Переглянути

Transkrypt

Переглянути

Historia
kluczem do zrozumienia
współczesnych relacji międzysąsiedzkich
Dobre i złe sąsiedztwa
Historia
kluczem do zrozumienia
współczesnych relacji międzysąsiedzkich
Redakcja naukowa
Teresa Maresz i Katarzyna Grysińska-Jarmuła
Bydgoszcz 2016
Komitet Redakcyjny
Sławomir Kaczmarek (przewodniczący)
Zygmunt Babiński, Katarzyna Domańska, Grzegorz Kłosowski
Andrzej Prószyński, Marlena Winnicka, Jacek Woźny
Ewa Zwolińska, Grażyna Jarzyna (sekretarz)
Recenzent
prof. dr hab. Ryszard Sudziński
Projekt okładki i skład
Tadeusz Meszko
Redaktor
Bartosz Ludkiewicz
© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego
Bydgoszcz 2016
© Copyright by redaktorzy naukowi monografii i autorzy tekstów
Utwór nie może być powielany i rozpowszechniany w całości
ani we fragmentach bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich
ISBN 978-83-8018-078-9
Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego
(Członek Polskiej Izby Książki)
85-092 Bydgoszcz, ul. Ogińskiego 16
tel./fax 52 32 36 755, 32 36 729, mail: [email protected]
http://www.wydawnictwo.ukw.edu.pl
Rozpowszechnianie 52 32 36 730, e-mail: [email protected]
Poz. 1666 Ark. wyd. 33,5
4
Spis treści
WSTĘP ................................................................
9
Część 1
Bliscy i dalecy sąsiedzi
Stosunki sąsiedzkie na szczeblu lokalnym
Ludmiła Borisowna Sukina, Друг, товарищ и враг. Взаимоотношения
замосковных городов и посадов в Смуту начала XVII века . . . . . . . .
18
Marek Sass, Bysławek – pomorska wieś z klasztorem w tle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
29
Marta Muzioł, Cmentarze żydowskie w Polsce. Kilka słów o sąsiedztwie tradycji sepulkralnych .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
43
Kamila Kłudkiewicz, Współpraca, pokojowe współistnienie czy konkurencja?
Działalność polskich i niemieckich towarzystw przyjaciół sztuk pięknych w XIX-wiecznym Poznaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
52
Katarzyna Grysińska-Jarmuła, Polsko-niemieckie relacje w Bydgoszczy
w tzw. okresie pruskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
66
Friederike Partzsch-Szankowska, Von Bromberg zu Bydgoszcz. Veränderungen und Konstanten der Wahrnehmung deutscher Bewohner
Brombergs von 1900 bis zur Zwischenkriegszeit .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
80
Barbara Techmańska, Stosunki sąsiedzkie na dolnośląskiej wsi w pierwszych
latach powojennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
95
Vladimír Goněc, Obcy sąsiad w moim mieście? Obcy sąsiad w mojej rodzinie?
Nabyte i zgubione doświadczenie w wielkim regionie przemysłowym .. . . 110
5
Spis treści
Stosunki sąsiedzkie o charakterze międzynarodowym
Giennadij Michajłowicz Kowalienko, Станислав Жолкевский и русская
Смута .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Grażyna Pańko, Polacy i Czesi w okresie międzywojennym a współczesny
obraz naszego południowego sąsiada .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Andrzej Topij, Niemiecko-łotewski i niemiecko-estoński układ o nieagresji
z dnia 07.06.1939 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Andrzej Purat, Dobre sąsiedztwo, czyli rzecz o udzielaniu pomocy Polakom
przez Ukraińców w okresie eksterminacji dokonanej przez nacjonalistów ukraińskich w latach 40. XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Joanna Sadowska, Nieoficjalna strona wizyt obywateli PRL w ZSRR. Zarys
problematyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Arkadiusz Stempin, Niemiecko-francuskie pojednanie: na ile mit, na ile rzeczywistość? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Michał Alagierski, Stosunek Turcji do Europy. Specyfika relacji pomiędzy
Brukselą i Ankarą .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Dariusz Bugajski, Antoni F. Komorowski, Tomasz Neubauer, Zalew Wiślany.
Problemy wolności żeglugi .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Katarzyna Niemiec, Percepcja zagrożenia, czyli Chińska Republika Ludowa
jako sąsiad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Część 2
Sąsiedzi w historiografii, edukacji i kulturze
Wybrane problemy dotyczące sąsiedztwa w historiografii
Dmitrij Anatoljewicz Dobrowolski, Wizerunek chrześcijaństwa zachodniego
w piśmiennictwie ruskim końca XI – początku XII w. . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
6
Spis treści
Oleksandr Wolodymyrowycz Kolybenko, Переяславль Русьский и Переяславль Залесский. Славяно-русские, тюркские и финно-угорские
взаимосвязи и параллели . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
233
Jerzy Janiec, Livonian Hospitality and Neighborhood in the Eyes of Hermann
von Wartberge during the Northern Crusade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
Dmitrij Władymirowicz Kariew, Беларусь – Польша. Проблемы взаимоотношений (конец XVIII – начало XXI в.) в белорусской историографии и исторической памяти белорусов в период новейшего
времени .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Roman Borisowicz Kazakow, Споры с «русским Плютархом»:
Н.М. Карамзин и Зориан Доленга-Ходаковский . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
Arūnas Vyšniauskas, Praca J. Szlupasa „Litwini i Polacy” (1887) z punktu
widzenia historycznego i perspektywy współczesnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
Nadieżda Władymirowna Niekrasowa, Тверские историописатели
конца XIX – начала XX в. как строители региональной
идентичности . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
Relacje sąsiedzkie w historii lokalnej i edukacji regionalnej
Siergiej Iwanowicz Małowiczko, Marina Fiodorowna Rumiancewa,
Проблема пограничья в предметном поле новой локальной
истории . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
Eliza Stehr, Wspólnie czy przeciw sobie? Wielokulturowe środowisko nauczycieli i uczniów w pruskim szkolnictwie średnim w Wielkim Księstwie
Poznańskim na przykładzie Królewskiego Gimnazjum im. Jana Amosa
Komeńskiego w Lesznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316
Izabella Kopczyńska, Aspekt oświatowo-wychowawczy mniejszości żydowskiej
w dwudziestoleciu międzywojennym w Poznaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
Aleksander Nikołajewicz Wabiszczewicz, Межэтнические взаимоотношения в сфере просвещения в западных областях БССР в 19391941 гг. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
7
Spis treści
Danuta Konieczka-Śliwińska, Edukacja regionalna jako forma kształtowania
wzajemnych relacji społeczności w regionie .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
Iwona Maria Strachanowska, Interkulturowość europejska jedną z dróg do
dobrego sąsiedztwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
Dobre sąsiedztwo a polityka historyczna
Teresa Maresz, Wspólne dzieje a odmienna ich prezentacja oraz ocena w polskiej i rosyjskiej narracji podręcznikowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
Jasmina Milanović, Raspad Jugoslavije u srpskim udžbenicima istorije . . . . . . 395
Natalia Pietrowna Marczenko, Книга для дітей як індикатор транскордонних взаємовідносин культур (на прикладі новітньої книги для
дітей в Україні) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
Ponadnarodowe dziedzictwo kulturowe
Olga Juriewna Striełowa, Чужие памятники – своя история . . . . . . . . . . . . . 422
Joanna Szczutkowska, „Żywotność i znaczenie” – współpraca kulturalna
Polski z Węgrami w latach 70. XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
Joanna Trajman, Filmowe obrazy sąsiedztwa polsko-niemieckiego
po 1990 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444
Samanta Kowalska, Dziedzictwo kulturowe na początku XXI wieku
– narodowe czy wspólne? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459
BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470
AUTORZY TEKSTÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523
8
WSTĘP
Na to, jak układają się relacje między sąsiadującymi ze sobą społeczeństwami, niemały wpływ mają wydarzenia z przeszłości. Niejeden antagonizm
czy stereotyp ma swoje korzenie właśnie w konfliktach i sprzecznościach w czasach minionych. To one, między innymi, rzutują na to, czy w dzisiejszych czasach potrafimy ze sobą rozmawiać bez emocji czy też nadal stawiamy sobie
nawzajem zarzuty i mamy do siebie pretensje. W tym kontekście historia
pozwala zrozumieć współczesność.
Jednym z kryteriów wyznaczających sąsiedztwo jest geografia administracyjna. Z tej perspektywy mówiąc o sąsiedztwie, z reguły mamy na myśli stosunki między państwami graniczącymi ze sobą. Jednak to nie państwa, nie
instytucje kształtują określone stosunki międzynarodowe. Wpływ na nie mają
ludzie. To człowiek, w pojedynkę, ale i zespołowo, był i jest podmiotem funkcjonowania państwa, jak również relacji na zewnątrz – z sąsiadami w ujęciu
administracyjnym.
Sąsiedzi przez stulecia mieszkali obok siebie. Niejednokrotnie nawiązywali współpracę, wymianę handlową, ale także walczyli o terytorium i własne
bezpieczeństwo. Sąsiadami stawały się nie tylko państwa i narody, lecz również społeczności różnych kręgów kulturowych czy religijnych. Ich dorobek
naukowy, techniczny zachęcał do współpracy, niekiedy jednak stawał się zalążkiem rywalizacji między różnymi zbiorowościami społecznymi. Wiara, mająca
wymiar społeczny, zbliżała i jednoczyła ludzi, ale także izolowała wyznawców
odmiennych religii.
Jeszcze inny rodzaj sąsiedztwa tworzą mieszkańcy jednego miasta, jednej wsi
oraz większej przestrzeni terytorialnej – dwóch sąsiadujących ze sobą miast czy
też małej wsi, miasteczka leżącego po sąsiedzku z wielką aglomeracją. Tu również
zachodzą relacje międzyludzkie – etniczne, narodowościowe, religijne itp.
To właśnie relacjom międzysąsiedzkim została poświęcona książka, którą
oddajemy w Państwa ręce. Nosi ona tytuł „Dobre i złe sąsiedztwa. Historia
kluczem do zrozumienia współczesnych relacji międzysąsiedzkich”. Pracownicy naukowi Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu
Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy do realizacji powyższego projektu zaprosili wybitnych naukowców z Polski, Europy i Azji. Wspólnym mianownikiem
9
WSTĘP
artykułów zamieszczonych w książce jest próba naświetlenia współczesnych
relacji międzysąsiedzkich wynikających z przeszłości. Historycy, politolodzy,
socjologowie, kulturolodzy z Polski, Rosji, Niemiec, Litwy, Ukrainy, Serbii,
Białorusi, Słowacji oraz Chin przyjrzeli się szeroko rozumianej problematyce
funkcjonowania stosunków sąsiedzkich, zarówno tych międzynarodowych, jak
i tych kulturowych oraz społecznych. W artykułach stanowiących zawartość
niniejszej książki przedstawili wyniki swoich badań na temat próby ułożenia
poprawnych stosunków narodów i społeczności lokalnych mieszkających obok
siebie od zamierzchłych czasów do dni nam współczesnych.
Książka została podzielona na dwie części. W pierwszej z nich – zatytułowanej „Bliscy i dalecy sąsiedzi” – zebrano artykuły mówiące o konkretnych
relacjach zachodzących między sąsiadami na szczeblu lokalnym oraz międzynarodowym. Druga część książki została zatytułowana „Sąsiedzi w historiografii, edukacji i kulturze”. Składają się na nią artykuły poświęcone przeglądowi
historiografii oraz wpływowi edukacji regionalnej na budowanie poprawnych
relacji międzysąsiedzkich w Polsce, Serbii, a także na Białorusi i Ukrainie. Problematykę związaną z polityką historyczną zawiera trzeci podrozdział tej części
książki, a czwarty – dziedzictwo kulturowe. Dwa ostatnie zagadnienia omówiono na wybranych przykładach.
Rozważania na temat stosunków sąsiedzkich o charakterze lokalnym
zaczyna artykuł Ludmiły Sukiny z Siergijewa Posady, która omówiła współzależności podmoskiewskich miast i przedmieść w czasach wielkiej smuty. W artykule zatytułowanym „Przyjaciel, kolega, wróg…” autorka przeanalizowała przyczyny i mechanizmy konfliktów oraz przejawy budowania współzależności
mieszkańców Perejasławia Zaleskiego, Rostowa, Aleksandrowskiej Słobody,
którzy pomimo tego, że stanęli „po różnych stronach barykady”, to jednak ostatecznie zjednoczyli się i razem utworzyli pospolite ruszenie w obronie przed
wspólnym wrogiem. Pozytywny przykład relacji dobrosąsiedzkich przytoczył Marek Sass z Gostycyna, prezentując dzieje Bysławka, w którym od XVIII
wieku po czasy współczesne mieszkańcy wsi żyli i współpracowali najpierw
z benedyktynkami, następnie z franciszkanami reformatami, a później – aż po
dzień dzisiejszy – z siostrami miłosierdzia (kolejnymi mieszkańcami klasztoru
we wsi). Ich współpraca została ugruntowana w oparciu o dziedzictwo przeszłości oraz szacunek, otwartość i zrozumienie. Dwa kolejne artykuły tej części
książki zostały poświęcone wspólnemu dorobkowi kulturowemu grup etnicznych i narodów mieszkających obok siebie. Marta Muzioł z Bydgoszczy wykazała, że żydowskie cmentarze są znakami wielowiekowej obecności wyznawców
judaizmu na terenie Polski. W swoim artykule pokazała różnice między cmentarzami przeznaczonymi na pochówek żydów i chrześcijan, a także wykazała
elementy wzajemnie „nieprzekładalne”, które nie zawsze były poprawnie inter10
WSTĘP
pretowane, co utrudniało harmonijną koegzystencję. Kolejny pozytywny przykład relacji dobrosąsiedzkich przytoczyła Kamila Kłudkiewicz z UAM, pisząc
o współpracy polskich i niemieckich towarzystw działających w XIX wieku
w Poznaniu. Natomiast Katarzyna Grysińska-Jarmuła z Bydgoszczy oraz Friederike Partzsch-Szankowska z Bonn przedstawiły różne formy relacji i współpracy polsko-niemieckiej w Bydgoszczy w XIX i XX wieku. Barbara Techmańska
z Wrocławia zaprezentowała mozaikę narodowościową na Śląsku, gdzie na dolnośląskiej wsi powstał swoisty tygiel narodowościowy, który z czasem zaowocował pokojowym współistnieniem. Natomiast Vladimír Goněc z Bratysławy
wykazał wielopokoleniowe wymieszanie narodów mieszkających na pograniczu czesko-słowacko-austriackim. Autor zaprezentował synkretyzm kulturalny i problemy szkolno-językowe, a także bliskość i jedność religijną powstałe
w następstwie podwójnej tożsamości w regionie powiązanym ekonomicznie
i kulturowo.
Drugi podrozdział części „Bliscy i dalecy sąsiedzi”, odnoszący się do stosunków sąsiedzkich o charakterze międzynarodowym, otwiera artykuł Giennadija Kowalienko z Petersburga. Autor przedstawił rosyjski punkt widzenia
na rolę Stanisława Żółkiewskiego w wielkiej smucie w XVII wieku. Natomiast
na współczesny obraz południowego sąsiada Polski, przez pryzmat relacji
Polaków i Czechów w okresie międzywojennym, spojrzała Grażyna Pańko
z Wrocławia. Relacje sąsiedzkie w czasach drugiej wojny światowej omówili
dwaj naukowcy z Bydgoszczy: Andrzej Topij zaprezentował stan swoich badań
na temat niemieckich układów z krajami bałtyckimi (Estonią i Łotwą) z 1939
roku, a Andrzej Purat omówił różne postawy ludzi mieszkających obok siebie,
którym przyszło zdać trudny egzamin w okresie eksterminacji ludności polskiej dokonywanej przez nacjonalistów ukraińskich w latach 40. XX wieku.
Troje autorów kolejnych artykułów pokazało na konkretnych przykładach, jak
można budować stosunki dobrosąsiedzkie w nowych granicach terytorialno-politycznych powstałych po drugiej wojnie światowej. O swoistych kontaktach
i odwiedzinach sąsiedzkich napisała Joanna Sadowska z Białegostoku. Autorka
przybliżyła prywatne i półprywatne kontakty obywateli PRL w czasie ich nieoficjalnych wizyt w Związku Radzieckim. Dwaj autorzy przyjrzeli się próbom
osiągnięcia konsensusu w stosunkach międzynarodowych. Arkadiusz Stempin
z Fryburga pokazał okoliczności zawarcia niemiecko-francuskiego pojednania
i podjęcia prób rozwiązywania problemów sąsiedzkich po drugiej wojnie światowej, a Michał Alagierski z Łodzi przybliżył budowanie relacji Unii Europejskiej z Turcją. Część pierwszą książki zamyka artykuł pokazujący nierozwiązane do dzisiaj spory na tle ekonomicznym między państwami ze sobą sąsiadującymi. Zespół autorów z Gdyni – Dariusz Bugajski, Antoni F. Komorowski
i Tomasz Neubauer – zwrócił uwagę na zawiłości polsko-rosyjskich problemów
11
WSTĘP
graniczno-ekonomicznych wynikających z międzynarodowej eksploatacji
drogi wodnej w Cieśninie Pilawskiej, prowadzącej m.in. do Zalewu Wiślanego
i portu w Elblągu. W podobnym tonie jest artykuł Katarzyny Niemiec z Changchunu. Autorka, omawiając trudne stosunki Indii, Wietnamu i Japonii z Chinami, wskazała na trwające nadal między nimi konflikty o przynależność terytorialną obszarów spornych na kontynencie azjatyckim.
Wyniki badań zaprezentowane w pierwszej części książki, którą oddajemy Czytelnikowi do rąk, skłoniły redaktorów niniejszego zbioru artykułów
do podjęcia kolejnego międzynarodowego projektu poświęconego poszukaniu
dróg do rozwiązywania problemów międzysąsiedzkich oraz budowaniu zasad
współistnienia i współpracy sąsiadów w jednej wsi, mieście, mieszkańców
miast i państw ze sobą sąsiadujących. Tym zagadnieniom będzie poświęcony
drugi tom serii „Dobre i złe sąsiedztwa”, zatytułowany „Od konfliktu do współistnienia i współpracy”.
Część drugą książki otwierają artykuły, w których autorzy dokonali przeglądu dorobku historiografii w Rosji i w Polsce, a także na Litwie, Ukrainie oraz
Białorusi. Dmitrij Dobrowolski z Moskwy omówił wyniki swoich badań nad
ruskim piśmiennictwem z końca XI wieku oraz początku XII wieku i pokazał
zawarty w nim wizerunek zachodniego chrześcijaństwa. Oleksandr Kolybienko
z Kijowa przybliżył słowiańsko-ruskie, tureckie i ugrofińskie wzajemne powiązania i podobieństwa w Perejasławiu Ruskim i Perejasławiu Zaleskim. Autor
dokonał przeglądu zarówno historiografii ukraińskiej, jak i wyników badań
archeologicznych na Perejasławszczyźnie. Natomiast Jerzy Janiec z Bydgoszczy
przeanalizował kroniki krzyżackie pod kątem treści dotyczących stosunków
sąsiedzkich w Inflantach w XIV wieku. Z kolei Dmitrij Kariew z Grodna dokonał
przeglądu białoruskiej historiografii z XIX i XX wieku na temat stosunków białorusko-polskich oraz zaprezentował założenia dalszych swych badań w tym
zakresie. Zderzenie poglądów na temat stosunków sąsiadów z Polakami w XIX
wieku w historiografii rosyjskiej i litewskiej zaprezentowali dwaj kolejni autorzy:
Roman Kazakow z Moskwy zestawił poglądy Nikołaja Michajłowicza Karamzina i Zoriana Dołęgi-Chodakowskiego, a litewski punkt widzenia na relacje
między Litwinami i Polakami przedstawił Arūnas Vyšniauskas z Wilna, przytaczając poglądy Jana Szlupasa. Nadieżda Niekrasowa z Moskwy w swoim artykule wykazała zależności zachodzące pomiędzy problematyką badawczą lokalnych dziejopisarzy a zadaniami kształtowania się tożsamości regionalnej. Uczyniła to na przykładzie interakcji zachodzącej pomiędzy lokalnymi (twerskimi)
i stołecznymi historykami z Petersburga i Moskwy.
Kolejne zagadnienie w ramach drugiej części książki „Dobre i złe sąsiedztwa”
odnosi się do wielokulturowości w środowisku lokalnym i szkolnym. Zespół
autorów z Moskwy – Siergiej Małowiczko i Marina Rumiancewa – zwrócił
12
WSTĘP
uwagę na tzw. „szwy” regionów narodowych, a także na wielowarstwowe kontakty i doświadczenia wynikające ze wspólnego zamieszkiwania, gospodarowania i korzystania z dóbr przyrody, a także na transformację historycznego myślenia narodów rdzennie zamieszkujących Północny Kaukaz (górali
i koczowników oraz ludności migrującej na te tereny po czasach podboju tego
obszaru przez Imperium Rosyjskie). Eliza Stehr z Kolonii oraz Izabella Kopczyńska z Poznania zaprezentowały szkolnictwo w XIX wieku i na początku
XX wieku w Poznańskiem. Pierwsza z nich pokazała stosunki niemiecko-polskie w szkole pruskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim, a druga żydowsko-polskie w Poznaniu w dwudziestoleciu międzywojennym. Natomiast Aleksander Wabiszczewicz z Brześcia omówił stosunki białorusko-polskie panujące
w szkołach w zachodnich regionach Białoruskiej SRR w latach 1939-1941. Dwa
kolejne artykuły poświęcone zostały korzyściom wynikającym z poznawania
historii lokalnej i edukacji regionalnej. Danuta Konieczka-Śliwińska z Poznania
w swoim artykule podkreśliła, iż relacje sąsiedzkie należy zacząć budować od
kontaktów społeczności lokalnych. Wykazała ona, że poznanie własnej ziemi
może być podstawą do wzmacniania postaw niezbędnych do budowania
dobrych relacji z najbliższym otoczeniem, a w dalszej perspektywie może również stanowić punkt wyjścia do kształtowania postaw istotnych dla funkcjonowania narodu i państwa. Z kolei Iwona Strachanowska z Bydgoszczy zaprezentowała wyniki swoich badań nad różnicami w kształtowaniu postaw tolerancji
międzykulturowej u młodzieży akademickiej z kilku grup studentów bilingwalnych (dwujęzycznych). Tym samym przedstawiła metody pracy nad kształtowaniem interkulturowości europejskiej, prowadzącej do dobrego sąsiedztwa.
Z tematyką poprzedniego podrozdziału korelują trzy kolejne artykuły dotyczące literatury adresowanej do młodszego odbiorcy, którym jest uczeń. Ich
autorki, na przykładzie podręczników szkolnych i książek dla dzieci i młodzieży,
zilustrowały politykę historyczną poszczególnych państw europejskich. Teresa
Maresz z Bydgoszczy przytoczyła przykłady szkolnej narracji podręcznikowej
na temat różnych prezentacji tych samych wydarzeń – dwa spojrzenia na fakt
wybuchu i zakończenia drugiej wojny światowej w podręcznikach radzieckich
i współczesnych rosyjskich oraz polskich. Jasmina Milanović z Belgradu omówiła fragmenty podręczników serbskich dotyczące rozpadu Jugosławii. Z kolei
Natalia Marczenko z Kijowa wykazała rozbieżności zachodzące pomiędzy ustaleniami i deklaratywnymi wskazówkami społeczno-historycznymi na Ukrainie. Badając literaturę przeznaczoną dla młodego pokolenia, przeanalizowała
zewnętrzne i wewnętrzne zmiany w postrzeganiu, omawianiu oraz konstruowaniu historii jako komunikatywnego procesu w społeczeństwie.
Trzy kolejne autorki zajęły się przykładami dorobku kulturowego państw na
kontynencie europejskim i azjatyckim. Ich wspólnym przesłaniem jest wyka13
WSTĘP
zanie ponadnarodowego dziedzictwa kulturowego. Olga Striełowa z Chabarowska na przykładzie pogranicza rosyjsko-japońskiego omówiła edukacyjny potencjał tematu „Cudza – swoja pamięć”. Jako przykład posłużyły jej
zabytki i pomniki pozostałe po Japończykach mieszkających na terenie Południowego Sachalinu w latach 1925-1945. Po niechlubnym okresie niszczenia
„cudzych pomników” nastał czas, gdy pomniki „obcych” stały się mieniem szerokiej społeczności Sachalinu. Natomiast Joanna Szczutkowska z Bydgoszczy
i Joanna Trajman z Wrocławia przybliżyły polsko-węgierską i polsko-niemiecką współpracę kulturalną od lat 70. do 90. XX wieku. Tę część rozdziału,
jak i całą książkę zatytułowaną „Dobre i złe sąsiedztwa. Historia kluczem do
zrozumienia stosunków międzysąsiedzkich” zamyka artykuł Samanty Kowalskiej z Poznania, w którym autorka wykazała, iż dorobek kulturowy jednej społeczności jest dorobkiem całej ludzkości. Dowodem tak postawionej tezy są
poszczególne artykuły składające się na zawartość książki, do lektury której serdecznie zapraszamy.
Redaktorki
14
Część 1
Bliscy i dalecy sąsiedzi
Stosunki sąsiedzkie na szczeblu
lokalnym
L.B. Sukina
Ludmiła Borisowna Sukina
Państwowy Moskiewski Uniwersytet Humanistyczny – filia w Siergijewie Posadzie (Rosja)
Друг, товарищ и враг.
Взаимоотношения замосковных городов
и посадов в Смуту начала XVII века
Смута в России начала XVII века рассматривается в историографии
как время драматической трансформации государственной жизни, имевшей внутриполитические и внешнеполитические составляющие, и сопровождавшейся острым гражданским конфликтом1. Одним из важнейших
проявлений Смуты была постоянно меняющая свой вектор динамика взаимоотношений городов и посадов Замосковного края, наиболее пострадавших от событий этого времени. В данной работе, опираясь на методологию новой локальной истории2, мы выделим в Замосковье особый
локус, объединяющий города и посады, расположенные вдоль важнейшего ямского пути XV-XVII вв. – Северной Московской дороги, соединявшей столицу Русского государства с Белым морем. Именно они были
наиболее активно вовлечены в события Смуты, оказавшись на пути движения отрядов сменявших друг друга московских властителей, а позже
ополчения Минина и Пожарского. В этот локус попадают города Переславль-Залесский и Ростов, Александрова Слобода и Троице-Сергиева
лавра с монастырским посадом, Ярославль, Кострома с Галичем и Суздаль с Владимиром и Юрьевым Польским, куда можно было попасть по
дорогам, ответвлявшимся от большого Северного тракта в Александровой Слободе и Переславле.
До Смуты перечисленные географические пункты Замосковья были
тесно связаны друг с другом транспортными, экономическими и культурными связями. Ключевым городом локуса при этом следует считать
С.Ф. Платонов, Очерки по истории смуты в Московском государстве XVI-XVII веков: Опыт
изучения общественного строя и сословных отношений в Смутное время, Санкт-Петербург
2013; Б.Н. Флоря, Польско-литовская интервенция в Россию и русское общество, Москва
2005.
2
Л.П. Репина, Историческая наука на рубеже XX-XXI вв., Москва 2011, С. 163-196.
1
18
L.B. Sukina: Друг, товарищ и враг. ...
Переславль-Залесский, от которого Ростов, Александрова Слобода и Троице-Сергиева лавра находились приблизительно на одинаковом расстоянии (около 60 км в современных мерах), через него лежал единственный сухопутный путь в Ярославль и Кострому. Исследовавший ямское
сообщение по Северной Московской дороге М.И. Смирнов обращает
внимание на тот факт, что ямская слобода в Москве, обслуживавшая это
направление, носила название Переславской3. На участке от Троице-Сергиева монастыря до Переславля-Залесского дорога раздваивалась на
два рукава: один путь шел от Троицы к городу напрямую (Переславская
дорога), другой – через государеву Александрову слободу (Слободская
дорога). Александрова слобода была загородной резиденцией Московских государей, откуда они совершали частые «богомольные походы»
в Троице-Сергиев монастырь, к святым местам Переславля-Залесского,
Ростова, Ярославля, Костромы и Вологды. Большая часть этой территории находилась под духовным окормлением Ростовских митрополитов.
Торговые люди, проживавшие в городах и посадах локуса, поддерживали
между собой длительные коммерческие отношения. Конечно, в удельный период между этими городами существовали определенные политические противоречия, однако за сотню лет существования единого централизованного Русского государства воспоминания о них должны были
стереться в сознании их жителей. Но Смута в короткий промежуток времени изменила то, что казалось прочным и устоявшимся.
В начальный период Смуты население локуса было пассивным наблюдателем происходивших в стране драматических перемен, включая проезд
по Северной Московской дороге в Ярославль каравана низверженной
и ссыльной царицы Марии Мнишек. Мнимое спокойствие было нарушено последующими событиями. 1 июня 1606 г. новгородским митрополитом Исидором был венчан на престол «боярский царь» Василий Шуйский, а год спустя у него появился сильный конкурент в лице Лжедмитрия
II (Тушинского вора). 1 мая 1608 г. царские войска потерпели поражения
под Болховом, Василий Шуйский со своим окружением был фактически
заперт в Москве, в непосредственной близости от которой, в селе Тушино
обосновалась резиденция Лжедмитрия. Население Замосковья оказалось
перед трудным выбором, какому из государей служить, кому из них присягать на верность. В зависимости от ответа на эти вопросы произошло
разграничение на союзников и врагов внутри еще недавно консолидированной в географическом и социокультурном отношении территориальной общности.
М.И. Смирнов, Переславская ямская дорога (К истории путей сообщения Московской Руси),
вып. 6, Переславль-Залесский 1919, С. 2.
3
19
Część 1 . Bliscy i dalecy sąsiedzi
Правительство Василия Шуйского надеялось опереться на жителей Замосковья – региона, в чьей верности центральной власти до этого
сомневаться не приходилось. По Северной Московской дороге была
отправлена депутация во главе с дьяком посольского приказа Василием
Телепневым и шведским толмачом Григорием Кропольским, целью которых было собрать в помощь царским войскам ополчение из городов от
Переславля-Залесского до Костромы и Галича. Короткий путь из Москвы
к Троицкому монастырю был перерезан войсками тушинцев. Царским
посланцам пришлось ехать через Киржачский ям и Александрову Слободу. По дороге к Переславлю путники стали свидетелями необычного
природного явления. Облака на небе приняли вид льва и змея, окруженных другими зверями и змеями. Оба зверя разинули друг на друга пасти,
как бы желая растерзать противника, но вдруг оба исчезли, а облака вернулись к своей обычной форме. Григорий Кропольский объяснил своему
спутнику это знамение следующим образом: лев – Василий Шуйский
и змей – Лжедмитрий хотят уничтожить один другого, но оба исчезнут в результате этой борьбы4. Но прежде, чем это произошло, в борьбе
должны были принять участие и окружавшие их «мелкие звери и гады».
Этот аллегорический образ, созданный сознанием двух активных участников событий и неким Евстратием, изложившим рассказ о видении
в царствование Михаила Федоровича (Романова), наиболее ярко выразил
суть того, что происходило в это время5.
К осени 1608 г. позиции тушинцов усилились после прихода в Тушинский лагерь многочисленных польско-литовских отрядов. Тушинские
войска под предводительством гетмана Яна Сапеги и Александра Юзефа
Лисовского в сентябре осадили Троице-Сергиев монастырь и стали склонять к присяге Тушинскому вору замосковные города. В октябре 1608 г.
под Троицу явились представители Александровой слободы, Суздаля
и Переславля-Залесского и присягнули Лжедмитрию. Все эти
населенные пункты находились в непосредственной близости к Троицкому монастырю и присягали, очевидно, из опасения подвергнуться
разорению. Если верить так называемым «Запискам гетмана Станислава
Жолкевского», первым на сторону Тушинского вора перешел Переславль-Залесский, радостно встретивший посланцев сына Ивана Грозного,
Повесть о некоей брани, надлежащей на благочестивую Россию, грех ради наших,
и о видении некоего знамения в нынешнем последнем роде нашем, Санкт-Петербург 1909, т. 13б,
Стб. 249-260.
5
О.А. Белоброва, К изучению «Повести о некоей брани» и ее авторе Евстратие, Москва –
Ленинград 1970, т. 25, С. 150-161.
4
20
под влиянием Переславля то же самое сделали Суздаль и Александрова
слобода6. Но не все города проявили такое малодушие.
В записках Жолкевского сообщается, что: «Сапега отрядил небольшую дружину, состоявшую из немцев – казаков и поляков, под началом
испанца Жуана Крузатти, для покорения окрестных сел и городов. Переславль присягнул Дмитрию, но Ростов, отстоящий от него не далее 12 миль,
не хотел покориться»7. Вероятно, переславцы и жители Александровой
слободы просто не успели выполнить слишком поздно поступившее им
распоряжение царских властей укрепить осаду, или их страшила участь
мучимых голодом и постоянными артиллерийскими обстрелами защитников Троице-Сергиева монастыря. Когда верный Василию Шуйскому
владимирский воевода Третьяк Сеитов подошел к Юрьеву-Польскому
«под воров», Переславль был уже без боя занят тушинцами. Сеитову пришлось повернуть к Ростову. Не доходя до этого города, он попытался преградить дорогу к нему тушинским отрядам8.
Меж тем ратные люди Переславля-Залесского не только открыли
ворота своего города тушинцам, но и приняли вместе с ними участие
в походе на Ростов, чтобы склонить соседний город к покорности новой
власти. Трудно сказать, как бы повели себя жители Ростова, если бы они
находились в той же ситуации, что и переславцы, александровцы и суздальцы. Но в Ростове в это время находился митрополит Филарет (в миру,
Федор Никитич Романов), удерживавший население в повиновении царю
Василию Шуйскому. Несмотря на то, что отряд воеводы Сеитова потерпел поражение в сражение с тушинским войском и вынужден был отступить к Ярославлю, уведя с собой значительную часть ростовских ратников, Филарет попытался организовать защиту города. Однако силы были
неравны, и остатки защитников Ростова вместе с митрополитом закрылись в городском Успенском соборе. Филарет велел бывшим с ним священникам причащать всех, оказавшихся в храме, чтобы те могли встретить смерть как должно православным христианам. При этом воины
продолжали из окон обстреливать территорию вокруг собора, чтобы не
дать осаждающим подойти слишком близко к его дверям. Митрополит
Филарет попытался вступить в переговоры с находящими среди штурмующих собор переславцами и призвать их отказаться от присяги Лжедмитрию и снова принести клятву верности царю Василию Шуйскому.
Но, как отмечается в «Летописи о многих мятежах», переславцы, услы П.А. Муханов, Записки гетмана Жолкевского о Московской войне, Санкт-Петербург 1871,
С. 204.
7
Ibidem.
8
М.И. Смирнов, Переславль-Залесский. Исторический очерк, Переславль-Залесский 1996,
С. 157-158.
6
21
шав голос митрополита «тотчас же неистовством воссвирипели» и, преодолев страх перед пулями защитников храма, прорвались к его дверям
и, выбив их, ворвались внутрь собора. Они не только убили многих из
находившихся здесь ростовцев, но и разграбили церковь, не пощадив
золотую раку чтимого в общерусских масштабах святого Леонтия Ростовского. Сам митрополит Филарет был схвачен и отдан полякам, которые отвезли его в Тушино9. Летописец, описавший эти события, укоряет
переславцев: «О горе, сему окаянному народу города Переславля, в богоспасаемом граде Ростове церквам божиим, ракам чудотворцевым, святителю причинили поругание не литовские люди, а свой христианский
народ; свои окаянные души погубили, а убиенные души за свою правду
от бога венцы приняли»10.
Падение Ростова открыло тушинцам путь на Ярославль, который
вскоре добровольно покорился Яну Сапеге, чтобы избежать судьбы
своего соседа. Весь путь от Москвы до Ярославля оказался под контролем тушинских отрядов, за исключением державшего осаду Троице-Сергиева монастыря. Однако союз с Сапегой не обеспечил населению придорожных городов и уездов спокойствия. Поддержавший поход его войска
на Ростов и Ярославль Переславль-Залесский был разорен. Его жителям
не принесло счастья награбленное ими имущество ростовцев. Из лагеря
Сапеги под Троицей начали ходить «сквозь» него к Ростову и Ярославлю
отряды ратных людей, попутно грабя и разоряя своих формальных союзников. По-мнению местного историка М.И. Смирнова, это заставило
переславцев понять, что испытали ростовцы, и привело их к мысли пересмотреть свою точку зрения на врагов и друзей11. То же самое происходило и в сознании их соседей. 10 декабря 1608 г. нижегородский воевода
Андрей Семенович Алябьев писал в своем донесении:
Юрьевец Повольский и Галиц, и Косторома, и Ярославль, и Вологда,
и Переславль и многие города обратились к государю царю и великому князю Василию Ивановичу всея Руси, крест целовали, а воровских людей, которые смуту учинили, и литву многих побили12.
Испугавшись возможного союза ратных людей замосковных городов, Сапега отправил в ближайший к Троице-Сергиеву монастырю город
Переславль-Залесский для усмирения восставших суздальского воеводу
Плещеева, а затем Ставинского и Лисовского, которые не дали разрастись объединительному движению. Отправляясь подавлять сопротивле Летопись о многих мятежах и разорении Московского государства, Москва 1788, С. 138-141.
Ibidem, C. 141.
11
М.И. Смирнов, op. cit., С. 159.
12
Цит. по: М.И. Смирнов, op. cit., С. 160.
9
10
22
ние в населенных пунктах по Северной Московской дороге, Лисовский
принуждал идти вместе с собой жителей захватываемых им городов. Так,
переславцы и ростовцы были с «лисовчиками» под Костромой, но под
Ярославль не явились. Узнав, что Ярославль категорически отказался служить Лжедмитрию и собирает войска, чтобы двинуться к Москве, жители
Переславля попросили у Сапеги пушек и другого оружия и боеприпасов, чтобы обороняться от своих недавних союзников, которые могли
напасть на их вновь примкнувший к Тушинскому вору город. Линия раздела прошла и внутри населения близлежащих к Троице городов и посадов. Как среди защитников верного Василию Шуйскому монастыря, так
и среди осаждавших его стены тушинцев было много жителей Переславля, Ростова и Александровой слободы13.
Во время освободительного похода на Троицу русско-шведского
войска под командованием М.В. Скопина-Шуйского и Я. Делагарди им
были захвачены Переславль и Александрова Слобода и образована своего
рода пограничная линия между территориями контролируемыми правительством Шуйского и тушинцами.
Эти события происходили при минимальном участии местного населения. Вот как они описываются в «Дневнике Я.П. Сапеги». 13 августа
1609 г. «приехали гонцы от переславского воеводы, сообщив, что отряды
войска Скопина подходили под Переславль, и теперь в лесах засели, собираются Переславль взять»14. В связи с этим Я. Сапега с войском двинулся
к Калязину, а оттуда к Переславлю. Но, оценив обстановку, он посчитал
оборону города не целесообразной. 12 сентября Сапега покинул Переславль и двинулся к Троице. 17 сентября в стане Сапеги узнали, что люди
Скопина внезапно напали на Переславль, перебили его русско-польский
гарнизон и взяли крепость и город15.
После освобождения Скопиным-Шуйским Троице-Сергиева монастыря 12 января 1610 года наступили несколько месяцев затишья,
поскольку боевые действия покинули пределы Замосковья.
В конце лета 1610 г. замосковные города вновь оказались перед выбором, кого считать врагом, а кого боевым товарищем. После схода с политической арены одновременно царя Василия Шуйского и «царика» Лжедмитрия II Москва, а вслед за ней и Замосковье присягнули польскому
королевичу Владиславу (Вазе), признав его русским государем. Но навя Сборник князя Хилкова, Санкт-Петербург 1879; М.И. Смирнов, Смутные годы XVII века
в Переславле-Залесском, Владимир 1915, С. 7-8.
14
Т.Ю. Токарева, П. Омельчук, Дневник Яна Петра Сапеги: сведения по осаде Троице-Сергиева
монастыря в 1608-1609 гг., [в:] Троице-Сергиева лавра в истории, культуре и духовной жизни
России, Сборник материалов VII Международной конференции, Сергиев Посад 2012, С. 47.
15
Ibidem.
13
23
занная Семибоярщиной кандидатура Владислава не была принята основными слоями городского населения – служилыми и торговыми людьми,
что привело к организации Первого ополчения для освобождения Москвы
от допущенных в столицу войск гетмана Жолкевского. Между Замосковными городами начинается обмен грамотами. Владимирцы, получив из
Нижнего Новгорода грамоту с призывом стоять всеми городами против
поляков, разослали ее списки, присовокупив к ним собственное послание
аналогичного содержания, в Переславль-Залесский, Суздаль и Ростов.
Еще одну грамоту рассылал Троице-Сергиев монастырь. Она содержала
призыв помочь ярославскому воеводе И.В. Волынскому и костромскому
князю Федору Волконскому, собиравшему ратников для похода к Москве.
В феврале-марте 1611 г. переславцы и александровцы совместными усилиями разбили отряд сторонника Владислава князя Ивана Куракина,
который хотел занять Александрову слободу16. Вскоре Переславль и Александрова слобода стали пунктами, где ярославское и костромское ополчения соединились с владимирским и нижегородским и отправились под
стены Москвы17.
Летом 1611 г. вновь возникла ситуация, которая опять могла вбить
клин в отношения городов Замосковья. В июле Ян Сапега, в это время
уже служивший польскому королю Сигизмунду, в очередной раз оказался в окрестностях Переславля. Туда его войска пришли за съестными
запасами для королевского гарнизона в Москве, вновь подвергнув разорению окрестности города, а также округу Александровой Слободы
и Троице-Сергиева монастыря18. Вероятно, перед Сапегой были поставлены не только фуражирские, но и определенные политические задачи.
Исследователи, реконструировавшие так называемый «русский архив»
Я. Сапеги, отмечают, что его «Переяславский фонд» содержит уникальные
материалы о взаимоотношениях гетмана как эмиссара сначала тушинского «царика», а затем королевича Владислава19. В этом «фонде» присутствуют два примечательных документа: «Послание гетмана Яна Сапеги
в Переславль-Залесский атаманам, казакам и “всем дородным молодцам”
с призывом верно служить Владиславу» и «Крестоприводная запись на
верность королевичу Владиславу». Исследователи «Архива Сапеги» датиМ.И. Смирнов, Переславль-Залесский. Исторический очерк, Переславль-Залесский 1996,
С. 163-164.
17
Сборник статей, сообщений, описей, дел и документов Нижегородской Губернской Ученой
Архивной комиссии, Нижний Новогород 1903, т. 2, C. 79, 103.
18
Н.П. Полевой, Ясновельможный пан Ян Сапега (Опыт исторической характеристики),
„Исторический вестник” 1892, т. 49, № 7, С. 149.
19
И.О. Тюменцев, С.В. Мирский, Н.В. Рыбалко и др., Русский архив Яна Сапеги 1608-1611
годов: опыт реконструкции и источниковедческого анализа, Волгоград 2005, С. 191.
16
24
руют оба документа 8 (18) – 9 (19) июля 1611 года20. В «Послании» Сапега
убеждал казаков и служилых переславских людей, сделавших выбор
в пользу Первого ополчения, служить королевичу Владиславу как законному государю, поддержанному московскими боярами. При этом он
апеллировал к многовековой традиции верности Переславля московским
государям: «А та слава про вас давно есть, что вы, целовав крест, никакому государю не изменивали, стаивали крепко и в правде»21.
Исследователи «Архива Сапеги» справедливо предполагают, что
«Послание» было написано одновременно с «Крестоприводной записью», заготовленной на тот случай, если переславцы вновь будут целовать
крест королевичу Владиславу. Но засевшие в городе казаки и служилые
переславские люди, скорее всего, просто отказались принять документы.
Поэтому оба текста оказались среди бумаг Сапеги22.
Переславский историк М.И. Смирнов полагал, что неудача «Послания» Сапеги была вызвана тем, что переславцы сознательно решили поддержать патриотичесие силы и предпочли лучше выдержать тяжелую
осаду, чем согласиться на повторное крестоцелование нежеланному государю23. И.О. Тюменцев и его коллеги предполагают, что послание, в котором Сапега помимо всего прочего напоминал переславцам о совместной службе Лжедмитрию II, было отвергнуто потому, что с гетманом
и его «пахоликами» связывались бедствия, которые город и уезд переживали уже в течение нескольких лет24. Но, как бы там ни было, «дородные
молодцы» Переславля в этот раз не собирались повторять совместную
с поляками эскападу на Ростов и Ярославль. С помощью снаряженного
ополчением отряда казаков под командованием князя П.В. Бахтеярова-Ростовского и атамана А.З. Просовецкого (в недавнем прошлом суздальского воеводы, поддерживавшего Лжедмитрия II) Переславлю удалось выдержать осаду Сапеги.
Примером города вдохновились и старцы находившегося поблизости Никитского монастыря. Понадеявшись на каменные крепостные стены обители и имевшиеся в распоряжении монастыря несколько
пушек, игумен с братией и крепостными крестьянами подмонастырских
сел затворили ворота и приготовились к осаде. Но в отсутствие опытных
Ibidem, C. 193.
Сборник князя Хилкова, Санкт-Петербург 1879, № 46.
22
И.О. Тюменцев, С.В. Мирский, Н.В. Рыбалко и др., op. cit., С. 193, 324.
23
С. 163-164.
24
И.О. Тюменцев, С.В. Мирский, Н.В. Рыбалко и др., op. cit., С. 191.
20
21
25
в обороне крепостей людей, осажденные потерпели поражение и погибли
от рук воинов Сапеги25.
Несмотря на известную по различным источникам жестокость
Сапеги к населению города и уезда, отказавшемуся переприсягать королевичу Владимславу и вновь объединяться с его сторонниками против
других замосковных городов, на сей раз победил дух единства с соседями.
М.И. Смирнов отмечает, что оказавшиеся вне крепостных стен Переславля жители его посадов и сел бежали под защиту каменной крепости
Троице-Сергиева монастыря, вновь в случае неудачи ополченцев готовившегося обороняться26. Однако, не достигнув быстрой победы, Сапега
6 августа 1611 г. снял осаду с Переславля и вернулся к Москве.
После этих событий Переславль превратился в сборный пункт отрядов Первого ополчения из близлежащих городов. В окружной грамоте
Троице-Сергиева монастыря от 6 октября 1611 г. говорится, что «многих
городов дворяне и дети боярские и всякие служилые и ратные люди собираются теперь в Переславле-Залесском и хотят идти к Москве»27.
В декабре 1611 г. в окрестностях Ростова появился большой отряд
польского полковника Каменского, угрожавший обоим городам (Переславлю и Ростову). Переславские ратные люди через Троице-Сергиев
монастырь обратились за помощью к соседям, их обращения доходили
даже до Казани и Курмыша28. Предприняли ли что-то в этой ситуации
ближайшие города и посады неизвестно, так как их помощь не понадобилась (отряд Каменского ушел с Северной Московской дороги, двигаясь
обходными путями к Волоколамску).
При появлении в окрестностях Переславля атамана И.М. Заруцкого
(стремившегося разорить Северную дорогу и не допустить прохода по
ней Второго ополчения) по просьбе переславцев помощь в борьбе с ним
оказал Ярославль, где уже находились Д.М. Пожарский и К. Минин. Присланный ими воевода Иван Наумов отогнал Заруцкого и укрепил город,
теперь уже неизменно демонстрировавший верность общему делу29. Укрепивший к себе доверие Переславль оказался в августе 1612 г. последним
станом Второго ополчения, двинувшегося отсюда прямым путем через
Троице-Сергиев монастырь на Москву.
М.И. Смирнов, Смутные годы XVII века в Переславле-Залесском, Владимир 1915, С. 14.
С. 165.
27
Архивной комиссии, op. cit., C. 83, 105.
28
Летопись занятий Археографической Комиссии, т. 1, Санкт-Петербург 1861, С. 17, 62.
29
Архивной комиссии, op. cit., C. 39.
25
26
26
Последний раз ближайшие к столице замосковные города подверглись
испытанию осенью 1618 г., когда решивший заявить свои права на русский престол королевич Владислав, не осмелившись на длительную осаду
Москвы, повернул на Северную дорогу к Троице-Сергиеву монастырю
и Переславлю-Залесскому. Но, ни монастырь, ни город на сей раз врасплох
застигнуть не удалось. Была организована грамотная оборона, не оставлявшая шансов сторонникам Владислава30. После заключения в декабре 1618 г.
Деулинского перемирия замосковные города близ Северной Московской
дороги больше не оказывались в зоне активных военных действий.
Так каковы же были механизмы трансформации взаимоотношений замосковных городов и посадов от желания получить политические
и экономические выгоды на разорении соседей до готовности «жизнь
отдать за други своя»?
В начале описанных выше событий, в 1608 г. население выделенного
нами локуса оказалось в ситуации выбора между двумя государями,
каждый из которых настаивал на своей легитимности. На результаты
этого выбора, вероятно, оказали влияния два обстоятельства: предыдущий политический и социальный опыт населения того или иного города
и давление со стороны представителей конкретного претендента на власть.
Для Александровой слободы, Переславля-Залесского и Суздаля – населенных пунктов, чья судьба в предыдущие десятилетия была тесно связана с семьей Ивана Грозного, выбор в пользу его «сына», каковым представлял себя Лжедмитрий II, был во многом естественным. Кроме того,
близость тушинских войск, стоявших под Троице-Сергиевой лаврой,
подталкивала их ускорить это решение в иллюзорной надежде избежать
разорения в обмен на крестоцеловальную клятву государю, на стороне
которого, с их точки зрения, был явный перевес сил. То, что эта мотивация имела реальную политическую основу, а не являлась следствием
некой «моральной ущербности» местных жителей, подтверждает факт
проявления покорности эмиссарам Лжедмитрия достаточно отдаленного
от них Ярославля.
Ростов сохранил верность Василию Шуйскому во многом под влиянием митрополита Филарета, который вел свою политическую игру, но
после его поражения также признал власть Тушинского «царика». Поддержавшие политических конкурентов жители Ростова и Переславля не
могли не столкнуться на поле брани, к этому привела логика развития
событий. Эмоциональная оценка современниками произошедшего была
вынесена уже после завершения Смуты и учитывала новый расклад сил
и распределение политических ролей.
С.М. Соловьев, История России, т. 2, Москва 1852, Cтб. 1135-1189.
30
27
Последующие события, напротив, всячески способствовали сближению позиций замосковных городов. Они оказались в одинаково незавидном положении в качестве источников снабжения войск Лжедмитрия II,
которого совершенно не заботила судьба и благополучие присягнувшего
ему населения. Неустойчивая политическая и военная ситуация заставляла города, ближе других расположенные к осажденной тушинцами
Троице-Сергиевой лавре то восставать против произвола ратных людей
своего сюзерена, то искать защиты от отрядов его противников у служившего ему гетмана Яна Сапеги. Союзы городов в это время создавались
и распадались в самом прихотливом порядке.
Только в процессе формирования Первого ополчения население и гарнизоны замосковных городов стали оценивать соседей как своих боевых
товарищей, объединенных с ними одной целью, и демонстрировать верность общим интересам, отказываясь повторить присягу королевичу
Владиславу, которую они нарушили, создав отряды ополчения. Осознание нового политического, территориального и национального единства
привело к проявлению различных форм активных контактов, взаимопомощи и поддержки. Но на то, чтобы затянулись образовавшиеся в Смуту
трещины и разрывы в соседских взаимоотношениях между городами
Замосковья, понадобилось еще несколько десятилетий.
Friend, comrade end enemy: the interrelations of Moskow
cities and settlements into the disturbance of the beginning
of the 17st century
The disturbance in Russia of the beginning of the 17th century is examined in the
historiography as the time of the dramatic transformation of the state life, which
had domestic political and foreign policy components, and which was being
accompanied by sharp civil conflict. One of the most important manifestations
Troubles was constantly changing its vector dynamics of the interrelations of cities
and settlements of For-Moscow, which most suffered from the events of this time.
The methodology of report is based on the cognitive paradigm of new local history.
In it are examined the interrelations of the adjacent Pereslavl-Zalessky, Rostov,
Aleksandrov`s settlement, Suzdal, Vladimir, Yaroslavl, Kostroma, whose population at the beginning Smoots frequently occurred “on the different sides of barricades”, while in the end it came out by united front, after being poured into the
militia of Minin and Pozharskiy. Reasons and mechanisms of the manifestation of
conflicts and establishment of connections inside one region in the difficult period
of its history are analyzed.
28
M. Sass
Marek Sass
Zespół Szkół im. Jana Pawła II – Gostycyn
Bysławek – pomorska wieś z klasztorem w tle
Bysławek na Pomorzu Gdańskim, w Borach Tucholskich należy do miejscowości o ponad siedemsetletniej, udokumentowanej historii1. W latach 13791602 wieś stanowiła własność rycerską, następnie szlachecką2. Od początku
XVII wieku aż do pierwszego rozbioru Polski należała do benedyktynek
z Chełmna nad Wisłą, aby w efekcie procesów uwłaszczeniowych ukształtować
się jako społeczność włościańska, w obrębie której funkcjonował klasztor.
Kilkusetletnie oddziaływanie obu wspólnot – wiejskiej i zakonnej – skutkowało powstaniem wyjątkowych relacji międzyludzkich i sąsiedzkich, niewystępujących w większości społeczności rustykalnych. Wpłynęły na to: bliskość
zamieszkania, stosunkowo niewielka dynamika zmian migracyjnych, więź
M. Sass, Bysławek w Borach Tucholskich. Z dziejów wsi i klasztoru, Bydgoszcz – Bysławek 2015.
Bysławek powstał na skutek sprzedaży bądź podziału majątkowego wsi Bysław. Najpóźniej nastąpiło to w 1379 roku. Od samego początku Bysławek był wsią rycerską osadzoną na prawie polskim. Dopiero w 1389 roku nadano tej miejscowości prawo czynszowe, zwane chełmińskim. Jak
wynika z wystawionego 22 września dokumentu, dobra te należały do braci Clawka, Cunczena, Witdrama (Wytręby), Hannosa (Jana) i Sanderna (Aleksandra), których określono mianem „gebrudern
von Witdramsdorffe” (bracia z Wytrębowic/Witramowa). Dokument wystawił wielki mistrz krzyżacki Konrad Zöllner von Rotenstein w Partensinie koło Grudziądza. Według Wojciecha Kętrzyńskiego ówcześni właściciele Bysławka dobra te odziedziczyli po ojcu, który przed 1370 rokiem miał
założyć położoną niedaleko Ostródy wieś Witramowo (Witdramsdorf). Stanisław Kujot stwierdził,
iż ówczesny właściciel Bysławka zmarł bezpotomnie, a jego dobra przejął zakon krzyżacki, który
przekazał je w 1389 roku braciom pochodzącym z Wytrębowic pod Toruniem. Maksymilian Grzegorz, współcześnie zajmujący się badaniami nad osadnictwem na Pomorzu Gdańskim w czasach
krzyżackich, jest również zdania, iż właściciele Bysławka pochodzili z podtoruńskich Wytrębowic.
W I połowie XV wieku Bysławek należał do sędziego tucholskiego Mikołaja z Bysławka (Niclos von
Beyslage, Niclos Sleyslaw), wzmiankowanego w latach 1441-1447. Informacje na temat kolejnych
właścicieli zachowały się z I połowy XVI wieku. W 1524 roku od Bartłomieja Osbrowskiego Bysławek,
jak i sąsiednie Minikowo, kupił sędzia ziemski tucholski Jakub Żaliński. 22 czerwca 1526 roku stan
posiadania potwierdził król Zygmunt Stary, a w 1566 roku król Zygmunt August. Zob. Archiwum
Państwowe w Gdańsku, Akta wsi Bysławek, sygn. 687D/48, 687D/49; Urkunden der Komturei Tuchel.
Handfesten und Zinsbuch, wyd. P. Panske, Gdańsk 1911, dokument nr 82, 99; W. Kętrzyński, O ludności polskiej w Prusach niegdyś krzyżackich, Lwów 1882, s. 377; S. Kujot, Dzieje Prus Królewskich,
cz. II, Pomorze i Ziemia Chełmińska 1309-1380, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”,
R. XXIX-XXXI, Toruń 1922-1924, s. 237; M. Grzegorz, Słownik historyczno-geograficzny komturstwa tucholskiego w średniowieczu, Tuchola – Bydgoszcz 2010, s. 36; K. Bruski, Lokalne elity rycerstwa
na Pomorzu Gdańskim w okresie panowania zakonu krzyżackiego, Gdańsk 2002, s. 292-293.
1
2
29
z miejscem, pogłębiony i wielowymiarowy stosunek do sacrum oraz ukształtowana na tym fundamencie wzajemność, czyli taki model działań i oddziaływań społecznych, który w praktyce zmierza do coraz doskonalszej realizacji
idei obdarzania się dobrem3.
Aby w możliwie pełny i wyczerpujący sposób rozpatrywać zagadnienie
sąsiedztwa społeczności wiejskiej i zakonnej w Bysławku, przyjęto mikrohistoryczną perspektywę badań. Umożliwia ona wykorzystanie miejscowych
źródeł, które Marcin Kula określił mianem „nośników pamięci”, gdyż to one,
poprzez swoją stosunkowo długą i stałą obecność w środowisku, „łączyły” przeszłość z teraźniejszością, spajały, umacniały, stanowiły o przynależności, a także
poczuciu wartości oraz dumy. Kształtowały tożsamość jednostek i zbiorowości.
Tworzyły wspólnotę4.
Istotnym elementem zastosowanej metody badań jest także upodmiotowienie „podróży biograficznych”, zwłaszcza osób starszych, które poprzez
„powroty do przeszłości” dokonują retrospektywy swego życia. Dzieciństwo,
młodość, dom rodzinny, gromadzone doświadczenia to „punkty nawigacyjne”
ocalania pamięci: komunikatywnej (codziennej, teraźniejszej, współczesnej,
wydarzeń osobiście przeżytych), a także kulturowej (dawnej, historycznej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie)5.
W rekonstrukcji dziejów sąsiedztwa społeczności wiejskiej i zakonnej
w Bysławku niezbędna była również kwerenda dokumentów oficjalnych, pozostających w zasobach instytucji do ich gromadzenia i przechowywania powołanych. W przypadku Bysławka analizie zostały poddane wybrane źródła
z archiwów państwowych w Bydgoszczy oraz Gdańsku, a także z Archiwum
Diecezjalnego w Pelplinie6.
D. Lalak, Sąsiedztwo, [w:] Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, red. D. Lalak,
T. Pilch, Warszawa 1999, s. 264; M. Cichosz, Pedagogika społeczna. Zarys problematyki, Kraków
2014, s. 181-182.
4
M. Kula, Nośniki pamięci historycznej, Warszawa 2002, s. 285; E. Domańska, Historia antropologiczna.
Mikrohistoria, [w:] N.Z. Davis, Powrót Martina Guerre’a, Poznań 2011, s. 217. Do miejscowych
źródeł o charakterze archiwalnym należą: Kronika Domu Sióstr Św. Wincentego w Bysławku (dalej:
Kronika Domu Sióstr), obejmująca okres 1970-1976, z odniesieniami do wcześniejszych dziejów
zgromadzenia, której autorką jest s. Cecylia Płotkowiak; Księga Pamiątkowa Klasztoru Zabytkowego
w Bysławku (dalej: Księga Pamiątkowa), w której znajdują się wpisy pielgrzymów odwiedzających
klasztor i kościół przyklasztorny w latach 1974-1997; Kronika klasztoru w Bysławku (dalej: Kronika
klasztoru) założona w 2005 r.; Kronika Koła Gospodyń Wiejskich (dalej: Kronika KGW), założona
w 2010 roku.
5
R. Traba, Historia – przestrzeń dialogu, Warszawa 2006, s. 32-33; B. Bugajska, Podróże biograficzne
w starości, [w:] Dom i ojczyzna. Dylematy wielokulturowości, red. D. Lalak, Warszawa 2008, s. 53.
W zbiorach autora znajdują się wspomnienia: s. Wandy Frankowskiej, Grzegorza Górki, Antoniego
Sobackiego i Feliksa Zalewskiego.
6
Do opracowania niniejszego zagadnienia wykorzystane zostały następujące źródła pozostające
w zasobach archiwalnych: Archiwum Państwowego w Bydgoszczy (ApB), Kuratorium Okręgu
Szkolnego Pomorskiego. Publiczna Szkoła Powszechna w Bysławku, sygn. 1433; Archiwum
3
30
M. Sass: Bysławek – pomorska wieś z klasztorem w tle
Początki sąsiedztwa społeczności świeckiej i zakonnej w Bysławku sięgają przełomu XVI i XVII w. Około 1568 roku właścicielem trzech wsi, które
następnie stanowiły uposażenie bysławkowego klasztoru, został Adam Żaliński,
ówczesny sędzia ziemski tucholski. Majątek odziedziczył po ojcu i jego bracie
Jakubie7. Był synem podkomorzego pomorskiego Jerzego Żalińskiego i Zofii
Oleskiej8. Przed 1571 rokiem ożenił się z Elżbietą Mortęską, córką podkomorzego chełmińskiego Melchiora Mortęskiego i Elżbiety Kostczanki9. Z tego
związku małżeńskiego przyszło na świat troje dzieci: syn Adam oraz dwie córki
– Anna i Zofia. Około 1583 roku zmarła Elżbieta z Mortęskich Żalińska, niespełna osiem lat później jej mąż. Opiekę nad dziećmi powierzono Wawrzyńcowi Żalińskiemu oraz Ludwikowi Mortęskiemu, staroście pokrzywińskiemu10.
Adam żył najkrócej z trójki rodzeństwa – miał niespełna 30 lat, gdy podczas
podróży po Europie zmarł we Włoszech. Jego siostra Anna między rokiem 1591
a 1594 została żoną Janusza Witosławskiego, późniejszego kasztelana inowrocławskiego (1626-1632). Zofia Żalińska postanowiła zamieszkać u benedyktynek chełmińskich. Poprosiła siostrę swojej matki, ksienię Magdalenę Mortęską, aby zechciała ją przyjąć na dożywotnie zamieszkanie w klasztorze. Ciotka
zgodziła się pod warunkiem, iż opiekunowie na własny koszt zbudują dla niej
pokój oraz wyznaczą pewną sumę pieniędzy z przeznaczeniem na utrzymanie.
Stało się to 18 października 1591 roku. Po niespełna pięciu latach Zofia wstąpiła
do klasztoru. Niespodziewana śmierć brata stała się bezpośrednią przyczyną
Państwowego w Gdańsku (ApG), Akta wsi Bysławek, sygn. 687.D/48; 687D/49; Archiwum
Diecezjalnego w Pelplinie (ADP), Sprawozdania dekanalne za rok 1945, 1947, 1949, 1952, 1956,
1957, bez numeru sygnatury.
7
Bracia Żalińscy, m.in. jako właściciele Bysławka, Minikowa i Trutnowa, odnotowani byli w 1526
roku. Prawdopodobnie Jakub Żaliński nie pozostawił po sobie męskiego potomka. Ze źródeł
znana jest jego córka Anna, w 1554 roku wzmiankowana jako żona Jana Ziliczkiego (Zylickiego?,
Żylickiego?) z powiatu kcyńskiego. W roku 1562 wspomniana jako zmarła. Pozostawiła córkę
Małgorzatę, nad którą opiekę sprawował jej dziadek Jakub Żaliński. ApG. Akta wsi Bysławek,
sygn. 687.D/48; 687D/49. Teki Dworzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty
wielkopolskiej XV-XX w. [CD-ROM], regest nr 904, 1396 (dalej: Teki Dworzaczka z podaniem
numeru regestu). M. Targowski, Na prawie polskim i niemieckim. Kształtowanie się ziemskiej
własności szlacheckiej na Pomorzu Gdańskim w XIII-XVI wieku, Warszawa 2014, s. 183.
8
Adam Żaliński miał czworo rodzeństwa: Katarzynę, w 1570 roku wzmiankowaną jako matkę Adama
Gogolińskiego z Gogolina w ziemi inowrocławskiej; Zofię – żonę Mikołaja Ostrowskiego z powiatu
nakielskiego; Wawrzyńca, w latach 1567-1600 opata cystersów w Koronowie; Macieja – kasztelana
Gdańskiego (1574-1602), starostę jasinieckiego, tolkmickiego i tucholskiego. Teki Dworzaczka, regest
nr 156; Urzędnicy Prus Królewskich XV-XVIII w., opr. K. Mikulski, t. V, z. 2, Wrocław 1990, s. 240;
J.A. Kostka, Kostczanka pochowana w krypcie kościelnej, [w:] Materiały do biografii, genealogii i historii
rodu Kostków herbu Dąbrowa, red. B. Fabiszewska, Białystok – Koszalin 2015, nr 3, s. 48-49.
9
J.K. Dachnowski, Herby szlacheckie w ziemiach pruskich województw chełmińskiego, malborskiego
i pomorskiego, z rękopisów Biblioteki Kórnickiej i Biblioteki Narodowej odczytał, wstępem
i przypisami opatrzył Z. Pentek, Poznań 1995, s. 82.
10
Kronika benedyktynek chełmińskich, wyd. O.W. Szołdrski, Pelplin 1937, s. 47-48, 74 (dalej: Kronika
benedyktynek chełmińskich).
31
przeprowadzenia nowego podziału majątku między obiema siostrami Żalińskimi. W wyniku porozumienia zawartego 25 czerwca 1602 roku Anna z Żalińskich Witosławska otrzymała trzy wsie położone w północnej części Krajny,
Pruszcz, Bagienicę i Kamienicę oraz „insze rzeczy ruchome i nieruchome”.
Natomiast Zofia Żalińska z Bysławka, Minikowa i Trutnowa w powiecie tucholskim uczyniła fundację dla klasztoru benedyktynek chełmińskich11.
