IMPERIALISTYCZNA POLITYKA GAZPROMU PRZECIWKO EUROPIE

Transkrypt

IMPERIALISTYCZNA POLITYKA GAZPROMU PRZECIWKO EUROPIE
Magdalena Bryś
Politechnika Rzeszowska/Uniwersytet Warszawski
Streszczenie
Gazprom został określony narzędziem w rękach Putina służącym do prowadzenia polityki energetycznej i zagranicznej. Niniejszy artykuł ma za zadanie przedstawić spółkę gazową, ustanawiającą imperialne reguły wobec odbiorców surowców energetycznych, by posiadać znaczący wpływ na sferę
energetyczną tych państw. Na wstępie skoncentrowano się na dwóch, niewątpliwie istotnych rosyjsko-europejskich gazociągach, jak North Stream oraz South Stream. Następnie podjęto próbę ukazania powiązań Białorusi , Ukrainy oraz Polski z rosyjskim dostawcą gazu.
Gazprom Imperialist policy against the Europe
Summary
Gazprom is an instrument in the hands of Putin, used to conduct foreign policy and economics. The
company is compared to that of imperial machine, establishing rules to energetically weaker states.
This article is intended to provide Gazprom as a gas company that has created a great empire blue
gas, which has a significant impact on the energy policies of many countries. At the outset focused on
two undoubtedly important Russian-European gas pipelines, such as Nord Stream and South Stream.
Then it was the year of geopolitical relations of Belarus, Ukraine, Poland binding directly Gazprom,
which is also the country`s Vladimir Putin.
www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 1 (21) 201X, s. 46-55
Imperialistyczna polityka Gazpromu przeciwko Europie
Wstęp
Od początku kryzysu naftowego w 1973 r. handel surowcami energetycznymi traktowano jako istotny
instrument realizacji interesów ekonomicznych i politycznych. Powstanie Gazpromu całkowicie zdeterminowało i podporządkowało cele energetyczne rosyjskiej racji stanu. Spółka odgrywała znaczącą
rolę w państwie, dlatego zaczęto wysuwać porównania co do podobieństw ze strukturami rządowymi. Obecnie Rosja strategię energetyczną realizuje w aspekcie strategii geopolitycznej, co przekłada
się na tworzenie mocarstwa imperialnego.
1. Działalność Gazpromu
Gazprom jako spółka akcyjna ma swoją główną siedzibę zarządzającą w Moskwie. Według podziału
organizacyjnego umiejscowiono ją w grupie spółek o charakterze korporacyjnej, biorącej bardzo aktywny udział w globalnym wymiarze prowadzenia sektora energetycznego1. Na kontynencie europejskim znajduję się na pierwszym miejscu w kategorii fuzji i przejęć tworząc wiele zależnych przedsiębiorstw joint venture działających w około 29 państwach2.
Uważany przez specjalistów za największy koncern naftowy na świecie o wartości giełdowej 300 miliardów dolarów. W przeliczeniu to półtora razy więcej niż budżet Rosji3.
Spółka gazowa chcąc utrzymać swoją uprzywilejowaną pozycję oraz zależność energetyczną podejmuje wiele kroków budowania powiązań. Przede wszystkim dochodzi do zawierania długoterminowych kontraktów, spółek typu joint venture z europejskimi firmami. Gazprom z państwem niemieckim prowadzi działanie za pośrednictwem Verbundnetz Gas i Siemens AG, z Francją Gas de France i
TotalFinaElf. Z kolei z państwami Europy Środkowowschodniej za pomocą, Emfesz na Węgrzech, Vemex w Czechach, Overgas w Bułgarii czy Dujotekana na Litwie.
Ponadto ma nieograniczone pole do dywersyfikacji gazu. Prowadzi przy tym dość kontrowersyjną
politykę cenową, uzależniając ją bezpośrednio od celów politycznych oraz ekonomicznych Rosji. Najwyższe ceny występują w byłych państwach Wspólnoty Niepodległych Państw, zwłaszcza w Gruzji,
Mołdawii, Armenii4.
Do państw o największym uzależnieniu energetycznym zaliczono Białoruś, Finlandię, Czeską Republikę oraz Bułgarię. W Polsce, podobnie jak na Słowacji powiązanie wynosi około 80 proc. Najmniejszy
stopień zależności występuje w Belgii, Holandii oraz Szwajcarii. Z każdym rokiem zapotrzebowanie na
rosyjskie surowce wzrasta w UE o około 2,9 proc. rocznie. Raporty Komisji Europejskiej przekazują
informacje, że do 2030 roku import surowców wzrośnie do poziomu 65 proc., a zwłaszcza gazu ziemnego, bo aż z 57 do 80 proc5.
