzyce miejscowych kapeli podwórkowych). Tradycja to też
zachowane nazwy ulic i miejsc (Szmulowizna, Różyc, Koneser itd.),
które są dziedzictwem historii Pragi, świadczą o jej tożsamości;
Targowa (przypomina historyczną osadę Targowe), Ząbkowska (to
pradawny trakt na Ząbki), Kamionkowska (od osady Kamion), Stalowa (od dawnej stalowni), Szmulowizna (od Szmula Zbytkowera
– dzierżawcy gruntów i monopolisty handlu bazarowego), Bazar
Różyckiego (od nazwiska założyciela). Specyficzny praski folklor
tworzyły również (ostatnio powracające) obyczaje; „potańcówki
na dechach”, orkiestry podwórkowe, handel „spod marynarki” na
„Różycu” itd
Organizowane w okresie wakacyjnym zabawy (potańcówki
z cyklu „Nie masz cwaniaka nad Warszawiaka”), w praskiej restauracji „Pod Karpiem”21, były okazją do poczucia klimatu przedwojennych warszawskich zabaw oraz posłuchania kapeli grających do
tańca warszawski folklor. Oprócz zabaw z potańcówkami na dedzieje związane z ożywieniem inwestycyjnym generowanym przygotowaniami do
EURO 2012.
21 Restauracja w której do tańca grała przedwojenne szlagiery oraz melodie podwórkowe słynna Kapela Czerniakowska z legendarnym bandżolinistą Sylwestrem
Kozyrą.
193
chach organizowane były warsztaty taneczne „Boso ale w ostrogach”22, podczas których uczono tradycyjnych tańców miejskich.
W toczącym się od początku wieku procesie rewitalizacji Pragi powoli zmienia się zdegradowane miejskie środowisko historycznego centrum prawobrzeżnej Warszawy. Zachowane obyczaje
i kultywowane tradycje odgrywają zwykle istotne znaczenie przy
tworzeniu tzw. „miękkich projektów” rewitalizacji, które wzbogacają sferę kulturalno-społeczną tego procesu.
Autentyczny klimat starej Pragi przyciągał do niej nie tylko
zmęczonych codziennym pędem życia mieszkańców lewobrzeżnej
Warszawy, którzy na prawym brzegu mogli odnaleźć klimat przedwojennej stolicy. Specyficzną atmosferą Pragi cenią artyści i menagerowie sztuki, którzy odnaleźli tu odpowiednią do swoich działań
przestrzeń. Jedną z ciekawszych prób współczesnego kontaktu ze
sztuką była „galeria obrazów – „wariacji na temat renesansowych
dzieł malarskich” autorstwa Jolanty Kudeli, eksponowanych na
murach zaniedbanych praskich kamienic, do których pozowali lokalni mieszkańcy.
Il. 15. Członkowie orkiestry podwórkowej.
Rysunek z folderu Stowarzyszenia Kupców Bazaru Różyckiego
22 Akcja „Boso ale w ostrogach” odbywała się w Teatrze Wytwórnia na terenie
dawnej wytwórni wódek „Koneser” przy ul Ząbkowskiej.
194
Il. 16, 17. Obrazy Jolanty Kudeli: „3 Gracje” (wg Botticellego) na Ząbkowskiej
i „Pieta” Bouguereau na Sprzecznej
Praga coraz częściej inspiruje młodych plastyków, którzy do swoich projektów wykorzystują nie tylko zachowaną tkankę budowlaną, ale również a może szczególnie, lokalną społeczność, kreując
nową artystyczną tożsamość tej części miasta. Ostatnio jednak obszar ich zainteresowań przeniósł się na tereny poprzemysłowe przy
ulicy Mińskiej na Pradze Południe, której władze samorządowe są
bardziej przychylne działaniom ożywiającym zdegradowane obszary po byłych zakładach produkcyjnych. Tam, za ceglaną bramą
prowadzącą do XIX wiecznych zabudowań Towarzystwa Akcyjnego Lnianej i Jutowej Manufaktury rozrasta się centrum kulturalne
Soho Faktory.
Wprawdzie Władze dzielnicy Praga Północ już w pierwszych latach realizacji robót chlubiły się efektami działań rewitalizacyjnych,
które doprowadziły do ożywienia korzystnie zmienionego oblicza
przestrzeni publicznej przy ulicy Ząbkowskiej, a popularność Pragi rosła w okresie organizowanych cyklicznie ulicznych imprez,
195
to rezultaty dalekie były od oczekiwań. Nie przyniosły też zadawalających efektów ani pierwsze działania wolontariuszy (Grupa
Pedagogiki i Animacji Społecznej) ani zaangażowanych społecznie
artystów, którzy w swych pracowniach oswajali dzieci ulicy z malarstwem i rzeźbą.
Projekty, zapisane w projektach mikroprogramu rewitalizacji dzielnicy Praga Północ na lata 2005-20013, skupiły się przede
wszystkim na sferze społecznej23 (jednym z pierwszych działań z tej
sfery było otwarcie w 2007 r. punktu informacji turystycznej i kulturalnej INFO-Praga w odremontowanej fasadowo kamienicy vis
a vis Konesera), następnym zrealizowanym projektem było ulokowanie świetlicy socjoterapeutycznej w podwórku kamienicy przy
Ząbkowskiej 1. Ta niefortunna inwestycja nie odegrała zamierzonej
w projekcie roli). Dopiero realizacja od 2012 r. współfinansowanego
przez UE programu „Blok, podwórko, kamienice- ożywiły się dzielnice”, którego celem jest integracja i przeciwdziałanie wykluczeniu
społecznemu mieszkańców trzech prawobrzeżnych dzielnic Warszawy (Pragi Północ, Pragi Południe i Targówka) może przynieść
poprawę przestrzeni miejskiej w starej strukturze urbanistycznej
tych dzielnic. Także a może przede wszystkim dlatego, że inicjowane przez trzy stowarzyszenia: Wspólne Podwórko, Odblokuj
i Monopol Warszawski działania odbywają się po konsultacji (streetworkerzy przeprowadzają ankietowe badania potrzeb, architekci
przedstawiają propozycje zmian) i akceptacji mieszkańców.
PODSUMOWANIE
Jedną z podstawowych cech ciekawej przestrzeni miejskiej jest
niepowtarzalność. Podkreślanie unikalnych, wyjątkowych cech
charakterystycznych tylko dla danego miejsca, jak: inny niż gdzie
23 Taki zwrot w podejściu do realizacji procesu rewitalizacji podyktowany był
między innymi zmianą warunków dofinansowywania programów rewitalizacyjnych z funduszy unijnych w nowej perspektywie finansowej 2007-2013 tj. min. preferencją dla działań o charakterze prospołecznym.
196
indziej, osobliwy charakter czy specyficzny klimat miejskiego życia,
zwiększa atrakcyjność takiego miejsca i przyciąga doń użytkowników24. Niewątpliwie Praga tę cechę posiada. Czy prowadzone dotąd działania rewitalizacji wykorzystały niepowtarzalne wartości
dziedzictwa tkwiącego w praskiej przestrzeni do wykreowania
współczesnego miejskiego środowiska? Krytyczna próba opisu
działań rewitalizacji w centrum Pragi Północ zawarta w tym artykule może pomóc odpowiedzieć na to pytanie.
Jest kilka podstawowych kryteriów charakteryzujących prawidłowy proces rewitalizacji; należą do nich m.in.:
• koncentracja działań na wyznaczonym terenie,
• komplementarność działań sfery przestrzennej, gospodarczej
i społecznej,
• kompleksowość i ciągłość działań,
• oraz koordynacja działań zgodna z opracowanym programem.
Żadne z wymienionych kryteriów nie było w pełni spełnione
podczas działań rewitalizacji na Pradze.
Już w początkowej fazie realizacji rewitalizacji ulicy Ząbkowskiej przerywano prace na niemal dwa lata. Tempo prac rewitalizacyjnych słabło też w miarę upływu kolejnych lat. Największą
koncentrację, w obszarze działań pilotażowych, można było odnotować w okresie od 2000 do 2006 r. W późniejszych latach działania zostały rozproszone w różnych terenach obszaru pilotażowego. Zrealizowane remonty i odtworzenia elewacji kamienic oraz
przywrócenie historycznej nawierzchni ulic (można je zaliczyć do
sfery przestrzennej) nie pociągały za sobą prac przy odnowie przestrzeni podwórek. Działaniom, zaliczanym do sfery przestrzennej
nie towarzyszyły też działania ze sfery społecznej (do tych można zaliczyć spektakularną akcję „Morze dla Brzeskiej”, dwa inne
projekty z tej sfery zrealizowano kilka lat po zakończeniu I etapu
prac). Początkowe ożywienie gospodarcze, w obszarze realizacji
działań rewaloryzacyjnych, było zasługą drobnych inwestorów
24 Wykorzystują to twórcy marketingu miasta przy tworzeniu strategii za:
Agnieszka Łuczak, Wizerunek jako element miasta, w: Marketing terytorialny red.
T. Markowskiego KPZK PAN t. 116 Warszawa 2006
197
(którzy lokowali nowe rodzaje usług w parterach rewaloryzowanych kamienic) zostało w dużym stopniu wyhamowane na skutek
trudności jakie piętrzyła przed nimi (inwestorami) administracja
urzędu dzielnicy. Po kilku latach od rozpoczęcia działalności zamknięta została pracownia plastyczna, przestała działać „Melina
sztuki” przy Brzeskiej, opustoszał „Łysy Pingwin” i zamknięto
punkt INFO przy Ząbkowskiej.
Niekorzystnie wypada ocena kompleksowości realizowanych
dotychczas projektów. Były to bowiem najczęściej działania cząstkowe i powierzchowne nastawione na szybką poprawę estetyki (image) publicznej przestrzeni miejskiej (ulicy). Nawet rzetelna
(poprzedzona badaniami i projektami wykonawczymi) renowacja
odtworzeniowa elewacji kamienic obejmowała w większości tylko
fronty budynków (nie remontowano ani klatek schodowych ani
mieszkań nie wspominając o przestrzeniach podwórek).
Ostatnim wymienionym kryterium oceny prawidłowego procesu rewitalizacji jest koordynacja działań zgodna z opracowanym
programem. Organizacja i zarządzanie procesem przekształceń
przestrzennych w mieście, w znacznej mierze uzależnione jest od
programów politycznych samorządów lokalnych i stopnia rozwoju
społeczeństwa obywatelskiego sprawującego nad nimi kontrolę. Jest
to już odrębne zagadnienie, nie poruszane w tym artykule. Można
jednak postawić tezę, że brak doświadczenia w tym co angielscy
specjaliści od zarządzania miastem nazwali Town Center Menagemant (Koordynator ds. rewitalizacji w dzielnicy podporządkowany
decyzjom Miasta) tak jak i słabość planistycznych instrumentów
realizacji rewitalizacji(zmieniająca się forma i treść kolejnych programów rewitalizacji) nie mogły gwarantować koordynacji działań
rewitalizacyjnych. W mikroprogramie rewitalizacji Pragi zapisano,
że przedstawione tam nowe projekty pomogą pobudzić mieszkańców i inwestorów do aktywnego włączenia się w proces rewitalizacji dzielnicy. Ale władze dzielnicy nie traktowały jako partnerów
w procesie rewitalizacji ani mieszkaniowych wspólnot, ani powstających lokalnych stowarzyszeń a ich inicjatywy rzadko mogły liczyć
na wsparcie urzędu. Mimo to aktywizujące się stowarzyszenia lokalne, uruchamiały różne inicjatywy sprzyjające integrację miejsco-
198
wych środowisk. Efektem nieustających wysiłków zorganizowanych społeczności lokalnych jest nie tylko wspomniana realizacja
programu „Blok, podwórko, kamienice-ożywiły się dzielnice” ale
też uruchomiona po wielu latach przygotowań rewitalizacja terenu
byłej wytworni wódek „KONESER” przy ul. Ząbkowskiej. Coraz
sławniejsze staje się też centrum kulturalne SOHO FACTORY powstałe na terenach pofabrycznych przy ul. Mińskiej na Pradze Południe.
BIBLIOGRAFIA
1. Bartoszewicz D., „Kwartał duński“- próba rewitalizacji warszawskiej
Pragi, art w: „Człowiek i środowisko“nr 3-4, IGPiM Warszawa
2007,
2. Bartoszewicz D., Proces rewitalizacji warszawskiej Pragi. Realizcje
w latach 1996-2008, art w: „Człowiek i środowisko“nr 1-2, IGPiM
Warszawa 2008,
3. Bartoszewicz D., Rola lokalnego programu rewitalizacji w procesie odnowy warszawskiej Pragi, art w: „Człowiek i środowisko“
nr 3-4, IGPiM Warszawa 2008,
4. Bartoszewicz D., „Rewitalizacja warszawskiej Pragi.Przekształcanie
zdegradowanych przestrzeni wielkomiejskiej w oparciu o lokalne dziedzictwo kulturowe.“IGPiM,Warszawa 2009,
5. Guździoł M., art. „Rewitalizacja jako uspołeczniony proces naprawy miast” Urbanista Genius Loci lipiec 2007-08-06
6. Kasprzycki J.: Korzenie miasta. „Warszawskie pożegnania” t. 3
PRAGA, wyd. Veda Warszawa 2004,
7. Kulesza P., Niebieski Syfon. Z dziejów Bazaru Różyckiego, Książka
i Wiedza, Warszawa, 2004 Selery, rewolwery, spinki i szminki,
policja co zawija, i wódka co zabija…
8. Majewski J.S.: Wejść w Ząbkowską, w: Architektura nr 8/2002,
Murator, s. 32
9. Majewski J.S., Urzykowski T., Spacerownik. Praga, Gazeta Wyborcza, 19.04. 2007 r.
199
10. Na prawym brzegu Dziedzictwo kulturowe warszawskiej Pragi;
materiały sesji Warszawa, grudzień 2005 pod red. Z.Michalczyka, Fundacja na Starej Pradze, Warszawa 2006,
11. Sujecki J., Historia Bazaru Różyckiego w: „Kronika Warszawy”
1/120, 2004, s.43,
12. Urzykowski T., Jak oswoić praskie podwórka”, Gazeta Wyborcza.
Stołeczna, 08.05.2012.
200
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Inż. arch. Witold Stawicki
Próby przywrócenia aksjologii
modernizmu jako wyraz
transformacji estetycznych
w architekturze
streszczenie
Architektura to nie tylko nauka, ale także sztuka zajmująca się
projektowaniem, konstruowaniem, wykonywaniem budynków i innych obiektów przestrzennych. Architektura to też organizowanie
całej przestrzeni przeznaczonej do użytku przez społeczeństwo.
Prace będące jej wytworem są postrzegane jako symbole czasów,
w których powstały, ale również są symbolami kultury, a nawet
polityki.
Architektura oprócz tego, że powstaje biorąc pod uwagę względy ekonomiczne i konstrukcyjne, musi być trwała i użyteczna, powinna być też piękna i funkcjonalna.
Jednak ze względu na fakt, że są także zwolennicy teorii mówiącej, iż architektura nie ma nic wspólnego ze sztuką, problem
badawczy, prezentowany w artykule, odnosi się do traktowania
funkcjonalności i estetyki w wybranych stylach, tj. modernizmie
i postmodernizmie, pokazując zarazem jak wcześniejsze rozwiązania odbiły się na architekturze neomodernistycznej.
Summary
Modernism represented a specific, new way of architecture conceiving. This style is directly connected with such elements as politics and public life. Functionality was the leading value in objects of
that period. Unlike postmodernism, modernism rejected the artistic
202
value of the buildings as the guiding one. Usefulness and the fact
whether the object is going to be useful for the society was the most
important issue In modernism. Modernism suggests and prefers
simple solids, no decorations, ornaments. Social and political cargo
takes the first place. If we talk about the shape of the buildings in
modernism, the same was being continued in neomodernism but
there was the total absence of ideology and it focused only on the
form of the building. Postmodernism is a return and it references to
historical styles that had been rejected in modernism. The aesthetic
value of the building was the most essential: there are many ornaments which had not been popular among the modernists. The building was supposed to be visually a work of art that will attract its
elevation. Postmodernists did not use any deep social philosophy
and did not involve in their work any political affairs. The shape of
the buildings was the most important to them so they were just focused on it. Being tired after postmodernism splendor, neomodernism architects tended to design based on simplicity and harmony,
in accordance with the approach, which previously was represented by such masters as W. Gropius or Le Corbusier. It was also the
great opportunity to remind that interesting and original style.