Pierwszy raz benedyktynki zamieszkały w bysławkowym dworze na
początku lipca 1602 roku. Powodem przyjazdu była epidemia, która wybuchła
w Chełmnie. Z Zofią Żalińską, jako starszą, przybyło 18 zakonnic. Na potrzeby
sióstr zbudowano kaplicę pod wezwaniem św. Wawrzyńca, „w której siostry
Mszy słuchały i chwałę Boską odprawowały”12.
Po ustaniu epidemii benedyktynki wróciły do Chełmna, dwór „dobrze
zawarłszy i opatrzywszy”. Tymczasem, jak czytamy dalej w kronice klasztornej,
mieszkańcy Bysławka „światłość wielką (…) widali po wszystkiej kamienicy
tych godzin, których jutrznię siostry miały zwyczaj odprawować w północy, co
bywało kilka razów (…)”. Poruszeni tajemniczym zjawiskiem postanowili do
ksieni Mortęskiej wysłać delegację „statecznych ludzi” z prośbą, aby wyraziła
zgodę na ponowne zamieszkanie sióstr we dworze13.
Świadectwo, które dali świadkowie, było na tyle przekonujące, że Magdalena
Mortęska zgodziła się na ponowne zamieszkanie benedyktynek w Bysławku.
13 maja 1603 roku wysłała tam 12 sióstr, z Zofią Żalińską, jako starszą. To na nią
spadł obowiązek przeprowadzenia niezbędnych napraw i remontów rodzinnego domu, a także dostosowania go do wymogów reguły zakonnej14. Jednak,
jak pisze Arleta Brygman: „od początku wiadomo było, iż klasztor w Bysławku
nie będzie samodzielną wspólnotą, lecz tylko filią klasztoru chełmińskiego.
W 1605 roku fundacja ta doczekała się zatwierdzenia u papieża Klemensa VIII,
który w specjalnym dekrecie określił, że nie będzie to oddzielne zgromadzenie,
a «sanatorium» dla chorych sióstr chełmińskiego klasztoru”15.
Według J.K. Dachnowskiego i K. Niesieckiego Adam Żaliński spoczywa w kościele św. Antoniego
w Padwie. W Kronice benedyktynek chełmińskich zanotowano, iż zmarł w Wenecji i tam został
pochowany. J.K. Dachnowski, op. cit., s. 11; K. Niesiecki, Herbarz Polski, t. X, Lipsk 1845, s. 45;
Kronika benedyktynek chełmińskich, s. 47-48, 55, 59, 74-75; Teki Dworzaczka, regest nr 162, 171.
12
Kronika benedyktynek chełmińskich, s. 75.
13
Ibidem, s. 75-76.
14
Ibidem, s. 78-80, 92. Zofia Żalińska przebywała w Bysławku do końca stycznia 1606 r. W tym
czasie nadzorowała naprawy starych i budowy nowych kominów, przygotowanie osobnego pokoju
dla starszych sióstr, ogrodzenie podwórza i zbudowanie furty, wystawienie pieców kaflowych we
dworze, naprawę dachu oraz sprowadzenie z Chełmna kamieni do miejscowego młyna. Z powodu
złego stanu zdrowia na początku lutego 1606 r. powróciła do Chełmna. Zmarła na suchoty
23 listopada 1606 r. Pochowana została w kaplicy św. Marii Magdaleny w Chełmnie.
15
A. Brygman, Klasztor benedyktynek w Bysławku 1602-1836, [w:] Sanctimoniales. Zakony żeńskie
w Polsce i Europie Środkowej (do przełomu XVIII i XIX w.), red. A. Radzimiński, D. Karczewski,
Z. Zyglewski, Bydgoszcz – Toruń 2010, s. 324.
11
32
W krajobraz Bysławka zaczęło wpisywać się nowe, szczególne miejsce.
Zasadniczo nie naruszając zewnętrznej bryły dworu, przekształcono go
w klasztor i kościół przyklasztorny. Dla panien świeckich uczących się w klasztorze wyznaczono specjalną kaplicę – pod wezwaniem św. Walentego. Przygotowano także pomieszczenie dla chorych sióstr. Wybudowano dzwonnicę
z miejscem dla dzwonów i zegara. Powstał również cały szereg pomieszczeń
gospodarczych16.
Z początkiem XIX wieku pojawiło się realne zagrożenie dla istnienia klasztoru w Bysławku. Na skutek dekretu króla Prus z 4 czerwca 1821 roku, na mocy
którego rozwiązano zgromadzenie benedyktynek chełmińskich, nakazano
im przeniesienie do swojej dotychczasowej filii. Stało się to na początku maja
1822 roku. Do klasztoru przybyła ksieni Bernarda hrabina Przebendowska
z 8 zakonnicami i kapelanem. Po śmierci ksieni Przebendowskiej (1823 r.)
władze pruskie nie pozwoliły na wybór następnej. Do 1837 roku klasztorem
zarządzała – jako starsza – przeorysza Katarzyna Rybińska. Jej przyszło przeżywać z miejscową wspólnotą kasatę zakonu w 1836 r. Z powodu śmierci kolejnych sióstr w 1839 roku w Bysławku przebywały już tylko cztery benedyktynki.
Najdłużej z nich żyła siostra Szymańska, która w 1851 roku sama zamieszkiwała klasztor17.
W związku ze złą sytuacją ekonomiczną w schyłkowym okresie pobytu
sióstr benedyktynek w Bysławku budynki klasztorne znajdowały się w złym
stanie technicznym. Policja tucholska, z obawy przed możliwością katastrofy
budowlanej, nakazywała siostrom przeprowadzenie remontu. Ze względów
bezpieczeństwa zaniechano odprawiania nabożeństw w kościele przyklasztornym. Brak stałego dozoru powodował, iż zaczęli się pojawiać złodzieje oraz
„siła nieproszonych gości”, którzy samowolnie zamieszkiwali klasztorne cele.
Gdy w 1852 roku siostra Meszyńska zabrała do Chełmna ostatnią benedyktynkę, miejscowa ludność, z własnej inicjatywy, przystąpiła do prac remontowych, których celem było zabezpieczenie budynków przed ostatecznym zniszczeniem, a także, w dalszej perspektywie, przywrócenie odprawiania nabożeństw w kościele18.
W latach 1857-1875 od sióstr miłosierdzia zabudowania klasztorne dzierżawili franciszkanie reformaci. W sposób wydatny przyczynili się do odnowienia
Szczegółowe informacje dotyczące spraw gospodarczo-finansowych zawarte są w Kronice benedyktynek chełmińskich, s. 80, 97-98.
17
J. Fankidejski, Klasztory żeńskie w diecezji chełmińskiej, Pelplin 1883, s. 118, 125-126; H. Mross,
Słownik biograficzny kapłanów diecezji chełmińskiej wyświęconych w latach 1821-1920, Pelplin 1995,
s. 215.
18
„Pielgrzym” 1878, nr 123 z 22 października; „Pielgrzym” 1878, nr 124 z 24 października.
16
33
życia religijnego. Dokończyli także zapoczątkowany przez mieszkańców remont,
którego uwieńczeniem stało się wzniesienie neogotyckiej wieży kościoła19.
22 kwietnia 1876 roku, na wniosek sióstr miłosierdzia z Chełmna, ponownie
przywrócono im bysławkowy klasztor. Władze starostwa zastrzegły jednak, iż
miejsce to powinno służyć tylko pielęgnacji chorych, bez możliwości odprawiania
nabożeństw20. Zabudowania klasztorne przez kolejne cztery lata stały puste. Życie
religijne traciło ukształtowany przez franciszkanów wyraz. Nie odbywały się pielgrzymki, „na które lud wierny z dala i z bliska z taką ochotą spieszył”. W kościele
nie odprawiano nabożeństw. Zakazano nawet dzwonienia na południową
modlitwę Anioł Pański21. Z takim stanem rzeczy nie godzili się mieszkańcy.
2 stycznia 1879 roku około osiemdziesięciu osób z Bysławka, Płazowa i Minikowa wystosowało do władz pruskich petycję z prośbą o przywrócenie nabożeństw w kościele przyklasztornym22. Autorem petycji był miejscowy nauczyciel
Teodor Wilke, z którym współpracował nauczyciel Metzner z Płazowa. Gotowość
odprawiania nabożeństw w Bysławku deklarował franciszkanin, ojciec Tyburcy
Gawroński, który rezydował w pobliskim Bysławiu, a także ówczesny proboszcz
tamtejszej parafii, ks. Paweł Behrendt. W czasie, gdy mieszkańcy oczekiwali na
odpowiedź, nauczyciele Wilke i Metzner zostali wezwani do landratury tucholskiej. Podczas rozmowy zmierzano do ustalenia inspiratora, autorstwa, jak i celu
tejże petycji. Nauczyciel Wilke miał wówczas powiedzieć, iż to on napisał petycję
na życzenie wielu innych osób, „a wedle konstytucji, jak stwierdził, też do tego
czuł się uprawnionym. Oświadczył również: jeżeli zamyka się dom Boży, to nie
dziw, że lud tem skwapliwiej śpieszy do szynkowni [karczmy – MS] i tem więcej
dziczeje”23. Odpowiedź na wystosowaną petycję nadeszła z początkiem kwietnia
1879 roku. Odrzucono w niej przedstawione powyżej argumenty, uznając, iż
„otwarcie poklasztornego kościoła w Bysławku nie jest koniecznie potrzebne”24.
Pierwsze trzy siostry zakonne zamieszkały w klasztorze najpóźniej we wrześniu 1880 roku25. Zajęły się pielęgnacją chorych. Na przełomie października
i listopada 1881 roku przełożona Elżbieta Mollenhauer rozpoczęła starania
o uzyskanie zgody na utworzenie ochronki dla miejscowych dzieci. Klasztor
z tego powodu wizytował landrat tucholski Ludwig Friedrich Müller. Ostatecznie
„Nadwiślanin” 1857, nr 98 z 16 grudnia; „Pielgrzym” 1875, nr 33 z 19 sierpnia; „Pielgrzym” 1876,
nr 18 z 7 maja 1876; „Pielgrzym” 1876, nr 124 z 24 października; H. Mross, op. cit., s. 108.
20
„Pielgrzym” 1876, nr 18 z 7 maja.
21
„Pielgrzym” 1878, nr 124 z 24 października.
22
„Pielgrzym” 1879, nr 5 z 16 stycznia.
23
„Pielgrzym” 1879, nr 32 z 20 marca.
24
„Pielgrzym” 1879, nr 40 z 8 kwietnia.
25
Ks. J. Fankidejski napisał, iż pierwsze siostry przybyły z Chełmna w 1881 roku. Jednak z relacji
zachowanej w „Pielgrzymie” z 7 października 1880 r. wynika, iż dwie siostry zakonne przebywały
w Bysławku przynajmniej od końca września 1880 roku. Por. J. Fankidejski, Klasztory żeńskie,
op. cit., s. 254; „Pielgrzym” 1880, nr 117 z 7 października.
19
34
odniósł się negatywnie do tej propozycji26. Mimo piętrzących się trudności,
szczególnie ze strony władz państwowych, pojawiła się inicjatywa oddolna,
której celem było przywrócenie klasztorowi dawnej świetności. W 1892 roku
ogłoszono na łamach pelplińskiego „Pielgrzyma” zbiórkę funduszy na „Stałe
dziedzictwo przybytku chwały Boga i czci Matki Boskiej w Bysławku”27.
Cudowna światłość, jaką mieszkańcy widzieli w dworze Żalińskich w 1603
roku, dała początek przekonaniu o szczególnym, sakralnym znaczeniu tego
miejsca. Najstarsze ślady kultu maryjnego w Bysławku sięgają przełomu XVII
i XVIII w. Wówczas w kościele przyklasztornym czczono zachowany po dziś
dzień, ozdobiony srebrnymi sukienkami wizerunek Matki Boskiej Bolesnej
zwany także Pietą Chełmińską. Namalowany został w zwieńczeniu ołtarza, którego pochodzenie datowane jest na II ćwierć XVII wieku28.
Religijne znaczenie Bysławka wzrosło, gdy w 1822 roku benedyktynki,
zmuszone do opuszczenia macierzystej siedziby w Chełmnie, przywiozły z sobą
cudowną figurę Matki Boskiej Bolesnej. Jakub Fankidejski podkreślając, iż była
czczona „od Panien Benedyktynek jako i od ludu” zwrócił jednocześnie uwagę
na to, iż o „powyższej figurze (...) nie posiadamy żadnych ani pisanych ani drukowanych wiadomości”. Stąd jedynym źródłem wiedzy były przekazywane
ustnie, z pokolenia na pokolenie informacje oraz relacje siostry Meszyńskiej,
przełożonej klasztoru sióstr miłosierdzia w Chełmnie i Kościerzynie, a także
Konstancji Zielińskiej z Chełmna29.
Franciszkanie reformaci, gdy zamieszkiwali bysławkowy klasztor, propagowali kult Matki Boskiej Anielskiej. Na uroczystości odpustowe pielgrzymi przybywali pieszo z miejscowości oddalonych nawet o ponad trzydzieści kilometrów30. Z tym większym żalem w 1875 roku, na łamach wrześniowego numeru
„Gazety Toruńskiej” donoszono, iż:
w Bysławku był zeszłej niedzieli odpust u OO. Reformatów – pożegnalny,
może na długi czas ostatni w tym klasztorku. Ludu też było wiele, bardzo
wiele, jak tego nie pamięta Bysławek. Już 1 bm. mieli Ojcowie opuścić
klasztorek, jak to w kazaniach pożegnalnych w polskim i niemieckim
języku zapowiedzieli. Do widzenia!31.
J. Fankidejski, Klasztory żeńskie, op. cit., s. 254; „Pielgrzym”1881, nr 129 z 10 listopada.
Wzmianki prasowe na temat tej inicjatywy, publikowane w „Pielgrzymie”, nie pozwalają na ocenę
rozmiaru i skali podjętych działań. Wynika z nich jedynie, iż ofiary pieniężne na ten cel złożyli
w redakcji gazety mieszkańcy wsi Wętfie oraz Pelplina. Por. „Pielgrzym” 1892, nr 25 z 27 lutego;
„Pielgrzym” 1892, nr 27 z 3 marca.
28
T. Chrzanowski, M. Kornecki (red.), Katalog zabytków w Polsce. Dawne województwo bydgoskie.
Tuchola i okolice, t. XI, z. 17, Warszawa 1979, s. 4.
29
W 1852 roku figura Matki Boskiej Bolesnej z Bysławka przewieziona została do Chełma. Następnie
trafiła do Kościerzyny, gdzie znajduje się do dnia dzisiejszego. J. Fankidejski, Klasztory żeńskie,
op. cit., s. 118, 125; idem, Obrazy cudowne, Pelplin 1880, s. 168-170.
30
„Pielgrzym” 1875, nr 33 z 19 sierpnia; „Pielgrzym” 1876, nr 124 z 24 października.
31
„Gazeta Toruńska” 1875, nr 201 z 3 września.
26
27
35
Siostry miłosierdzia, w rokokowym ołtarzu kaplicy klasztornej, umieściły
kopię gotyckiej rzeźby Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Jej wykonanie datowane
jest na początek XX wieku32. Wkrótce miejsce to stało się celem pielgrzymek,
a figurę czczono pod wezwaniem Pocieszenia Matki Boskiej. Na uroczystości
odpustowe, które przypadały na przełomie sierpnia i września, przybywało
„mnóstwo ludu z okolicy”, co podkreślił opisujący to wydarzenie w 1906 roku
korespondent „Pielgrzyma”33. Po upływie kilku lat uroczystość na stałe wpisała się w religijny kalendarz ówczesnej diecezji chełmińskiej. Świadczy o tym
krótka, ale jakże wymowna informacja opublikowana w „Gazecie Toruńskiej”:
„Bysławek. Odpust przypada tu na niedzielę, dnia 29 sierpnia. Uroczystość
odbędzie się jak po inne lata”34.
Tradycja odpustowa rozwijała się również w okresie międzywojennym.
Szczególnego znaczenia dodawali jej zapraszani kapłani, proboszczowie
i wikarzy z okolicznych parafii, a także misjonarze. W 1936 roku liturgii
w przeddzień odpustu przewodniczył ks. Józef Styp-Rekowski, czołowy działacz Związku Polaków w Niemczech35.
Po zakończeniu drugiej wojny światowej w bysławkowym klasztorze zaczął
odradzać się kult Pocieszenia Matki Boskiej. W 1957 roku odnotowano, iż na
uroczystości odpustowe przybyło ponad 540 pielgrzymów. Jak każdego roku
siostry przygotowywały dla pątników poczęstunek. Nie mogłyby tego uczynić
bez pomocy mieszkańców, gdyż na skutek decyzji władz państwowych sukcesywnie były pozbawiane zaplecza gospodarczego. Jak wspomina s. Wanda Frankowska: „krótko przed odpustem zbierano datki, siostry jechały wozem i ludzie
dawali zboże, jajka, drób itd.”36.
Jak wynika z wpisów w „Księdze Pamiątkowej Klasztoru Zabytkowego
w Bysławku” z lat 1974-1997, miejsce to odwiedzały osoby w różnym wieku.
Mieszkańcy miast oraz wsi. Najczęściej należeli do grup zorganizowanych.
Zaglądali tutaj także uczestnicy obozów wędrownych i rajdów rowerowych,
szkoleń oraz kursów, a także harcerze, koloniści, członkowie organizacji,
klubów seniora, uczniowie z okolicznych szkół, młodzież z ośrodków wycho-
T. Chrzanowski, M. Kornecki (red.), op. cit., s. 4.
„Pielgrzym” 1906, nr 109 z 11 września.
34
„Gazeta Toruńska” 1915, nr 195 z 27 sierpnia.
35
„Słowo Pomorskie” 1927, nr 208 z 11 września; „Głos Tucholski” 1929, nr 73 z 5 września; „Głos
Tucholski” 1935, nr 105 z 7 września; „Głos Tucholski” 1936, nr 91 z 3 września; „Głos Tucholski”
1937, nr 101 z 2 września. Na temat działalności ks. Józefa Styp-Rekowskiego pisał m.in. Józef
Borzyszkowski. Por. J. Borzyszkowski, Kaszubsko-pomorscy duszpasterze – współtwórcy dziejów
regionu, Gdańsk – Pelplin 2002, s. 286-291.
36
ADP. Sprawozdania dekanalne za rok 1945, 1947, 1949, 1952, 1956, 1957; wspomnienia
s. W. Frankowskiej.
32
33
36
wawczych, studenci historii sztuki37. Na początku XXI wieku renesans zaczęły
przeżywać pielgrzymki piesze, szczególnie z pobliskiej Tucholi. Obecnie pątnicy coraz częściej przebywają w klasztorze dłużej niż jeden dzień. Sprzyja
temu rozbudowana baza noclegowa. Niektórzy pojawiają się w Bysławku
cyklicznie38.
Mieszkający w klasztorze franciszkanie reformaci, a następnie siostry miłosierdzia aktywnie włączali się w życie wsi. Organizowali różne inicjatywy edukacyjne, wychowawcze, społeczne oraz patriotyczne – bądź też współdziałali
w ich realizacji.
Franciszkanie w trudnych dla Polaków i Kościoła katolickiego okresach
podtrzymywali ducha narodowego. Zachęcali do czynnego zaangażowania
w walkę o niepodległą Polskę39. Ks. Jan Heliodor Zieliński, kapelan sióstr miłosierdzia w latach 1911-1920, razem z rolnikiem Leonem Sobackim, organizował w Bysławku tajne nauczanie, podczas którego uczestnicy poznawali
Pątnicy odwiedzający kościół przyklasztorny w Bysławku pochodzili z różnych stron Polski. Wśród
obcokrajowców byli Niemcy, Czesi, Włosi, Amerykanie, Hindusi. Wrażenia, jakie na pielgrzymach
wywarł klasztor i kościół, utrwalili swoimi wpisami. Oto kilka przykładów: „Jesteśmy zachwyceni
uprzejmością sióstr zakonnych w objaśnianiu nam niezwykle cennych zabytków kultury.
14.4.1974”; „Urok klasztoru i porządek, czystość dla pamiętających przedwojenny Bysławek
pozostawia duże wrażenie”; „Dzięki uprzejmości siostry opiekunki kościoła mogliśmy obejrzeć
prawdziwie piękny i cudownie utrzymany kościół wraz z dworkiem. Miłym zaskoczeniem było
nagromadzenie wspaniałych płócien, których pozazdrościć może największe nawet muzeum;
Doznaliśmy wzruszeń estetycznych, przybył nam jeszcze jeden klejnot do skarbca duchowego”.
Patrz: Księga Pamiątkowa.
38
Gromadzone przez siostry dane liczbowe, przynajmniej po części, pozwalają na określenie wielkości
niektórych grup pielgrzymkowych. Od kilku lat na odpust przybywają pielgrzymi z tucholskich
parafii. Ich liczba z roku na rok wzrasta: 60 osób w 2005 r., 96 w 2007 r., 112 w 2013 r. W 2005 roku
45 pensjonariuszy, wraz opiekunami, przybyło z Domu Dziennego Pobytu Seniora z Bydgoszczy.
W roku następnym 25 członków Klubu Seniora „Cyganeria”, działającego przy Operze Nova
w Bydgoszczy, spędziło trzy dni w Bysławku. W 2007 roku 50-osobowa pielgrzymka autokarowa
członków Rycerstwa Niepokalanej z diecezji warszawsko-praskiej i siedleckiej odwiedzająca polskie
sanktuaria maryjne zawitała do Bysławka. W 2008 roku członkowie Polskiego Związku KatolickoSpołecznego z Bydgoszczy (20 osób) przebywali na dwudniowej pielgrzymce. W następnym roku
odwiedzili również Bysławek. Siostry podejmowały w klasztorze także pielgrzymki członkiń
organizacji religijnych z Bazyliki św. Wincentego z Bydgoszczy (2011 r.) oraz pracowników
naukowych UMK w Toruniu (19 osób w 2012 r.). Por. Kronika klasztoru.
39
Brat Franciszek Wegnerowicz werbował ochotników do powstania styczniowego. Kwestował
na jego rzecz, za co był poszukiwany przez władze pruskie. Innego zakonnika, ojca Gulskiego,
który w 1875 roku protestował przeciwko antykościelnym działaniom władz, ścigano listem
gończym. Z obawy przed aresztowaniem emigrował do Stanów Zjednoczonych. Z kolei ojciec
Hulewicz w więzieniu tucholskim odsiadywał cztery tygodnie aresztu za sprawowanie opieki
duszpasterskiej nad parafianami w Komórsku, zastępując chorego proboszcza. Ojca Przytarskiego,
który już po zamknięciu klasztoru w Bysławku mieszkał u swoich krewnych we Wielu, oskarżono
o wykonywanie czynności religijnych i na czas procesu wydalono z obwodu rejencji kwidzyńskiej.
Por. „Pielgrzym” 1875, nr 33 z 19 sierpnia; „Pielgrzym” 1876, nr 29 z 23 lipca; W. Kozłowski, Zarys
dziejów krainy raciąskiej, komturstwa i powiatu tucholskiego (XIII wiek – listopad 1918), Tuchola
1996. s. 219.
37
37
polską historię i literaturę, uczyli się ortografii i gramatyki języka ojczystego40.
Tego, iż praca ta przynosiła konkretne efekty, dowodzi zachowana kartka pocztowa z frontu pierwszej wojny światowej wysłana przez Andrzeja Pilarskiego.
Do brata Jana i jego żony, trochę łamaną polszczyzną, pisał:
Kochany Bracie i Bratowo, donosza wa że ja do tego czasu jusz żiéw i zdrowym żem jest i mi się dobrże powodzi na ti Wojnie. Pozdrawjam Ojca
Matka Braci Sostri i fszistkich Krewnich naszech to do wiedzienia”41.
Mieszkańcy Bysławka sprzeciwiali się także rugowaniu języka polskiego
z pruskiej szkoły42. Konsekwentnie swoją postawę prezentowali po powrocie
Pomorza Gdańskiego do Polski. 23 lutego 1920 roku sołtys Antoni Okonek
wystosował do władz oświatowych pismo z prośbą o usunięcie z miejscowej
szkoły nauczyciela, który nie potrafił pisać po polsku. W uzasadnieniu zauważał,
nie bez wyrzutu:
Jestem zmuszony w imieniu tutejszej gminy Mały Bysławek podać żale
chociaż już Polakom jest obiecana wolność i wybór, a to jest przewrotnie43.
Szczególną troskę o język polski wykazywał ks. Bolesław Scheffs (Szeffs),
w latach 1920-1934 kapelan sióstr miłosierdzia. Jako lingwista uznał za swoją
powinność i zadanie – na progu odzyskanej przez Polskę niepodległości – troskę
o krzewienie poprawności językowej i rozwój mowy ojczystej44. W wydanej
w 1926 roku książce „O czystość i sprawność mowy polskiej” pisał, iż:
rozprawa niniejsza jest wynikiem spostrzeżeń w dziedzinie wyrazów i zwrotów obcych, tak często niepotrzebnie i nad miarę używanych w piśmiennictwie, jako to w pismach codziennych, czasopismach,
tudzież w żywej mowie ogółu. (…) Celem ostatecznym, a wielce upragnionym tej rozprawy jest, skłonić tak mówiących jak piszących do uni-
„Pielgrzym” 1917, nr 155 z 29 grudnia; „Pielgrzym” 1919, nr 88 z 29 lipca. Wspomnienia
A. Sobackiego.
41
M. Sass, op. cit., s. 145.
42
Wspomnienia A. Sobackiego. Strajk rozpoczął się na przełomie lutego i marca 1907 roku. Trwał
do początku lipca. Uczniowie podczas zajęć w szkole odmawiali udzielania odpowiedzi w języku
niemieckim. Wobec dzieci stosowano kary cielesne (bicie, chłosta) oraz tak zwany areszt, czyli
przetrzymywanie w szkole w godzinach popołudniowych. Inną formę represji stanowiły wizyty
przedstawicieli władz powiatowych czy też żandarma. Na przełomie maja i czerwca władze pruskie
zaczęły pociągać do odpowiedzialności rodziców strajkujących dzieci. Zastraszani aresztem czy
też odbiorem posiadanej ziemi, karani wysokimi grzywnami, powoli odstępowali od protestu. Do
końca czerwca strajkowały dzieci z rodzin Gierszów, Sobackich, Idzikowskich i Drzycimskich.
Z początkiem lipca zaprzestali protestu ostatni uczniowie, dzieci Franciszki i Teofila Drzycimskich.
43
APB, Kuratorium Okręgu Szkolnego Pomorskiego. Publiczna Szkoła Powszechna w Bysławku,
sygn. 1433.
44
B. Szeffs, O czystość i sprawność mowy polskiej, Pelplin 1926; idem, Nowe tory, Tuchola 1936.
40
38
kania zbytecznych wyrazów i zwrotów obcych, a do tem gorliwszego pielęgnowania języka własnego45.
Obszarem współpracy między wsią i klasztorem była także gospodarka,
zwłaszcza rozwój rolnictwa. W okresie zaboru pruskiego to współdziałanie
przybierało przede wszystkim postać walki o utrzymanie polskiego stanu posiadania ziemi. Wspomniany wcześniej ks. Zieliński zachęcał polskich rolników
do kupowania ziemi w Bysławku. Feliks Zalewski, potomek jednego z takich
gospodarzy, wspomina, iż:
z opowiadań wiadomo, iż Jan Ciżmowski zamieszkał w centrum wsi,
naprzeciwko klasztoru – dlaczego? Otóż było to gospodarstwo, które
chciał kupić pewien Niemiec. Miejscowy kapelan klasztoru, ksiądz Zieliński, powiedział, że Niemiec naprzeciw klasztoru mieszkać nie powinien. Więc Pan Ciżmowski, gorliwy katolik, dał się księdzu namówić
i kupił to gospodarstwo, razem 23,46 ha46.
Ks. Jan Hewelke (Hevelke), kapelan sióstr miłosierdzia w latach 1934-1939,
już w pierwszym roku pobytu w Bysławku zainicjował powstanie Kółka Rolniczego, którego zasadniczym celem była budowa własnej mleczarni. Jako
prezes tej organizacji reprezentował ją na spotkaniach pomorskich kółek rolniczych. Na szkolenia zapraszał prelegentów, którzy wygłaszali wykłady na temat
aktualnych spraw związanych z rolnictwem. Odwiedzano także gospodarstwa
w innych miejscowościach, gdzie w praktyce zapoznawano się z efektami wprowadzonych tam nowoczesnych rozwiązań47.
Grzegorz Górka w swoich wspomnieniach zwraca uwagę na jeszcze jeden
interesujący aspekt powojennej działalności klasztoru:
Siostry, które posiadały talent ogrodniczy zajmowały się warzywami. Gdy
nadchodziła wiosna ruch w klasztorze się wzmagał, gdyż przybywali okoliczni mieszkańcy po rozsady pomidorów, kapusty, selera czy pora48.
Jednak w pamięci komunikatywnej, jak i kulturowej mieszkańców Bysławka
zachował się obraz zakonnic jako przede wszystkim osób oddanych posłudze
drugiemu człowiekowi, potrzebującemu, choremu, wymagającemu wsparcia.
Już benedyktynki część dochodów z folwarku klasztornego przeznaczały na
biednych. Pierwszym zadaniem, jakie podjęły przybyłe do klasztoru siostry
miłosierdzia, była opieka medyczna, którą objęci zostali okoliczni mieszkańcy.
Działania te kontynuowała m.in. s. Anna Staśkiewicz, przełożona miejscoIdem, O czystość i sprawność mowy polskiej, Pelplin 1926, s. 5.
Wspomnienia F. Zalewskiego.
47
„Słowo Pomorskie” 1935, nr 258 z 8 listopada; „Głos Tucholski” 1934, nr 14 (37) z 15 grudnia;
„Głos Tucholski” 1936, nr 105 z 6 października; „Głos Tucholski” 1936, nr 131 z 5 grudnia; „Głos
Tucholski” 1937, nr 61 z 1 czerwca.
48
Wspomnienia G. Górki.
45
46
39
wego klasztoru w latach 1931-1939. „Z usposobienia bardzo łagodna, lecz stanowcza” dała się poznać jako doskonała administratorka. Przywróciła rentowność istniejącemu przy klasztorze gospodarstwu. Odnowiła zabytkowe wnętrze
kościoła (1932). Szczególną opieką otaczała dzieci oraz młodzież. Te z uboższych rodzin w okresie zimowym utrzymywała w klasztorze. Obdarowywała
biednych i potrzebujących, szczególnie w czasie świąt wielkanocnych i Bożego
Narodzenia. Nie broniła się przed wkraczającym postępem, czego wyrazem
była zgoda na założenie w klasztorze pierwszego telefonu, wówczas jedynego
w Bysławku (wiosna 1937)49.
W 1938 roku w klasztorze został utworzony punkt samarytański. Jak wspomina G. Górka:
siostry zakonne wychodziły, aby nieść pomoc okolicznym mieszkańcom.
Była w zakonie słynna siostra Apolonia, dyplomowana pielęgniarka. Pracowała długi czas z felczerem Pejasem. (…) Nie było w tych czasach karetek pogotowia, czy ambulansów, ale była słynna «WFM» Pejasa oraz
«Simson» siostry Apolonii. Dojechali do każdego potrzebującego. Czynili to z wielkim poświęceniem, nie zwracając uwagi na deszcz, wichurę
lub inną niepogodę50.
W okresie międzywojennym dzięki współpracy mieszkańców wsi i klasztoru zainicjowano cały szereg działań służących rozwojowi miejscowej społeczności. Powstał amatorski teatr i chór. Organizowano zabawy taneczne i wieczornice51. Największą aktywnością wykazywały się dziewczęta ze Stowarzyszenia Dzieci Marii. W „Głosie Tucholskim” z lipca 1930 roku stwierdzono
nawet, iż: „jedynem stowarzyszeniem naszej wsi jest Stowarzyszenie Dzieci
Maryi, istniejące przy tutejszym klasztorze”52. W kolejnych latach działalność
tego stowarzyszenia była równie prężna. Organizowano zabawy letnie i karnawałowe, przedstawienia teatralne, występy artystyczne oraz wycieczki, także do
Pelplina, gdzie zwiedzano katedrę oraz Collegium Marianum53. Wiosną 1938
roku stowarzyszenie doczekało się własnego sztandaru. Obszerną relację z uroczystości jego poświęcenia zamieszczono w lokalnej prasie54. Swoją działalność
wznowiło w 1947 roku. Jednak wkrótce została ona zakazana przez władze pań„Głos Tucholski” 1932, nr 61 z 2 czerwca; „Głos Tucholski” 1937, nr 45 z 20 kwietnia; „Głos
Tucholski” 1938, nr 2 z 4 stycznia; „Głos Tucholski” 1939, nr 26 z 1 kwietnia.
50
Wspomnienia G. Górki.
51
„Głos Tucholski” 1932, nr 18 z 18 lutego; „Głos Tucholski” 1933, nr 28 z 7 marca; „Głos Tucholski”
1933, nr 77 z 4 lipca; „Głos Tucholski” 1936, nr 14 z 19 lutego.
52
„Głos Tucholski” 1930, nr 55 z 26 lipca.
53
„Głos Tucholski” 1930, nr 55 z 26 lipca; „Głos Tucholski” 1938, nr 23 z 24 lutego; „Głos Tucholski”
1932, nr 74 z 2 lipca; „Głos Tucholski” 1933, nr 67 z 10 czerwca; „Głos Tucholski” 1935, nr 53
z 7 maja.
54
„Głos Tucholski” 1938, nr 33 z 19 marca. Krótszą relację przedstawiono także na łamach „Echa
Borów Tucholskich” w numerze 33 również z 19 marca.
49
40
stwowe. Trwającą do dnia dzisiejszego aktywność kolejne pokolenie członkiń
rozpoczęło w 1977 roku55.
Współcześnie mieszkańcy Bysławka swoją religijność wyrażają m.in.
poprzez nadawanie sakralnego charakteru otaczającej rzeczywistości. Fundują kapliczki i figury, które stawiają przy swoich posesjach, jak również
w obrębie klasztoru. Dzięki wspólnemu wysiłkowi i społecznemu zaangażowaniu wytyczyli w pobliskim lesie ścieżki różańcowe. Zbudowali także
Polną Drogę Krzyżową. Siostry miłosierdzia, jak i ich kapelani są otwarci na
propozycje oraz potrzeby miejscowych organizacji pozarządowych, samorządów lokalnych, stowarzyszeń, instytucji kultury oraz szkół. W okresie
letnim i zimowym na terenie klasztoru odbywają się kolonie dla dzieci i młodzieży. Kościół udostępniany jest na występy muzyczne i koncerty56. Swoje
spotkania twórcze mieli tutaj pomorscy malarze pejzażyści, a także artyści
specjalizujący się w hafcie borowiackim. Warte odnotowania jest także to, iż
w dniach 9-10 czerwca 2005 roku odbyła się tu I Konferencja Syrologiczna57.
Od 2005 roku siostry miłosierdzia są również współorganizatorkami Borowiackiego Festiwalu Orkiestr Dętych, który odbywa się na dziedzińcu przyklasztornym. Dzięki współpracy z samorządem lokalnym i regionalnym realizowane są prace konserwatorskie zabytkowych ołtarzy i obrazów znajdujących się w przyklasztornym kościele58.
Przykład Bysławka dowodzi, iż możliwa jest twórcza, sprzyjająca obopólnemu rozwojowi, współpraca odmiennych środowisk. Klasztor i wieś stały się
dwoma równoważnymi płucami jednej społeczności. Sfery sacrum i profanum,
zachowując swoje odrębności, wytyczyły przestrzeń wspólną, obopólnie szanowaną i akceptowaną. To wypracowane przez pokolenia współdziałanie wpłynęło
na ukształtowanie wzajemności sąsiedzkiej jako ważnego elementu tożsamości
indywidualnej oraz zbiorowej mieszkańców tak wsi, jak i klasztoru. Otwartość
na „innych”, „obcych”, „świat zewnętrzny” stanowi w przypadku Bysławka „niezmienność czasową” dziedzictwa kulturowego, wielowiekowej tradycji, ciągle
Wspomnienia s. W. Frankowskiej w: Kronika klasztoru.
W kościele przyklasztornym występowały m.in. piosenkarki Dorota Osińska oraz Mary Kanini
z Kenii. Odbyły się koncerty zespołu muzyki dawnej z Tucholi Capella pro musica antiqua,
Toruńskiej Orkiestry Symfonicznej oraz zespołu kameralnego Laboratoire de la Musique
z Bydgoszczy.
57
Kronika klasztoru. Konferencję zorganizował ówczesny kapelan, ks. dr Jerzy Woźniak,
specjalizujący się w badaniach nad rozwojem chrześcijaństwa na Bliskim Wschodzie w okresie
starożytnym. Wykłady wygłaszali pracownicy naukowi z Poznania i Krakowa. Prof. Michael
Abdalla z Uniwersytetu Adama Mickiewicza przedstawił temat „Chrześcijanie w Iraku”. Natomiast
prof. Stanisław Cinal z Uniwersytetu Jagiellońskiego zreferował zagadnienie „Chrześcijanie
w Libanie”. Wystąpienie uzupełnił projekcją filmu.
58
Kronika klasztoru; Kronika KGW.
55
56
41
na nowo odkrywanej, odtwarzanej i (re)interpretowanej59. Zasadniczą rolę
w tym procesie odgrywa czas. Ukazuje ciągłość historyczną dziejów. Uświadamia odpowiedzialność za wspólne dziedzictwo. Utrwala pamięć o tym, co
minęło. Zakotwicza w przestrzeni chronologicznej kształtowaną przez pokolenia więź. Zachęca do zachowań innowacyjnych. Mobilizuje do pracy nad ocalaniem przeszłości, ale i dalszym rozwojem miejscowej społeczności60.
Działania realizowane przez mieszkańców Bysławka to przykład (samo)
edukacji i (samo)rozwoju. Dzięki podjętym wysiłkom udowadniają sobie,
a innym dają przykład, że miejsce wspólne może mieć jednocześnie wiele znaczeń. Historia miniona dowodzi, iż różnorodność spojrzeń i doświadczeń nie
stanowi przeszkody w rozwoju. Inspiruje, zachęca, a także motywuje do nieustającego dialogu, który jest podstawowym warunkiem dobrego sąsiedztwa.
Bysławek – a Pomeranian village with a monastery in the
background
Bysławek is a village with a more than six-hundred-year history. It is located on
the southern edge of Bory Tucholskie (Tuchola Woods). At the beginning of the
17th century a monastery was founded there and it became a residence for the
Benedictine Sisters from Chełmno on the Vistula river. In 1852 the monastery was
taken over by Sisters of Mercy to be temporarily rented to the reformed Franciscan Sisters (1857-1875) and has been run by Sisters of Mercy since 1876. Mutual
openness, respect and help provided by both the secular and religious communities have promoted establishing good relationships which were not affected by
the strict policy of the Prussian government during the partition period, the Nazi
occupation and the anti-church activities of the Polish communist authorities. It is
a place, which, for years, has been the site of what is both casual and festive, secular
and religious. The dialogue between the sacred and the profane is something natural and obvious, unaffected by any extraneous factors. Therefore it still serves both
communities well. It is an example of reciprocity and good neighbourly relations
based on doing good to each other. It is so due to the awareness of the common
heritage that is indeed an important element of the identity of the place and its
inhabitants.
A. Giddens, Życie w społeczeństwie posttradycyjnym, [w:] U. Beck, A. Giddens, S. Lash, Modernizacja
refleksyjna. Polityka, tradycja i estetyka w porządku społecznym nowoczesności, Warszawa 2009,
s. 109.
60
H. Kwiatkowska, Czas, miejsce, przestrzeń – zaniedbane kategorie pedagogiczne, [w:] Pedagogika
u progu trzeciego tysiąclecia, red. A. Nalaskowski, K. Rubacha, Toruń 2001, s. 58.
59
42
M. Muzioł
Marta Muzioł
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego – Bydgoszcz
Cmentarze żydowskie w Polsce.
Kilka słów o sąsiedztwie tradycji sepulkralnych
W zespole obyczajów sepulkralnych mieszczą się, po pierwsze, zachowania i obrzędy związane z pogrzebem, po drugie, określone formy trwałego
upamiętniania zmarłych oraz późniejsza pielęgnacja miejsc, w których złożono zwłoki. Obyczajowość ta jest kształtowana przez czynniki o charakterze
intersubiektywnym (dana kultura1, religia, mentalność, sposób zbiorowej percepcji zjawiska śmierci). Jednak w pojedynczych sytuacjach uwarunkowanych analogicznym kontekstem elementy intersubiektywne wzajemnie przenikają się z subiektywnymi, ponadjednostkowa obyczajowość funeralna miesza
się z czynnikami ściśle indywidualnymi (predyspozycje emocjonalne, intelektualne, jakość relacji międzyludzkich, sposób doświadczania żałoby zarówno
w wewnętrznym, jak i zewnętrznym aspekcie).
Przestrzenią szczególną dla tradycji sepulkralnych jest cmentarz. Stanowi
on obszar jednoznacznie wydzielony, skupiający – mniej bądź bardziej rozległy – zespół pojedynczych obiektów sepulkralnych. Obiekty te umieszczane
są w celu wskazania miejsc pochówków ciał osób o określonej tożsamości,
pozycji społecznej i zawodowej. Osób w pewien sposób usytuowanych w sieciach więzi rodzinnych. Osób, które czegoś dokonały, za którymi ktoś tęskni.
Wreszcie osób, które w kogoś lub coś wierzyły, osób zdeklarowanych światopoglądowo. Grób i znajdujący się ponad nim pomnik nagrobny stanowią nierozerwalną całość, są „pojmowane jako współprzestrzenne”2, tworzą dwustronną
relację „oznaczanego i oznaczającego”.
Kulturowa determinacja sposobu organizacji cmentarnych przestrzeni nieuchronnie wywiera ogromny wpływ na powstanie różnic pomiędzy nekropoliami przeznaczonymi na pochówek żydów a nekropoliami będącymi miejscami pochówku chrześcijan. Zgodnie z ustaleniami Jacka Kolbuszewskiego:
J. Łotman, Uniwersum umysłu. Semiotyczna teoria kultury, przeł. B. Żyłko, Gdańsk 2008, s. 197-199.
J.D. Urbain, W stronę historii Przedmiotu Funeralnego, [w:] Wymiary śmierci, wyb. S. Rosiek,
Gdańsk 2002, s. 320.
1
2
43
Daleko posunięta odrębność cmentarzy żydowskich i chrześcijańskich,
powszechna niezrozumiałość hermetycznej symboliki żydowskich
grobów i nagrobnych inskrypcji zdają się sugerować, iż w obu tych wielkich obszarach kultury mamy do czynienia z tak daleko idącym zróżnicowaniem, że mówienie o jakichś podobieństwach czy konwergencjach
zakrawa na nieporozumienie3.
Z kolei Jan Paweł Woronczak w trafnie zatytułowanej pracy „Specyfika kulturowa cmentarzy żydowskich” założył, iż:
Wiele (…) obecnie występujących nieporozumień ma u swych podstaw
nieznajomość odmienności kultury żydowskiej, zaznaczającej się także
w innym stosunku do zmarłych, do grobu i cmentarza4.
W kręgu kultury judaistycznej cmentarz jest traktowany jako przestrzeń
trwała i nienaruszalna. Zasada ta dotyczy zarówno całej nekropolii (elementów
zabudowy, ogrodzenia), jak i indywidualnych grobów. W związku z tym istnieje
zakaz likwidacji grobu, a także ekshumacji zwłok. Przeniesienie ciała możliwe
jest jedynie w pewnych jasno określonych warunkach, które przybliżył wspomniany już Woronczak – dozwolona jest ekshumacja zwłok do Ziemi Świętej,
do grobu rodzinnego, z cmentarza nieżydowskiego na żydowski lub z miejsca
zagrożonego profanacją5. Natomiast dokonanie ponownego pochówku
w grobie już istniejącym powinno odbyć się bez naruszenia spoczywającego
w nim ciała6. Najczęściej jednak w przestrzeni żydowskiego cmentarza napotyka się mogiły pojedyncze.
Frekwencja tablic inskrypcyjnych poświęconych kilku osobom (z reguły
członkom rodziny) wzrosła w latach wojennych (właściwie powojennych, ale
daty śmierci wskazują na fakt, iż zgony następowały w przedziale czasowym
1939-1945). Wspólne pochówki są możliwe w przypadkach osób, które poniosły
śmierć równocześnie bądź ich ciała zostały w tym samym czasie przeniesione
do zbiorowego grobu. W omawianych przypadkach nierzadko dochodziło również do wyłącznie symbolicznego wspominania spokrewnionych zmarłych na
płycie nagrobnej zamieszczonej w miejscu indywidualnego pochówku.
Przyglądając się sposobom traktowania żydowskich zabytków sepulkralnych na terenie Polski, można odnaleźć niejeden przykład potwierdzający nie J. Kolbuszewski, Semiotyczny pejzaż cmentarza, [w:] Cmentarze żydowskie, red. J. Woronczak,
Wrocław 1995, s. 30.
4
J.P. Woronczak, Specyfika kulturowa cmentarzy żydowskich, Katowice 1993, s. 5.
5
Ibidem, s. 6. Odmienność w zakresie czasowo-przestrzennego funkcjonowania nekropolii
Woronczak wyjaśnił w sposób następujący: „Poczucie chrześcijańskie pozwala na naruszenie
grobu, szczególnie zaniedbanego, i na dokonanie na tym miejscu nowego pochówku po czasie
określonym głównie względami sanitarnymi. (…) U Żydów jest inaczej – każdy grób z osobna jest
nieograniczenie trwały i, dopóki znana jest jego lokalizacja, miejsce to nie może być naruszone ani
wykorzystane do innych celów”.
6
Ibidem.
3
44
M. Muzioł: Cmentarze żydowskie w Polsce. ...
znajomość oraz wynikające z niej jawne lekceważenie judaistycznej tradycji
funeralnej.
Do likwidacji wielu żydowskich cmentarzy przyczyniły się z jednej strony
działania wojenne, z drugiej natomiast późniejsze podejście ludności do
zabytków funeralnych, cechujące się skrajnym wręcz pragmatyzmem. O fakcie
tym wspomniał Jan Jagielski:
Po wojnie opuszczone cmentarze stały się źródłem kamienia budowlanego dla mieszkańców odbudowujących się miasteczek. Władze nie przeszkadzały, a wręcz niektórymi zarządzeniami wspomagały, np. zezwalając
na wykorzystywanie kamienia nagrobnego pochodzącego ze zlikwidowanych cmentarzy7.
Nieuchronnym rezultatem owej praktyki jest następujący stan rzeczy:
Ok. 340 cmentarzy to puste miejsca bez nagrobków zarośnięte krzewami
i drzewami. Ok. 260 cmentarzy zostało zamienione na pola uprawne,
parki, tereny budowlane. Na ok. 400 cmentarzach zachowały się jeszcze
nagrobki. Tylko na 150 cmentarzach zachowały się nagrobki w ilościach
większych niż sto8.
W ramach kultu zmarłych, ukształtowanego w kręgu chrześcijańskiej obyczajowości sepulkralnej, mieszczą się takie czynności jak częste odwiedziny
na cmentarzu i pielęgnacja grobu bliskiej osoby, odmawianie modlitw, uczestnictwo w mszach świętych oraz innych nabożeństwach w intencji zmarłych9.
Aktywne podejście do omawianego zespołu praktyk jest powszechnie i bezsprzecznie uznawane za postawę pozytywną.
Z kolei zgodnie z żydowską tradycją wystawienie pomnika nagrobnego,
które powinno odbyć się przed upływem pierwszej rocznicy śmierci, należy do
obowiązków rodziny zmarłego. Na tym jednak zaangażowanie bliskich dobiega
końca, ponieważ od nikogo nie oczekuje się dbałości o obiekty funeralne. „Nie
wolno ich niszczyć”10, ale nie trzeba otaczać ich troską, ponieważ zakłada się,
iż wszelkie pomniki nagrobne są objęte Bożą opieką. Ponadto według obyczajowości judaistycznej odmawianie modlitw za zmarłych należy zakończyć
w pierwszą rocznicę śmierci11. Natomiast po upływie rocznej żałoby – odmawiać je można wyłącznie w wyznaczone dni (kolejne rocznice śmierci bądź
święta żydowskie)12. W związku z tym modlenie się w intencji zmarłego poza
J. Jagielski, Cmentarze żydowskie w Polsce, [w:] Sztuka cmentarna. Dokumenty, red. O. Czerner,
I. Juszkiewicz, Wrocław 1995, s. 77.
8
Ibidem.
9
Ph. Ariès, Rozważania o historii śmierci, przeł. K. Marczewska, Warszawa 2007, s. 64.
10
J.P. Woronczak, op. cit., s. 8.
11
E. Levine, Żydowskie poglądy i zwyczaje związane ze śmiercią, [w:] Przemijanie w kulturach.
Obyczaje żałobne, pocieszenie i wsparcie, red. C.M. Parkes, P. Laungani, B. Young, Wrocław 2001,
s. 186.
12
W. Tyloch, Judaizm, Warszawa 1987, s. 323.
7
45
ustalonym okresem jest rozumiane negatywnie, ponieważ wskazuje na to, iż
określony zmarły sporo grzeszył za życia i wymaga „dodatkowego wstawiennictwa”13. Stąd właśnie wynika wyraźna rozbieżność w zakresie ukształtowania
tekstów nagrobnych. Popularna w kręgu kultury katolickiej praktyka polegająca na zwieńczaniu inskrypcji przy zastosowaniu wezwania do przechodnia
jest nieobecna w żydowskiej epigrafice. Apel do przechodnia jest prośbą
o modlitwę, chwilę skupienia lub zadumy skierowaną do osób, które będą
mijały pomnik nagrobny. Nadawcami są najczęściej członkowie rodzin przemawiający w imieniu własnym bądź też samego zmarłego („prosi o modlitwę”,
„prosi o Ojcze nasz”). W pojęciu katolików nigdy nie osiąga się stanu nadmiaru
odmawianych modlitw w intencji osób nieżyjących.
Aranżacja cmentarnej przestrzeni, rozumiana jako przemyślany sposób
sytuowania pomników funeralnych na zdelimitowanym terenie, odzwierciedla
relacje funkcjonujące w danej zbiorowości. Cmentarz to – jak zauważył Philippe Ariès – obraz „społeczeństwa w pomniejszeniu”14, bądź – zgodnie z ustaleniem Justyny Straczuk – „mentalna mapa”15 zbiorowości ludzkiej. Struktura
nekropolii chrześcijańskich wyraźnie wskazuje na hierarchizację poszczególnych fragmentów przestrzeni oraz, co się z tym wiąże, gradację spoczywających
w nich zmarłych. Cmentarz chrześcijański składa się ze strefy centralnej i peryferyjnej, a także drogi głównej oraz alei pobocznych. Pochówek w części środkowej jest uznawany za nobilitujący, dlatego z reguły zostaje zarezerwowany
dla osób cenionych przez społeczność. Podobnie interpretowany jest pochówek
przy drodze głównej. Poza miejscami prestiżowymi istnieją również degradujące, jak chociażby obszar znajdujący się w bezpośrednim sąsiedztwie cmentarnego ogrodzenia16. Sposób wartościowania cmentarnych kwater symbolizuje
zarówno wewnętrzne podziały możliwe do zaobserwowania wśród członków
danej zbiorowości, jak również ich hierarchizację, uwarunkowaną zróżnicowanymi czynnikami.
Z kolei struktura tradycyjnej nekropolii żydowskiej koncentruje się wokół
egalitaryzmu społeczności. O lokalizacji grobów decyduje chronologia. Leszek
Hońdo zauważył, iż w przekonaniu konserwatywnych wyznawców judaizmu
„zamożność i pozycja społeczna nie powinny wpływać na miejsce pochówku”17.
E. Levine, op. cit., s. 169.
Ph. Ariès, Człowiek i śmierć, przeł. E. Bąkowska, Warszawa 1992, s. 492.
15
J. Straczuk, Cmentarz i stół. Pogranicze prawosławno-katolickie w Polsce i na Białorusi, Wrocław
2006, s. 120.
16
S. Sikora, Cmentarz. Antropologia pamięci, „Polska Sztuka Ludowa” 1986, nr 1-2, s. 60-61;
J. Kolbuszewski, Cmentarze, Wrocław 1996, s. 72.
17
L. Hońdo, Przestrzeń żydowskiego cmentarza, [w:] Śmierć, przestrzeń, czas, tożsamość w Europie
Środkowej około 1900. Materiały z międzynarodowej konferencji zorganizowanej w dniach
8-10 grudnia 1996, red. K. Grodziska, J. Purchla, Kraków 2002, s. 202. Reguła ta uległa zmianie
13
14
46
Na wyróżnienie zasługują jedynie pomniki nagrobne osób powiązanych z działalnością religijną18.
Kwestię wartą uwagi stanowi także wartość semantyczna tablic nagrobnych.
Jest ona determinowana przez elementy ściśle indywidualne, czyli dokonywany przez nadawców wybór sposobu deskrypcji postaci zmarłego (wylewny
bądź lakoniczny), przejawy skłonności do dzielenia się prywatnymi odczuciami i przemyśleniami, wreszcie przez świadomość estetyczną. Nie zmienia to
jednak faktu, iż podłożem formy i treści epitafijnych komunikatów jest pewna
konwencja, pewien utrwalony zbiór zasad. Pojemność znaczeniowa obiektów
sepulkralnych jest wypadkową czynników subiektywnych oraz intersubiektywnych. Podejście nadawców inskrypcji do epigraficznej konwencji ma charakter
selektywny – istnieją reguły, którym nadawcy podporządkowują się w mniejszym lub większym stopniu.
Komunikat nagrobny jest specyficznym nośnikiem informacji. Jedynym
kryterium limitującym jego obszerność jest ograniczona przestrzeń tablicy
nagrobnej. Ponadto umieszczone litery nie tylko muszą zmieścić się na pomniku,
ale także powinny być możliwe do odczytania. Zarówno „szczupłość pola informacji”19, jak i wymóg dostosowania rozmiaru czcionki narzucają konieczność
selekcji prezentowanych faktów.
Jedną sprawą jest wybór informacji, drugą – sposób ich zapisu. Inskrypcja
nagrobna stanowi tekst hierarchiczny, prezentujący wiadomości w pewnej
ustalonej kolejności20. Wypracowany schemat ma jednak charakter fakultatywny – nie zostaje narzucony w jednoznacznie sprecyzowanym kształcie,
może być poddawany modyfikacjom, uzależnionym wyłącznie od decyzji
nadawców.
Standardy funkcjonujące w epigraficznej tradycji można rzecz jasna ująć
w pewne klasyfikacje. Jan Trzynadlowski wprowadził podział na epitafia onomastyczne, protokolarne oraz poetyckie (lub metaforyczno-peryfrastyczne)21.
Jest to klasyfikacja podstawowa, najbardziej uogólniona, dzięki czemu uznawana przez wielu badaczy zagadnienia za punkt wyjścia. Istnieją także inne,
bardziej szczegółowe, jak chociażby dokonana przez Jacka Kolbuszewskiego22
na bazie analizy wpływów oraz inspiracji obecnych we współczesnej epigrafice,
w środowiskach Żydów zasymilowanych, w których przyjęto możliwość wcześniejszego
zaplanowania lokalizacji pochówków.
18
J.P. Woronczak, op. cit., s. 12; A. Trzciński, Cmentarze żydowskie w XIX i XX wieku (do holocaustu)
w Europie Środkowo-Wschodniej jako tekst kultury, [w:] Sztuka cmentarzy XIX i XX wieku,
red. A.S. Czyż, B. Gutowski, Warszawa 2010, s. 267.
19
M. Rodenkówna, Nagrobek jako komunikat językowy, „Zeszyty Językoznawcze” 1980, Lublin, s. 24.
20
W. Kupiszewski, Groby mówią, „Literatura Ludowa” 1986, nr 2, s. 28.
21
J. Trzynadlowski, Małe formy literackie, Wrocław 1977, s. 67.
22
J. Kolbuszewski, Wiersze z cmentarza. O współczesnej epigrafice wierszowanej, Wrocław 1985, s. 88.
47
a także ustalone przez Władysława Kupiszewskiego23 i Kazimierza Długosza24
na podstawie analizy komunikacyjnego wymiaru tekstów nagrobnych.
Odmienne schematy wyszczególniono w obrębie inskrypcji nagrobnych
poświęconych żydom. W tradycyjnych epitafiach, zapisywanych w języku
hebrajskim, znajdowały się – zgodnie z ustaleniami Woronczaka: „składniki:
informacyjny, laudacyjny (pochwalny), lamentacyjny (żałobny), eschatologiczny”25. Z kolei Hońdo zaznaczył, iż inskrypcje żydowskie zapisywano według
sześcioelementowego modelu, zawierającego kolejno: formułę pogrzebową,
wstęp, pochwalne epitety, imię, datę śmierci (niekiedy także datę pogrzebu)
oraz zakończenie26.
Sytuacja uległa zmianie w stuleciu XIX, kiedy to w poszczególne sfery życia
ludności żydowskiej zamieszkującej tereny Polski wkroczyły dążenia asymilacyjne. Tego rodzaju wpływy nie mogły ominąć przestrzeni cmentarza. Najbardziej wyrazistym rezultatem odzwierciedlenia asymilacyjnych działań w sztuce
funeralnej było stworzenie możliwości zamieszczenia na nagrobku inskrypcji
polskojęzycznej. Zdaniem Andrzeja Trzcińskiego był to jeden z etapów zachodzącego wówczas procesu, niejako konieczne następstwo wprowadzenia pewnych zmian:
Nieuniknioną konsekwencją używania przez «postępowców» języka krajowego w życiu codziennym, w prasie i w kazaniach synagogalnych było
wprowadzenie go na obszar cmentarza, gdzie od średniowiecza wyłączny
był język święty – hebrajski27.
Jednakże owa epigraficzna innowacja została poprzedzona sporem,
który narodził się pomiędzy przedstawicielami środowisk konserwatywnych
i postępowych28. Pierwsi z wymienionych uważali, iż przestrzeń nekropolii,
przestrzeń postrzegana jako święta, powinna pozostać wolna od wpływów
asymilacyjnych, mających źródło w świeckiej sferze życia. Drudzy natomiast usiłowali doprowadzić do sytuacji, w której sposób identyfikacji oraz
komunikacji interpersonalnej obecny w ich codziennym życiu mógł pozostać niezmienny również po śmierci, na zadedykowanych im obiektach
sepulkralnych.
W. Kupiszewski, op. cit., s. 30.
K. Długosz, Inskrypcje nagrobne z Pomorza Zachodniego w ujęciu językoznawczym, Szczecin 1991,
s. 24.
25
J.P. Woronczak, Treści eschatologiczne epitafiów żydowskich Opolszczyzny, [w:] Cmentarze żydowskie,
red. J. Woronczak, Wrocław 1995, s. 101.
26
L. Hońdo, op. cit., s. 69-70.
27
A. Trzciński, op. cit., s. 270.
28
Szczegółowy przebieg omawianego konfliktu został przedstawiony przez Agnieszkę Jagodzińską
w pracy: A. Jagodzińska, Pomiędzy. Akulturacja Żydów Warszawy w drugiej połowie XIX wieku,
Wrocław 2008, s. 178-184.
23
24
48
Częstą praktyką, zapoczątkowaną w wieku XIX i obowiązującą do czasów
współczesnych, jest tworzenie inskrypcji dwujęzycznych, polsko-hebrajskich.
Nie jest to jednak przekład tych samych treści z jednego języka na drugi, ale
dwie części epitafium o odmiennych znaczeniach. W języku hebrajskim podaje
się informacje odnoszące się do religijnego aspektu życia, „do sfery sacrum”29;
z kolei w języku polskim przekazuje się wiadomości związane z aktywnością
zmarłego na gruncie świeckim. Tym sposobem zachowuje się podział na język
święty oraz język „sfery profanum”30.
Zawartość semantyczna tablic nagrobnych współtworzona jest przez teksty
inskrypcji oraz sąsiadujące z nimi elementy graficzne. Na obiektach funeralnych poświęconych chrześcijanom niewątpliwie dominuje symbol krzyża,
wskazujący zarówno na śmierć, jak i ufność w zmartwychwstanie. Na cmentarzach chrześcijańskich bardzo często dostrzec można wizerunki Chrystusa,
Matki Boskiej, oblicza anielskie bądź portrety i fotografie zmarłych31. Ponadto
w sztuce funeralnej szeroko rozpowszechniona jest symbolika roślinna.
Natomiast w obrębie żydowskiej obyczajowości sepulkralnej nie ma przyzwolenia na przedstawienie ludzkich wizerunków na pomnikach nagrobnych.
Autorka prac z zakresu artyzmu cmentarzy żydowskich, Monika Krajewska,
ustaliła, że:
na tradycyjnych nagrobkach prawie nigdy nie przedstawiano postaci
ludzkiej, przynajmniej wśród Żydów aszkenazyjskich, a więc i w Polsce.
Zdarzały się jednak wyjątki. (…) Kompromis między dążeniem do
nowoczesności artystycznej a uleganiem owemu tradycyjnemu zakazowi
zaowocował w XX w. oryginalnymi rzeźbami ekspresjonistycznymi (…).
Są to pomniki przedstawiające postać człowieka lub anioła z zakrytym
obliczem32.
Pośród wyznawców judaizmu utrwaliła się tendencja do zamieszczania
w bezpośrednim otoczeniu tekstu inskrypcji licznych płaskorzeźb, które są
nośnikami określonych, starannie wyselekcjonowanych znaczeń. Symbolika
żydowskich tablic nagrobnych niekiedy wskazuje na treści o charakterze uniwersalnym – dzieje się tak w przypadku symboli złamanego drzewa, złamanego
kwiatu (odnoszących się do śmierci, do przerwanego życia), nieuszkodzonego
drzewa, węża z ogonem w paszczy (czyli symboli życia wiecznego) lub bramy
(elementu wskazującego na moment przejścia)33.
Ibidem, s. 178.
Ibidem.
31
Ph. Ariès, Rozważania o historii…, op. cit., s. 62.
32
M. Krajewska, Cmentarze żydowskie – mowa kamieni, „Znak” 1983, nr 339/340, s. 398-399;
na ten temat por. także: A. Olej-Kobus, K. Kobus, M. Rembas, Nekropolie. Zabytkowe cmentarze
wielokulturowej Polski, Warszawa 2009, s. 107.
33
J.P. Woronczak, Specyfika kulturowa…, op. cit., s. 15.
29
30
49
W żydowskiej sztuce nagrobnej dominują jednak symbole powiązane
z postacią zmarłego. Spośród nich wspominany już Woronczak wyróżnił elementy odnoszące się do pochodzenia, płci, imienia oraz cnót. Pochodzenie jest
ujawniane przez płaskorzeźbę rąk w geście błogosławieństwa – oznaczającą
przynależność do rodu kapłańskiego – lub plastyczne przedstawienie dzbana
i misy, świadczące o tym, iż zmarły wywodził się z rodu lewickiego. Świeczniki
pojawiają się wyłącznie na grobach kobiet. Natomiast imiona zmarłych są przybliżane poprzez zastosowanie symboliki zwierzęcej. Nietrudne do rozszyfrowania są płaskorzeźby odnoszące się do cnót – najczęściej są to księgi (symbol
nie tylko zamiłowania do nauki, ale także zgłębiania treści zawartych w świętych księgach) oraz dłoń wrzucająca monetę do puszki (jest to symbol dobroczynności, troski o dobro innych)34.
Zróżnicowane reguły odnoszące się do metod aranżacji cmentarnej
przestrzeni, wyposażenia tablic nagrobnych, a także sposobu postrzegania
wydzielonego terenu nekropolii sprawiają, iż tradycje funeralne ukształtowane w kręgu chrześcijaństwa i judaizmu wywołują wrażenie niezwykle
odległych od siebie. Pomimo podejmowanych w XIX stuleciu prób (przynajmniej częściowego) pogodzenia owych rozbieżnych norm autonomia żydowskiej obyczajowości sepulkralnej nadal pozostaje wyraźna. Z racji tego, że
cmentarze stanowią materialne realizacje tradycji formowanych w wielowiekowych procesach ewolucji systemów kulturowych, trudno oczekiwać,
iż pełna uniformizacja chrześcijańskich oraz żydowskich obszarów grzebalnych kiedykolwiek nastąpi. Pluralizm kulturowy i religijny uniemożliwia
całkowite ujednolicenie cmentarnych przestrzeni – ich odrębność jest niezwykle wyrazistym znakiem żywotności odległych, jednak wzajemnie koegzystujących tradycji.
Zestawienie nekropolii przeznaczonych na pochówek wyznawców chrześcijaństwa i judaizmu jest w rzeczywistości jedynie fragmentarycznym ujęciem
problemu. Wielokulturowość (wieloreligijność i wielowyznaniowość) ludności
zamieszkującej Polskę ma znacznie szerszy zakres, dlatego kwestia poruszona
w niniejszym artykule bez wątpienia pozostaje otwarta.
Ibidem, s. 14-15; M. Krajewska, op. cit., s. 400-402.
34
50
Jewish cemeteries in the polish area. The neighborhood of
sepulchral customs
Jewish cemeteries are the sign of presence of Jews In the polish area. Both the way
of organization of cemetery space and linguistic level and the symbolism of the
individual funeral objects as well, are evidenced by the variance between Jewish
and Christian necropolis. The foundation of these diversities are sepulchral customs. Customs shaped over the ages in a cultural circle. The aim of this paper is
to show the differences between cemeteries intended to burial Jews and Christians (between the arrangement of limited space and the semiotic content of tombstones) and also to indicate the elements mutually “untranslatable”, hindering harmonious coexistence.
51
K. Kłudkiewicz
Kamila Kłudkiewicz
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza – Poznań
Współpraca, pokojowe współistnienie czy
konkurencja?
Działalność polskich i niemieckich towarzystw przyjaciół sztuk pięknych w XIX-wiecznym Poznaniu
W 1822 roku niemiecki pisarz Heinrich Heine odwiedził Wielkopolskę.