Rysunek 1. Uzależnienie państw od Gazpromu
1
Informacja agencji Itar-Tass, Gazprom w czołówce, „Rzeczpospolita”, 24 czerwca 2008.
Heinrich A., Gazprom’s Expansion Strategy in Europe and the Liberalization of EU Energy Markets, s. 11-14.
3
Zygar M., Paniuszkin W., Gazprom. Rosyjska broń, W.A.B, Warszawa 2008, s. 297.
4
Finon D., Locatelli C., Russian and European gas interdependence. Can market forces balance out geopolitics? LEPII – EPE ,
2007, s. 15.
5
Energy Policy for Europe, Communication from the Commission to the European Council and the European Parliament,
2007.
2
47
Źródło: Kalwasiński M., Czy Europa może zrezygnować z rosyjskiego gazu?,
http://euro.bankier.pl/news/article.html?article_id=3086056, 13.08.2014
Ponadto Rosja wydała Strategie energetyczną do 2030 rok, w której zawarła swoje cele i zadania,
mające doprowadzić do rozwoju gospodarczego oraz utrzymania pozycji imperialnej. W dokumencie
podkreślono kierunki zmian poprzez wprowadzenie polityki innowacyjności, zmian wielkości produkcji czy zintegrowanie się z międzynarodowym systemem energetycznym6.
Państwo rosyjskie prowadzi specyficzna formę polityki, polegająca w dużej mierze na osłabianiu pozycji sąsiadów, a zwłaszcza Ukrainy. Realizuje tę formę przez budowę dodatkowych gazociągów, omijających państwo ukraińskie. Przyczyny powstania Nord Stream i South Stream wymierzone zostały
dokładnie przeciwko Ukrainie7. Pozycja również Polski i Białorusi została zagrożona oraz ich własnościowych rurociągów, jak Przyjaźń i Braterstwo8.
2. Nord Stream i South Stream w Europie
Nord Stream jest międzynarodowym konsorcjum, składającym się z kilku firm: Gazpromu, Wintershall
Holding GmbH (Niemcy),), NV (Dania), i GDF SUEZ (Francja). W tym przedsięwzięciu ponad połowę
udziałów należy do rosyjskiej spółki gazowej. Na samym początku gazociąg miał wielu zwolenników,
którzy opowiadali się, że stanowi połączenie innowacyjnej technologii, bezpieczeństwa oraz ładu
korporacyjnego. Prawdopodobnie pozostała część będzie dotowana zewnętrznie, głównie przez banki oraz agencje kredytów eksportowych. Wstępną umowę o budowie podpisano 8 września 2005
roku w Berlinie. W tym samym roku w Babajewie powstał pierwszy odcinek linii Griazowiec-Wyborg9.
Budowa gazociągu druzgocząco dyskryminuje pozycje krajów tranzytowych. Przyczynił się do zmniejszenia przepływu gazu, zwłaszcza gazociągiem jamalskim, co wpłynęło na ich pozycje ekonomiczną
poprzez minimalizację opłat tranzytowych10.
6
Strategia Energetyczna Rosji do 2030 roku, na mocy rozporządzenia Rządu Federacji Rosyjskiej z 13 listopada 2009 r.,
www.energystrategy.ru, 13.05.2014, s. 1.
7
Kowalski J., Europa w kleszczach Gazpromu, „Nowe Państwo”, 2008, 3, s. 6-7.
8
Ćwiek-Karpowicz J., Polityka energetyczna Rosji – szanse i wyzwania dla Polski i Unii Europejskiej, Raport Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2007, s. 17.
9
Sudowikow M., Większe bezpieczeństwo dla Rosji czy zwiększenie możliwości jej wpływu na gospodarkę UE? Gazociąg
Północny, „Energia Gigawat”, 2007, 3, s. 1.
10
Tamże, s. 4.