Słowa klucze: modernizm, postmodernizm w architekturze,
funkcjonalność w architekturze
Keywords: modernism, postmodernism in architecture, functionality in architecture
1. Modernizm jako styl w architekturze Modernizm jako styl architektoniczny rozwijał się w latach 19181975.1 Jego nazwa pochodzi z języka francuskiego, gdzie wyraz ten
oznacza nowoczesność. Modernizm określa stosowny do współczesnych warunków sposób działania i formę bytu.2 Jako określenie
1 2 W. Koch, Style w architekturze, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 2009
R. Nycz, Odkrywanie modernizmu, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2007
Witold Stawicki – próby przywrócenia aksjologii...
203
prądu w architekturze konkurował z określeniami funkcjonalizm,
oraz racjonalizm, Precyzyjnym, lecz rzadko stosowanym synonimem modernizmu jest ruch nowoczesny w architekturze.
Głównym założeniem tego stylu było odcięcie się od znanych
wcześniej stylów historycznych, a także od wszelkich stylizacji.
Założeniem modernizmu jest to, iż o wartości budynku, jego walorach świadczy jego funkcjonalność, która jest bardzo ważna i co
obrazuje idealnie sentencja L. Sullivana3 „forma wynika z funkcji”.
Kolejnym ważnym elementem charakteryzującym ten styl jest kategoryczne odrzucenie ornamentów oraz minimalizm. Można posłużyć się tu kolejnym cytatem, tym razem autorstwa austriackiego
architekta A. Loosa4: „ornament to zbrodnia”.
Jeśli zaś mówimy o manifeście modernistów, to bardzo ważne
są dwa dzieła:
• Pięć punktów nowoczesnej architektury – Charlesa Grisa znanego również jako Le Corbusier:
1. konstrukcja słupowa
2. poziome okna,
3. płaskie dachy i tarasy na dachach,
4. wolny plan,
5. wolna elewacja
• Karta Ateńska
3 L. Sullivan – amerykański architekt, członek Chicago School. W swoich projektach i pismach teoretycznych reprezentował zasadę harmonijnego zastosowania
nowoczesnych technologii budowlanych (np. konstrukcji szkieletowo-betonowych)
współgrającego z estetyką budowli. Maksymą architekta było: „form follow function”,
przez co rozumiał nie jak to interpretowano, że architektura jest produktem przemyśleń o jej celowości i funkcji, ale postulował by forma dekoracji nie przesłaniała
funkcji obiektu
4 A. Loos – austriacki architekt, tworzący w okresie panowania secesji, prekursor modernizmu, teoretyk i publicysta. Działał na terenie dawnych Austro-Węgier
oraz w USA i we Francji. W 1908 Loos wydał swoje dzieło Ornament i zbrodnia, w którym dowodził zbędności dodanego ornamentu w architekturze. Do uczniów Loosa
zaliczali się Richard Neutra i Rudolf Schindler. Według Tadeusza Broniewskiego
Loos tworzył dzieła, których siła oddziaływania polegała na dobrych proporcjach
i harmonijnym grupowaniu otworów drzwiowych i okiennych. Występował przeciwko malarskiemu traktowaniu architektury i wieszczył secesji rychłe utonięcie
w zbędnej ornamentyce[1].
204
1. Miasto musi, respektując wolność jednostki, umożliwiać
działanie na rzecz zbiorowości.
2. Miasto jako jednostka funkcjonalna posiada następujące funk cje urbanistyczne: mieszkanie, praca, wypoczynek, ruch.
3. Mieszkanie musi być najważniejszym zagadnieniem w pro jektowaniu urbanistycznym.
4. Miejsce pracy musi być możliwie najmniej oddalone od miej sca zamieszkania.
5. Przestrzenie otwarte muszą przylegać do obszarów miesz kaniowych oraz jako przestrzeń rekreacyjna należeć do całe-
go miasta.
6. Komunikacja jako łącznik między kluczowymi funkcjami
miasta ma znaczenie podrzędne.5
Strefowanie funkcjonalne planów miast stanowiło jedną z głównych idei Karty. Poszczególne funkcje mieszkania, pracy i wypoczynku powinny być rozdzielone pasami zieleni i połączone osiami
komunikacyjnymi.
Dla miast proponowano następujące strefowanie:
• Śródmieście: administracja, handel, banki, kultura
• Pas wokół śródmieścia: rozdzielone od siebie: przemysł, rzemiosło, mieszkanie
• Peryferie: wpisane w pas zieleni osiedla satelickie z czystą funkcja mieszkalną.
Duża gęstość zaludnienia miała być osiągnięta poprzez wznoszenie mieszkalnych wysokościowców.
W modernizmie wyróżnić można kilkadziesiąt prądów, kierunków i szkół architektonicznych. W obrębie ideologii architektury,
szeroko rozumianego modernizmu, mieści się zarówno sceptyczny
humanizm, jak i radykalny komunizm.
Modernizm, jako pojęcie szersze, obejmuje czasem poza obiektywnym modernizmem również romantyczny modernizm, czyli architekturę związaną ściśle z indywidualnością twórcy.
5 Karta Ateńska (1933) – dokument uchwalony w 1933 roku przez CIAM
w Atenach
205
2. Rozwój modernizmu na świecie
i w Polsce
Modernizm jako styl nie miał jednego miejsca narodzin, rozwijał
się w wielu krajach głównie Europy i Ameryki. Wraz z rozwojem
i wprowadzeniem nowych materiałów (stal, żeliwo) zauważyć możemy wprowadzenie ich do świata architektury. Powstawały więc
mosty, hale, fabryki, których forma uwarunkowana była ścisłą koniecznością.
Jednym z pierwszych, a przez niektórych określanym jako
pierwszy, obiektów modernistycznych jest fabryka obuwia Fagus
autorstwa architekta W. Gropiusa6, która powstała w 1911 roku.
Obiekt ten posiada szklaną elewację, która później zainspirowała
wielu innych architektów takich jak Bruno Taut i obiekt ten rozpoczął okres „szklanych domów”, które były czymś nowoczesnym,
przyszłościowym.
Do rozwoju modernizmu przyczyniło się także wydawanie czasopism drukujących artykuły o tej tematyce. Należy tu wymienić
takie tytuły jak: L’Espirit Nouveau oraz czasopismo o nazwie „G”.
Część modernistów w latach 20-tych wyznawało teorię, iż architektura, jej zadanie nie może łączyć się z wartościami artystycznymi, a jedynie wypełniać potrzeby i funkcje narzucone przez społeczeństwo. Przeciwnikiem takiej teorii był Le Corbusier.
6 W. Gropius – architekt modernistyczny, jeden z głównych przedstawicieli stylu międzynarodowego, założyciel Bauhausu – uczelni artystycznej powstałej w Weimarze z połączenia Akademii Sztuk Pięknych i Szkoły Rzemiosł
Artystycznych w 1919 r. Określenie Bauhaus używane jest również potocznie lub
nieściśle jako nazwa stworzonego przez nią kierunku architektonicznego, jednego
z odłamów niemieckiego modernizmu.
206
Rys. 1. System proporcji wg Le Corbusiera, liczby oparte na
wymiarach ciała ludzkiego, ,,dom – ino’’ – schemat konstrukcyjny,
rusztowania strukturalne dla prefabrykowanych elementów z różnymi podziałami wnętrz i ,,curtain walls’’
Źródło: W. Koch, Style w architekturze, Arcydzieła budownictwa europejskiego
od antyku po czasy współczesne, Weltbild, Warszawa 2011, s. 388
W środowiskach architektów panował wtedy pogląd, iż architektura musi być nowoczesna i rozwijać nową kulturę. Przełomowy
był tu rok 1925, w którym architekci zaczęli stawiać coraz to nowe
budynki o charakterze użyteczności publicznej. Były to głównie sale
kinowe i domy towarowe. W starych budynkach zaś proponowano
nową elewację. Najważniejszym miejscem rozkwitu modernizmu
były oczywiście duże miasta, metropolie.
Warto dodać, że w niektórych krajach, jak np. Niemczech czy
Holandii, powstawały całe osiedla modernistyczne, które łączyło
to, iż wszystkie budynki miały dachy płaskie. Najpierw o małych
rozmiarach, traktowane z przymrużeniem oka, a nawet zdumieniem ze strony społeczności.
Do dużych osiedli zalicza się np. osiedle w kształcie podkowy
autorstwa Bruno Tauta, które w niemieckim języku nosi nazwe
„Hufeisensiedlung” oraz równie znane osiedle autorstwa W. Gropiusa w Dessau.
Rys. 2. Dessau, Bauaus
Rys. 3. Dessau, willa Gropiusa
207
208
W tym czasie swoją wille buduje również Le Corbusier.
Modernizm łączy się głównie z życiem społecznym i demokracją. Spotyka się z zainteresowaniem ze strony bogatszej części
społeczeństwa. Okresem wielkiego zainteresowania tym stylem
były lata tuż po II wojnie światowej. Dokonał się wówczas przełom
w akceptacji społeczeństwa. Modernizm stał się wówczas symbolem nowoczesności i demokracji. Odbudowa wielu miast na terenie
Europy stosowana była ściśle wedle Karty Ateńskiej, a zniszczenia
spowodowane przez wojnę potraktowano jako możliwość reformy
całych osiedli oraz przestrzeni o charakterze publicznym.
W 1952 roku powstał bardzo charakterystyczny dla modernizmu
budynek w Marsylii, którego autorem jest Le Corbusier (Budynek
nosi nazwę Unite d’Habiation).
W Stanach Zjednoczonych tworzyli zaś dwaj architekci pochodzenia austriackiego: R.Schindler i R.Neutra.
Jednym z ostatnich dzieł modernistycznych było miasto Brasilia, według projektu Costy oraz Niemeyera. Warto dodać także,
iż miasto miało charakter określany przez niektórych architektów
jako utopijny.
W Polsce modernizm rozwijał się w dwóch fazach, które dzieliła
druga wojna światowa.
W okresie poprzedzającym drugą wojnę światową modernizm
stanowił głownie obiekty o charakterze dość elitarnym takie jak wille,
domy, a także obiekty o charakterze publicznym. Jednak warto też dodać, że powstawały również osiedla o takim charakterze, którego dobrym przykładem jest osiedle WSM w Warszawie. Przed drugą wojną
światową najwięcej obiektów modernistycznych było w Warszawie –
Stary Żoliborz, Mokotów oraz Saska Kępa. Obiekty modernistyczne
powstawały także w Katowicach. W tych dwóch miastach tj. w Warszawie i w Katowicach powstawały właśnie całe osiedla w tym stylu.
Drugiemu etapowi rozwoju modernizmu, który nastąpił po drugiej wojnie światowej, towarzyszył dużo większy rozgłos i popularność. Prawdziwy boom nastąpił w latach 1956-57.
Ważniejsze obiekty jakie powstały w:
• Pierwszym etapie modernizmu w Polsce to:
– Sejm RP – Kazimierz Skórewicz, Warszawa
209
– Muzeum Narodowe – Tadeusz Tołwiński, Warszawa
– Bank Gospodarstwa Krajowego – Rudolf Świerczyński, War szawa
– Gmach Biblioteki Jagiellońskiej- Wacław Krzyżanowski, Kra ków
– Dom Związku Powstańców Śląskich – Zbigniew Rzepecki,
Katowice
• Drugim etapie modernizmu w Polsce:
– Kościół Matki Bożej Królowej Polski – Wojciech Pietrzyk,
Kraków
– Spodek – hala sportowa – Maciej Krasiński, Maciej Gintowt,
Katowice
– CDT – Centralny Dom Towarowy – Jerzy Romański, Zbig niew Ihnatowicz, Warszawa
Polscy znani moderniści to przede wszystkim : Bohdan Lahert,
Stanisław Brukalski, Karol Schayer, Juliusz Żurawski, Romuald
Gutt, Józef Szanajca.
Znani przedstawiciele modernizmu ze świata to : Le Corbusier,
Oscar Niemeyer, Mart Stam, Adolf Rading, Max Berg, Iwan Leonidow, czy Walter Gropius.
3. Postmodernizm w architekturze
Postmodernizm w architekturze narodził się w Polsce na przełomie lat XX i XXI wieku. Poważnym wrogiem tego stylu był kryzys
w Polsce i utrudniona dostępność materiałów budowlanych, związana z istniejącym wówczas systemem. W tym czasie architektura
przeżywała krytykę budownictwa o charakterze uprzemysłowionym i projektów typowych. Jeśli chodzi zaś o urbanistykę, to nastąpiła tendencja powrotu do klasycznego ujęcia ulicy i jej pierwotnego charakteru.
Rozwój architektury postmodernizmu nastąpił głownie po roku
1989 kiedy wraz z upływem czasu zaczęły powstawać budynki
o charakterze publicznym i ogólnodostępnym takie jak: kina wielosalowe i duże obiekty handlowe – centra. Oprócz takich form po-
210
wstawały, w tym czasie, również obiekty o większej randze, które
wpisywały się w formę idei wielkich miast i wtapiały się w już istniejąca architekturę i tkankę miejską.
Architekturę postmodernizmu obecnie stanowi kilka nurtów,
w tym bardzo znany nurt nostalgiczny, stanowiący nawiązanie
do klasycznych form oraz rekonstrukcji zniszczonych przez wojnę dzielnic czy miast. Za przykład idealnie służy tu miasto Elbląg.
Architektura postmodernizmu jest różnorodna i złożona, inspiracje
czerpane z motywów historycznych. Bunt modernistyczny zostaje zastąpiony tu odkryciem, że historia jest czynnikiem, z którego
można czerpać wiele ciekawych wzorców.
Architekci postmodernistyczni tworzą więc własne autorskie
i niepowtarzalne konstrukcje. Architektura postmodernizmu ma za
zadanie przyciągać wzrok przechodnia, forma jest tu rzeczą priorytetową. Zewnętrzna elewacja budynku ma być jego dekoracją
i porównać ją można do stroju u modelki. Architekci korzystają tu
z zaskoczenia czy nieraz absurdu, bądź nawet nutki ironii. Bardzo
ważnymi elementami są symbole oraz ornamenty.
Warto dodać, iż w tym okresie do łask wróciła symetria. Postmodernizm nie udaje żadnego stylu tylko luźno do niego nawiązuje, wykorzystując np. określone elementy i łącząc je z nowym
autorskim spojrzeniem. Stanowi to wiec bardziej rodzaj autorskiej
interpretacji niż konkretnej repliki.
Mówiąc o nurcie klasycznym warto dodać także typy takie jak:
– Prąd romantyczny współczesnych neostylów
– Styl klasycyzujący nowego wernakularyzmu
Miejsce występowanie tego stylu obejmuje cały świat. Jednak
najbardziej rozwinięty jest w kulturze zachodniej, przez to, iż kraje
te są bogate i architekci często maja duże możliwości przy tworzeniu swoich budynków. Omawiając ten styl warto dodać, że bardzo
duży nacisk stawia się także na funkcjonalność. Postmodernizm
rehabilituje dawne miasto, jego tradycyjny charakter. Postmodernizm przywrócił także rangę elewacjom i krawędziom przestrzeni.
Podkreśla się skale, wprowadzając takie elementy jak np. przejścia
bądź przewężenia. Budynki mają indywidualny charakter, z nastawieniem na ich współudział w wizerunku całej większej przestrze-
211
ni. Urbanistyka opiera się na łączeniu pustych miejsc z istniejącą
zabudową i tkanką miasta, widać także rozgraniczenie pomiędzy
tymi elementami. Architektura mieszkaniowa o charakterze uzupełniającym jest w tym nurcie wiodącym motywem.
Ważnym kierunkiem, zaliczanym także do architektury postmodernizmu, jest „ high tech”. Kierunek ten charakteryzuje się wykorzystaniem nowych technologii. Chodzi tu o wygląd zewnętrzny ale
także wyposażenie budynków. Elementy techniczne są powtarzalne
np. elektryczne żaluzje, które stanowić mogą również część nowoczesnej elewacji. Z tym kierunkiem wiąże się także pojęcie inteligentnego budynku (budynek zaawansowany technicznie), w którym
instalacje oraz konstrukcja stanowią jedność. Technologia rozwinęła
się w tym kierunku nie tylko w jego formie zewnętrznej, lecz także
w wyposażeniu wnętrza np.: windy, ruchome schody. Architekturę
,,high-tech’’określić można także mianem architektury inżynieryjnej.
Do przedstawicieli tego kierunku zaliczyć należy wielkie nazwiska takie jak: Renzo Piano laureata nagrody Pritzkera, czy Normana Fostera.
W Polsce bardzo znani i cenieni architekci postmodernizmu to:
Stefan Kuryłowicz, Stanisław Niemczyk, Marek Budzyński, Stanisław Fiszer.