Wrażenia z tej podróży opisał w tekście „O Polsce” („Über Polen”), w którym,
przedstawiając koegzystencję dwóch języków w mowie potocznej i w wydawanych periodykach, dwóch teatrów z dwiema odmiennymi widowniami,
nazwał mieszkańców ówczesnego Poznania Mischvolk, „ludem mieszanym”1.
Proporcje narodowościowe w tej społeczności w ciągu XIX wieku zmieniały się. W 1816 roku 66,6% ludności miasta stanowili Polacy, 22% – Żydzi,
11% – Niemcy; w 1848 roku 42,9% mieszkańców to Polacy, 40,5% –
Niemcy, 16,6% – Żydzi; w 1867 roku 46,9% stanowili Niemcy, 38% – Polacy,
15% – Żydzi2; w 1890 roku 49,09% to Niemcy3, a 50,70% – Polacy, zaś w 1900
roku 55,82% – Polacy i 43,94% – Niemcy4. Ta złożona społeczność w sposób
mniej lub bardziej intensywny rozwijała życie kulturalne miasta, w tym zainteresowanie jego mieszkańców sztuką. Służyć temu miały m.in. zakładane
w ciągu stulecia przez polskich i niemieckich mieszkańców Poznania towarzystwa przyjaciół sztuk pięknych.
Tekst został opublikowany w styczniu 1823 roku w gazecie „Der Gesellschafter oder Blätter für Geist
und Herz”. Po polsku ukazał się w 1924 roku w tłumaczeniu Stanisława Rossowskiego w formie
broszury: H. Heine, O Polsce, Lwów [1924]. Rossowski niezbyt trafnie przetłumaczył Mischvolk
jako „mieszaninę”.
2
C. Łuczak, Życie gospodarczo-społeczne w Poznaniu 1815-1918, Poznań 1965, s. 45.
3
W tym spisie pytano respondentów o to, jakim językiem się posługują. Ludność żydowska
deklarowała, że posługuje się językiem niemieckim. Statystyki wyznań wskazują, że w 1890
roku 57,72% mieszkańców Poznania to katolicy, 33,18% – ewangelicy, 8,80% – osoby wyznania
mojżeszowego i 0,30% – przedstawiciele innych wyznań. Por. M. Jaffé, Poznań pod panowaniem
pruskim, tłum. J. Baron-Grzesiak, Poznań 2012, s. 421.
4
Ibidem, s. 421. Statystyka wyznań w 1900 roku: 31,97% – ewangelicy, 62,73% – katolicy, 5,12% –
osoby wyznania mojżeszowego.
1
52
K. Kłudkiewicz: Współpraca, pokojowe współistnienie czy konkurencja? ...
Tradycja zawiązywania stowarzyszeń miłośników sztuki sięga XVIII wieku,
ale ich ogromny rozwój w całej Europie obserwuje się dopiero w kolejnym stuleciu. Ich działalność polegała na organizowaniu wystaw, wspomaganiu młodych twórców, zakupywaniu ich dzieł, propagowaniu wiedzy o sztuce wśród
szerokiej publiczności. Szczególnie istotną rolę towarzystwa odgrywały w miastach, w których nie istniały muzea sztuki. Regularne wystawy takich stowarzyszeń wypełniały brak stałej, muzealnej ekspozycji artystycznej.
Pierwszym stowarzyszeniem miłośników sztuki w Poznaniu był powstały
na przełomie 1836 r. i 1837 r. Kunstverein für das Grossherzogthum Posen,
czyli Towarzystwo Sztuk Pięknych dla Wielkiego Xięstwa Poznańskiego. Posługiwanie się nazwą w języku niemieckim i w języku polskim jest w przypadku
tej organizacji jak najbardziej zasadne. Działające do 1862 roku stowarzyszenie
nie było bowiem jednoznacznie ukierunkowane narodowościowo. Co prawda
Niemcy powołali je i zasiadali w jego władzach, ale jego działalnością zainteresowani byli żywo również Polacy.
We współczesnych tekstach niemieckich autorów poznańskie towarzystwo
funkcjonuje jako jedno z wielu towarzystw miłośników sztuki, jakie powstawały w Niemczech, a szczególnie w Prusach, w I połowie XIX wieku5. Zaznacza
się w nich, że na tle innych funkcjonujących w Niemczech towarzystw poznańskie Towarzystwo Sztuk Pięknych (dalej: Kunstverein) zajmowało dość wysoką
pozycję pod względem liczby członków-akcjonariuszy, ale jednocześnie przeciętną, jeśli chodzi o roczny przychód ze składek członkowskich. Z kolei w tekstach polskich podkreśla się, że poznańskie stowarzyszenie było pierwszym
towarzystwem przyjaciół sztuk pięknych na ziemiach polskich, a swoją działalnością wpłynęło na powstające dopiero w II połowie XIX wieku podobne towarzystwa w Krakowie i Warszawie6.
Taka dwubiegunowość w pisaniu o pierwszym poznańskim stowarzyszeniu
sztuk pięknych wystąpiła już w najstarszych opracowaniach na jego temat.
Na początku XX wieku Artur Kronthal przedstawił historię jego działalności,
B. Holtz, Kunstverein und Kunstmuseum in der Provinz. Die Kunst zwischen gesellschaftlicher
Initiative, wirtschaftlichem Bedürfnis, regionalen Interessen und staatlicher Verantwortung, [w:] Acta
Borussica. Neue Folge 2 Reihe: Preussen als Kulturstaat. Abteilung I. Das preußishe Kultusministerium
als Staatsbehörde und gesellschaftliche Agentur (1817-1934), Band 3.1, Berlin 2012, S. 3-48. Na
temat Kunstvereinów powstających w ciągu XIX w. w Niemczech por. J. Großmann, Verloste Kunst.
Deutsche Kunstvereine im 19. Jahrhundert, „Archiv für Kulturgeschicht” 1994, t. 76, z. 2, S. 351-364.
6
Pierwszym poznańskim towarzystwem sztuk pięknych zajęła się Magdalena Warkoczewska, która
opublikowała wiele cennych informacji źródłowych na jego temat: M. Warkoczewska, Towarzystwo
Sztuk Pięknych w Poznaniu w latach 1837-1848. Przyczynek do problemu kształtowania się mecenatu
zbiorowego w pierwszej połowie XIX wieku, „Studia Muzealne” 1972, z. 9, s. 7-20; eadem, Malarstwo
i grafika epoki romantyzmu w Wielkopolsce. Dzieje i funkcje, Warszawa – Poznań 1984, s. 238-254;
eadem (oprac.), Wystawy Towarzystwa Sztuk Pięknych w Poznaniu. Materiały źródłowe, Warszawa
– Poznań 1991.
5
53
ograniczając się w opisie jedynie do aktywności Niemców7. W odpowiedzi Józef
Kostrzewski opublikował tekst na temat udziału w stowarzyszeniu Polaków8.
Rekonstruując działalność pierwszego poznańskiego stowarzyszenia, należy
jednak wszelkie podziały narodowościowe odsunąć na dalszy plan. Powstanie
Kunstvereinu przyjęli gorąco zarówno polscy, jak i niemieccy mieszkańcy
Poznania. Wynikało to z ubogości życia kulturalnego w mieście i charakteru
narzuconego stolicy Wielkiego Księstwa Poznańskiego przez pruskie władze.
Poznań miał być prowincjonalnym ośrodkiem administracyjno-wojskowym9.
Ogromne znaczenie dla rozwoju (choć należałoby raczej powiedzieć „niedorozwoju”) miasta miało powstanie w latach 30. XIX wieku twierdzy Poznań, której
fortyfikacje do 1902 roku hamowały rozwój miasta. Ograniczenie roli Poznania
w państwowym systemie pruskim do średniej wielkości ośrodka administracyjnego i znacznego ośrodka wojskowego sprawiło, że do miasta sprowadzili
się głównie niemieccy wojskowi i urzędnicy. Konsekwentnie odmawiano im
pozwolenia na założenie kulturalnych towarzystw, szkoły artystycznej, uniwersytetu itp.10 Co znamienne jednak, bardzo szybko wydano pozwolenie na
budowę teatru, który miał dostarczyć koniecznej i adekwatnej dla rzeszy urzędników i wojskowych rozrywki11.
Na tym tle powstanie pierwszego Kunstvereinu było oznaką rosnących
potrzeb kulturalnych mieszkańców miasta. Inicjatorem powstania Towarzystwa był Naczelny Prezes Wielkiego Księstwa Poznańskiego Eduard Flottwell,
który został jego pierwszym przewodniczącym12. Później na czele władz stowarzyszenia stawali kolejni Naczelni Prezesi Księstwa (potem Prowincji Poznańskiej): Adolf hr. Arnim-Boytzenburg, Carl von Beurmann, Gustav Carl von
Bonin, Eugen von Puttkammer i ponownie Gustav Carl von Bonin. Natomiast
przy Zarządzie Towarzystwa działał Komitet odpowiedzialny za sprawy organizacyjne, w tym wybór obrazów na wystawy. W jego działalność angażował się
A. Kronthal, Der alte Kunstverein für das Grossherzogtum Posen, „Historische Monatsblätter für die
Provinz Posen” 1910, No 5, S. 65-73.
8
J. Kostrzewski, Pierwsze towarzystwo miłośników sztuki w Poznaniu, „Kurjer Poznański” 1916, nr 94
z dnia 23 kwietnia („Dodatek do Gazety”).
9
Sytuację miasta w latach 1780-1880 opisała Zofia Ostrowska-Kębłowska w: Z. OstrowskaKębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780-1880, Poznań 2009. Autorka
analizując urbanistykę Poznania, postrzega jego architekturę również w kategoriach społecznych
i politycznych.
10
Por. E. Połczyńska, Życie kulturalne Niemców w Poznaniu w XIX i na początku XX wieku, [w:] Dzieje
Poznania 1793-1918, red. J. Topolski, L. Trzeciakowski, Warszawa – Poznań 1994, s. 619-630.
11
Z. Ostrowska-Kębłowska, op. cit., s. 138-145; E. Połczyńska, Teatr niemiecki w Poznaniu (17931914), „Kronika Miasta Poznania” 2000, nr 3, s. 80-95.
12
A. Kronthal, op. cit., s. 66. Prezesi prowincji pruskich bardzo często byli inicjatorami stowarzyszeń
kulturalnych i promotorami rozwoju tego typu organizacji. Por. W. Neugebauer, Verwaltung und
Gesellschaft in der Geschichte des preußischen Kulturstaats, [w:] Krise, Reformen – und Kultur.
Preußen vor und nach der Katastrophe von 1806, red. B. Holtz, Berlin 2012, S. 314.
7
54
Juliusz von Minutoli, prezydent Policji w Wielkim Księstwie Poznańskim, jednocześnie rysownik i grafik; ponadto: Władysław Radoliński, gen. Franciszek
Morawski z Luboni, Arnold hr. Skórzewski, August hr. Cieszkowski, Juliusz
Zakrzewski z Głuchowa, Ryszard Berwiński13.
Towarzystwo w pierwszym roku działalności zrzeszało 1060 członków,
z czego, jak podaje J. Kostrzewski, połowę stanowili Polacy14. Choć trudno zweryfikować tę informację15, to trzeba przyznać, że ogólna liczba członków była dość
znaczna i porównywalna na przykład z towarzystwem w Dreźnie. Przy czym ludność Drezna w 1834 roku wynosiła 66 000 mieszkańców, zaś Poznań liczył wówczas 31 249 mieszkańców (w tym 5 000 żołnierzy stanowiących obsadę garnizonu)16. Liczby te pokazują, jak wielką potrzebę ożywienia życia kulturalnego
w mieście wykazywali mieszkańcy Poznania. Z czasem liczba członków stowarzyszenia sukcesywnie malała: w 1853 roku było ich 268, w 1857 roku – 19117.
W odezwie i statucie Towarzystwa wyznaczono główne cele organizacji, które nie odbiegały od dążeń innych niemieckich Kunstvereinów. Były
to: popularyzacja wiedzy o sztuce wśród poznaniaków oraz opieka nad artystami18. W dalszej perspektywie celem Towarzystwa było również założenie
lokalnego muzeum sztuki. Świadczy o tym zachowane rozliczenie za rok 1842,
w którym osobną rubrykę w wydatkach zajmuje pozycja nr XV „Für eines
Provinzial Museums”, gdzie wpisano przekazanie jednego obrazu na ten cel19.
Starania o założenie Muzeum Prowincjonalnego w Poznaniu opisał również
A. Kronthal, bazując na niezachowanych dziś archiwaliach20.
Swoje cele statutowe Towarzystwo wypełniało przede wszystkim, organizując wystawy dzieł sztuki, których katalogi wydawano w dwóch wersjach językowych: polskiej i niemieckiej. W latach 1837-1862 Towarzystwo zorganizowało 9 wystaw, początkowo odbywały się one co dwa lata, po 1848 roku nieregularnie. Pierwszą wystawę zwiedziło ponad 5200 osób21. Cztery pierwsze
wystawy odbyły się w salach Hotelu Drezdeńskiego przy alei Wilhelmowskiej (ob. Aleje Marcinkowskiego), budynku, który wybudował Atanazy
hr. Raczyński, kolekcjoner i znawca sztuki, blisko związany z dworem królewskim w Berlinie. Gmach miał pomieścić zebraną przez hrabiego kolekcję malar M. Warkoczewska, Wystawy…, op. cit., s. 11.
J. Kostrzewski, op. cit.
15
Zachowała się lista członków, którzy opłacili składkę w 1842 r. Wśród 686 nazwisk znajdują
się zarówno te o polskim brzmieniu, jak i niemieckie. Nie jest to jednak pewny wyznacznik
narodowości. Por. Archiwum Państwowe w Poznaniu, Akta Miasta Poznania, sygn. 8421.
16
C. Łuczak, op. cit., s. 47.
17
M. Warkoczewska, Wystawy…, op. cit., s. 7.
18
Ibidem, s. 5.
19
Archiwum Państwowe w Poznaniu, Akta Miasta Poznania, sygn. 8421.
20
A. Kronthal, op. cit., S. 70.
21
Ibidem, S. 12.
13
14
55
stwa22. Ostatecznie swoją galerię Raczyński otworzył w Berlinie, a budynek
sprzedał hotelarzowi Schwartzowi23. Kolejne wystawy Towarzystwa odbyły się
w Hotelu Saskim przy ul. Wrocławskiej, ostatnia w ratuszu.
Na inauguracyjnej wystawie pokazano 800 płócien, na ostatniej zaledwie 7224.
Na ekspozycjach Towarzystwa zdecydowanie dominowały obrazy współczesnych artystów niemieckich, które trafiały do Poznania na skutek ożywionych
kontaktów poznańskiego Kunstvereinu z innymi towarzystwami niemieckimi,
a także zrzeszenia w ogólnoniemieckim związku towarzystw Verein der Kunstfreunde im Preussischen Staate25. Niektóre z prezentowanych dzieł należały do najlepszych ówczesnych płócien tzw. szkoły düsseldorfskiej. Na przykład w 1837 roku pokazano w Poznaniu: „Templariusza” Wilhelma Schadowa,
„Dwie Leonory” Carla Sohna, „Pielgrzymów na pustyni” Hermanna Stilke26.
Część płócien wypożyczał ze swojej kolekcji Atanazy Raczyński27. Na wystawach pojawiały się również obrazy miejscowych artystów – Edwarda Gillerna
i Adolfa Perdischa. Z kolei w 1839 roku pokazano obraz „Mieczysław I kruszy
bałwany, czyli Wprowadzenie do Polski chrześcijaństwa” Januarego Suchodolskiego, zamówiony przez Edwarda hr. Raczyńskiego dla kaplicy pierwszych
Piastów w poznańskiej katedrze.
Po Wiośnie Ludów, która rozbudziła w Wielkopolsce nastroje nacjonalistyczne, nastąpił spadek zainteresowania pracami towarzystwa. Liczba jego
członków zmniejszała się z każdym rokiem, przy czym spadek ten wystąpił
zarówno wśród Polaków, którzy odsuwali się od inicjatyw władz (zaostrzających kurs germanizacyjny28), jak i wśród Niemców, których społeczność przestała interesować się kulturalnym rozwojem regionu. Stagnacja środowiska niemieckiego była skutkiem braku przywiązania i zakorzenienia Niemców w Wielkopolsce oraz krótkotrwałym pobytem większości z nich w Poznaniu. Stolica
Prowincji Poznańskiej była dla niemieckich urzędników i nauczycieli krótkim
Budynek sąsiadował z biblioteką, ufundowaną przez brata Atanazego – Edwarda Raczyńskiego.
Ufundowanie przez Raczyńskich dwóch istotnych instytucji kulturalnych, z założenia dostępnych
dla publiczności, wpisywało się w całokształt mecenasowskiej działalności rodu, a zwłaszcza
intensywności działań na tym polu Edwarda Raczyńskiego. Por. teksty zebrane w tomie: Edward
i Atanazy Raczyńscy. Dzieła – osobowości – wybory – epoka, red. A.S. Labuda, M. Mencfel,
W. Suchocki, Poznań 2008.
23
M. Warkoczewska, Wystawy…, op. cit., s. 7; Z. Ostrowska-Kębłowska, op. cit., s. 203-207.
Por. również: E. Leszczyńska, Dlaczego „poznańscy Medyceusze” zatrzymali się w połowie drogi?,
[w:] Edward i Atanazy Raczyńscy, op. cit., s. 89-108.
24
M. Warkoczewska, Wystawy…, op. cit., s. 7.
25
Ibidem, s. 7-8, 19-105.
26
Por. entuzjastyczne recenzje na temat pierwszej wystawy publikowane przez anonimowego recenzenta
na łamach „Przyjaciela Ludu” na przełomie 1837 i 1838 r. Przedruk: Ibidem, s. 109-177.
27
M. Warkoczewska sugeruje jego udział w organizacji wystaw i doborze prezentowanych dzieł
(Ibidem, s. 11).
28
Por. M. Warkoczewska, Towarzystwo…, op. cit., s. 16. Por. również: eadem, Wystawy…, op. cit., s. 9.
22
56
przystankiem na ścieżce kariery i odskocznią do lepszych stanowisk w innych
regionach Prus29.
Ponadto poznańska publiczność z czasem zaczęła wykazywać niezadowolenie z doboru prezentowanych przez Kunstverein dzieł sztuki. Z zachowanych
doniesień prasowych wynika, że polska publiczność domagała się wystawiania
na pokazach większej ilości obrazów polskich oraz dzieł dawnych mistrzów.
Ten ostatni postulat podzielała również publiczność niemiecka. W mieście
pozbawionym muzeum sztuk pięknych to przede wszystkim brak możliwości
podziwiania dzieł dawnego malarstwa doskwierał wszystkim mieszkańcom.
Świadczy o tym fakt, że dokładnie w roku oficjalnego rozwiązania pierwszego
poznańskiego Kunstvereinu (1862) komitet złożony z Polaków i Niemców zorganizował wystawę, na której zaprezentowano dzieła z kolekcji poznańskich
wielbicieli sztuki. Pokazano głównie dawne malarstwo europejskie z kolekcji
ks. Wincentego Kilińskiego i Jana Rejewskiego30. Płótna na wystawę wypożyczyli również m.in. arcybiskup Leon Przyłuski, Albin Węsierski i antykwariusz
Józef Lissner31.
Po kryzysie i ostatecznym rozwiązaniu pierwszego Kunstvereinu brak regularnych wystaw artystycznych szczególnie odczuwali miejscowi artyści. W 1866
roku malarz Tytus Maleszewski zorganizował wystawę malarstwa, głównie artystów polskich, na którą sprowadzono również obrazy ze zbiorów warszawskiego
Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Na wystawie pokazano 160 obrazów,
przy czym część z nich, autorstwa lokalnych twórców – Tytusa Maleszewskiego
i Mariana Jaroczyńskiego, była wystawiona na sprzedaż32. Inicjatywę Maleszewskiego należy uznać za pierwszą (po upadku Kunstvereinu) próbę zorganizowania zaczątków wystawiennictwa w Poznaniu. Jego wystawa nie tylko zakładała pokaz malarstwa dawnych mistrzów ze zbiorów prywatnych, ale również
miała być miejscem prezentacji i sprzedaży obrazów współczesnych artystów.
Maleszewski próbował więc zorganizować podobny salon wystawowy, z jakich
w Krakowie i Warszawie korzystali polscy artyści33. Propolska orientacja całego
pokazu była odczuwalna – tym razem nie zaproszono do udziału Niemców,
Por. M. Jaffé, op. cit., s. 188-191; W.D. Engeldinger, Niemiecka inteligencja w Poznaniu w latach
1871-1914, „Kronika Miasta Poznania” 1998, nr 2, s. 63-76.
30
Verziechniss der Oelgemaelde des verstorbenen Domprobst und General-Vikar Kiliński und des
Gutbesitzers Rejewski in Posen, Poznań 1860. Por. również: M. Wojciechowska, Zapominani
kolekcjonerzy i zapomniana wystawa, „Muzealnictwo” 1968, nr 17, s. 7-13.
31
M. Warkoczewska, Życie artystyczne w Poznaniu w XIX wieku, [w:] Dzieje Poznania…, op. cit.,
s. 676.
32
Spis drugiej seryi wystawy obrazów w pałacu Działyńskich na korzyść ubogich miejscowych
w Poznaniu, Poznań 1866.
33
W Krakowie były to wystawy organizowane przez Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych od 1854
roku, w Warszawie – wystawy Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych od 1860 roku.
29
57
co zważywszy na nastroje polskiego społeczeństwa po represjach po powstaniu
styczniowym, jest zrozumiałe.
Kolejne inicjatywy miłośników sztuki w Poznaniu miały miejsce dopiero
dwadzieścia lat później. Początkowo, podobnie jak wcześniej, w powstanie drugiego poznańskiego Kunstvereinu zaangażowali się zarówno Polacy, jak i Niemcy.
Idea utworzenia drugiego Kunstvereinu w społeczności niemieckiej narodziła się już w połowie lat 70., zaś samo zawiązanie stowarzyszenia poprzedziły kontakty z innymi tego typu związkami w Niemczech34. Inicjatorem
powołania towarzystwa w 1884 roku był radca rejencji Carl Osius. W gronie
założycieli znaleźli się ponadto August hr. Cieszkowski, Wawrzyniec hr. Benzelstierna-Engeström, radca budowlany Grüder, Jarosław Herse, ks. Ludwik
J.W. Jażdżewski35. Początkowa współpraca polskich i niemieckich członków
zakończyła się jednak po kilku latach wraz z wyraźnym zaostrzeniem się polityki germanizacyjnej władz oraz opowiedzeniem się Kunstvereinu za rządową,
propagandową strategią kulturalną Cesarstwa.
Przyczyny zmiany orientacji władz Kunstvereinu wiązały się początkowo
ze złą sytuacją finansową stowarzyszenia. Kunstverein na skutek ciągłych problemów finansowych poszukiwał wsparcia w Berlinie36. Ministerstwo wyznań
(Kultusministerium) przesyłało pieniądze, królewska Galeria Narodowa wypożyczyła obrazy ze swoich zbiorów37. Warunkiem jednak dalszego finansowego
wsparcia było zadeklarowanie przez Kunstverein chęci rozwoju kulturalnego
jedynie niemieckiej części populacji Poznania.
Bärbel Holtz przeanalizowała, jak zmieniała się argumentacja przewodniczących poznańskiego Kunstvereinu w pismach kierowanych do ministerstwa wyznań w Berlinie. C. Osius początkowo pisał, że działalność towarzystwa
wspiera współpracę polskich i niemieckich mieszkańców Poznania dla ogólnego rozwoju kulturalnego miasta. W latach 90. XIX wieku poznański Kunstverein argumentował już jednak, że jego działalność przyspiesza rozwój niemieckiej
Por. korespondencję poznańskiego Kunstvereinu z innymi niemieckimi stowarzyszeniami, a w niej
m.in. odbitki statutów i katalogów wystaw stowarzyszeń z innych niemieckich miast. Archiwum
Państwowe w Poznaniu, Akta Miasta Poznania, sygn. 2255.
35
B. Holtz, Kunst als politisches Instrument oder Mittel gegenseitiger Lernprozesse: der Kunstverein
Posen (1884 bis 1907), [w:] Acta Borussica. Neue Folge 2 Reihe: Preussen als Kulturstaat. Abteilung
I. Das preußishe Kultusministerium als Staatsbehörde und gesellschaftliche Agentur (1817-1934),
Band 2.1, Berlin 2010, S. 533. Ks. Ludwik J.W. Jażdżewski był również deputowanym w Landtagu
w Berlinie i podobnie jak poseł Zygmunt F. Dziembowski nawoływał na posiedzeniach Izby
Deputowanych do zmiany polityki władz wobec rozwoju kulturalnego miasta Poznania.
Por. T.J. Żuchowski, Muzeum Prowincji w Poznaniu. Nowa koncepcja muzealna w świetle źródeł,
[w:] Stulecie otwarcia Muzeum im. Cesarza Fryderyka w Poznaniu, red. W. Suchocki, T.J. Żuchowski,
Poznań 2004, s. 36.
36
Por. B. Holtz, Kunst…, op. cit., S. 534.
37
W. Neugebauer, op. cit., s. 315.
34
58
kultury w Prowincji Poznańskiej38, co wpisywało się w przyjętą wówczas politykę
podniesienia poziomu i wzmocnienia w prowincjach wschodnich niemieckiej
kultury, niemieckich zwyczajów i niemieckiego poczucia narodowego. Strategia
ta objawiła się również w powołaniu w Poznaniu do życia innych niemieckich
instytucji: w 1885 roku powstało Historische Gesellschaft (Towarzystwo Historyczne)39, a w 1893 roku Provinzial-Museum (Muzeum Prowincjonalne)40.
Drugi Kunstverein liczył 300 członków41 i co dwa lata organizował wystawy,
na których można było obejrzeć od dwustu do pięciuset prac niemieckich artystów42. Brak stałej siedziby wystawienniczej powodował częste przenosiny –
wystawy odbywały się w gmachu po Naczelnym Dowództwie V Korpusu Armii
(Altes General Kommando), w miejskiej hali do ćwiczeń gimnastycznych (Städtischen Turnhalle), a w 1895 roku w budynku organizowanej wówczas w mieście Wystawy Przemysłowej.
Zorganizowanych zostało dziesięć wystaw. Polscy artyści wzięli udział
dopiero w ósmej, w roku 1897. Z miejscowych malarzy wystawiali wówczas:
Maria Kremer, Kazimierz Szmyt, Michał Wywiórski oraz Bolesław Łaszczyński.
W 1899 roku swoje prace zaprezentował również Władysław Marcinkowski43.
Wyjątkowo na wystawach Kunstvereinu pojawiali się również polscy artyści
z innych regionów, najczęściej związani z Monachium (Władysław Szerner,
Aleksander Świerzewski, Alfred Wierusz-Kowalski, Tadeusz Rybkowski, Maurycy Trębacz, Józef Wodziński).
Oprócz organizowania wystaw niemiecki Kunstverein rozpoczął również działalność propagującą wiedzę o zabytkach Prowincji Poznańskiej, m.in.
wydając album 13 fotografii zabytków regionu w formie teki w ekskluzywnej
oprawie, wręczanej jako bezpłatna premia roczna dla członków towarzystwa44.
B. Holtz, Kunst…, op. cit., s. 538.
M. Cygański, Niemieckie Towarzystwo Historyczne w Poznańskiem (1885-1945), „Przegląd Zachodni”
1969, z. 5, s. 322-379; T. Serrier, Provinz Posen, Ostmark, Wielkopolska. Eine Grenzregion zwischen
Deutschen und Polen 1848-1914, Marburg 2005, s. 140-162.
40
T.I. Grabski, Okoliczności powstania Muzeum Prowincji w Poznaniu, [w:] Stulecie…, op. cit., s. 9-29.
41
B. Holtz, Kunst…, op. cit., S. 534.
42
Por. Verzeichniss der ersten Kunst-Austellung des Posener Kunstvereins, Posen 1884; Verzeichniss
der zweiten Kunst-Austellung des Posener Kunstvereins, Posen 1885; Dritte Ausstellung des Posener
Kunstvereins, Posen 1887; Vierte Ausstellung des Posener Kunstvereins, Posen 1889; Fünfte
Ausstellung des Posener Kunstvereins, Posen 1891; Kunst-Ausstellung zu Posen im Juni 1893, Posen
1893; Kunst-Ausstellung zu Posen im Juni-Juli 1895, Posen 1895; Kunst-Ausstellung zu Posen im JuniJuli 1897, Posen 1897; Neunte Ausstellung des Posener Kunstvereins, Posen 1899; Zehnte Ausstellung
des Posener Kunstvereins, Posen 1901.
43
Por. J. Mulczyński, Rozwój ośrodka artystycznego w Poznaniu w latach 1919-1939 (maszynopis,
praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. Lecha Trzeciakowskiego w Instytucie Historii
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), Poznań 2013, s. 40.
44
Wydany ok. 1892 roku album na okładce posiadał wytłoczony tytuł: Kunstverein Posen.
38
39
59
W 1886 roku towarzystwo zorganizowało także cykl wykładów z historii sztuki
o głównych kierunkach w malarstwie45.
Polskie środowisko w cztery lata po powstaniu niemieckiego Kunstvereinu
rozpoczęło starania o założenie podobnej instytucji. Po polskiej stronie bowiem
ożywienie na gruncie artystycznym w pierwszej połowie lat 80. XIX wieku
było również wyraźne. W 1882 roku otwarto Muzeum im. Mielżyńskich przy
Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, w którym prezentowano darowaną
PTPN-owi kolekcję dzieł dawnych mistrzów Seweryna hr. Mielżyńskiego oraz
galerię malarstwa polskiego46. W 1885 roku zorganizowano w Pałacu Działyńskich przy Starym Rynku wystawę dzieł sztuki pochodzących z kolekcji Wielkopolan. Na ekspozycji dominowało europejskie malarstwo nowożytne, głównie
z kolekcji Wawrzyńca hr. Benzelstierna-Engeströma, Zygmunta hr. Skórzewskiego, Agnieszki Baranowskiej, Nikodema Biernackiego, Augusta Cieszkowskiego. Pokazano również dzieła współczesnych artystów polskich, w tym wielkopolskich (Mariana Jaroczyńskiego, Marcelego Krajewskiego, W. Krzymieniewskiego z Gniezna, Władysława Marcinkowskiego)47.
W 1888 roku sekretarz Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk Wawrzyniec Benzelstierna-Engeström48 (wcześniej zaangażowany w powołanie niemieckiego Kunstvereinu) wraz z redaktorem „Dziennika Poznańskiego” Franciszkiem Dobrowolskim inaugurowali powstanie filii krakowskiego Towarzystwa
Przyjaciół Sztuk Pięknych49. Zadaniem filii poznańskiej było urządzenie i utrzymanie w Poznaniu nieustającej wystawy sztuk pięknych, na którą obrazy zobowiązała się dostarczać dyrekcja krakowska50. Zachowana dokumentacja działalności filii poznańskiej dowodzi, że liczba obrazów przesyłanych z Krakowa
oscylowała wokół kilkudziesięciu rocznie. Przykładowo w 1894 roku było to
B. Holtz, Kunst…, op. cit., s. 535.
O kolekcjonerstwie Seweryna hr. Mielżyńskiego: K. Kłudkiewicz, Wybór i konieczność. Kolekcje
polskiej arystokracji w Wielkopolsce na przełomie XIX i XX wieku, praca doktorska napisana
pod kierunkiem prof. dra hab. Tadeusza J. Żuchowskiego w Instytucie Historii Sztuki na
Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2013, (przygotowywana do druku),
s. 80-104 (rozdz. Galeria Seweryna hr. Mielżyńskiego w Miłosławiu). O zbiorach artystycznych
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk: M. Warkoczewska, Zbiory historyczno-artystyczne
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk do roku 1914, [w:] Ars una species mille. 150 dzieł na
150-lecie Muzeum Narodowego w Poznaniu ze zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk,
red. D. Suchocka, Poznań 2007, s. 7-14.
47
Por. Wystawa Sztuk Pięknych w pałacu hr. Działyńskich w Poznaniu, Poznań 1885.
48
A. Podmostko-Kłos, Hrabia Engeström i jego zasługi dla artystycznych dziejów Wielkopolski,
[w:] Sztuka w Wielkopolsce, red. M. Błaszczyński, B. Górecka, M. Górecki, A. Paradowska, Poznań
2013, s. 145-156.
49
M. Warkoczewska, Życie artystyczne…, op. cit., s. 673-678.
50
Zgodnie z § 5 Układu pomiędzy Dyrekcją Zjednoczonego Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych
w Krakowie a Komitetem Sztuk Pięknych w Poznaniu, zawartego dnia 1 IV 1888 r. Funkcjonowanie
filii opierało się na zasadach obowiązujących w Krakowie. Por. Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk (dalej: Biblioteka PTPN), rkps. 1411, k. 2-6.
45
46
60
29 obrazów51. Ilość obrazów prezentowanych na wystawach w Poznaniu wynosiła
każdorazowo około 100 dzieł. W 1896 roku pokazano 137 obrazów w foyer Teatru
Polskiego, 100 obrazów na innej wystawie organizowanej przez poznańską filię
w tym samym roku52. Istotniejsze jest jednak, że obrazy przesyłane do Poznania
nie należały do najwybitniejszych dzieł i twórców działających na przełomie XIX
i XX wieku, co z czasem zaczęło zniechęcać publiczność poznańską.
Poznańska filia skupiała członków korespondentów, którzy zobowiązani
byli w ciągu roku rozprowadzić wśród Wielkopolan (a także mieszkańców Prus
Wschodnich) określoną liczbę biletów rocznych53. Liczba korespondentów
wahała się od ok. 30 do 60. Liczba sprzedanych przez nich biletów rocznych
wynosiła mniej więcej 400 sztuk. Większość nabywców biletów jednakże nawet
nie odwiedzała wystaw organizowanych przez filię, a wykupywała członkostwo skuszona obowiązkową premią, którą raz do roku TPSP przesyłało swoim
członkom. Premiami były reprodukcje wybranych polskich obrazów. Wybór
premii był jedną z najważniejszych decyzji corocznie podejmowanych przez
władze Towarzystwa, gdyż od tego, czy reprodukcja okaże się atrakcyjna, zależały dochody TPSP. W tych latach, kiedy publiczność była niezadowolona
z otrzymanych premii, sprzedaż biletów rocznych zdecydowanie malała54, a stanowiły one główne źródło dochodu Towarzystwa55.
Niezadowolenie publiczności wielkopolskiej zarówno z braku na wystawach w Poznaniu nazwisk najlepszych ówczesnych polskich artystów, jak
i z decyzji odnośnie wyboru premii oraz ze sposobu finansowania działalności
filii poznańskiej56 sprawiło, że na przełomie 1902 r. i 1903 r. ukonstytuowało
Biblioteka PTPN, rkps. 1416, k. 511.
Biblioteka PTPN, rkps. 1418, k. 476-483.
53
Nabywców biletów rocznych nazywano „członkami”. Bilet upoważniał do bezpłatnego wstępu
na nieustające wystawy Towarzystwa w Krakowie, Lwowie i Poznaniu, otrzymania jednej premii
(reprodukcji wybranego w danym roku obrazu), udziału w losowaniu dzieł sztuki zakupionych
w danym roku przez TPSP do rozlosowania pomiędzy członków.
54
W latach 1886-1887 krakowskie TPSP zdecydowało się jako premię wręczać nie reprodukcję
obrazu, lecz album. Sekretarz krakowskiego Towarzystwa Seweryn Böhm w liście do dyrektora
poznańskiej filii Wawrzyńca Benzelstierna-Engeströma pisał: „Następstwa premii w formie
albumów były dla Towarzystwa bardzo niepomyślne. W wymienionych dwóch latach [1886, 1887]
ubyło aż 2861 członków. Po powrocie do reprodukcji przyrost członków o 260 zaledwie”. List
S. Böhma do W. Benzelstierna-Engeströma z 11 XII 1899 r., Biblioteka PTPN, rkp. 1422, k. 25-26.
55
Przykładowo dochód krakowskiego TPSP w 1901 r. wynosił 53 902,14 koron, z czego 33 792 koron
przyniosła sprzedaż biletów rocznych. Por. Biblioteka PTPN, rkp. 1421, k. 533.
56
Postulaty zmian w stosunkach filii poznańskiej z dyrekcją w Krakowie przedstawił W. BenzelstiernaEngeström w liście do sekretarza TPSP Seweryna Böhma w 1903 r. Z zachowanej odpowiedzi
S. Böhma wynika, że dyrekcja poznańska starała się o powiększenie składki członkowskiej z 9 do
10 marek, przekazanie 3 z 10 marek składki na działalność filii poznańskiej, przekazywanie na
wystawę poznańską dzieł „wyższej artystycznej wartości polskich artystów i żeby pomiędzy temi
były zawsze dzieła znanych popularnych, pierwszorzędnych artystów, a nadto żeby takie wystawy
odświeżano przynajmniej co 6 tygodni”. Por. List S. Böhma do W. Engeströma z dnia 12 grudnia
1903 r., Biblioteka PTPN, rkp. 1423, k. 147.
51
52
61
się samodzielne poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, prawdopodobnie założone przez część członków filii poznańskiej. O jego działalności
niewiele wiadomo. Prezes poznańskiej filii krakowskiego TPSP Wawrzyniec
Benzelstierna-Engeström do 1905 roku reprezentował w Wielkopolsce krakowskie stowarzyszenie i informował jego władze o powstaniu nowego Towarzystwa, nie wróżąc mu jednak długiej przyszłości. Przynajmniej początkowo
nowe Towarzystwo wzbudziło zainteresowanie Wielkopolan, gdyż jak informował W. Benzelstierna-Engeström w roku 1903 poznańska filia krakowskiego
TPSP liczyła 369 członków, zaś nowe towarzystwo zdołało przyciągnąć około
400 zainteresowanych57. Na początku 1904 roku nowe Towarzystwo w aurze
dziś trudnego do zweryfikowania skandalu zawiesiło swoją działalność58, zaś
W. Benzelstierna-Engeström zaproponował zupełnie nowatorską formę współpracy pomiędzy towarzystwami w Poznaniu, Krakowie i warszawskim Towarzystwem Zachęty Sztuk Pięknych, której celem byłoby wspólne organizowanie
wysokiej klasy wystaw, które w ciągu roku jeździłyby pomiędzy Poznaniem,
Krakowem a Warszawą59.
Ta interesująca propozycja nie doczekała się realizacji, zaś kryzys działalności w Poznaniu po stronie polskiej zbiegł się z niespotykanym ożywieniem kulturalnym po stronie niemieckiej. W 1904 roku utworzono Kaiser-Friedrich-Museum (Muzeum im. Cesarza Fryderyka), pierwotnie neutralne
narodowościowo60, które prowadziło ożywioną działalność naukową i wystawienniczą61 oraz cieszyło się dużym zainteresowaniem, przede wszystkim niemieckich mieszkańców miasta62. Utworzenie muzeum wiązało się ze zmianą
Por. List S. Böhma do W. Beznelstierna-Engeströma z dnia 7 marca 1904 r., Biblioteka PTPN,
rkp. 1423, k. 152.
58
Z zachowanej korespondencji pomiędzy S. Böhmem z dyrekcji krakowskiego TPSP a W. Benzelstierna-Engeströmem z filii poznańskiej można wywnioskować, że na początku 1904 r. problem nowego
Towarzystwa w Poznaniu zniknął. Z kolei Hilary Majkowski pisał o „zamieszkach wewnątrz
Towarzystwa, [które] udaremniały mu dalszą, owocną pracę”. Por. H. Majkowski, O sztuce plastycznej
w Poznaniu w czasach poprzedzających wojnę światową aż po dzień dzisiejszy, „Kronika Miasta
Poznania” 1938, nr 2, s. 205.
59
Por. List S. Böhma do W. Beznelstierna-Engeströma z dnia 7 marca 1904 r., Biblioteka PTPN,
rkp. 1423, k. 152.
60
Początkowo przekształcone z Muzeum Prowincjonalnego w nowoczesną placówkę – Muzeum
im. Cesarza Fryderyka – miało zaznajamiać mieszkańców Poznania z historią regionu i sztuką.
Na ekspozycji pokazywano m.in. dzieła szkoły polskiej. Od 1907 r. muzeum wyraźnie zaczęło
przekształcać się w placówkę propruską. Por. T.J. Żuchowski, Muzeum Prowincji…, op. cit., s. 40.
61
Por. T.J. Żuchowski, Kaiser-Friedrich-Museum a formowanie się historii sztuki w Poznaniu u progu
powołania Uniwersytetu, [w:] Dzieje historii sztuki w Polsce. Kształtowanie się instytucji naukowych
w XIX i XX wieku, red. Adam S. Labuda, Poznań 1994, s. 145-155.
62
T.J. Żuchowski podaje imponujące statystyki zwiedzających Muzeum: w 1906 r. – 70 tys. widzów
rocznie, 1907 r. – 81 291, w 1908 r. – 81 789, a w 1909 r. liczba przekroczyła 82 tys. T.J. Żuchowski,
Kaiser-Friedrich-Museum…, op. cit., S. 151. Zob. również: T.J. Żuchowski, Der Beginn der Posener
Museumsgeschichte im Spannungsfeld der deutsch-polnischen Beziehungsgeschichte (1885-1918),
57
62
polityki cesarstwa wobec wschodnich regionów i wprowadzeniem „Hebungspolitik” (polityki podniesienia poziomu cywilizacyjnego wschodnich prowincji Cesarstwa)63. Inauguracja Kaiser-Friedrich-Museum otworzyła nowy,
owocny rozdział w historii niemieckiego Kunstvereinu, który od 1901 roku
wchodził w skład Deutsche Gesellschaft für Kunst und Wissenschaft (Niemieckiego Towarzystwa Nauki i Sztuki)64. W 1904 roku prezesem Kunstvereinu
został dyrektor muzeum Ludwig Kaemmerer, doktor historii sztuki, postać
znana i ceniona wśród niemieckich historyków sztuki. Opieka naukowa, jaką
roztoczył nad nowo powstałą instytucją, była zauważalna w prężnej działalności muzeum, a także Kunstvereinu.
W górnej sali muzeum Kunstverein organizował ekspozycje sztuki współczesnej (również poznańskiej). Nawiązując do założeń pierwszego Kunstvereinu,
prowadził zbiórkę funduszy i zakupywał dzieła przeznaczone dla muzeum65.
Na przełomie kwietnia i maja 1906 roku Kunstverein zorganizował wystawę
„Austellung von Werken französicher Impressionisten”66 – pierwszy pokaz
w Wielkopolsce nowoczesnej, wówczas jeszcze kontrowersyjnej, sztuki francuskiego impresjonizmu i postimpresjonizmu. Po zamknięciu wystawy zarządowi
Kunstvereinu udało się zakupić do swoich zbiorów „Plażę w Pourville” Claude’a Moneta, do dziś jedyny obraz tego francuskiego malarza w Polsce67. Ponadto
Kunstverein organizował regularnie wykłady i spotkania z artystami i historykami sztuki – gośćmi spoza Poznania68.
Tymczasem po stronie polskiej kolejna inicjatywa zawiązania stowarzyszenia
sympatyków sztuki urzeczywistniła się dopiero na przełomie 1909 r. i 1910 r.,
kiedy po wygaśnięciu działalności filii krakowskiego TPSP powstało poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych z Ignacym hr. Bnińskim z Pietronek
na czele69. W zarządzie nowo powołanego towarzystwa obok Bnińskiego zasiedli
architekt Roger Sławski, rzeźbiarz Władysław Marcinkowski, adwokat Bernard
Chrzanowski, prawnik Konrad Kolszewski, dziennikarz Walery Łebiński, ks. Stanisław Trąmpczyński, architekt Kazimierz Ulatowski. Po prawie rocznej działal[w:] Geschichtsbilder und ihre Museale Präsentation, red. S. Dyroff, M. Krzoska, München 2008,
S. 81-98.
63
P. Matusik, Mieszczańskość, nowoczesność, nacjonalizm: o Poznaniu Moritza Jaffego, [w:] M. Jaffé,
op. cit., s. 8.
64
Deutsche Gesellschaft für Kunst und Wissenschaft (Niemieckie Towarzystwo Nauki i Sztuki)
powstało przez połączenie Kunstvereinu i Historische Gesellschaft (Towarzystwa Historycznego).
65
Por. T.J. Żuchowski, Kaiser-Friedrich-Museum…, op. cit., S. 152.
66
Na wystawie pokazano dzieła Claude’a Moneta, Camille’a Pissarra, Alfreda Sisleya, Vincenta van
Gogha, Edgara Degasa, Paula Cézanne’a.
67
Obraz Moneta, jak i inne obrazy należące do Kunstvereinu w 1919 roku przeszły na własność
poznańskiego Muzeum Wielkopolskiego, po drugiej wojnie światowej Muzeum Narodowego
w Poznaniu. Por. http://www.mnp.art.pl/monet/plaza-w-pourville.php [data dostępu: 10.05.2015].
68
T.J. Żuchowski, Kaiser-Friedrich-Museum…, op. cit., S. 152.
69
M. Warkoczewska, Życie artystyczne…, op. cit.
63
ności Towarzystwo liczyło 400 członków. Dysponowało własnymi salami wystawowymi w gmachu przy ul. Bismarcka (ob. Kantaka 8)70, a w 1914 roku wybudowało własny lokal w ogrodzie Domu Przemysłowego przy pl. Wilhelmowskim
(obecnie pl. Wolności)71.
Działalność wystawiennicza Towarzystwa skupiała się na ściąganiu do
Poznania polskich artystów z innych zaborów, w tym również szczególnie popularnych na początku XX wieku malarzy takich jak Olga Boznańska, Teodor
Axentowicz, Józeff Mehoffer. Organizowano wystawy krakowskiego Towarzystwa „Sztuka”72 czy artystów warszawskich73. Podobnie jak niemiecki Kunstverein polskie Towarzystwo zainteresowało się zabytkami sztuki w Wielkopolsce.
Wydawało zeszyty pt. „Zabytki Wielkopolskie”, spełniające funkcję premii dla
członków. W odróżnieniu od wspomnianej wyżej teki fotografii zabytków wielkopolskich, wręczanej członkom niemieckiego Kunstvereinu, „Zabytki Wielkopolskie” były nie tylko zbiorem fotografii, ale również tekstów popularnonaukowych74. Zaczęto również organizować wykłady na temat sztuki75.
Powstające w ciągu XIX wieku na terenie Poznania polskie i niemieckie
Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych działały w oparciu o pewną dynamikę.
Pierwszy związek tego typu, powstały na przełomie 1836 r. i 1837 r., zrzeszał
zarówno Polaków, jak i Niemców, chętnych do ożywienia kulturalnego krajobrazu prowincjonalnego miasta. Regres w kulturalnym rozwoju stolicy Wielkopolski, który nastąpił w połowie stulecia, połączony z nasilającą się polityką
germanizacyjną ze strony władz niemieckich, postawił dwa człony poznańskiej społeczności – niemiecki i polski – po przeciwnych stronach. Ożywienie
działalności poznańskich sympatyków sztuki nastąpiło dopiero po trzydziestu
latach. Zarówno Polacy, jak i Niemcy w tym samym czasie – w latach 80. XIX
wieku – powołali do życia własne towarzystwa miłośników sztuki. O współpracy między nimi nie było mowy – każde z nich działało osobno i każde kierowało swój przekaz do innej narodowościowo publiczności. Daty powoI. Moderska, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Poznaniu, [w:] Polskie życie artystyczne
w latach 1890-1914, red. A. Wojciechowski, Wrocław – Warszawa – Kraków 1967, s. 175-177.
71
H. Majkowski, op. cit., s. 211-212.
72
Ibidem, s. 207.
73
Wystawa Artystów Warszawskich w lokalu Tow. Przyj. Sztuk Pięknych w Poznaniu, Poznań 1911.
74
„Zabytki wielkopolskie” zostały pomyślane jako wydawnictwo wieloczęściowe. Zeszyt pierwszy
pod red. Nikodema Pajzderskiego dotyczył zabytków sztuki w Poznaniu, kolejne miały przybliżać
zabytki sztuki w Wielkopolsce, opisane chronologicznie i zgodnie z ich stylem. Pod redakcją
Pajzderskiego ukazał się jeszcze zeszyt II „Sztuka romańska” w 1913 r. Następnie wydane zostały
dwa zeszyty autorstwa Kazimierza Ulatowskiego – z. III (Zabytki wielkopolskie epoki gotyckiej,
część pierwsza, 1914-1915) i IV (Zabytki wielkopolskie sztuki gotyckiej, część wtóra, 1914-1915).
Popularyzatorska formuła „Zabytków” miała również konkurować z tekstami niemieckich autorów,
który na przełomie XIX i XX w. publikowali o architekturze Poznania i okolic (np. L. Kaemmerer,
P. Graef, Die wichtigsten Baudenkmäler der Provinz Posen, Berlin 1909).
75
H. Majkowski, op. cit., s. 207.
70
64
łania tych stowarzyszeń wskazują, że obie strony obserwowały swoją działalność. W kilka lat po powstaniu niemieckiego Kunstvereinu powstaje polska
filia krakowskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych. Po reorganizacji
pracy niemieckiego Związku i jego połączeniu z nowopowstałym Kaiser-Friedrich-Museum, a także wypełnionej sukcesami działalności, Polacy organizują własne Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych. To kalendarium dowodzi
konkurencji panującej pomiędzy polskimi a niemieckimi miłośnikami sztuk
pięknych w II połowie XIX wieku. Nie była to jednak rywalizacja na poziomie
sztuki – artystyczny program każdego z towarzystw był inny. Niemiecki Kunstverein pokazywał głównie sztukę niemiecką, polskie Towarzystwo Przyjaciół
Sztuk Pięknych wystawiało artystów polskich. Była to raczej rywalizacja dwóch
mieszkających w jednym mieście społeczności o to, która z nich rozwinie
bogatszą i bardziej przyciągającą publiczność ofertę kulturalno-artystyczną.
Cooperation, peaceful coexistence or competition? German
and Polish activities of the Friends of Fine Arts in 19th century
in Poznan
In the nineteenth century in a whole Europe many associations of enthusiasts of art
were formed. Their activities consisted of organizing of exhibitions, supporting of
young artists, buying of works. This type of associations both Polish and German
acted also in Poznan. The first was founded on the turn of 1836 and 1837 and organized together by Poles and Germans. His activity was finished in 1862. In the 80s
of the nineteenth century initiative of founding of association manifested on both
sides the German and Polish one. In 1884 the German “Kunstverein“ was formed,
in 1888 the branch of the Polish Society of Friends of Fine Arts in Krakow was set
up. After several transformations, both associations worked until 1918. These associations have coexisted side by side, without coming together in closer relationships. Each focused and gathered other members and audience of other nationalities. In the first half of the nineteenth century cooperation between Polish and
German inhabitants of Poznan on artistic grounds can be seen. In the second half
of the century, especially since the ‘80s, each of the communities operated separately.
65
K. Grysińska-Jarmuła
Katarzyna Grysińska-Jarmuła
Polsko-niemieckie relacje w Bydgoszczy
w tzw. okresie pruskim
Historia Bydgoszczy, jej wielonarodowość i wielokulturowość mają swoje
korzenie w silnej obecności Niemców w mieście na przestrzeni wieków, przy
czym wiek XIX i XX był okresem znacznej, a nawet bardzo silnej ingerencji
Niemców w dzieje Bydgoszczy, co miało istotny wpływ na kształtowanie się
relacji pomiędzy przedstawicielami obydwu społeczności i na współczesne
oblicze miasta.
Dotychczasowe badania nad historią XIX-wiecznej Bydgoszczy, czy też ściślej ujmując – nad historią Bydgoszczy w tzw. okresie pruskim, tj. w latach 17721806 i następnie 1815-19201, skupiały się przede wszystkim na kwestiach związanych z realizacją polityki germanizacyjnej władz pruskich oraz na działalności Polaków stających w obronie swojej tożsamości narodowej, kultury i języka
ojczystego. Niemal całkowicie pomijano problem koegzystencji, wspólnego funkcjonowania i współżycia tych dwóch narodowości w życiu codziennym, procesy
akulturacji i asymilacji narodowo-kulturowej Polaków i Niemców.
Poruszane zagadnienie jest niezwykle skomplikowane i złożone, choćby
z uwagi na fakt, iż we wspomnianym okresie relacje polsko-niemieckie ulegały dość istotnym zmianom, a wpływ na nie miało kilka czynników. Z drugiej
strony wiele aspektów omawianego zjawiska jest trudnych do uchwycenia przez
badacza, właśnie z uwagi na fakt, iż chodzi o relacje międzyludzkie i ich kształtowanie się. Nie wszystko w tejże materii są w stanie przekazać źródła archiwalne czy drukowane. Poruszony temat wymaga dalszych badań źródłowych
i szerszego spojrzenia, zarówno z punktu widzenia historyka, jak i np. socjologa. Prezentowany tekst z całą pewnością nie stanowi kompleksowego ujęcia
tematu. Autorka starała się jedynie zasygnalizować pewne zachodzące zjawiska
i zagadnienia, które warte są dalszej uwagi i badań.
W 1772 roku w wyniku I rozbioru Polski Bydgoszcz znalazła się pod panowaniem pruskim.
Jednak już w 1806 roku po pokonaniu armii pruskiej pod Jeną i Auerstädt przez wojska Napoleona
dokonano reorganizacji pruskiego aparatu państwowego, a następnie w 1807 roku miasto znalazło
się w granicach utworzonego mocą postanowień traktatu w Tylży Księstwa Warszawskiego.
1
66
K. Grysińska-Jarmuła: Polsko-niemieckie relacje w Bydgoszczy w tzw. okresie pruskim
Przejęcie Bydgoszczy pod panowanie pruskie w 1772 roku i ponownie
w 1815 roku otwiera nowy okres w historii miasta i jego mieszkańców. Omawiany przedział czasu, zwany w historiografii okresem pruskim, nie był jednak
jednolity. Z uwagi na stosunek władz pruskich wobec społeczeństwa polskiego
i związaną z tym realizację polityki germanizacyjnej mającej znaczny wpływ na
relacje polsko-niemieckie należałoby wyróżnić kilka etapów.
Lata 1772-1806, czyli tzw. pierwsze panowanie pruskie, oraz okres 18151830 to czas spokoju i dobrosąsiedzkich relacji. Pewnemu napięciu sytuacja
uległa po 1830 roku, kiedy to doszło do zaostrzenia kursu wobec Polaków. Jednakże w zasadzie I połowa XIX wieku przebiegała w miarę spokojnie. Przedstawiciele obydwu narodowości czuli się w mieście zadomowieni2. Zgodne
na ogół w I połowie XIX wieku współżycie Polaków i Niemców w Bydgoszczy,
podobnie jak i w całym Wielkim Księstwie Poznańskim, zmieniło się pod
wpływem rewolucyjnych wydarzeń w latach 1846-1848, w następstwie których
doszło do aktywnego zwalczania polskiego ruchu narodowego oraz rozbudzenia
nacjonalizmu niemieckiego i postaw antypolskich. Wrogie, konfrontacyjne
postawy pojawiły się po obydwu stronach. Ich następstwem było zamykanie się
Polaków i Niemców we własnych kręgach oraz narastające współzawodnictwo,
zwłaszcza na polu gospodarczym3. Można powiedzieć, iż górę stopniowo brała
zasada „swój do swego”, ale nie zawsze. W okresie późniejszym spotykać można
było odstępstwa od niej – i to wcale nie takie jednostkowe. W tamtym czasie
też rozpoczął się proces kształtowania dwóch odrębnych kultur: polskiej i niemieckiej4. Prawdziwy przełom w stosunkach pomiędzy Polakami a Niemcami
nastąpił po utworzeniu Cesarstwa Niemieckiego i objęciu urzędu kanclerza
Niemiec przez Otto von Bismarcka. Zerwał on definitywnie z dotychczasowym
brakiem zdecydowania i konsekwencji w polityce pruskiej wobec Polaków.
Nakreślona przez niego polityka bezwzględnej germanizacji, z różnym nasileniem i różnymi metodami realizowana przez jego następców, zmierzała do osłabienia żywiołu polskiego i wzmocnienia elementu niemieckiego. Wbrew oczekiwaniom O. Bismarcka nie przyniosła ona pożądanych rezultatów, wręcz przeciwnie – doprowadziła do pobudzenia oporu Polaków i wzmocnienia w nich
poczucia odrębności narodowej5. Lata 1894-1914 to okres wzmożonej polityki
wynaradawiania Polaków. To jednocześnie czas uprawiania przez władze pru E. Nowikiewicz, Bydgoszcz to nie Heidelberg…, a Brda to nie Neckar. Ale i tu da się żyć. Polskoniemieckie sąsiedztwo w Bydgoszczy na przełomie XIX i XX w. w świetle literatury Marchii Wschodniej
(Ostmarkenliteratur), „Kronika Bydgoska” 2005, t. 26, s. 52.
3
J. Kutta, Polacy i Niemcy w Bydgoszczy w czasie zaborów (1772-1919), [w:] Polacy i Niemcy
w Bydgoszczy. Sympozjum, 20 kwietnia 2006, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego,
Bydgoszcz 2006, s. 32.
4
B. Janiszewska-Mincer, Polacy i Niemcy w stowarzyszeniach bydgoskich w latach 1772-1850,
[w:] Bydgoszcz. 650 lat praw miejskich, red. M. Grzegorz, Z. Biegański, Bydgoszcz 1996, s. 116.
5
L. Trzeciakowski, Pod pruskim zaborem 1850-1918, Poznań 1973, s. 183 i nn.
2
67
skie konsekwentnej polityki kulturalnej obejmującej z jednej strony podnoszenie poziomu kulturalnego miast prowincji wschodnich, a z drugiej strony
proces wzmożonego pielęgnowania wiedzy o kulturze niemieckiej6. W konsekwencji ludność stawała się nieufna wobec siebie, podstępna czy wręcz złośliwa.
Relacje te znajdowały ujście w licznych, niekiedy wręcz śmiesznych procesach
sądowych7.
Korzystne położenie Bydgoszczy sprawiło, iż już Fryderyk II awansował
miasto, czyniąc z niego centrum administracyjne ziem zajętych przez Prusy
w ramach I zaboru zorganizowanych w dystrykt nadnotecki (Netzedistrikt)8.
Z kolei w 1815 roku miasto stało się siedzibą jednej z dwóch regencji, na
które administracyjnie podzielona była Prowincja Poznańska9. W przeciągu
ponad kilkudziesięcioletniego panowania pruskiego Bydgoszcz z niewielkiego
ośrodka liczącego w 1772 roku (bez przedmieść) około tysiąca mieszkańców10
stała się miastem, wręcz metropolią, w której u progu XX wieku (wraz z przedmieściami) mieszkało prawie 80 tys. mieszkańców. Dynamika przyrostu demograficznego w II połowie XIX wieku wynosiła ponad 350%11. Bydgoszcz była
wówczas miastem stanowiącym nie tylko ważny ośrodek administracyjny, ale
i kulturalny, z dość prężnie rozwijającym się przemysłem.
Awans miasta wiązał się z napływem urzędników, kupców, przedsiębiorców,
rzemieślników, a także wojskowych – z racji zlokalizowania w Bydgoszczy
koszar. Kolejną konsekwencją było ożywienie życia gospodarczego, liczne inwestycje, spośród których największą była budowa Kanału Bydgoskiego. Mimo
powstania kanału już u schyłku lat 80. XVIII wieku jego pełny rozkwit jako
ważnej drogi handlowej nastąpił dopiero po 1815 roku12. Napływająca ludność
to ludność niemiecka, mająca od samego początku uprzywilejowaną pozycję.
To z jej grona pochodziły osoby obsadzane na stanowiskach w administracji
publicznej, sądownictwie i samorządzie miejskim. Na nich też miał spoczywać
obowiązek zniemczenia miasta.
Rozbudowa administracji pruskiej, napływ nowych osadników i ożywienie gospodarcze znacząco wpłynęły na liczbę i strukturę narodowościową
J. Kozłowski, Wielkopolska pod pruskim zaborem w latach 1815-1918, Poznań 2004, s. 238-241.
E. Nowikiewicz, op. cit., s. 52.
8
F. Mincer, Bydgoszcz jako stolica obwodu nadnoteckiego w Królestwie Pruskim (1772-1806)
i Departamentu Bydgoskiego w Księstwie Warszawskim (1807-1815), [w:] Bydgoszcz jako ośrodek
administracyjny na przestrzeni wieków, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa
Naukowego”, t. XVI, red. Z. Biegański, W. Jastrzębski, Bydgoszcz 1998, s. 85.
9
B. Janiszewska-Mincer, Bydgoszcz jako stolica Regencji w latach 1815-1914, [w:] Bydgoszcz jako
ośrodek…, op. cit., s. 136-137.
10
F. Mincer, Dzieje Bydgoszczy do roku 1806, Zielona Góra 1992, s. 339.
11
I. Jastrzębska-Puzowska, Od miasteczka do metropolii. Rozwój architektoniczny i urbanistyczny
Bydgoszczy w latach 1850-1920, Toruń 2006, s. 12.
12
F. Mincer, Bydgoszcz jako stolica…, op. cit., s. 106-107.
6
7
68
mieszkańców miasta. W 1816 roku ewangelicy (najczęściej Niemcy) stanowili 55% ogółu ludności cywilnej miasta, katolicy około 41% i Żydzi niespełna 4%. Uwzględniając kilkudziesięciu wojskowych, w przeważającej części
ewangelików, należy stwierdzić, iż polscy mieszkańcy miasta stanowili jedynie
1/3 ogółu mieszkańców, przy czym w Poznaniu było to 2/3 ogółu mieszkańców13. W 1852 roku ludność niemiecka w Bydgoszczy stanowiła już 68%
ogółu mieszkańców, w roku 1910 około 75%, zaś w ostatnim okresie zaborów
odsetek ten wynosił około 80%14. Na przełomie wieku XIX i XX Bydgoszcz była
jednym z największych miast Prowincji Poznańskiej, niestety jednocześnie jej
najbardziej zgermanizowanym miastem, stanowiącym ośrodek niemczyzny
w pruskich prowincjach wschodnich i niejako stolicę Niemców w Prowincji
Poznańskiej15. Niemcy w tym czasie dominowali w Bydgoszczy nie tylko
liczebnie, ale przede wszystkim społecznie i gospodarczo. Stan ten uległ zmianie
dopiero po powrocie Bydgoszczy do Macierzy w 1920 roku, kiedy to nastąpił
proces repolonizacji miasta.
Stosunek Polaków do nowych władz i napływających mieszkańców był
zróżnicowany w zależności od okresu oraz prowadzonej w nim polityki władz
pruskich wobec ludności polskiej i ziem zaborczych. Jeszcze w XVIII wieku niewielka część z nich przeniosła się po prostu na tereny będące nadal w granicach
Rzeczypospolitej. Wielu nie akceptowało nowej sytuacji politycznej i odnosiło
się z niechęcią do władz, co skutkowało odsunięciem ich od wpływu na administrację miejską. Inna formą oporu i pokazania, iż ludność polska nie pozostaje
całkowicie bierna wobec zjawiska germanizowania administracji, było składanie petycji do władz, w których domagano się m.in. tego, by jeden z burmistrzów, a konkretnie burmistrz sądowy, był osobą biegle znającą język polski.
W rzeczywistości wybór musiałby padać na Polaka16. Przeważająca część mieszkańców Bydgoszczy dostosowała się jednak do nowych warunków i utrzymywała kontakty z Niemcami – na płaszczyźnie gospodarczej, społecznej czy też
towarzyskiej. Nie dochodziło do ostrzejszych konfliktów narodowościowych,
zaś stopień akulturacji był różny w poszczególnych grupach polskich bydgoszczan i wśród osób indywidualnych. Zależał m.in. od zakresu i częstotliwości
kontaktów z ludnością niemiecką i pruskim systemem państwowym17. Nawet
jeśli pojawiła się w tym czasie wrogość Polaków do władzy pruskiej, to nie było
J. Kutta, op. cit., s. 27.
Są to dane częściowo szacunkowe opracowane w oparciu o liczbę katolików (wśród nich byli
także Niemcy) oraz liczbę osób deklarujących język polski jako macierzysty. K. Wajda, Przemiany
terytorialne i ludnościowe w latach 1850-1914, [w:] Historia Bydgoszczy, t. I do 1920 roku,
red. M. Biskup, Warszawa – Poznań 1991, s. 506-512.
15
J. Wojciak, Stosunki polityczne i narodowościowe w latach 1850-1914, [w:] Historia Bydgoszczy…,
op. cit., s. 554; E. Nowikiewicz, op. cit., s. 52.
16
F. Mincer, Bydgoszcz jako stolica…, op. cit., s. 116.
17
13
14
69
jej w kontaktach pomiędzy mieszkańcami. Polacy i Niemcy uczęszczali do tych
samych szkół, należeli do tych samych stowarzyszeń i razem dbali o rozwój
miasta. Wówczas też przynależność do niemieckich organizacji nie prowadziła
do zniemczenia, jak wcześniej sądzono. Można stwierdzić, iż w tym pierwszym
okresie panowania pruskiego istniała wspólna kultura polsko-niemiecka18.