48
Mapa 1. Plan budowy Nord Stream
Źródło: Kublik A., Niemcy dali zgodę na Gazociąg Północny, „Gazeta Wyborcza”, 15.09.2014
Porozumienie o budowie pomiędzy Władimirem Putinem a Gerhardem Schröderem zostało zawarte
w trybie przyśpieszonym z uwagi na kończącą się kadencję niemieckiego kanclerza. W tym czasie
europejscy przywódcy napawali podziwem wobec rosyjskiego prezydenta, który ich zdaniem chciał
pomóc Europie w przepływie nowych dostaw gazu. Jedynie nieprzychylną stronę w sprawie poczynań
Putina stworzyły kraje bałtyckie ominięte z pełną premedytacją w projekcie gazowym. Aleksander
Kwaśniewski określił porozumienie rosyjsko-niemieckie, jako pakt Putin- Schröder, analogicznie odwołując się do paktu Ribbentrop-Mołotow. Schröder stał się głównym lobbystą Gazpromu na arenie
europejskie, co wynikało z jego nowej funkcji jako zarządcy i kierownika budowy gazociągu11.
Postrzeganie Nord Stream i Gazpromu uległo zmianie po raz pierwszy, gdy spółka zakręciła gaz na
Ukrainie. Wówczas Europejczycy zrozumieli, że Putin jest całkowicie nieobliczalny i może podjąć podobne kroki wobec Europy12.
South Stream stanowił kolejny projekt rosyjskiej spółki. Gazociąg ma swój zasięg na południu Europy,
biegnie przez Grecje, Bułgarie, Serbie i Austrie. Zdaniem ekspertów stanowi element gry politycznej.
O realnych przyczynach powstania głośno nie wspominała opinia międzynarodowa. W dużej mierze
Gazpromowi zależało na przejęciu pełnej kontroli w ukraińskim gazociągu Braterstwie 13.
Mapa 2. Przebieg South Stream
11
Ruszel M., Gazociąg Północny - gra interesów ponad polskimi głowami, „Kurier Dyplomatyczny”, 2009, 1, s. 4.
Zygar M., Paniuszkin W., dz. cyt., s. 250.
13
Turowski P., dz. cyt., s. 153.
12
49
Źródło: http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,13716067,Gazprom_sam_sfinansuje_budowe_South_Stream_w_Serbii.html,
15.09.2014
Według zwolenników South Stream miał doprowadzić do zmniejszenia ilości dwutlenku węgla i wytworzenia paliwa pomostowego. Ponadto koszty budowy znów zostaną zapłacone przez prywatnych
inwestorów, co nie obciąży budżetów państw14.
Do europejskich państw zaangażowanych bezpośrednio w budowę tego gazociągu zaliczamy: Niemcy, Włochy, Francję, Słowenię, Serbię oraz Bułgarię. Przede wszystkim te kraje chcą zarobić na budowie i po części wzmocnić stosunki polityczno- ekonomiczne, a zwłaszcza Serbia i Bułgaria. Podczas
budowy tej inwestycji wprowadzono nową klauzulę ship -or-pay (prześlij lub płać), która ma potwierdzić zwrot inwestycji poprzez opłatę tranzytową. Stanowi ona modyfikacje znanej wcześniej klauzuli
take-or-pay, określającej opłatę za gaz właściwą z ilością gazu zapisaną w umowie, nawet jeśli w
przypadku odebrania mniejszej ilości gazu15.
Wobec działań rosyjskich na Ukrainie podjęto decyzje o wstrzymaniu budowy nad Gazociągiem Południowym. Zatrzymanie prac jest wyrazem sankcji gospodarczych wobec Kremla oraz marcowej aneksji Krymu przez Rosję.
3. Gazprom a kraje postsocjalistyczne
Rosja swoje wpływy bardzo silnie zakorzeniła na Białorusi. W 1994 r. Aleksander Łukaszenko został
prezydentem Białorusi i przez ten czas nieprzerwanie sprawuje swoją władzę. W tym samym roku,
gdy objął stanowisko głowy państwa, Gazprom podjął decyzje o wybudowaniu magistrali gazowej
Jamał-Europa, biegnącej przez terytorium Białorusi na Zachód. W późniejszym czasie magistrala stała
się instrumentem politycznym wykorzystywanym przez dyktatora nad kontrolowaniem Europy Zachodniej. Przejawiała się w braku reakcji ze strony europejskich polityków na poczynania Łukaszenki,
kiedy łamał nagminnie wolności obywatelskie czy likwidacji organizacji międzynarodowych na Białorusi. Wówczas Europie zależało na nie zakłóconym przepływie rosyjskiego gazu na Zachód. Podczas
14
The South Stream Gas Pipeline Through the Black Sea, http://www.south-stream-off shore.com/ gas-pipeline/project,
13.05.2014.