Ważniejsze obiekty to:
• Giełda Papierów Wartościowych – S. Fiszer
• Kościół Wniebowstąpienia Pańskiego w Warszawie – M. Budzyński
• Filharmonia w Łodzi – R. Loegler
• Stacja Metra Warszawskiego, Dworzec Gdański – S. Kuryłowicz
• Akademia Muzyczna w Poznaniu – J. Gurawski
Zaś światowe nazwiska to: Rem Koolhass (Nagorda Pritzkera
w 2000 roku), Robert Venturi, Hans Hollein, Robert Krier, Leon
Krier, Mario Botta.
Znane budowle to:
• Muzeum Sztuki Współczesnej – M. Botta, San Francisco
• Nowa Galeria Państwowa – J. Stirling, Stuttgart
• Galeria Sztuki Współczesnej – O. Ungers, Hamburg
• Biuro Parlamentu – M. Hopkins, Londyn
212
4. Neomodernizm
Przepych architektury postmodernizmu spowodował w latach
80-tych powrót do form i filozofii budynków nawiązujących do modernizmu. Rozwój techniki budowlanej pomógł tu w wielu problemach, z którymi borykali się moderniści, a które teraz nie stanowią
już problemu przy projektowaniu budynków w tym stylu.
Styl neomodernistyczny różni się jednak od modernizmu tym,
że brak w nim całej filozofii powiazania z kultem dla społeczeństwa i całego radykalizmu, który niósł ze sobą modernizm. Styl
neomodernistyczny jest tylko jego wizualnym naśladownictwem,
dążącym do uznania prostoty budynku, bez udziwnień, przepychu
i ornamentów. W neomodernizmie najważniejszy jest minimalizm.
Aspekt polityczno-społeczny został więc odrzucony. Bryły budynków są stawiane według czytelnych zasad, opierających się na elementach kubicznych, a także często formach obrotowych.
Z założeniami modernizmu w opozycji jest oderwanie zewnętrznych aspektów od organizacji wnętrza. Zdaniem modernistów te
dwa aspekty były jednością, ponieważ budynek postrzegany był
jako funkcjonalna całość. W konstrukcji budynku często wprowadza się przeszklenia, jednak istnieją one w oderwaniu od funkcjonalności pomieszczeń, są tylko częściami składającymi się na walory artystyczne budynku.
Ważne jest to, iż styl ten stosowany jest dzisiaj i wciąż możemy
obserwować próby przywrócenia aksjologii modernizmu.
Dziś najczęściej budynki budowane w tym stylu stanowią jednak akcent, pewien rodzaj egzotyki, wpisany w przestrzeń miasta.
Autorem bardzo znanego budynku w tym stylu jest pracownia
Birchmeier Kaufmann, w której powstał projekt domu wielorodzinnego w Zurychu.
Innym przykładem jest budynek Nijmegen w Holandii, którego
autorem jest MVRDV. Biuro to zaprojektowało także budynek Silodam w Amsterdamie. Warto dodać, iż Holandia jest krajem, gdzie
najsilniej rozwija się obecnie ten styl.
Z innych europejskich miast na uwagę zasługuje Madryt, w którym między innymi podziwiać możemy budynek Mirador, również
213
autorstwa MVRDV. Jest to bardzo prosty w formie budynek ma on
jednak wielu zwolenników.
W Polsce zaś, miejscem gdzie najbardziej rozwija się ten styl jest
Gdynia, w szczególności dzielnica Oksywie, zaś za przykład posłużyć mogą znane budynki mieszkalne stojące przy ulicy Zielonej.
Zdjęcie 1. Birchmeier Kaufmann dom wielorodzinny w Zurichu
Źródło: rewitalizacja.info
Nawiązaniem do nowego modernizmu jest dekonstruktywizm.
Przykładem budynku w tym stylu jest Akademia Sztuk Pięknych
w Berlinie, gdzie tylko kurtyna ze szkła jest elementem nowego modernizmu.
Zdjęcie 2. G. Behnisch, Akademia Sztuk Pięknych w Berlinie
Źródło: naukowy.pl
214
Wybrani przedstawiciele neomodernizmu to: Richard Meier,
Pierre de Meuron, G. Behnisch, Jacques Herzog.
5. Funkcjonalność architektury
postmodernizmu
Niewątpliwą zaletą modernizmu było wprowadzenie dodatkowo do architektury zachodu wolnego planu (albo wolnego rzutu). Był to rzut kondygnacji nie podzielony na zamknięte pomieszczenia. Przestrzeń określana była przez swobodnie rozmieszczone
płaszczyzny, słupy, oświetlenie, elementy wyposażenia. Popularność wolnego rzutu związana była z coraz popularniejszym trendem nakazującym w sposób priorytetowy traktować funkcjonalne
podejście do projektowania przestrzeni, dającej się kształtować za
pomocą odpowiedniej aranżacji mebli oraz nielicznych ekranów
ścian (ewentualnie przesuwnych). Równie ważne było docenianie
walorów artystycznych wnętrza, skonstruowanego z ciągu zmiennych perspektyw. W ten sposób doszło do nowego zdefiniowania
pojęcia przestrzeni architektonicznej. Zamknięte oraz ściśle zdefiniowane, ograniczające się do poszczególnych wnętrz przestrzenie
zostały zastąpione przez tzw. kontinuum przestrzenne – ciąg przestrzeni jedynie częściowo ograniczonych przez przegrody budowlane. Architekci dążyli do zatarcia kontrastu pomiędzy wnętrzem
a zewnętrzem.
Dodatkowym wymiarem funkcjonalności postmodernistycznej architektury były płaskie dachy. Wiązało się to również
z dążeniem do ekonomiczności, nakazywało rezygnację ze słabo
wykorzystanej kubatury budynku. Możliwość urządzenia na dachu np. tarasu wypełnionego zielenią umożliwiała o wiele lepsze
zespolenie budynku z przyrodą. Moda na budynki nawiązujące do modernizmu, poprzez oderwanie od archetypu budynku
(zwieńczonego dachem spadzistym), nadawała mu w ten sposób
cech kompozycji abstrakcyjnej i pokazywała możliwości nowoczesnej techniki. Powodzenie takiej koncepcji stało się źródłem
wielu poszukiwań, jednocześnie doszli do głosu architekci póź-
215
nomodernistyczni, którzy ciągle projektowali według jego założeń. Razem z rozwojem technik budowlanych architekci skarżyli się co prawda na problemy konstrukcyjne (w ostatnich latach
z tego powodu wiele budynków modernistycznych na Zachodzie
przechodzi gruntowne renowacje z daleko idącą wymianą materiałów na bardziej wytrzymałe współczesne odpowiedniki)., ale
już w połowie lat 80-tych można mówić o sukcesie w kontekście
dopasowania tego stylu do czasowych realiów i wymogów techniki oraz ekonomii. Jest to istotne również w takim wymiarze, że
bardzo często sygnalizowano, iż w przypadku modernizmu rzeczywistym dziełem nie jest materialny budynek, ale abstrakcyjny
projekt.
Po drugiej wojnie światowej modernizm w krajach zachodniej
Europy oraz w Stanach Zjednoczonych osiągnął bardzo wysoki
stopień akceptacji oraz popularności. Stał się stylem budynków
użyteczności publicznej czy osiedli, symbolizował również nowoczesność oraz demokrację. Zarówno w tamtych latach, jak i współcześnie próbuje się odnaleźć humanistyczny wymiar modernizmu
jako architektury prospołecznej oraz zapewniającej zdrowe warunki życia. Sprzyja temu nie tylko to, co rozpoznajemy jako główne
założenia omawianego nurtu, czyli ograniczenie w używaniu detali, duże i jednolite powierzchnie elewacji, okna zlicowane z fasadą i pozbawione wewnętrznych podziałów (współcześnie wiele
budowli budowanych jest właśnie w tym stylu). Prospołeczności
i zdrowiu służy również troska o odpowiednie parametry zapewniające komfort w różnych sytuacjach życiowych – zarówno prywatnych, jak towarzyskich i zawodowych. Szczególnie sprzyjająca
jest tu rola okien, które zgodnie z modernistycznym trendem powinny być szerokie, wpuszczające do wnętrza dużo światła. Światło, odgrywając zasadniczą rolę, współtworzy charakter i klimat
pomieszczenia.
Dodatkowym atutem, podnoszącym walory stylu, jest osiągalna w ten sposób ochrona przed utratą ciepła oraz możliwość spełnienia oczekiwań estetycznych – tych architektów
i ich klientów, którzy oczekują nieszablonowych rozwiązań,
ciekawych stylizacji i oryginalnych szczegółów. Stąd zauwa-
216
żalna w oknach tego stylu tendencja do zaokrągleń, odejście
od krawędzi i kątów, wprowadzanie owalnych ram, skrzydeł
i listew przyszybowych, dzięki którym wnętrza wydają się bardziej przytulne.
Powyższe aksjomaty stylu modernistycznego, popularne w okresie powojennym, nadal uznawane są za atrakcyjne. Czasem wręcz
wraca się do projektów i szkiców modernistycznych twórców. Przykładem jest znany z kart książek wielkiego architekta Le Corbusiera
szkic z 1963 roku, ukazujący perspektywę obiektu sakralnego w formie stożka, umieszczonego wśród zieleni, wykorzystany przy budowie kościoła w Firminy – rozpoczęty za życia artysty i niedokończony do 2006 roku. Projekt dotyczy przestrzeni urbanistycznej,która
miała być miejscem aktywności społecznych: rekreacji, kultury, wypoczynku i kultu. Miał tam być stadion sportowy, baseny, ośrodek
kultury dla młodzieży, mieszkania i świątynia. Było to zgodne z aksjologią modernizmu, miało zapewnić ludziom spokój, bezpieczeństwo, zdrowie i relaks w kontakcie z naturą. Sama bryła kościoła
wiązała się z metaforycznym wymiarem tradycyjnej symboliki architektury sakralnej. Niektórzy doszukiwali się w niej podobieństwa do kształtu obelisku egipskiego, kopuły Panteonu, kurhanu,
absydy romańskiej, wczesnochrześcijańskich kościołów monolitycznych czy protomodernistycznych osiemnastowiecznych cenotafów.
Budynek miał być materialnym wymiarem idei połączenia ziemi
i nieba, czymś w rodzaju„świętej drogi”, określanej w terminologii
Corbusierowskiej jako „proménade architecturale”. Forma główna
budynku i jej aplikacje świadczą o malarskim puryźmie, na który
składała się prostota rzeczy codziennego użytku i geometria form
przemysłowych. Przestrzeń wyznaczana była strukturą zamkniętą,
zaś struktura „drogi” sprzyjała uwypukleniu znaczącej gry światła
i ciemności w kontekście symboliki ścian kościoła, zwłaszcza sklepienia: nieba.
Budynek powstał w 2006 roku, w nowoczesnej technologii wykorzystującej szlachetny beton o wysokiej jakości i stał się architektonicznym kompromisem pomiędzy ekonomią, technologią a zrozumieniem przesłania dzieła Le Corbusiera.
217
6. Podsumowanie
Modernizm przedstawiał specyficzny, nowy sposób postrzegania architektury. Styl ten łączył się bezpośrednio z takimi elementami jak polityka i życie publiczne. Funkcjonalność była wartością
wiodącą w obiektach z tamtego okresu. Modernizm w przeciwieństwie do postmodernizmu odrzucał wartość artystyczną budynku
jako dominującą. Najważniejsza była funkcja i to czy dany obiekt
będzie użyteczny dla społeczności. Modernizm preferuje proste
bryły, bez zdobień, ornamentów. Ładunek polityczny, socjalny jest
na pierwszym miejscu. Jeśli mówimy o formie to identycznie jest to
kontynuowane w neomodernizmie, jednak brak tu jest całej ideologii, i skupiono się jedynie na formie w jakiej ma występować dany
obiekt.
Postmodernizm to powrót i nawiązania do stylów historycznych, które odrzucał modernizm. Wartość estetyczna budynku jest
na pierwszym planie, występuje kult ornamentów, które odrzucali
moderniści. Budynek ma być wizualnie dziełem sztuki, który przyciągać będzie swoją elewacją. Postmoderniści nie stosowali żadnej
głębokiej filozofii społecznej i nie mieszali w swoją twórczość spraw
politycznych. Dla nich sama forma budynku była najważniejsza i to
na niej się skupiali.
Zmęczeni przepychem neomoderniści postanowili więc powrócić do projektowania opartego na prostocie i harmonii, zgodnie
z podejściem, które reprezentowali wcześniej tacy mistrzowie jak
W.Gropius czy Le Corbusier, tym samym przypominając o tym ciekawym stylu.
Bibliografia
1. Dawidowski R., Architektura modernistyczna na obszarze Pomorza
Zachodniego, Wydawnictwo Walkowska, Szczecin 2008
2. Jencks C., Architektura postmodernistyczna, Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1987
218
3. Koch W., Style w architekturze, Arcydzieła budownictwa europejskiego od antyku po czasy współczesne, Weltbild, Warszawa 2011
4. Koch W., Style w architekturze, Wydawnictwo Świat Książki,
Warszawa 2009
5. Miłobędzki A., Zarys dziejów architektury w Polsce, Wydawnictwo
Wiedza Powszechna, Warszawa 1978
6. Nycz R., Odkrywanie modernizmu, Wydawnictwo Universitas,
Kraków 2007.
7. Rewers E., Post-polis. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta. Wydawnictwo UNIVERSITAS: Kraków 2005.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Agnieszka Chojecka
POLITYKA SPOŁECZNA WOBEC
OSÓB NIEPEŁNOPSRAWNYCH
THE SOCIAL POLICY
IN THE DISABLED PERSONS
Streszczenie
Niniejszy artykuł dotyczy osób niepełnosprawnych, a dokładnie rehabilitacji społecznej i zawodowej tych osób. Osoby niepełnosprawne, które podjęły pracę czują się na równi z innymi. Jest
także źródłem dochodów służących zaspokajaniu potrzeb rodziny,
a także własnych. Praca jest także skutecznym środkiem rehabilitacji. Natomiast polityka społeczna służy integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych, a głównym aktem prawnym regulującym zasady dotyczące pomocy w rehabilitacji jest ustawa z dnia
27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnieniu osób niepełnosprawnych. Podjęłam taką tematykę,
gdyż dla polityki społecznej jednym z największych wyzwań jest
stworzenie modelu umożliwiającego korzystanie osobom niepełnosprawnym ze wszystkiego co jest dostępne dla całego społeczeństwa oraz pracuję jako ekspert w Wojewódzkim Zespole do Spraw
Orzekania o Niepełnosprawności w Województwie Śląskim oraz
jestem pracownikiem socjalnym w tym Zespole.
Summary
This article shall apply to persons with disabilities, and thoroughly social rehabilitation and employment of those persons.
220
Persons with disabilities who have jobs feel the same way with
others. He is also a source of revenue for meeting the needs of families, and their own. Work is also an effective means of rehabilitation. While social policy is social and professional integration
of disabled people, and the main act governing rules on aid in
the rehabilitation of the Act of 27 August 1997 on occupational
and social rehabilitation and employment of disabled people. Undertook such topics as social policy one of the biggest challenges
is to create a model to enable persons with disabilities use whatever is available to the general public and working as an expert in
the Provincial Team for the Causes of disability in Silesia, and I am
a social worker on the team.
Słowa klucze: niepełnosprawność, polityka społeczna, integracja społeczna osób niepełnosprawnych, rehabilitacja niepełnosprawnych,
Keywords: disability, social policy, social inclusion of disabled
people, rehabilitation of disabled
Wstęp
Działania dotyczące zatrudnienia osób niepełnosprawnych są
zadaniami polityki społecznej. Natomiast celem polityki społecznej jest kompleksowe działanie wobec osób niepełnosprawnych.
Uwzględnia ona potrzeby psychiczne, społeczne, fizyczne i stwarza
możliwość pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Jest to proces długotrwały i skomplikowany. Dlatego umożliwienie osobom
niepełnosprawnym uczestnictwa w życiu społecznym jest również
uwarunkowane takimi czynniki mami jak postawy i zachowania
społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych.
W pierwszej części referatu zdefiniuję główne pojęcia takie jak:
polityka społeczna, niepełnosprawność oraz rehabilitacja. Następnie przedstawię sposób realizacji zadań przez podmioty polityki
społecznej. W kolejnej części referatu omówię rehabilitację społeczną i zawodową osób niepełnosprawnych ustawę z dnia 27 sierpnia
Agnieszka Chojecka – polityka społeczna wobec osób...