Ponowne przejęcie Bydgoszczy przez Prusy w 1815 roku oznaczało kolejne
zmiany, niemniej początkowo nie wpłynęły one negatywnie na koegzystencję
polskich i niemieckich mieszkańców, nadal można mówić o funkcjonowaniu
wspólnej polsko-niemieckiej kultury19. 15 maja 1815 roku król Prus Fryderyk
Wilhelm III wydał odezwę, w której zapowiadał społeczeństwu polskiemu
poszanowanie jego odrębności narodowej, dostęp do urzędów publicznych oraz
równouprawnienie w zakresie języka20. Część Polaków wierzyła, iż ich prawa
narodowe będą szanowane przez nowe władze, przestrzegano więc zasady lojalności wobec nich i podejmowano starania celem ułożenia sobie stosunków
z miejscowymi Niemcami. Tymczasem władze pruskie od początku swojego
panowania na ziemiach polskich z różnym nasileniem prowadziły politykę germanizacyjną. Niemal natychmiast po ponownym przejęciu miasta przystąpiły
do usuwania z administracji urzędników czynnych w okresie Księstwa Warszawskiego, głównie Polaków, ale nie tylko. Z kolegium regencyjnego wykluczono byłych wysokich urzędników prefektury bydgoskiej (np. Twardowskiego
i Winnickiego, radcę prefektury Cylwikowskiego, sekretarza generalnego Ignacego Zawadzkiego) i od tego momentu składało się ono wyłącznie z Niemców.
Wykluczeni z tego grona Polacy uzyskali zazwyczaj stanowiska landratów21.
Nie bez znaczenia było w tym przypadku wstawiennictwo namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego, księcia Antoniego Radziwiłła22. Nie byli zresztą
jedynymi Polakami zatrudnionymi na tym szczeblu administracji państwowej.
W wielu powiatach regencji bydgoskiej i poznańskiej, w tym w powiecie bydgoskim, do początku lat 30. XIX wieku urząd landrata sprawowali Polacy23. Sytuacja uległa zmianie po objęciu stanowiska prezesa Prowincji Poznańskiej przez
Henryka Flottwella, kiedy to doszło do zaostrzenia polityki germanizacyjnej24.
B. Janiszewska-Mincer, Polacy i Niemcy…, op. cit., s. 116.
Ibidem, s. 117.
20
J. Kozłowski, op. cit., s. 54-55.
21
Landratura (niem. Landratsamt) – nazwa jednostki administracyjnej w niemieckich systemach
podziału administracyjnego w Prusach, także na terenach znajdujących się pod zaborem pruskim
– odpowiednik starostwa. Na jego czele stał landrat.
22
J. Wojciak, Polityczne i narodowe problemy Bydgoszczy w latach 1815-1850, [w:] Historia
Bydgoszczy…, op. cit., s. 475.
23
Spisy urzędników por. I. Berger, Die preussische Verwaltung des Regierungsbezirk Bromberg (18151847), Köln – Berlin 1966, s. 36-37.
24
J. Kozłowski, op. cit., s. 79 i nn.
18
19
70
W konsekwencji już w 1831 roku urzędy landratów piastowali Niemcy25. Wówczas niemal ze wszystkich szczebli administracji państwowej usunięto Polaków.
Niestety nowi urzędnicy, rekrutujący się z grona napływowych Niemców, najczęściej już nie znali języka polskiego.
Nielicznych Polaków zatrudniano jako tłumaczy, sekretarzy, kancelistów
i pisarzy. Oficjalnym powodem była prawie zawsze słaba, niewystarczająca znajomość języka niemieckiego. W rzeczywistości była to niechęć pruskiej administracji do Polaków spowodowana ich patriotyczną postawą w minionych latach.
Represje ze strony władz pruskich dotknęły także Niemców bezpośrednio związanych z administracją Księstwa Warszawskiego. W ten sposób stanowisko
stracił dyrektor policji Hermann czy policjant Johann Wolff26.
W samorządzie miejskim społeczność polska nie posiadała liczby miejsc
proporcjonalnej do liczby polskich mieszkańców miasta, niemniej w I połowie
XIX wieku wśród radnych spotykamy Polaków. W 1815 roku było to 3 ławników. Wieloletnimi radnymi byli m.in.: Piotrowski, Danielowski, Rzeźniacki czy szewc Ładyński. W 1844 roku aż 8 radnych było Polakami. Burmistrzami miasta byli jednak zawsze Niemcy, choć zdarzali się polscy kandydaci27. W nowej administracji znalazło się wielu zniemczonych Polaków,
z usług których chętnie korzystano. Nie bez znaczenia była znajomość języka,
co stanowczo ułatwiało komunikację. Pierwszym prezesem królewsko-pruskiej
komisji regencyjnej został Józef Stein (właściwe nazwisko: Kamieński) odznaczający się wrogością czy wręcz fanatyzmem wobec swoich rodaków28.
Mimo że posunięcia germanizacyjne władz, głównie w zakresie administracji i szkolnictwa budziły niepokój i krytykę, to w zasadzie, zwłaszcza
w I połowie XIX wieku, nie zakłócały na ogół poprawnych stosunków między
obu nacjami. W każdym mieście funkcjonowało od kilku do kilkudziesięciu
towarzystw, związków czy organizacji o charakterze społecznym, kulturalnym,
politycznym i gospodarczym. Część z nich, szczególnie te o charakterze politycznym, skupiała wyłącznie członków jednej narodowości, ale wiele spośród
pozostałych było płaszczyzną współpracy przedstawicieli obydwu narodowości.
Polacy i Niemcy w Bydgoszczy w mniejszym lub większym stopniu współpracowali ze sobą m.in. w ramach Bractwa Kurkowego, loży masońskiej, Towarzystwa Upiększania Miasta, różnych towarzystw śpiewaczych. Wspólnie i bezkonfliktowo bydgoszczanie działali w towarzystwach o charakterze dobroczynnym.
Przykładem może być m.in. zorganizowane w 1817 roku przy Królewskim
Gimnazjum Klasycznym Towarzystwo Pomocy Ubogim Gimnazjalistom29.
I. Berger, op. cit., s. 332 i nn.
J. Wojciak, Polityczne i narodowe problemy…, op. cit., s. 476.
27
Ibidem, s. 479.
28
Ibidem, s. 475; I. Berger, op. cit., s. 21.
29
25
26
71
Organizacją, której działalność sięgała okresu staropolskiego, było wspomniane Bractwo Kurkowe. W miarę upływu czasu zmieniło ono swoje oblicze
narodowościowe. W 1772 roku zrzeszało około 50 członków, zaś jego statut
podkreślał możliwość wstępowania doń zarówno Polaków, jak i Niemców,
z zachowaniem równych praw jako członków. Tego polsko-niemieckiego charakteru nie podkreślano już w statucie pochodzącym z 1824 roku. Od tego
czasu organizację uważano za niemiecką30. Do Bractwa Kurkowego wstępowało
coraz więcej Niemców, aczkolwiek formalnie polska narodowość nie była czynnikiem dyskwalifikującym kandydata na członka bractwa. Począwszy od lat 40.
XIX wieku bydgoskie Bractwo Kurkowe było nie tylko organizacją niemiecką,
ale i zaczęło nabierać antypolskiego charakteru, a nawet włączyło się do walki
z polskim ruchem narodowym w 1848 roku. W latach kolejnych było niemal
regularnie używane do tłumienia polskich zrywów narodowych31. Na początku
wieku XX bractwo liczyło 214 członków, w tym tylko dwóch Polaków. Obaj byli
kupcami, a obok ich nazwisk umieszczono adnotację „guter Patriot” (naturalnie
mając na myśli patriotyzm w stosunku do państwa niemieckiego)32. Nie zawsze
i nie wszędzie członkowie Bractwa Kurkowego wykazywali taką wrogość wobec
Polaków. Przykładem jest podbydgoski Solec Kujawski, w przypadku którego
właśnie owo odmienne podejście do spraw polskich było jednym z powodów,
iż tamtejsze bractwo nie weszło w skład regencyjnego Związku Strzeleckiego33.
Organizacją skupiającą zarówno Polaków, jak i Niemców i mającą osiemnastowieczną tradycję była bydgoska loża masońska. Na początku XIX wieku była
ona dwujęzyczna, dominowali w niej wprawdzie Niemcy, ale jej członkami byli
także Polacy. Kosmopolityczne tradycje masonerii sprzyjały dobrej współpracy
polsko-niemieckiej. Niemniej na początku lat 20. XIX wieku miały miejsce
pierwsze zgrzyty, a kolejne po klęsce Wiosny Ludów. Efektem było stopniowe
eliminowanie Polaków ze struktur loży. Dominować zaczynały tendencje germanizacyjne, coraz częściej uwidaczniały się postawy narodowo-niemieckie
o zabarwieniu nacjonalistycznym, zwłaszcza pośród napływowego mieszczaństwa i w warstwie urzędniczej34.
W I połowie XIX wieku do harmonijnej współpracy polsko-niemieckiej
doszło w ramach stowarzyszenia „Erholungsverein” założonego w 1816 roku.
Miało ono w swoich założeniach spotkania o charakterze zarówno towarzyEadem, Zmienność oblicza narodowościowego Bractwa Kurkowego w latach 1495-1939,
[w:] Bydgoszcz: miasto wielu kultur i narodowości, red. K. Grysińska, W. Jastrzębski, A.S. Kotowski,
Bydgoszcz 2009, s. 34.
31
Eadem, Polacy i Niemcy…, op. cit., s. 116-117.
32
Eadem, Zmienność oblicza…, op. cit., s. 37; eadem, Bractwo Kurkowe w Bydgoszczy, cz. II (17721939), „Kronika Bydgoska” 1991, t. 9, s. 168.
33
Eadem, Solec Kujawski. Dzieje miasta i okolic w latach 1806-1920, Toruń 2014, s. 110.
34
M. Romaniuk, Z dziejów masonerii bydgoskiej, „Kronika Bydgoska” 1988, t. 9, s. 167.
30
72
skim, jak i kształceniowym. Do towarzystwa należało wiele polskich rodzin.
Współpraca ta niemal od samego początku nie podobała się niektórym przedstawicielom władz pruskich, które wówczas dość nieudolnie spróbowały doprowadzić do rozdźwięków pomiędzy Polakami a Niemcami35.
Ekskluzywną instytucją, w ramach której Polacy i Niemcy współpracowali
na rzecz rozwoju Bydgoszczy, było Towarzystwo Upiększania Miasta. Powstało
ono w 1832 roku z inicjatywy prezesa regencji bydgoskiej Carla Christiana
Ferdinanda Wissmanna. Niespełna dwa lata od założenia liczyło już ponad
90 członków. W dokumencie z 1835 roku zatwierdzającym statut widnieją podpisy członków zarządu, w tym Polaka Danielewskiego. Wśród członków towarzystwa znajdowało się wiele znamienitych, dobrze sytuowanych osób, zarówno
Niemców, jak i Polaków, spośród których należy wspomnieć na przykład
hr. Arnolda Skórzewskiego z Lubostronia, Franciszka Czapskiego z Bukowca,
Jabłońskiego ze Strzelna, Toporskiego z Chełmca, Ziołeckiego ze Złotnik. Spośród Niemców członkami towarzystwa byli przedstawiciele władz administracyjnych, przemysłowcy, inteligencja. Warto zwrócić uwagę na rodziny niemieckich przemysłowców – Grammów czy Petersenów – wspierające towarzystwo
i miasto także finansowo36.
Istotną płaszczyzną wzajemnych kontaktów polsko-niemieckich był udział
przedstawicieli tych społeczności w życiu kulturalnym. Instytucją, gdzie przez
wiele lat spotykali się wszyscy mieszkańcy miasta, był Teatr Miejski. Występowały w nim zespoły zawodowe z innych miast, głównie niemieckie, ale bywały
i polskie, oraz miejscowe zespoły amatorskie, zarówno polskie, jak i niemieckie.
W budynku teatru koncerty organizowały amatorskie towarzystwa muzyczne37.
Polski akcent w teatrze bydgoskim zanikał w miarę zaostrzania się polityki
antypolskiej. Po zniszczeniu teatru w wyniku pożaru w 1890 roku w jego odbudowę zaangażowały się władze miejskie i państwowe. Ich zdaniem istnienie
teatru miało służyć wspieraniu w mieście niemieckości. W rzeczywistości nowy
budynek teatru, którego otwarcie nastąpiło w 1896 roku, stał się miejscem narodowej sztuki niemieckiej38.
Przykładem dobrych relacji polsko-niemieckich był wspólny udział w życiu
muzycznym miasta. Wśród członków niemieckich towarzystw śpiewaczych czy
chórów, z najstarszym niemieckim chórem bydgoskim Liedertafel, utworzonym
w 1842 roku, znajdowali się również Polacy. W 1859 roku, ale i w 1863 roku człon B. Janiszewska-Mincer, Polacy i Niemcy…, op. cit., s. 119.
Statut für den Verschönerungs-Verein in Bromberg, Bromberg 1836, S. 3, 8; Fünfzig Jahre des
Bromberger Verschönerungs-Vereins. Eine chronologische Darstellung über die Thätigkeit des Vereins
vom Jahre 1833 bis 1883, Bromberg 1883, S. 12, 17.
37
38
E. Nowikiewicz, O działalności niemieckiego teatru w Bydgoszczy w latach 1896-1920, cz. 2, „Kronika
Bydgoska” 1999, t. 20, s. 130-131.
35
36
73
kiem zarządu był radca prawny Binkowski. Ponadto wśród członków wzmiankowani
są: kupiec Czwikliński, pisarz katastralny Czosnowski czy znany bydgoski architekt
przełomu XIX i XX wieku Józef Święcicki39. Uzdolnionych muzycznie Polaków, jak
i Niemców skupiały Towarzystwo Operowe (Operverein) i Towarzystwo Śpiewacze
(Gesangverein)40. Polsko brzmiące nazwiska pojawiają się także w pochodzącym
z 1902 roku spisie członków towarzystwa śpiewaczego „Eintracht”41.
Ważną płaszczyznę współżycia mieszkańców obydwu narodowości stanowiło szkolnictwo, które w Bydgoszczy zorganizowane było na zasadzie wyznaniowej, a więc funkcjonowały szkoły elementarne dla katolików, ewangelików
i żydów. Do połowy XIX wieku jedyną szkołą średnią było Królewskie Gimnazjum o profilu klasycznym, z językiem niemieckim jako językiem wykładowym.
Kadrę pedagogiczną stanowili wyłącznie Niemcy, wśród uczniów dominowali
Niemcy i Żydzi, ale zdarzali się uczniowie polscy z Bydgoszczy i okolic42. Niemniej jeszcze w 1817 roku przy zatrudnianiu nowej kadry zdecydowano się
także na trzech nauczycieli-Polaków. Dopiero w 1829 roku zniesiono obowiązkowe lekcje języka polskiego, wcześniej same władze regencyjne dbały o wysoki
poziom języka polskiego, który obowiązywał wszystkich uczniów bez względu
na narodowość43. Przewijanie się osób obydwu narodowości, zarówno wśród
uczniów, jak i kadry pedagogicznej, można zaobserwować w funkcjonującym
od 1904 roku Bydgoskim Konserwatorium Muzycznym. Cześć kadry nauczycielskiej (także narodowości polskiej) stanowili absolwenci konserwatorium.
Także wśród pracowników niedydaktycznych pojawiały się polskie nazwiska,
na przykład wieloletnim stroicielem fortepianów był Władysław Wojtkowiak44.
Konserwatorium powstało z inicjatywy profesora Arnolda Schattschneidera,
absolwenta berlińskiego konserwatorium muzycznego i nauczyciela muzyki
w średniej szkole dla dziewcząt w Bydgoszczy, a jednym z jego bliskich współpracowników był Wilhelm von Winterfeld, który powszechnie uważany był
za Niemca, sam jednak uważał siebie za obywatela świata. Konserwatorium
z powodzeniem funkcjonowało także po 1920 roku. Początkowo szkoła przeżywała trudności, liczba uczniów i kadra nauczycielska uległy znacznemu uszczupleniu, głównie wskutek odpływu mniejszości niemieckiej. Stosunkowo szybko
jednak udało się je przezwyciężyć. Czynnikiem sprzyjającym była niewątpliwie dobra renoma, którą placówka cieszyła się przed 1914 rokiem oraz fakt,
E. Stangen, Geschichte der Bromberger Liedertafel 1842-1892, Bromberg 1892, S. 46-48.
41
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (APB), Deutsche Gesellschaft für Kunst und Wissenschaft,
sygn. 139a.
42
43
J. Wojciak, Szkolnictwo i życie kulturalne w Bydgoszczy w latach 1815-1914, [w:] Historia
Bydgoszczy…, op. cit., s. 497.
44
Bromberger Konservatorium der Musik 1904-1929, Bromberg 1929, S. 11.
39
40
74
iż nie była ona instytucją realizującą antypolską politykę45. Warto nadmienić, iż
wspomniany W. Winterfeld znany był z tego, że chętnie współpracował z Polakami na płaszczyźnie muzycznej, czy w ogóle w zakresie kultury. Po 1920 roku
pozostał w Bydgoszczy, gdzie kontynuował pracę jako muzyk i dydaktyk46.
Istotnym elementem w zakresie edukacji były z całą pewnością stosunki
między uczniami różnych narodowości. Zdaniem J. Kutty początkowo układały się one normalnie, jak to bywa między kolegami z ławy szkolnej, ale z biegiem lat, pod wpływem polityki germanizacyjnej i w efekcie wzrostu nastrojów
nacjonalistycznych, wyrastał między uczniami polskimi a niemieckimi mur
nieufności, a nawet wrogości47.
W całym okresie pruskim w Bydgoszczy nie było uniwersytetu – na jego
powstanie konsekwentnie nie godziły się władze zaborcze. W II połowie XIX
wieku zaczęły jednak powstawać instytucje i towarzystwa stawiające sobie za
cel działalność naukową i jej upowszechnianie. Wprawdzie były to towarzystwa zakładane z inicjatywy Niemców, ale wśród członków znajdowali się także
polscy bydgoszczanie, niemający żadnej alternatywy, bowiem w Bydgoszczy,
w przeciwieństwie do Poznania, nie powstało typowo polskie towarzystwo
naukowe – z oczywistych względów. W 1880 roku powstało m.in. Towarzystwo
Historyczne dla Obwodu Nadnoteckiego, wchodzące później w skład utworzonego w 1902 roku Niemieckiego Towarzystwa Sztuki i Nauki w Bydgoszczy.
Członkiem pierwszego z nich był m.in. Stanisław Warmiński, który czynnie
uczestniczył w pracach organizacji zawodowo-lekarskich i nie stronił od pracy
naukowej48. Nie był to przypadek odosobniony. Zwłaszcza w początkowym
okresie funkcjonowania Towarzystwa Historycznego, tj. w latach 80. XIX wieku,
spotykamy polskie nazwiska, z czasem jednak – z oczywistych, wspominanych
już niejednokrotnie względów – przestają się one pojawiać w spisach członków.
Ciekawym aspektem relacji polsko-niemieckich był – obok opisanych
wcześniej kwestii – stosunek Niemców do polskich zrywów narodowych, a ten
bywał różny. Istotnym czynnikiem był fakt, iż Bydgoszcz z uwagi na położenie geograficzne stanowiła ważny punkt na szlaku transportu broni. Wybuch
powstania listopadowego ożywił nadzieje na odzyskanie niepodległości także
wśród Polaków mieszkających w zaborze pruskim. Z drugiej strony zaniepokoił władze pruskie, które wzmocniły garnizony wojskowe, powołały spe B. Gogol-Drożniakiewicz, Mniejszość niemiecka i jej wpływ na życie muzyczne Bydgoszczy w latach
1920-1939, „Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej im. Feliksa Nowowiejskiego”, nr 11, Bydgoszcz
1998, s. 26-27.
46
Eadem, Życie muzyczne Bydgoszczy w latach 1920-1939, Bydgoszcz 2005, s. 84-85.
47
48
E. Schmidt, Geschichte der Historischen Gesellschaft für Netzedistrikt zu Bromberg während
der ersten fünfundzwanzig Jahre 1880-1905, Posen 1905, S. 23; J. Kutta, Warmiński Stanisław,
[w:] Bydgoski słownik biograficzny, t. I, red. J. Kutta, Bydgoszcz 1998, s. 113.
45
75
cjalne straże bezpieczeństwa i zaostrzyły przepisy dotyczące wszelkiego rodzaju
zgromadzeń. Ludność polską poddano bacznej obserwacji i inwigilacji. Ludność niemiecka początkowo była bardzo przychylna sprawie polskiej, jednak
z czasem, pod wpływem ujawniających się wśród Polaków tendencji antypruskich, usposobiła się dość niechętnie do polskiego ruchu niepodległościowego49. Antypolskie nastawienie wśród niemieckich mieszkańców Bydgoszczy
ujawniło się w okresie Wiosny Ludów. Poza działaniami policyjnymi niemiecką
reakcją na działania Polaków była zakrojona na szeroką skalę akcja nacjonalistyczna polegająca na przeprowadzaniu wieców, wydawaniu odezw i publikacji skierowanych do wszystkich władz państwowych. Uczestniczyła w niej nie
tylko administracja niemiecka, ale i szereg niemieckich organizacji funkcjonujących w tym czasie w Bydgoszczy, z bractwem strzeleckim na czele. Dodatkowo nastroje antypolskie podsycała prasa niemiecka ukazująca się wówczas
w mieście50. Z kolei w okresie powstania styczniowego możemy mówić o pozytywnych zjawiskach w relacjach sąsiedzkich, a nawet braku antypolskiego
nastawienia wśród pewnej liczby bydgoskich Niemców. Powstanie styczniowe
wywołało nie tylko entuzjazm wśród polskich bydgoszczan, ale i uwidoczniło sympatie dla sprawy polskiej wśród części mieszczaństwa niemieckiego
i żydowskiego. Wśród wspierających powstańców spotykamy osoby o niemieckich nazwiskach, na przykład księgarz Abraham Friedländer sprzedawał pocztówki z wizerunkami przywódców powstania styczniowego, a kuśnierz Victor
szył kożuchy na potrzeby oddziałów polskich. Już po upadku powstania sądy
pruskie poszukiwały kilku Niemców z Bydgoszczy za czynny udział w polskiej
konspiracji. O nastrojach części Niemców bydgoskich świadczy także wydanie
w 1863 roku w drukarni Grünauera51 powieści Marii von Roskowskiej „Noch
ist Polen nicht verloren”, pełnej sympatii dla polskości52.
Wiele okazji do kontaktów między przedstawicielami obydwu społeczności
dostarczało życie codzienne. Niekiedy kontakty te bywały całkiem bliskie, aczkolwiek niepozbawione sprzeczności. Bezpośrednio po kongresie wiedeńskim
nastąpiło nawet pewne zbliżenie Polaków i Niemców na gruncie towarzyskim.
Zatarciu uległy wzajemne przesądy i wrodzone niechęci. Miejscem spotkań były
często liczne restauracje i knajpki, których w połowie XIX wieku było w Byd J. Wojciak, Polityczne i narodowe problemy…, op. cit., s. 482.
Ibidem, s. 491-492; K.H. Rehfeld, Die preussische Verwaltung des Regierungsbezirke Bromberg 18481871, Köln – Berlin 1968, S. 25.
51
Drukarnia Grünauera została założona w 1806 roku przez Friedricha Grünauera. W okresie
Księstwa Warszawskiego wykonywano w niej urzędowe druki władz departamentu bydgoskiego,
liczne książki i druki w języku polskim, zaś w latach 1815-1848 druki urzędowe władz regencyjnych
w języku polskim i niemieckim.
52
S. Myśliborski-Wołowski, Bydgoszcz i powiat bydgoski w latach powstania styczniowego, „Prace
Komisji Historii BTN”, t. 7, Bydgoszcz 1970, s. 545.
49
50
76
goszczy około 80. W okresie letnim do liczby tej należy zaliczyć tzw. ogródki
letnie. Z reguły należały one do Niemców, ale ich bywalcami byli także Polacy53.
Owocem kontaktów między obiema narodowościami były małżeństwa
mieszane, dość liczne do lat 60. XIX wieku, z czasem jednak wobec zaostrzenia
kursu antypolskiego ich liczba spadła54. Zgodnie z wytycznymi władz pruskich w miarę możliwości na wschodzie mieli osiedlać się żonaci Niemcy. Ich
partnerkami winny być Niemki, bowiem tylko one mogły stanowić właściwe
oparcie dla męża podczas pełnienia przez niego obowiązków obywatelskich.
Urzędnik niemiecki żonaty z Polką był w powszechnej wówczas opinii stracony
dla sprawy krzewienia niemczyzny. Podobnie wyglądała sprawa z niemieckimi
katolikami. Dla Polaków katolików byli oni przede wszystkim Niemcami. Niechętnie widziano ich w gronie parafian „polskiego” Kościoła katolickiego55.
Pewien obraz relacji polsko-niemieckich, głównie w schyłkowym okresie
rządów pruskich w Prowincji Poznańskiej, odzwierciedla powstająca wówczas literatura, tzw. Ostmarkenliteratur56. Jak wskazuje E. Nowikiewicz, mimo
iż w powstających wówczas utworach mamy do czynienia z fikcją literacką, to
jednak dzień powszedni przenikał do literatury, która przecież tematy czerpała właśnie z życia codziennego. Wspomniana literatura miała spełniać określone cele polityczne. Najważniejszym z nich było przybliżenie Niemcom problemów zagrożonej niemczyzny we wschodnich prowincjach Cesarstwa Niemieckiego. Naturalnie problematyka przedstawiona była z perspektywy strony
niemieckiej, dając tym samym tendencyjny obraz relacji polsko-niemieckich57.
W powieściach i opowiadaniach, które wyszły spod pióra bydgoskich pisarzy58,
przewijał się temat niemieckiej wyższości cywilizacyjnej, polskiej agresywności
oraz konfliktu polsko-niemieckiego. Narosłe przez lata i regularnie podsycane
przez władze pruskie wzajemne uprzedzenia były tak duże, że nie sposób było
znaleźć jakąkolwiek płaszczyznę mogącą stanowić podstawę do rozpoczęcia
dialogu między tymi społecznościami. Przykłady harmonijnego współżycia
ludności polsko-niemieckiej w praktyce były nieliczne i tylko w niewielkim
stopniu mogły wpływać na normalizację sytuacji. Co ciekawe, dotyczyły one
Szczegółowy przegląd bydgoskich restauracji i ówczesnego tzw. establishmentu: B. DerkowskaKostkowska, Dawne kompleksy restauracyjno-rozrywkowo-teatralne w Bydgoszczy, [w:] Architektura
miast I. Materiały po konferencji. Siedziby teatrów, teatrzyków, oper, filharmonii – historia
i architektura, Bydgoszcz 2008, s. 83-102.
54
J. Kutta, Polacy i Niemcy…, op. cit., s. 32.
55
E. Nowikiewicz, Bydgoszcz to nie Heidelberg…, op. cit., s. 53.
56
Ibidem, s. 66. W 1913 roku kierownictwo Hakaty rozpisało konkurs na powieść, w której należało
przedstawić problemy Marchii Wschodniej, niemiecką pilność, wytrwałość i zadania, jakie na jej
terenie mieli do spełnienia niemieccy osadnicy.
57
Ibidem, s. 56.
58
Do grona tego należałoby zaliczyć następujących autorów: Alfred Knobloch, Franz Werner, Bertha
Werner-Zell, Clara Höffner, Ellen Walter, Andreas Musolff.
53
77
zwykle mieszkańców (Polaków i Niemców) od dawna osiadłych w Bydgoszczy.
Przywołana literatura jest więc niewątpliwie przykładem trudnego polsko-niemieckiego sąsiedztwa59.
Należy mieć na uwadze, iż literatura ta powstała na początku wieku XX,
a więc w okresie nasilonych tendencji nacjonalistycznych, niemniej w pracach
nie brak krytyki pod adresem rządu pruskiego za pochopne i nieprzemyślane
decyzje wobec Polaków, jak na przykład działania Komisji Kolonizacyjnej60.
Dopilnowywaniem postępów polityki germanizacyjnej prowadzonej przez
rząd pruski zajmowali się bydgoscy wyżsi urzędnicy, którzy z pewnym niepokojem obserwowali wszelkie poprawne relacje między polskimi i niemieckimi mieszkańcami miasta. Zdecydowana większość z nich od lat 40. XX wieku
opowiadała się za zaostrzeniem polityki antypolskiej. Wśród urzędników zdarzały się jednak wyjątki. Ernst Emil Peterson, będący burmistrzem Bydgoszczy
w latach 1840-1844, opowiedział się w 1843 roku za przywróceniem Polakom
swobód narodowościowych. To propolskie stanowisko przypłacił utratą stanowiska w roku następnym61.
Konfrontacyjny kurs germanizacyjnej polityki władz prowadzony u schyłku
XIX i na początku XX wieku popierali w większości Niemcy bydgoscy, wspierając jednocześnie powstające organizacje o charakterze nacjonalistycznym
z wyraźnym „antypolskim ostrzem”. Należy jednak mieć świadomość, iż nawet
w okresie wzmożonego niemczenia Bydgoszczy i bydgoszczan przebiegały procesy akulturacji i asymilacji. Objęta nim była cała ludność polska. Proces edukacji, następnie służba wojskowa czy codzienne życie w środowisku, w którym
dominującą rolę polityczną, społeczną i gospodarczą odgrywali Niemcy, sprawiały, że kolejne pokolenia polskich bydgoszczan dostosowywały się do istniejących warunków, przejmując niemieckie zwyczaje, obyczaje, sposób myślenia.
Należy przy tym jednak pamiętać, iż akulturacja nie oznaczała wyzbycia się tożsamości narodowo-kulturowej. Procesowi temu ulegały zarówno niższe, jak
i wyższe warstwy społeczeństwa bydgoskiego. Trwale ślady w mentalności, sposobie zachowania przedstawicieli nielicznej polskiej inteligencji bydgoskiej pozostawił pobyt w gimnazjach i na uniwersytetach niemieckich, co więcej – w późniejszym życiu zawodowym musieli korzystać z opracowań w języku niemieckim.
W tym też języku poznawali arcydzieła literatury europejskiej. Często owa dwukulturowość miała istoty wpływ na koegzystencję reprezentantów inteligencji
obu narodowości, np. znany bydgoszczanom lekarz Stanisław Warmiński, absolwent uniwersytetu berlińskiego, miał sławę najlepszego lekarza w Bydgoszczy
E. Nowikiewicz, Bydgoszcz to nie Heidelberg…, op. cit., s. 59.
Ibidem, s. 63.
61
B. Janiszewska-Mincer, Polacy i Niemcy…, op. cit., s. 120; M. Romaniuk, Peterson Ernst Emil,
[w:] Bydgoski słownik biograficzny, t. II, red. J. Kutta, Bydgoszcz 1995, s. 116.
59
60
78
i cieszył się uznaniem zarówno w kręgach polskich, jak i niemieckich. Warto nadmienić, iż działalność zawodową łączył z czynną działalnością narodową. Jego
bratanek, Emil Warmiński, jest natomiast przykładem zniemczonego obywatela,
który podczas studiów przeszedł gwałtowny proces repolonizacji62.
Należy zaznaczyć, iż ostry kurs germanizacyjnej polityki władz, nie przerwał sąsiedzkiego współistnienia społeczności polskiej i niemieckiej. Jak słusznie
pisze J. Kutta, ani w Bydgoszczy, ani w innych miastach Prowincji Poznańskiej
nie powstawały getta narodowe, Polacy i Niemcy mieszkali wymieszani ze
sobą. Często łączyły ich liczne więzy nieformalne, bardzo trudno uchwytne dla
badacza. Znaczny odsetek Niemców, zwłaszcza tych zasiedziałych, mówił po
polsku lepiej lub gorzej, a przynajmniej rozumiał ten język63.
Koegzystencja Niemców i Polaków w Bydgoszczy w okresie pruskim to problem złożony, wymagający dalszych – i to dość wnikliwych – badań z wykorzystaniem materiału źródłowego różnej proweniencji. Z całą pewnością to XIX-wieczne sąsiedztwo nie było łatwe, ale trudniejsze sprawdziany zarówno jedna,
jak i druga narodowość przechodziła w latach następnych, w wyniku kolejnych
zmian politycznych i ewoluowania stosunków polsko-niemieckich.
Polish-German relations in Bydgoszcz during so-called
Prussian period
In the period of Prussian reign (1772-1806, 1815-1920) Bydgoszcz became the
second largest city in the Grand Duchy of Posen as well as a strong administrative,
military, economic and cultural center. The progressive industrialisation and development of the city in the second half of the nineteenth century caused a massive
influx of German officials, servicemen, entrepreneurs, merchants and labourers.
Relations between the German community which was getting more numerous and
accordingly decreasing Polish community have been developing variously. One of
the important factors was the policy of the Prussian against the Poles. Along with
the establishment of anti-Polish sentiment the correct neighborly relations, which
could be observed in the first half of the nineteenth century, have significantly
deteriorated. However, contrary to widely accepted views and opinions, both of
these communities have found fields on which they developed cooperation. There
were both Polish and German organisations and institutions in the city, but there
were also those in which national origin was not a determinant.
J. Kutta, Polacy i Niemcy…, op. cit., s. 33.
Ibidem.
62
63
79
F. Partzsch-Szankowska
Friederike Partzsch-Szankowska
Reński Uniwersytet Fryderyka Wilhelma – Bonn (Niemcy)
Von Bromberg zu Bydgoszcz.
Veränderungen und Konstanten der Wahrnehmung
deutscher Bewohner Brombergs von 1900 bis zur
Zwischenkriegszeit
Als die Stadt an der Brahe 1920 in polnische Hände überging, waren fast
70% der Einwohner deutsch, innerhalb weniger Jahre änderte sich dieses Verhältnis grundlegend. Schon Mitte der 20er Jahre hatten große Teile der deutschen Bevölkerung die Stadt verlassen und die Verbliebenen mussten sich mit
ihrer neuen Rolle als Minderheit arrangieren und, wenn sie bleiben wollten,
in den neuen polnischen Staat einfügen. Zwar war der wirtschaftliche Einfluss
im Vergleich zu der polnischen Mehrheitsgesellschaft noch relativ groß, jedoch
musste die deutsche Bevölkerung ihren kulturellen und politischen Platz erst
neu finden. Anhand von persönlichen Zeugnissen, wie Erinnerungen, biographischer Prosa und Berichten deutscher Lehrer soll durch Bezug auf die Komplexe Sprache, Schule und Alltagsbegegnungen gezeigt werden, welche gesellschaftlichen Konstanten im gegenseitigen Verhältnis zu beobachten sind,
welche Faktoren positiv und negativ auf die deutsch-polnischen Beziehungen
einwirkten und welche gesellschaftlichen Entwicklungen in dem oben eingegrenzten Zeitraum zu verzeichnen sind.
Der nachfolgende Beitrag versucht sich an einer für einen Historiker nicht
ganz einfachen Fragestellung, nämlich der nach der „Wahrnehmung“. Dieser
Ansatz ist schon seinem Wesen nach höchst problematisch, da er das Einzelne,
Individuelle und nur schwer Verallgemeinbare behandelt. Die Geschichtswissenschaft jedoch versucht nach der möglichst vollständigen Sichtung der Quellen, die für die Fragestellung vonnöten sind, und auf Basis der Bewertung der
Daten und Fakten zu allgemeinen Aussagen und Schlüssen zu kommen, die
eine gewisse Allgemeingültigkeit besitzen und damit einen Teil einer historischen Wahrheit abbilden. Der hier vorliegende Ansatz ist somit aus der Sicht
des Historikers immer unbefriedigend, wenn nicht gar zum Scheitern verur80
F. Partzsch-Szankowska: Von Bromberg zu Bydgoszcz. ...
teilt, da die individuellen Perspektiven weder vollständig sein können und in
diesem Fall auch nicht repräsentativ sind – die untersuchten „Wahrnehmung“
sind nicht nach statistischen Methoden ausgewählt, sondern zufällig, da vor
allem schriftlich auf uns gekommen. Sie können auch nur sehr partiell verallgemeinert werden und beanspruchen nur einen relativen Wahrheitsgehalt,
da sie von individuellen Situationen, der Persönlichkeit, gesellschaftlichen Faktoren und der befangenen Perspektive der Akteure abhängen. Ein weiteres
Problem liegt in der Zugänglichkeit dieser „Wahrnehmung“, das heißt in den
Quellen. Nicht selten sind die „Erinnerungen“ erst Jahrzehnte später verfasst
worden, wurden von anderen Ereignissen überlagert oder erfuhren durch den
eigenen Lebensweg eine Neuinterpretation. Sie sind also nicht nur als Wiedergabe von Ereignissen zu lesen, sondern entscheidend gefärbt durch die individuelle Lebensphase, eigene oder kollektive Interpretationsstrategien und neue
Lebenszusammenhänge, in denen der Schreiber lebt. Nicht zu unterschätzen ist
auch die Tatsache für wen sie verfasst wurden, denn der Adressat bestimmt die
Art, den Inhalt und die Form des Erzählten.
Meines Erachtens generiert der hier vorgestellte und praktizierte Ansatz,
trotz der vielen Vorbehalte und Schwierigkeiten, die man berechtigter Weise
gegen ihn hegen kann, dennoch einen Mehrwert und besitzt eine historische
Relevanz, die darin besteht, das Wissen über den Wahrnehmungshorizont
einer Zeit, in diesem Fall der zwischen 1900 und 1939, zu relativieren und zu
vervollständigen. Die unterschiedlichen Stimmen der Zeitgenossen, die hier zu
Wort kommen, lassen ein komplexes Gefüge entstehen, in dem leisere und lautere Töne auftauchen und sich Melodien ausmachen lassen, es also möglich ist,
gewisse Tendenzen auszumachen, die auch einer Verallgemeinerung standhalten können. Letztendlich gilt aber zu beachten, dass dieses Gebilde unvollständig bleibt, es nicht auszuschließen ist, dass die Hinzuziehung neuer Quellen
einen anderen Schwerpunkt nahelegen könnte und dass man, wie durch einen
dicken Teppich, die gesamte Vielfalt der Stimmen letztendlich nie ganz klar
hören wird können.
Die „Wahrnehmung“ stammen aus unterschiedlichen Quellen. Zum einen
aus Erinnerungen, die in literarischer Form verfasst wurden und dennoch von
Verfasserseite einen Anspruch darauf erheben, den „Zeitgeist“ wiederzugeben. Im Einzelnen sind dies Gedichte und kleinere Prosatexte von Clemens
Conrad Rössler und Prosatexte von Kurt Ihlenfeld, die vor allem die Zeit vor
1920 betreffen. Als nächste, davon abzugrenzende Gattung, sind etliche biographische Aufzeichnungen, die in recht umfangreicher Buchform vorliegen, zu
nennen. Es handelt sich nicht um fiktionale Texte, sondern um „wirklichkeitsgetreue Niederschriften“ der eigenen Erlebnisse, so die Autoren. Sie umfassen
meist sowohl die Zeit vor 1920 als auch danach, geben uns also ein sehr gutes
81
Bild von den Veränderungen in jener Zeit. Kleinere Artikel, die blitzlichtartig Ereignisse beleuchten und von Zeitzeugen für die Zeitschrift „Bromberg“
verfasst wurden, behandeln meistens die Zeit vor 1920. Verfasst wurden diese
Erinnerungen zur Stärkung der Gruppenidentität der ehemaligen Bromberger
meist erst Jahrzehnte später. Im Herder-Institut für historische Ostmitteleuropaforschung in Marburg finden sich in der Sammlung Jendrike weitere Quellen. Es handelt sich zum größten Teil um ausgefüllte Fragebögen ehemaliger
Lehrer, die dem Landesverband für Lehrer und Lehrerinnen in Polen angehörten und von 1920-1939 in Polen tätig waren. Sie beziehen sich also ausschließlich auf die Zeit nach 1920. Dieser Fragebogen hatte zum einen den Zweck eine
Anerkennung der Dienstzeiten der Lehrer herbeizuführen und zum anderen
Pensionsansprüche von älteren Lehrern bzw. deren Witwen geltend zu machen.
Der vierseitige Fragebogen enthielt Fragen zum Lebenslauf und der Dienstlaufbahn, zum Schulort, darunter Geschichte, Größe und Art des Ortes sowie sehr
umfangreiche Fragen zur Schule (darunter: Zahl der Schüler, Religionsunterricht, Sprachunterricht). Es sind die Gebiete Westpreußen, Posen, Oberschlesien, Kongreßpolen, Galizien und Wolhynien erfasst1. Vereinzelt finden sich
in der polnischen Presse in den 60er oder 70er Jahren Artikel von polnischen
Zeitzeugen, die diese Zeit behandeln.
Sprache
Verständigung ist ohne Sprache nicht möglich. Als Mittel der Kommunikation nimmt sie somit in der gesellschaftlichen Interaktion eine entscheidende
Rolle ein. Ohne Sprache kein Austausch, kein Miteinander und keine Verständigung. Ihre Rolle kann nicht hoch genug eingeschätzt werden. Daher ist es für
die Bewertung von gesellschaftlichen Strukturen und für das Verhältnis zwischen zwei Nationalitäten, die unterschiedliche Sprachen benutzen unerlässlich zu untersuchen, welche Sprache als Brückensprache benutzt wird, wie verbreitet Zweisprachigkeit war, wann und wo in welcher Sprache kommuniziert
wurde. Dies erlaubt auch Rückschlüsse darauf, welche mit der Sprache verknüpfte Kultur als dominierend wahrgenommen wurde und welche Gruppe
Anpassungsleistungen vollbrachte.
Vor 1920 sprachen fast alle Polen, die in Bromberg und der Umgebung
lebten, deutsch und die Polnischkenntnisse der Deutschen waren kaum existent. Alfred Cohn erwähnt in seiner Biographie, wie gegenüber des Hauses
seiner Familie der „Dziennik Bydgoski“ einzog und er in diesem Augenblick das
P. Wörster, Die „Sammlung Jendrike” Im Archiv Des Herder-Instituts Zu Marburg, [in:] C.J. Kenés,
H. Neubach, J. Rogall (Hrsg.), Beiträge Zur Deutsch-Polnischen Nachbarschaft. Festschrift Für
Richard Breyer Zum 75. Geburtstag, Berlin-Bonn 1992, S. 152-158, S. 154f.
1
82
erste Mal den Drang verspürte, Polnisch zu lernen, da er von den ausgehängten
aktuellen Zeitungen nichts entziffern konnte2. Auch Heidi Gerngreif berichtet
über ihren Vater, dass er als sie 1920 zu Polen gekommen seien, kein Wort polnisch sprach, erst in einem Kurz-Sprachkurs, an dem er teilnahm, wurde er der
„Sprache in Wort und Schrift mächtig“3. In der gemeinsamen Kommunikation
zwischen Polen und Deutschen wurde vor 1920 also hauptsächlich auf Deutsch
gesprochen.
Zwar gab es nach 1920 an allen Schulen Polnischunterricht, aber dieser
reichte oft nicht aus, um die Sprache ausreichend zu erlernen. Dies war wohl
verschiedenen Ursachen geschuldet: auf der einen Seite war der Sprachunterricht, der einzig aus Lektürearbeit der klassischen polnischen Literatur bestand,
nur bedingt dazu geeignet die oralen Fähigkeiten, die im Alltag benötigt
wurden, auszubauen. Der Polnischunterricht der Schule war auf das Ablegen
des Abiturs ausgerichtet, so dass ganz bestimmtes Vokabular eingeübt wurde.
Des Weiteren kommen individuelle Faktoren hinzu; einige hatten kaum Kontakt zu polnischsprachigen Mitbürgern bzw. Schülern. Hier war wohl die fehlende gemeinsame Sprache sogleich Ursache und Folge des geringen Kontaktes
untereinander. Nicht zu vergessen ist, dass die Mehrheit der ansässigen Polen
die deutsche Sprache sehr gut beherrschte, so dass man in der gemeinsamen
Kommunikation diese Sprache bevorzugte; andere wiederum lehnten das Polnische aus ideologischen Gründen ab.
So beschreibt Susanne Breitenfeld, Tochter eines protestantischen Pfarrers
in ihren Erinnerungen Folgendes. Die Familie kam Anfang der 30er Jahre nach
Bromberg, sie besuchte in den 30er Jahren das Dregersche Lyzeum und bestätigt, dass schon ab der ersten Klasse Polnisch gelernt wurde, zu Hause wurde
jedoch nur Deutsch gesprochen, denn Vater „lehnte es ab, die Sprache des Siegervolkes zu sprechen”4, so kamen Nachhilfelehrer ins Haus, die mit den Kindern Polnisch sprachen und die Hausaufgaben betreuten, denn das Abitur
musste auf Polnisch abgelegt werden. Die Haltung des Vaters liegt in seiner
gesellschaftlichen Position begründet, als entsandter evangelischer Pfarrer, der
keinen gewachsenen Bezug zur Region hat, nahm er sich selbst als „deutschen
Fels“ in einer „feindlichen Brandung“ wahr.
Eine etwas andere Einstellung ist bei denjenigen zu beobachten, die in der
Region heimisch sind und nicht beruflich dorthin entsandt wurden. Hilda
A. Cohn, Erinnerungen an Bromberg, oprac. E. Alabrudzińska, B. Janiszewska-Mincer, Toruń 2003,
S. 53.
3
H. Gerngreif, Das Heißt Gogolin! Ein Dorf, Eine Familie, Ein Leben Im Kreis Bromberg, Berlin –
Bonn 1983, S. 33.
4
S. Breitenfeld, Zeit, Die Nicht Wiederkommt. Bromberg – Berlin – Schroda 1935-1945, Lüneburg
1999, S. 33.
2
83
Brost-Kliner wechselt im Sommer 1920 auf das Mädchengymnasium in Thorn,
wo sie auch polnisch lernte.
Die polnische Sprache beherrschten wir aber nur, soweit wir sie in der
Volksschule bei unseren Vätern seit der Gründung der Republik Polen,
also innerhalb zweier Jahre, erlernt hatten. Diese unsere erste polnische
Lehrerin schlug vor, daß wir deutschen Schülerinnen an Nachmittagen
jeweils mit einer Polin spazieren gehen sollten. Wir hätten dann Gelegenheit, abwechseln einmal polnisch und sodann nur deutsch miteinander zu sprechen5.
Dieser Vorschlag stieß aber auf nur wenig Gegenliebe und nur wenige Mitschülerinnen fanden ihn umsetzenswert. Über die Gründe dafür kann man nur
spekulieren, so wäre es denkbar, dass der Spaziergang als Ausweitung des Unterrichts Unwillen bereitete, da er die Freizeit beschnitt oder zwischen polnischen
und deutschen Schülern eine sprachlose Scheu bestand, die nicht einfach überwunden werden konnte. Zeitweise wohnten Hilda und ihre Freundin Lisa mit
Isabella zusammen, die ein polnisches Mädchengymnasium besuchte. „Sie war
in der Nähe von Thorn zu Hause, hatte bisher nur deutsche Schulen besucht
und sprach deutsch mit uns“6. Man wird stumm, wenn keine gemeinsame Sprache gefunden wird und ist diese sprachlose Ohnmacht bei den Schulkontakten
nur bedauernswert, so hat sie doch bei der beruflichen Zukunft fatale Folgen.
Hilda Brost-Kliner beschreibt ihr Aufnahmegespräch Mitte der 1920er
Jahre für das Zahnarztstudium am Institut in Warschau. Die Abitursprachkenntnisse waren anscheinend nicht ausreichend, um in polnischer Sprache ein
Aufnahmegespräch zu führen.
Einige Stunden später war ich an der Reihe. In einem großen Raum saß
hinter einem Schreibtisch ein Herr, der mich freundlich begrüßte: „Niech
pani siada“ (setzen Sie sich). Ich reichte ihm die Mappe mit meinen
Unterlagen und fragte in polnischer Sprache, ob er vielleicht deutsch
verstehe. Sein Nicken erleichterte mich unendlich. Ich erzählte ihm von
unserem deutschen Dorf, von meinem Dorf, von meinem Schulbesuch,
vom Abitur als Externe vor einer polnischen Prüfungskommission. Mein
Vater sei polnischer Staatsbeamter, Lehrer. Polen sei meine Heimat. Ich
möchte hier gern als Zahnärztin tätig werden. Meine polnischen Sprachkenntnisse wolle ich erweitern7.
Sie wird nicht aufgenommen und geht dann zum Studium nach Berlin.
H. Brost-Kliner, Geschichten – Wie Aus Einer Anderen Welt, Berlin – Bonn 1984, S. 102.
Ibidem, S. 104.
7
H. Brost-Kliner, Auf Der Suche. Stationen Einer Jugend. Zwischen Polen Und Deutschland, Frankfurt
am Main 1990, S. 33.
5
6
84
Gute nachbarschaftliche Beziehungen bestehen immer dann, wenn eine
gemeinsame Sprache gefunden wurde, dies war oftmals auch nach 1920 noch
deutsch.
Ein besonders gutes Nachbarschaftsverhältnis bestand zu den ebenfalls seit
langem hier lebenden polnischen Solnoer Bauern, deren Land an unseres
grenzte, mit Namen Wolland und Chrabkowski, sie sprachen immer deutsch
mit uns8.
Als Tendenz ist hier zu erkennen, dass für die deutsche Bevölkerung die
deutsche Sprache im Kontakt zur polnischen Umgebung auch nach 1920 das
dominante Kommunikationsmittel gewesen ist und es offenbar nur weniger
Deutschen gelang – und wenn dann den Jugendlichen, die vorhatten, in Polen
zu studieren – polnisch so gut zu erlernen, dass sie in dieser Sprache in Kontakt
mit den Nachbarn treten konnten.
Dass es etwas Besonderes war, gut polnisch zu sprechen, zeigt folgende
Aussage ebenso wie die völlig richtige Beobachtung, dass man die Sprache des
anderen sprechen muss, um mit ihm auszukommen.
Hilda Brost-Kliner führt das sehr gute Verhältnis ihres deutschen Lehrervaters mit den einheimischen polnischen Bauern darauf zurück, dass ihr Vater
seit seiner Kindheit fließend polnisch sprach9.
In den Dörfern um Bromberg, wo die Deutschen oftmals noch die Mehrheit stellten, wurde bis weit in die 30er Jahre teilweise noch ausschließlich auf
Deutsch kommuniziert, das ging sogar soweit, dass die zugezogenen Polen
deutsch lernten, anstatt die Deutschen die Sprache des Staates in dem sie lebten.
Die Minderheit passte sich hier der gesellschaftlich dominanteren Mehrheit an,
indem sie ihre Sprache lernte. Negative Bewertungen dieser einseitigen Entwicklung fehlen in den Berichten völlig. Ein Beispiel dafür ist Lochowo.
Es wurde im Dorf nur deutsch gesprochen, wer nur im Dorf blieb, konnte
sich auch 1939 noch nicht auf polnisch verständigen. Von den Polen aus
anderen Teilgebieten hatten viele aber ganz gut deutsch gelernt. So war es ein
ganz erträgliches Zusammenleben in den Zwanziger Jahren10.
Ein ähnliches Phänomen wird auch aus Gogolin beschrieben.
Auf die Höfe derer, die nach 1920 für Deutschland optierten oder dazu
gezwungen wurden, waren Polen eingezogen, die vorher in Kongreßpolen unter russischem Einfluß lebten und neue Mentalitäten und Sitten mitbrachten. Auch sie bemühten sich, deutsch zu radebrechen, währen die
H. Gerngreif, op. cit., S. 36.
H. Brost-Kliner, op. cit., S. 82.
10
K. Guderian, Lochowo am Obernetzekanal. Die Geschichte eines Deutschen Dorfes, „Bromberg“
1971, Anzahl 36, S. 10.
8
9
85
„hiesigen“ Polen und die aus früheren österreichischen Landen sehr gut
deutsch sprachen11.
Mitte der 30er Jahre verschärften sich die politischen Spannungen, dies
führte an nicht wenigen Orten auch zu einem rigorosen Umgang mit der deutschen Sprache, was für viele Deutsche ein enormes Problem darstellte, denn
man durfte in der Öffentlichkeit kein Deutsch mehr verwenden oder vermied
es Deutsch zu sprechen, denn man fürchtete sich vor aggressivem Verhalten.
Auf dem Bürgersteig vor dem Haus des Arztes war in großen Buchstaben
„Boykott dem Deutschen“ zu lesen. Ich fühlte an meinem eigenen Leibe
diesen Boykott, aber ich sah keinen Ausweg für meine Person. Mutter war
erst sprachlos, denn das mußte sie sein, da es den Deutschen verboten war,
in der Öffentlichkeit deutsch zu sprechen12.
Schule
Aus den Schulerinnerungen der deutschen bzw. jüdischen Jugendlichen vor
1920 ist herauszulesen, dass es kaum bis keine Spannungen zwischen den polnischen und deutschen Jugendlichen gab. Die Polen waren an den deutschen
Schulen in der Minderheit, sprachen fast akzentfrei deutsch und wurden kaum
als anders wahrgenommen. Anscheinend fühlten sich die polnischen Schüler ebenfalls eher ihren gleichaltrigen Kameraden zugehörig als ihrer Volksgruppe, was folgende Geschichte illustriert. Von einer gemeinsamen Wanderung mit der Klasse berichtet Kurt Ihlenfeld: Gemeinsam wanderten sie im
Rinkauer Wald und fragen einen vorbeifahrenden Radfahrer, ob es noch weit
bis nach Mühltal sei, der Radfahrer sah sie an, gab jedoch keine Antwort. Als
der Radfahrer durch Unachtsamkeit über ein Wurzel fällt, werden die Schüler auf Polnisch beschimpft. Da greift der polnische Mitschüler Nowicki ein
und beschimpft den Radfahrer ebenfalls auf Polnisch, der daraufhin die Flucht
ergreift, Nowicki hebt einen Stein und will ihn nach dem Radfahrer werfen.
Aber es war das erste Mal, daß ich Nowicki auf einen Menschen zielen sah,
der Wurf mußte auf alle Fälle vereitelt werden! Und so ließ ich meinen
Karton mit den Puppen ins Gras fallen und stürzte vor, auf den zielenden
Schützen zu13.
Diese Beschreibung habe, so stellt Chylewska-Tölle fest, die Funktion eines
Bildes, denn hier werde keine Geschichte im Sinne einer Handlung dargestellt, sondern zwei Bewusstseinszustände vorgestellt, der individuelle und der
L. Goldt, Luise Goldt Aus Krone an Der Brahe, Lebenserinnerungen, Münster 2002, S. 55.
13
K. Ihlenfeld, Das Dunkle Licht, Hamburg 1956, S. 35.
11
12
86
gemeinschaftliche14. Die Referenzgemeinschaft, der Loyalität entgegen gebracht
wird, ist hier nicht die Nationalität, sondern die Schulgemeinschaft. Die Anpassung der polnischen Schüler an die gesellschaftliche Mehrheit war somit fast
perfekt. Ausschlaggebend für Spannungen waren, so ist einhellig zu lesen, nicht
die Nationalität und die damit verbundenen Differenzen der Sprache und der
Religion, sondern persönliche Neigungen und Sympathien bzw. Antipathien15.
Auch der in Bromberg 1896 geborene Schriftsteller Clemens Konrad Rössler berichtet über den Kontakt mit polnischen Gleichaltrigen noch vor 1920.
Er war als Austräger von deutschen Zeitungen tätig und lernte so Bolek kennen,
der den „Dziennik Bydgoski“ austrug. Dieser nimmt ihn eines Tages mit in
das Polnische Haus auf der Gammstraße, um ihm den polnischen Patriotismus zu zeigen, der Erzähler selbst sprach kaum polnisch. „Wohl konnte ich
mehrere Brocken polnisch, aber ich verstand nur wenig von den Kommandos
und Liedern“16. Er sieht Volkstänze und Nationalkostüme, auch wird die Nationalhymne gesungen. „Ich hatte genug gesehen und ging tief beeindruckt nach
Hause. Was doch der Glaube ausmacht! 1920 wurde Polen neu geboren“17. Diese
Aussage zeugt einerseits von der fast vollständigen Unkenntnis der polnischen
Kultur, aber auch von dem Verständnis und die Akzeptanz des Autors für die
nationalen Gefühle seines Gegenübers.
Rössler nimmt in seinem Band „Reif auf den Bäumen“, das aus der Realität
nachempfundenen Geschichten besteht, auch Bezug auf das Verhältnis zu den
Nachbarn.
Mit den polnischen Kindern lebten wir friedlich zusammen, wir gingen ja
in die gleiche Schule und in die gleiche Klasse. Auf dem Hof spielten wir
selbstverständlich miteinander. Es gab im Vorkriegsbromberg auch Lehrer
polnischer Nationalität, die sich offen zum polnischen Volkstum bekannten,
doch sie wurden niemals aggressiv deutschen Schülern gegenüber18.
Die Akzeptanz der nationalen Gefühle der anderen Volksgruppe scheint
auch in diesem Fragment hindurch, dennoch sollte man sich fragen, ob diese
tolerante Haltung nicht auch in der gesellschaftlichen Schwäche der polnischen
Volksgruppe begründet liegt, die der Machtposition der eigenen Volksgruppe
nicht das Wasser reichen kann. Denn ob man sich vorstellen kann, diese als
gleichwertig und ebenbürtig, mit den gleichen Rechten, Einfluss und Privilegien ausgestattet anzuerkennen und damit etwas von der eigenen Vorrangstellung abzugeben, bleibt fraglich.
A. Chylewska-Tölle, Bydgoszcz w życiu i twórczości pisarza i pastora Kurta Ihlenfelda (1901-1972),
„Kronika Bydgoska“ 2006, nr 28, s. 499-512, 511.
15
K. Ihlenfeld, op. cit., S. 23.
16
C.C. Rössler, Gestern und Heute, Nürnberg 1975, S. 14.
17
Ibidem.
18
C.C. Rössler, Reif Auf Den Bäumen, Marburg 1980, S. 15.
14
87
In den Beschreibungen, die man findet, scheinen oftmals stereotype Vorstellungen auf. So heißt es bei Cohn. „Zakrzewski war immer lustig, der geborene Optimist, leichtsinnig im guten Sinne des Wortes“19. Rekurriert wird hier
auf das Gegensatzpaar: preußisch/deutsch: ordentlich und korrekt versus polnisch: nachlässig und leichtsinnig, was hier aber in seiner negativen Konnotation abgemildert erscheint, da hinzugefügt wird, dass dies eine positive Eigenschaft sei.
Auch nach 1920 scheint das schulische Verhältnis, wie es sich in den vorliegenden Quellen darstellt, zwischen beiden Nationalitäten von Respekt und
gegenseitiger Achtung geprägt zu sein. In Gogolin wurde 1929 die deutsche
Volksschule im Nachbarort geschlossen und Heidi Gerngreif musste in die polnische Schule ihres Ortes gehen. Von dort berichtet sie.
Lehrer Ossowski war gerecht und beurteilte seine Schüler nur nach den
Leistungen, nicht nach der Nationalität. Kritisch wurde es, als er einen
jungen Hilfslehrer bekam, der die Geschichtsstunde mit der Frage begann
„Wer ist unser größter Feind?“ und zufrieden war, als ein frecher Polenjunge ‘die Deutschen’ herausposaunte. (…) Am nächsten Tag ließ er [der
Lehrer Ossowski] den jungen Kollegen zur Bahn nach Bromberg zurückbringen20.
Hier stehen humanistische Ideale wie Gleichheit, Achtung und gegenseitige Akzeptanz höher als ideologische Richtlinien und werden so auch von der
Respektsperson vorgelebt. Dies scheint kein Einzelfall zu sein, Heidi Gerngreif
macht häufig positive Erfahrungen, auch in der weiterführenden Schule.
In unserer Klasse wurden wir anerkannt (…). Sehr ausgleichend wirkte
unser Klassenlehrer, ein Professor, der aus dem alten Österreich stammte.
Ich nenne seinen Namen in achtungsvollem Gedenken: Adolf Szałankiewicz. Als damals beim Einmarsch Hitlers ins Sudentenland und Prag die
Wogen hochgingen, rief er mich als Älteste von uns dreien zu sich ins
Lehrerzimmer und fragte, ob wir uns bedroht fühlten oder Diskriminierungen von Mitschülerinnen erfahren hätten. Wir sollten uns in solchem
Fall sofort an ihn wenden21.
Entscheidend scheint hier zu sein, dass der Besuch der polnischen Schule
polnische Sprachkenntnisse voraussetzt, die – ohne von der Autorin explizit
genannt zu werden – doch eine Grundvoraussetzung für die erfahrene Gleichbehandlung bilden, ebenso ist zu bedenken, dass die ausschließlich positiven
Beschreibungen der Autorin eventuell unbewusst schöngefärbt sein könnten
oder dass ihre persönliche Disposition eher ausgleichend wirkt. Unterschiede
A. Cohn, op. cit., S. 91.
21
Ibidem, S. 110.
19
20
88
zwischen ihr und polnischen Schülern, die auf nationalen Stereotypen beruhen, sind dennoch auszumachen.
Als Seminaristen trugen wir Schultracht, so daß wir eigentlich als Deutsche
nicht hätten erkannt werden müssen; da wir zu dritt aber meistens forsch
ausschritten, wurde uns einmal „Niemieckie tempo“ nachgerufen, wie uns
auch unsere polnische Lehrerin Aufsätze mit der Bemerkung zurückgab, „es
sei polnisch mit deutschem Geist geschrieben“22.
Den Perspektivwechsel vom Schüler zum Lehrer vollziehend, lässt sich ein
ähnlich positives Fazit ziehen.
Das Zusammenleben mit den polnischen Kollegen war durchaus friedlich.
Selbst in Krisenzeiten wie 1933 und 1936-39 konnte keine Veränderung im
Verhalten der polnischen Kollegen festgestellt werden. Der polnische Schulleiter war sehr zuvorkommend und ließ mich in meiner Klasse vollständig
selbstständig schalten und walten23.
Hier ist zu beobachten, ähnlich wie bei den Fragmenten in der Schule vor
1920, dass Konflikte ihren Ursprung in persönlichen nicht in nationalen Unterschieden haben. Die persönlichen Beziehungen sind gut, solange kein institutioneller bzw. staatlicher Einfluss bzw. Druck zu bemerken ist. Folgendes Beispiel
aus Gogolin soll illustrieren, wie es zu Spannungen durch das Eingreifen einer
staatlichen Behörde kommt.
Da der polnische Staat sich zur Unterweisung in der jeweiligen Religion
verpflichtet hatte, unser Lehrer aber Katholik war, alle Deutschen in Gogolin jedoch evangelisch waren, kam etliche Jahre die deutsche Lehrerin aus
Hohenfelde, wo noch eine Volksschule mit deutscher Sprache bestand,
einmal in der Woche zur Religionsstunde am Nachmittag zu uns. Dabei
ergab es sich, daß sie sich in unsern polnischen Lehrer verliebte, und sie
heirateten. Dadurch ging die letzte deutsche Schule unserer Gegend ein.
Die Lehrerin trat zum polnischen Volkstum und katholischen Glauben
über. Das war die Ursache des ernsten Zerwürfnisses zwischen unserm
polnischen Lehrer und unserm evangelischem Pfarrer. Dabei ging es weniger um die Verbindung zwischen einem Polen und einer Deutschen als um
das Verhalten der polnischen Behörden, die das zum willkommenen Anlaß
nahmen, die letzte deutsche Schule zu schließen. Es hätte so viele entlassene deutsche Lehrer gegeben, die man hätte einsetzen können 24.
Der Streit entzündet sich hier an der staatlichen Bevorzugung einer
bestimmten Sprache, Religion und Nationalität. Auf persönlicher Ebene versteht man sich gut, wenn in diese privaten Beziehungen aber äußerer Druck
ausgeübt wird, entstehen Konflikte.
Ibidem, S. 111.
DSHI 100 Jendrike 2, S. 123.
24
22
23
89
Auf dem Land oder dort wo ist der Zugriff der Exekutive anscheinend nicht
ausgeprägt ist, kann es vorkommen, dass über die gesellschaftliche Funktion
nicht die nationale Zugehörigkeit, sondern die Eignung entscheidet. Vorgeschrieben war, dass der polnische Lehrer bei einer deutschen und polnischen
Klasse als Schulleiter fungiert, bis 1938 war das in Lochowo anders, wie ein
deutscher Lehrer berichtet.
Im Jahre 1926 hatten die Kinder polnischer Eltern bereits eine eigene
Klasse mit einem eigenen Lehrer. Diese Klasse war in dem alten Teil des
Schulgebäudes untergebracht und der Klassenraum diente mit einem
Altar ausgestattet, zugleich gottesdienstlichen Zwecken. (...) Eigenartigerweise unterstand dem deutschen Schulleiter (Hauptlehrer) die ganze
Schule, also auch die polnische Klasse. Das blieb so bis zu meinem Fortgang im Jahre 193825.
Nicht ganz unbeteiligt an der Erfahrung von Ausgrenzung ist die persönliche Disposition und Haltung der beteiligten Personen. Die Äußerungen von
Willi Trabant, der ab 1922 als Lehrer in der paritätischen Schule in Witoldowo
tätig war, lassen einen konfliktbereiten Charakter vermuten.
Die ersten Reibungen zwischen den Schülern entstanden im Korridor
beim Warten vor dem Schülerwechsel der Halbtagsschule. Eine gewisse
Hetze vom polnischen Kollegen spürte ich durch. Ich ließ mir persönlich
Beschimpfungen nicht gefallen und eckte beim Kreisschulinspektor an,
der nur die Polen anhörte und uns überging!26
Die Verwendung des ideologischen Wortes „Hetze“ lässt auf eine voreingenommene Haltung des Autors schließen, auch ist diese nur unterstellt, denn er
spürt „sie durch“, erfährt sie aber nicht direkt. Diese latente Aggression nimmt
er aber schon als „Beschimpfung“ wahr, gegen die er sich zur Wehr setzt, was
wiederum von ihm wahrgenommene Gegenwehr erzeugt.
Alltagsbegegnungen
Die Beschreibung der Beziehungen zwischen Polen und Deutschen vor
1920 basiert fast ausschließlich auf deutschsprachigen Quellen und diese
werden dort, ähnlich wie bei den Schulerinnerungen, als gut und freundschaftlich beschrieben. Die Polen lernten die Fremdsprache Deutsch, die sie hervorragend sprachen, sie gingen an deutsche Schulen und hatten einen deutschen
Arbeitgeber. Sie vollzogen eine ungeheuerliche Anpassungsleistung, die, wie
oben beschrieben, auch von den deutschen Schülern als solche wahrgenommen wurde, denn die Polen waren wie sie, nur ein wenig anders. Inwieweit ein
DSHI 100 Jendrike 2, S. 153v.