15
Tamże, s. 162.
50
początkowej fazy budowy gazociągu Jamał, Rosjanie umarzali długi Białorusi za gaz, dlatego nie wypłacane należności finansowe przez stronę białoruską stawały się przyczyną spięć na linii rosyjskobiałoruskiej16.
W 2004 r. doszło do referendum przeciwko prezydenturze Łukaszenki. Mimo zrywu wolnościowego
wyniki głosowania zostały w całości sfałszowane. Łukaszenko w dalszym ciągu sprawował władzę, a
środowisko międzynarodowe nie przekazało wystarczającego sprzeciwu wobec jego rządów. Ponadto
kierownicy Gazpromu przyjeżdżając na Białoruś byli zdania, że nie widzą żadnej dyktatury ani negacji
praw człowieka17.
Po 2005 r. Putin objął inną strategię energetyczną wobec Białorusi. Prezydent zrozumiał, że po części
gospodarka białoruska opiera się właściwie na dostawach rosyjskich surowców. Przełożyło się to na
wybuch kolejnych konfliktów, które rzutowały na stosunki białorusko-rosyjskie18.
Po pierwszym podniesieniu cen rosyjskich surowców na Białorusi, Łukaszenko w zupełności się nie
przejął i zaprzestał płacenia za gaz. Rosja zareagowała odwetem w postaci zmniejszenie ciśnienia
gazu w rurach. Wówczas Białoruś nałożyła wysokie cło na rosyjską ropę, która była eksportowana do
Europy Zachodniej. Eksport rosyjskiego gazu oraz długi Białorusi stanowią główną przyczynę napięć
pomiędzy tymi dwoma państwami19.
Następna analiza dotyczy państwa ukraińskiego. Ukraina jest państwem uzależnionym energetycznie
i politycznie od putinowskiej Rosji. Konflikty na tle gazowym pomiędzy Rosją a Ukrainą rozgrywają się
na linii spółek naftowo-gazowych, ukraińskiego Naftogazu oraz rosyjskiego Gazpromu. Spory oprócz
charakteru stricte energetycznego, mają charakter polityczny. towego).
Pierwsze konflikty dotyczące przepływu gazu miały miejsce tuż po rozpadzie Związku Radzieckiego w
1992 r., co doprowadzało do nielegalnego przepływu. W 1993 r. na konferencji w Massandra, Borys
Jelcyn zaproponował prezydentowi Ukrainy, Leonidowi Krawczukowi redukcje długów za gaz w zamian za kontrolę nad Flotą Czarnomorską oraz ukraińskim arsenałem jądrowym. Propozycja została
całkowicie odrzucona, chociaż dalej Rosja nie rezygnowała z nowych inicjatyw.
W 1998 r. doszło do zawarcia porozumienia pomiędzy Gazpromem a Naftogazem, która dotyczyła
wysokości zapłaty za tranzyt zależnej od cen gazu i taryf.
W 2004 r. na Ukrainie wygrał wybory prezydenckie Wiktor Juszczenko z Wiktorem Janukowyczem,
popieranym przez Putina. W tym samym roku doszło do Pomarańczowej Rewolucji wymierzonej
przeciwko rosyjskiej władzy i zależności, co doprowadziło do ciągłego podwyższania cen gazu przez
Rosję. Putin swe decyzje motywował obawą przed niepłaceniem długów przez Ukraińców, co wpłynęłoby na sytuację ekonomiczną Rosji.
1 stycznia 2006 r. po raz pierwszy Rosja odcięła dostawy gazu przechodzące przez terytorium ukraińskie. Później przepływ został przywrócony, ale w dalszym ciągu dochodziło do dalszych nieporozumień dotyczących długów gazowych20.
16
Tamże, s. 161.
Tamże, s. 177.
18
Tamże, s. 178.
19
Tamże, s. 180.
20
Tamże, s. 24.
17
51
W 2009 r. miał miejsce kolejny kryzys gazowy, który znów był efektem braku nici porozumienia w
sprawie cen gazu oraz dostaw. Ukraina obciążona była długiem 2,4 miliarda dolarów. Rosja zorganizowała międzynarodową konferencję gazu w Moskwie, w której Unię Europejską reprezentowała
prezydencja, a Ukrainę, Julia Tymoszenko. Mimo tego, nie osiągnięto rezultatów, a rozmowy potem
trwały już tylko dwustronnie. Rosja bardzo chciała wywrzeć presję polityczną na Ukrainie, która
przymierzało się do członkostwa w NATO i UE21.