221
1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu
osób niepełnosprawnych. Przedstawię ulgi i uprawnienia przysługujące osobom niepełnosprawnym posiadającym orzeczenie
o stopniu niepełnosprawności. Do dokładnej analizy zjawiska niepełnosprawności w Polsce i działań polityki społecznej przedstawiłam po w skrócie dane statystyczne. Ostatnia część artykułu jest
posumowaniem wcześniejszych rozważań.
I. Rola polityki społecznej
w rehabilitacji osób niepełnosprawnych
W każdym kraju tak i w Polsce istnieje jakiś procent ludzi, u który z przyczyn wrodzonych, dziedzicznych lub nabytych występują dysfunkcje zdrowotne. Obniżenie sprawności psychofizycznych
funkcji organizmu może być czasowe lub trwałe. Zgodnie z ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób
niepełnosprawnych osoby z dysfunkcjami zdrowotnymi określa się
terminem „osoby niepełnosprawne”, a dokładniej
„…niepełnosprawności – oznacza to trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub
długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności
powodującą niezdolność do pracy..”1.
Wyrównywaniem szans osób niepełnosprawnych, czyli rehabilitacja społeczna i zawodowa należy do zadań polityki społecznej.
Sama definicja polityki społecznej powstała na przełomie XVIII
i XIX wieku. Prekursorem polityki społecznej w Polsce jest profesor Uniwersytetu Warszawskiego Fryderyk Skarbek, gdyż jego rozważania obejmowały ubóstwo, tworzenie funduszu zaspokajania
potrzeb zbiorowych oraz dobrobytu w kraju. Współcześnie przez
politykę społeczną rozumie się „działania państwa oraz innych ciał
publicznych i sił społecznych, która zajmuje się kształtowaniem wa1 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, (Dz.U.1997 Nr 123, poz. 776 z późn. zm.),
art. 2 pkt. 10
222
runków życia ludności oraz stosunków międzyludzkich (zwłaszcza
w środowisku zamieszkania i pracy)…”2
Oba te pojęcia łączy słowo praca. Aktywność zawodowa dla społeczeństwa jest bardzo istotnym elementem w życiu. Jak wiadomo
praca dla każdego człowieka stanowi źródło dochodu, jak i samorealizacji. Ponadto wykonywanie pracy przez osoby pełnosprawne,
jak i niepełnosprawne jest ważnym czynnikiem integracji społecznej
i zawodowej. W szczególności dla osób niepełnosprawnych pozostających bez zatrudnienia podjęcie przez nie pracy oznacza powrót
w pełni do czynnego życia w społeczeństwie.
Zgodnie z ustawą z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej osobą niepełnosprawną bezrobotną lub niepełnosprawną poszukującą pracy jest
„…poszukującą pracy w rozumieniu przepisów o zatrudnieniu
i przeciwdziałaniu bezrobociu…”3
Podsumowując powyższe w polityce społecznej istotnym celem
i jednocześnie trudnym jest integracja zawodowa i społeczna osób
niepełnosprawnych, a przede wszystkim zapewnienie możliwości
pełnego uczestnictwa w społeczeństwie. Polityki społeczna w Polsce jest realizowana przez różne podmioty, takie jak: administracja
rządowa, samorządowa i inne instytucje i organizacje.
II. Ministerstwo Pracy i Polityki
Społecznej w stosunku
do osób niepełnosprawnych W Polsce polityka społeczna jest realizowana przez Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej. Rady Ministrów utworzyła rozporządzeniem z dnia 31 października 2005 r. Ministerstwo Pracy
2 A. Rajkiewicz, J. Supińska, M. Księżopolski (red.): Polityka społeczna, Katowice 1998, s. 27
3 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, (Dz.U. 1997 Nr 123, poz. 776 z późn. zm.),
art. 2 pkt. 2
223
i Polityki Społecznej w drodze przekształcenia Ministerstwa Polityki Społecznej. Przekształcenie to polegało na włączeniu komórek
organizacyjnych, obsługujących sprawy działu „praca”, do Ministerstwa Polityki Społecznej. Komórki organizacyjne obsługujące
sprawy z działu administracji rządowej „zabezpieczenie społeczne”, „praca” i „sprawy rodziny” wchodzą w skład Ministerstwa
Pracy i Polityki Społecznej. Na czele Ministerstwa stoi Minister Pracy i Polityki Społecznej i kieruje
„…Minister kieruje następującymi działami administracji rządowej:
1) praca;
2) zabezpieczenie społeczne;
3) sprawy rodziny…)4
Komórką organizacyjną Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej jest między innymi Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób
Niepełnosprawnych (BON). Biuro Pełnomocnika stanowi wyodrębnioną komórkę organizacyjną w Ministerstwie Pracy i Polityki
Społecznej i merytorycznie podlega wyłącznie Pełnomocnikowi
Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych. Podstawą prawną
funkcjonowania Biura Pełnomocnika jest art. 34 pkt. 10 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych: „…Pełnomocnik wykonuje swoje zadania przy pomocy
Biura Pełnomocnika, które stanowi wyodrębnioną komórkę organizacyjną w urzędzie obsługującym ministra właściwego do spraw
zabezpieczenia społecznego... „5
Pełnomocnik jest sekretarzem stanu w urzędzie obsługującym
ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego. Powoływany i odwoływany jest przez Prezesa Rady Ministrów na wniosek Ministra Pracy i Polityki Społecznej. Pełnomocnik Rządu do
Spraw Osób Niepełnosprawnych sprawuje merytoryczny nadzór
nad wykonywaniem zadań wynikających z ustawy z dnia 27 sierp4 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 16 listopada 2007 r.,
(Dz. U. nr 216, poz. 1598 z 20 listopada 2007 r.)
art. 34 pkt. 10
224
nia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu
osób niepełnosprawnych. Do zadań Pełnomocnika należy m.in.:
1)inicjowanie, nadzór i koordynacja nad wykonywaniem zadań
wynikających z ustawy,
2)inicjowanie kontroli realizacji zadań określonych w ustawie,
3)żądanie od podmiotów informacji, dokumentów i sprawozdań
okresowych dotyczących realizacji zadań,
4)organizowanie konferencji i szkoleń,
5)udzielanie informacji w sprawach z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnienia osób niepełnosprawnych,
6)opracowywanie standardów w zakresie realizacji zadań określonych w ustawie,
7)opracowywanie oraz opiniowanie projektów aktów normatywnych dotyczących zatrudnienia, rehabilitacji oraz warunków
życia osób niepełnosprawnych,
8)opracowywanie projektów programów rządowych dotyczących
rozwiązywania problemów osób niepełnosprawnych,
9)ustalanie założeń do rocznych planów rzeczowo-finansowych
dotyczących realizacji zadań wynikających z ustawy,
10)inicjowanie i realizacja działań zmierzających do ograniczenia
skutków niepełnosprawności i barier utrudniających osobom
niepełnosprawnym funkcjonowanie w społeczeństwie,
11)współpraca z organizacjami pozarządowymi i fundacjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych.
Natomiast organem doradczym Pełnomocnika jest Krajowa
Rada Konsultacyjna do Spraw Osób Niepełnosprawnych. W skład
rady wchodzą przedstawiciele administracji rządowej i samorządowej, organizacje pozarządowe.
Ponadto, na mocy ustawy o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych z 9 maja 1991 roku powstał Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON).
W polskim systemie rehabilitacji osób niepełnosprawnych pełni
istotna funkcję. Posiada osobowość prawną i jest państwowym
funduszem celowym. Naczelnymi Organami Funduszu są Rada
Nadzorcza i Zarząd. Rada Nadzorcza PFRON składa się z Prezesa Rady, którym jest Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepeł-
225
nosprawnych, przedstawiciela ministra właściwego do spraw finansów publicznych, przedstawicieli organizacji pozarządowych,
w tym po jednym przedstawicielu każdej organizacji pracodawców i po jednym przedstawicielu każdej organizacji związkowej
(w rozumieniu ustawy o Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych). Członków Rady powołuje i odwołuje Minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego na wniosek
Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych oraz
uprawnionych organizacji. Kadencja Członków Rady trwa 2 lata.
Przychodami Funduszu są głównie środki pochodzące z obowiązkowych miesięcznych wpłat. Wpłat tych dokonują pracodawcy,
zakłady pracy chronionej oraz dotacje z budżetu państwa lub inne
dotacje i subwencje.
III. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r.
o rehabilitacji zawodowej i społecznej
oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, a osoby niepełnosprawne
Podstawowym aktem prawnym obwiązującym w Polsce, którego zadaniem jest uszczegółowienie uregulowania pomocy dla osób
niepełnosprawnych jest ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z 27 sierpnia 1997 r.,
(Dz. U. Nr 123 z dn. 9.10.1997 r) wraz z kolejnymi zmianami. Nadzór merytoryczny nad wykonywaniem zadań wynikających z ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej
oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, sprawuje Pełnomocnik
Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych.
Na mocy ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych trzy
stopnie niepełnosprawności, a mianowice znaczny, umiarkowany
oraz lekki.
„…Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę
z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdol-
226
ną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej… Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną
sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy
jedynie w warunkach pracy chronionej… Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba
o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną…”6
Zaliczenie do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności nie wyklucza zatrudnienia danej osoby na otwartym
rynku pracy. Jednakże pracodawcy chcący zatrudnić osoby o takim
stopniu niepełnosprawności muszą przystosować stanowisko pracy do potrzeby osoby niepełnosprawnej i uzyskać pozytywną ocenę
Państwowej Inspekcji Pracy. Uzyskanie orzeczenia o zaliczeniu do
jednego ze stopni niepełnosprawności ułatwia korzystanie z różnego rodzaju ulg i uprawnień przysługujących osobom niepełnosprawnym np. ze świadczeń finansowych, ulg w przejazdach środkami transportu publicznego, a przede wszystkim ułatwia podjęcie
pracy.
Środki pieniężne przeznaczone na rehabilitację zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych oraz zatrudnianie osób niepełnosprawnych pochodzą z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych. Natomiast działania Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych opiera na ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z 27 sierpnia 1997 roku.
Środki PFRON przeznaczone są przede wszystkim na:
– utrzymanie istniejących, a zagrożonych likwidacją miejsc pracy osób niepełnosprawnych;
– dofinansowanie zadań wynikających z rządowych, samorządowych programów na rzecz osób niepełnosprawnych;
art. 4
227
– programy celowe, zatwierdzone przez Radę Nadzorczą, służące
rehabilitacji zawodowej, społecznej i leczniczej;
– tworzenie i funkcjonowanie poradnictwa zawodowego;
– dofinansowanie turnusów rehabilitacyjnych, sportu, kultury,
rekreacji i turystyki osób niepełnosprawnych;
– finansowanie w całości lub w części kosztów organizowania
i działania warsztatów terapii zajęciowej;
– dotacje dla przedsiębiorców podejmujących produkcję wyrobów ortopedycznych, środków pomocniczych lub sprzętu rehabilitacyjnego albo usługi w tym w zakresie, na uruchomienie tej
produkcji lub usług;
– finansowanie w całości lub części badań, ekspertyz i analiz, opracowywania projektów norm, a także wydawnictw i konkursów
dotyczących rehabilitacji zawodowej lub społecznej;
– opracowywanie i rozpowszechnianie materiałów informacyjnych i szkoleniowych;
– dofinansowanie budowy, rozbudowy i modernizacji obiektów
służących rehabilitacji;
– dofinansowanie likwidacji barier architektonicznych, urbanistycznych, transportowych, w komunikowaniu się i technicznych.
Przy realizacji swoich celów PFRON ściśle współpracuje z samorządami wojewódzkimi i powiatowymi. Samorządy otrzymują
środki PFRON na podstawie algorytmu określanego w drodze rozporządzenia przez Radę Ministrów.
Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 r. określa także
zasady funkcjonowania zakładów pracy chronionej oraz zakłady
aktywności zawodowej.
Na mocy ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych powstają zakłady pracy chronionej
„…Pracodawca prowadzący działalność gospodarczą przez
okres co najmniej 12 miesięcy, zatrudniający nie mniej niż 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy i osiągający
wskaźniki zatrudnienia osób niepełnosprawnych, o których mowa
w pkt 1, przez okres co najmniej 6 miesięcy, uzyskuje status praco-
228
dawcy prowadzącego zakład pracy chronionej, jeżeli:..”7 oraz zakłady aktywności zawodowej
„…Gmina, powiat oraz fundacja, stowarzyszenie lub inna
organizacja społeczna, której statutowym zadaniem jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych, może
utworzyć wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo jednostkę
i uzyskać dla tej jednostki status zakładu aktywności zawodowej, jeżeli:…)8
Zakład pracy chronionej jest przedsiębiorstwem i działa
w celu osiągania zysków. Jednak decyduje się na zatrudnienie
znacznej liczby osób niepełnosprawnych, musi być przystosowany do ich potrzeb oraz musi zapewniać pomoc medyczną,
czy rehabilitację. Korzystanie z pracy niepełnosprawnych, organizowanie pracy z myślą o nich, zapewnienie im odpowiednich
warunków, w tym socjalnych, jest świadomym wyborem i elementem strategii.
Jest jednostką utworzoną przez powiat, gminę, fundację, stowarzyszenie lub inną organizację społeczną, której statutowym
zadaniem jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych.
Zakładom pracy chronionej oraz zakładom aktywności zawodowej przysługują zwolnienia z różnych podatków i opłat, miesięczne
dofinansowania wynagrodzeń oraz składek na ubezpieczenia społeczne z tytułu zatrudniania osób niepełnosprawnych, a także inne
formy wsparcia finansowego.
Powstanie tych zakładów pełni ważna rolę w życiu osób niepełnosprawnych, gdyż nie każdy z nich jest w stanie znaleźć pracę
i pracować na otwartym rynku pracy. Dla wielu z nich możliwość
zatrudnienia stwarzają wyłącznie zakłady pracy chronionej i zakłady aktywności zawodowej.
art. 28, pkt. 1
art. 29, pkt. 1
229
IV. Rehabilitacja społeczna i zawodowa
Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z 27 sierpnia 1997r. definiuje osoby
niepełnosprawne, jako osoby, których stan fizyczny, psychiczny
lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności zdolności
do wykonywania pracy zawodowej, jeżeli uzyskały odpowiednie
orzeczenie.
Zgodnie z ustawą rehabilitacja osób niepełnosprawnych oznacza „…zespół działań, w szczególności organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych, zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym
uczestnictwie tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej…”9
Natomiast rehabilitacja zawodowa „…ma na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego przez umożliwienie jej korzystania
z poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa
pracy…”10, a rehabilitacja społeczna „…ma na celu umożliwianie
osobom niepełnosprawnym uczestnictwa w życiu społecznym…”11.
Wedle ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej z 1997 roku
rehabilitacja ma odbywać się przy udziale osób niepełnosprawnych
w różnych formach integracyjnych, tak aby podjęły i utrzymały
pracę, a tym samym uczestniczyły w życiu społecznym.
Jedną z podstawowych form wspomagającą proces rehabilitacji
zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych jest uczestnictwo
w warsztatach terapii zajęciowej i turnusach rehabilitacyjnych.
art. 7, pkt. 1
art. 8, pkt. 1
art. 9, pkt. 1
230
Warsztaty terapii zajęciowej są to placówki pobytu dziennego.
Poprzez warsztaty dąży się do ogólnego rozwoju i poprawy sprawności niezbędnych do prowadzenia samodzielnego i aktywnego
życia w miarę indywidualnych potrzeb. Ponadto uczestnictwo
w warsztatach terapii zajęciowej stwarza osobom niepełnosprawnym możliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie
pozyskania oraz przywracania zdolności koniecznych do podjęcia
zatrudnienia. Uczestnictwo w warsztatach osobom niepełnosprawnym umożliwia posiadanie orzeczenia o niepełnosprawności poprzez określenie pozytywnie wskazania 3, dotyczącego uczestnictwa w tych zajęciach.
Następną formą wspomagającą proces rehabilitacji zawodowej
i społecznej są turnusy rehabilitacyjne. Celami turnusów rehabilitacyjnych jest ogólna poprawa sprawności psychofizycznej oraz
rozwijanie i wzmacnianie umiejętności społecznych. Polegają na
aktywnej rehabilitacji połączonej z wypoczynkiem.