DSHI 100 Jendrike 4, S. 315.
25
26
90
echtes Miteinander von polnischer Seite vorhanden war, lässt sich schwer beurteilen.
Jedoch geben zwei Aussagen eine Ahnung davon, dass das Zusammenleben
vor 1920 in Bromberg durchaus friedlich, respektvoll und frei von nationalen
Spannungen war, was aber nichts darüber aussagt, ob es ein Miteinander oder
Nebeneinander war. Ihlenfeld schreibt über die Zeit vor 1920:
Wir beurteilten den Wert eines Jungen nicht nach seiner Rasse oder nach
seiner nationalen Herkunft. Bei uns galten andere Maßstäbe, kindlichere
und menschlichere27.
Leon Kowalski beschreibt das Vorkriegsbromberg so:
W targowe dni spokojnie dokonywała się w cieniu królewskiej postaci
polsko-niemiecka wymiana na dwujęzyczny sposób28.
Die Machtverhältnisse und die gesellschaftliche Rangordnung der einzelnen Gruppen sind selbst den Kindern klar und ein Miteinander auf Augenhöhe
wird keinesfalls gelebt. A.E. Johann beschreibt es so:
Doch schien es nun einmal von Gott so vorbestimmt zu sein, daß
Köchinnen, Kutscher, Diener, Landarbeiter, Dienstmädchen dies sonderbar lustige Deutsch sprachen und natürlich auch katholisch waren29.
Auch werden nationale Stereotype von beiden Seiten gepflegt und weitergegeben, so erzählt der Junge Hans aus ebd. Erzählung von Johann eine Begegnung mit einem polnischen Bauern, die er folgendermaßen wiedergibt.
Hatte ihm nicht erst vor wenigen Tagen ein solches Bäuerlein erklärt:
Ach, deutsche Leute viel zu fleißig; bloß immer arbeiten, arbeiten, Tag
und Nacht! Wozu? Wir lieber machen langsam. Sonne scheint auch so,
und wächst sich Kartoffel ganz von selber, jawoll!30.
Die schon weiter oben beschriebene Tendenz, dass die Beziehungen auf
einer persönlichen, menschlichen Ebene gut, freundschaftlich und respektvoll
sein können, solange diese Verhältnisse nicht unter dem Druck politischer oder
institutioneller Interessen stehen, ist auch in dem außerschulischen Verhältnis zwischen Polen und Deutschen nach 1920 zu beobachten. Dafür sollen hier
unterschiedliche Beispiele angeführt werden.
Der polnische Arbeiter Leon Kowalski berichtet Ende der 30er Jahre aus
Schneidemühl von folgendem Erlebnis. Als er einmal die Essenportionen falsch
abgezählt hatte und ihm bei der Arbeit eine Portion fehlte, gab ihm der deut-
K. Ihlenfeld, op. cit., S. 25.
L. Kowalski, W cieniu trójgraniastego kapelusza. Z Bydgoszczy do Piły, „Pomorze” 1960, s. 1.
29
A.E. Johann, Im Strom, 3. Auflage, München 1980, S. 13.
30
Ibidem, S. 34.
27
28
91
sche Portier sein – auch nicht mit Wurst belegtes – Frühstücksbrot. „My też
cierpimy – powiedział – choć nie tak strasznie jak wy“31.
Aus Wtelno berichtet der Sohn vom Leben seiner Mutter Lucie Manchen.
Sehr gutes Einvernehmen herrschte zwischen dem polnischen Lehrer Jesionowski und dem polnischen Pfarrer Hamerski in Wtelno und meinen
Eltern (...). Anfang der zwanziger Jahre gab es noch in Marthashausen
eine deutsche Volksschule. Nachdem diese geschlossen wurde, schickten
einige Eltern die Kinder aufs Gymnasium nach Bromberg, die anderen
ihre Kinder zur deutschen Schule nach Mocheln. Als auch diese Schule
geschlossen wurde, mußten die Kinder in die polnische Schule gehen. Im
Einverständnis mit dem Evgl. Konsistorium in Posen gab meine Mutter
den deutschen Kindern Religionsunterricht, wobei sie die Kinder auch
lesen und schreiben lehrte, da man Gesangbuch und Bibel in deutscher
Sprache auch lesen können muß. Als der polnische Lehrer Jesionowski
davon erfuhr, erwirkte er beim Schulrat eine polnische Beauftragung für
meine Mutter, daß sie‚ „bez interesu“ (unentgeltlich) den evgl. Religionsunterricht in der Schule erteilen sollte32.
Hier setzt sich also der polnische Lehrer bei staatlichen Behörden dafür ein,
dass die deutschen Kinder in der Schule deutsch lesen lernen und Religionsunterricht erhalten. Er ist also aktiv daran beteiligt, den deutschen Kindern zu
ermöglichen, ihre Muttersprache zu erlernen – ein Beispiel für gelebte Toleranz
und Akzeptanz.
Der Erfahrungsschatz der deutschen Bauern war auch von größerer Bedeutung als ihre nationale Zugehörigkeit, so holten sich die zugezogenen Polen Rat
bei den deutschen alteingesessenen Bauern33.
Wenn sich die Alltagsbereiche jedoch nicht direkt überschneiden, wird
eher von einem Neben – statt Miteinander berichtet. Der 1924 nach Bromberg-Jägerhof gezogene Pfarrersohn Hellmut Sichtermann fasst das Zusammenleben zwischen Polen und Deutschen folgendermaßen zusammen: „Doch war
es, bei aller Friedfertigkeit, eher ein Neben– als ein Miteinander. Man lebte in
einer deutschen Enklave, die von den Polen durchaus akzeptiert wurde“34. Ein
ähnlicher Eindruck entsteht auch aus den Erzählungen von Czesław Kubicki,
der seine Kindheit in Bromberg in der Zwischenkriegszeit beschreibt. Es gab
ein Nebeneinander, aber kaum einen näheren Kontakt oder Freundschaften.
Er berichtet, dass es viele Deutsche in der Stadt gegeben habe, seine Familie hätte
mindestens vier deutsche Nachbarn gehabt, diese hätten viele eigene Geschäfte
L. Kowalski, Czas odwetu, „Pomorze” 1960, s. 4.
A. Glander, Volkstumsarbeit auf dem Lande. Ein Bericht aus der Zeit nach 1920, „Bromberg“ 1966,
Anzahl 21, S. 6.
33
34
H. Sichtermann, Jägerhofer Erinnerungen, „Bromberg“ 1985, Anzahl 79, S. 5.
31
32
92
gehabt, eigene Schulen besucht und still und frei in Bydgoszcz gelebt35. Auf der
einen Seite lebt man also räumlich nah beieinander, auf der anderen Seite überschneiden sich die Lebensbereiche kaum, man besucht getrennte Schulen und
kauft in unterschiedlichen Geschäften ein. Mit der Verwendung der Adjektive „still“ und „frei“ betont er, dass es seiner Meinung nach keine staatlichen
Beschränkungen des Lebens der Deutschen gegeben habe und andererseits,
dass man voneinander kaum etwas gehört habe, die Deutschen waren da, man
nahm aber kaum von ihnen Notiz.
Eine merkliche Zäsur, spürbar auch in den Alltagsleben, waren die Verschlechterungen der politischen Beziehungen ab Mitte der 30er Jahre.
Die aggressive Stimmung erfahren viele am eigenen Leib.
1936 begann die Zeit, da ich mich nur noch selten zu meinen Spielkameraden auf die Straße wagte, weil nach kurzer Zeit immer wieder Steine
und Knüppel geworfen wurden. Auch der Schulweg war gefährlich36.
Jedoch erhöhen sich ab 1935 die Spannungen zwischen Polen und Deutschen, so sollen in diesem Jahr auf dem Weg zum Sonnenwendfest Deutsche von Polen überfallen worden sein, auch Schüsse sollen gefallen sein,
es gab Verletzte37.
Einmal hielten sie eine Versammlung bei einem polnischen Wirt im Gogoliner Gasthaus ab, auch da seien sie von einer Horde Polen überfallen, ebenso
im Wittelsbacher Krug seien sie Opfer von Übergriffen geworden38.
Charakteristisch für diese Art von Aggression ist die Anonymität, Kollektivität und Körperlichkeit. Anders als die vorher angesprochenen Konflikte,
die meist verbal zwischen Menschen, die sich kennen – und eine gemeinsame
Sprache sprechen – ausgetragen wurden, bricht hier körperliche Gewalt in die
Beziehungen ein, die meistens kollektiv, immer aber anonym und ohne konkret
benennbaren Grund auftritt. Zwei Gruppen stehen sich hier stellvertretend für
zwei Nationalitäten gegenüber, eine Menge und keine Individuen. Die Bezeichnung als „Horde“ wirkt mit seinen Konnotationen unzivilisiert und wild zusätzlich abwertend und latent aggressiv. Auch erfährt man nicht, wer die Steine
oder Knüppel wirft und aus welchem Grund. Die Konflikte haben sich von der
persönlichen auf die kollektive Ebene verschoben, was Radikalisierungen zu
Folge hat und die Hemmschwelle für körperliche Gewalt senkt. Es findet keine
Kommunikation mehr statt, denn die Gewalt ist stumm und sprachlos.
Vgl. http://pamiecbydgoszczan.ukw.edu.pl/relacje/niemcy-w-bydgoszczy-przed-wojna/ [zuletzt eingesehen am 15.07.2015].
36
L. Goldt, Luise Goldt aus Krone an der Brahe, Lebenserinnerungen, Münster 2002, S. 65.
37
38
Ibidem, S. 79.
35
93
Fazit
Die Fähigkeit, die Sprache des anderen zu sprechen und in dieser zu kommunizieren ist bei den polnischen Einwohnern Brombergs und der Umgebung
sehr verbreitet. Als eine Konstante in den Beziehungen ist zu beobachten, dass
auch nach 1920 in vielen zwischenmenschlichen Kontakten beider Nationalitäten in unterschiedlichen gesellschaftlichen Situationen das Deutsche dominiert. Dies beschränkt den Kontakt untereinander und reduziert den Aktionsradius der Deutschen oftmals auf die Nachbarn, die Deutsch beherrschten.
Auch der polnische Sprachunterricht ändert an diesem sprachlichen Ungleichgewicht, das Ende der 30er Jahre immer noch besteht, nur unwesentliches. Ein
Nebeneinander statt Miteinander beider Gruppen, das sicher auch in dieser
sprachlichen Schieflage begründet liegt, wird ab 1920 immer wieder beschrieben und ist sicher auch schon vor 1920 zu beobachten.
National begründete Stereotype und vorgefertigte Bilder, die den Charakter des jeweils anderen betreffen, findet man auf beiden Seiten, sie sind sowohl
vor als auch 1920 präsent und werden weiter tradiert, wahr– und übernommen.
Sowohl im schulischen als auch im außerschulischen Bereich sind die Kontakte,
wenn sie aufgrund von beruflichen, ökonomischen oder privaten Gründen zwischen Polen und Deutschen zustande kommen, größtenteils positiv und auf persönlicher Ebene von Respekt und gegenseitiger Akzeptanz getragen, dies lässt sich
auch über das Jahr 1920 hinaus feststellen. Konflikte und Spannungen entstehen
immer dann, wenn politische Interessen, ideologische Haltungen oder als ungerecht gefühltes Eingreifen von Institutionen zu bemerken ist. Zwischenmenschliche Beziehungen scheinen vergiftet zu werden, wenn die politischen und ideologischen Kämpfe auf sie übergreifen. Dies ist verstärkt nach 1935 zu bemerken, wo
sich Spannungen immer öfters anonym und mit körperlicher Gewalt entladen.
In Bromberg and Bydgoszcz. Changes in the perception
of German Bydgoszcz inhabitants from 1900 to the inter-war
period
In 1920, dwellers of German origin constituted almost 70% of the population of
the city on the Brda River taken over by Poland. Over a few years, the situation
changed dramatically. Already in mid 20s, a significant number of German inhabitants left the city, with those who wished to stay having to face a new status of
a minority. The paper aims to discuss the following issues: What was the impact
of the newly emerged reality on the perception of the Polish identity? How did
defense mechanisms develop in terms of the perception of the Polish city dwellers?
It is personal memories, biographical prose and German teachers’ accounts that
formed the basis of the explications presented.
94
B. Techmańska
Barbara Techmańska
Uniwersytet Wrocławski
Stosunki sąsiedzkie na dolnośląskiej wsi
w pierwszych latach powojennych
M. Ordyłowski, charakteryzując przemiany, jakie dokonały się wśród mieszkańców Dolnego Śląska, pisze:
Zanikły już różnice regionalne mieszkańców Dolnego Śląska. Dziś już
nikt nikomu nie wymyśla od pyr, Rusków, hadziajów, scyzoryków czy
kacapów. Rodzi się (…) jedna tradycja dolnośląska będąca mieszanką
wszystkich obyczajów, tradycji i przesądów1.
Powyższe słowa są potwierdzeniem tego, co mieszkańcy Dolnego Śląska
z dumą podkreślają – że ich region jest obszarem bardzo tolerancyjnym, że szanowana jest na jego terenie odmienność, chętnie akceptowane i przyjmowane
jako swoje pewne zwyczaje, które bynajmniej nie zostały przekazane przez
przodków, jako element „rodzimej tradycji”. Musiały jednak minąć lata i nastać
kolejne pokolenia osadników, aby te stwierdzenia stały się aktualne, a określenie „tolerancja dolnośląska” znalazło właściwe uzasadnienie.
Do integracji społeczności znacznie szybciej dochodziło w miastach,
zwłaszcza tych dużych. One „łagodziły” różnice kulturowe i obyczajowe. Ze
swoją odmiennością łatwiej było się w nich „zgubić”. Wieś natomiast była tym
miejscem, gdzie przywiązanie do tradycji i pielęgnowanie własnej obyczajowości2 blokowało na długie lata procesy asymilacyjne i tym samym miało
wpływ na kształtowanie się stosunków sąsiedzkich.
Dolny Śląsk „od zawsze” był rejonem specyficznym. Jak każdy teren pogranicza posiadał tę charakterystyczną cechę, że przejmował elementy kultury
z krajów przyległych. Usytuowanie na pograniczu i zmiany przez wieki przynależności politycznej (Polska, Czechy, monarchia habsburska, państwo pru M. Ordyłowski, Tradycje dawnych i obecnych mieszkańców wsi dolnośląskiej, [w:] Trudne dziedzictwo.
Tradycje dawnych i obecnych mieszkańców Dolnego Śląska, red. J. Nowosielska-Sobel, G. Strauchold, Wrocław 2006, s. 143-149.
2
Wieś zawsze była ostoją tradycji. Ponadto osadnicy często przybywali grupami – typowo „grupowym” było przesiedlenie w ramach akcji „Wisła”. Dodatkowo wiele wsi było niewielkich, a w niedużej grupie z większą wyrazistością ujawniały się różnice. W miastach, gdzie społeczność była
mocno przemieszana, odmienność kulturowa była mniej widoczna.
1
95
skie, niemieckie) na pewno miały ogromny wpływ na ukształtowanie się różnorodności kulturowej, ale bodajże żaden region nie został poddany takiemu eksperymentowi dziejowemu jakiego doświadczyły Ziemie Zachodnie i Północne
po 1945 roku3. Decyzją konferencji Wielkiej Trójki Polska utraciła tereny na
wschodzie, a uzyskała przyrost na zachodzie i północy. Na Ziemiach Odzyskanych należało „wymienić” ludność. Opuścili je Niemcy, a na ich miejsce przybywali w kolejnych falach migracyjnych osadnicy przede wszystkim z obszaru
Galicji, Polski centralnej, jak też z Kresów Wschodnich, a ponadto Łemkowie,
Ukraińcy (w wyniku akcji „Wisła”), Jugosłowianie, Grecy, Macedończycy, Żydzi.
Obecne powiaty: lubiński, polkowicki, głogowski, legnicki przeżyły w latach 60.
jeszcze jedną migrację wewnętrzną, kiedy to w wyniku odkrycia miedzi pojawiły się osoby z całej Polski, które wiązały swoją przyszłość z pracą w Nowym
Zagłębiu Miedziowym.
Jednak przede wszystkim powojenne przesiedlenia miały wpływ na obecny
stan kulturowy regionu4 – to one w konsekwencji ukształtowały lokalne środowiska i pozwoliły na zbudowanie jednej wspólnoty5. Pierwszy etap zasiedlania
Dolnego Śląska przypadł na okres od wiosny do jesieni 1945 roku, nie miał
jednak zorganizowanego charakteru i jego efekty były raczej skromne. Najprawdopodobniej w regionie osiedliło się wówczas około 40 tys. osób. Część pierwotnych osadników, rekrutujących się zazwyczaj z robotników przymusowych,
członków grup operacyjnych powołanych do tworzenia struktur państwowych
czy przybyszy z sąsiadujących z Ziemiami Odzyskanymi województw, nie zdecydowała się pozostać na stałe. W tym też czasie zaczęli przybywać na Dolny
Śląsk pierwsi przesiedleńcy z terenu ZSRR. Do końca 1945 roku w województwie wrocławskim znalazło się ich ponad 200 tys. Drugi etap trwał od przełomu
1945/1946 roku do końca 1946. Akcja była w tym okresie bardziej zorganizowana, sprzyjało też temu powstanie Ministerstwa Ziem Odzyskanych. W tym
Niektórzy badacze używają wręcz medycznego porównania, że wymianę ludności na Ziemiach
Odzyskanych należy potraktować jak transfuzję krwi w żywym organizmie.
4
Realizacje i przebieg procesu przesiedleń ludności niemieckiej z terenu Polski określała umowa
poczdamska, a następnie postanowienia Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec z 20.11.1945 roku
i wreszcie umowy zawarte przez przedstawicieli rządu polskiego z brytyjską Armią Renu (14.02.1946)
i z władzami radzieckiej strefy okupacyjnej. Ludność terenów wschodnich, które znalazły się poza
granicami Polski, miała być przesiedlona na Ziemie Odzyskane na podstawie umów podpisanych
między PKWN a Ukraińską i Białoruską Socjalistyczną Republiką Radziecką (9.09.1944), Litewską
Republiką Socjalistyczną (22.09.1944) i polsko-radzieckiej umowy z 6.07.1945 roku. Ciężar organizacji
przesiedleń miał spoczywać na Państwowym Urzędzie Repatriacyjnym, powołanym na podstawie
dekretu PKWN z 7.10.1944 roku, oraz na terenowych komitetach przesiedleńczych i osiedleńczych.
J. Misztal, Wysiedlenia i repatriacja obywateli polskich z ZSRR a wysiedlenia i przesiedlenia Niemców
z Polski, próba bilansu, [w:] Utracona ojczyzna: przymusowe wysiedlenia, deportacje i przesiedlenia
jako wspólne doświadczenie, red. H. Orłowski, A. Sakson, Poznań 1996, s. 45; M. Ruchniewicz, Lata
1945-1948, [w:] Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. W. Wrzesiński, Wrocław 2006, s. 648.
5
O zasiedlaniu Dolnego Śląska m.in. E. Kaszuba, Dzieje Śląska po 1945 roku, [w:] Historia Śląska,
red. M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Wrocław 2002, s. 444-471.
3
96
B. Techmańska: Stosunki sąsiedzkie na dolnośląskiej wsi w pierwszych latach powojennych
czasie przeprowadzono wysiedlania Niemców i dokonano zorganizowanego
transferu Polaków z ZSRR, m.in. wiosną 1946 roku na Dolny Śląsk przybyli
mieszkańcy wschodnich województw RP, którzy w wyniku represji radzieckich
w latach 1939-1941 znaleźli się w obozach i na zesłaniu w głębi ZSRR.
Ci ludzie repatrianci, przybyli całkowicie obdarci i bosi, bardzo mało
przywiozło inwentarz żywy. 80% chorych na gruźlicę to ludność, która
przybyła z Syberii. Oni przedstawiają sobą obraz nędzy i rozpaczy6.
Wśród przemieszczanych ze Wschodu sporą grupę stanowili Żydzi.
W Dzierżoniowie powstał Wojewódzki Komitet Żydowski na Dolnym Śląsku.
Ludność żydowska osiedlała się jednak w miastach, ponadto wielu Żydów nie
wiązało swojej przyszłości z Dolnym Śląskiem i w efekcie opuściło ten region.
Podczas tego etapu faktycznie wyczerpała się chłonność osadnicza Dolnego
Śląska. Na wsiach pozostały już przede wszystkim gospodarstwa zniszczone,
wymagające remontu lub bardzo duże, przeznaczone do parcelacji. W 1947 roku
fala osadnicza wyraźnie spadła, choć w regionie pojawiła się jeszcze jedna grupa
– przymusowo przesiedlonych Łemków, Ukraińców, nadal także przyjeżdżali
reemigranci. Na przełomie 1947/1948 roku nastąpił etap tzw. osadnictwa uzupełniającego: zasiedlane były obiekty porzucone przez pierwszych osadników
lub opuszczone przez wojska radzieckie. Z kolei w latach 1948-1950, już nie
w ramach akcji przesiedleńczej, ale udzielonego azylu politycznego, na Dolnym
Śląsku pojawili się emigranci z Grecji (chętniej osiedlający się w miastach, przechodząc często z rolnictwa do przemysłu). Należy również wspomnieć o osadnictwie wojskowym na dolnośląskim pograniczu. Pierwsze rodziny osadników wojskowych osiedliły się już w czerwcu 1945 roku. W latach 1945-1948
na Dolnym Śląsku znalazło się ponad 70 tys. rodzin zdemobilizowanych żołnierzy, a zdarzały się też przypadki, że cały oddział zasiedlał jakąś miejscowość
(np. żołnierki z kobiecego batalionu im. Emilii Plater).
Napływowa ludność powojennego Dolnego Śląska należała więc do
trzech zasadniczych grup regionalnych: migrantów wewnętrznych, przesiedleńców i repatriantów ze Związku Radzieckiego oraz reemigrantów z innych
krajów. Migranci wewnętrzni wywodzili się z województwa poznańskiego,
warszawskiego, rzeszowskiego, kieleckiego, krakowskiego, łódzkiego, lubelskiego… Drugą grupę tworzyli repatrianci7 przybyli z różnych rejonów ZSRR
(m.in. wywiezieni w głąb imperium w latach 1939-1941) oraz mieszkańcy
wywodzący się z województw utraconych Kresów Wschodnich: lwowskiego,
wileńskiego, tarnopolskiego, wołyńskiego, stanisławowskiego, poleskiego
M. Ruchniewicz, op. cit., s. 648.
Często używano określenia „repatrianci” w stosunku do przesiedleńców z Kresów Wschodnich –
jest to niewłaściwe określenie, gdyż przybyli oni przecież nie z zagranicy, ale z ziem przez Polskę
utraconych.
6
7
97
i nowogródzkiego. Najmniejszą grupę tworzyli reemigranci i repatrianci z różnych państw europejskich, głównie z Francji, Belgii, Jugosławii, Niemiec.
Z nich to przede wszystkim „Jugosłowianie” zasiedlali wsie (okolice Bolesławca
i Lubina). Przybyło ich około 15 tys.
Na Dolnym Śląsku pojawili się więc ci, którzy chcieli znaleźć się w nowym
miejscu i ci, których zmusiły do tego zmiany polityczne. Poznaniaków zachęcało „podobieństwo realiów” panujących w obu regionach, innych – chęć opuszczenia obszarów biedy i przeludnienia. Poniemieckie ziemie stały się szansą na
lepsze życie i stabilizację. Ludzie ulegali szerzonej propagandzie. Bardzo chwytliwe okazywały się hasła:
Ziemie zrabowane przez krzyżaków i Bismarcków i przez Hitlera wracają
do macierzy (…). Te wyludnione obszary czekają na nas – prawowitych
gospodarzy (…). Chcecie chleba, na zachodzie jest chleb. Chcecie ziemi
na zachodzie jest ziemia8.
Czasami motywacją była chęć pozostawienia miejsca, gdzie utracono najbliższych, cały dobytek, z którym wiązały się złe wspomnienia. Nowe ziemie
dawały też szansę ukrycia się tym, którzy z różnych powodów nie mogli
powrócić do swoich miejscowości.
W efekcie obok siebie znalazły się grupy jednorodnie etnicznie, ale różniące
się stopniem uświadomienia narodowego, normami zwyczajowymi i moralnymi, a także poziomem cywilizacyjnym. Pojawił się szereg problemów, które
czasami na długie lata uniemożliwiały zawiązanie zdrowych relacji sąsiedzkich.
Adaptację w nowym miejscu utrudniał też brak poczucia bezpieczeństwa
oraz niepewność przyszłości. Szeptano, że wkrótce wybuchnie trzecia wojna
światowa i Niemcy powrócą.
To dziwne uczucie wejść do czyjegoś domu, gdzie czuć jeszcze zapach
jego mieszkańców. Niemcy wieszali wysoko w konarach drzew swoje
rowery. W krzakach ukrywali motory, swój dobytek. Myśleli tak jak my,
że to takie chwilowe zawieszenie. Że niedługo wrócimy, skąd przyszliśmy, a oni zostaną na swoim. Wszystko było czyjeś, dziwne, nie-nasze.
(…) Nasze gospodarstwo było większe, lepsze od tego, które zostawiliśmy w Tarnopolskiem. Ale mimo tego wszyscy chcieliśmy wrócić. Moja
mama też. Bo nie wiedzieliśmy, czy nie przyjdą Niemcy. Czy nas nie
wyrzucą, nie pomordują9.
Osadnicy, obok poczucia tymczasowości, mieli także poczucie bezprawia –
że tu nie ma władzy, która zapewni elementarny ład i bezpieczeństwo. Doznawali wiele szykan z rąk żołnierzy Armii Czerwonej, NKWD, Urzędu Bezpie M. Ruchniewicz, op. cit., s. 649.
P. Potomski, Szli na zachód osadnicy, http://www.dziennik.com/publicystyka/artykul/szli-na-zachod-osadnicy [data dostępu: 11.05.2015].
8
9
98
czeństwa Publicznego, a także ze strony ludzi zdemoralizowanych wojną, którzy
na tych ziemiach szukali łatwego łupu. Ziemie Odzyskane w pierwszych latach
powojennych równie dobrze można było nazwać „Ziemiami Wyzyskiwanymi”.
Szabrowali wszyscy: jako pierwsi wyjątkowo dobrze „zaopiekowali się” nimi
żołnierze radzieccy, a po nich wcale nie gorzej poradzili sobie z zagospodarowaniem mienia poniemieckiego przedstawiciele władzy ludowej. Przekonanie, że
oparcie granicy o Odrę i Nysę Łużycką jest tymczasowe motywowało do wywożenia z Dolnego Śląska, Opolszczyzny czy Pomorza wszystkiego, co stanowiło
jakąkolwiek wartość i było przydatne w innych rejonach kraju, a zwłaszcza
w „centrali”, przecież przede wszystkim należało odbudować stolicę i ziemie
prapolskie. Trzecią grupę „wyzyskiwaczy” stanowili przybywający z różnych
rejonów kraju osobnicy pragnący się szybko wzbogacić, w związku z tym szabrowali i kradli wszystko, co przedstawiało jakąkolwiek wartość. Znaczną część
„zorganizowanych dóbr” wywozili i sprzedawali z zyskiem w Krakowie, Warszawie, Łodzi, ale też czasami pozbywali się ukradzionych rzeczy na miejscu, na
lokalnych targowiskach. W procederze ograbiania Ziem Odzyskanych uczestniczyli też ci, którzy tutaj się osiedlili. Urządzając swoje gospodarstwa domowe,
poszukiwali potrzebnych sprzętów i wyposażenia, czasami w cudzych mieszkaniach, piwnicach. Szabrownikiem mógł być każdy. Obawy, że sąsiad, który
zajął gospodarstwo obok, przyjechał się dorobić, a może i okraść, nie były takie
bezpodstawne, ponieważ często zdarzało się, że domy poniemieckie były zajmowane tylko po to, aby je ograbić ze wszystkiego co cenne i szybko wyjechać w inne miejsce. Dodatkowo, mający chronić dolnośląskie społeczeństwo
milicjanci byli nierzadko ludźmi, którzy musieli uciekać z innych terenów, a tu
zostali stróżami prawa. Kolejną przeszkodą w budowaniu poczucia bezpieczeństwa byli żołnierze sowieccy, którzy bezkarnie popełniali przestępstwa, a polskie organy porządku nie potrafiły się im skutecznie przeciwstawić10.
Zanim zaczęły kształtować się relacje między nowymi osadnikami, nierzadko należało ułożyć je sobie z Niemcami, którzy jeszcze nie zostali wysiedleni. Wiele rodzin polskich mieszkało przez kilka miesięcy z byłymi właścicielami domów, które miały stanowić ich przyszłe locum. Te kontakty kształtowały się różnie i nierzadko uzależnione były od wojennych doświadczeń, złych
lub dobrych wspomnień. Początkowo dawały o sobie znać głęboko zakorzenione obawy11. Wraz z upływem czasu doceniano, że niemiecki gospodarz lepiej
potrafił uprawiać gorszej jakości glebę i można było nauczyć się od niego, jak
Ibidem.
„Kiedy przyjechali zakwaterowano ich u Niemców. Ci dali im jeść, przygotowali w pokojach łóżka,
sienniki ale oni spali na siedząco w kuchni. Bali się”, Żyliśmy nadzieją, Wspomnienia, wyd. Stowarzyszenie Pierwszych Osadników Ziemi Dolnobrzeskiej, Brzeg Dolny 2013, s. 262. „Na początku
wszyscy żyliśmy w strachu: my baliśmy się Niemców, Niemcy nas. Ale w krótkim czasie mogliśmy
się dogadać…”, Ibidem, s. 111.
10
11
99
ją nawozić, jak korzystać z nieznanych w niektórych regionach kraju maszyn.
Współistnienie dwóch narodowości w jednym domu także okazywało się nie
aż tak bardzo skomplikowane. Wspólne mieszkanie pod jednym dachem skłaniało do porozumienia, kontaktów, ludzkich postaw12. Dzielono się obowiązkami domowymi, wspólnie gotowano posiłki, razem remontowano uszkodzone działaniami wojennymi domy czy uprawiano rolę13. Przełamaniu nieufności służyła także „wspólnota losu”. Przesiedleńcy z Kresów lepiej rozumieli
Niemców, którzy musieli opuścić swoje domostwa:
Schulza odwiozłem (...) na stację. Biedny Schulz się rozpłakał i pojechał.
Wszyscy płakali. My też. Oni tu tyle lat przeżyli i musieli opuścić. Myśmy
też tam płakali, jak nas zabierali. I też się tak z nimi obeszli, jak z nami
Rosjanie. Co było dobre, to im nie dali brać14.
Poza tym konieczność przeżycia w trudnych warunkach powojennych,
kiedy dominowały kłopoty aprowizacyjne i obawa przed poczynaniami żołnierzy radzieckich, zbliżały do siebie. Między „wrogami’ dochodziło do nawiązania nici sympatii, która nierzadko przetrwała lata. Bynajmniej nie były to
przypadki odosobnione, że byli właściciele odwiedzali po latach swoje gospodarstwa, a nowi osadnicy z rewizytą udawali się do Niemiec15. Nie można jednak
nie wspomnieć o tym, że niektórzy z nowo przybyłych zapominali o humanitaryzmie i dochodziło do aktów przemocy wobec Niemców, kradzieży osobistych
rzeczy, traktowania ich jako bezpłatnej służby16. Chęć zemsty, odreagowania za
lata poniżeń popychała ludzi do nieludzkich zachowań.
Dużo jednak ważniejsze dla ukształtowania się lokalnej społeczności
były relacje pomiędzy tymi, którzy przybyli i którzy planowali lub musieli na
Ziemiach Zachodnich i Północnych pozostać. Przybywający na nowe ziemie
przesiedleńcy przez dwa tygodnie, a czasami dłużej znosili trudy i uciążliwości
podróży. Wynikało to zarówno ze złej organizacji akcji osadniczej, ale także
z ograniczonych możliwości technicznych. Brakowało środków transportu,
a taborem kolejowym w pierwszym rzędzie dysponowały władze radzieckie.
Nie należało do rzadkości zatrzymywanie na kilka dni wagonów z osadnikami
„Niemiec, u którego wcześniej mieszkaliśmy, przed wyjazdem zasiał nam kawałek pola. Dzięki
niemu mieliśmy, jako pierwsi własne zboże i mąkę”, Żyliśmy nadzieją…, op. cit., s. 156.
14
15
Zakładając, że mieszkali w NRD.
16
Niektórzy Polacy „chodzili po niemieckich chałupach i zabierali co się tylko dało. (…) Niemcy bali
się im przeciwstawiać. Prawdę powiem, wręcz bali się wyjść na podwórko. Smutno o tym wspominać, ale Polak jak nie spoliczkował, to co innego wymyślił na Niemca”, K. Frąszczak, M. Górniak,
M. Kuchnicki, Pamiętniki, Relacje i wspomnienia osadników obecnej gminy Głogów, cz.1. Przedmoście, Głogów – Lublin 2015, s. 98 (dalej: Przedmoście). „Stosunki między wszystkimi mieszkańcami zależały od Polaków. Niemiec siedział spokojniutko i bał się gdziekolwiek ruszyć, a Polak był
dumny bo Panem się czuł”, Ibidem.
12
13
100
i zmuszanie ich do koczowania obok torów. Zobrazowaniem wspomnianej
sytuacji są słowa profesora Stefana Inglota, członka Rady Naukowej dla Zagadnień Ziem Odzyskanych:
Nie można dopuścić do tego, co dzieje się obecnie na Śląsku, że gromady
ludzi, przeważnie repatriantów ze wschodu, wybiedzonych i wyniszczonych
przez akcje Banderowców, zalegają place i miejsca po obu stronach torów
różnych stacji kolejowych. Tam zdane na pogodę i niepogodę, nędznie zasilane artykułami żywnościowymi, głodują, chorują a nawet giną17.
Repatrianci po parotygodniowej podróży pociągami towarowymi (przeważnie otwartymi węglarkami z okolic Wilna, Lwowa, Tarnopola czy Stanisławowa) zostają pospiesznie wyładowani na jakiejś stacji kolejowej, czasami
w okolicy pustej, czasami przy spalonym dworcu. Wobec tego, że repatrianci
przybywają z całym dobytkiem, meblami i inwentarzem żywym (krowami,
kozami, kurami itp.) zakładają w sąsiedztwie dworca, czasem między szynami, obozowisko, a więc budują szałasy z desek, worków, kawałków papy itp.
I w tych szałasach mieszkają, gotując przy ogniskach lub na improwizowanych kuchniach. Ludzie są brudni, śpią w ubraniach, dzieci małe są po parę
tygodni niekąpane…18.
Podróż w takich warunkach mogła mieć wpływ na powstanie niechęci do
nowego miejsca zamieszkania. Tym bardziej, że wielu z nich cudem uratowało
życie, tak jak niedobitki Polaków z Wołynia.
Grupy osadnicze przybywały z bagażem doświadczeń i tradycji, które
w pierwszym momencie na pewno nie służyły asymilacji, tylko stanowiły element związku z opuszczonymi terenami, a to z kolei musiało wpływać na stosunki sąsiedzkie. Starano się przenieść fragmenty „swojej małej ojczyzny” na
Zachód i przystosować „obce miejsce” do w miarę normalnego funkcjonowania. „Poszczególne elementy ludnościowej mozaiki na Śląsku miały począt Za: E. Kaszuba, op. cit., s. 447.
M. Ruchniewicz, op. cit., s. 648. „W Stanisławowie czekaliśmy na pociąg trzy miesiące. Ludzie
lokowali się w różnych miejscach, było chłodno i głodno. Musieliśmy czekać do czasu zapełnienia
transportu. Podróżowaliśmy w niezadaszonym wagonie. Gdy pociąg przystawał, szukaliśmy wody,
jedzenia, materiału – desek lub coś podobnego, by zrobić zadaszenie wagonu. Jazda trwałą około
miesiąca”, Żyliśmy nadzieją…, op. cit. Inny cytat: „wagon był towarowy, o niziutkich burtach. (…)
Najgorzej było kiedy padał deszcz. Ciotka podczepiała garnki i miednice, żeby woda nie lała się na
nich. (…) Jechali przez osiem tygodni. W nocy były już przymrozki. Budzili się z oszronionymi
brwiami i włosami. To w co byli ubrani, gdy wyjeżdżali, zrzucili dopiero na miejscu. Na niektórych stacjach stali po dwa tygodnie. Gotowali na blacie opartym na czterech cegłach. Kradli kartofle i węgiel by przeżyć”, Żyliśmy nadzieją…, op. cit., s. 262. „Życie w transporcie było trudne. (…)
Wagony na które się przeładowaliśmy, były bez dachu. Dokuczały więc nam zimno i deszcz. Dzieci
chorowały”, J. Baraniecki, M.R. Górniak, Ł. Horbatowski, Relacje i wspomnienia mieszkańców
Gminy Kotla, Kotla – Lublin 2015, s. 316. „Razem z ludźmi w tym samym wagonie jechały zwierzęta. Były więc trzy krowy, maciora w klatce, klatka z kozą, dwie klatki z kurami oraz karma dla
zwierząt. Można sobie wyobrazić jak straszne były warunki ale jechaliśmy. (…) W Poznaniu czekaliśmy 10 dni w oczekiwaniu na podstawienie wagonów. (…) Po wielu trudach dostaliśmy wagony –
węglarki bez dachu”, Osadnicy i ich następcy…, op. cit., s. 532-533.
17
18
101
kowo tendencje do zamykania się we własnym kręgu w poszukiwaniu namiastki
bezpieczeństwa i swojskości. Ludność regionu funkcjonowała w kręgu międzygrupowych antagonizmów, separatyzmów, wzajemnych pretensji uprzedzeń”19.
Często starali się osiedlać w podobny sposób jak w swojej opuszczonej wsi.
Chcieli w ten sposób osłabić poczucie zmiany. Dzięki temu za płotem nadal
mieli i ludzi, którym ufali, i tych, z którymi się nie dogadywali i przez lata byli
z nimi zwaśnieni. Nieważne było, że dalej będą mieszkać także obok swoich
wrogów, ale to byli „ich” wrogowie, a nie ktoś „obcy”. W dolnośląskich
wsiach zaczęły pojawiać się, jakby przeniesione z Kresów, studnie z żurawiem, z których woda – według mieszkańców – była zdrowsza niż ta czerpana z żelaznych pomp. Wzdłuż murowanych budynków budowano przyzby, a ziemię dzielono płotami wyplatanymi z gałęzi w sposób typowy dla
Kresów. W sypialniach rozsuwano małżeńskie łóżka, które u Niemców były
złączone, ale w polskim domu nie powinny. Stoły, zajmujące dotychczas centralną część kuchni, u nowych osadników wędrowały pod okno. Na strychy
wynoszono piękne malowane meble, a niżej wyburzano piece kaflowe, by
postawić w ich miejsce takie, które nie tylko ogrzewały dom i podgrzewały
jedzenie, ale także służyły starszym jako miejsce do spania20.
Zachowania osadników z różnych rejonów kraju czy przybywających spoza
Polski były bardzo różnorodne. Dla przybyszów z Polski centralnej czy z Wielkopolski grozę budziły poczynania „tych ze Wschodu”. Dla Kresowiaków czy
„górali” „poznańskie pyry” były zarozumiałe, nieprzystępne, niechętnie nawiązujące kontakty z „nie-swoimi”, wykorzystujące tych, którzy zgłosili się do
nich o pomoc. „Inność” w pierwszych latach powojennych nie budziła zainteresowania, ciekawości, a jedynie niechęć. Zabużanie zasadniczo mogli mówić
o awansie cywilizacyjnym, przybywając na Ziemie Zachodnie, ale murowane domy i gospodarstwa wyposażone w sprzęt rolniczy stwarzały początkowo poważne bariery i budziły poczucie obcości. Trzeba było nauczyć się
żyć w innych warunkach cywilizacyjnych, klimatycznych, glebowych i jeszcze
współegzystować z nieznanymi sobie kulturowo przedstawicielami ludności
rodzimej. Trudno nie zauważyć, że czasami irracjonalne zabiegi Zabużan, jak
choćby niszczenie centralnego ogrzewania czy likwidacja łazienek w domach,
bo przecież piec jest dużo lepszy, a „paskudzenie we własnym domu” nie
uchodzi i lepiej temu celowi służy „sławojka”, wzmagały negatywne podejście do
sąsiadów – u osadników z innych, bardziej cywilizacyjnie rozwiniętych rejonów.
Tego typu poczynania bynajmniej nie były regułą, ale wystarczyły pojedyncze
tego typu zachowania, aby opowiadać o nich jako o ogólnej zasadzie. Z dużą
dozą ironii przyjmowano też zabiegi „magiczne” osadników ze Wschodu, przy E. Kaszuba, op. cit., s. 463.
Tak tłumaczyła Elżbieta Berendt. L. Róg, Dawne życie poszło w dal. Z Kresów na Ziemie Zachodnie,
http://m.wroclaw.gazeta.pl/wroclaw/1,106542,15576151,Dawne_zycie_poszlo_w_dal__Z_Kresow_
na_Ziemie_Zachodnie.html [data dostępu: 11.05.2015].
19
20
102
kładowo – te przeciwdziałające urokom czy mające zapewnić dobrobyt bądź
szczęśliwe zamążpójście. Zabużanie w obawie przed „rzuceniem uroków”,
zwłaszcza na małe dzieci – bezbronne istoty, wiązali czerwone wstążeczki na
wózku lub łóżeczku lub nie wychodzili z dzieckiem z domu, dopóki nie zostało
ochrzczone. Wyśmiewali zwyczaj swatania małżeństw. Sympatyczniej, ale też
z pewną rezerwą, odnosili się do „widowiskowo-tanecznych” imprez „centralniaków” czy noworocznych „psikusów” osadników z Jugosławii. Te pierwsze
potrafiły rozweselić nawet niechętnych. Chodzenie po wsiach „przebierańców”,
kolędników składających najczęściej noworoczne życzenia wszystkiego co najlepsze w nadchodzącym roku czasami przełamywało sąsiedzkie bariery. Jak nie
podziękować za życzenia typu:
Na szczęście na zdrowie, na ten Nowy Rok,
Żeby Wam się rodziła pszenica i groch,
Pszenica jak rękawica, a żyto jak koryto.
Żeby chłop chodził pomiędzy kopeczki,
Jak księżyc pomiędzy gwiazdeczki.
Życzymy Wam, żebyście byli zdrowi i weseli,
jak w niebie anieli przez cały rok.
Żeby Wam się kopiło i rodziło i do stodoły dyszlem obróciło.
A w każdym kątku życzę Wam, po dzieciątku21.
Nawiązanie dobrych relacji sąsiedzkich bardzo często utrudniała zwykła
zawiść ludzka. Pierwsi osadnicy, często rekrutujący się z powracających z robót
przymusowych, zajmowali lepsze gospodarstwa, dobrze wyposażone domostwa. Ci, którzy przybywali później, musieli zadowolić się tym, co zostało,
więc nierzadko zazdrościli sąsiadom. Ponadto wielu zachęconych opowieściami o raju na ziemi liczyło na to, że w nowym miejscu zamieszkania otrzyma
wszystko. Kiedy okazywało się, że są ograniczone możliwości zdobycia nasion,
otrzymania przydziału na inwentarz żywy, to posiadana przez sąsiada krowa
stawała się obiektem pożądania i zarazem zawiści.
Regułą stawało się także to, że osoby, które przybywały na teren Ziem Odzyskanych dobrowolnie, szybciej się aklimatyzowały, starały się także nawiązać
bliższe kontakty sąsiedzkie. Nowe miejsce zapewniało im lepsze warunki egzystencji, inne możliwości bytowe. Zmuszeni do opuszczenia własnych domów,
przymusowo przesiedleni z niechęcią odnosili się do nowego miejsca zamieszkania i swojego sąsiedzkiego otoczenia. Klimat przymusu tłumił tendencje
przystosowawcze, podtrzymywał tęsknotę za „małą ojczyzną”22. Wiara choćby
ludności z Kresów Wschodnich, że ich pobyt tutaj jest tylko tymczasowy,
Zebrane z przyśpiewek ludowych – BT.
„Ciężko było przystosować się do nowych warunków, Życie i czas płynęły, a wciąż powracała tęsknota za tym co zostało na Kresach. Za tym co było nasze, kochane, bliskie, choć oddalone tysiące
kilometrów”, Żyliśmy nadzieją…, op. cit., s. 166.
21
22
103
chwilowy powodowały, że niektórzy nawet nie do końca rozpakowywali swój
dobytek przywieziony ze Wschodu. Chcieli przeczekać. Walizki stały w pogotowiu. Nawet władze zauważały, że Kresowiacy wykazują znacznie mniej inicjatywy w urządzaniu się niż migranci wewnętrzni. Zauważano też, że z radością
na nowe ziemie przybywali zesłańcy z Syberii i Kazachstanu23. „Wyróżniali się
pogodą ducha. Wielką życzliwością i serdecznością”24.
„Otwarci na sąsiadów” byli także reemigranci. Oni zwykle przyjeżdżali
po latach niebytności w Ojczyźnie, ich dzieci nierzadko rodzinnego kraju
nie znały, więc byli ciekawi tego, co zastaną, co im zaoferuje Ojczyzna. Przyjeżdżali z ogromną nadzieją, że tutaj w końcu poczują się jak u siebie i że
w powojennej Polsce stać ich będzie na godną egzystencję. Początki bywały
jednak trudne. Osadników, którzy przybywali z Bukowiny, nowi sąsiedzi
nazywali „Rumunami”. Oni sami w związku z tym mieli zachwiane poczucie
tożsamości: „na Bukowinie to ich przezywali Mazury, dlatego, że [byli] z pochodzenia Polakami. (…) W końcu kim my jesteśmy?”. Z biegiem czasu ich życzliwość, a w przypadku osadników z Jugosławii umiejętność wyrobu świetnego
samogonu, przełamywały sąsiedzkie bariery…
Ogromnym problemem rzutującym na związki sąsiedzkie były też czynniki
narodowe. Szczególną niechęcią Polscy osadnicy darzyli przybyłych na teren
Dolnego Śląska Ukraińców i Łemków (tych drugich zresztą nie traktowano
jako odrębnej grupy narodowej). Niechęć wykazywali zwłaszcza Ci, którzy nie
tylko pamiętali o wydarzeniach wojennych w Galicji Wschodniej i na Wołyniu,
ale w ich trakcie utracili bliskich lub sami ucierpieli. Ponadto na jaw wychodziły jeszcze sytuacje przyjmowania nazwisk pomordowanych przez oprawców
i ukrywania się pod nimi m.in. na dolnośląskich wsiach, przez co tym trudniej było się przekonać współmieszkańcom do ukraińskich czy łemkowskich
sąsiadów. Mimo że te sytuacje były odosobnione, to i tak powodowały zakorzenienie w świadomości wielu osadników, że Ukrainiec to banderowiec, bandyta i morderca. „Ukraińcy przyjechali z siekierami i do nas przyjdą”25. Możliwe też, że niechęć wynikała nie tylko z zaszłości historycznych, ale również
z odmienności etnicznej i religijnej (prawosławni, grekokatolicy). Ludność
ukraińska także czuła się w nowym środowisku wyobcowana, często nie wyrażała woli utrzymywania bliższych kontaktów z polskim otoczeniem. Niechęć do
Polaków ze strony Ukraińców mogła też wynikać z faktu, że przybyli na ziemie
jako ostatnia dość duża grupa osadnicza, stąd do zasiedlenia pozostały im już
zniszczone lub rozszabrowane gospodarstwa.
Ta radość była wprawdzie przytłumiona faktem, że nie wracają na swoje, tylko jadą w nieznane, ale
ważne było, że udało się opuścić zesłanie.
24
Żyliśmy nadzieją…, op. cit., s. 17.
25
Z łemkowskiej skrzyni, cz. II, Opowieści z Brzozy i okolic, zebrały M. Szyszko-Graban; M. Czyrniańska
i in., Strzelce Krajeńskie 2004, s. 45.
23
104
Rozładowani na stacji Legnica mieszkańcy Bednarki (pow. Gorlice)
wspominają:
porozwozili nas po wioskach, domy, które były dobre, zajęli już osadnicy, którzy przyszli przed nami. Te, które były, nie miały drzwi ani
okien, nadawały się tylko do rozbiórki, ale w tym trzeba było mieszkać26.
Zdarzało się, że czasowo na mieszkania trzeba było adaptować budynki
gospodarcze.
W Powroźniku mieliśmy własne gospodarstwo: prawie nowy dom, 10 ha
pola, krowy, konie… Na zachodzie musieliśmy zamieszkać w stajni. Nad
żłobami powiesiliśmy święte obrazy. Zewsząd przychodzili ludzie i dziwili się, że w stajni wiszą obrazy. A co mieliśmy robić, przecież teraz to
były nasze mieszkania?!27
Zwykle jednak po kilku tygodniach udawało się albo wyremontować zniszczone gospodarstwo, albo odnaleźć opuszczone przez pierwszych osadników,
albo nawet odkupić. Kolejnym problemem przybyłych z akcji „Wisła” było to,
że pozbawieni inwentarza i plonów stanęli w obliczu głodu.
W domu zasadziliśmy i zasialiśmy całe pole. (…) Gdy przyjechaliśmy
tutaj, nie mieliśmy nic, żeby przeżyć zimę. Chodziliśmy po polach po
ścierniskach i zbieraliśmy kłosy. Tych kłosów nazbieraliśmy chociaż dla
kur, i dla siebie też było trochę28.
Chcąc zarobić i zapewnić sobie wyżywienie, najmowali się do prac polowych u polskich osadników.
Płacili nam za dzień roboty dwa wiadra ziemniaków, w zależności od
gospodarza. Który był uczciwszy, dał więcej29.
Nie zawsze jednak mogli liczyć na przychylność sąsiadów Polaków, właśnie
w związku ze wspomnianymi problemami:
Polacy przed naszym przybyciem mieli propagandę przekazaną przez
władzę, że przybędą tu banderowcy: Miejcie się na baczności i pilnujcie
się bo mogą mieć nawet broń! Gdy nas stało 3-4 kawalerów na drodze, to
nas daleko obchodzili, a my ich też daleko obchodzili, bo wiedzieliśmy,
że się na nas szykują30.
AP Wrocław, Urząd Wojewódzki, sygn. IX/270. Doniesienia o zachowaniu osadników z akcji „W”
na terenie gminy Wądroże Wielkie 22 września 1947.
27
Ibidem.
28
Ibidem.
29
Wspomnienia dolnośląskich Łemków za: J. Starzyński, Na czużyni. Łemkowie, [w:] Kto siedzi na
miedzi(-y)?, red. J. Starzyński, Legnica 2013, s. 225-226.
30
Ibidem, s. 226.
26
105
Zdarzały się zorganizowane napady na grupy Łemków czy Ukraińców
i zmuszanie ich tym samym do przeniesienia się w inne miejsce. Przedstawiciele tych grup wyrażali żal, że nawet czysto towarzyskie spotkania młodych
były traktowane jako podejrzane. Informacje o nich polscy sąsiedzi przekazywali na posterunki MO, w efekcie czego dochodziło do sytuacji opisywanych
słowami: „jak psów zgarnęli (…) do aresztu, całą noc przesłuchiwali”31.
Ci z zza Buga ciągle nas kontrolowali i podsłuchiwali. Mówili później, że
z siekierami i nożami spali. Oni bali się nas a my ich32.
Stan izolacji utrzymywał się co najmniej do połowy lat 50. Wyraźnie
widoczny był on w momencie powstawania punktów nauczania języka ukraińskiego. Część rodziców nie chciała podpisywać deklaracji będącej podstawą
do tworzenia punktów nauczania języka ukraińskiego33, ponieważ obawiano
się negatywnej reakcji społeczności polskiej wobec afiszowania się z narodowością ukraińską34. Nawet z samym słowem „ukraiński” wiązane były pewne negatywne konotacje:
Wyraz Ukrainiec jest obraźliwy. (…) Motywują to tym, że Ukraińcy mordowali, a oni tego nie robili (…) wstydzą się języka ukraińskiego, a za
przezywanie «Ukraińcem» chciał jeden z mieszkańców zamordować
przezywającego. W roku szkolnym na 246 dzieci ukraińskich zgłosiło
Ibidem.
Ibidem, s. 227.
33
Treść deklaracji (oświadczenia) była następująca: „Niniejszym oświadczam, że wyrażam zgodę
oraz pragnę aby moje dziecko… uczęszczające do klasy… Szkoły Podstawowej… uczęszczało na
lekcje nauczania języka ukraińskiego w tejże szkole”, AP Legnica PPRN w Lubinie, sygn. 664.
34
Przykład raportu władz lokalnych: „ludność ukraińska do nauczania w języku ukraińskim ustosunkowuje się biernie, mówiąc, że nie są Ukraińcami, a raczej Łemkami narodowości polskiej”,
AP Wrocław PWRN we Wrocławiu, sygn. XVIII/273. Jak napisał Jarosław Syrnyk: „konieczność
deklarowania własnej narodowości, przy ówczesnym negatywnym nastawieniu dużej części społeczeństwa polskiego do Ukraińców, była aktem sporej odwagi cywilnej”, J. Syrnyk, Ludność ukraińska na Dolnym Śląsku (1945-1989), Wrocław 2007, s. 194. O braku chęci do przyznawania się do
narodowości ukraińskiej i obawach, że antagonizmy wśród dorosłych będą przenoszone na dzieci
szerzej: W. Cyba, Podstawowe problemy z organizacją edukacji ukraińskich dzieci w zakresie nauki
języka ojczystego na Pomorzu Zachodnim, „Ridna mowa” 2009, nr 12, s. 28. Nie należy jednak generalizować. Były obszary (choćby wsie w okolicach Polkowic), gdzie o podziałach i tym samym
postrzeganiu nie decydowały względy narodowe, ale raczej umiejętność ułożenia sobie dobrosąsiedzkich stosunków. Pochodzenie mieszkańców nie miało tutaj wpływu na rodzące się sympatie
czy antypatie. W przypadku zbierania deklaracji od rodziców, wyrażających wolę, aby ich dzieci
uczyły się języka ukraińskiego, niektórzy urzędnicy mogli zniechęcać do podpisywania deklaracji.
„W powiecie legnickim w roku szkolnym 1959/1960 na 214 dzieci ukraińskich, chęć nauki języka,
po przeprowadzeniu z nimi rozmów wyraziły tylko 42 osoby”, J. Dudek, Szkolnictwo średnie ogólnokształcące dla mniejszości narodowych na Dolnym Śląsku, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”
1971, rocznik 26, nr 1, s. 88-90. Trzeba też jednak zauważyć, że do nauki przystąpiło ostatecznie
tylko 28.
31
32
106
chęć nauczania jedynie 42 a faktycznie uczy się tylko 31. (…) Młodzież
ukraińska niechętnie przyznaje się do swego pochodzenia35.
To, że na łamach czasopisma „Nasze słowo” starano się „zachęcać Ukraińców, by uczyli swoje dzieci ojczystego języka w systemie szkolnym a także,
aby wyzbyli się lęku i obaw wynikających z ujawniania narodowości”36, nie
zawsze przynosiło efekty. Trudno się więc dziwić, że Łemkom czy Ukraińcom
ciężko było się zaaklimatyzować w nowej rzeczywistości. Częste były prośby
wysyłane do władz, np.:
zmiana klimatu z powodu przeniesienia mnie z okolic górskich, wpływa
bardzo niekorzystnie na zdrowie całej mojej rodziny, powodując co raz
większy upadek sił i cierpienia fizycznego u wszystkich osób (…) z braku
sił nie mogę mimo najszczerszych chęci, dać rady wykonywać tak ciężkie roboty, jakich wymaga odbudowa zniszczonych gospodarstw rolnych
na «Ziemiach Odzyskanych» (…) pragnieniem moim i żony jest zakończyć swoje życie w rodzinnej miejscowości, gdzie spoczywają wszyscy
nasi przodkowie37.
Nostalgia będzie pojawiała się we wspomnieniach jeszcze przez długie
lata: „Jak macocha nie zastąpi rodzonej matki, tak obczyzna nigdy nie zastąpi
rodzinnej ziemi, rodzinnych stron. (…) ta tęsknota to choroba nieuleczalna dla
nas”38.
Mimo istnienia wyżej wymienionych zjawisk we wzajemnych kontaktach w wielu miejscowościach osadnicy bardziej narzekali na swoich rodaków
z „centrali” niż przesiedleńców z akcji „Wisła”. Ostra linia podziału istniała
pomiędzy osadnikami z Polski centralnej a Kresowiakami. Wzajemne obrzucanie się określeniami „centralaki”, „antki”, „zabugole”, „ruskie zza Buga” było
codziennością.
Po latach „poczucie wspólnej niedoli” w związku z koniecznością życia
w nowej rzeczywistości zbliżyło i wytworzyło sąsiedzkie więzi zarówno między
jednorodnymi etnicznie grupami, jak i z przybyszami z Beskidu Sądeckiego
i Niskiego. Dało się przy tym zauważyć, że lokalne środowisko dużo łatwiej integrowało się, gdy było bardziej zróżnicowane. Kiedy ludzie nie przybywali większymi regionalnymi grupami, tym samym nie mieli oparcia „wśród swoich”,
starali się nawiązać bliskie kontakty z sąsiadami, poczuć się dobrze w nowym
miejscu.
Mieszkańcy bardzo szybko się zaprzyjaźnili, mimo różnic regionalnych,
starali się zgodnie współżyć. Przed każdym domem była ławeczka. Ludzie
Informacja o sytuacji politycznej wśród mniejszości narodowych zamieszkałych na terenie miasta
i powiatu legnickiego, AP Wrocław, KP PZPR Legnica, sygn. 52, k. 307.
36
W. Cyba, op. cit., s. 30.
37
J. Starzyński, op. cit., s. 30.
38
Ibidem, s. 225.
35
107
bardzo ciężko pracowali, a w wolnych chwilach na tych ławeczkach się
spotykali. W czasie spotkań sąsiedzkich opowiadali o sobie. (…) Tak szanowali się, że nie było imienin, nie było żadnej uroczystości, żeby wszyscy nie byli razem. Bawili się, tańczyli, na zabawy chodzili39.
Huczne były chrzciny i wesela. (…) osiedleńcy szukali sąsiedzkiej bliskości, lgnęli do siebie. Wzajemna pomoc sąsiedzka była bezcenna i stanowiła bardzo ważny element życia społecznego. (…) Ludzie potrafili jednoczyć się także w pracy, pomagając sobie wzajemnie i wykorzystując
swoje narzędzia i zwierzęta pociągowe. Na wsi można powiedzieć, że była
jedna, wielka rodzina40.
Mój stary Jaczów to najpiękniejsza wieś, bo ludzie ją taką uczynili swoją
dobrocią, miłością i wyrozumiałością względem siebie41.
Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, jak wyglądały relacje
sąsiedzkie na powojennej dolnośląskiej wsi. Z perspektywy czasu wielu relacjonujących pamięta problemy, ale także wspomina życzliwość ludzką, wzajemną
pomoc, wspólnie wykonywane prace polowe, użyczanie sobie sprzętów gospodarczych. Wspominający zaznaczają też, że w przełamywaniu barier i wspomaganiu procesu integracji pomocne były Kościół i szkoła42. Wspólnie organizowane uroczystości religijne integrowały lokalne środowisko. Ludzie jednoczyli się wokół religii i wartości niezmiennych bez względu na to, czy głoszone
były na Wschodzie czy na Zachodzie. Kościół był gwarantem poczucia stabilizacji, organizatorem życia społecznego. Integracji służyły także, choć w mniejszym wymiarze, imprezy w szkole, dożynki czy zwykłe wiejskie zabawy, które
„tradycyjnie” kończyły się walką na sztachety43. Z kolei młodzi traktują te opowieści jako bardzo abstrakcyjne44. Mało kto pielęgnuje też zwyczaje przodków
po to, by zaznaczyć swoją odrębność. Raczej chodzi o pamięć o zwyczajach,
miejscu pochodzenia i stworzenie okazji do zabawy… Stąd może w ostatnich
latach obserwujemy wyraźny renesans zespołów folklorystycznych czy towarzystw nawiązujących do kultury rejonów, z których się wywodzą ich członM.R. Górniak, Pamiętniki, relacje i wspomnienia osadników rejonu obecnej gminy Jerzmanowa,
cz. 1, Jerzmanowa – Lublin 2012, s. 65.
40
Ibidem, s. 97-98.
41
Ibidem, s. 210.
42
Choć też należy podkreślić, że pamiątki religijne, a zwłaszcza obrazy przywożone z Kresów, stawały
się pomostem łączącym mieszkańców z Ziem Zachodnich z ich miejscem urodzenia, jak choćby
obraz Matki Boskiej Szkaplerznej nazywanej Śniatyńską Królową.
43
„Koło Sali zabaw, wtedy mieszkali Rokitniccy. Zawsze ich płot był poniszczony i tylko sterczała co
druga sztachetka. Bywało, że tłukli się sztachetkami »jak diabli«”, Przedmoście, op. cit., s. 66.
44
„Nikt [współcześnie] nie wyśmiewa się z tego, że jesteśmy Łemkami. Pokoleniu moich rodziców
na pewno było trudniej, niektórzy musieli ukryć swoje pochodzenie. Dzisiaj dużo ludzi wie sporo
o Łemkach. Wielu moich znajomych Polaków lubi słuchać naszych piosenek, chodzić na nasze
imprezy”, Z łemkowskiej skrzyni, op. cit., s. 215.
39
108
kowie. Akceptujemy to, co nam odpowiada, co nam się podoba, nie przywiązując wagi do tego, skąd się wywodzi.
Neighbour relations in the Lower Silesian countryside in the
early postwar years
Lower Silesia, after World War II, faced some sort of the historic experiment.
According to the Potsdam Conference decisions and other international agreements, Germans were dislocated, and the places they left were occupied by settlers
from different parts of Poland (including the population of the Eastern Borderlands) and re-emigrants from France, Yugoslavia and Belgium. Particular settlement groups arrived with their own supply of experience and traditions, which
for the first moments, certainly did not serve any form of assimilation, but they
were part of a relationship with the abandoned areas and this, in turn, must have
affected the neighbour relations. Individual elements of the mosaic population in
Silesia tended to be locked in their own circles in search of safety and familiarity substitutes. The population of the region functioned in a circle of inter-group
antagonism, separatism, mutual claims of prejudice. Years must have passed for the
local community to constitute a fairly homogeneous population.
109
V. Goněc
Vladimír Goněc
Słowacka Akademia Nauk – Bratysława (Słowacja)
Obcy sąsiad w moim mieście? Obcy sąsiad
w mojej rodzinie? Nabyte i zgubione doświadczenie w wielkim regionie przemysłowym
Problem percepcji sąsiada pochodzącego z państwa ościennego krystalizuje się na podstawie wieloletnich doświadczeń historycznych, na płaszczyźnie
wielu sfer życia osobistego. Proces ten inaczej przebiegał w Republice Czeskiej, inaczej w Polsce, inaczej na Węgrzech etc. Czesi (i tym bardziej Słowacy)
nie są w stanie zrozumieć, że dla Polaków osoby pochodzące z Kresów nie są
obcymi. Idąc tym tropem myślenia – na tej samej zasadzie sami traktują mieszkańców Rusi Podkarpackiej1, mówiąc o nich: „to są nasi”, a przecież Ruś Podkarpacka była częścią Czechosłowacji tylko przez 20 lat i przez kolejnych 70 lat
już nią nie była. Z kolei dla Polaków jest niezrozumiałe, że były czeski minister
spraw zagranicznych podczas oficjalnej wizyty w Wiedniu powiedział: „Czesi
i Austriacy, to jest jedna nacja o dwóch językach”.
Do powyższego problemu należy podchodzić indywidualnie. Każde państwo wymaga jednostkowego podejścia, oddzielnego rozpatrzenia. Stolice
wielu z tych państw były i są centrum nacjonalizmu, „twierdzą nacjonalizmu”.
Praga przez długi czas była centrum czeskiego nacjonalizmu, Paryż jest centrum nacjonalizmu francuskiego. Ponadto zauważyć można, pozostając już
w obrębie jednego państwa, że mentalność warszawska jest zasadniczo różna
od łódzkiej, co wiem z własnego doświadczenia, a mentalność wrocławska lub
katowicka jest już jakby sposobem myślenia społeczeństwa z innego państwa.
W stolicach więcej się mówi, aniżeli pracuje – do tego mówi się bez przerwy
(po czesku powiemy: „żeby tylko nie przestać mówić”). Natomiast w wielkich
centrach przemysłowych, poza stolicą, pracuje się więcej, a mówi pragmatyczniej… do czasu. W takich centrach nowego sąsiada przyjmuje się też bardziej
pragmatycznie. Ważne jest bowiem to, co ów przybysz wie, jak pracuje, jakie
ma zdolności, czy wykazuje się umiejętnością współpracy. Jeżeli umie współdziałać, to przestaje być obcy – będzie bardziej „nasz”, choć przybył z innego
Dziś obwód zakarpacki na Ukrainie.
1
110
V. Goněc: Obcy sąsiad w moim mieście? Obcy sąsiad w mojej rodzinie? ...
państwa. Takie podejście świadczy o prawdziwej otwartości społeczeństwa
w wielkich centrach przemysłowych. Ludność ta dysponuje o wiele większą
miarą otwartości w porównaniu z mieszkańcami stolicy. Otwarte społeczeństwo oznacza bycie otwartym także w stosunku do przybyszów – nikt, kto znajdzie się wewnątrz tego społeczeństwa, nie pozostanie obcym.