Rysunek 2. Relacja cen gazu Ukrainy
Źródło: http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1092410,Wojna-gazowa-Rosji-z-Ukraina-Moskwa-na-tym-straci,
15.09.2014
W czasie sprawowania władzy prorosyjskiej na Ukrainie cena rosyjskiego gazu znacząco spadła, dokładnie po wyborze Wiktora Janukowycza w 2010 roku. Druzgocąca podwyżka miała miejsce na początku 2014 roku, kiedy Ukraina zainteresowana była umową stowarzyszeniową z Unią Europejską.
Wynika z wykresu, że Rosja zawsze będzie dostosowywała dostawy gazu na Ukrainę od aktualnych
relacji politycznych pomiędzy tymi dwoma państwami22.
Po aneksji Krymu i w trakcie wojny na Ukrainie sprawy energetyczne stanowią tło dramatycznych
wydarzeń rozgrywających się w państwie ukraińskim. Mimo podpisanego trójstronnego porozumienia w październiku 2014 r. ciągle Gazprom domaga się spłat długu oraz manewruje dostawami gazu.
Polska należy do jednych z najstarszych odbiorców gazu z Rosji. Znajduje się w czołówce krajów Europy Wschodniej biorąc pod uwagę import gazu rosyjskiego.
Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo stanowi największą firmę surowców energetycznych, zajmując się tworzeniem oraz eksportem i importem ropy naftowej, gazu ziemnego. Kolejnym naftowym konsorcjum jest EuRoPol GAZ. Rosyjsko-polskie joint venture Gazpromu i PGNiG powstało w
1993 r., by wspomóc system gazociągów tranzytowych23.
Dokładnie tuż po podpisaniu wyjechał ostatni radziecki żołnierz z Polski, a umowna data powstania
spółki nastąpiła w 54 rocznicę ataku Związku Sowieckiego na Polskę. W 1997 r. rządząca koalicja SLDPSL zwolniła konsorcjum z opłat podatkowych do momentu wejścia Polski w unijne struktury. W
21
Boyes R., Comment: Gazprom is not a market player, it’s a political weapon, ”The Times”, 8.01.2009.
http://www.mojeopinie.pl/ukraina_rosja_i_ue_w_gazowym_klinczu,3,1399751277, 15.09.2014.
23
http://www.gazpromexport.ru/en/partners/poland, 21.09.2014.
22
52
przeciągu tych lat wielokrotnie dochodziło do zmian wytycznych umowy stanowiąc przyczynę sporów
na linii Polska- Rosja. Na relacje wpłynęło również aktywne zaangażowanie Polski w Pomarańczową
Rewolucję na Ukrainie.
Rysunek 3. Cena rosyjskiego gazu w Polsce
Źródło:
http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,11478514,Gazprom_dyktuje_nam_warunki__Grozi_wstrzymaniem_dostaw.html,
10.03.2015
Z rysunku widać, że Polska bardzo dużo płaci za gaz, nawet na tle UE. Początkowe obniżki zostały
wynegocjowane w umowie gazowej w 2010 r., chociaż polski rząd poszedł na zbyt duże ustępstwa
poprzez eliminacje ponad 200 mln dolarów długów nie płaconych przez Gazprom za tranzyt gazu
przez Polskę24.
Niestety dopiero 6 marca 2015 r. w końcu wszystkie postanowienie wyżej wymienionej umowy zaczęły funkcjonować po długich negocjacjach. W tej sytuacji Polska korzystała z rewersu wirtualnego
poprzez sprowadzanie rosyjskiego gazu z Niemiec, który kupuje dostawy z Rosji o wiele taniej25.
Podsumowanie
Gazprom stanowi instrument walki o wpływy rosyjskie i władzę Putina w państwach. Pragnie stworzyć sieć zależności energetycznych, które chce w przyszłości wykorzystać w batalii politycznej. Określenie Gazpromu jako państwa w państwie odzwierciedla pozycję oraz specyfikę spółki w polityce
państwa. Ekspansywna polityka koncernu zamierza umocnić swoją pozycję w sferze energetycznej,
przez co doprowadzić do dominacji i uzależnienia rynków europejskich od dostaw rosyjskiego gazu.