V. Dane dotyczące
osób niepełnosprawnych w Polsce
Ilość osób niepełnosprawnych w Polsce stale rośnie. Powodem
tego jest zły stan edukacji, rehabilitacji, a tym samym pozbawia
szansy uzyskania zadawalającej pracy. Analizując dane dotyczące
zatrudnienia osób niepełnosprawnych wynika, że są one w gorszej
sytuacji niż osoby pełnosprawne. Powrót w pełni do czynnego życia w społeczeństwie przez osoby niepełnosprawne pozostające bez
zatrudnienia jest podjęcie przez nie pracy. Jest to jeden z ważniejszych elementów procesu rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Mają one prawo do podjęcia zatrudnienia zgodnego
z wykształceniem, kwalifikacjami. Ponadto mogą również jak pozostała część osób bezrobotnych do korzystania z doradztwa zawodowego i pośrednictwa pracy.
„…Ostatnie pełne dane dotyczące liczby osób niepełnosprawnych w Polsce pochodzą z Narodowego Spisu Powszechnego 2002.
Według jego wyników w 2002 roku liczba osób niepełnosprawnych
231
ogółem wynosiła blisko 5,5 mln… i w 2009 roku wynosiła około
3,5 mln osób…”12
Wynika z tego, że liczba osób niepełnosprawnych zmniejsza się
systematycznie, a tym samym polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych spełnia swe zadania.
„…2009 roku 27,2% osób w wieku 15 lat i więcej miało orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności (lub orzeczenie równoważne), 38,4% tych osób posiadało orzeczenie o umiarkowanym
stopniu niepełnosprawności (lub równoważne) a 34,4% – orzeczenie o lekkim stopniu niepełnosprawności (lub równoważne)…
W ciągu ostatnich lat nastąpiło zwiększenie udziału osób z orzeczonym umiarkowanym stopniem niepełnosprawności (od 2006 roku
– o 2,4 pkt. proc. wśród osób w wieku 15 lat i więcej oraz o 3,8 pkt.
proc. wśród osób w wieku produkcyjnym), jak też znacznym (odpowiednio o 2,9 pkt. proc. i 3,1 pkt. proc.) oraz zmniejszenie udziału
osób z orzeczonym lekkim stopniem niepełnosprawności (od 2006
roku odpowiednio o 5,3 pkt. proc. i 6,9 pkt. proc.)…”13
Z powyższego można zauważyć, że przy pomniejszającej liczbie
osób niepełnosprawnych, wzrasta liczba orzeczeń w stopniu umiarkowanym oraz znacznym, pomniejszyła się liczba orzeczeń w stopniu
lekkim. Spowodowane jest to faktem łatwiejszego znalezienia pracy
w Zakładzie Pracy Chronionej lub rozpoczęcia własnej działalności.
Posiadając orzeczenie o zaliczeniu do stopnia znacznego lub umiarkowanego daje osobie z dysfunkcja zdrowotna większe szanse integracji zawodowej i społecznej, niż orzeczenie o zaliczeniu do lekkiego
stopnia. Orzeczenia ze znacznym i umiarkowanym stopniem zwiększa możliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej poprzez uczestnictwa w warsztatach, szkoleniach, terapiach, turnusach czy uzyskaniu
karty parkingowej. Dodatkowo po nowelizacji ustawy o rehabilitacji
zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych nastąpił w 2009 roku
wzrost zainteresowania pracodawców zatrudnianiem pracowników
12 www.niepelnosprawni.gov.pl/niepelnosprawnosc-w-liczbach/, Niepełnosprawność w liczbach
13 www.niepelnosprawni.gov.pl/niepelnosprawnosc-w-liczbach/, Niepełnosprawność w liczbach
232
niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy. Nowelizacja ustawy
z 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej pozwoliła na znaczny poziom wsparcia pracodawców z faktu zatrudnienia osób niepełnosprawnych i zaliczonych do jednego ze stopni niepełnosprawności.
Ponadto osoba niepełnosprawna zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotna albo poszukująca pracy, niepozostająca
w zatrudnieniu, ma prawo korzystać z usług lub instrumentów rynku
pracy zgodnie z art. 11 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych
(Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92, z późn. zm.) na zasadach określonych
w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. Nr 99, poz. 1001, z późn. zm.).
VI. Wnioski
Reasumując, referat jest próbą wykazania ścisłego związku między
polityką społeczną, a rehabilitacja społeczna i zawodową osób niepełnosprawnych. Państwo za pomocą regulacji ustawowych i przepisów
wykonawczych tworzy system pomocy dla osób niepełnosprawnych. Pomoc realizowana jest poprzez politykę społeczną państwa,
a zadanie swe realizuje przez różne podmioty. Ponadto pomoc ta
polega na rehabilitacji społecznej i zawodowej, czyli na złączeniu
tych rehabilitacji w całość. Ważne są działania o charakterze wzmacniającym i wspierającym osoby niepełnosprawne oraz wzmacnianie
ich aktywności i samodzielności zawodowej w ramach rehabilitacji
społecznej i zawodowej. Przeciwdziałanie i zwalczanie bezrobocia
wśród osób niepełnosprawnych w polityce społecznej polega na aktywacji zawodowej i społecznej tych osób. Ważnym elementem jest
udział osób dotkniętych dysfunkcją zdrowotną w warsztatach pracy,
szkoleniach, turnusach rehabilitacyjnych, nauczaniu poruszania się
po rynku pracy, znalezienia odpowiedniego zatrudnienia zgodnego ze stanem zdrowia oraz kwalifikacjami, jak i samego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w tworzeniu różnych form wsparcia.
Osoby niepełnosprawne mogą pracować na otwartym rynku pracy,
tak jak pełnosprawne oraz mają szanse zdobycia pracy w miejscach
233
przystosowanych do stopnia niepełnosprawności poprzez uzyskanie
orzeczenia o stopniu niepełnosprawności.
Tworzone są programy rządowe zmierzające do usamodzielnienia
osób niepełnosprawnych oraz czynnego i pełnego uczestnictwa w życiu społecznym oraz zawodowym. Jednakże jest to proces wymagający
uczestnictwa całego społeczeństwa zarówno pełnosprawnego i niepełnosprawnego oraz akceptacji i zrozumienia osób niepełnosprawnych
przez pozostałą część społeczeństwa. Ważne jest także, aby osoby niepełnosprawne wiedziały, jakie przysługują im uprawnienia w ramach
prawa pracy oraz jakie obowiązki wiążą się z podjęciem pracy. Zapobieganie niepełnosprawności; rehabilitacja lecznicza, psychologiczna,
społeczna i zawodowa; doradztwo i szkolenie zawodowe; ochrona
socjalna, prawna; zaopatrzenie w sprzęt ułatwiający funkcjonowanie
w społeczeństwie; zatrudnienie uwzględniające dysfunkcje zdrowotne; usuwanie barier architektonicznych to zadania polityki społecznej
realizowane przez określone podmioty i służące integracji społecznej
i zawodowej oraz osób niepełnosprawnych z pełnosprawnymi.
Literatura
Barczyński A., Frydrychewicz E., Bariery w aktywacji zawodowej osób niepełnosprawnych, Łódź 2006
Dziewięcka-Bokun L., Zamorska K., Polityka Społeczna, Wrocław 2003
Kowtun J. (redaktor naczelny), BIFRON, Warszawa grudzień 2007
Kowtun J. (redaktor naczelny), BIFRON, Warszawa marzec 2008
Kroszel J., Infrastruktura społeczna w polityce społecznej, Opole 1990
Rajkiewicz A., Supińska J., Księżopolski M. (red.): Polityka społeczna, Katowice 1998
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 16 listopada
2007 r., (Dz. U. nr 216, poz. 1598 z 20 listopada 2007 r.)
Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, (Dz.U. 1997
Nr 123, poz. 776 z późn. zm.)
www.niepelnosprawni.gov.pl
234
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Rafał Nagaj
Rynek pracy
w warunkach globalizacji
Globalization and its Impact
on the Labour Market
Streszczenie
Procesy związane z globalizacją dotyczą głównie rozkładu rynku pracy, innowacji technologicznych i inwestycji kapitałowych.
Głównym celem niniejszego artykułu jest przedstawienie analizy
wpływu globalizacji na rynek pracy. Głównymi elementami wpływu globalizacji na rynku pracy są offshoring i migracja Zjawisko
offshoringu dotyczy przede wszystkim szeroko pojętych usług biznesowych albo w węższym ujęciu usług IT. Popularnie oznacza
przeniesienie wybranych procesów biznesowych przedsiębiorstwa
poza granicę kraju przy zachowaniu tej samej grupy klientów. Dotyczy on procesów takich jak produkcja, usługi lub zamówienia,
a jego celem jest obniżenie kosztów a także do zatrudniania osób
o lepszej wiedzy lub umiejętnościach. Przeniesienie może nastąpić
poprzez inwestycję lub zlecenie międzynarodowego podwykonawstwa. . Przynosi to utratę miejsc pracy w krajach rozwiniętych , co
uznaje się za negatywną konsekwencję globalizacji, której cechą zasadniczą stał się szybki rozwój, łatwość podróżowania i migracja
ekonomiczna. W UE przeprowadzki firm są zjawiskiem odnoszącym się głównie do nowych państw członkowskich i mogą mieć negatywny wpływ na kraje rozwijające się, chociaż problem bezrobocia, w czasie kryzysu finansowego, jest tak samo istotny dla krajów
rozwiniętych, jak i rozwijających się. Istotnym przy tym problemem
do rozważenia jest interpretacja postępu gospodarczego, od dawna
236
stanowiącego jeden z głównych stymulatorów migracji zarobkowej
a w rezultacie „deficytu demograficznego”.
Summary
The processes involved in Globalization are mainly concerned
with the distribution of the Labour Market, Technological Innovation and Capital Investment. The main aim of this article is to give
an analysis of the Globalization Impact on the Labour Market.
Offshoring and Migration are main elements of Globalization
Impact on the Labour Market. Offshoring describes the relocation
by a business from one country to another. The primary reason for
offshoring is to reduce business costs and also to employ people
with better knowledge or skills. This loss of jobs in developed countries is quite commonly associated with Globalization. In the EU
the relocating of businesses/jobs tend to be created instead in the
New Member States. Globalization can and is having a negative
affect on Developing Countries. The loss of employment/jobs during the Financial Crisis has been the same for developed and developing countries alike. Along with Globalization and the rapid
growth and the ease of travel, economic migration has increasingly
become a significant worldwide phenomenon. Economic advancement has long been one the main stimulants for this Economic migration and the resulting “demographic deficit”.
Słowa klucze: offshoring, migracja ekonomiczna, skutki globalizacji, rynek pracy.
Keywords: offshoring, economic migration, the effects of globalization, the labor market.
1. Wstęp
W literaturze przedmiotu można znaleźć trzy fale podejścia do
zjawiska globalizacji: prezentowane przez zwolenników globaliza-
Rafał Nagaj – Rynek pracy w warunkach globalizacji
237
cji, przeciwników oraz zwolenników transformacji w gospodarce.
Pierwsza fala w teorii globalizacji informuje, że gospodarki narodowe straciły na znaczeniu z powodu zniesienia lub redukcji ograniczeń w przepływie pieniądza oraz postępu technologicznego w dokonywaniu transakcji finansowych. Wiele przedsiębiorstw obecnie
funkcjonujących działa w kilkudziesięciu państwach na kilku kontynentach, co powoduje umiędzynarodawianie się konsumentów,
pracy czy produkcji. Tę grupę teorii można określić jako akcentujące czynniki polityczne i kulturowe.1 Sceptycy argumentują, że gospodarka światowa jest bardziej narodowa niż międzynarodowa.
Gospodarka globalna nie jest globalnie spójna. Mamy do czynienia z różnymi rodzajami prowadzonej polityki, protekcjonizmem
oraz nierównym rozwojem tych procesów na świecie. Różna jest
także reakcja na procesy globalizacyjne. Niektórzy argumentują, że
globalizacja ułatwia rozwój przestępczości międzynarodowej oraz
niszczenie środowiska naturalnego. Trzecie podejście do globalizacji akcentuje potrzebę zmian. Zgodnie z nim globalizacja ma swoje
wady, jednak umożliwia rozwój i przemiany w gospodarce i z tego
punktu widzenia jest pożyteczna. Globalizacja jest procesem długookresowym i w pewnym stopniu nieprzewidywalnym, jednak nieuniknionym ze względu na migrację ludności, mobilność kapitału
oraz prowadzoną politykę państw.
Globalizacja nie jest rozwiązaniem na wszystkie problemy, w niektórych obszarach bywa nieskuteczna, a wręcz tworzy nierówności.
Jak stwierdza J. Stiglitz globalizacja zwiększa dysproporcje pomiędzy bogatymi i biednymi. Liberalizacja nie zawsze musi wpływać
pozytywnie na wzrost gospodarczy. Większość krajów rozwiniętych, w tym Stany Zjednoczone i Japonia, rozwijała swoją gospodarkę stopniowo, mądrze i selektywnie chroniąc niektóre jej gałęzie do
czasu, aż były wystarczająco silne, by móc konkurować z firmami
zagranicznymi.2 Globalizacja nie tylko nie spowodowała ogranicze1 Przegląd fali podejścia w literaturze do problemu globalizacji jest szerzej
przedstawiony w: L. Martell, University of Sussex: The Third Wave in Globalization
Theory, International Studies Review, 9, 2, Summer 2007, s. 173-174, dostępne w internecie http://www.sussex.ac.uk/Users/ssfa2/thirdwave.pdf, stan na 27.10.2010.
2 J. Stiglitz: Globalizacja, PWN, Warszawa 2004, s. 31.
238
nia ubóstwa, lecz także nie przyniosła sukcesu w zapewnieniu stabilności. Kryzysy w Azji i Ameryce Łacińskiej zagroziły gospodarkom i stabilności we wszystkich krajach rozwijających się.3
Bez względu na stosunek do globalizacji, wywiera ona wpływ
na życie społeczno-gospodarcze kraju, w tym na sytuację na rynku
pracy. Podstawową hipotezą badawczą artykułu jest twierdzenie,
że procesy globalizacyjne oddziaływują na rynek pracy, natomiast
celem pracy jest określenie w jaki sposób ten wpływ się odbywa.
W ramach realizacji tegoż celu wykorzystane zostaną dane statystyczne i publikacje GUS, ONZ, MFW, Komisji Europejskiej.
2. Teorie rynku pracy
Szczególne znaczenie procesów globalizacyjnych dla rynku pracy wynika z różnicy w dochodach państw rozwiniętych i rozwijających się, różne tempo przyrostu naturalnego w różnych częściach
świata oraz starzenie się społeczeństwa w gospodarkach zaawansowanych ekonomicznie. Czynniki te znajdują odzwierciedlenie
we współczesnych teoriach rynku pracy, gdzie nacisk kładzie się
na niedoskonałość rynku pracy, niedopasowanie podaży pracy do
zgłaszanego popytu czy jakość kapitału ludzkiego.
Teoria kapitału ludzkiego stwierdza, że podaż pracy jest niejednorodna pod względem kwalifikacji posiadanych przez pracowników. Jej zwolennicy uważają, że jakość kapitału ludzkiego jest najważniejszym elementem wpływającym na rozwój przedsiębiorstwa.
Osoby inwestujące w rozwój swoich umiejętności są w mniejszym
stopniu narażone na dyskryminację płacową oraz łatwiej mogą znaleźć czy utrzymać pracę. Z tego powodu przedsiębiorstwa poszukują przede wszystkim takich pracowników, których kwalifikacje
zawodowe i wykształcenie jest wysokie.4 Teoria poszukiwań na
3 Ibidem, s. 23.
Teoria kapitału ludzkiego została sformułowana przez G.S. Beckera. Szerzej
patrz: G S Becker, Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis with
Special Reference to Education (New York, 1964)
4 Rafał Nagaj – Rynek pracy w warunkach globalizacji
239
rynku pracy5 zakłada tymczasem, że oferty pracy różnią się pod
względem wymagań, pracownicy różnią się pod względem aspiracji płacowych, podobnie jak różny jest koszt zdobycia pracy w zależności od tego czy dana osoba pracuje czy nie. Im dłużej dana
osoba poszukuje pracy tym jej aspiracje płacowe są niższe i dopasowują się do wielkości rzeczywistych. Inne podejście prezentuje teoria konfliktu między pracownikami zatrudnionymi a osobami poszukującymi pracy, zwana teorią insider-outsider. Teoria ta uznaje,
że przedsiębiorstwa preferują pracowników już zatrudnionych
kosztem nowych, gdyż nie chcą ponosić koszty na wdrożenie ich
do pracy i ewentualne dokształcanie. Z tego powodu preferuje się
długookresowe kontrakty płacowe, aby zatrzymać pracowników
i nie ponosić koszty na poszukiwanie nowych pracowników.