Minęło już sto lat od czasu, gdy naukowcy zaczęli analizować specyficzny
fenomen strefy wielkich miast w Europie Środkowej, dla których typowe było
przenikanie i powiązanie kulturalne w sensie bilingwizmu, współistnienie,
a także mieszanie się dwóch grup etnicznych czy kultur, często przy współudziale i tolerancji elementu trzeciego, żydowskiego2. Zagadnienie to jest stare
(2500 lat) i obejmuje strefę od Gdańska po Triest, wiąże się z zagadką szlaku
bursztynowego. Problem ten dotyczy również czasów nowożytnych. Centra,
których dotyczy omawiane zjawisko, stanowiły: Łódź i grupa miast w Górnym
Śląsku – tutaj spotykał się element polski i niemiecki, a na południu Ostrawa
i Brno – gdzie spotykał się element niemiecki i czeskojęzyczny, Wiedeń – jako
miasto wieloetniczne, miasto wszystkich języków państwa, Bratysława – z elementem niemieckim i słowackim (trzecim, małym byli Węgrzy), Graz (Gradec)
i Görz (Gorica) – z elementami niemieckim i słoweńskim, Triest – pełniący rolę
„metropolii na morzu” z silnym elementem włoskim. Dalej na wschód leżał
Lwów, gdzie jeszcze większą wagę przywiązywano do pluralizmu konfesyjnego,
stąd nazywano go miastem siedmiu konfesji.
W wielu miastach aktywny był bardzo liczny element żydowski (największy
w Łodzi – 27%, bardzo duży na przykład w Wiedniu i Brnie (12-15%). W niektórych miastach społeczność żydowska językowo zupełnie zasymilowała się,
a konfesyjnie dominowała tam „synagoga liberalna” (duży element neologiczny
i brak elementu ortodoksalnego). Mieszkało tam również wielu ateistów pochodzenia żydowskiego. W takich miejscowościach element żydowski pełnił znaczącą rolę pośredniczenia między dwoma dominującymi grupami etnicznymi
– w Brnie i Ostrawie między elementem niemieckim i czeskojęzycznym. Większość tamtejszych Żydów nie znała już jidysz i była bilingwalna, niemiecko–
i czeskojęzyczna. Odwrotnie natomiast było w miastach takich jak Koszyce
lub Preszow. W ich okolicach doszło do koncentracji Żydów ortodoksyjnych.
Oni sami izolowali się i nie pełnili roli pośrednika, również Węgrzy i Słowacy
na tym terenie żyli we wzajemnej izolacji i nie komunikowali się ze sobą.
W dalszej części artykułu będę mówił o Brnie, o doświadczeniu tego miasta
w ramach trójkąta: Wiedeń – Brno – Bratysława. Już od XVIII wieku istniały
Centrum takich studiów w latach 20. XX wieku został Institut für Kulturforschung w Wiedniu,
którego współzałożycielem i mecenasem był filozof kultury i geograf kulturalny (i przedsiębiorca)
Victor Bauer (pełne brzmienia nazwiska: Victor Ritter von Bauer-Rohrfelden). Tymi problemami
zajmował się wówczas również słowacki myśliciel i polityk Milan Hodža.
2
111
tu silne związki Brno – Wiedeń. W tej parze miast Brno funkcjonowało do
1918 roku jako przestrzeń eksperymentów, a Wiedeń jako ten, który przyjmował i spożytkował pozytywne wyniki eksperymentu. Rewolucja przemysłowa jeszcze bardziej przyspieszyła tworzenie się i rozwijanie więzi międzyludzkich, a druga rewolucja przemysłowa, w latach 80. XIX wieku, ten rozwój
przyspieszyła w dwójnasób. W tym czasie do pary Brno – Wiedeń dołączyła
również Bratysława. To upodabnianie się trzech miast dotyczyło nie tylko przemysłu i innowacji technicznych, nie tylko handlu i świata finansów3, nie tylko
transportu4, ale również szkolnictwa i edukacji, a także innych form kultury
wysokiej.
Czynnikiem sprawczym była masowa migracja5. W miastach znajdujących
się na trasie ogólnoeuropejskich migracji do wymieszania się kultur dochodziło już w średniowieczu. Mimo wszystko takich miast nie było zbyt wiele,
a i tak relatywnie nie były duże. W dynamice demograficznej nie prowadziło to
do zbyt pokaźnych następstw. Jednakże już pod koniec XVIII wieku doszło do
wielkiej migracji ludności ze wsi do miast. Okolice Brna na północy i zachodzie
były czeskojęzyczne, a na południu i południowym wschodzie – niemieckojęzyczne. Stopniowo dochodziło do masowego wymieszania się mieszkańców
zarówno miasta, jak i wiosek w okolicy. Nigdy wcześniej takie zjawisko nie
miało miejsca.
Miasto potrzebowało specjalistów z wyższym wykształceniem oraz specjalistów-robotników. Zaczęto ich zachęcać do przybycia do miast, aby podjęli
pracę, przede wszystkim w całkiem nowych fabrykach z nowymi technologiami,
w nowych gałęziach przemysłu. Wabiono też przedsiębiorców. Tacy przybywali już pod koniec XVIII wieku z Belgii, Dolnej Nadrenii, Badenii, wschodniej Francji, Holandii, a nawet ze Szkocji. Najlepszymi specjalistami w budownictwie, zwłaszcza w budownictwie dróg kolejowych, tuneli, kopalni, sztolni,
szybów, byli Włosi. Największa migracja do Brna miała miejsce w okresie od
końca XVIII wieku do początku XX wieku. W efekcie językami, którymi komunikowano się w Brnie, były nie tylko język niemiecki i czeski, ale także francuski, włoski, angielski i holenderski6. Lingua franca dla wszystkich stanowił
niemiecki, z językowym systemem dźwiękowym (fonologią) identycznym
Pierwszy bank kredytowy czasów nowożytnych w całej monarchii habsburskiej został założony
właśnie w Brnie.
4
Pierwsza nowożytna droga, która później stała się drogą samochodową, powstała na trasie z Brna
do Wiednia. Na tej trasie w 1839 roku powstała też pierwsza droga kolejowa w monarchii.
5
Statystyki demograficzne i inne materiały patrz też: Historický místopis Moravy a Slezska
1848-1960, t. X, (okresy Brno město, Brno-venkov, Vyškov), Ostrava 1986. Katalog demograficzny
i urbanistyczny: K. Kuča, Brno. Vývoj města, předměstí a připojených vesnic, Brno – Praha 2000.
6
Osoby mówiące po francusku przybyły do Brna już pod koniec XII wieku i na początku XIII wieku.
Jednak większa asymilacja następowała w trzecim (czwartym) pokoleniu. W czasach nowożytnych
do tak masowej asymilacji już nie dochodziło.
3
112
z językiem Wiednia. Taka identyczność fonologii dotyczy również języka czeskiego w Brnie7.
Wskutek opisanych migracji dochodziło również do zawierania mieszanych małżeństw8. Do roku 1918 wymieszało się ponad pięć pokoleń. W małżeństwach takich praktycznie mamy do czynienia z totalnym bilingwizmem
mieszkańców miast lub z multilingwizmem. W efekcie tego powstał nie multikulturalizm, a interkulturalizm, który stał się normą, czymś odczuwanym jako
oczywiste. Również współcześnie w Brnie jest to zjawisko naturalne. Przykładowo: na ulicy, która łączy wydział filozoficzny i wydział nauk społecznych
uniwersytetu, na ścianie budynku pod numerem 5. znajduje się tablica upamiętniająca wybitnego pisarza Karla Čapka, który przebywał tam przez wiele
lat u swojej siostry, a naprzeciwko, na ścianie domu numer 10 znajduje się
tablica upamiętniająca wybitnego austriackiego pisarza Roberta Musila9,
który również tam mieszkał wiele lat u swoich rodziców (ojciec był profesorem uniwersytetu politechnicznego w Brnie). Opodal mieszkał główny założyciel Wiener Werkstätte, austriacki architekt Josef Hoffmann10. Był on Czechem, który z miasta Brtnice na Morawach Zachodnich, przez Brno, dotarł
do Wiednia. W tym samym czasie profesorem szkoły wyższej lub liceum czeskojęzycznego mógł być Niemiec i odwrotnie: profesorem szkoły niemieckojęzycznej – Czech, pod warunkiem, że biegle posługiwał się językiem, w którym
nauczał. Dla przykładu: szkoła kompozytora Leoša Janačeka i jego następcy
to „druga szkoła wiedeńska” (Arnolda Schoenberga, Albana Berga, Antona
Weberna).
W tym miejscu proponuję zadać sobie kilka pytań: W jakiej mowie porozumiewają się sąsiedzi? Kto jest obcy językowo? Czy mój zięć, który mówi po
włosku i dobrze po niemiecku, a po czesku nie mówi, ale rozumie, co się do
niego mówi w tym języku? Moje wnuki, które mówią po włosku i po czesku?
Mój sąsiad w domu, który niedawno wrócił z Triestu, gdzie przebywał przez
20 lat? Jego żona Słowenka?
W czasach starej Austrii przy spisie ludności obowiązywał zapis deklaracji jednej, konkretnej narodowości. Konsekwencją mieszanych małżeństw
stała się jednak nieobecność prawdziwej tożsamości narodowej, pojawienie
się podwójnej lub wielokrotnej tożsamości narodowej. Powstało przy tym
Patrz też: V. Goněc, Brünn und Mähren im Spannungsfeld der Ethnien, [in:] M.T. Vogt, J. Sokol,
D. Bingen, J. Neyer, A. Löhr (Hrsg.), Der Fremde als Bereicherung, Frankfurt am Main, Berlin –
Bern – Bruxelles – New York – Oxford – Wien 2010, s. 61-78.
8
O tym na przykład: M. Makariusová, Smíšená česko-německá manželství v Brně v letech 1850-1920,
„Český Lid“ 1980, nr 75, s. 100-105.
9
Musil – nazwisko pochodzenia czeskiego (bardzo powszechne), oznacza to samo, co na Górnym
Śląsku – Musiał.
10
Josef Hofmann – projektant prywatnej rezydencji Palais Stoclet w Brukseli, od 2009 roku będącej
na liście światowego dziedzictwa UNESCO.
7
113
zjawisko zwiększonej niechęci wobec tożsamości narodowej. Jak bowiem ją
określić na przykład w małżeństwie mieszanym w piątym pokoleniu? Czy
ktoś jest Czechem w części ułamkowej 15/32 lub 17/32? Byłby to absurd, gdyż
odpowiedź na to pytanie jest zupełnie niemożliwa, bo człowiek ten jest, na
przykład, również w 1/32 części Włochem. Pytanie o narodowość postawione
w deklaracji w ramach spisu ludności ludzie z mieszanych małżeństw traktowali jako przejaw agresji wobec ich prawdziwej tożsamości. Stan ten został
odziedziczony w miękkich formach w czasach Czechosłowacji międzywojennej, a także w bardzo twardych formach w czasach Czechosłowacji komunistycznej11. Niechęć wobec poczucia tożsamości narodowej wzmogła się po
1989 roku. Dlatego też przy spisie ludności w 2001 roku określenie swojej tożsamości narodowej było już nieobowiązkowe, a mieszkańcy Brna skorzystali
z tej możliwości.
Na skutek podwójnej i mnogiej tożsamości zrodził się synkretyzm kulturowy, a także synkretyzm językowy. Dialekty czeski i niemiecki przyjmowały
wspólne idiomy, wspólną składnię, wspólny akcent, a także wspólną całą fonologię. Niektóre słowa osobiste pozostały tylko leksykalnie, a niektóre zostały
wzajemnie przejęte12. Również synkretyzm kulturowy przyniósł tworzenie całkowicie nowych wartości kulturalnych: od kultury materialnej życia codziennego do wyższej kultury duchownej, a problem szkolno-językowy możliwy był
do rozstrzygnięcia w nauczaniu multilingwalnym.
Dla osi Wiedeń – Brno, a także dla trójkąta Wiedeń – Brno – Bratysława
funkcjonowało jeszcze jedno – typowe, trwające od końca średniowiecza –
przekonanie, że główne impulsy kulturalne zarówno do Wiednia, jak i do Brna
przyszły z południa, z Wenecji, z Istrii, a nawet z Królestwa Neapolu.
Poczucie, że ktoś jest obcy, wiązało się także z konfesją. Wyznania niekatolickie jedynie tolerowano – taki stan istniał aż do roku 1848, kiedy to przyszła wolność religijna. Do tamtej pory Kościół katolicki był bardzo uprzywilejowany. Natomiast w drugiej połowie XIX wieku doszło do częściowej
współpracy i wzajemnej pomocy wszystkich niekatolików w ramach obrony
przed przewagą katolików, w tym również wzajemna pomoc niemieckojęzycznych luteranów i czeskojęzycznych kalwinistów. Zaraz po 1918 roku
katolicyzm w Brnie (jak i w Ostrawie) załamał się i połowa katolików przeszła do nowego kościoła czechosłowackiego. Szybko też rosła liczba ludzi
bezkonfesyjnych. Zatem poczucie „niekatolik jest obcy” i odwrotnie „katolik
jest obcy” zanikło.
Były to czasy ekstremalnego czeskiego i słowackiego nacjonalizmu.
Na przykład: wiedeńskie „Zwetschken” lub „Paputsche” w Austrii Zachodniej nic nie znaczy,
a w Niemczech nikt nie zrozumie tego słowa.
11
12
114
Poruszmy jeszcze jeden problem – poczucie, że ktoś jest obcy, w odniesieniu do przybyszy ze wsi, z sektora rolniczego. Jeśli przybysz pochodził
z południa – ze wsi niemieckojęzycznej lub z północy – ze wsi czeskojęzycznej, to zawsze odczuwana była bariera kulturowa. Barierą była mentalność wiejska. Nasilenie napływu ludności ze wsi do miast miało miejsce po
1918 roku (i ponowie po 1945 roku). Asymilacja i akulturacja przybyłych ludzi
wymagała czasu – ok. 30. lat lub nawet i więcej. Nie tyle „mieszkańcy miasta”
traktowali takich przybyszów jak obcych, co odwrotnie – przybysze ze wsi,
z niskim wykształceniem, znający tylko swój język (lub często tylko dialekt)
czuli, że żyją w obcym, a nawet wrogim środowisku. To oni stali się nośnikami i filarami czeskiego i niemieckiego nacjonalizmu, sprowokowani przez
część intelektualistów i nauczycieli (przede wszystkim języka czeskiego lub
niemieckiego, nauczycieli historii i geografii). Dlatego też szkoły dla nauczycieli w dziejach miasta Brno nie są traktowane jako wartościowe centra kulturalne, co należy uznać za doświadczenie niezbyt powszechne.
Próbą rozwiązania spraw narodowościowych na Morawach było zawarcie
kompromisu, do którego doszło jeszcze w 1905 roku13. Podpisane wówczas Morawskie Porozumienie (Maehrischer Ausgleich) między Niemcami
a Czechami traktowano jako wielki sukces i sprawę modelową dla mieszkańców pozostałych obszarów (m.in. Tyrolu, Bukowiny etc.) w tzw. Przedlitawie (niem.: Cisleithanien) – „austriackiej” części Austro-Węgier. Skrytykował
je Karl Renner14. Jego sprzeciw budził nie tyle podział, co fakt, iż elementem
budującym kompromis była ponadnarodowa arystokracja – i to w XX wieku!
Problemem, który go nurtował, były stosunki narodowościowe, w tym pytanie:
„Jak zagwarantować warunki współżycia i prawdziwą współpracę ludzi dwóch
lub więcej narodowości w jednym miejscu, w jednym spójnym regionie?”.
Renner był krytykiem takich koncepcji, które w celu rozwiązywania konfliktów
wybrały podział. Jego zdaniem zamiast do współpracy doprowadzi to do wzajemnej izolacji narodowości, upadku i regresu. Jak głosił, podział nigdy nie jest
doskonały, zawsze będzie to jakby „podział arytmetyczny z resztą”, zatem konflikty ponownie powrócą. Renner uważał, że jedyne co dobre to gotowość do
kompromisów. Jednak i one zawsze prowadziły do nowych podziałów.
Kompromis ten stał się przedmiotem krytyki zarówno naukowej, jak i politycznej w kręgach niemieckich i czeskich nacjonalistów. Proces mitologizacji ma miejsce również w dzisiejszych czasach.
Patrz portal: Dřívější německé Brno – město jako odkaz budoucím generacím, www.bruenn.org [data
dostępu: 7.07.2015].
14
W całej serii prac od: Synopticus [K. Renner], Staat und Nation. Zur österreichischen Nationalitätenfrage. Staatsrechtliche Untersuchung über die möglichen Prinzipien einer Lösung und die juristische Voraussetzung eines Nationalitätengesetzes, Wien 1899 do: K. Renner, Das Selbstbestimmungsrecht der Nationen (in besonderer Anwendung auf Österreich), Teil I: Nation und Staat, Wien 1918.
13
115
Zasadę podziału krytykowało też wielu innych wybitnych politologów,
jak na przykład wielki wiedeński teoretyk prawa konstytucjonalnego Rudolf
Hernritt15 lub wybitny przedstawiciel nauki prawa Edmund Bernatzik16.
Jak ten problem przebiegał w czasach późniejszych, nie tylko w Brnie?
Podział ludzi według zasady „nasi” i „obcy” przyniósł dezintegrację kulturalną,
utratę wartości kulturowych. Podział ludzi według granicy narodowościowej
przyniósł nie tylko nacjonalizm, ale także – w późniejszych czasach – przyczynił się do odrodzenia idei rasowych, idei czystości rasy. W Brnie i Wiedniu
podziały narodowe z jednej strony były reakcją na mieszanie się ras, z drugiej zaś miały pozytywny charakter, gdyż doprowadziły do intensywnego rozwoju kulturalnego i nowej syntezy kulturalnej. Autorem i wybitnym spikerem
(głosicielem) tej idei w latach 20. i 30. XX wieku był, już wymieniony, geograf
i wybitny działacz występujący przeciwko propagandzie nazistowskiej – Victor
Bauer17.
Realizacja nazistowskiej polityki rasowej rozbiła społeczeństwo miasta
Brno. Jej następstwem była utrata około 1/4 mieszkańców. Powstały wówczas
nacjonalizm czeski trzeba było zwalczać jeszcze po 1989 roku.
Trójkąt Wiedeń – Brno – Bratysława funkcjonował również w czasach międzywojennych, jako jeden region ekonomiczny i kulturalny. System polityczny
Czechosłowacji i Austrii temu nie przeszkadzał. Katastrofa nastąpiła w 1938
roku, a zupełne rozbicie po 1948 roku. Rozwój Brna został zupełnie zablokowany, a lata 70. i 80. XX wieku przyniosły totalny upadek miasta. Po rozpadzie Czechosłowacji Brno stało się miastem niemal przygranicznym, zarówno
w stosunku do granicy austriackiej, jak i do granicy słowackiej. W obu przypadkach jest oddalone zaledwie o 50 km.
Powolny rozwój Brna nastąpił po 1990 roku. Projekt CENTROPE z 2003
roku, zakładający powstanie wielkiego regionu europejskiego18, chce odnowić
ten region ekonomiczny i kulturalny19. Władze centralne w Budapeszcie
i w Pradze bardzo się temu sprzeciwiają. Za to pozytywnie rozwijają się związki
R. von Hernritt, Die Ausgestaltung des österreichischen Nationalitätenrechtes durch den Ausgleich
in Mähren und in der Bukowina, „Österreichische Zeitschrift für öffentliches Recht“ 1914, Jg. I,
S. 583-615.
16
E. Bernatzik, Über nationale Matriken, [in:] Die feierliche Inauguration des Rektors der Wiener
Universität für das Studienjahr 1910/11 am 20. Oktober 1910, Wien 1910, S. 56-108 [Rektors
Inaugurationsrede].
17
V. Bauer, Zentraleuropa als lebendiger Organismus, Brünn – Lepzig 1936.
18
Portal CENTROPE, http://www.centrope.com [data dostępu: 7.07.2015]; portal CentropeMAP &
CentropeSTATISTICS, http://www.centropemap.org [data dostępu: 7.07.2015].
19
Zawiera austriackie „landy”: Wiedeń, Austrię Dolną i Burgenland, województwa południowych
Moraw w Republice Czeskiej, Trnawskie i Bratyslawskie w Słowacji i Györ-Moson-Sopron i Vas na
Węgrzech. Na obszarze 54 000 km2 żyje 7,2 mln mieszkańców.
15
116
Bratysława – Wiedeń. Progres ekonomiczny i kulturalny przebiega tutaj bardzo
intensywnie.
W przeciwieństwie do czasów sprzed stu laty, gdy Wiedeń liczył 2 mln
mieszkańców, a Bratysława, jako „bardzo oddalone przedmieście”, zaledwie
60 tys., aktualnie mamy bardziej zbliżoną sytuację. Wiedeń w swoich granicach administracyjnych ma 1,8 milionów mieszkańców, a Bratysława – 500 tys.
Bratysława w zakresie transportu czy też szkolnictwa współpracuje z miastami
w Austrii: z Hainburgiem (Land Niederösterreich) i Kittsee (Burgenland). Cały
obszar od Bratysławy do Wiednia to przestrzeń intensywnie zurbanizowana,
obejmująca wiele małych miast i wielkich gmin. Część tej przestrzeni stanowi
pięciokilometrowy, długi pas ruin byłego Carnuntum, głównego miasta Panonii
Górnej, prowincji antycznego Rzymu. W Carnuntum, podczas wojen z Markomanami w latach 70. II wieku, przebywał cesarz Marek Aureliusz i znajdowała
sie tu jego główna siedziba20.
Na trasie z Bratysławy do Wiednia – w mieście Schwechat – znajduje się
wspólne lotnisko. Stare lotnisko w Bratysławie wykorzystywane jest jako rezerwowe, a przez niektóre tanie przedsiębiorstwa lotnicze – jako lotnisko zwykłe.
Na trasie historycznej linii kolejowej (po północnej stronie rzeki Dunaj) od
dziesięciu lat użytkowana jest nowa linia, biegnąca na południe od Dunaju,
a zamiast starej linii tramwajowej przy brzegu Dunaju niebawem zostanie
ukończona budowa linii S-Bahn. Autostrada po południowej stronie Dunaju
funkcjonuje już od dziesięciu lat, a druga – po stronie północnej – jest już planowana. Cała ta przestrzeń nosi angielską nazwę Twin City.
W mentalności mieszkańców Moraw Południowych i Węgier Północno-Zachodnich panuje przekonanie, że Praga lub Budapeszt, to nie są „nasi”, to
nawet nie są sąsiedzi, to są obcy – lub jeszcze gorzej... Zdecydowany sprzeciw
centralnych władz Węgier i Republiki Czeskiej wobec procesu formowania się
regionu CENTROPE jest problemem, i to poważnym problemem. Była, główna
linia kolejowa z Brna do Wiednia została zlikwidowana w czasach komunizmu
i do dzisiaj nie została ponownie uruchomiona (dodajmy – jej ponowne uruchomienie nie jest przewidziane) i podróżować trzeba starą, dłuższą trasą21.
Kiedy zostanie zakończona budowa autostrady? Nie wiadomo. Od wielu lat
brakuje zaledwie 50 km, a prace nad jej dokończeniem zostały wstrzymane.
Brno było już pod koniec XIX wieku centrum badań i rozwoju nowych
technologii i przestrzenią dla aplikacji nowych technologii (w inżynierii maszynowej, w elektrotechnice, w przemyśle chemicznym, w nowych gałęziach przemysłu włókienniczego etc.). Taki stan przyciągał inwestorów, wysoko wykwalifikowanych specjalistów i studentów. Na przykład w Brnie na początku XX
W Carnuntum napisał słynne Rozmyślania.
Projekt kolei północnej cesarza Ferdynanda I z Drezna do Lipska z 1839 roku.
20
21
117
wieku skonstruowano „turbinę brneńską” (Brünner Turbine), nowy model turbiny dla elektrowni parowych o wysokiej prędkości obrotu, na podstawie której
buduje się również dzisiaj. Do Brna z Austrii Górnej przybył Wiktor Kaplan,
którego turbina rozwiązała problem zużytkowania wodnej energii wielkich rzek
przy małej różnicy poziomu wody w górnej i dolnej zaporze22. Pierwszą turbinę Kaplana do produkcji energii elektrycznej wykonano w Brnie w 1918 roku
w fabryce Storeka i została ona zamontowana na Dunaju, w pobliżu Wiednia.
Obecnie obserwujemy powrót do tego, co już od lat 80. XIX wieku znakomicie funkcjonowało, a po 1968 roku całkowicie upadło. Aktualnie mamy do
czynienia ze wznowieniem badań i rozwojem nowych technologii przeznaczonych dla przemysłu maszynowego, samochodowego, elektronicznego, chemicznego, farmaceutycznego, biotechnologii, nanotechnologii, informatyki. Znajdują one zastosowanie w produkcji, w całkowicie nowych lub na nowo uruchomionych fabrykach, a także w sferze usług. Na rynku pracy największe
zapotrzebowanie jest na specjalistów z wyższym wykształceniem. Potrzeba też
nowych pracowników w handlu detalicznym i w usługach, a także pracowników w branży budowlanej. Wielu z nich to przybysze z innych krajów.
Według niektórych analiz ekonomicznych brak kolejowego i autostradowego połączenia Brna z Wiedniem jest powodem niezrealizowania wielu inwestycji zagranicznych, które przyniosłyby miastu Brno i jego okolicy ponad
100 tys. nowych miejsc pracy. Jaka dynamika imigracji z tym się wiąże? Jaki
wpływ ma na to zasada wolnego przepływu ludzi w granicach strefy Schengen?
Jakie znaczenie ma masowy napływ ludności z Ukrainy?
Na koniec pytanie: Co nowego czeka Brno? Wielojęzyczność odnawia się.
Na niektórych wydziałach szkół wyższych więcej niż 1/3 to studenci pochodzący
z innych krajów – i to nie tylko ze Słowacji, ale nawet z Portugalii. Większość
absolwentów tych szkół pozostaje w Brnie lub w regionie. Również w szkołach
z zakresu sztuki, muzyki, architektury i innych umiejętności mamy studentów
oraz nauczycieli z innych krajów, od Brazylii po Japonię. Jest ich niemal połowa.
Stanowi to pozytywną zapowiedź na przyszłość. Na przykład dyrektorem opery
w Brnie jest Eva Blahová ze Słowacji (córka Janka Blaho, jednego z najwybitniejszych słowackich śpiewaków operowych XX wieku), szefem filharmonii jest
Aleksandar Marković z Serbii.
Pytanie o sąsiada jest powiązane z wyobrażeniem o granicy. Mniej granicy politycznej, a bardziej granicy kulturowej, granicy w duszy, granicy wartościowej (i częściowo granicy socjalnej – tej, która jest odczuwana indywidualnie i nie jest analizowana racjonalnie). Doświadczenia Brna i południowych
Turbina austriackiego profesora Wiktora Kaplana, opracowana w 1913 roku, typu śmigła turbiny
wodnej z regulowanymi ostrzami, których nie posiadały turbiny ani Francisa ani Peltona. Obecnie
zastosowanie znajdują turbiny reakcyjne Francisa i Kaplana oraz turbiny akcyjne Peltona.
22
118
Moraw pokazują, że granice polityczne nie są jednoznaczne z granicami kulturowymi. Ostatnie ćwierć wieku po raz kolejny pokazało, że granica morawsko-słowacka nigdy nie była prawdziwą granicą kulturową i nie jest nią również
dzisiaj, podobnie jak granica morawsko-austriacka.
The Foreign Neighbour in My City? The Foreign Neighbour
in My Family? The obtained and destroyed experience
in a great industrial region
A neighbour in a foreign state. A neighbour who is coming from foreign state. Foreign neighbour in my country, in my city, in my street, in my family? Experience
of industrial centre (Brno) in the border of a great industrial region. The intensive
migration since mid of XVIII century what accelerated during the first and namely
during the second industrial revolution. Immigration of specialists with the highest education and specialists for workers professions. Ethnical and language mixed
marriages as the natural consequence not only in the first generations even the
fourth and fifth generations. Other consequence: a dual and multiple identity. Cultural syncretion and the language problems in the schools. The religious proximity and unity over the language and national borders. Triangle Vienna – Brno –
Bratislava as an unified economic and cultural region before 1918 and as a viable
region over the state borders after 1918. Catastrophe 1938-1945, breakage after
1948. A gradual renewal after 1990. Project of the great region CENTROPE in the
frame f regional policy of European Union.
119
Stosunki sąsiedzkie o charakterze
międzynarodowym
G.M. Kowalienko
Giennadij Michajłowicz Kowalienko
Instytut Historii RAN – Sankt Petersburg (Rosja)
Станислав Жолкевский и русская Смута
В начале XVII в. сотрясаемая внутренними неурядицами Россия стала
ареной столкновения политических интересов ее соседей – Польско-Литовского государства и Швеции. Династический конфликт Сигизмунда III
и Карла IX1 обострил давнее соперничество двух стран за господство на
Балтике и вылился в затяжную войну с религиозным оттенком.
Опасаясь усиления Речи Посполитой за счет России, Карл IX предложил Василию Шуйскому военную помощь. В феврале 1609 г. в Выборге
был заключен русско-шведский договор о военной помощи, и союзе
«на Жигимонта короля польского». По мнению В. Козлякова, Выборгский договор не был частным делом двух правителей, поскольку вся конструкция европейской дипломатии строилась с учетом соперничества
Карла и Сигизмунда, которые много лет воевали друг с другом2. Обращение за помощью к своему заклятому врагу и сопернику Сигизмунд III
расценил как вызов, оскорбление и угрозу и начал подготовку к открытой интервенции.
Под знамена короля был призван гетман Станислав Жолкевский. Он
начал свою военную карьеру в 1577 г., в полку Яна Замойского, в 15791581 г. участвовал в походах Стефана Батория на Русь. Храбрость на поле
боя и ученость снискали ему доверие короля. Отношения Жолкевского
с молодым королем Сигизмундом III были довольно прохладными, тем
не менее, во время рокоша Зебжидовского он принял сторону короля.
Жолкевский выступал против оказания военной помощи Лжедмитрию и был противником войны с Россией, поскольку считал, что она не
соответствует возможностям и интересам Польши. Кроме того, он подозревал, что «в предстоящей экспедиции король намерен искать пользы
В 1587 г. сын шведского короля Юхана III и польской принцессы Екатерины Ягеллонки
Сигизмунд был избран польским королем, а в 1592 г. после смерти отца был объявлен
и королем Швеции. Младший брат Юхана III герцог Карл Зюдерманландский, поддерживаемый
лютеранской церковью, возглавил борьбу оппозиционного дворянства и бюргерства против
Сигизмунда. В 1594 г. он стал правителем государства, а в 1604 г. королем Швеции.
2
В.Н. Козляков, Василий Шуйский, Москва 2007, С. 182.
1
122
G.M. Kowalienko: Станислав Жолкевский и русская Смута
не столько для республики, сколько собственно для себя»3. По словам
Р. Скрынникова: «Никто не выражал так много сомнений и опасений по
поводу затеянной авантюры, как коронный гетман Жолкевский. Он не
разделял сумасбродных идей насчет колонизации России и высказывался
за соглашение с русской знатью, за унию двух государств»4.
Его позиция не совпадала с позицией короля не только в политической, но и в военной плоскости. Гетман указывал королю на трудности,
которые будут ожидать польскую армию в России в осеннее и зимнее
время, и считал, что польская армия не располагает достаточными средствами для того, чтобы овладеть Смоленском, а потому советовал ему
блокировать крепость и идти на Москву.
В военной истории Смуты Жолкевский остался, прежде всего, как
победитель в Клушинском сражении, которое стало одним из переломных моментов в истории Смуты. Все результаты побед Михаила Скопина-Шуйского были утрачены. Перед правящими кругами Речи Посполитой
открывались новые возможности для осуществления планов, выработанных зимой 1610 г. на переговорах с русскими тушинцами.
Оставшись без армии, Василий Шуйский приказал собрать дворянское ополчение, но ни один из городов, ранее с готовностью откликавшихся на призывы Скопина-Шуйского, не прислал помощи царю Василию. Его дни были сочтены. Следует отметить, что свержение Шуйского
произошло не без участия Жолкевского. В своих «Записках» он пишет
о том, что:
посылал тайным образом в Москву много писем с универсалами
для возбуждения ненависти против Шуйского, указывая, как в царстве Московском во время его правления все дурно5.
Клушино было последней военной акцией Жолкевского в России,
после которой он действует по преимуществу словом и пером, а не саблей.
Подойдя к Москве, он вступает в переговоры одновременно и с московскими боярами и с тушинцами. Гетман понимал, что русское общество не
примет Сигизмунда, в то время как «пребывание королевича Владислава
на престоле Московском способствовало бы миру и спокойствию Речи
Посполитой». Поэтому: «имея достаточную опытность касательно воли
народа московского, чтобы положить конец войне», он решил действо-
Письмо Жолкевского о Московском походе, [в:] С. Жолкевский, Начало и успех Московской
войны, Рязань 2007, С. 429, Приложения: № 2.
4
Р.Г. Скрынников, Минин и Пожарский. Хроника Смутного времени, Москва 1981, С. 120.
5
С. Жолкевский, Начало и успех Московской войны, Рязань 2007, С. 408.
3
123
вать «сообразно со склонностью этого народа» и поставил перед собой
цель добиться избрания русским царем королевича Владислава6.
Следует отметить, что кандидатура Владислава появилась не в результате происков внешних врагов, а в результате борьбы политических группировок в условиях распада государства и глубокого кризиса власти,
породившего разочарование и недоверие к многочисленным отечественным искателям русского престола. Именно тогда в широких кругах русского общества становится популярной мысль о том, что Смута может
прекратиться только «государьским сыном».
Выражением этой тенденции стал так называемы «тушинский проект»
договора об условиях избрания королевича Владислава на российский
престол, разработанный тушинскими боярами во главе с Михаилом Салтыковым в январе 1610 г. в условиях распада лагеря самозванца.
Почти одновременно с Жолкевским к Москве подошел Лжедмитрий,
который попытался вступить с ним в переговоры, соглашаясь признать
себя вассалом короля. Гетман отказался принять его послов, однако он был
заинтересован в том, чтобы самозванец стоял под Москвой, не пытаясь
овладеть ею. В сложной ситуации, когда власть легко могла перейти
в руки самозванца, Боярская дума вступила в переговоры с Жолкевским
и сделала выбор в пользу польского королевича. 18 августа бояре подписали с Жолкевским договор об условиях избрания Владислава, в основу
которого было положено соглашение, заключенное тушинскими послами
в лагере под Смоленском. Его главным условием было принятие Владиславом православной веры.
В. Кобрин отмечал, что:
и тушинцев и московских бояр традиционно клеймят как изменников, готовых отдать Россию иноземцам. Однако внимательное
чтение соглашений 1610 г. не дает оснований для таких обвинений.
В обоих документах предусмотрены гарантии против поглощения
России Речью Посполитой и запрет назначать выходцев из Литвы
и Польши на административные должности и отказ в разрешении
возводить католические храмы, и сохранение всех порядков, существовавших в государстве7.
В свое время Б. Платонов справедливо связал призвание Владислава
с попыткой восстановления государственного порядка8. Развивая эту
тему, Б. Флоря убедительно доказал, что вопреки традиционным пред Ibidem, С. 408.
В.Б. Кобрин, Смутное время – утраченные возможности, [в:] История отечества: люди,
идеи, решения. Очерки истории России IX-начала ХХ в., кн. 1, сост. С.В. Мироненко, Москва
1991, С. 180.
8
С.Ф. Платонов, Очерки по истории Смуты в Московском государстве, Москва 1995, С. 291.
6
7
124
ставлениям, августовское соглашение об избрании Владислава не было
результатом сговора узкой группы «бояр-изменников» с польской стороной. Его условия были выработаны при участии всех чинов русского
общества, находившихся в то время в Москве. С избранием иностранного принца связывались надежды на возвращение монарху его традиционной для русского общества роли верховного арбитра, стоявшего
над столкновением отдельных группировок, что должно было способствовать установлению порядка. Находившиеся в Москве чины русского
общества связывали с избранием польского принца надежды на прекращение вмешательства Речи Посполитой в русские дела.
По мнению Б. Флори, избрание польского принца должно было привести к сближению между Россией и Польшей и открытию русского
общества для воздействия польско-литовской политической культуры.
В перспективе это могло привести к объединению Речи Посполитой
и России в одном политическом организме9. Для достижения поставленной цели при выработке условий соглашения Жолкевский готов был идти
навстречу требованиям русской стороны.
Соглашение боярского правительства с Жолкевским носило предварительный характер, и то, признает ли русское общество Владислава
своим государем, зависело от результатов переговоров с Сигизмундом
под Смоленском, куда 11 сентября выехало представительное посольство, в состав которого гетман включил наиболее вероятных конкурентов Владислава, удалив их из столицы.
На какое-то время между москвичами и поляками установились
союзнические отношения. Совместными усилиями Лжедмитрия отогнали от Москвы. Как писал современник событий шведский хронист
Петр Петрей:
московиты стали намного отважнее благодаря помощи, полученной от Жолкевского, (…) и поэтому самозванцу пришлось бежать
в Калугу с оставшимся у него войском10.
Однако среди посадского населения были сильны антипольские
настроения, и симпатии к Лжедмитрию. Поэтому, как отметил Б. Флоря,
в условиях подготовки похода против самозванца «члены Боярской думы
стали проявлять беспокойство о том, что будет происходить в столице,
где есть сторонники Лжедмитрия II, когда в ней совсем не останется воен Б.Н. Флоря, Польско-литовская интервенция в России и русское общество, Москва 2005,
С. 371.
10
П. Петрей, История о великом княжестве Московском, [в:] О начале войн и смут в Московии,
сост. А. Либерман, Москва 1997, С. 66; P. Petreio, Regni Muschovitici Sciografia, Stockholm 1615,
С. 45.
9
125
ных сил»11. Опасаясь выступления москвичей на его стороне, бояре предложили гетману ввести в Москву польские войска. Он согласился на это
ради того, чтобы «московская чернь, склонная к возмущениям не произвела бы мятежа и не призвала бы обманщика»12.
После того как 21 сентября польские войска вошли в русскую столицу,
население которой восприняло их как враждебную силу, Жолкевский
прилагает все усилия к тому, чтобы предотвратить столкновения между
своими солдатами и жителями столицы. Он сурово наказывал мародеров, приказал полякам не заводить ссор с москвичами, назначил судей из
поляков и русских, которые сообща должны были разрешать возникающие споры. По его словам:
бояре и чернь, знавшие своевольство нашего народа [поляков – ГК],
удивлялись и хвалили, что мы жили так спокойно13.
Однако такая ситуация сохранялась недолго. 26 января 1611 г. к гетману явилась многочисленная депутация от москвичей с жалобой на
насилие и произвол польских солдат. Они, в частности, пожаловались на
одного польского дворянина, который, будучи пьяным, стрелял в икону
Богоматери. Кроме того, они просили гетмана посодействовать тому,
чтобы Владислав поскорее прибыл в Москву, иначе они «они найдут другого жениха для такой дорогой невесты».
Жолкевский принял все меры, чтобы успокоить москвичей. Он объявил, что Владислав вскоре прибудет в русскую столицу. Виновный
в оскорблении иконы польский дворянин был осужден на смерть, ему
отрубили руки и прибили гвоздями под оскверненной иконой.
Он строго приказал соблюдать законы, оберегать и защищать москвитян от насильственных поступков и ни под каким видом не тревожить
их веры. Кто покусится на это, будет беспощадно наказан14.
Петрей считает, что только вмешательство гетмана позволило предотвратить кровавые столкновения между москвичами и поляками.
Жолкевский довольно успешно справлялся с ролью модератора не
только в Москве. Благодаря его усилиям, многие города Замосковного
края принесли присягу Владиславу. По мнению Б. Флори:
это был несомненный успех не только московских «чинов», но
и другой стороны, заключившей договор – гетмана Жолкевского,
курс которого на возведение польского принца на русский трон
Б.Н. Флоря, op. cit., C. 371.
Н. Мархоцкий, История Московской войны, Москва 2000, С. 81.
13
С. Жолкевский, op. cit., C. 408.
14
П. Петрей, op. cit., С. 169.
11
12
126
путем соглашения с русским обществом получил поддержку этого
общества15.
Однако Жолкевский не долго пробыл в Москве. Узнав о неудаче переговоров под Смоленском, он понял, что его планы оказалась в противоречии с планами короля, который решил сам занять московский престол.
Еще 19 августа в Москву прибыл гонец короля с предписанием, чтобы
москвичи присягали не Владиславу, а Сигизмунду. Гетман считал, что это
приведет к эскалации конфликта. Он «предвидел, что наступят великие
замешательства и затруднения, когда намерение короля [занять Московский престол – ГК] будет открыто»16. Понимая, что достигнутые успехи
будут непрочными, если на переговорах под Смоленском их не удастся
закрепить выработкой соглашения, отвечавшего интересам русского
общества, и королевич Владислав не приедет в Москву, он сдал начальство над польским гарнизоном Гонсевскому и выехал под Смоленск,
чтобы отстаивать перед королем свою позицию.
На прощание гетман сказал своим солдатам, что король не отпустит
Владислава в Москву, если он немедленно не вернется под Смоленск. Как
отметил Б. Флоря, войско было на стороне Жолкевского.
Находясь в центре огромной чужой страны, вдали от родины,
в окружении отнюдь не дружественного (…) населения, офицеры
и солдаты королевской армии, вероятно, стихийно ощущали
нереальность королевских планов и уже потому поддерживали
гетмана17.
Жолкевский сделал все для того, чтобы Речь Посполитая стала арбитром в московских делах18. Однако король не прислушался к советам гетмана, и в восточной политике Речи Посполитой возобладала тенденция,
резко расходившаяся с его планами и предложениями. Сигизмунд III
и его ближайшее окружение решили превратить Россию не в часть политической системы Речи Посполитой, а в подобие польской колонии по
образцу испанских владений в Америке.
Жолкевскому не удалось стать «кингмейкером» в России. Он отошел
от русских дел и, объявив, что он не желает быть клятвопреступником,
а потому отныне не будет воевать против русских, уехал в свое поместье19.
Соотечественник гетмана Казимир Валишевский писал о нем:
Б.Н. Флоря, op. cit., С. 265.
С. Жолкевский, op. cit., C. 408.
17
Б.Н. Флоря, op. cit., С. 265.
18
И.Н. Козляков, Смута в России. XVII век, Москва 2007, С. 310.
19
J. Maciszewski, Polska a Moskwa. 1603-1618, Warszawa 1968, s. 218.
15
16
127
Славой своих подвигов Станислав Жолкевский наполнил две великие страны (…) Прекрасный солдат и чрезвычайно находчивый
государственный деятель, Жолкевский не был образцом подданного. Покорность не входила в число его добродетелей. Иначе он не
был бы поляком. Он считал возможным оставаться в Москве лишь
для осуществления программы, выгоды которой он сам оценил20.
В русскую историю гетман Жолкевский вошел как победитель в битве
под Клушиным. Он подписал с боярским правительством договор об
условиях избрания Владислава на русский престол и вывез в Польшу
свергнутого с престола царя Василия Шуйского. Тем не менее, Н. Костомаров назвал его:
одним из благороднейших и честнейших людей Польши того
времени, чуждым иезуитских козней, уважающим права не
только своего народа, но и чужих народов (…) великодушным,
обходительным и справедливым21.
Приняв участие в русской Смуте («Димитриаде»), гетман Жолкевский
хотел воспользоваться ситуацией, открывавшей возможности для диалога
между польско-литовским и русским дворянством, включения Московского государства в политическую систему Речи Посполитой, и в конечном
итоге, преодоления вековой распри между двумя государствами.
Жолкевский был талантливым полководцем, но предпочитал действовать не силой оружия, а убеждением и переговорами. По его словам,
он «всегда (…) не переставал действовать с тонкостью, разными уловками»22. Поэтому в 1610 г. он вел переговоры и с наемниками Делагарди,
и с тушинцами, и с московскими боярами, и с Лжедмитрием, и с патриархом Гермогеном. Издатель записок гетмана «Начало и успех Московской войны» П. Муханов считает его «тонким и прозорливым политиком,
стремящимся к обоюдной пользе двух государств и умевшим ценить русских лучше, чем Сигизмунд»23.
В. Кобрин предположил, что осуществление проекта Жолкевского
– «воцарение православного Владислава на Руси принесло бы хорошие
результаты (…). Он превратился бы в русского царя польского происхождения, как его отец Сигизмунд был польским королем шведского происхождения. Однако эта возможность оказалась упущенной, хотя и не по
вине России»24.
К. Валишевский, Смутное время, Москва 1989, С. 292, 337.
Н.И. Костомаров, Русская история в жизнеописаниях ее главнейших деятелей, т. 1, Москва
1990, С. 678-679.
22
С. Жолкевский, op. cit., С. 397.
23
Ibidem, Предисловие, С. 337.
24
В.Б. Кобрин, op. cit., С. 181.
20
21
128
Stanislav Zholkevsky and Russian Distemper
One of the components of the Distemper was foreign military presence. During
that time Russian society cooperated with the external force (Sweden and Poland).
The brightest representative of this external force was Stanislav Zholkevsky. His
activity was aimed at fulfilling his government’s policies to create a new ruling
dynasty in Russia.
While the conditions of agreements on the invitation of the Polish candidate to
the Russian throne were being developed he took into consideration the moods of
those class groups of Russian society which agreed to call Vladislav to the Russian
throne and hoped to return the role of the Supreme arbitrator to the monarch. Vladislav as the nominee appeared not as the result of the external enemies’ intrigues,
but as the result of the struggle of political groups in the conditions of disintegration of the state and deep moral and political crisis of the power which generated
disappointment and mistrust to the numerous domestic candidates to the Russian
throne.
129
G. Pańko
Grażyna Pańko
Uniwersytet Wrocławski
Polacy i Czesi w okresie międzywojennym
a współczesny obraz naszego południowego
sąsiada
Stosunki między sąsiadami są dobre, jeśli obie strony mają wspólny cel, coś,
co ich łączy. W dwudziestowiecznych stosunkach między Polakami i Czechami
oraz Słowakami była to kontynuacja zrodzonej w XIX wieku zasady wzajemności słowiańskiej, widoczna w stosunkach kulturalnych. W latach 70.-90. XX
wieku pojawiła się nowa idea łącząca opozycjonistów wobec ustroju komunistycznego, wtedy określanego jako socjalizm, pod egidą ZSRR. Chcę poszukać
podobieństw obu tych idei i form jej realizacji. Na początek przypomnienie
wydarzeń politycznych, układających się źle, by przejść do stosunków kulturalnych, zdecydowanie sprzyjających dobrym kontaktom wzajemnym.
Polityczne stosunki Polski i Czechosłowacji w okresie między
pierwszą i drugą wojną światową nie należały do najlepszych. Oba państwa po
zakończeniu pierwszej wojny stanęły bowiem wobec kwestii ustalenia granic.
Problemem dla obu była sprawa przynależności Śląska Cieszyńskiego, obfitującego w węgiel (także koksujący, jakościowo najlepszy) w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim, czyli na pograniczu Śląska i Moraw. Istotną rolę odgrywała też
koszycko-bogumińska linia kolejowa, dająca bezpośrednie połączenie z Wiedniem. Czesi wysuwali argument, że bez wspomnianego zagłębia ich państwo
nie będzie stabilne gospodarczo. Polacy natomiast posługiwali się argumentem
etnograficznym – w zdecydowanej liczbie miejscowości na Śląsku Cieszyńskim
przeważała ludność polska, obok niemieckiej, a Czechów było niewielu1.
Czesi posunęli się do stworzenia faktów dokonanych – 23 stycznia 1919
roku wkroczyli z Orłowej na wspomniany teren, przedstawiając ppłk. Franciszkowi Latinnikowi rzekome żądanie Komisji Międzysojuszniczej, aby wojsko
polskie w trybie natychmiastowym opuściło ten teren. Decydujące starcie pod
Skoczowem doprowadziło do zawieszenia broni 3 lutego 1919 roku. Sytuacja
G. Wnętrzak, Stosunki polityczne i narodowościowe na pograniczu Śląska Cieszyńskiego i Galicji
Zachodniej w latach 1897-1920, Toruń 2014, s. 319-320.
1
130
G. Pańko: Polacy i Czesi w okresie międzywojennym ...
była złożona – przemarsz wojska polskiego ze Skoczowa do Cieszyna spotkał
się z entuzjastycznym przyjęciem ludności polskiej, ale też trzeba przypomnieć
o represjach czeskich wobec Polaków.
Decyzję o podziale spornego terytorium podjęto na konferencji pokojowej
w Spa. Roman Dmowski, reprezentujący II RP, sugerował kryterium etnograficzne, natomiast Karel Kramař – ze względów historycznych, gospodarczych
i strategicznych – domagał się całego Śląska aż po rzekę Białą. Decyzją Rady
Ambasadorów z lipca 1920 roku Śląsk Cieszyński podzielono między Czechosłowację i Polskę, z uwzględnieniem postulatów czeskich2.
Stosunki między obu państwami układały się w miarę poprawnie w latach
1925-1934. Czynnikiem, który sprzyjał porozumieniu, było posiadanie wspólnego wroga. Były nim Niemcy, nieprzychylne obu państwom, między innym
z powodu mniejszości niemieckiej żyjącej i w Czechosłowacji, i w Polsce.
O widocznym pogorszeniu relacji można mówić od 1934 roku, po zawarciu
przez Polskę paktu o nieagresji z Niemcami. Warto przypomnieć, że obaj prezydenci – Tomáš Garrigue Masaryk i Edvard Beneš – nie byli przyjaźni Polsce,
o czym wyraźnie pisze M.K. Kamiński, opierając się na dokumentach dyplomatycznych3. Ważnym problemem, i to drażliwym, był stosunek władz czeskich,
zarówno lokalnych, jak i centralnych, do polskiej ludności żyjącej w czeskiej
części Śląska Cieszyńskiego. Najbardziej napięta był sytuacja w czasie zapisów
dzieci do szkół.
Chyba najtrudniejszym momentem w stosunkach polsko-czechosłowackich były wydarzenia jesieni 1938 roku, kiedy Polska zażądała poprzez notę
dyplomatyczną z 21 września, przedstawioną MZV w Pradze, „równego traktowania ludności polskiej i niemieckiej”. „Rząd czechosłowacki polską notę
ultymatywną przyjął w całej rozciągłości w dniu 1 października 1938 roku
i na tej podstawie nastąpiła cesja na rzecz Polski powiatów Czeski Cieszyn
i Frysztat”4. Był to dla Czechosłowacji trudny okres, bo wskutek konferencji
monachijskiej doszło do praktycznego rozbioru tego państwa przez Niemcy,
a żądania Polski odebrali Czesi jako „nóż w plecy”.
Warto odnotować próbę współpracy wojskowej (sugerowanej władzom Czechosłowacji przez kręgi wojskowe, np. gen. Františka Blahę już w 1934 roku).
W lipcu 1939 roku przyjęto w Krakowie 72. czeskich lotników jako specjalistów
i umieszczono ich w polskiej bazie w Dęblinie. W tym mieście od kwietnia 1939
roku grupa wojskowych wraz z porucznikiem Josefem Kaletą próbowała tworzyć zalążek czeskiego wojska, a gen. Ludvik Prchala zamierzał utworzyć cen M.K. Kamiński, Konflikt polsko-czeski 1918-1921,Warszawa 2001.
Idem, Beneš na przeszkodzie porozumienia z Polską w latach 30. XX w., [w:] M.K. Kamiński, Szkice
z dziejów Polski i Czechosłowacji w latach 30. XX w., Warszawa 2014, s. 149-172.
4
Idem, Polityka Polski wobec Czechosłowacji na jesieni 1938 r., [w:] M.K. Kamiński, Szkice z dziejów
Polski i Czechosłowacji…, op. cit., s. 190.
2
3
131
trum ruchu oporu, tzw. Legion Czechosłowacki. W planach była też współpraca wywiadowcza. W czasie pobytu w Krakowie żołnierze czescy mieszkali
w Bronowicach, a finansowo wspierało ich Towarzystwo Polsko-Czechosłowackie w Krakowie oraz Związek Literatów Polskich (reprezentowany przez
prof. T. Lehra-Spławińskiego i Vlastimila Hofmana)5.
Po drugiej wojnie światowej oba państwa znalazły się w jednym bloku politycznym, podporządkowanym ZSRR. Problemy graniczne pojawiły się po raz
kolejny, a dotyczyły Kotliny Kłodzkiej. Do ponownego zaognienia stosunków
między narodem czeskim i polskim doszło na tle wydarzeń Praskiej Wiosny
1968 roku. Próba wprowadzenia reform „w rozwoju społeczeństwa socjalistycznego Czechosłowacji”, podjęta przez Alexandra Dubčeka, miała doprowadzić
do realizowania „prawa do podróżowania, zlikwidowania cenzury, przywrócenia wolności słowa i ożywienia komunikacji między władzą, partią, instytucjami i obywatelami”6. Spotkała się z ingerencją zbrojną państw Układu Warszawskiego, w której uczestniczyło wojsko polskie. Jest to wydarzenie, którego
Czesi nie mogą Polakom zapomnieć, a wraca to także w rozmowach prywatnych. Widać to też w jednej z piosenek współczesnego czeskiego poety Karela
Kryla, „Bratřičku, zavirej vratka” (Panton 1969), która jest protestem przeciw
tej agresji7.
Odmienne od stosunków politycznych pozostawały stosunki kulturalne,
łączące obu sąsiadów. Warto przypomnieć stwierdzenie warszawskiego korespondenta „Československé republiky”, urzędowej gazety czeskiej z 1924 roku:
„Ponieważ kontakty kulturalne, kulturalna przyjaźń zabezpiecza przyjaźń polityczną, trzeba usilnie wpływać na kręgi rządowe, aby te kontakty wzajemne kulturalne i artystyczne wspierały ze wszystkich sił... polityka rozdziela, kultura,
sztuka zbliża”8 [wyróżnienie – GP].
Wiele starań o wzajemne poznawanie się, poznawanie obu kultur wniosły
kluby polsko-czechosłowackie i czechosłowacko-polskie. Inicjatorem był po
stronie polskiej profesor Jerzy Karol Kurnatowski, prawnik, ekonomista i publicysta, któremu zależało na zbliżeniu obu narodów. Był też honorowym członkiem Towarzystwa Czesko-Polskiego w Pradze, bliska mu też była idea poznawania kultur słowiańskich. Może o tym świadczyć założenie w 1922 roku Słowiańskiego Towarzystwa Kultury i Sztuki w Warszawie. To, że pochodził
J. Friedl, Polska w polityczno-wojskowej strategii Czecho-Słowacji (październik 1938 – marzec 1939 r.).
Protektorat Czech i Moraw oraz emigracja czechosłowacka wobec Polski (marzec – październik
1939 r.), [w:] Kampania polska 1939 r. Polityka, społeczeństwo, kultura, red. M.P. Deszczyński,
T. Pawłowski, Warszawa 2013, s. 238.
6
F. Hejl, Alexander Dubček obhajce a politik česko-slovenské vzajemnosti, [w:] Česko-Slovenska
vzajemnost a nevzájemnost, red. I. Pospíšil, M. Zelenka, Brno 2000, s. 135.
7
Szerzej: portal Karek Kryl, http://www.karelkryl.cz/ [data dostępu: 29.04.2015].
8
F.D., Vyznam kulturnich styků československo-polskych, „Čsk. Republika“ z 18 IV 1924 r.
5
132
z polskiej kalwińskiej rodziny, tłumaczy jego zainteresowania. To dzięki niemu
urządzano koncerty, wystawy, przedstawienia teatralne i tłumaczono wybitne
dzieła literatury czeskiej na język polski. Czesi uważali go za przyjaciela9. Kluby
polsko-czeskie rozpoczęły działanie w 1923 roku. Obok Warszawy istniały we
Lwowie, Poznaniu, a od 1930 roku również w Katowicach. Na terenie Czechosłowacji, od marca 1925 roku ich siedzibą była Praga, Brno – dzięki aktywności
prof. M. Kolaji kluby istniały też w Morawskiej Ostrawie, Ołomuńcu, Znojmie
i Valašskem Meziřici. Godzien zauważenia jest klub z Morawskiej Ostrawy –
działał od 14 lutego 1929 roku, liczył 176 członków i był najprężniejszy, a prezesował mu dr František Kral, profesor czeskiego gimnazjum, zastępcą był
Mariam Pawełek, dyrektor polskiej szkoły wydziałowej w tej miejscowości
i Rudolf Tlapak, członek Zastępstwa Krajowego. Klub ten skupiał wybitnych
Czechów i Polaków, a formami działania były wspólne posiedzenia z wykładami i koncertami wokalno-muzycznymi10.
Działalność tych instytucji może przybliżyć szczegółowy opis uroczystości
zorganizowanych w Poznaniu w dziesięciolecie tamtejszego klubu (liczącego
ponad 290 osób). Odbyły się one w dniach 24-26 maja 1933 roku pod protektoratem czechosłowackiego posła w Warszawie dr. Vaclava Girsy. Uczestniczyli w nich prezes klubu K. Kierski, wojewoda poznański Roger Raczyński,
prezydent Poznania Cyryl Ratajski, poseł RP w Pradze dr Wacław Grzybowski
i wielu zasłużonych dla miasta. Program obejmował uroczyste powitania na
dworcu, następnie doroczne zebranie Towarzystwa Polsko-Czechosłowackiego i jego oddziałów w Sali Wielkopolskiej Izby Rzemieślniczej, galowy spektakl opery Bedřicha Smetany „Sprzedana narzeczona” z Wandą Wermińską
i Josefem Munclingerem (artystami Teatru Narodowego w Pradze) o godz. 2000
i na koniec raut o godz. 2200. 25 maja o godz. 1200, po mszy świętej, w kaplicy
zamku poznańskiego otwarto wystawę grafiki czeskiej w sali Towarzystwa
Przyjaciół Sztuki przy pl. Wolności. O godz. 1400 w „Adrii” goście zjedli obiad,
a o 1600 rozpoczęli zwiedzanie miasta. O godz. 2000 odbyła się akademia w Wyższej Szkole Handlowej – po przemówieniach, odegraniu hymnów obu państw
odbył się koncert chóru „Echo”, występ W. Wermińskiej i J. Munclingera oraz
prof. Łukasiewicza, a od 2200 herbata w Białej Sali Bazaru. W następnym dniu
o 900 rano goście zwiedzali miasto, o 1300, po obiedzie w „Adrii”, wyjechali do
Gniezna na dalszą część zwiedzania i wieczorem wrócili do Poznania11.
T. Marszał, Jerzy Karol Kurnatowski (1874-1934), „Biuletyn Szadkowski” 2005, t. 5, s. 7-29.
J. Doliwa, Towarzystwa czechosłowacko-polskiej wzajemności na terenie Kraju Morawsko-Śląskiego
w okresie międzywojennym, cz. I (1918-1924) i cz. II (1934/1939/1949), „Zeszyty Muzeum Ziemi
Kłodzkiej” 1987, z. 2, s. 45-63 i 1990, z. 3, s. 64-77.
11
Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zespół Archiwum Miasta Poznania, Dziesięciolecie Klubu
Polsko-Czechosłowackiego w Poznaniu, maj 1933 r., sygn. 2216.
9
10
133
Obok klubów w obu krajach istniały związki akademickie, np. od 1926
roku w Pradze i w Krakowie. Współpracowały one z wymienionymi klubami,
aby poznawać się nawzajem. Studenci mogli uczestniczyć w kursach językowych i wakacyjnej wymianie studentów. W spotkaniach klubów uczestniczyli
przedstawiciele władz oraz konsulatów. Vlasta Burian widział w tej działalności
„piękny idealizm i pewną wiarę w ideę słowiańską”12 – w jego wypowiedzi
dostrzec można nawiązanie do starej słowiańskiej tradycji. Te instytucje miały
na celu poznawanie kultury czeskiej i polskiej właśnie poprzez wykłady i koncerty oraz wymienne odwiedziny teatrów, prezentujących wybitne sztuki
teatralne obu narodów. Obchodzono święta państwowe: 28 października – czeskie i 3 maja – polskie. Działalność tych grup wspierały placówki dyplomatyczne
– konsulaty czechosłowackie w Warszawie, Krakowie i Poznaniu oraz polskie
w Pradze i Morawskiej Ostrawie. Ta działalność odbywała się za wiedzą i aprobatą ministerstw spraw zagranicznych. Inną jej formą były wycieczki, np. Czesi
odwiedzali Państwową Wystawę Krajową w Poznaniu w 1929 roku.
Równie ważne były występy polskich i czeskich zespołów teatralnych, prezentujące wybitne spektakle autorów z obu krajów bądź utwory muzyczne. Tę
trwającą dziesięciolecie wymianę teatralną wysoko cenił Bohumil Vydra. Aktorzy
polscy występowali na najlepszych scenach praskich: Teatru Narodowego, Miejskiego Teatru na Vinogradach i Teatru Stavovskiego, a byli to Marian Frenkiel
w 1926 roku, Aleksander Węgierko i Maria Malicka w 1927 roku oraz Maria Przybyłko-Potocka w 1928 roku. Polska publiczność mogła poznać grę Marii Hübnerovej w 1928 roku i Anny Sedlačkovej w 1929 roku. Z polskich sztuk czeska
publiczność gorąco oklaskiwała, np. „Moralność Pani Dulskiej” i „Panieński wieczór” Gabrieli Zapolskiej (dodajmy, że w obecności Autorki) czy „Dzieje grzechu”
Stefana Żeromskiego. Publiczność Warszawy, Wilna, Krakowa, Lwowa, Poznania
i Katowic oglądała „Periferie” Františka Langera, „Velbloud uchem jehly”, „Vec
Makropulos”, RUR braci Čapkův i „Švejka” Jaroslava Haška i inne13.
Ważna dla poznawania się Czechów i Polaków była możliwość czytania
literatury polskiej w tłumaczeniu na czeski, dzięki wydawnictwu Mazača. Od
jesieni 1937 roku miał powstać jego polski odpowiednik w wydawnictwie
Renaisance 14.
Poznawaniu obu kultur służyła też wymiana wybitnych profesorów uczelni
wyższych (z Uniwersytetu Warszawskiego, Jagiellońskiego, Lwowskiego,
Poznańskiego, Wyższej Szkoły Handlowej oraz Uniwersytetu Karola w Pradze),
rozpoczęta już w 1921 roku15.
V. Burian, Navštĕvou v Kralove, „Čsk. rep.“ 1928, č. 186, s. 5.
G. Pańko, Polska i Polacy w czeskiej opinii publicznej w okresie międzywojennym, Wrocław 1996,
s. 60-61.
14
Ma, Česka literatura v Polsku, „Lidove noviny“ z 9 IV 1937, s. 7.
15
G. Pańko, op. cit., s. 56-57.
12
13
134
Przejawem porozumienia były też obustronne obchody świąt narodowych
i rocznic. Dla przykładu odnotujmy zorganizowaną 9 listopada 1933 roku przez
czesko-polski klub w Brnie w Sali Stadia uroczystość z przemówieniem prezesa
klubu – prof. M. Kolaji i polskiego wicekonsula Domańskiego. Program artystyczny wypełnił występ skrzypaczki Eugenii Umińskiej, na wysokim poziomie
wykonania, oraz towarzystwa śpiewaczego Opus (wykonali oba hymny),
a także zaprezentowany przez Vilema Blažka chorał organowy Franka16. Te
spotkania odnotowywała prasa, uważając je za przejaw wzajemnej sympatii.
Spotkania te były okazją poznawania najnowszych dzieł sąsiadów. Za przykład niech posłuży koncert Filharmonii Czeskiej z inicjatywy praskiego klubu
czesko-polskiego w Smetanove sini w listopadową sobotę 1933 roku, nazwany
polskim, w którego programie znalazła się „Suita” Ludomira Różyckiego, obok
fragmentów „Halki” Stanisława Moniuszki i koncertu skrzypcowego Karola
Szymanowskiego. Utwory Szymanowskiego grała Eugenia Umińska, a dyrygentem był Karel Boleslav Jirak – inicjator koncertu i „przekonywujący propagator sztuki polskiej”17.
Przykładem dobrej współpracy Polaków, Czechów i Słowaków w XX wieku
były spotkania opozycjonistów na granicy Polski i Czechosłowacji w Karkonoszach18, które dały początek Fundacji Solidarności Polsko-Czesko-Słowackiej19. Ich celem było zorganizowanie miejsc wymiany i przerzutów niezależnych wydawnictw i dokumentów, informacji o inicjatywach demokratycznych w obu państwach i represjach wobec działaczy opozycyjnych, instrukcji
oraz sprzętu poligraficznego. Uczestniczyli w tych spotkaniach członkowie
Karty 77 w Czechosłowacji, KSS KOR i „Solidarności”. Organizacja ta działała
od praskiego spotkania w październiku 1981 roku. Do 1984 roku prace Fundacji SPCz były prowadzone w ośrodkach znajdujących się w Pradze i Wrocławiu, a od 1985 roku także w Brnie i Warszawie. Od 1985 roku działała grupa
tłumaczy z czeskiego i słowackiego na polski i wydawano „Kolekcję czeskiej i słowackiej literatury niezależnej” (np. książki Bohumila Hrabala, Josefa
Skvoreckiego, Vaclava Havla i Jana Pelca). Ważną postacią był Petr Pospichal,
sygnatariusz Karty 77 oraz członek Komitetu Obrony Niesprawiedliwie Prześladowanych (VONS), którego aresztowano w styczniu 1987 roku. Demonstracja
16 kwietnia 1987 roku we Wrocławiu, domagająca się jego uwolnienia, zakończyła
się aresztowaniem ponad tysiąca uczestników i skazaniem na wysokie grzywny.
Od 21 sierpnia 1987 roku spotkania opozycjonistów odbywały się w ziemi
„Lidove noviny“ z 9 XI 1933, č. 561.
„Lidove noviny“ z 14 XI 1933, č. 570.
18
G. Majewski, Karkonosze – miejsce spotkań i dzieje opozycji polsko-czechosłowackiej (1978-1988),
Jelenia Góra 2004; P. Blažek, G. Majewski, Granica Przyjaźni, „Karta” 2005, nr 45, s. 118-136.