UE w obliczu rozgrywającego się konfliktu rosyjsko-ukraińskiego walczy o stopień niezależności energetycznej. Z perspektywy przegranego UE musiałaby przekazać wiele ustępstw wobec Rosji, zwłasz-
24
http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,17528047,Agencja_Interfax_ujawnila_ceny_gazu_Gazpromu__Polska.html#ixzz3Tt20
qFKz, 08.09.2014
25
http://gazownictwo.wnp.pl/w-koncu-gazprom-realizuje-zobowiazania-wobec-polski,245919_1_0_0.html, 14.09.2014.
53
cza tych politycznych. Dlatego bezpieczeństwo energetyczne powinno stanowić priorytet dla instytucji unijnych.
Dopóki władza będzie należała do Putina w Federacji Rosyjskiej, nie ma szans na zmianę polityki
Gazpromu. W strukturach zarządzających zasiadają byli pracownicy KGB i służb specjalnych. Nietykalność Gazpromu i Rosji doprowadza po części do dalszej eskalacji konfliktu na Ukrainie. W dalszym
ciągu Putin manewruje dostawami gazu na Ukrainę, co jest jedną z przyczyn konfliktu między tymi
krajami.
Bibliografia
Literatura
1. Boyes R., Comment: Gazprom is not a market player, it’s a political weapon, ”The Times”, 8.01.2009
2. Ćwiek-Karpowicz J., Polityka energetyczna Rosji – szanse i wyzwania dla Polski i Unii Europejskiej, Raport Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2007
3.
Energy Policy for Europe, Communication from the Commission to the European Council and the European Parliament, 2007
4. Finon D., Locatelli C., Russian and European gas interdependence. Can market forces balance out geopolitics?, LEPII–EPE, 2007
5. Heinrich A., Gazprom’s Expansion Strategy in Europe and the Liberalization of EU Energy Markets
6. Informacja agencji Itar-Tass, Gazprom w czołówce, „Rzeczpospolita”, 24 czerwca 2008
7. Kowalski J., Europa w kleszczach Gazpromu, „Nowe Państwo”, 2008, 3
8. Kublik A., Niemcy dali zgodę na Gazociąg Północny, „Gazeta Wyborcza”, 15.09.2014
9. Ruszel M., Gazociąg Północny - gra interesów ponad polskimi głowami, „Kurier Dyplomatyczny”, 2009,
1
10. Strategia Energetyczna Rosji do 2030 roku, na mocy rozporządzenia Rządu Federacji Rosyjskiej z 13 listopada 2009
11. Sudowikow M., Większe bezpieczeństwo dla Rosji czy zwiększenie możliwości jej wpływu na gospodarkę UE? Gazociąg Północny, „Energia Gigawat”, 2007, 1
12. Zygar M., Paniuszkin W., Gazprom. Rosyjska broń, W.A.B, Warszawa 2008
Strony internetowe
1.
http://gazownictwo.wnp.pl/w-koncu-gazprom-realizuje-zobowiazania-wobecpolski,245919_1_0_0.html
2.
http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1092410,Wojna-gazowa-Rosji-z-Ukraina-Moskwa-na-tymstraci
3.
http://www.gazpromexport.ru/en/partners/poland
4.
http://www.mojeopinie.pl/ukraina_rosja_i_ue_w_gazowym_klinczu,3,1399751277
5. http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,13716067,Gazprom_sam_sfinansuje_budowe_South_Stream_w
_Serbii.html
54
6.
http://wyborcza.biz/biznes/1,100896,17528047,Agencja_Interfax_ujawnila_ceny_gazu_Gazpromu__P
olska.html#ixzz3Tt20qFKz
7. http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,11478514,Gazprom_dyktuje_nam_warunki__Grozi_wstrzymanie
m_dostaw.html
8.
Kalwasiński
M.,
Czy
Europa
może
zrezygnować
http://euro.bankier.pl/news/article.html?article_id=3086056
z
rosyjskiego
gazu?,
9.
The South Stream GasPipeline Through the Black Sea, http://www.south-stream-off shore.com/ gaspipeline/project
55

IMPERIALISTYCZNA POLITYKA GAZPROMU PRZECIWKO EUROPIE

Transkrypt

Podobne dokumenty

Gdzie trzech się bije tam Moskwa korzysta

Całość w formacie PDF - Ośrodek Studiów Wschodnich

P E R U N S.A.

PRZECIĄGANIE LINY - Ośrodek Studiów Wschodnich