Warto nawiązać także do analizy tzw. rynków poszukiwania,
odniesionej do rynku pracy, opracowanej przez tegorocznych laureatów Nagrody Nobla z Ekonomii6. Zakłada ona, iż mimo występowania na rynku wolnych etatów, na rynku występuje bezrobocie.
Potrzeby obu stron rynku pracy są niezaspokojone. Proces zaspokojenia popytu na pracę wymaga czasu. Ekonomiści wskazują, że
uelastycznianie form zatrudnienia nie wpływa na zmniejszenie
bezrobocia frykcyjnego, gdyż jest ono związane przede wszystkim
z niedopasowaniem kompetencji pracowników do potrzeb pracodawców. Można jednak niwelować nierównowagę na rynku pracy
poprzez poprawę dostępu do informacji o poszukujących pracę, ich
kompetencjach oraz oczekiwaniach ze strony pracodawców. Z tego
względu bezrobocie frykcyjne związane jest przede wszystkim
z mobilnością przestrzenną.
Część problemów poruszanych w teoriach rynku pracy, tj. związanych z trudnością ze znalezieniem pracowników o odpowiednich
5 Teoria opracowana przez G. Stiglera i rozwinięta przez E.S. Phelpsa. Szerzej
patrz: E. Phelps (red.): Microeconomic Foundation of Employment and Inflation
Theory, W. W. Norton & Company, Inc., New York 1970.
6 Peter Diamon, Dale Mortensen i Christofer Pissarides otrzymali w 2010 roku
Nagrodę Nobla z ekonomii za badania jaki wpływ na bezrobocie ma polityka gospodarcza i regulacje. Ukazali oni jakie są mozliwości zmniejszenia bezrobocia,
głównie frykcyjnego.
240
kwalifikacjach, rozwiązują dokonujące się procesy globalizacyjne.
Z obawą do zjawiska globalizacji podchodzą społeczeństwa państw
rozwiniętych sugerując, że liberalizacja przepływu zasobów pracy
i kapitału powoduje likwidację miejsc pracy i wzrost bezrobocia.
Przedsiębiorcy są natomiast w większości pozytywnie nastawieni
do procesu globalizacji, gdyż możliwy jest napływ taniej, a często
wysoko wykwalifikowanej siły roboczej, której często brakuje w gospodarkach rozwiniętych.
3. Offshoring jako element
globalnego rynku pracy
W literaturze przedmiotu wymienia się wiele czynników, które
przyczyniły się do powstania globalnego rynku pracy. Poza rozszerzeniem Unii Europejskiej, rozwojem informatyzacji i przesyłu danych, postępem technologicznym i liberalizacją handlu, wymienić
należy zmiany demograficzne na świecie.
W gospodarce światowej następują zmiany demograficzne
objawiające się wzrostem udziału Afryki i Azji w ludności światowej. O ile jeszcze w 1950 roku regiony bardziej rozwinięte
były zamieszkałe przez 812 mln osób a mniej rozwinięte przez
1717 mln osób, to w 2009 roku kontynenty te zamieszkuje odpowiednio 1233 mln i 5596 mln osób. W tym czasie Europie liczba
ludności wzrosła o 33,8%, podczas gdy w Afryce o 345% a w Azji
o 194%7. Warto zauważyć, że społeczeństwa państw wysokorozwiniętych (Europa i Północna Ameryka) szybciej się starzeją
i ich średni wiek jest znacznie wyższy niż w pozostałych regionach świata. Owe zmiany demograficzne powodują, że systemy
emerytalne gospodarek rozwiniętych zaczynają przeżywać problemy i panaceum na tę sytuację jest otwieranie granic i zatrudnianie imigrantów.
7 Dane ONZ w: World Population Prospects, the 2008 Revision, United Nations,
New York 2009, tab. I.1, I.2, I.4, http://esa.un.org/unpd/wpp2008/pdf/WPP2008_
Selected_Tables_1.pdf, stan na 28.10.2010.
241
Głównym rezultatem globalizacji na rynku pracy jest migracja
zarobkowa oraz przenoszenie przedsiębiorstw za granicę w drodze
inwestycji bezpośrednich. Przyczyną migracji zarobkowej są różnice w warunkach płacowych pomiędzy krajami, a realokacji biznesu
za granicę dokonuje się z powodu restrukturyzacji i w ramach niej
minimalizacji kosztów zatrudnienia.
Tab. 1. Zmiany zatrudnienia spowodowane restrukturyzacją
według typu restrukturyzacji w Unii Europejskiej od 1 maja 2004
roku
Typ
restrukturyzacji
Planowane
Planowane redukutworzenie miejsc
cje miejsc pracy
pracy
Ilość
Restrukturyzacja
2312205
wewnętrzna
Ilość
Udział
przy- % przypadków padków
Udział
%
Ilość
Udział
%
71.49%
63532
3.02%
3782
37.68%
Ekspansja
biznesowa
855
0.03%
1948800
92.72%
3627
36.14%
Bankructwo /
Upadek
559976
17.31%
1741
0.08%
1579
15.73%
Offshoring /
Delokalizacja
163655
5.06%
331
0.02%
511
5.09%
Fuzja / Nabycie
120903
3.74%
77448
3.68%
247
2.46%
Relocation
38805
1.2%
6050
0.29%
180
1.79%
Outsorting
20496
0.63%
395
0.02%
54
0.54%
Inne
14249
0.44%
3605
0.17%
41
0.41%
Zamknięcie
2449
0.08%
0%
12
0.12%
Bankructwo
906
0.03%
0%
3
0.03%
Razem
3234499
100%
100%
10036
100%
2101902
Źródło: European Restructuring Monitor, http://www.eurofound.europa.eu/emcc/
erm/index.php?template=stats, stan na 29.10.2010.
242
Przedsiębiorstwa decydując się na restrukturyzację często wybierają przeniesienie części czy całości działalności do zewnętrznego podmiotu, do innego miejsca w kraju lub za granicę (offshoring).
Podstawowym typem restrukturyzacji spółek jest restrukturyzacja
wewnętrzna i bankructwo. Warto jednak zaznaczyć, iż znaczna
część przypadków restrukturyzacji polega na poszukiwaniu tańszej siły roboczej lub lepiej wykształconej w ramach offshoringu.
Podstawowym kierunkiem inwestycji zagranicznych jest Azja,
w tym Chiny i Indie.8 Od momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej w wyniku przeniesienia działalności za granicę zredukowano
w Unii Europejskiej 163655 miejsc pracy (patrz tab. 1). Warto podkreślić, iż offshoring stanowi ponad 5% wszystkich przypadków
restrukturyzacyjnych przedsiębiorstw w UE. Najczęściej redukcja
miejsca pracy dotyczy największych i najbogatszych gospodarek,
tj. Wielka Brytania, Francja i Niemcy. Państwa nowych członków
Unii Europejskiej są tymczasem miejscem, gdzie głównie przenosi
się działalność gospodarczą i miejsca pracy. W takich państwach jak
Polska, Czechy, Rumunia czy Słowacja więcej planuje się utworzyć
miejsc pracy niż zredukować (patrz rys. 1). Przyczyną takiego stanu rzeczy jest przede wszystkim tańsza siła robocza i chęć redukcji
kosztów przez koncerny międzynarodowe.
8 W okresie 2003-2006 50,7% redukcji zatrudnienia w Unii Europejskiej związana była z przenoszeniem działalności do Azji. Dane patrz: EMR Report 2007.
Restructuring and employment in the EU: The impact of globalization, tab. 10, s. 34,
http://www.eurofound.europa.eu/pubdocs/2007/68/en/1/ef0768en.pdf, stan na
26.10.2010.
243
Rys. 1. Zmiany poziomu zatrudnienia spowodowane restrukturyzacją według kraju w Unii Europejskiej od 1 maja 2004 roku.
Źródło: European Restructuring Monitor, http://www.eurofound.europa.eu/emcc/
erm/index.php?template=stats, stan na 29.10.2010.
Warto podkreślić, że dla gospodarek rozwijających się globalizacja nie przysparza tylko same korzyści w postaci powstawania nowych miejsc pracy. Globalizacja to także łatwość w transmisji negatywnych zjawisk pomiędzy różnymi regionami świata.
W okresie kryzysu gospodarczego redukcja miejsc pracy dotyczyła
w równym stopniu państwa wysokorozwinięte jak i rozwijające się
mimo, że kryzys rozpoczął się i dotyczy głównie USA i państw
strefy euro. Wśród członków Unii Europejskiej, Polska, Czechy
i Rumunia należą do grona państw, które najsilniej doświadczają
straty miejsc pracy podczas trwającego aktualnie kryzysu gospodarczego (patrz tab. 2). Dodatkowo silnie rzuca się w oczy przypadek Wielkiej Brytanii, która jest tym państwem, który najwięcej
etatów przenosi za granicę w ramach offshoringu, a jednocześnie
bardzo dużo miejsc pracy jest tam tworzonych. Jednym z powodów jest otwarcie granic dla pracowników z nowych państw człon-
244
kowskich. Wielka Brytania bardzo chętnie korzysta z pracowników
z Europy Środkowo-Wschodniej, którzy są tańsi, często wydajniejsi i lepiej wykształceni.
Tab. 2. Członkowie Unii Europejskiej, którzy doświadczyli największej straty miejsc pracy w latach 2008-2009.
Kraj
Ilość przypadków
Ilość zadeklarowanych
strat miejsc pracy
Wielka Brytania
Francja
Niemcy
Polska
Włochy
Szwecja
Czechy
Rumunia
388
148
117
172
88
156
102
67
205156
136987
104839
78187
46366
40576
40374
37916
Źródło: EMR Report 2009. Restructuring in recession, tab. 12, s. 47,
dostępne w internecie http://www.eurofound.europa.eu/pubdocs/2009/73/en/3/
EF0973EN.pdf, stan na 26.10.2010.
4. Globalizacja a migracja zarobkowa
Z globalizacją związane są także silnie procesy migracyjne, których przyczyny mogą być różne, wśród nich najważniejsze to: czynniki historyczne, polityczne, konflikty zbrojne, klęski żywiołowe,
chęć poprawy bytu materialnego. Motywy ekonomiczne są w Unii
Europejskiej jednym z najważniejszych powodów zmiany miejsca
pracy i zamieszkania. Rozszerzenie Unii Europejskiej w 2004 roku
spowodowało wielką falę migracji zarobkowej do państw, które
otworzyły swoje granice na pracowników z nowych państw członkowskich. Zjawiska te dotyczyły także Polski, która jest największym z nowo przyjętych państw.
245
Tab. 3. Szacunki liczby migracji zarobkowej Polaków.
Instytucja
szacująca
MMiPS
Kościół
katolicki
Media
Eksperci
Raport
ECAS
Ilość osób
660 tys.
1 mln.
2-4 mln
1,2 mln
1,12 mln
Źródło: B. Kłos: Migracje zarobkowe Polaków do krajów Unii Europejskiej,
Infos nr 2/2006, Biuro Analiz Sejmowych, 23 październik 2006, tab. 1, s. 2,
dostępne w internecie http://www.skpnszz.org/downloads/2007r/Opracowania/
infos_002%5B1%5D.pdf, stan na 30.10.2010.
Przyczyną masowych wyjazdów Polaków za granicę były i są
wyższe zarobki w państwach „starej Unii” oraz bezrobocie w Polsce9. Skala wyjazdów Polaków do pracy była olbrzymia. Według
różnych szacunków liczba emigrantów zarobkowych waha się między 660 tys. a 4 miliony. Uśrednione szacunki i większość prognoz
mówi o łącznej liczbie około 2 milionów osób. Podstawowym kierunkiem wyjazdów są Wielka Brytania i Irlandia, które otworzyły
swoje rynki pracy na obywateli nowych członków UE już z dniem
1 maja 2004 roku oraz Niemcy, które chronią swój rynek pracy stosując okres przejściowy.
Podstawowym pozytywem migracji zarobkowej w Polsce jest
spadek bezrobocia, nabywanie przez emigrantów doświadczenia
zawodowego z pracy w państwach lepiej rozwiniętych gospodarczo
oraz wzrost oszczędności społeczeństwa. Warto dodać, że znaczną
część dochodów z pracy Polacy pracujący za granicą przesyłają do
kraju ojczystego oraz wykorzystują na kupno mieszkań w Polsce lub
otwarcie działalności gospodarczej. Boom na rynku nieruchomości
w Polsce, który obserwowany był w latach 2006-2008 w znacznym
stopniu wspierany był właśnie przez emigrantów.
Niestety migracja jest ekonomicznie bardziej korzystna dla
państw docelowych, niż nowych krajów członkowskich. Od strony
społecznej podstawowym minusem migracji zarobkowej jest „stra9 Bezrobocie rejestrowane w Polsce na początku 2004 roku wynosiło aż 20,6%,
w październiku 2008 roku już tylko 8,8%. Aktualnie wynosi ono 11,4%.
246
ta demograficzna” objawiająca się ubytkiem ludności kraju. Zaznaczyć należy, że do pracy za granicą wyjeżdżają głównie osoby
młode co powoduje, że brakuje osób, które mogłyby przez wiele lat
pracować i płacić składki ubezpieczeniowe.
Migracja ma także swoje wymierne konsekwencje w produkcie
wytworzonym. Wyjazdy z kraju w poszukiwaniu pracy wpływają na mniejszą konsumpcję krajową, dochody podatkowe państwa
oraz możliwy do wytworzenia produkt globalny. Odpływ tak licznej
populacji młodych osób odbija się na możliwościach wytwórczych
gospodarki (patrz tab. 4). We wszystkich państwach, które wstąpiły
do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku migracja zarobkowa wpływa
ujemnie na produkt krajowy brutto. Wartość produkcji przyrasta
natomiast w państwach do których migracja jest skierowana. Warto
zauważyć, że największe korzyści z migracji zarobkowej osiągają
Irlandia i Wielka Brytania.
Tab. 4. Wpływ zmian w populacji na produkt krajowy brutto
(w % w stosunku do PKB bazowego).
Kraj
2005
2006
2007
2008
2009
2015
Dania
Irlandia
Szwecja
Wielka
Brytania
Niemcy
Czechy
Estonia
Węgry
Łotwa
Litwa
Polska
Słowacja
Słowenia
0,04
0,09
0,02
0,16
0,02
-0,02
-0,03
0,00
-0,12
-0,19
-0,16
-0,05
-0,01
0,08
0,21
0,04
0,26
0,03
-0,03
-0,08
-0,02
-0,23
-0,33
-0,25
-0,13
-0,01
0,09
0,39
0,05
0,32
0,03
-0,05
-0,13
-0,05
-0,34
-0,41
-0,24
-0,22
-0,02
0,11
0,65
0,07
0,38
0,05
-0,08
-0,16
-0,09
-0,46
-0,48
-0,23
-0,29
-0,03
0,13
0,92
0,08
0,44
0,06
-0,10
-0,18
-0,13
-0,54
-0,56
-0,31
-0,032
-0,03
0,16
1,66
0,13
0,64
0,14
-0,20
-0,25
-0,22
-0,62
-0,82
-1,05
-0,38
-0,04
Źródło: R. Barrell, J. FitzGeralg, R. Riley: EU enlargement and migration: Accessing
the macroeconomic impacts, NIESR Discussion Paper No. 292, March 2007, tab. 2,
s. 13, dostępne w internecie http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/5th_enlargement/
facts_figures/eu_enlargement_and_migration.pdf, stan na 03.11.2010.
247
5. Podsumowanie
Globalizacja wywiera znaczny wpływ na kształtowanie się
rynku pracy zarówno gospodarek państw rozwiniętych, jak i rozwijających się. Globalny rynek pracy odczuwa skutki globalizacji
głównie poprzez realokację działalności gospodarczej za granicę, tj.
offshoring oraz migrację zarobkową. Offshoring przysparza znaczne korzyści w postaci tworzenia nowych miejsc pracy w państwach
rozwijających się, gdzie koszty zatrudnienia są niskie. Głównymi
beneficjentami są takie państwa jak Polska, Czechy i Rumunia. Migracja zarobkowa powoduje natomiast w tych państwach „straty
demograficzne”, mniejsze możliwości rozwojowe gospodarki, ale
także spadek bezrobocia. W państwach rozwiniętych natomiast migracja zarobkowa wpływa dodatnio na wzrost gospodarczy, wpływy podatkowe i przyrost zasobu siły roboczej, w tym zwłaszcza
młodego wiekowo.