19
Portal Fundacji Solidarności Polsko-Czesko-Słowackiej, http://www.spczs.engo.pl/ [data dostępu:
5.05.2015]. Zob. także: M. Zalewski (red.), Szlak do wolności – XXV lat SPCz, Wrocław 2007.
16
17
135
kłodzkiej na Borówkowej, w okolicach Karpna, a uczestniczyli w nich Zbigniew
Bujak, Zbigniew Janas, Jacek Kuroń, Jan Lityński, Józef Pinior, Mirosław Jasiński
i Mieczysław Piotrowski „Ducin” oraz Danuta Winiarska. Krąg Czechów stanowili Jiři Diensbier (później minister spraw zagranicznych Republiki Czeskiej),
Ladislav Lis, Petr Pospichal, Jan Sabata, Hanka Sabatova i Petr Uhl. Deklarację
Przyjaciół Klubu SPCz podpisali m.in. Vaclav Havel, Petr Uhl, Jan Čarnogursky,
Jacek Kuroń, Zbigniew Romaszewski i Zbigniew Bujak. Organizatorem spotkań po polskiej stronie był następnie Warcisław Martynowski z Lądka Zdroju.
Odbyły się one w czerwcu 1988 roku oraz w maju 1989 roku. Warto przypomnieć podjętą we wrześniu 1987 roku akcję ekologiczną SPCz i ruchu Wolność
i Pokój „Ratujmy Karkonosze” na Drodze Przyjaźni pod Śnieżką.
Od grudnia 1987 roku do 1989 roku ukazywał się „Biuletyn Informacyjny” SPCz, a od marca 1988 roku prace z serii czeskiej i słowackiej literatury niezależnej (np. „Obsługiwałem angielskiego króla” B. Hrabala, „Wyjątki
z autosztambucha” J. Skvoreckiego czy „Zaoczne przesłuchanie” V. Havla oraz „...będzie gorzej” J. Pelca). Od marca 1988 roku SPCz prowadziła akcję
„Patronat” – opieki nad więźniami politycznymi i ich rodzinami. Formą działania były także głodówki protestacyjne, np. we Wrocławiu 15-22 maja 1988
roku, petycje wręczane ważnym osobom, np. w obronie Kościoła katolickiego
w Czechosłowacji na ręce kardynała Tomaška. W sierpniu 1988 roku SPCz
brała udział w Konferencji Praw Człowieka i Obywatela w Krakowie (czeską
stronę reprezentował Alexandr Vondra). Warto też przypomnieć manifestację
z 21 sierpnia 1989 roku w Cieszynie z udziałem posłów i senatorów RP, w której
Jerzy Kronhold, Marian Dembinok, Zbigniew Machej przeprosili Czechów
i Słowaków za interwencję polskich żołnierzy w 1968 roku. Najbardziej znaczące było zorganizowanie we Wrocławiu 3-5 listopada 1989 roku międzynarodowego seminarium „Europa Środkowa. Kultura na rozdrożu – pomiędzy
totalitaryzmem a komercjalizmem”. Wtedy też odbywał się Festiwal Czechosłowackiej Kultury Niezależnej – z udziałem Karela Kryla i Jaroslava Hutki (z emigracji)20. Wielu chętnych na obie imprezy zostało zatrzymanych na granicy
polsko-czeskiej, jednak udało się dotrzeć kilku tysiącom chętnych.
Już po aksamitnej rewolucji w Czechosłowacji, po spotkaniu w schronisku na przełęczy „Okraj” (17 marca 1990 roku) Vaclava Havla i Lecha Wałęsy,
w 1991 roku zarejestrowano legalną Solidarność Polsko-Czesko-Słowacką. Jej
celem jest współpraca międzynarodowa i propagowanie wiedzy o kulturze
i życiu codziennym. To SPCzS inicjuje festiwale teatralne i filmowe w Cieszynie
oraz Polsko-Czeskie Dni Kultury Chrześcijańskiej w miejscowościach ziemi
P. Blažek, Sejdeme se – zatim v Polsku: Vratislavský festival 3-5 listopadu 1989 r., [w:] Wrocław
w Czechach – Czesi we Wrocławiu. Literatura – Język – Kultura, red. Z. Tarajło-Lipowska, J. Malicki,
Wrocław 2003, s. 371-389.
20
136
kłodzkiej. Wspiera też wydawanie miesięcznika „Ziemia Kłodzka. Od Kladského Pomezi – Glatzer Bergland”. W 2004 roku prezesem, rzecznikiem generalnym organizacji został Mieczysław Ducina-Piotrowski z Wrocławia21.
Ciekawe informacje o kontaktach Polaków i Czechów zawierają wyniki
ankiety przeprowadzonej wśród licealistów i studentów polskich i czeskich
szkół oraz uczelni w II połowie lat 90. przez Blaženę Gracovą z Uniwersytetu Ostrawskiego. Badała ona też obraz Polaków i Czechów, jaki zyskuje
młodzież z podręczników szkolnych obu krajów. Konkluzje z ankiet pozwalają na stwierdzenie, że obraz obu sąsiadów nie jest nieprzyjazny, że ma elementy pozytywne, ale i negatywne. „Czescy i polscy studenci nie spoglądają
na sąsiedni naród nieprzyjaźnie i nie widzą zasadniczych przeszkód we wzajemnej współpracy”22. Na podstawie 1138 opinii uczniów szkół średnich Wrocławia i innych miast polskich oraz 40 studentów ówczesnego IV roku studiów historycznych na Uniwersytecie Wrocławskim wiosną 1999 roku można
stwierdzić, że Czesi oraz Słowacy są lubianymi sąsiadami dla uczniów Polski
południowo-zachodniej, „bo są najbliżsi i ważni”23. Wiedzę o południowych
sąsiadach młodzież zyskuje najchętniej z mediów i podróży. Niestety znajomość wybitnych postaci Czechów jest niewielka – najczęściej wymieniani
byli J. Hašek, V. Havel, F. Kafka, Čapek (bez podania imienia), B. Hrabal,
M. Kundera. Spośród muzyków wymieniano B. Smetanę, A. Dvořaka, K. Gota,
H. Vondračkovą, ale i J. Nohavicę, K. Kryla, J. Korna, a z polityków A. Dubčeka
(symbol Praskiej Wiosny 1968 r.) i V. Havla oraz T.G. Masaryka i E. Beneša.
Wśród najbardziej lubianych Czechów znaleźli się Dobrava, prezydent
V. Havel, Jan Hus i św. Wojciech.
Spośród pozytywnych określeń przypisywanych Czechom młodzież
wymieniała to, że są mili, weseli, przyjaźni i gościnni. Wśród negatywnych znalazły się: „pepik”, „pepiček”, „knedle”, „piwosz”, „śmieszny język” i sporadycznie
„tchórz”24. Widać, jak niewielką wiedzę o sąsiadach ma młodzież. „Pepik” czy
zdrobniale „pepiček” to popularne określenie imienia Józef (Josef), śmieszność
języka pokazuje jego bliskość z językami słowiańskimi. Knedle i knedliczki to
ulubiona potrawa (wynikająca z wpływów kuchni niemieckiej, obecnej na ziemiach czeskich w czasach panowania tu Niemców).
Ł. Kamiński, P. Blažek, G. Majewski, Ponad granicami. Historia Solidarności Polsko-Czechosłowackiej,
Wrocław 2009.
22
B. Gracová, Obraz Čechů, Polaků a jejich minulost u studujici mladeže,Spisy Filozofickè Fakulty
Ostavskè Univerzity. Scripta, č. 115, Ostrava 1998, s. 230-231.
23
G. Pańko, Obraz Czechów i innych sąsiadów Polski w opiniach uczniów szkół średnich i studentów,
[w:] Šzkolna vyuka dĕjepisu a překonavani stereotypnich obrazů sousednich narodu, Sv. 1., „Acta
Facultatis Philosophicae Universitatis Ostraviensis“, Filozoficka Fakulta Ostravske Univerzity,
Ostrava 1999, s. 122.
24
Ibidem, s. 132-133; B. Gracová, op. cit., s. 220.
21
137
Spośród negatywnych określeń przypisywanych przez młodzież czeską
Polakom – w świetle badań B. Gracovej – najczęściej powtarzały się określenia:
obchodnik, podnikavec, kšeftař, překupnik, šmelinař, vekslak, paserak, handliř,
stankař25. Są to słowa związane z handlem, w tym handlem nielegalnym, prowadzonym przez Polaków w różnych miejscach na terenie Czechosłowacji, także
poprzez odwiedzanie biur i urzędów oraz na bazarach. Czesi nie mieli zaufania
do jakości oferowanych towarów (często były to kosmetyki)26. Choć trzeba
przyznać, że w dalszym ciągu jednym z miejsc częstych kontaktów Polaków
i Czechów są przygraniczne bazary lub sklepy, w których towary bywają tańsze
niż w sklepach.
Współcześnie chyba znamy słabiej kulturę naszych południowych sąsiadów,
a oni naszą. Wprawdzie na pograniczu odbywają się spektakle teatralne czeskie i polskie, w których uczestniczą i Polacy, i Czesi z terenu Śląska (w Cieszynie i Ostrawie) oraz cykliczne festiwale, np. „Kino na granicy” – na przełomie kwietnia i maja.
Wśród ulubionych przez Polaków postaci znajduje się Jaromir Nohavica,
poeta i piosenkarz z Ostrawy. Znamy i lubimy jego piosenki – mówi on w nich
o problemach istotnych dla ludzi, prezentuje formy kontaktów, zwłaszcza
z terenów przygranicznych.
Warto wsłuchać się w tekst jednej z nich, zatytułowanej „Jacek” (tłumaczenie Renaty Putzlacher):
Na drugim brzegu rzeki Olzy żyje Jacek
Niewiele metrów dzieli go ode mnie
Więc ślemy sobie choć pozdrowień race
Dwaj sojusznicy i dwie bliskie ziemie
Z brzegów puszczamy kaczki dla zabawy
Gdy jeden wygra drugi robi grandę
Kręcą głowami czesko-polskie baby
Bo uprawiamy własną propagandę.
Na moście przyjaźni dzień w dzień kolejki
Kołowrót handlu kręci się szalony
W tej kwestii raczej instynkt mam niewielki
A Jacek niezbyt przedsiębiorczą żonę
Co tydzień obaj na przeciwnych brzegach
Krzepimy siebie: chłopcze głowa w górę
Jaka to wielka rzecz olewać
Wszelkie przepisy celne i cenzurę.
A książę Mieszko macha z Piasta Wieży
I śmieje się aż trzęsie mu się broda
Znaczą one: „handlarz”, „przedsiębiorca”, „paskarz”, „wekslarz”, „przemytnik”, „handlarz”,
„sprzedający w budce”.
26
B. Gracová, op. cit., s. 219.
25
138
A w Wiadomościach znów grzmią reporterzy
Kłócimy się więc na swych antypodach.
On twierdzi swoje i ja twierdzę swoje
A wszelka zgoda to biblijna marność
Toczymy dalej pograniczne boje
W praktyce demonstrując solidarność.
Na drugim brzegu rzeki Olzy żyje Jacek (...)
I wszystko płynie, woda długie wieki
Wciąż w jedną stronę cieknie sobie z Górki
A my rzucamy kaczkom na sam środek rzek
Chleb, który ma dwie jednakowe skórki27.
Poles and Czechs in the interwar period and contemporary
image of our southern neighbor
The author in article concentrating on showing relations Polish-Czechoslovak
in years 1918 the circumstance of connexion-1938. It sheds light on the circumstances of the establishment of these relations and showed, making it difficult, and
which facilitated consensus: the common enemy (Germany) – favor an alignment;
border issues – divided neighbors; reason of state of both countries – a factor that
divided; Clubs Czech-Polish and Polish-Czech – foster mutual understanding, as
widely regarded culture – it is also conducive to establishing contacts neighbors.
The author tried to answer the questions: What stereotype neighbor was formed in
the interwar years? What’s left of it today, and what are the reasons? Is culture still
connect (Hrabal, Havel, Nohavica)? Do we get to know each other and can work
together? Are you currently changing the stereotype of the two nations?
Jaromir Nohavica – urodził się 7 czerwca 1953 roku w Ostrawie; koncertuje także w Polsce. Szerzej:
portal Jaromira Nohavicy, http://www.nohavica.cz/_pl/jn/bio/bio.htm [data dostępu: 5.05.2015].
27
139
A. Topij
Andrzej Topij
Niemiecko-łotewski i niemiecko-estoński układ
o nieagresji z dnia 07.06.1939 r.
Trzy kraje bałtyckie – Litwa, Łotwa i Estonia – w drugiej połowie lat 30.
XX wieku zajmowały coraz więcej miejsca w polityce III Rzeszy i Związku
Radzieckiego. Najgorsze relacje z Berlinem miała Litwa, głównie z powodu
okręgu kłajpedzkiego, a ściślej mówiąc prób pewnego ograniczenia uprzywilejowanej pozycji tamtejszej, jakże licznej, mniejszości niemieckiej. Kulminacją była aneksja tego obszaru przez III Rzeszę 22 marca 1939 roku. Z drugiej
jednak strony w podpisanym tego dnia porozumieniu zawarta była deklaracja
o niestosowaniu przemocy (punkt 4)1. Po zawarciu tego układu także pozostałe dwa kraje bałtyckie – Łotwa i Estonia – wyraziły zainteresowanie podpisaniem z Berlinem paktu o nieagresji, nie pierwszy zresztą raz. Jak przyznawał łotewski minister spraw zagranicznych – Vilhelm Munters – sześciokrotnie poruszał tę sprawę z niemieckim posłem we wrześniu 1938 roku, także
w trakcie swojej wizyty w Berlinie sondował opinię dyrektora departamentu
politycznego Auswärtiges Amt, ale bez żadnych dalszych rezultatów, co wskazywało na brak jakiegokolwiek zainteresowania zawarciem takiego układu ze
strony Berlina2. Podobnie było w przypadku Estonii. Już w kwietniu 1934 roku
ówczesny estoński minister spraw zagranicznych, Juliusz Seljamaa, zwrócił się
do niemieckiego posła Otto Reinebecka w sprawie zawarcia układu o nieagresji
między Tallinem i Berlinem. Jednak i tu z Berlina nie przyszła pozytywna odpowiedź3. Z kolei estoński poseł w Berlinie, Friedrich Akel, 17 czerwca 1936 roku
na audiencji pożegnalnej (został mianowany ministrem spraw zagranicznych
i wracał do Tallina) spytał Hitlera, czy Niemcy są gotowe zawrzeć z Estonią,
choć nie należy ona do bezpośrednich sąsiadów, układ o nieagresji. Żadna konkretna deklaracja ze strony kanclerza jednak nie padła. Z kolei ówczesny minister spraw zagranicznych – Konstantin von Neurath – wyraźnie podkreślał, iż
S. Żerko, Niemiecka polityka zagraniczna 1933-1939, Poznań 2005, s. 342.
Archiwum Akt Nowych, Warszawa (dalej: AAN), Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Wydział
Wschodni), nr 6189, Raport Przesmyckiego, 25.10.1938, s. 65.
3
A. Pajur, Eesti-saksa mittekallaletungileping (7. Juuni 1939. a), „Akadeemia” 1992, nr 7, S. 1419.
1
2
140
A. Topij: Niemiecko-łotewski i niemiecko-estoński układ o nieagresji z dnia 07.06.1939 r.
pakty o nieagresji z Łotwą i Estonią nie wchodzą w ogóle w grę, gdyż Niemcy
uważają za pożyteczne tylko takie układy zawarte z bezpośrednimi sąsiadami4.
Zainteresowanie Łotwy i Estonii zawarciem układu o nieagresji z III Rzeszą
zaniepokoiło Związek Radziecki, na marginesie: posiadający tego typu porozumienie z wszystkimi krajami bałtyckimi. W Moskwie coraz bardziej patrzono
na państwa bałtyckie jako na region, który Niemcy zechcą wykorzystać do
agresji przeciw ZSRR. Dał temu dobitnie wyraz ludowy komisarz spraw zagranicznych Maksim Maksymowicz Litwinow 28 marca 1939 roku, kiedy to wręczył identyczne noty posłowi estońskiemu, Augustowi Rei, i łotewskiemu, Fricisowi Kociņšowi. Wyrażały one trwałe zainteresowanie Związku Radzieckiego
w integralności i suwerenności krajów bałtyckich. W związku z tym jednak
ZSRR uważał, iż jakiekolwiek układy, nawet zawarte dobrowolnie, które w rezultacie ograniczyłyby niezależność i suwerenność rzeczonych krajów, dopuściły
w nich do politycznego, gospodarczego czy jakiegokolwiek innego panowania
trzeciego państwa, dałyby takiemu prawa i przywileje na ich terytorium, a także
będą równoznaczne z naruszeniem umów tych krajów z ZSRR z wszystkimi
wynikającymi stąd konsekwencjami5. Naturalnie Litwinow przez „trzecie państwo” rozumiał Niemcy.
Zmianę stanowiska Berlina odnośnie kwestii układów o nieagresji z Łotwą
i Estonią spowodowały dwa wydarzenia. Pierwsze z nich to przesłanie prezydenta Stanów Zjednoczonych Franklina Delano Roosevelta do kanclerza
III Rzeszy Adolfa Hitlera i premiera Włoch Benito Mussoliniego z 5 kwietnia
1939 roku. Prezydent wezwał przywódców państw osi, aby potwierdzili, iż nie
dokonają agresji na żadne z wymienionych przez niego 31 państw (głównie
europejskich, choć w tym wykazie znalazły się i tak odległe jak Egipt czy Irak).
Naturalnie wśród nich były również kraje bałtyckie6.
Z drugiej strony na zmianę stanowiska Berlina duży wpływ miała kwestia rozmów trójstronnych między ZSRR, Wielką Brytanią i Francją. Na Wilhelmstrasse doskonale zdawano sobie sprawę, iż Moskwie bardzo zależało na
militarnym podporządkowaniu sobie krajów bałtyckich, a w szczególności na
uzyskaniu prawa udzielenia im pomocy, nawet wbrew ich zgodzie. Napływające raporty i pogłoski o radzieckiej aktywności zwiększały podejrzenia Niemiec, iż Związek Radziecki w przypadku niemieckiego ataku na Polskę może
posunąć się do interwencji w krajach bałtyckich. Pierwotną reakcją Hitlera na
taką możliwość była wzmianka w dyrektywie o ataku na Polskę z 11 kwietnia
o konieczności okupowania „Randstaaten” łącznie ze starą Kurlandią, a więc
Akten zur deutschen auswärtigen Politik 1918-1945 (dalej: ADAP), Serie C, T. V, część 2, Göttingen
1987, S. 590.
5
Priedloženie vručennoe komissarom inostrannyh diel SSSR M.M. Litvinovym poslu Latvii v SSSR
F. Kočinsu, [w:] God krizisa 1938-1939. Dokumienty i materialy, t. 1, Moskva 1990, C. 231-232.
6
G. Weinberg, Hitler`s Foreign Policy. The Road to World War II 1933-1939, New York 2005, p. 882.
4
141
Litwy i południowej części Łotwy po Dźwinę. Jednakże już dwa dni później,
13 kwietnia, ta sentencja została wykreślona z dyrektywy Hitlera7. Zdecydowano się na rozwiązanie polityczne. Warto jednak powyższy fakt zapamiętać,
gdyż w sierpniu Hitler powrócił do idei rozciągnięcia przez Niemcy swojej
strefy wpływów aż do Dźwiny.
Pierwotnie Niemcy zamierzały zignorować posłanie Roosevelta, wkrótce
jednak w Berlinie postanowiono wykorzystać je do ofensywy politycznej i propagandowej. Początkowo Niemcy nadal nie myślały o zawarciu układów o nieagresji z jakimkolwiek z wymienionych przez prezydenta USA państw. Minister spraw zagranicznych III Rzeszy, Joachim von Ribbentrop, zwrócił się
17 kwietnia do niemieckich przedstawicieli dyplomatycznych akredytowanych
w krajach wymienionych w nocie Roosevelta, oprócz Wielkiej Brytanii, Francji,
Polski i ZSRR, aby uzyskali odpowiedź na dwa pytania:
1.czy dany kraj czuje się zagrożony przez Niemcy?
2.czy rząd danego kraju autoryzował propozycję Roosevelta lub prosił prezydenta o jej wystosowanie?8.
Jeszcze tego samego dnia odpowiedzi udzielił łotewski minister spraw
zagranicznych Munters. W rozmowie z posłem Hansem Ulrichem Kotze
stwierdził, że jego kraj ani bezpośrednio, ani pośrednio nie upoważnił Roosevelta do wysunięcia takiej propozycji. Nie mógł jednak udzielić jednoznacznej
odpowiedzi na pierwsze pytanie, gdyż nie znał jeszcze urzędowego tekstu przesłania Roosevelta. Wyraził przy tym żal, iż jego poprzednie inicjatywy odnośnie zawarcia łotewsko-niemieckiego paktu o nieagresji spełzły na niczym9.
Taka niejednoznaczna odpowiedź wywołała niezadowolenie na Wilhelmstrasse, wyrazem czego była rozmowa telefoniczna, jaką jeszcze tego samego
dnia przeprowadził z posłem Kotze sekretarz państwowy Urzędu Spraw Zagranicznych Ernst von Weizsäcker, który skarżył się, iż Łotwa jako jedyne z zapytanych państw nie odpowiedziała na oba pytania negatywnie, a w sprawie tej
„śmiesznej amerykańskiej propagandy” zwołane zostało posiedzenie gabinetu.
Von Weizsäcker wyraźnie zastrzegł, że brak jasnej odpowiedzi „nie” spowoduje zaliczenie przez Niemcy tego kraju do grona dobrowolnych współpracowników prezydenta Roosevelta10. Jego obawy okazały się wszakże bezpodstawne.
Nazajutrz, 19 kwietnia, w oficjalnej nocie rząd łotewski stwierdzał, iż obecny
R. Ahmann, Nazi German Policy towards the Balic States on the Eve of the Second Word War,
[w:] The Baltic and the Outbreak of the Second World War, ed. J. Hiden, T. Lane, New York 1992,
pp. 58-59.
8
R. Ahmann, Nichtangrifspakte: Entwicklung und operative Nutzung in Europa 1922-1939. Mit einem
Ausblick auf die Renaissance des Nichtangriffsvetrages nach dem Zweiten Weltkrieg, Baden-Baden
1988, S. 575.
9
ADAP. Serie D, Baden-Baden MCMLVI, t. VI, 214. Aufzeichnung des Staatssekretärs, Berlin, den
17. April 1939, S. 220-221.
10
Ibidem, 228. Aufzeichnung des Staatssekretärs, Berlin, den 18. April 1939, S. 236.
7
142
stan stosunków łotewsko-niemieckich nie daje żadnych podstaw, aby mówić
o jakimkolwiek zagrożeniu niezależności i integralności Łotwy11.
Żadnych zastrzeżeń niemieckiej dyplomacji nie wywołała natomiast w tej
sprawie postawa Estonii. Minister spraw zagranicznych Karl Selter od razu
udzielił jasnej, negatywnej odpowiedzi na oba pytania12. Z drugiej jednak strony
estoński minister spraw zagranicznych w kolejnej rozmowie, 21 kwietnia, z niemieckim posłem Hansem Frohweinem prosił go o przekazanie prośby rządowi
niemieckiemu, aby ten oświadczył, że nie ma żadnych agresywnych zamiarów
względem Estonii i Łotwy. Frohwein ze swojej strony obiecał, iż dołoży wszelkich starań, aby w zapowiadanym na 28 kwietnia przemówieniu Hitlera wspomniane zostały także kraje bałtyckie13. Niezależnie od tego szef sztabu armii
estońskiej, Nikolai Reek, który reprezentował Estonię w trakcie uroczystych
obchodów 50. rocznicy urodzin wodza III Rzeszy, 20 kwietnia przekazał dyktatorowi prośbę swojego rządu o zawarcie układu o nieagresji14. Zresztą sam
Hitler tego samego dnia oznajmił łotewskiemu gen. Mārtinšowi Hartmanisowi, który bawił wówczas w Berlinie z tej samej okazji, iż jest gotowy złożyć
w trakcie planowanego przemówienia w Reichstagu oświadczenie o niemieckiej polityce w stosunku do państw bałtyckich15. Kwestia zawarcia układu o nieagresji była też poruszona w trakcie rozmowy estońskiego wiceministra spraw
zagranicznych, Oskara Őpika, z posłem niemieckim w Tallinie Frohweinem.
Estoński rozmówca dobitnie podkreślił, iż planowane podpisanie umowy prasowej między obu krajami powinno stanowić punkt wyjścia dla aktu politycznego większej wagi. Zastrzegł jednak, że jego rząd nie uważa za bezwarunkowo
konieczną formę paktu o nieagresji16.
W przemówieniu wygłoszonym w Reichstagu 28 kwietnia, tym samym,
w którym wypowiedział układ z Polską o niestosowaniu przemocy z 30 stycznia
1934 roku, Hitler zaproponował Danii, Szwecji, Norwegii, Finlandii, Estonii
i Łotwie zawarcie układów o nieagresji. Podkreślił przy tym, iż Niemcy są
zainteresowane w zachowaniu niezawisłości państw bałtyckich jako ważnych
gospodarczych partnerów17.
Już nazajutrz Ribbentrop przyjął zarówno posła Estonii, Karla Tofera, jak
i Łotwy, Edgarsa Krievinsa, którym zaproponował podjęcie rozmów w sprawie
Ibidem, 230. Der Gesandte in Riga an das Auswärtige Amt, Riga, den 19. April 1939, S. 238.
AAN, nr 5782, Raport Przesmyckiego, 8.5.1939, s. 7.
13
M. Ilmarov, Biezumolovnaâ kapitulacâ. Vniešnaâ polityka Estonii, Latvii i Litvy mieždu dvumâ
vojnami i utrata niezavisimosti (s seredinu 1920-h godov do anneksii v 1940), Moskva 2012, C. 395.
14
E. Andersons, Latvijas vēsture 1920-1940. Ārpolitika, t. II, Stockholm 1984, C. 79.
15
R. Ahmann, Nichtangriffspakte…, op. cit., S. 578-579.
16
ADAP, Serie D, t. VI, 253. Der Gesandte in Reval an das Auswärtige Amt, Reval, den 24. April 1939,
S. 262-263.
17
M. Ilmarov, op. cit., C. 396.
11
12
143
podpisania układu o nieagresji18. Łotewski dyplomata zastrzegł przy tym, iż te
pertraktacje nie powinny w ogóle objąć kwestii położenia mniejszości niemieckiej na Łotwie (należy pamiętać, że za rządów prezydenta Kārlisa Ulmanisa jej
sytuacja uległa znacznemu pogorszeniu, co z kolei rzutowało na pogarszające
się relacje między Rygą a Berlinem). Było to o tyle istotne, iż poseł łotewski był
właśnie po kilku rozmowach z Obergruppenführerem Wernerem Lorenzem,
stojącym na czele Volksdeutsche Mittelstelle (placówki ds. Niemców etnicznych). Lorenz skarżył się, że Niemcy łotewscy nie mają żadnych przedszkoli, nie
otrzymali i nie otrzymują jakichkolwiek nadziałów ziemi w trakcie akcji parcelacyjnej, nie mogą nosić mundurów na wiecach i zebraniach publicznych19.
Z kolei nieco wcześniej sam Ribbentrop w rozmowie z łotewskim ministrem
spraw zagranicznych, Muntersem, stwierdził wprost, iż III Rzesza spodziewa
się polepszenia położenia Niemców bałtyckich na Łotwie20. Także w rozmowie
z posłem niemieckim w Rydze 8 kwietnia Munters został poinformowany, że
w stosunkach niemiecko-łotewskich nie ma właściwie problemów spornych
poza jednak Volksdeutschami21. Było rzeczą wiadomą, że III Rzesza wykorzystywała kwestię mniejszości niemieckiej w swoich stosunkach bilateralnych
z wieloma krajami i podnoszenie tej sprawy przez Berlin dobrze nie wróżyło.
Jednak ku uldze posła łotewskiego minister spraw zagranicznych Rzeszy stwierdził, iż nigdy nie myślano w Berlinie tę kwestię uczynić przedmiotem rokowań,
a tym bardziej częścią układu22.
Na początku maja strona niemiecka przedstawiła swój projekt układu
o nieagresji, składający się zaledwie z dwóch krótkich punktów. W pierwszym
Niemcy i Łotwa (bądź Estonia) zobowiązywały się, że w żadnym wypadku nie
uciekną się do wojny lub jakiegokolwiek innego rodzaju przemocy we wzajemnych relacjach, zaś w przypadku, gdyby jedna ze stron znalazła się w stanie
wojny z państwem trzecim, druga układająca się strona w żaden sposób nie
udzieli poparcia temu trzeciemu państwu. Drugi punkt dotyczył kwestii możliwie jak najszybszego ratyfikowania układu i jego wejścia w życie po wymienieniu się dokumentami w Berlinie. Przewidywał, iż układ będzie obowiązywał
10 lat, a odnośnie jego przedłużenia we właściwym czasie porozumieją się obie
strony23.
ADAP, Serie D, t. VI, 294. Aufzeichnung űber die Unterreredung des Herrn Reichsaussenministers
mit dem estnischen Gesandten, Herrn Tofer, am 29. April 1939, Berlin, den 29. April 1939, S. 308.
19
Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes, Berlin (dalej: PAAA), Riga Gesandtschaft 139 [b.p.],
Aufzeichnung von Kotze, Riga, den 4. Mai 1939.
20
Ibidem [b.p.], Aufzeichnung, Riga, den 1. Mai 1939.
21
Ibidem [b.p.], Riga, den 8. April 1939.
22
Ibidem, S. 351.
23
Ibidem, Serie D, t. VI, 323. Aufzeichnung des Staatssekretärs, Berlin, den 2. Mai 1939, S. 339.
18
144
W oczy rzuca się kilka braków w niemieckim projekcie, co odróżniało go
od dotychczasowych układów tego typu. Przede wszystkim nie było porozumienia co do pokojowego rozstrzygania sporów, co miało istotne znaczenie
w przypadku Łotwy, która – w przeciwieństwie do Estonii – nie posiadała żadnego układu o arbitrażu czy innej umowy z Niemcami w sprawie pokojowego
rozstrzygania sporów. W projekcie nie było też zwyczajowej klauzuli o utracie
ważności układu w przypadku dokonania agresji przez jedną z umawiających
się stron przeciw trzeciemu państwu. Naturalnie strona niemiecka celowo to
pominęła, zważywszy przygotowania do wojny z Polską; łotewskiego ataku
przeciw trzeciemu państwu nie oczekiwano.
Można w ogóle postawić sobie pytanie, dlaczego teraz Niemcom zależało na
podpisaniu układu o nieagresji z tak mało ważnymi, z punktu widzenia militarnego, państwami jak Łotwa czy Estonia. Odpowiedź jest prosta. Z treści artykułu 1. jasno wynikało, że partnerzy w żaden sposób nie będą mogli związać się
z ewentualnym blokiem radziecko-francusko-angielskim, skierowanym przeciwko III Rzeszy, gdyż jako poparcie dla kroków przemocy rozumiano również
poparcie w formie pozwolenia na przemarsz przez swoje terytorium obcych
wojsk. Tym samym w grę wchodziła neutralizacja możliwych terenów przemarszu wojsk wrogów Rzeszy24.
Jeżeli Berlin spodziewał się prawie natychmiastowego zaaprobowania i podpisania tego układu, to się jednak przeliczył, gdyż zarówno strona łotewska, jak
i estońska zgłosiła kilka istotnych uwag. Zastrzeżenia rządu estońskiego odnosiły się do czterech spraw. Po pierwsze, chodziło o wymianę handlową w trakcie
wojny. Zdaniem Tallina ta wymiana z państwem trzecim, które znalazłoby się
w stanie wojny z jedną z umawiających się stron, powinna pozostać normalna,
a w każdym razie zbliżona do poziomu pokojowego. Tę kwestię winien uściślić,
np. protokół końcowy. Po drugie, Estonia chciała innej formuły przedłużenia
układu po upływie 10. lat. Po trzecie, układ nie powinien mieć żadnego wpływu
na funkcjonowanie estońsko-łotewskiego traktatu sojuszniczego z 1923 roku.
W końcu po czwarte, układ winien zawierać „klauzulę największego uprzywilejowania”. W przypadku gdyby inne państwa nordyckie w przyszłości zawarły
z Niemcami układ o nieagresji, idący dalej niż planowany obecnie, to wniesione
zmiany winny być wprowadzone również do układu z Estonią25.
Podobnego typu zastrzeżenia wysunęła i strona łotewska, z tym że wyraźniej zaakcentowała przy tym wspomniany już traktat sojuszniczy z Estonią,
jako podstawę swojej całej polityki zagranicznej, traktat, który w związku z tym
w żaden sposób nie powinien być osłabiony. Łotewski poseł powołał się przy
tym na artykuł 3. paktu o nieagresji ze Związkiem Radzieckim z 1932 roku,
R. Ahmann, Nichtangriffspakte…, op. cit., S. 588-589.
ADAP, Serie D, t. VI, 352. Aufzeichnung des Staatssekretärs, Berlin, den 9. Mai 1939, S. 382.
24
25
145
który zawierał ogólne zastrzeżenie odnośnie wcześniejszych sojuszniczych
zobowiązań Łotwy wobec państw trzecich26.
Z przeprowadzonych przez Weizsäckera rozmów z oboma posłami było
widać, że strona niemiecka nie uważa zgłoszonych zastrzeżeń za zbyt istotne.
Natomiast życzeniem Berlina było możliwie jak najszybsze podpisanie rzeczonych układów. Padł nawet konkretny termin – 19 maja27. To co najbardziej dzieliło obie strony to kwestia uwzględnienia estońsko-łotewskiego sojuszu w proponowanym pakcie o nieagresji. Weizsäcker, który ze strony niemieckiej prowadził rokowania z posłami obu krajów bałtyckich, był przez długi czas temu
całkowicie przeciwny. Próbował nawet wywrzeć na nich nacisk, oświadczając,
iż jeżeli układ nie będzie podpisany 19 maja, to spowoduje to prawdopodobnie
odłożenie przez Niemcy na jakiś czas tej sprawy28. Nieustępliwość Tallina i Rygi
spowodowała jednak dalszą zwłokę i w końcu ustępstwa strony niemieckiej.
W zaistniałej sytuacji ministrowie obu krajów bałtyckich, Selter i Munters, odbyli dwie narady, 6 maja w Tallinie i 27 maja w Rydze. Głównym poruszanym problemem był sojusz wojskowy z 1923 roku. Munters żądał włączenia
do tekstu tego sojuszu punktu, który automatycznie uzależniałby obowiązywanie estońsko-niemieckiego układu o nieagresji od łotewsko-niemieckiego.
W przypadku gdyby ten drugi został zerwany, przestałby obowiązywać i ten
pierwszy. Selter z takim postawieniem sprawy się nie zgodził, uznając, że
Estonia wykorzysta sojuszniczy traktat z Łotwą tylko w przypadku napaści ze
strony Związku Radzieckiego. W razie agresji Niemiec na Łotwę Tallin zachowa
sobie prawo do samodzielnej decyzji o wprowadzeniu casus foederis29. Munters
uznał to za cios w ideę łotewsko-estońskiego sojuszu wojskowego i przyjazny
ukłon Tallina wobec Berlina30. To iskrzenie w stosunkach łotewsko-estońskich
nie było oczywiście rzeczą przypadku i nie pojawiło się nagle i tylko w związku
z rozważaną sprawą. Relacje między Rygą a Tallinem z upływem lat stawały
się coraz chłodniejsze. Powodów było wiele: wynaradawiająca polityka rządu
łotewskiego wobec Liwów, małej grupy ludności ugrofińskiej, spokrewnionej
z Estończykami, zamieszkującej Kurlandię; zdecydowanie antyniemieckie
nastawienie wpływowych kół w Rydze, skupionych wokół gen. Janisa Balodisa, ministra spraw wojskowych, jedynego człowieka, który czasami ośmielał
się mieć inne zdanie niż wszechwładny dyktator Łotwy, Kārlis Ulmanis; narastające separatystyczne tendencje Estonii wobec pozostałych krajów bałtyckich w ogóle, a Łotwy w szczególności, co znalazło też wyraz w przebiegu
Ibidem, 359. Aufzechnung des Staatssekretärs, Berlin, den 10. Mai 1939, S. 388-389.
Ibidem, 390. Aufzeichnung des Staatssekretärs, Berlin, den 16 Mai 1939, S. 423-424.
28
Ibidem, S. 424.
29
30
Latvijas Valsts vēsture arhīvs, Ryga, Arlietu ministrijas Politiski-ekonomiskais departaments, fonds
2574, apraksts 3, lieta 3252, s. 24-26.
26
27
146
spotkania przywódców Związku Bałtyckiego w Kownie w lutym 1939 roku. Na
to wszystko nakładały się też osobiste antypatie, przede wszystkim gen. Johannesa Laidonera, estońskiego ministra spraw wojskowych i postaci numer dwa
w estońskim życiu politycznym, wobec Muntersa, którego polityka zagraniczna
była słusznie utożsamiana z prostym i bezwolnym wykonywaniem wszelkich
poleceń Ulmanisa. Nieprzypadkowo Balodis w rozmowie z posłem estońskim w Rydze 4 lutego 1939 roku na Międzynarodowych Zawodach Łyżwiarskich stwierdził, iż stan stosunków łotewsko-estońskich pozostawia wiele do
życzenia31. W obliczu zagrożenia jednego z państw bałtyckich pozostałe wykazywały zresztą wyjątkową obojętność, czego przykładem była postawa Łotwy
i Estonii wobec kryzysu kłajpedzkiego w marcu 1939 roku. Czynniki oficjalne
Łotwy przy każdej okazji zaznaczały, iż zagarnięcie Kraju Kłajpedzkiego przez
Niemcy jest ostatnim etapem akcji tego państwa w krajach bałtyckich, gdyż dalszej agresji należy się spodziewać w zupełnie innej części kontynentu32.
Jak do sprawy układu o nieagresji między Łotwą i Estonią z jednej strony
a III Rzeszą z drugiej ustosunkowały się Polska i ZSRR? Polscy dyplomaci akredytowani w Rydze i Tallinie byli bardzo sceptyczni. W szczególności dawał
temu wyraz Wacław Przesmycki, który propozycję niemiecką określał krótko
mianem taktycznego manewru i nie wierzył, iż proponowany układ faktycznie
umocni bezpieczeństwo Estonii i Łotwy. Argumenty te nie trafiały jednak do
przekonania estońskiego ministra spraw zagranicznych, Seltera, z którym odbył
kilka dłuższych rozmów. Minister uważał, że za zawarciem układu przemawia
fakt, iż dla Estończyków, po pierwsze, ważna jest neutralność za wszelką cenę,
a po drugie, „Niemcy są lepsi niż Sowieci, i w ogóle Niemcy lepsze niż Rosja”.
Wtedy to też wypowiedział znamienne słowa: „Jeden miesiąc rosyjskiej okupacji będzie gorszy niż cztery lata okupacji niemieckiej”33.
Istotniejsza jednak od poglądów Przesmyckiego była postawa Józefa Becka,
który w końcu maja skierował do polskich poselstw w Tallinie i Rydze instrukcje,
w których podkreślał, że rząd uważa zawarcie układów o nieagresji przez Łotwę,
Estonię i Niemcy za zjawisko pozytywne pod jednym jednak warunkiem: rzeczone układy winny zawierać tylko punkt o nieagresji, a wykluczona miała być
możliwość, jak to określił, politycznego manipulowania34. Na marginesie, także
rząd brytyjski dał do zrozumienia, że nie ma nic przeciwko estońsko-niemieckiemu i łotewsko-niemieckiemu paktowi o nieagresji35.
AAN, nr 6189, Raport Przesmyckiego, 16.5.1939, pp. 35-44; E. Anderson, The Baltic Entente 19141940. Its Strength and Weakness. The Baltic in International Relations between the Two World Wars,
„Studia Baltica Stockholmiensia” Vol. 3, Uppsala 1988, p. 80.
32
AAN, nr 6189, Raport Przesmyckiego, 21.5.1939, s .69.
33
34
Ibidem, s. 65.
35
PAAA, AA Politische Abteilung, R 104596 (Tallinn, den 22. Mai 1939, Telegramm).
31
147
Natomiast Związek Radziecki był naturalnie nastawiony negatywnie, mimo
słów uspokojenia płynących z Rygi i Tallina. Nowy komisarz ludowy spraw
zagranicznych, Wiaczesław Michajłowicz Mołotow, nie traktował zbyt serio
zapewnień Łotwy i Estonii o zachowaniu ściślej neutralności. W rozmowie
z estońskim posłem A. Rei 5 czerwca 1939 roku stwierdził wprost, że o pozycji
Estonii w sprawie neutralności ZSRR będzie sądził po tym, jak odniesie się ona
do propozycji trójstronnych gwarancji36.
Mimo nalegań ze strony dyplomatów niemieckich do podpisania paktu nie
doszło w maju. Głównie zaważyła tu postawa Łotwy, która opierała się klauzuli nieograniczonej neutralności. W końcu jednak ustąpiła, gdy stało się jasne,
że Związek Radziecki oficjalnie zażądał dla siebie prawa udzielenia pomocy
krajom bałtyckim nawet bez ich zgody37.
Ze względu na napięty kalendarz Ribbentropa podpisanie układów o nieagresji ustalono na 7 czerwca. Strona niemiecka postarała się, nieprzypadkowo,
nadać bogatą oprawę temu aktowi. Seltera i Muntersa, którzy podpisali odpowiednie układy, przyjął w nowej Kancelarii Rzeszy sam Hitler, który odznaczył ich Wielkim Krzyżem Niemieckiego Orderu Orła38. Kanclerz uraczył też
swoich gości dłuższym przemówieniem, w którym rozwodził się, m.in. na
temat gospodarczego znaczenia Łotwy i Estonii dla jego kraju. Nie omieszkał
ponadto szerzej nakreślić aktualne problemy sytuacji międzynarodowej, stwierdzając m.in., iż: „Polacy prowadzą obecnie prawdziwie fantastyczną politykę,
o której może powiedzieć tylko tyle, że o ile się nie zmieni, pociągnie za sobą
straszliwą katastrofę”39. Jednocześnie zapewnił, że: „Niemcy nie chcą wojny,
a jedynie uczynienie swojego narodu szczęśliwym”40. Posłowie dowiedzieli się
też sporo o planie budowy kanałów, akcji „Arbeit und Schönheit”, działalności
organizacji Kraft durch Freude czy w końcu planie budowy miliona mieszkań41.
Na zakończenie audiencji Munters i Selter zaprosili ministra Rzeszy Ribbentropa do złożenia przyjacielskiej wizyty w Rydze i Tallinie42.
Sam układ składał się tak, jak to proponowały Niemcy, z dwóch punktów.
W pierwszym umawiające się strony zobowiązywały się wzajemnie w żadnym
wypadku nie prowadzić z sobą wojny i nie stosować siły we wzajemnych stosunkach. W przeciwieństwie do podobnych układów państw bałtyckich z ZSRR
Zapis besedy narodnogo komissara inostrannyh diel SSSR V.M. Molotova s poslannikom Estonii
v SSSR A. Reem, 5 iûnâ 1939 g., [w:] God krizisa 1938-1939…, op. cit., t. 2, C. 10.
37
Osteuropa, T. XIV, C. 672.
38
39
ADAP, Serie D, t. VI, 485. Empfang des lettischen Aussenministers Munters beim Fűhrer unter
Anwesenheit des Reichsaussenministers und des lettischen Gesandten am 7. 6. 1939, Berlin den
8. Juni 1939, S. 543.
40
Ibidem, S. 544.
41
Ibidem.
42
36
148
zobowiązanie do nieagresji nie było niczym ograniczone (w tamtych układach
natomiast Estonia i Łotwa zastrzegły sobie prawo wzięcia pod uwagę zobowiązań wynikających z artykułu 16. Paktu Ligi Narodów). Drugi punkt określał
czas obowiązywania układu o nieagresji – dziesięć lat i automatycznego przedłużenia na kolejne 10 lat. Układ z Estonią tracił przy tym jednocześnie swoją
ważność wraz z układem łotewsko-estońskim, z jednym wszakże zastrzeżeniem: w przypadku wojny Niemiec z Łotwą Estonia miała możliwość natychmiastowego wszczęcia rozmów z Berlinem w sprawie wznowienia układu o nieagresji43. W praktyce oznaczało to, że sojusz Estonii z południowym sąsiadem
jest tylko skierowany przeciwko ZSRR.
Zanim rzeczone układy o nieagresji zostały podpisane szerzyły się słuchy
o dodatkowych tajnych punktach. Berlin stanowczo im zaprzeczał. Także
łotewski minister spraw zagranicznych, występując 12 maja przed Państwową
Izbą Gospodarki i Kultury, stwierdził wprost, że nie będzie dołączonych żadnych tajnych klauzul do układu o nieagresji44. Tym niemniej jest jedno źródło,
które wskazuje na istnienie tajnego protokołu, a mianowicie memorandum
Dertingera z 8 czerwca 1939 roku. Wynika z niego, że zarówno Estonia, jak
i Łotwa zobowiązały się w tajnym punkcie do uzgadniania z Niemcami wojskowych środków bezpieczeństwa, a na życzenie III Rzeszy wszystkich pozostałych środków bezpieczeństwa skierowanych przeciw ZSRR. W końcowej części
memorandum autor też podkreślił, że o ile Estonia i Łotwa nie będą w stanie
same siebie obronić, to Niemcy zgodzą się okazać pomoc tym krajom45.
O ile kwestia ratyfikacji układów o nieagresji przez Niemcy i Łotwę była
zwykłą formalnością, to w przypadku Estonii sprawa przedstawiała się nieco inaczej. W przeciwieństwie do Łotwy, gdzie za rządów Ulmanisa nie było w ogóle
żadnego parlamentu (ratyfikacji dokonał rząd), w Estonii, mimo rządów autorytarnych, takie ciało, choć o ograniczonych kompetencjach, funkcjonowało
od 1938 roku. Rząd posiadał wprawdzie większość w obu izbach parlamentu,
jednak w ramach „reglamentowanej demokracji” dopuszczał też istnienie
słabej, niezorganizowanej opozycji. I faktycznie nieliczni deputowani z Jaanem
Tŏnissonem na czele występowali zdecydowanie przeciw zawarciu rzeczonego
układu z III Rzeszą. Tŏnisson uważał m.in., iż w obecnej sytuacji międzynarodowej nie można sobie pozwolić na układ o nieagresji z Niemcami, ponieważ
celem Berlina jest przyciągnięcie Estonii do bloku państw osi46. Ich opozycja nie
na wiele się jednak zdała. Riigivolikogu absolutną większością poparł układ.
Zaledwie dwóch posłów było temu przeciwnych i dwóch wstrzymało się od
PAAA, R 29829, Politische Beziehungen Deutschlands zu den baltischen Staaten, S. 46733.
PAAA, Reval Gesandtschaft 48, S. 5-6.
45
R. Ahmann, op. cit., s. 651.
46
A. Pajur, Eesti-saksa mittekallaletungileping (7. Juuni 1939. a), „Akadeemia” 1992, nr 8, s. 1725.
43
44
149
głosu. Uzyskawszy aprobatę parlamentu, prezydent Konstantin Päts ratyfikował
układ o nieagresji z Niemcami w dniu 22 czerwca, zaś wymiana pism ratyfikacyjnych miała miejsce w Berlinie 24 lipca 1939 roku47.
Latem 1939 roku zarówno Łotwa, jak i Estonia uznały, że ich położenie międzynarodowe jest dobre, gdyż są zabezpieczone przed agresją z obu stron. Świadczyło to naturalnie o naiwności sterników polityki zagranicznej tych krajów.
Pokazały to radziecko-niemieckie rokowania 22 sierpnia 1939 roku. Pierwotnie
Hitler wychodził z założenia, iż kraje bałtyckie należy podzielić na względnie
równe dwie strefy wpływów: Niemcom przypadłaby Litwa i południowa
część Łotwy aż po Dźwinę. Stalin jednak wystąpił jako „obrońca” integralności państwa łotewskiego. W tej sytuacji Ribbentrop przeprowadził rozmowę
z kanclerzem i zyskał jego zgodę na „przekazanie” całej Łotwy do radzieckiej
strefy wpływów48. Oba mocarstwa naturalnie nie przejmowały się zawartymi
wcześniej układami o nieagresji z Rygą i Tallinem.
Największe złudzenia co do Niemiec wykazywała Estonia. Kiedy Moskwa
przedstawiła jej, jako pierwszemu krajowi bałtyckiemu, swoje żądania, prezydent Päts prosił Ribbentropa, za pośrednictwem posła Frohweina, aby
III Rzesza wzięła na siebie obowiązek obrony neutralności Estonii. Z kolei za
pośrednictwem Wilhelma Wrangla, byłego przewodniczącego Niemieckiej
Autonomii Kulturalnej w Estonii i ówczesnego deputowanego Rady Państwa,
izby wyższej parlamentu, Päts chciał poinformować ministra Rzeszy o swoim
zamiarze zwiększenia liczebności armii do 25 000 żołnierzy i podporządkowania jej dowództwu Wehrmachtu49. Losy Republiki Estonii, jak i pozostałych
dwóch krajów bałtyckich były już jednak przesądzone.
The German-Latvian and German-Estonian Non-aggression
Pacts, June 7, 1939
The two Baltic states: Latvia and Estonia proposed to make non-aggression pacts
with Nazi Germany as early as in the mid-1930s. However, the Third Reich was at
first set against such an agreement. Yet, in April 1939, the situation changed in connection with an appeal of US President, Franklin Delano Roosvelt.
Both Riga and Tallin agreed to enter diplomatic talks to this end. The two countries
insisted on their strict neutrality, in the field of foreign trade, too. The non-agression
pacts were signed by the German Foreign Minister Joachim von Ribbentrop, Latvian
one, Vilhelm Munters and Estonian one, Karl Selter in Berlin on June 7, 1939.
Ibidem, s. 1727.
V.O. Lumans, Latvia in World War II, New York 2006, p. 65.
49
47
48
150
A. Purat
Andrzej Purat
Dobre sąsiedztwo, czyli rzecz o udzielaniu
pomocy Polakom przez Ukraińców w okresie
eksterminacji dokonanej przez nacjonalistów
ukraińskich w latach 40. XX wieku
W niniejszym artykule omówiono wycinek z dziejów relacji ukraińsko-polskich w latach 40. XX wieku. Głównym wątkiem artykułu jest pomoc udzielana ludności polskiej ze strony jej sąsiadów Ukraińców na Kresach Południowo-Wschodnich II Rzeczypospolitej w okresie eksterminacji dokonywanej w latach 40. XX wieku przez nacjonalistów ukraińskich z OUN i UPA.
Jego podstawą są materiały źródłowe, na które składają się relacje świadków
oraz dokumenty archiwalne zebrane i opracowane przez Romualda Niedzielkę oraz Władysława i Ewę Siemaszków1. Przez ostatnie dziesięciolecia ze
zrozumiałych względów polskie środowisko naukowe zajmowało się przede
wszystkim zbrodniami popełnianymi przez ukraińskich nacjonalistów na Polakach i w ten sposób upamiętniało polskie ofiary2. Z tego powodu zagadnienie
Kresowa Księga Sprawiedliwych 1939-1945. O Ukraińcach ratujących Polaków poddanych eksterminacji przez OUN i UPA, opracował R. Niedzielko, Warszawa 2007; W. Siemaszko, E. Siemaszko,
Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945,
t. 1-2, Warszawa 2000.
2
Literatura dotycząca zbrodni dokonanych przez ukraińskich nacjonalistów z OUN-UPA w latach
1939-1945 jest bardzo obszerna. Dziś liczy się ją w setkach artykułów i opracowań naukowych oraz
popularnonaukowych. W związku z tym autor artykułu ograniczy się do wymienienia kilku najbardziej istotnych prac z punktu widzenia naukowego. Do nich można zaliczyć, m.in. następujące opracowania: Antypolska akcja nacjonalistów ukraińskich w Małopolsce Wschodniej w świetle
dokumentów Rady Głównej Opiekuńczej 1942-1944, wstęp i opracowanie L. Kulińska, A. Roliński,
Kraków 2004; Antypolska akcja OUN-UPA 1943-1944. Fakty i interpretacje, red. G. Motyka,
D. Libionka, Warszawa 2003; W. Bąkowski, Zagłada Huty Pieniackiej, Kraków 2001; W. Filar, Wołyń
1939-1944. Eksterminacja czy walki polsko-ukraińskie. Studium historyczno-wojskowe zmagań na
Wołyniu w obronie polskości, wiary i godności ludzkiej, Toruń 2004; S. Jastrzębski, Ludobójstwo ludności polskiej przez OUN-UPA w województwie stanisławowskim w latach 1939-1946, Warszawa
2004; idem, Martyrologia polskiej ludności w województwie lwowskim w latach 1939-1947, Katowice
2004; H. Komański, Sz. Siekierka, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie tarnopolskim 1939-1946, Wrocław 2004; G. Motyka, Ukraińska partyzantka
1942-1960. Działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii,
1
151
pomocy udzielanej Polakom przez Ukraińców nie zajmowało istotnego miejsca
w badaniach skomplikowanych stosunków polsko-ukraińskich w okresie
drugiej wojny światowej i stanowiło temat rzadko podejmowany przez polskich
badaczy3. W konsekwencji nasza wiedza w tej kwestii jest daleka od zadowalającej. Uważam, że kontynuacja badań związanych z sąsiedzką pomocą i upublicznianie ich wyników byłoby pewną formą upamiętnienia wielu do tej pory
anonimowych Ukraińców ratujących życie polskim sąsiadom. Dotychczas tylko
ocaleni z zagłady Polacy zachowywali w dobrej pamięci swoich ukraińskich
sąsiadów i krewnych podejmujących śmiertelne ryzyko związane z niesieniem
Polakom jakiejkolwiek pomocy. Należy podkreślić, że za jej udzielanie groziła
rodzinom ukraińskim śmierć z rąk nacjonalistycznych bojówek OUN-UPA.
W celu umacniania dobrego sąsiedztwa polsko-ukraińskiego ważne byłoby
uświadamianie polskiemu społeczeństwu, że nie wszyscy Ukraińcy w okresie
drugiej wojny światowej współpracowali z nacjonalistami ukraińskimi oraz
identyfikowali się ze zbrodniczą ideologią ukraińskiego integralnego nacjonalizmu propagowaną przez członków OUN i UPA, wskazującą na Polaków jako
najważniejszych wrogów Ukraińców.
Mimo dużej aktywności związanej z różnymi antypolskimi działaniami
w okresie dwudziestolecia międzywojennego ukraińskim nacjonalistom nie
udało się przekonać większości Ukraińców, że Polacy to ich śmiertelni wrogowie. Decydujące znaczenie miało tu wielowiekowe sąsiedztwo, w czasie którego relacje między tymi społecznościami układały się różnie, ale generalnie
były one dobre. Świadczą o tym przykłady zawierania małżeństw polsko-ukraińskich. Jest wiele przykładów świadczących, że tak było. Pochodzący spod
Zbaraża w woj. tarnopolskim o. prof. Mieczysław Albert Krąpiec pisze, że:
Rzeczywiście z Rusinami, bo tak ich nazywaliśmy, mieszkaliśmy jak
w rodzinie. Uznawaliśmy ich święta i odwiedzaliśmy ich w domach,
podobnie jak oni nas. Do dziś znam ruskie kolędy, dumki, oni też śpiewali nasze. (…) Należało też do wymogów miejscowej kultury, że do
Rusina, czyli Ukraińca, nie odzywało się po polsku, tylko po rusku, a więc
w języku ukraińskim. Zażyłość była tak duża, że gdy już zaczęły się rzezie,
w niektórych polskich wsiach ludzie wbrew faktom do końca nie wierzyli,
że może im grozić coś złego ze strony sąsiadów4.
Warszawa 2006; W. Poliszczuk, Dowody zbrodni OUN i UPA. Integralny nacjonalizm ukraiński jako
odmiana faszyzmu, t. 2. Działalność ukraińskich struktur nacjonalistycznych w latach 1920-1999,
Toronto 2000.
3
Na temat pomocy udzielanej przez Ukraińców zobacz: Kresowa Księga Sprawiedliwych 19391945…, op. cit.; E. Różański, Nie każdy Ukrainiec był Polakowi wilkiem. Ukraińcy, którzy potępiali
ideologię głoszoną przez OUN-UPA, ostrzegali Polaków przed napadami, ukrywali ich i bronili przed
śmiercią, nie szczędząc przy tym własnego życia, cz. 1, „Na Rubieży” 2003, nr 65; cz. 2, nr 67; cz. 3,
nr 67; L. Karłowicz, Ludobójcy i ludzie, Lublin 2000; Z. Ziemblowski, W morzu nienawiści. O takich,
którzy nie przestali być ludźmi, Krosno 2001.
4
M.A. Krąpiec, Cień nieosądzonych zbrodni, [w:] Podolskie korzenie, red. J. Kanas, Lublin 2002, s. 8.
152
A. Purat: Dobre sąsiedztwo, czyli rzecz o udzielaniu pomocy Polakom przez Ukraińców ...
To dobre sąsiedztwo, budowane przez wieki i utrzymujące się jeszcze
w okresie dwudziestolecia międzywojennego, mocno utrudniło ukraińskim
nacjonalistom wpajanie Ukraińcom nienawiści do Polaków. Dla autora artykułu nie ulega wątpliwości, że w tym czasie większość z nich nie była jeszcze
nią przesiąknięta. Na znaczący wzrost liczby Ukraińców wrogo nastawionych do Polaków nie miała też wpływu fatalna polityka prowadzona przez polskie władze sanacyjne wobec mniejszości ukraińskiej w latach 30. XX wieku.
Obecny stan badań pozwala na stwierdzenie, że w przededniu wybuchu drugiej wojny światowej w swojej podstawowej masie Ukraińcy pozostali lojalni
wobec państwa polskiego i nie wykazywali wrogości ani w stosunku do niego,
ani do Polaków.
Wielu młodych Ukraińców będących obywatelami polskimi nie uległo agitacji OUN nawołującej do dezercji i wypełniło swój obowiązek, wstępując po
wybuchu drugiej wojny światowej w szeregi Wojska Polskiego. Według ustaleń
historyków w czasie kampanii wrześniowej w polskiej armii mogło walczyć od
100 tys. do 200 tys. żołnierzy ukraińskich5. Nie ma materiałów źródłowych,
które wskazywałyby na ich niewłaściwe zachowanie się we wrześniu 1939 roku.
Dopiero, gdy w armii polskiej zaczęło się rozprężenie, spowodowane nieustannymi atakami, a front zaczął się zbliżać do obszarów zamieszkanych przez ludność ukraińską, zanotowano sporadyczne dezercje6. Zdarzały się one w rozbitych jednostkach polskich – jednak nie można stwierdzić, że były nagminne7.
Stopniowe pogarszanie się wzajemnych relacji zaczęło się od momentu rozpoczęcia otwartych antypolskich działań przez różne grupy ukraińskich nacjonalistów związanych z OUN. Zorganizowane przez OUN milicje ukraińskie jeszcze
Taką przybliżoną liczbę ukraińskich żołnierzy biorących udział w kampanii wrześniowej podał
M. Szwahulak. Zob. M. Szwahulak, Stanowisko i udział Ukraińców w niemiecko-polskiej kampanii
1939 roku, [w:] Polska – Ukraina: trudne pytania, t. 4, red. R. Niedzielko, Warszawa 1999, s. 56.
R. Torzecki przypuszcza, że było ich około 150-200 tys. Zob. R. Torzecki, Polacy i Ukraińcy. Sprawa
ukraińska w czasie drugiej wojny światowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1993, s. 24.
Ze względu na brak źródeł nie można tej liczby dokładnie ustalić, dlatego liczba podana przez
R. Torzeckiego wyliczona jest w oparciu o procent ludności ukraińskiej w II RP. Zakłada się, że
wynosiła ona 16%. M. Krotofil podał, że odsetek żołnierzy narodowości ukraińskiej w oddziałach
wahał się w granicach 10-14%. Podobny udział procentowy mieli Ukraińcy wśród rezerwistów.
Biorąc to pod uwagę, można zaryzykować twierdzenie, że we wrześniu 1939 roku w armii polskiej
znalazło się nie więcej niż 120 tys. Ukraińców. Zob. M. Krotofil, Ukraińcy w Wojsku Polskim w okresie
międzywojennym, [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w siłach zbrojnych II Rzeczypospolitej
1918-1939. Zbiór studiów, red. Z. Karpus, W. Rezmer, Toruń 2001, s. 149. W. Rezmer szacunkowo
ustalił, że w szeregach WP we wrześniu 1939 roku walczyło od 106 314 do 111 910 Ukraińców.
Zob. W. Rezmer, Stanowisko i udział Ukraińców w niemiecko-polskiej kampanii 1939 roku,
[w:] Polska – Ukraina…, op. cit., s. 24.
6
M. Siwicki, Dzieje konfliktów polsko-ukraińskich, t. 2, Warszawa 1992. Dokument nr 6 z grudnia
1943 roku. Sprawa ukraińska, s. 74.
7
A. Purat, Antypolska działalność Ukraińców z Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów we wrześniu
1939 roku, „Studia Gnesnensia”, tom XVIII, Gniezno 2004, s. 273.
5
153
przed 17 września 1939 roku rozpoczęły ataki na małe polskie oddziały wojskowe. Uzbrojeni członkowie Straży Obywatelskiej z niebiesko-żółtymi opaskami opanowywali miasta i miasteczka z chwilą opuszczenia ich przez wojsko
polskie. Do większych walk doszło w dniach od 10 do 15 września 1939 roku na
południe od Lwowa w okolicach Szczerca, Mikołajowa i Stryja. W tej ostatniej
miejscowości oddziały ukraińskie, liczące około 600-700 osób, usunęły polską
policję, ale zostały rozbite przez wycofujące się oddziały wojska polskiego8.
W dniach 14-15 września 1939 roku ukraińscy nacjonaliści dokonali napadu
na pociąg w Synowudzku. Działali oni też w rejonie Podhorca, Borysławia,
Truskawca, Żukotyna i Mikołajowa-Żydaczowa9. Oprócz starć z wojskiem
i policją dochodziło również do mordów na polskiej ludności cywilnej i na
uchodźcach. Część z nich na pewno została dokonana przez ukraińskich nacjonalistów z OUN. Wskazują na to zachowane dokumenty polskiego podziemia.
Rozkazy zabijania Polaków wydawane były przez dowódców z OUN
przebywających w miastach. Następnie przekazywano je do realizacji
w poszczególnych wsiach. Wtedy rozpoczynał się krwawy terror. Ukraińscy nacjonaliści organizowali «sądy doraźne», wydające wyroki śmierci
na miejscowych Polaków. Były one wykonywane natychmiast. Sądom tym
przewodniczyli aktywiści wywodzący się z inteligencji ukraińskiej. Byli to
głównie księża greckokatoliccy, kierownicy szkół, nauczyciele, gdzie zaś
nie było inteligencji – «sprawiedliwość» wymierzali sami chłopi10.
Polscy historycy ustalili, że we wrześniu 1939 roku zamordowali oni kilka
tysięcy Polaków. Byli to cywilni uchodźcy, osadnicy, rozbrojeni żołnierze
i zwykli chłopi11. Zgodnie z raportami polskiego podziemia oraz dokumentacją Rady Głównej Opiekuńczej tylko w województwie tarnopolskim śmierć
poniosło 750 osób12. Te działania miały niewątpliwie wpływ na wzrost wzajemnej nieufności i wrogości między Polakami a Ukraińcami.
P. Mirczuk, Narys istoriji OUN 1920-1939, Munchen – London – New York 1968, s. 586-587;
R. Torzecki, op. cit., s. 28.
9
R. Wysocki, Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów w Polsce w latach 1929-1939. Geneza. Struktura.
Program. Ideologia, Lublin 2003, s. 356.
10
L. Kulińska, C. Partacz, Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich na Polakach w latach 1939-1945.
Ludobójstwo niepotępione, Warszawa 2015, s. 40.
11
G. Hryciuk, Straty ludności Galicji Wschodniej w latach 1941-1945, [w:] Polska – Ukraina: trudne
pytania, t. 6, red. R. Niedzielko, Warszawa 2000.
12
J. Turowski, W. Siemaszko, Zbrodnie nacjonalistów ukraińskich dokonane na ludności polskiej
Wołynia 1939-1945, Warszawa 1990, s. 11-13; W. Siemaszko, E. Siemaszko, op. cit., t. 2, s. 1038,
tabela nr 5 – autorzy obu publikacji podają, że w województwie wołyńskim we wrześniu 1939 roku
nacjonaliści ukraińscy zamordowali ponad 1000 Polaków. B. Tomaszewski i J. Węgierski szacują,
że tylko w pięciu powiatach województwa stanisławowskiego i tarnopolskiego z rąk ukraińskich
zginęło około 2000 polskich uchodźców. Zob. B. Tomaszewski, J. Węgierski, Lwowska AK, Warszawa
1983, s. 34-35.
8
154
Kontynuacja akcji antypolskiej ze strony ukraińskich nacjonalistów nastąpiła na terytorium okupowanym przez Niemców, dokąd uciekły przed terrorem
sowieckim tysiące działaczy ukraińskich z Wołynia i Galicji Wschodniej. Za
zgodą Niemców rozpoczęli oni intensywne działania zmierzające do ukrainizacji ludności. Wiązało się to z akcją wynaradawiania Polaków, maksymalnym
ograniczeniem ich praw i możliwości rozwoju. W myśl doktryny integralnego
nacjonalizmu ukraińskiego zgodnie z terytorialnym pojęciem narodu:
każdy, kto żyje z dziada pradziada na ziemi ukraińskiej, kto orze tę
ziemię, kto organizuje na niej pracę rolniczą, ten zżył się z ziemią ukraińską i musiał ją pokochać – to także potencjalny Ukrainiec, choćby nawet
należał do jakiego bądź innego wyznania religijnego czy obrzędu albo nie
przyswoił sobie jeszcze ukraińskiej mowy. Rozumną i ostrożną krytyką
trzeba doprowadzić do tego, ażeby w nich wytworzył się silny miejscowy
patriotyzm, który by umożliwił i ułatwił przyswojenie sobie świadomości jedności z rdzenną ludnością. (…) Do ukraińskości trzeba także przyciągnąć wszystkich tych miejscowych «obcych», którzy dostrzegają historię ziem ukraińskich, którzy piszą prace naukowe dotyczące tych ziem,
którzy oddają ludności ukraińskiej wartości ze wszechświatowej skarbnicy, którzy swoją pracą i akcją przyczyniają się do ładu społecznego na
ziemiach ukraińskich13.