Wszystkie wymienione powyżej zjawiska są skutkiem liberalizacji w przepływnie pracy i kapitału. Globalizacja i skutki rynkowo-społeczne jej towarzyszące powodują, że przedsiębiorstwa nie
postrzegają już rynku pracy jako rynku krajowego, ale globalnego.
Podobnie pracownicy, mając możliwość swobodnego przemieszczania się, są chętni i gotowi pracować za granicą, w dowolnym
kraju, jeśli gwarantuje to poprawę warunków bytowych.
Bibliografia
F. D’Arunia, K. Mc Morrow, K. Pichelmann: Economic impact
of migration flows following the 2004 EU enlargement process:
A model based analysis, Economic Papers 349, European Commission, November 2008.
G S Becker, Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis with Special Reference to Education (New York, 1964).
R. Barrell, J. FitzGeralg, R. Riley: EU enlargement and migration:
Accessing the macroeconomic impacts, NIESR Discussion Paper
No. 292, March 2007.
248
Florence Jaumotte and Irina Tytell, How Has The Globalization
of Labor Affected the Labor Income Share in Advanced Countries?,
IMF Working Paper WP/07/298, December 2007.
G. Maniak: Wybrane teorie rynku pracy, dostępne w internecie
http://mikro.univ.szczecin.pl/bp/pdf/29/4.pdf, stan na 26.10.2010.
L. Martell, University of Sussex: The Third Wave in Globalization
Theory, International Studies Review, 9, 2, Summer 2007, dostępne
w internecie http://www.sussex.ac.uk/Users/ssfa2/thirdwave.
pdf, stan na 27.10.2010.
E. Phelps (red.): Microeconomic Foundation of Employment and
Inflation Theory, W. W. Norton & Company, Inc., New York 1970.
J. Stiglitz: Globalizacja, PWN, Warszawa 2004.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Ewa Śladkowska
Sytuacja prawna
właściciela nieruchomości
w świetle regulacji prawnej
dotyczącej opłaty planistycznej
Legal position of the owner
of immovable property in the light
of the rules imposing planning fee
Streszczenie
Obecnie powszechnie obowiązujące w Polsce przepisy przewidują
obciążanie właścicieli nieruchomości różnymi obowiązkowymi opłatami. Przedmiotem niniejszego artykułu jest jedna z nich, ponoszona
na rzecz gminy, przewidziana w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, zwana opłatą planistyczną. Cechą tego obowiązku daninowego jest nakładanie go w sytuacji uzyskania przez właściciela korzyści z tytułu zbycia nieruchomości, której wartość wzrosła
dzięki uchwaleniu lub zmianie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Opłata planistyczna jest wyrazem partycypacji
gminy w zyskach, jakie właścicielowi przynosi zbycie nieruchomości,
której wartość wzrosła w wyniku uchwalenia lub zmiany planu. Artykuł omawia aktualną regulację prawną dotyczącą ww. problematyki
z wykorzystaniem aktualnego orzecznictwa sądowego.
Summary
Provisions of positive law currently in force impose various levy
obligations on the owners of immovable property. The subject of the
250
present paper refers to one of such charges, the so called planning
fee, provided for in the Act on Spatial Planning and Development.
The characteristic feature of this levy obligation is its infliction in the
situation where the owner procures benefits from the alienation of
the property whose value has increased as a result of enactment or
amendment of the local spatial plan. The planning fee is a manifestation of participation of the municipality in the proceeds obtained
by the owner from the alienation of property whose value has increased as a consequence of enactment or amendment of the plan. This
paper discusses the present legal regulation concerning the fee and
presents current court decisions in this respect.
Słowa klucze: podatki od nieruchomości, opłata planistyczna,
gospodarka nieruchomościami w gminie, dochody własne gminy.
Keywords: property taxes, the fee planning, real estate in the
municipality, municipalities own revenue.
Obecnie powszechnie obowiązujące w Polsce przepisy przewidują obciążanie właścicieli nieruchomości różnymi obowiązkowymi opłatami. Przedmiotem niniejszego artykułu jest jedna z nich,
ponoszona na rzecz gminy, przewidziana w ustawie o planowaniu
i zagospodarowaniu przestrzennym1, zwana opłatą lub rentą planistyczną. Cechą tego obowiązku daninowego jest nakładanie go
w sytuacji uzyskania przez właściciela korzyści z tytułu posiadania
nieruchomości. Przy czym nie chodzi tu o ogólne pojęcie wzbogacenia, tylko bowiem pewna konkretna określona w ustawie sytuacja
rodzi obowiązek uiszczenia ww. opłaty. Cechą istotną jest również
to, że stanowi ona bardzo często zaskoczenie dla właściciela nieruchomości (także użytkownika wieczystego), a wspomnieć trzeba,
że może ona stanowić dla ww. podmiotów znaczne obciążenie finansowe.
Opłata ta nakładana jest w związku ze wzrostem wartości nieruchomości będącym efektem uchwalenia lub zmiany miejscowe1 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. (Dz. U. Nr 80, poz. 717; ze zm.).
Ewa Śladkowska – sytuacja prawna właściciela...
251
go planu zagospodarowania przestrzennego. W planach miejscowych określa się, bowiem przeznaczenie poszczególnych terenów,
a także zasady ich zagospodarowania. Ustalają one status prawny
poszczególnych działek, przesądzają o treści własności gruntowej
poprzez określenie sposobu wykonywania prawa własności nieruchomości objętej planem. Z przeznaczenia gruntu na określony cel
wynika dopuszczalny sposób jego użytkowania, co czyni go mniej
lub bardziej atrakcyjnym, to z kolei wpływa na wartość nieruchomości, realizowaną podczas jej sprzedaży2.
Powstanie idei opłaty planistycznej związane jest z takim oto
stanowiskiem, „czemu zatem nie podzielić się z gminą zyskami, które
przyniosło uchwalenie lub zmiana planu, zwłaszcza, że gmina poniosła
znaczne koszty przeprowadzenia tej operacji?”, „podziel się z gminą, jeżeli
rzeczywiście zarobiłeś na zbyciu droższej nieruchomości”3. Opłata planistyczna jest, zatem wyrazem partycypacji gminy w zyskach, jakie
właścicielowi przynosi zbycie nieruchomości, której wartość wzrosła w wyniku zmiany planu4.
Opłata ta ma charakter daniny publicznej i Konstytucja traktuje
ją na równi z podatkami. W jej przypadku wyłączona jest droga
przed sądem powszechnym w razie sporu co do jej wymierzenia
oraz wysokości5.
Opłatę planistyczną wprowadziła do naszego porządku prawnego ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym,
w której przewidziano, że jeżeli wartość nieruchomości wzrosła,
w związku z uchwaleniem lub zmianą miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, a właściciel zbywa tę nieruchomość,
wójt, burmistrz albo prezydent miasta pobiera jednorazową opłatę,
określoną w stosunku procentowym do wzrostu wartości nierucho-
2 Wyrok TK z dnia 9 lutego 2010r., P 58/08, OTK-A 2010/2/9, Dz. U. RP
2010/24/124, Lex nr 551972.
3 D. Wszczółkowski, Opłata planistyczna – duże skutki małej zmiany, CASUS 2009,
Nr 51, s. 39.
4 T. Bąkowski, Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz.
Zakamycze 2004, s. 146.
5 Uchwała SN z dnia 26.06.2001r., III CZP 30/07, OSN 2002, Nr 2, poz. 16.
252
mości, w miejscowym planie6. W obecnym stanie prawnym opłata
ta regulowana jest przepisami art. 36 i 37 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Zgodnie z art. 36 ust 4 cyt. ustawy,
jeżeli w związku z uchwaleniem planu miejscowego albo jego zmianą wartość nieruchomości wzrosła, a właściciel lub użytkownik
wieczysty zbywa tę nieruchomość, wójt, burmistrz albo prezydent
miasta ma obowiązek pobrać jednorazową opłatę ustaloną w tym
planie (tzw. rentę planistyczną), określoną w stosunku procentowym do wzrostu wartości nieruchomości, opłata ta jest dochodem
własnym gminy, przy czym wysokość opłaty nie może być wyższa
niż 30 % wzrostu wartości nieruchomości.
Ustalenie co do wysokości opłaty jest obligatoryjnym elementem uchwały wprowadzającej nowy miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego lub też uchwały zmieniającej plan obowiązujący7. Wysokość tejże opłaty powinna być określona przez
właściwą radę gminy w wymiarze procentowym, maksymalna
górna granica wynosi 30%, wykluczone jest przy tym zastosowanie stawki zerowej8. W przypadku stwierdzenia nieważności
uchwały rady gminy w sprawie planu miejscowego, w całości
lub w części, przez wojewodę9 lub sąd administracyjny, gmina
jest zobowiązana zwrócić właścicielowi nieruchomości pobraną
opłatę10.
6 Art. 36 ust. 3 ustawy z dnia 7 lipca 1994r. o zagospodarowaniu przestrzennym
(Dz. U. Nr 89, poz. 415); E. Radziszewski, Komentarz do ustawy o zagospodarowaniu
przestrzennym, Warszawa 2002, s. 95 i n.
7 Pod red. Z. Niewiadomskiego, Planowanie i zagospodarowanie przestrzenne.
Komentarz, Warszawa 2008, s. 284.
8 Ibidem; wyrok NSA dnia 8.09.2002., II SAW/1193/02, OSS 2003, Nr 1, poz.
15. Przeciwnie T. Brzezicki, Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego i decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu a renta planistyczna. PPLiFS 2010,
Nr 1, s. 1; A. Miler, Niektóre problemy wpływu miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego na wartość nieruchomości. PUG 2005, Nr 7, s. 18.
9 Uchwały rad gmin w sprawie renty planistycznej nie podlegają nadzorowi
regionalnych izb obrachunkowych. Zob. L. Etel, Czy uchwały rad gmin w sprawie
renty planistycznej i opłaty adiacenckiej są w nadzorze regionalnych izb obrachunkowych.
FK 2010, Nr 3, s. 34.
10 Roszczenie to staje się wymagalne z dniem, kiedy rozstrzygnięcie nadzorcze lub wyrok sądu administracyjnego stały się prawomocne. Pod red.
253
Z kolei zgodnie z art. 37 ust. 5 i 6 w/w ustawy wójt, burmistrz
albo prezydent miasta ustala opłatę, o której mowa w art. 36 ust. 4,
w drodze decyzji, bezzwłocznie po otrzymaniu wypisu z aktu notarialnego, którego przedmiotem jest zbycie nieruchomości. Obowiązkiem organu pierwszej instancji jest zbadanie czy w przypadku sprzedawanej nieruchomości nastąpiła zmiana jej wartości
w związku z uchwaleniem lub zmianą planu zagospodarowania
przestrzennego. Ustalenie takie następuje w wyniku porównania
cen nieruchomości przed i po uchwaleniu, zmianie tego planu.
Podkreślić należy, iż zgodnie z art. 37 ust. 1 zdanie drugie ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym obniżenie oraz
wzrost wartości nieruchomości stanowią różnicę między wartością
nieruchomości określoną przy uwzględnieniu przeznaczenia terenu obowiązującego po uchwaleniu lub zmianie planu miejscowego
a jej wartością, określoną przy uwzględnieniu przeznaczenia terenu, obowiązującego przed zmianą tego planu, lub faktycznego sposobu wykorzystywania nieruchomości przed jego uchwaleniem.
Zgodnie z art. 37 ust. 3 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym roszczenia, o których mowa w art. 36 ust. 3 ustawy,
można zgłaszać w terminie 5 lat od dnia, w którym plan miejscowy
albo jego zmiana stały się obowiązujące. Przepis ten, na podstawie
art. 37 ust. 4 cyt. ustawy, stosuje się odpowiednio do opłat, o których mowa w art. 36 ust. 4. W świetle art. 37 ust. 3 i 4 cyt. ustawy
organ właściwy do pobrania opłaty planistycznej może wszcząć postępowanie administracyjne w sprawie ustalenia opłaty planistycznej jedynie przed upływem 5 lat od dnia, w którym plan miejscowy
albo jego zmiana stały się obowiązujące.
Z wyżej przywołanej regulacji prawnej wyłaniają się 4 przesłanki, które muszą być łącznie spełnione dla obciążenie właściciela
bądź użytkownika wieczystego nieruchomości opłatą planistyczną:
1/. musi nastąpić wzrost wartości nieruchomości; 2/. wzrost ten
musi wystąpić w związku z uchwaleniem lub zmianą planu; 3/.
Z. Niewiadomskiego, Planowanie i zagospodarowanie przestrzenne. Komentarz, Warszawa 2008, s. 287.
254
musi dojść do zbycia tejże nieruchomości (lub jej części11) przez jej
właściciela lub użytkownika wieczystego; 4/. zbycie musi nastąpić
w terminie nie dłuższym niż 5 lat od uchwalenia lub zmiany planu.
Ostatnią przesłankę należy interpretować w ten sposób, że organ
właściwy do pobrania opłaty planistycznej może wszcząć postępowanie administracyjne w sprawie ustalenia opłaty planistycznej jedynie przed upływem 5 lat od dnia, w którym plan miejscowy albo
jego zmiana stały się obowiązujące.
Największe kontrowersje wzbudzała dotąd przesłanka dotycząca zbycia nieruchomości. Naliczanie opłaty uzależnione jest,
bowiem nie tylko od wzrostu wartości nieruchomości w wyniku
uchwalenia lub zmiany planu, ale także od jej zbycia. Ustawodawca
posłużył się zaś w omawianej regulacji pojęciem, które nigdzie nie
zostało zdefiniowane12. Z jednej strony przyjmowano13, że pojęcie
„zbycie nieruchomości” obejmuje wszystkie formy zadysponowania nieruchomością, w tym także darowiznę. Stanowisko to oparte
było na tezie, że przepis art. 37 ust. 1 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym reguluje m.in. sposób ustalenia wysokości
opłaty z tytułu wzrostu wartości nieruchomości podlegającej zbyciu, przyjmując, że wysokość tej opłaty ustala się na dzień sprzedaży. Skoro zatem w art. 37 ust. 1 zawarte zostało odesłanie do
art. 36 ust. 4, to należało przyjmować w drodze wykładni systemowej i celowościowej, że w przepisie art. 36 ust. 4 chodzi nie tylko
o sprzedaż, ale i o inne formy zbycia nieruchomości, w tym darowiznę. Dokonując wykładni systemowej, należy mieć na względzie definicję legalną „zbycia nieruchomości”, zawartą w art. 4
pkt 3b ustawy o gospodarce nieruchomościami14, z której wynika, że
pojęcie zbycia nieruchomości obejmuje wszelkie czynności praw11 Pod red. Z. Niewiadomskiego, Planowanie i zagospodarowanie przestrzenne.
Komentarz, Warszawa 2008, s. 285; uchwała NSA z dnia 17.05.1999r., OPK 17/98,
ONSA 1999, Nr 14, poz. 121); E. Klat-Górska, Opłata jednorazowa z tytułu zbycia nieruchomości, której wartość wzrosła w związku z uchwaleniem planu miejscowego lub jego
zmianą (renta planistyczna), cz.1. NZS 2007, Nr 4, s. 61.
12 D. Wszczółkowski, op. cit., s. 39.
13 Wyrok NSA z dnia 17.07.2008r., II OSK 877/07, nie publ.; wyrok WSA
w Szczecinie z dnia 10.01.2007r., SA/Sz 1118/06, nie publ.
14 Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997r. (Dz. U. z 2010r., Nr 102, poz. 651).
255
ne, na podstawie, których następuje przeniesienie własności nieruchomości.
Z drugiej strony przyjmowano15, że zbycie nieruchomości pod
tytułem darmym nie stwarza obowiązku uiszczenia renty planistycznej. Wywodzono, że pojęcia „zbywa” nie można rozumieć
w oderwaniu od charakteru i celu opłaty planistycznej. Opłata ta jest
pobierana tylko w razie wzrostu wartości zbywanej nieruchomości,
a zatem wiąże się z przysporzeniem, powiększeniem majątku, uzyskaniem dodatkowych korzyści. Tylko odpłatne zbycie nieruchomości powoduje powiększenie majątku zbywcy i przysporzenie
mu dodatkowych korzyści. Skoro zaś wyzbyciu się nieruchomości
pod tytułem darmym nie towarzyszy żadne przysporzenie majątkowe, to brak jest podstaw do przypisywania ustawodawcy woli
obciążania takiego zbywcy nieruchomości opłatą na rzecz gminy.
Taką wykładnię językową, uzupełnioną wykładnią celowościową
ścieśniającą rozumienie terminu „zbycie” na gruncie ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wyłącznie do odpłatnego
przeniesienia własności nieruchomości w drodze czynności prawnej, uważa się za uprawnioną ze względu na cel art. 36 ustawy
o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Potwierdzeniem
takiej zwężającej wykładni ma być również charakter renty planistycznej jako świadczenia publicznoprawnego. Opłata ta ma swoją
podstawę prawną w przepisach prawa publicznego, jej nałożenie
jest rezultatem czynności publicznoprawnej z zakresu administracji publicznej, jaką jest uchwalenie planu. Nakłada ją w drodze
decyzji administracyjnej organ administracji publicznej. Taki charakter opłaty planistycznej sprawia, że wykładnia przepisu art. 36
ust. 4 nie może być wykładnią rozszerzającą. W konsekwencji,
w razie wątpliwości, należy interpretować termin „zbywa” z ko-
15 Wyroki WSA w Gliwicach z dnia 29.11.2006r., II SA/Gl 376/06 nie publ.;
z dnia 1.02.2007r., II SA/Gl 414/06, nie publ.; wyrok WSA w Krakowie z dnia
31.03.2008r., II SA/Kr 152/08, nie publ.; wyrok NSA z dnia 7.11.2008r., II OSK
1373/07, nie publ.; E. Klat – Górska, Opłata jednorazowa z tytułu zbycia nieruchomości,
której wartość wzrosła w związku z uchwaleniem planu miejscowego lub jego zmianą (renta
planistyczna), cz. 2. NZS 2007, Nr 5, s. 77.
256
rzyścią dla obywatela, przede wszystkim na gruncie wykładni językowej (in dubio pro cive)16.
Ww. kontrowersje zakończone zostały wydaniem w dniu 10 grudnia 2009 r. przez Naczelny Sąd Administracyjny uchwały (II OPS 3/09,
ONSAiWSA 2010/2/22, Lex nr 531130), zgodnie z którą „Pobieranie
opłaty z tytułu wzrostu wartości nieruchomości, o której mowa w art. 36 ust. 4
ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz. 717 ze zm.), nie obejmuje sytuacji, gdy nieruchomość
została darowana osobie bliskiej”. Naczelny Sąd Administracyjny stwierdził w uzasadnieniu cyt. uchwały, że opłata planistyczna jest ewidentnie związana ze zbyciem nieruchomości o charakterze ekwiwalentnym
(odpłatnym). Jeżeli nie ma transakcji ekwiwalentnej, materializującej
przysporzenie majątkowe powstałe w związku z uchwaleniem lub
zmianą planu, to nie powstaje obowiązek uiszczenia opłaty, o której
mowa. Stanowisko to znajduje potwierdzenie w publicznoprawnym
charakterze omawianej opłaty. Skoro opłata ta jest świadczeniem publicznoprawnym, to może być nakładana na obywatela na podstawie
niebudzącej wątpliwości normy prawnej i – jako taka – nie może być
domniemywana. Opłaty z tytułu wzrostu wartości nieruchomości
w związku z uchwaleniem lub zmianą miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego nie można pobrać nie tylko w razie darowizny nieruchomości na rzecz osób bliskich, ale darowizny w ogóle.
Nie można tego czynić ze względu na brak w tej mierze jednoznacznie
sformułowanej podstawy materialnoprawnej17.
Omawiając regulacje dotycząca opłaty planistyczne nie sposób
pominąć stanowiska Trybunału Konstytucyjnego zawartego w wyroku z dnia 9 lutego 2010 r., dotyczącego przepisu art. 37 ust. 1
ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym18. Przepis ten
określa sposób obliczenia obniżenia oraz wzrostu wartości nieruchomości. Oczywistym jest, że do ustalenia wartości tejże nieruchomości stosuje się przepisy ustawy o gospodarce nieruchomościa16 Uchwała NSA z 10.12.2009 r., II OPS 3/09, ONSAiWSA 2010/2/22,
Lex nr 531130.
17 Ibidem.
18 Wyrok TK z dnia 9 lutego 2010 r., P 58/08, OTK-A 2010/2/9, Dz. U. RP
2010/24/124, Lex nr 551972.
257
mi. Zastrzeżenia budziły jednak założenia co do przyjmowanego
przeznaczenia terenu. Otóż, zgodnie z art. 37 ust. 1 zdanie drugie
ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym obniżenie
oraz wzrost wartości nieruchomości stanowią różnicę między wartością nieruchomości określoną przy uwzględnieniu przeznaczenia
terenu obowiązującego po uchwaleniu lub zmianie planu miejscowego a jej wartością, określoną przy uwzględnieniu przeznaczenia
terenu, obowiązującego przed zmianą tego planu, lub faktycznego
sposobu wykorzystywania nieruchomości przed jego uchwaleniem. Z treści art. 37 ust. 1 ustawy wynika, że w razie uchwalenia
nowego planu w czasie, gdy nie obowiązywał na danym obszarze
dotychczasowy plan, bierze się pod uwagę wartość rynkową nieruchomości określoną z uwzględnieniem faktycznego sposobu jej
wykorzystywania. Tymczasem Trybunał orzekł, że art. 37 ust. 1
cyt. ustawy w zakresie, w jakim wzrost wartości nieruchomości odnosi do kryterium faktycznego jej wykorzystywania w sytuacjach,
gdy przeznaczenie nieruchomości zostało określone tak samo jak
w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uchwalonym przed 1 stycznia 1995 r., który utracił moc z powodu upływu
terminu wyznaczonego w art. 87 ust. 3 tej ustawy, jest niezgodny
z art. 2 i art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej19. Orzeczenie
Trybunału dotyczy sytuacji, gdy nie było tzw. ciągłości planów. Po
wygaśnięciu planu zagospodarowania przestrzennego uchwalonego przed 1 stycznia 1995 r., który utracił moc z powodu upływu terminu wyznaczonego w art. 87 ust. 3 tej ustawy o planowaniu
i zagospodarowaniu przestrzennym, nie było żadnego planu, po czym
uchwalono obecnie obowiązujący plan, nawiązujący w swej treści
do poprzedniego, a w okresie, w którym żaden plan nie obowiązywał faktyczny sposób wykorzystania nieruchomości był inny niż
przeznaczenie działki w poprzednim (i obecnym planie) planie. Zatem w takiej sytuacji, nie może być mowy o wzroście wartości nieruchomości i obowiązku poniesienia opłaty planistycznej. Trybunał
stwierdził, że brak aktywności gminy w uchwalaniu lub zmianie
miejscowego planu przy jednoczesnym pobraniu opłaty w sytuacji,
19 Ibidem.
258
gdy nowo uchwalony plan nie zmienił w istocie przeznaczenia terenów i zasad ich zagospodarowania w stosunku do poprzednio obowiązującego, wygasłego planu, prowadzi do zróżnicowania, które
nie jest w żaden sposób uzasadnione20. Tożsamość przeznaczenia
terenu w planie obecnie obowiązującym i tym, którego moc wygasła wyklucza możliwość ustalenia opłaty planistycznej21.
Ponieważ opłata planistyczna może stanowić dla właściciela nieruchomości (także użytkownika wieczystego) istotne obciążenie finansowe, obowiązująca regulacja prawna daje możliwość poznania
wysokości tej opłaty przed zbyciem nieruchomości, tak aby można ją było uwzględnić w rachunku ekonomicznym transakcji bądź
ewentualnie odstąpić od planowanej transakcji (art. 37 ust. 7 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym). Zbywający może
bowiem wystąpić do wójta, burmistrza, prezydenta miasta o wstępne ustalenie wysokości tej opłaty w drodze decyzji administracyjnej przed zbyciem nieruchomości. Przy czym podkreślić należy,
że w momencie wydania decyzji ustalającej opłatę planistyczną na
wniosek, nie istnieje jeszcze obowiązek jej zapłaty, ponieważ jego
powstanie uzależnione jest od zbycia nieruchomości po wydaniu
decyzji. Zatem w takiej decyzji nie ustala się terminu, w jakim strona postępowania powinna uiścić opłatę planistyczną22.
Obie decyzje zarówno o opłacie wstępnej, jak i finalnej wydawane są na podstawie przepisów ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r.
Kodeks postępowania administracyjnego23, służy od nich odwołanie do
samorządowego kolegium odwoławczego, a następnie skarga do
sądu administracyjnego24.
20 Ibidem.
Wyrok WSA w Gliwicach z dnia 15 kwietnia 2010 r., II S.A./GL 161/10, Lex
nr 577040.
22 L. Klat-Wertelecka, Renta planistyczna ustalana na wniosek. NZS 2008, Nr 1, s. 4.
23 Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm. Przeciwnie T. Brzezicki, Podstawy
normatywne poboru renty planistycznej – kwestia stosowania Ordynacji podatkowej.
PPLiFS 2009, Nr 12, s. 22.
24 Nt. odwołania zob. G. Łaszczyca, Cz. Martysz, A. Matan, Postępowanie administracyjne ogólne, Warszawa 2003; G. Łaszczyca, Cz. Martysz, A. Matan, Kodeks
postępowania administracyjnego. Komentarz, Zakamycze 2005.
21 Ewa Śladkowska – sytuacja prawna właściciela...
259
Należy zgodzić się z poglądem, że właściwym sposobem zrozumienia istoty opłaty planistycznej jest taki, w którym dopiero zbycie
nieruchomości przynosi właścicielowi korzyść (osiągnięcie wymiernego dochodu w związku z uchwaleniem lub zmianą planu)25, a nie sam
fakt uchwalenia lub zmiany planu. Opłata nie jest związana z przyrostem majątku już w momencie uchwalenia lub zmiany planu, ale z realną korzyścią, jaką zyskuje właściciel (użytkownik wieczysty), o jaką
bardziej powiększa się jego majątek w momencie odpłatnego zbycia
dzięki uchwaleniu lub zmianie planu. Rozumiejąc, zatem stanowisko
właścicieli nieruchomości, zmuszonych oddać go budżetu gminy niejednokrotnie duże sumy tytułem uregulowania opłaty planistycznej,
nie sposób nie zauważyć, że zysk ww. osób bezpośrednio wywołany
jest zdarzeniem od nich niezależnym a mianowicie faktem uchwalenia
lub zmiany planu. Zysk ze sprzedaży jest większy dzięki działaniom
gminy związanym z gospodarką przestrzenną w zakresie jej terytorium. Najczęściej jednak mało, który podmiot związek ten dostrzega,
co wiązać należy z niskim stopniem znajomości obowiązujących przepisów prawa. Należy zaś podkreślić, że organy gminy nie mogą podejmować żadnych działań zmierzających do zaniechania poboru opłaty
planistycznej w przypadku wystąpienia przesłanek wymagających jej
nałożenia. Dotyczy to zarówno rady gminy, która nie może określić zerowej stawki tejże opłaty, jak i organu wydającego decyzję. Nie ma on
bowiem w tym zakresie żadnego luzu decyzyjnego26. Decyzja w sprawie opłaty planistycznej jest typową decyzją związaną.
Bibliografia
Bąkowski T., Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz. Zakamycze 2004.
Brzezicki T., Podstawy normatywne poboru renty planistycznej –
kwestia stosowania Ordynacji podatkowej. Przegląd Podatków Lokalnych i Finansów Samorządowych 2009, Nr 12.
25 26 D. Wszczółkowski, op. cit., s. 42.
M. Mincer, Uznanie administracyjne, Toruń 1983.
260
Brzezicki T., Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego i decyzje o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu a renta planistyczna. Przegląd Podatków Lokalnych i Finansów Samorządowych
2010, Nr 1.
Etel L., Czy uchwały rad gmin w sprawie renty planistycznej i opłaty adiacenckiej są w nadzorze regionalnych izb obrachunkowych. Finanse
Komunalne 2010, Nr 3.
Klat-Górska E., Opłata jednorazowa z tytułu zbycia nieruchomości,
której wartość wzrosła w związku z uchwaleniem planu miejscowego lub
jego zmianą (renta planistyczna), cz. 1. Nowe Zeszyty Samorządowe
2007, Nr 4.
Klat-Górska E., Opłata jednorazowa z tytułu zbycia nieruchomości,
której wartość wzrosła w związku z uchwaleniem planu miejscowego lub
jego zmianą (renta planistyczna), cz. 2. Nowe Zeszyty Samorządowe
2007, Nr 5.
Klat-Wertelecka L., Renta planistyczna ustalana na wniosek. Nowe
Zeszyty Samorządowe 2008, Nr 1.
Miler A., Niektóre problemy wpływu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego na wartość nieruchomości. Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 2005, Nr 7.
Mincer M., Uznanie administracyjne, Toruń 1983.
Łaszczyca G., Martysz Cz., Matan A., Postępowanie administracyjne ogólne, Warszawa 2003.
Łaszczyca G., Martysz Cz., Matan A., Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Zakamycze 2005.
Pod red. Z. Niewiadomskiego, Planowanie i zagospodarowanie
przestrzenne. Komentarz, Warszawa 2008.
Radziszewski E., Komentarz do ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym, Warszawa 2002.
Wszczółkowski D., Opłata planistyczna – duże skutki małej zmiany,
CASUS 2009, Nr 51.
261
NOTY O AUTORACH
Bartosewicz Julianna – dr inż., Wyższa Szkoła Bankowa w Gdańsku.
Bartoszewicz Danuta – dr inż. arch., Szkoła Wyższa im. Bogdana
Jańskiego w Warszawie.
Chojecka Agnieszka – mgr, Uniwersytet Śląski,
Janasz Krzysztof – dr hab., Uniwersytet Szczeciński.
Kuczera Karol – dr, Uniwersytet Szczeciński.
Kudełko Joanna – dr, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie.
Nagaj Rafał – dr, Uniwersytet Szczeciński.
Nowacka Anna – dr, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
w Płocku.
Pyka Anna – dr inż, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach.
Stawicka Magdalena Kinga – dr, Uniwersytet Ekonomiczny we
Wrocławiu.
Stawicki Witold – inż. arch. Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie.
Szewczyk-Jarocka Mariola – dr, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku.
Szkudlarek Piotr – dr, Uniwersytet Szczeciński.
Szyjko Cezary Tomasz – dr n. praw., Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Śladkowska Ewa – dr, Gliwicka Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości
w Gliwicach
Wejchert-Gajczyk Dorota – dr inż., Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie.
Zielenkiewicz Małgorzata – dr Uniwersytet Gdański.
Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku
Katedra Zrównoważonego Rozwoju i Gospodarki
Opartej na Wiedzy
Z a p r a s z a
Pracowników jednostek naukowych (w tym szkół wyższych) oraz podmiotów działających na rzecz nauki z całego kraju do udziału w projekcie.
P r o p o n u j e m y
• bezpłatne studia podyplomowe Zarządzanie badaniami naukowymi i pracami rozwojowymi; termin realizacji: październik 2012 r. – czerwiec 2013 r.
• trzymiesięczne staże w przedsiębiorstwach z terenu całej Polski; nabór prowadzony jest w trybie ciągłym;
• bezpłatne warsztaty na temat Identyfikacja kierunków rozwoju nauki; termin realizacji: IV kwartał 2012 r.
Z a p e w n i a m y
• doświadczonych wykładowców z ośrodków naukowych z całego kraju;
• specjalistów – praktyków z instytucji publicznych oraz przedsiębiorstw wiodących
we wdrażaniu nowych systemów zarządzania, technologii i innowacji;
G w a r a n t u j e m y
Wiedzę w zakresie:
• przygotowywania i zarządzania projektami badawczymi i pracami rozwojowymi;
• rozpoznawania kierunków i obszarów badawczych istotnych z punktu widzenia gospodarki opartej na wiedzy;
• sposobów komercjalizacji wyników badań naukowych i prac rozwojowych do gospodarki.
Warunkiem uczestnictwa jest złożenie w biurze projektu kompletu dokumentów (formularze są dostępne na stronie internetowej projektu: www.bir-gow.pl).
Projekt „Badania i rozwój w gospodarce opartej na wiedzy” jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
Biuro projektu:
Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku
Katedra Zrównoważonego Rozwoju i Gospodarki Opartej na Wiedzy
15-732 Białystok, ul. Choroszczańska 31, p. 33; tel./fax. 85 65 26 915
www.bir-gow.pl; e-mail: [email protected]

Zarz¹dzanie i Edukacja - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego

Transkrypt

Podobne dokumenty

NR 33 - aleje 3

plik PDF - Nasz Wałbrzych - niezależny portal miejski

oferta współpracy z grupą taneczną studio kg

To już jest koniec

OSPA WIETRZNA - CO TO ZA CHOROBA?

Raport Forum Od-nowa