Doktryna integralnego nacjonalizmu, a za tym stanowisko ukraińskich
nacjonalistów, była jasna i bezkompromisowa: należy dążyć różnymi sposobami do ukrainizowania jak największej liczby osób spośród potencjalnych
„obcych”, bo na terytorium przyszłej Ukrainy mogli mieszkać tylko Ukraińcy.
Kto nie chciał się poddać temu procesowi, stawał się wrogiem, którego należy
usunąć.
Stąd dalsze działania nacjonalistów ukraińskich wobec Żydów i Polaków
mieszkających na Kresach Wschodnich zostały podjęte w czerwcu i lipcu 1941
roku po opanowaniu tych ziem przez Wehrmacht. Najpierw Niemcy, wykorzystując ukraińską policję w latach 1941-1942, dokonali totalnej zagłady ludności
żydowskiej będącej obywatelami polskimi. Potem przyszła kolej na Polaków,
stojących na przeszkodzie do stworzenia niepodległego państwa ukraińskiego, które miało być budowane według wzorca nacjonalistycznego. Wzorzec ten nie przewidywał ich obecności na planowanym obszarze tego państwa. Liderzy ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego byli przekonani, że teraz
będzie łatwiej usunąć „odwiecznych wrogów”, czyli Polaków. Przekonanie to
wynikało z oceny, że nastąpiło znaczne osłabienie polskiego żywiołu, stanowiącego mniejszość na terenie przedwojennych Kresów Wschodnich. Było to spoInstytut Polski i Muzeum im gen. W. Sikorskiego w Londynie (IPMS), Sprawy ukraińskie
w raportach krajowych za miesiące: listopad, grudzień 1943 oraz styczeń 1944, sygn. A. XII.3/38,
s. 32, [cyt. za:] L. Kulińska, C. Partacz, op. cit., s. 41.
13
155
wodowane najpierw okupacją sowiecką, a później niemiecką oraz dość łatwym
pozbyciem się Żydów.
Zdecydowane stanowisko polskich władz emigracyjnych, które postanowiły bronić zagrożonego bytu narodowego na Kresach Wschodnich, a także
przedwojennej granicy na Zbruczu, spowodowało przekonanie kierownictwa
OUN, że jakiekolwiek kompromisowe rozwiązanie polityczne jest niemożliwe. W związku z tym podjęto decyzję o zmuszeniu Polaków do opuszczenia
Kresów Wschodnich. W momencie, kiedy okazało się, że nie mają oni zamiaru
opuszczać ziemi swoich ojców, oddziały UPA i bojówki Służby Bezpieczeństwa OUN wiosną 1943 roku przystąpiły do realizacji „akcji antypolskiej”, która
miała systematyczny i zorganizowany charakter. Jej skutkiem była masowa eksterminacja o charakterze ludobójczym wszystkich osób narodowości polskiej.
Objęła ona przedwojenne województwa wołyńskie, lwowskie, stanisławowskie
i tarnopolskie. Z tym że na Wołyniu likwidacji miała podlegać cała ludność
polska, zaś w pozostałych stawiano Polakom „tylko” ultimatum – pod groźbą
śmierci mieli opuścić swoje domy. Jednak takie stanowisko nacjonalistów ukraińskich nie spowodowało, że Polacy na terenie Galicji Wschodniej całkowicie
uniknęli skutków akcji antypolskiej. AK podjęła co prawda walkę przeciwko
UPA w obronie polskiej ludności, ale była ona zbyt słaba militarnie, żeby skutecznie zapobiec ludobójstwu. Dlatego w lipcu 1943 roku doszło do największej fali mordów na Wołyniu, dokonanych na Polakach przez oddziały UPA
i wspierającą je ludność ukraińską. Ta zorganizowana akcja objęła jednocześnie
sto kilkadziesiąt wsi. W 1944 roku akcja eksterminacyjna, starcia zbrojne i polskie akcje odwetowe przeniosły się na teren województw lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego i trwały aż do zakończenia wojny. Całkowity bilans
strat po stronie polskiej jest określany tylko szacunkowo. Na podstawie zachowanej dokumentacji źródłowej i relacji świadków możemy stwierdzić, że ukraińscy nacjonaliści popełnili zbrodnie na Polakach w ok. 3700 miejscowościach,
a straty wynosiły ok. 100 tys. osób14.
Aktywny udział znacznej części ludności ukraińskiej w mordowaniu
Polaków z pewnością przyczynił się do tak dużej liczby ofiar po polskiej stronie.
To, że tak wielu Ukraińców z dobrych sąsiadów stało się bezwzględnymi zabójcami, świadczy, że nacjonalistom z OUN-UPA udało się w końcu naruszyć fundament dobrosąsiedzkich relacji polsko-ukraińskich i rozpalić ogień nienawiści. Jednak motywy działania poszczególnych osób zaangażowanych w ludobójstwo Polaków są często trudne do określenia. Według oceny autora działały
tu przede wszystkim dwa czynniki. Po pierwsze strach o życie własne i rodziny,
Kresowa Księga Sprawiedliwych 1939-1945…, op. cit., s. 9. Na Wołyniu miało zginąć blisko 37 tys.
Polaków, w woj. tarnopolskim – prawie 24 tys., w woj. rzeszowskim i lubelskim – 10 tys., w woj.
lwowskim – ponad 20 tys.
14
156
bo kto nie chciał brać udziału w mordowaniu Polaków, sam stawał się ofiarą
pobratymców. Ludność ukraińska panicznie bała się bezwzględności bojówek
SB-OUN, które nie miały żadnych skrupułów w mordowaniu Ukraińców
uznanych za zdrajców. Kolejny czynnik wynikał ze skuteczności propagandy
nacjonalistycznej, wmawiającej prostym chłopom ukraińskim, że jak pomogą
usunąć Polaków, to mienie, które po nich pozostanie, stanie się ich własnością. Ważnym czynnikiem motywującym dla środowiska wiejskiego była więc
możliwość przejęcia na własność ziemi należącej do polskich sąsiadów. Dla
wielu biednych Ukraińców taka nagroda była warta zabijania mieszkających po
sąsiedzku Polaków. Poza tym przekonywano ludzi, że po zakończeniu wojny na
terenach, z których uda się usunąć Polaków, powstanie niepodległa Ukraina.
Mimo realnej groźby utraty życia wśród społeczności ukraińskiej znalazły się osoby, które pomagały Polakom eksterminowanym przez nacjonalistów ukraińskich i wspierającą ich ludność. Wśród dominującej masy polskich
świadectw i materiałów źródłowych dotyczących wojennego ludobójstwa nie
jest łatwo znaleźć informacje o Ukraińcach, których stać było na zachowanie
ludzkich odruchów, ponieważ skorych do pomocy ukraińskich sąsiadów nie
było zbyt wielu. Stąd też często wiemy o nich znacznie mniej niż o polskich
ofiarach i ich oprawcach z UPA. Większość z tych bohaterów pozostaje bezimienna. Pomoc udzielana Polakom na Kresach nie miała charakteru masowego i w związku z tym jest dość trudna do uchwycenia w ścisłe statystyki.
Bardzo ostrożnie należy też formułować jakieś prawidłowości dotyczące tego
zjawiska. R. Niedzielko zwraca uwagę, że motywacje ideowe odmienne od
nacjonalistycznych czy względy ogólnoludzkie w kwestii udzielania pomocy nie
miały decydującego znaczenia. Według jego oceny wśród ratujących Polaków
przeważały osoby najbliższe ratowanym, najsilniej związane z nimi emocjonalnie, a więc członkowie rodzin mieszanych i krewni. W dalszej kolejności
zaprzyjaźnieni sąsiedzi, raczej Ukraińcy starszego pokolenia, często ci, którzy
ratowali swoich bliźnich z pobudek religijnych, przedkładając zasady wiary nad
solidarność narodową czy grupową15.
Wyselekcjonowane i wiarygodne zachowane przekazy źródłowe przypadków
pomocy udzielanej Polakom pozwalają na wyróżnienie kilkunastu konkretnych jej form. Było to m.in.: 1) ostrzeganie przed napadem, zaplanowanym na
konkretny moment lub w nieokreślonym czasie; 2) wskazanie drogi ucieczki;
3) ukrycie zagrożonych przed spodziewanym atakiem, udzielanie im schronienia w trakcie napadu lub po nim; 4) wprowadzenie napastników w błąd, np.
przez zapewnienie, że poszukiwany jest Ukraińcem – członkiem rodziny lub
znajomym, a nie Polakiem; zatajanie miejsca ukrycia poszukiwanych; zajęcie
napastników (wszczęcie rozmowy, ugoszczenie), by ścigani zdążyli się ukryć lub
Ibidem, s. 19.
15
157
uciec; skierowanie pościgu w inną stronę; 5) przewiezienie furmanką z kryjówki
w bezpieczniejsze miejsce (np. do miasta) bądź użyczenie konia lub furmanki;
6) pierwsza pomoc rannym, przetransportowanie ich do lekarza lub do szpitala;
7) zaopatrywanie ocalałych w żywność, a dla ułatwienia ucieczki – w ukraińskie ubranie; 8) informowanie bliskich o okolicznościach śmierci członków ich
rodzin (zwłaszcza przez jedynych świadków zbrodni), wskazanie, gdzie znajdują
się zwłoki; 9) pośredniczenie w kontaktach między ukrywającymi się a poszukującymi ich członkami rodzin; 10) objęcie opieką sierot lub dzieci zagubionych
po napadzie; 11) pomoc w pochówku zamordowanych, zwłaszcza, gdy udział
w pogrzebie groził zastrzeleniem; opieka nad grobami, stawianie krzyży itp.;
12) niewykonanie rozkazu zabicia członka własnej rodziny (żony, męża, rodziców,
dzieci); wspólna ucieczka, ukrycie osoby skazanej na śmierć; 13) odmowa udziału
w napadzie, pacyfikacji lub innej akcji represyjnej; 14) darowanie życia ofiarom
napadu, skazanym na śmierć lub wytropionym wskutek pościgu (np. przez pozorowanie egzekucji, umyślne „przeoczenie” osoby bądź kryjówki)16.
W zachowanych materiałach źródłowych znajdują się też relacje, na podstawie których nie można jednoznacznie określić motywów udzielanej pomocy
ani zakwalifikować jej do żadnej z wymienionych wyżej form. W przypadku
pierwszej z nich często trudno jest też odróżnić czy uprzedzanie zagrożonych
Polaków o zbliżającym się niebezpieczeństwie było dokonywane w dobrej
wierze czy też stanowiło świadome wprowadzanie w błąd. W niektórych sytuacjach chodziło o zachęcenie Polaków do wyjazdu, aby się ich pozbyć ze wsi, ale
były też przypadki, że ostrzeżeni wpadali w ręce UPA i ginęli.
Relacje świadków i dokumenty nie pozostawiają wątpliwości, że pierwsze
antypolskie akcje, które można przypisać oddziałom UPA, miały miejsce na
początku lutego 1943 roku. Chodzi o mord na ludności polskiej i rosyjskiej
przeprowadzony przez oddział Hrycia Perehijniaka ps. „Dowobesz-Korobka”
we Włodzimiercu i w Porośli (gm. Antonówka, pow. sarneński) w dniu 9 lutego
1943 roku. Zamordowano wtedy 149 Polaków i 6 Rosjan17. Pierwsze akcje
zbrojne zbiegły się z naradą wojskowej OUN, którą 15 lutego 1943 roku poprowadził Wasyl Iwachiw, „Som”, referent wojskowy krajowego prowidu OUN na
północno-zachodnich ziemiach Ukrainy. Dyskutowano na niej nad możliwościami, jakie posiadała miejscowa organizacja w wypadku ewentualnego zrywu
zbrojnego. Mówiono o zintensyfikowaniu działań UPA. Konkluzja z tej narady
była taka, że OUN-B (OUN Bandery) nie jest gotowa do podjęcia walki w szerszym zakresie18. G. Motyka zwraca uwagę na to, że:
Ibidem, s. 14.
W. Siemaszko, E. Siemaszko, op. cit., t. 1, s. 574-575.
18
A. Purat, Organizacja i metody działania Służby Bezpieczeństwa OUN-B (OUN-Bandery) w latach
1943-1947, [w:] Służby specjalne w systemie bezpieczeństwa państwa. Przeszłość – teraźniejszość –
przyszłość. Materiały i studia, t. 1, Szczecin – Warszawa 2012, s. 295.
16
17
158
najpewniej samą akcję należy wiązać z inspekcją W. Iwachiwa «Som»
i chęcią sprawdzenia zdolności bojowych tworzonych oddziałów.
Zagadką pozostaje, kto wydał rozkaz likwidacji wsi Parośle. Nie można
nie zwrócić uwagi, iż sam przebieg akcji UPA na Włodzimierzec-Parośle
całkowicie odbiegł od ustaleń przyjętych na naradzie krajowych referentów wojskowych OUN-B19.
Rozwinięcie akcji partyzanckiej przez oddziały banderowskie nastąpiło dopiero w marcu 1943 roku. Towarzyszyła temu dezercja Ukraińskiej
Policji Pomocniczej, z której odchodzący policjanci zabijali wybranych Polaków,
często z całymi rodzinami20. Na III konferencji OUN-B w lutym 1943 roku
zapadła decyzja o wywołaniu powstania. O ile akcja policji ukraińskiej była
zgodna z wytycznymi konferencji, to ataki na polskie wioski przeprowadzane
na terenach kontrolowanych przez oddziały UPA dowodzone przez Iwana
Łytwynczuka „Dubowego” i Petro Olijnyka „Eneja” szły dalej, niż chciało kierownictwo OUN-B. Według doniesień polskiego podziemia jeden z dowódców
UPA tak ocenił sytuację:
Z dniem 1 marca 1943 r. przystępujemy do powstania zbrojnego. Jest
to działanie wojskowe i jako takie skierowane jest przeciw okupantowi.
Obecny okupant jednak jest przejściowym, nie należy więc tracić sił
w walce z nim. Właściwy okupant to ten, który nadchodzi. Jeśli chodzi
o sprawę polską, to nie jest to zagadnienie wojskowe, tylko mniejszościowe. Rozwiążemy je tak, jak Hitler sprawę żydowską. Chyba, że usuną
się sami21.
Polacy, jak wiemy, nie zamierzali dobrowolnie się usunąć, a nacjonaliści
z OUN-B przyjęli wzorowaną na faszystowskiej metodę rozwiązywania problemu Polaków polegającą na ich fizycznym unicestwieniu.
O tym, że akcja nacjonalistów z OUN-B przybrała na sile, mogły zdecydować trzy osoby ze ścisłego kierownictwa wołyńskiej OUN-B: Dmytro
Kłaczkiwśkij, „Ochrym”, „Kłym Sawur”, dowódca okręgu UPA-Północ obejmującego Wołyń, referent wojskowy OUN-B Wasyl Iwachiw „Som”, „Sonar”
i Iwan Łytwynczuk „Dubowy”, dowodzący siłami OUN-B i UPA na północno-wschodnim Wołyniu. Właśnie tam, gdzie działały oddziały dowodzone przez
G. Motyka, op. cit., s. 306.
A. Purat, Organizacja i metody działania…, op. cit., s. 295, 301. Na polecenie kierownictwa OUN-B
od 15 marca do 10 kwietnia 1943 roku do lasu uciekło ok. 5000 Ukraińców, którzy służyli Niemcom
jako policja pomocnicza. To wydarzenie spowodowało szybki wzrost liczebności oddziałów
UPA do 8-10 tys. w kwietniu 1943 roku. W czerwcu 1943 roku nastąpiło podwojenie tej liczby.
W poszczególnych wsiach organizowano także Samoobronne Kuszczowe Widdiły (SKW), w skład
których wchodzili legalni mieszkańcy ukraińskich wsi. Byli oni wykorzystywani wyłącznie do
określonych akcji przeprowadzanych samodzielnie lub we współpracy z oddziałami UPA. Po jej
zakończeniu wracali do swoich miejscowości.
21
G. Motyka, op. cit., s. 306.
19
20
159
„Dubowego”, miały miejsce pierwsze zorganizowane ataki i masakry polskiej
ludności. Na obszarze byłego województwa wołyńskiego nastąpiło też rozszerzenie i intensyfikacja akcji antypolskiej, która od połowy 1943 roku nabrała
charakteru ludobójstwa. Stąd też właśnie w poszczególnych powiatach tego
województwa została odnotowana największa ilość przykładów pomocy udzielanej Polakom przez Ukraińców.
W tym miejscu autor artykułu przedstawi kilkanaście wybranych sytuacji,
w których ukraińscy sąsiedzi ratowali Polaków. Jeden z pierwszych takich przypadków miał miejsce pod koniec lutego 1943 roku w miejscowości Boremel,
gmina Boremel, powiat dubieński, woj. wołyńskie22. Wtedy to kierownik tartaku
inż. Mikołaj Masłowski oraz kierownik młyna w Boremlu Stanisław Jabłoński
zostali uprowadzeni przez Ukraińców podających się za policjantów z Dubna.
Po kilku tygodniach ciała obu mężczyzn powiązane drutem kolczastym, wyłowiono ze Styru. Wdową Heleną Masłowską zaopiekował się pracownik tartaku,
Ukrainiec Hołod.
A żona jego – wspomina Masłowska – była „sotnyczką” w ich bandzie.
Hołod pocieszał mnie i powiedział, żeby być spokojną, a gdy dowie się od
żony, że na mnie przyszła kolej, da mi znać. Rzeczywiście, ostrzegł mnie,
zdążyłam na czas wyjechać (…) w kwietniu przed Wielkanocą do Łucka23.
W tej sytuacji mamy ewidentnie do czynienia z pierwszą z form pomocy
polegającej na ostrzeżeniu osoby zagrożonej. W tej samej miejscowości dnia
9 kwietnia 1943 roku żołnierze UPA zamordowali 10 Polaków. Uratowali się,
m.in. Franciszek Marmucki i jego synowa Maria z małym dzieckiem, których
ukrył Ukrainiec, diakon Chomicki i wywiózł pod Siergiejówkę (gm. Czaruków,
pow. łucki), oraz rodzina Wernerów, która została w ostatniej chwili uprzedzona
przez sąsiada, Ukraińca Imbirowskiego i zdążyła wyjechać24. W marcu lub
kwietniu 1943 roku w polskiej wsi Chwojanka, gm. Ludwipol, woj. wołyńskie
upowcy pobili do nieprzytomności nauczycielkę Mariannę Lubow-Potomską,
która kilka miesięcy wcześniej przeżyła napad w Horodyszczu, gm. Ludwipol
i kolejny – w Budkach Kudrańskich. Zmaltretowaną nauczycielką zaopiekowała
się rodzina Ukraińca Winniczuka, potem przez długi czas leczono ją w szpitalu w Międzyrzecu (pow. rówieński)25. W miasteczku Derażne, zamieszkałym
w większości przez Żydów, do momentu likwidacji getta w 1942 roku, oraz przez
Boremel były to miasteczko i wieś zamieszkane przez 2 tys. Żydów (do 1942 roku, kiedy zostali
wymordowani przez Niemców), kilkuset Ukraińców i około 40 Polaków.
23
Kresowa Księga Sprawiedliwych 1939-1945…, op. cit., s. 23, źródło: Archiwum Instytutu Pamięci
Narodowej (dalej: AIPN), 27 Wołyńska Dywizja AK, VIII/16 (dalej: 27 WDAK), Relacja Heleny
Masłowskiej, k. 31v – 32v; W. Siemaszko, E. Siemaszko, op. cit., t. 1, s. 53-55 na podstawie relacji
Władysława Kiesza.
24
Ibidem.
25
Kresowa Księga Sprawiedliwych 1939-1945…, op. cit., s. 42; W. Siemaszko, E. Siemaszko, op. cit., t. 1.
22
160
Polaków i Ukraińców wiosną 1943 roku oddziały UPA zamordowały kilkudziesięciu Polaków. W maju 1943 roku z ich rąk zginął ukraiński nauczyciel Olejnik,
nawołujący do zgody z Polakami26. Jest to zaledwie kilka przykładów z wielu
przypadków mordowania przez UPA Ukraińców otwarcie sprzeciwiających
się działaniom nacjonalistów ukraińskich. Helena Krzemionowska-Łowkis
w swoich wspomnieniach opisała przypadki udzielania pomocy Polakom
przez Ukraińców podczas napadów banderowskich na Diuksyn, Pieńki Borowieckie i inne wsie w gminie Derażne. Wspomina Ukraińca Owerkę Talihowa z Diuksyna, ze wsi ukraińskiej, zamieszkałej przez kilka polskich rodzin.
O. Talihow, wbrew presji środowiska (wieś była silnym ośrodkiem banderowskim) i postawie swojej rodziny głośno występował w obronie polskich
sąsiadów, m.in. próbował nie dopuścić do napadu na pobliską Radomiankę.
Najpierw musiał się ukrywać przed własnym synem – pisze H. Krzeminokowska-Łowkis – który chciał go zabić za to jego gadanie, a potem
ukrywał się przed ruskimi, bo był Ukraińcem z banderowskiego Diuksyna i miał syna rezuna27.
Jak widać, zdarzały się wśród Ukraińców osoby, które próbowały przeciwstawić się presji rodziny i środowiska w kwestii mordowania Polaków, chociaż
groziła im za to śmierć ze strony najbliższych. W tej samej gminie Derażne,
ale w polskiej kolonii Borówka, w marcu 1943 roku, według relacji Mieczysława Kobyłeckiego, Ukrainiec Serhij Kopernik, który miał narzeczoną Polkę
oraz dwóch braci należących do UPA, ostrzegł mieszkańców o planowanym
napadzie banderowców i wskazał, na których drogach przygotowano zasadzki
na uciekającą ludność. Dnia 18 marca większość Polaków, pod eskortą pięciu
członków AK z Janowej Doliny, wyjechała furmankami do Klewania w pow.
rówieńskim. W nocy z rąk nacjonalistów zginęli pozostali mieszkańcy
(29 osób), którzy nie chcieli opuścić kolonii28. Mamy tu przypadek, w którym
to relacje rodzinne decydowały o udzieleniu pomocy – Ukrainiec, posiadający informację od swoich braci, ostrzegł rodzinę swojej polskiej narzeczonej.
Z kolei Janina Dobrzecka, która od 1940 roku była sierotą, przeżyła rzeź dokonaną 19 marca 1943 roku na kilkudziesięciu Polakach w pobliskich Pendykach,
udając Ukrainkę. Tułając się, podobnie jak jej siostra i brat, wśród obcych, znajdowała schronienie i pracę u niektórych Ukraińców: Petra Onpryjczuka, Opanasa, Charyty oraz Ołeny Warwinowej, należącej do sekty sztundystów29. Jest
J. Turowski, Pożoga. Walki 27 Wołyńskiej Dywizji AK, Warszawa 1990, s. 26; Kresowa Księga
Sprawiedliwych 1939-1945…, op. cit., s. 42.
27
Kresowa Księga Sprawiedliwych 1939-1945…, op. cit., s. 43; H. Krzemionowska-Łowkis, Wołyń –
opowieści prawdziwe, Janów Lubelski 2003, s. 19-36.
28
AIPN, 27 WDAK, VI/17, Relacja Mieczysława Kobyłeckiego, k. 55; Kresowa Księga Sprawiedliwych
1939-1945…, op. cit., s. 42.
29
H. Krzemionowska-Łowkis, op. cit., s. 19-36.
26
161
to przypadek udzielania schronienia Polakom, którzy uniknęli śmierci z rąk
banderowców. Jednym ze sposobów jej uniknięcia było udawanie Ukraińców.
W gminie Derażne, w miejscowości Jamieniec, która była polską kolonią,
dnia 25 marca 1943 roku banderowcy w czasie napadu zabili kilkanaście osób.
Polakom – rodzinie Sewruka i goszczącej u nich Stanisławie Drohomireckiej
z synem (mieszkańcem Derażnego) – udzielił pomocy w ukryciu się i ucieczce
sąsiad Ukrainiec:
Była już noc – wspominał Włodzimierz Drohomirecki – kiedy przyszedł
i kazał nam wyjść. Powiedział: «Proszę iść spokojnie, powoli, gdyby ktoś
szedł lub jechał, proszę nie uciekać. Wiadomo, że Ukraińcy nie boją się
i nie uciekają, takie zachowanie świadczyć będzie, że jesteście Ukraińcami i nikt was nie zaczepi»30.
Drohomireccy postępowali zgodnie z tą radą. Zanim po wielu perypetiach
dotarli do Równego przeżyli kolejne napady ukraińskich nacjonalistów z UPA,
a ocaleli dzięki życzliwości znajomych Ukraińców w Pendykach i Stydyniu
Wielkim31.
Janowa Dolina, gmina Kostopol, woj. wołyńskie, była osadą założoną dla
pracowników kamieniołomów bazaltu. W 1939 roku liczyła ok. 1800 mieszkańców, w większości Polaków. W marcu-kwietniu 1943 roku ich liczba przekroczyła prawdopodobnie 3000, ponieważ schronili się tu uciekinierzy z okolicznych miejscowości zagrożonych napadami ze strony oddziałów UPA.
W nocy z 22 na 23 kwietnia duża grupa upowców, przy licznym udziale ukraińskich mieszkańców sąsiedniego Załaźna, dokonała napadu na osadę i zamordowała ok. 600. Polaków32. Świadkami masakry byli, m.in. Jan Karwan i jego
żona Jadwiga. Ich relację spisał w 1988 roku w Chicago Władysław Kobylański:
Niektórzy Ukraińcy radzili Polakom ucieczkę do lasu, inni zabierali Polaków do swoich domów i przechowywali ich w ukryciu. Między innymi
nas i nasze dzieci przechowywał w swoim domu Ukrainiec Wasyl. (…)
W Wielki Piątek po zmierzchu rozpoczęła się rzeź bezbronnych. Po
wymordowaniu Polaków w ich domach zaczęto również sprawdzać, czy
w domach ukraińskich nie ma Polaków. Polacy wykryci (zadenuncjowani) w domach ukraińskich byli mordowani na miejscu, w obecności
rodziny ukraińskiej. Były też przypadki, że wraz z Polakami zamordowani zostali Ukraińcy, którzy przyznali się, iż wiedzieli o obecności w ich
domu Polaków i nie wydali ich z własnej inicjatywy. Znany jest nam
przypadek, że wykryta w domu ukraińskim pani Świderska z trojgiem
dzieci musiała wcześniej oglądać mord swoich opiekunów Ukraińców,
a dopiero potem odebrano życie jej i jej dzieciom. (…) Wasyl przechoIbidem.
W. Siemaszko, E. Siemaszko, op. cit., t. 1, s. 222.
32
Szerzej na temat przebiegu napadu na Janową Dolinę zobacz: Ibidem, s. 232-237; W. Poliszczuk,
op. cit., s, 437-441.
30
31
162
wał nas przez cały dzień jeszcze w sobotę, a po zapadnięciu nocy wyprowadził nas do lasu i pożegnał. Przedostaliśmy się lasami do Kostopola33.
Przedstawione wyżej wydarzenia z Janowej Doliny są ewidentnym przykładem, że za ukrywanie Polaków i niewydanie ich banderowcom groziła
rodzinom ukraińskim natychmiastowa śmierć. Banderowcy sądzili zapewne, że
takie brutalne działania będą miały efekt odstraszający.
Zintensyfikowanie mordów na Polakach na Wołyniu nastąpiło w czerwcu
1943 roku w wyniku rozkazu podjętego przez D. Kłaczkiwskiego „Kłyma
Sawura” o wymordowaniu na tym terenie wszystkich Polaków34. Jej konsekwencją była wspomniana już wielka akcja zorganizowana przez oddziały UPA,
która zaczęła się 11 lipca 1943 roku, polegająca na równoczesnym uderzeniu
na sto kilkadziesiąt polskich wsi. Stąd też na okres między czerwcem, lipcem
a sierpniem 1943 roku przypada duża liczba przekazów źródłowych dotyczących różnych form pomocy udzielanej Polakom zagrożonym przez Ukraińców. W czerwcu 1943 roku w miejscowości Ossa, gm. Turzysk, która była
kolonią polsko-ukraińską, oddziały UPA przeprowadziły rewizję u Edwarda
Makrockiego, uprowadziły go w kierunku wsi Boboły i pobili do nieprzytomności. Znalazł go i odratował znajomy Ukrainiec35. W Białozórce, gm. Białozórka, w miasteczku zamieszkanym głównie przez Ukraińców wiosną i latem
1943 roku z rąk żołnierzy UPA zginęło kilkunastu Polaków. Zabito również
dwie córki znanego w okolicy Ukraińca, które ostrzegały Polaków, że grozi im
niebezpieczeństwo. W czerwcu 1943 roku miejscowy proboszcz, ks. Władysław
Terlikowski, uprzedzony przez Ukraińca, przestał odprawiać niedzielne nabożeństwa, ponieważ Polacy zgromadzeni w kościele mogli stać się łatwym celem
ataku ze strony upowców. 1 lipca, ponownie ostrzeżony przez Ukraińca, wyjechał do Mikołajowa w woj. stanisławowskim. Przed napadami, do jakich doszło
na początku sierpnia, ostrzegali Ukraińcy – Andrzej Mielnik i Hryńko Krywyj.
Rodziny Centkiewiczów i Strzeszowskich zdążyły zbiec i uratowały życie36. Dnia
13 czerwca 1943 roku w polskiej kolonii Gluboczanka, gm. Ludwipol, upowcy
Kresowa Księga Sprawiedliwych 1939-1945…, op. cit., s. 45.
A. Purat, Organizacja i metody działania…, op. cit., s. 301-302. Z dokumentacji przechowywanej
w archiwum służby bezpieczeństwa Ukrainy wynika, że „w czerwcu 1943 r. oficjalny rozkaz dotyczący
losu Polaków »Kłym Sawur« przekazał dowódcom UPA w zachodnich powiatach Wołynia. Fakt ten
potwierdzają zeznania jednego z lokalnych komendantów UPA Jurija Stelmaszczuka »Rudego«”.
Stwierdził on, że „w czerwcu 1943 r. przedstawiciel Centralnego Prowidu OUN »Kłym Sawur«
przekazał mi ustnie tajną dyrektywę Centralnego Prowidu o powszechnej fizycznej likwidacji
całej ludności polskiej, zamieszkującej na terytorium zachodnich obwodów Ukrainy”; G. Motyka,
op. cit., s. 307.
35
AIPN, 27 WDAK, II/10, Relacja Piotra Makrockiego, k. 19v, 18; Kresowa Księga Sprawiedliwych
1939-1945…, op. cit., s. 59.
36
AIPN, 27 WDAK, XI/10, Relacja Edmunda Boskowskiego, k. 46v; L. Karłowicz, op. cit., s. 143;
33
34
163
zabili około 30 Polaków. Wśród uratowanych było, m.in. nastoletnie rodzeństwo Murawskich – Bronisława i ciężko ranny Marian:
Za mną skoczył do okna brat Marian. Trafiły go jednak dwie kule morderców: jedna w plecy obok łopatki, druga roztrzaskała mu dolną lewą żuchwę.
Upadł do tyłu z powrotem do wnętrza mieszkania (…). Nieprzytomna ze
strachu biegłam przed siebie, na oślep (…). W pobliżu krzaka leszczyny (…)
odnalazłam brata Mariana (…). Nie mógł mówić. Ruchem ręki poprosił
o papier i ołówek. Napisał na nim: «Uciekaj szybko! Ratuj swe życie! Ja z pewnością umrę». Wszyscy radzili uciekać do Bystrzycy, gdzie stacjonują niemieccy żołnierze. Mego brata załadował na wóz znajomy Ukrainiec Tychon
i wieczorem zawiózł, do niemieckiego lekarza wojskowego. Jednak lekarz go
nie przyjął, więc przywiózł go z powrotem. (…) Chłopiec, zanim szczęśliwie
odzyskał mowę, był leczony chirurgicznie przez dwa i pół roku w szpitalach
w Bereznem, Równem i Kijowie37.
We wsi Jarosławicze, gm. Jarosławicze, która w znacznej większości była
zamieszkana przez ludność ukraińską dnia 18 czerwca 1943 roku (według innej
wersji 22 maja) grupa uzbrojonych upowców dokonała rzezi ponad 50 Polaków.
Za udzielenie pomocy Polakom, jak twierdzą świadkowie, zginęły:
cztery osoby z ukraińskiej rodziny Żerdyckich: Andrij Żerdycki, lat 48, który
przed wojną był wójtem, jego żona Maria, lat 45, ich syn Serhij Żerdycki, lat
24 oraz ich 19 letnia córka Nadia38.
W ukraińskiej wsi Bakowce, gm. Polonka, w której mieszkało też kilka
polskich rodzin oraz była kolonia czeska w dniu 22 czerwca 1943 roku
upowcy zamordowali małżeństwo Hipolita i Justynę Rodziwiczów. Ich
synem Janem zaopiekowali się Ukraińcy. Zachar Proć, Charyton Pasteruk, Łachtion Mauzelepa i Wyczyniuk, a także dwaj Czesi. Przechowywany byłem przez tych ludzi – zaświadcza Jan Rodziewicz – z narażeniem życia przez okres 8 tygodni i 3 dni w piwnicach i na strychach.
Mimo dalszych nieustających poszukiwań przez członków bandy nikt
mnie nie wydał. W przebraniu, z zapuszczoną brodą i wąsami, narzędziami stolarskimi, aby utwierdzać wszystkich w przekonaniu, że jestem
stolarzem poszukującym pracy, dotarłem do Łucka39.
We wsi i majątku Zamlicze zamieszkanej w większości przez Ukraińców
dnia 11 lipca 1943 r. upowcy zamordowali ok. 100 Polaków. Niektórzy spośród
miejscowych Ukraińców udzielali pomocy ocalałym z pogromu. Dziewczynki
Krystyna Irena Lepko i Janina Gałka znalazły schronienie u Ukrainek Paraski
i Maciuczki. Później Lepko przez 3 miesiące była przechowywana przez Ukra B. Murawska-Żygadło, Byłam świadkiem, „Na Rubieży” 1995, nr 11, s. 5-6.
H. Komański, Powiat Dubno, „Na Rubieży” 1998, nr 30, s. 26-27 (m.in. według relacji Jadwigi
Stefanickiej).
39
AIPN, 27, WDAK, V5, Relacja Jana Rodziewicza, k, 25; Kresowa Księga Sprawiedliwych 19391945…, op. cit., s. 76.
37
38
164
ińca Mychajłę Gizduna. Ukrainiec Stepan Stolarczyk uratował 3-letnią córkę
zamordowanych Barańskich i wychował jako swoje dziecko, mimo że miał troje
własnych dzieci40. W nocy z 11 na 12 lipca 1943 roku w ukraińskiej wsi Zaborów,
gm. Chorów, w której żyło kilka rodzin polskich, żołnierze UPA zamordowali
ok. 30. Polaków. Uratowały się Stanisława Ślusarska i jej córka Bronisława –
dzięki Ukraince, która podczas wyłapywania Polaków ukryła je w zbożu, gdzie
przebywały przez tydzień, żywiąc się ziarnem, a następnie dzięki Ukraińcowi
Chrabczewskiemu, który je przeprowadził do Józefy Golisz w Horochówce,
uratowanej przez innego Ukraińca podczas rzezi 12 lipca41. W miasteczku
Kisielin, gm. Kisielin, żyło 61 rodzin żydowskich (do likwidacji getta w 1942
roku), 57. polskich i co najmniej 48. ukraińskich. Dnia 11 lipca 1943 roku
w czasie napadu oddziału UPA na Polaków zgromadzonych na niedzielnej mszy
zginęło ponad 90. Polaków. Uratowanymi z rzezi członkami rodziny Ziółkowskich, a zwłaszcza rannym Antonim Ziółkowskim, zaopiekował się Ukrainiec
Nikon Daciuk. Pomocy Polakom udzielali też inni Ukraińcy: Sawa Kowtuniuk,
który przez kilka tygodni ukrywał i karmił w swoim gospodarstwie trzy rodziny
Sławińskich i po jednej Romanowskich, Maciaszków i Okólskich, a następnie
grupkami wyprowadzał do lasu; Wiktor Padlewski, wspomagający Filipków,
Romanowskich oraz dwie siostry Sławińskie, Józefę i Weronikę; Wołodymyr
Pałaczuk, opiekujący się Pawłowskimi i Bagneckimi42.
Na koniec prezentacji wybranych przykładów pomocy udzielanej przez
Ukraińców autor wybrał wydarzenia z polskiej wsi Wola Ostrowiecka, w której
mieszkało ponad 800. mieszkańców. Przebieg samego napadu dokonanego
dnia 30 sierpnia 1943 roku, w czasie którego zginęło ok. 600. Polaków, jest opisany w publikacjach naukowych. Jednak są też odnotowane nieliczne przypadki udzielenia pomocy ofiarom ludobójstwa dokonanego w tej wsi. Pomocy
udzielali Ukraińcy mieszkający w Przekurkach i Sokole. Było to bardzo ryzykowne, ponieważ większość ukraińskich mieszkańców tej drugiej miejscowości
brała udział w napadach na Ostrówek, gdzie zginęło ok. 500. Polaków, i właśnie
na Wolę Ostrowiecką. Dwie Polki znalazły chwilowe schronienie w rodzinie
ukraińskiej, gdzie je nakarmiono i poradzono, by uciekały do Jagodzina.
Rodzina Ukraińców Kuśniczów ocaliła dwie córki (w wieku 10 i 16 lat) Jana
i Marianny Pogorzelców, zamordowanych w Woli Ostrowieckiej, przewiozła je
do Lubomla i przekazała tam dziewczynki polskim kolejarzom. Sołtys Sokoła
uratował i wywiózł do Lubomla Polkę z dwojgiem dzieci w wieku 3 lat i pół
roku, zamężną z Ukraińcem z Sokoła Aloszą Basiukiem, rozpoznanym przez
Ibidem, t. 1, s. 146 (relacja Heleny Włosowskiej).
42
40
41
165
wielu świadków uczestnikiem rzezi, który chciał wymordować swoją rodzinę43.
Bronisław Jesionek z rodziną ukrywał się poza domem, otrzymując pomoc ze
strony dwóch rodzin ukraińskich z Sokoła. Kiedy po zapewnieniu, że niebezpieczeństwo minęło, wrócili do Woli Ostrowieckiej, zostali napadnięci przez
grupę z oddziału UPA, dowodzonego przez znajomego Ukraińca Machońkę.
Padła propozycja – wspomina Maria z d. Jesionek – aby zamknąć nas
w domu i podpalić go. Wszyscy zaczęliśmy krzyczeć i lamentować. Spór
rozstrzygnął Machońko, który powiedział, że dzisiaj nam nic nie zrobią,
ale wrócą jutro i nas zabiją (…). Przyszły do nas dwie ukraińskie rodziny,
które opiekowały się nami przez minione 10 dni. Przyniosły nam jedzenie i wodę do picia. Jedna z Ukrainek radziła, aby uciekać do Starego
Jagodzina (…). Po pewnym czasie wysiedlono nas za Bug do miejscowości Okopy44.
Skala pomocy udzielanej Polakom jest trudna do sprecyzowania na tym
etapie badań. Wiele jej przykładów mogło lub pozostaje jeszcze nieodnotowanych. Badacze zajmujący się tą problematyką podają bardzo różne dane. Siemaszkowie odnotowali na Wołyniu 242 przypadki pomocy udzielanej Polakom
przez ok. 350. Ukraińców. Z tego 225. wymieniają oni z nazwiska, 313. poniosło
śmierć45. W opracowanym przez E. Różańskiego wykazie Ukraińców pomagających Polakom na Wołyniu i w Galicji Wschodniej figuruje ponad 700 osób,
w tym ok. 430 o ustalonym nazwisku46. Według zebranych w publikacji R. Niedzielko danych statystycznych dotyczących pomocy udzielanej Polakom przez
Ukraińców w następujących województwach: wołyńskim, poleskim, tarnopolskim, lwowskim, stanisławowskim, rzeszowskim, lubelskim ratujących Ukraińców było 1341, znanych z nazwiska – 896, zamordowanych za udzielanie
pomocy – 384. W sumie w 502 miejscowościach uratowali oni 2527 Polaków47.
Należy zaznaczyć, że na obecnym etapie badań badaczom udało się zebrać
i opracować część rozproszonego materiału źródłowego dotyczącego opisanej
wyżej problematyki. Jednak nie wyczerpuje to, rzecz jasna, tego zagadnienia,
które jest w dalszym ciągu jednym z mało znanych epizodów trudnych stosunków polsko-ukraińskich.
Ibidem, t. 1, s. 513-521.
45
Ibidem, t. 2, s. 1062-1063.
46
47
Ibidem, s. 20.
43
44
166
Good and bad neighbors, that is the thing about helping the
Poles by Ukrainians during the extermination carried out by
Ukrainian nationalists in the 40s of the twentieth century
Good neighborhood, i.e. a thing about the help provided to Polish people by Ukrainians in the period of extermination carried out by the Ukrainian nationalist from
the Organisation of Ukrainian Nationalist and the Ukrainian Insurgent Army. This
article is devoted to neighbourly help provided by Ukrainians to Polish people on
the South – Eastern Frontier of the Second Republic of Poland in the period of
exetrmination carried out in the 1940’s by the Ukrainian nationalist.
In the year 1943, they started the extermination action that transformed into genocide of the Polish people. These events are presented in the second part of the article, which contains selected example of saving People by the Ukrainians who did
not accept the anti Polish, often barbaric, actions of the Banderivtsi (members of
the Revolutionary Organisation of the Ukrainian Nationalist led by Stepan Bandera). Nowadays, we know only some people by name, who helped Polish people
risking their life in the name of humanity. However, many of them remain nameless, that’s why the research has to be continued to establish their identity.
167
J. Sadowska
Joanna Sadowska
Uniwersytet w Białymstoku
Nieoficjalna strona wizyt obywateli PRL
w ZSRR.
Zarys problematyki
Stosunki polsko-radzieckie kojarzymy przede wszystkim z relacjami Warszawa – Moskwa (a raczej Moskwa – Warszawa), myśląc głównie o mechanizmach uzależnienia Polski od potężnego sąsiada. Kontakty między obywatelami niebędącymi ważnymi politykami dla tych relacji praktycznie nie miały
znaczenia. Hasła przyjaźni między narodami postrzegane były przez ludzi jako
czysto propagandowe, a o braterstwie czy dobrym sąsiedztwie mówiono u nas
co najwyżej z przekąsem. Tymczasem bezpośrednie kontakty międzyludzkie
istniały. Odbywały się w cieniu polityki i w pełnym od niej uzależnieniu – to od
aktualnej atmosfery politycznej zależała możliwość wyjazdów i zakres swobody
poruszania się gości.
Obraz przyjazdów Polaków ma charakter dwoisty. Z jednej strony są to
nagłaśniane i relacjonowane wizyty oficjalne, nie tylko polityków, ale też działaczy społecznych, ludzi kultury bądź współpracujących regionów czy przedsiębiorstw. Z drugiej – odbywające się w ciszy wyjazdy do rodziny, która pozostała za wschodnią granicą, wczasy nad Morzem Czarnym czy przejazd tranzytem w drodze do Bułgarii. Nie był to ostry, dychotomiczny podział – oficjalne
wizyty miały też, prawie zawsze, swą stronę nieoficjalną, skrywaną, ale często
dla ludzi ważniejszą. Właśnie ten obszar wyjazdów prywatnych i ukrytej strony
wizyt oficjalnych jest tutaj przedmiotem zainteresowania.
Jak dotąd kwestia jest bardzo słabo zbadana. Przyczyny należy szukać
w dotychczasowym skupieniu się na międzypaństwowych relacjach politycznych, ale też niedostatku bądź słabej dostępności źródeł. Cenne są ustalenia
Dariusza Stoli badającego wyjazdy z PRL, a także międzynarodową mobilność
zarobkową Polaków1. Określił on, m.in. skalę wyjazdów Polaków do ZSRR
D. Stola, Kraj bez wyjścia? Migracje z Polski 1949-1989, Warszawa 2010; idem, Międzynarodowa
mobilność zarobkowa w PRL, [w:] Ludzie na huśtawce: migracje między peryferiami Polski i Zachodu,
red. E. Jaźwińska-Motylska, M. Okólski, Warszawa 2001, s. 62-100.
1
168
J. Sadowska: Nieoficjalna strona wizyt obywateli PRL w ZSRR. ...
oraz czynniki wpływające na jej zmiany. Kwestia przemytu na wschodniej granicy i nielegalnego handlu była z kolei przedmiotem badań Jerzego Kochanowskiego2. Wyjazdami młodzieży polskiej na studia do ZSRR (ale tylko do 1956
roku) zajął się Mirosław Golon3.
Przekraczanie granicy polsko-radzieckiej
Wschodnia granica Polski, początkowo dość „przepuszczalna” (w latach
1944-1946 mogło ją przekroczyć nawet 200 tys. ludzi, przeważnie ze wschodu na
zachód, gdyż byli to głównie żołnierze AK, ludzie uciekający przed terrorem czy
niemogący doczekać się repatriacji), szybko została uszczelniona i była najtrudniejszą do przekroczenia – nielegalnie i legalnie – granicą PRL. Jak zauważa Jerzy
Kochanowski, „dla przeciętnego obywatela była równie trudna do przebycia jak
żelazna kurtyna”4. Do 1970 roku potrzebne były do tego paszporty i wizy, dopiero
w latach 70. XX wieku Polacy mogli wyjeżdżać do ZSRR bez wiz, co bynajmniej
nie oznaczało swobody podróżowania. Należało udokumentować cel podróży
– uczestnictwo w wyjeździe zorganizowanym, wizytę u rodziny czy znajomych
(potrzebne było poświadczone zaproszenie bądź telegram). W tym okresie
ZSRR był jedynym krajem socjalistycznym, do którego nie można było wjechać
tylko z odpowiednim stemplem w dowodzie osobistym. Zostało to zmienione
na mocy umowy z lutego 1979 roku5, ale udogodnienie to działało krótko, gdyż
wydarzenia 1980 roku spowodowały poważne ograniczenie ruchu granicznego.
Obawiając się rozprzestrzenienia „zarazy «Solidarności»”, władze radzieckie na
początku 1981 roku zawiesiły umowę o wymianie turystycznej z polskimi biurami podróży, wstrzymały wydawanie zaproszeń dla krewnych i znajomych
z Polski (nawet posiadaczom polskich paszportów konsularnych, którzy chcieli
zaprosić rodziny), odmawiały wydania paszportów zagranicznych swoim obywatelom posiadającym zaproszenia do Polski i wiz wyjazdowo-powrotnych dla
obywateli polskich z paszportami konsularnymi (wyjątek – zdarzenia losowe, po
przedstawieniu poświadczonego telegramu). Przepisy zaostrzono jeszcze bardziej
po wprowadzeniu stanu wojennego. Jednocześnie, zapewne w celu zniechęcenia
do przyjazdów, pojawił się dekret Rady Najwyższej ZSRR wprowadzający zwięk J. Kochanowski, Tylnymi drzwiami. „Czarny rynek” w Polsce 1944-1989, Warszawa 2010.
M. Golon, Młodzież polska na studiach cywilnych i wojskowych w ZSRR w latach 1944-1950,
[w:] Młode pokolenie polskich emigrantów – jego losy i problemy w XX wieku: zbiór studiów,
red. R. Sudziński, Włocławek 2004, s. 139-177; idem, Młodzież polska na studiach cywilnych
i wojskowych w ZSRR w okresie klasycznego stalinizmu (1950-1956/1957), [w:] Polska 1944/45-1989.
Studia i materiały, tom 7, red. J. Eisler, T. Szarota, K. Kosiński, Warszawa 2006, s. 61-121.
4
J. Kochanowski, op. cit., s. 148.
5
Umowa między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Związku Socjalistycznych
Republik Radzieckich o wzajemnych bezwizowych podróżach obywateli obu państw, sporządzona
w Warszawie w dniu 13 lutego 1979, Dz. U. 1979 Nr 13, poz. 41.
2
3
169
szoną odpowiedzialność karną obywateli państw obcych za złośliwe naruszanie
przepisów dotyczących pobytu w ZSRR i tranzytu6.
Ruch na granicy na wcześniejszych zasadach przywracano stopniowo do
1984 roku. W tym czasie w prawie polskim zaszła poważna zmiana – Polacy
mogli wyjeżdżać do krajów socjalistycznych na podstawie paszportów, których
nie musieli zwracać do urzędu. Przy wyjazdach zorganizowanych i wspólnej
podróży wystarczał dowód osobisty z odpowiednim wpisem7.
Dopiero w 1985 roku wprowadzono tzw. mały ruch nadgraniczny. Między
miejscowościami położonymi po przeciwnych stronach granicy, ale oddalonymi od siebie maksymalnie o 50 km (odnosiło się to do 539 miejscowości w Polsce i 450 w ZSRR) można było podróżować tylko z dowodem osobistym. Dotyczyło to przypadków oficjalnych międzynarodowych spotkań,
imprez, spotkań z krewnymi z okazji ważnych wydarzeń rodzinnych, nieszczęśliwych wypadków, choroby krewnych, konieczności natychmiastowej pomocy
lekarskiej. Granicę można było przekraczać w wyznaczonych punktach, tylko
w dzień, poddając się normalnej kontroli celnej, a pobyt nie mógł trwać dłużej
niż 7 dni8. Dzięki tym różnym ułatwieniom w ostatnich latach istnienia systemu kontakty polsko-radzieckie przybrały skalę masową.
Typy wyjazdów
Polacy wyjeżdżali do ZSRR przy różnych okazjach i na różnych zasadach,
co utrudnia sporządzenie pełnych statystyk. Wyjazdy na stałe, będące skutkiem
zawartych małżeństw, ewentualnie łączenia rodzin po wojnie były nieliczne –
w 1975 roku w ZSRR na stałe mieszkało tylko 4218 obywateli polskich (głównie
na Ukrainie, Białorusi i Litwie oraz w Moskwie). Wydaje się, że osoby przenoszące się za wschodnią granicę do rodziny starały się wtopić w miejscową
społeczność i ich sytuacja nie była charakterystyczna dla kontaktów polsko-radzieckich9. Inny był status mniejszości polskiej mieszkającej w ZSRR (czyli
osób narodowości polskiej posiadających obywatelstwo radzieckie), która
Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie (dalej: AMSZ), Dept. Konsularny,
K I 302-82-82, Sprawozdanie z działalności Wydziału Konsularnego Ambasady PRL w Moskwie
za 1981 r., k. 10, 21.
7
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (dalej: AIPN), Bi 127/4/5, Pismo do naczelników
Wydziałów Paszportów Wojewódzkich Urzędów Spraw Wewnętrznych, 5 stycznia 1984, k. 1.
8
Porozumienie między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o uproszczonym trybie przekraczania granicy państwowej przez obywateli zamieszkałych w miejscowościach przygranicznych, podpisane w Moskwie w dniu 14 maja
1985 r., Dz. U. 1985 Nr 24, poz. 114.
9
AIPN, BU 0662/3, Notatka dot.: obywateli polskich przebywających na terytorium ZSRR,
31.12.1975, Tajne, k. 20.
6
170
praktycznie do okresu pierestrojki pozostawała poza zainteresowaniem władz
polskich.
Spośród wyjeżdżających czasowo pierwsza grupa to osoby posługujące się
paszportami służbowymi, udające się do pracy lub na studia. Pozostawały one pod
kontrolą polskich służb konsularnych i specjalnych. Polacy pracujący w ZSRR to
w miarę stała grupa personelu ambasady i konsulatów, przedstawicielstw central
handlowych, sekretariatu RWPG, Zjednoczonego Instytutu Badań Jądrowych
w Dubnej, mediów, firm komunikacyjnych, biur podróży i innych instytucji. Liczniejszą, ale podlegająca fluktuacjom grupę stanowili zatrudnieni na tzw. budowach eksportowych – kilkuletnich inwestycjach realizowanych przy udziale polskich przedsiębiorstw. W 1975 roku było ich 2500, zaś w 1984 roku – ok. 11 tys.10.
Największe z tego rodzaju inwestycji stanowiły: budowa rurociągu orenburskiego
i ropociągu w Nowopołocku, Chmielnickiej Elektrowni Atomowej, a także inwestycje powstające przy udziale takich polskich firm jak Polimex-Cekop, Bumar,
Elektrim, Metronex, Polmot, PEZETEL czy Węglokoks.
Znaczna grupa Polaków wyjeżdżała do ZSRR w celach edukacyjnych
i naukowych. W latach 1945-1956 w ZSRR corocznie uczyło się kilkuset studentów (w sumie w tym okresie były to 2224 osoby), zaś w latach 70.-80. XX
wieku studiowało po 2-3,5 tys., głównie na kierunkach technicznych. Miejscem
studiów była najczęściej Moskwa, Leningrad, Kijów, Mińsk, ale też mniejsze
ośrodki11.
Polacy uczący się lub pracujący w instytucjach polskich na terenie ZSRR,
obracali się w międzynarodowym środowisku i mieli kontakt raczej z innymi
cudzoziemcami – zgodnie z radzieckimi regułami mieszkali w blokach dla
cudzoziemców, bywali na imprezach międzynarodowych, korzystali ze wspólnej
bazy turystycznej. Zaniepokojona tym ambasada zakazała Polakom utrzymywania kontaktów pozasłużbowych z cudzoziemcami, przede wszystkim obywatelami państw kapitalistycznych, obawiając się szpiegostwa12. Przeciwdziałać mu
miała też powołana w 1962 roku przez Służbę Bezpieczeństwa specjalna Grupa
Operacyjna pod kryptonimem „Wisła” działająca na terenie ZSRR. Jej zadaniem była współpraca z KGB w zakresie ochrony kontrwywiadowczej przebywających tam obywateli polskich, w praktyce zajmowała się jednak głównie
inwigilacją środowisk pracujących i studiujących w ZSRR Polaków.
AMSZ, Dept. Konsularny, K I 302-56-85, Sprawozdanie Konsulatu Generalnego PRL w Kijowie za
1984 rok, Tajne, k. 19-20; AIPN, BU 0662/3, Informacja dot. niektórych problemów związanych
z wymiana osobową pomiędzy PRL a ZSRR w latach 1976-1977, 1 lipca 1977 r., Tajne, k. 60.
11
AIPN, BU 0662/3, Notatka dot.: obywateli polskich przebywających na terytorium ZSRR,
31.12.1975, Tajne, k. 20.
12
AIPN, BU 0662/3, Sprawozdanie o stanie pracy Grupy Operacyjnej „Wisła” za 1975 rok, 29 I 1976,
k. 8.
10
171
Inna kategoria to przyjeżdżający do ZSRR na krótko, w ramach delegacji organizacji społecznych, przedsiębiorstw, miast, gmin, wymiany młodzieżowej itp.
Zjawisko to pojawiło się po 1956 roku, a jego skala bardzo wzrosła w latach
70. W 1976 roku służbowo do ZSRR przyjechało 20 tys. osób, tylko do Biura
Radcy Handlowego i central handlu zagranicznego 8 tys.13 Wymieniano delegacje zwłaszcza w ramach współpracy obszarów partnerskich – wydaje się, że
każde województwo miało partnera w ZSRR, bo w 1981 roku tylko obwody
ukraińskie współpracowały aż z 21 województwami14. Pod koniec lat 80. XX
wieku miał miejsce wysyp „wyjazdów szkoleniowych”, „współpracy terenowej”,
delegacji służbowych. Ich krótki pobyt zawsze składał się z rozbudowanej części
oficjalnej, ale obejmował też czas wolny (niekiedy wygospodarowany dzięki
uchylaniu się od uczestnictwa w programie). Zwłaszcza osoby, które wyjeżdżały
w ten sposób wielokrotnie albo znały gospodarzy z ich wcześniejszych wizyt
w Polsce, miały możliwość wykorzystania czasu wolnego na swoje prywatne
potrzeby. Zauważano wręcz zjawisko przysyłania całych grup bez wyraźnej
(oficjalnej) potrzeby lub dla załatwienia drobnych spraw, co wskazywać może
na rzeczywisty rekreacyjny lub handlowy charakter tych wyjazdów (jak pisano:
„wykorzystywanie nadmiaru wolnego czasu do dokonywania zakupów –
zwłaszcza złota oraz nawiązywania podejrzanych kontaktów”15).
Kolejna kategoria wyjazdów to turystyka zorganizowana i indywidualna.
W 1965 roku ZSRR odwiedziło 60 tys. Polaków, w 1977 roku, najlepszym pod
tym względem – 666 tys. Ważna dla tego kierunku była turystyka zorganizowana,
bo tylko do takiej nasi wschodni partnerzy mieli zaufanie, licząc, że ich uczestnicy będą odpowiednio dobrani, przeselekcjonowani (niesprawiający kłopotów
politycznych i organizacyjnych). Sama wymiana grup turystycznych „Orbisu”
i „Intouristu” obejmowała 250-300 tys. osób rocznie. Największą sławę zdobyły „pociągi przyjaźni” – wielodniowe wyprawy aktywistów młodzieżowych
z oficjalnym programem zwiedzania i wizyt, których w latach 70. XX wieku
wyjeżdżało nawet 100 rocznie. Na początku 1981 roku władze radzieckie zawiesiły umowę o wymianie turystycznej z polskimi biurami podróży, stąd w 1982
roku wyjechało do ZSRR tylko ok. 2 tys. polskich turystów. Kiedy w 1983 roku
stopniowo rozszerzano wymianą turystyczną, rolę jego organizatora powierzono Towarzystwu Przyjaźni Polsko-Radzieckiej współpracującemu ze swoim
odpowiednikiem w ZSRR (TPRP). Przełom przyniosła pierestrojka – w 1985
roku liczba polskich turystów znowu przekroczyła 100 tys., a w 1988 roku –
AIPN, BU 0662/3, Informacja dot. niektórych problemów związanych z wymiana osobową
pomiędzy PRL a ZSRR w latach 1976-1977, 1 lipca 1977 r., Tajne, k. 60.
14
AMSZ, Dept. Konsularny, K I 302-56-82, Sprawozdanie z działalności Konsulatu Generalnego PRL
w Kijowie za 1981 rok, k. 17.
15
AIPN, BU 0662/3, Sprawozdanie o stanie pracy Grupy Operacyjnej „Wisła” za 1976 rok, 16 grudnia
1976 r., Tajne spec. znaczenia, k. 53.
13
172
1 mln16. Masowo na kolonie w ZSRR wyjeżdżały dzieci. Ogromną skalę miał
także tranzyt turystów polskich przez ZSRR, głównie dotyczyło to przejazdów
przez Ukrainę w drodze do Rumunii i Bułgarii. W 1984 roku trasą tą przejechało 600 tys. obywateli polskich w 112 tys. samochodów17.
Ostatnia grupa – najciekawsza, a zarazem najtrudniejsza do zbadania –
to osoby wyjeżdżające prywatnie, w odwiedziny do krewnych czy znajomych
albo w celach turystycznych (turystyka indywidualna była bardzo ograniczona). Możliwości takich podróży otworzyły się w 1955 roku, gdy zostało zliberalizowane prawo w ZSRR. Już w następnym roku liczba wyjazdów osiągnęła
93 tys. (rok wcześniej – ok. 11 tys.)18. Zaproszenia prywatne najczęściej pochodziły z Litwy, Białorusi i Ukrainy, terenów nadgranicznych, na których pozostała ludność polska. W zależności od okresu różne było nasilenie tych kontaktów, czasami pozwalano tylko na odwiedzanie najbliższej rodziny w sytuacjach losowych (choroba, pogrzeb), kiedy indziej można było zaplanować po
prostu urlop.
Wszystkie kategorie obywateli polskich przebywających w ZSRR były obserwowane i – wbrew oficjalnym zapewnieniom – dostrzegano szereg problemów
związanych z ich zachowaniem i ustosunkowywaniem się do tamtejszej rzeczywistości. Tu zostanie krótko zaznaczonych kilka z nich.
Problemy z dyscypliną
Polacy postrzegani byli jako sprawiający kłopoty ze względu na swoje niezdyscyplinowanie. Gospodarze skarżyli się na częste przypadki nieuczestniczenia członków delegacji czy wycieczek turystycznych w programie wizyty,
odłączania się od grupy czy wręcz wyjazdu do innych miejscowości. Z kolei
Polakom radzieckie zasady i ograniczenia, np. dotyczące wstępu, przejazdu,
często wydawały się absurdalne i niewarte przestrzegania. Największym problemem było respektowanie przepisu mówiącego, że ruch tranzytowy może
odbywać się tylko po wyznaczonych drogach. W praktyce oznaczało to, że
podróżujący przez USRR do Rumunii i Bułgarii powinni omijać wszystkie
większe miasta. W dodatku tranzyt mógł trwać tylko do 24 godzin, a w przypadku przedłużenia trzeba się meldować w jednostkach milicyjnych. Prawo
takie wydawało się aż niewiarygodne, a atrakcyjność miast, a zwłaszcza Lwowa,
dla polskich turystów była ogromna, więc nagminnie zasady te łamano. Niektó-
D. Stola, op. cit., s. 488-489.
AMSZ, Dept. Konsularny, K I 302-56-85, Informacja Konsula Generalnego PRL w Kijowie z pobytu
w obwodach chmielnickim, czerniowskim i tarnopolskim w dniach 6-9.08.1984, k. 6.
18
D. Stola, op. cit., s. 488-489.
16
17
173
rych dziwne ograniczenia wręcz prowokowały do niesubordynacji. Taką sytuację zanotowała pisarka Joanna Chmielewska:
Gdzieś po drodze z Kijowa na Krym zirytowały te ich zakazy i uparłam
się sprawdzić, dlaczego piękna, asfaltowa szosa, wiodąca dokądś w dal,
jest zamknięta dla ruchu. Co tam mają na końcu, że zabraniają jechać,
ośrodek wojskowy, obóz koncentracyjny, kopalnię złota, tajemnicę jakąś,
krew w żyłach mrożącą...?19.
– okazało się, że droga prowadziła donikąd, kończyła się w polu.
Łamanie wspomnianych zakazów traktowane było jako wykroczenie drogowe i karane mandatami, wyjątkowo chętnie nakładanymi na polskich kierowców. Skargi na ich wysokość zbywano: „Dużo zarabiacie, to i możecie płacić”20. W 1984 roku we Lwowie za złamanie przepisów ruchu drogowego oficjalnie ukarano 5 tys. polskich turystów21.
Jak można się spodziewać, szczególne problemy z dyscypliną zauważano
w przypadku studentów, niesfornych „z założenia”. Studiującej w ZSRR młodzieży zarzucano pijaństwo, chuligaństwo, nieprzestrzeganie zasad uczelnianych, zbyt częste wyjazdy do kraju, nierzadko wiążące się z nielegalnym handlem, „cwaniactwo i wywyższanie się w kolektywie”. Za „niewłaściwą postawę
polityczną i etyczno-moralną” odesłano do Polski w 1976 roku 16 studentów22.
Zachowanie polskich studentów „niepotrzebnie obciążało hipotekę stosunków
polsko-radzieckich” – oceniła SB na początku 1980 roku23.
Problemy – i to poważne – były też na budowach. Wynikały nie tylko
z braku dyscypliny, ale i złej organizacji pracy, często niebezpiecznej. Na
budowach w Orenburgu i Nowopołocku tylko w 1977 roku zginęły 22 osoby.
Wielkim utrudnieniem dla polskich robotników była ograniczona swoboda
poruszania się (np. zatrudnieni na budowie zbiornika gazu w Bogorodczanach
nie mogli chodzić do oddalonego o 2 km miasteczka, gdzie było kino, dom
kultury oraz sklepy) – naruszający granicę strefy swobodnego poruszania się
byli surowo karani przez miejscową milicję. Co ciekawe, pracownicy z Czechosłowacji i NRD byli traktowani bardziej liberalnie24. Najbardziej doskwierał
J. Chmielewska, Podróż do ZSRR, [w:] eadem, Autobiografia, t. 4, Trzecia młodość, http://niniwa22.
cba.pl/chmielewska_podroz_do_zsrr.htm [data dostępu: 20.03.2015].
20
AMSZ, Dept. Konsularny, K I 302-56-85, Sprawozdanie z pobytu w Iwano-Frankowsku
19
oraz w Bogorodczanach (21-24 maja 1984 r.) [b.p.].
AMSZ, Dept. Konsularny, K I 302-56-85, Sprawozdanie Konsulatu Generalnego PRL w Kijowie za
1984 rok. Tajne [b.p.].
22
AIPN, BU 0662/3, Sprawozdanie o stanie pracy Grupy Operacyjnej „Wisła” za 1975 rok, 29 I 1976,
k. 9, 13.
23
AIPN, BU 0662/3, Sprawozdanie o stanie pracy Grupy Operacyjnej „Wisła” za lata 1978-1979,
12 lutego 1980 r., Tajne, k. 71.
24
AMSZ, Dept. Konsularny, K I 302-56-85, Sprawozdanie z pobytu w Iwano-Frankowsku oraz
w Bogorodczanach (21-24 maja 1984 r.) [b.p.].
21
174
brak propozycji spędzania wolnego czasu, choćby dostępu do polskiej telewizji.
Częste było więc pijaństwo (z bazy Borowaja na budowie gazociągu orenburskiego, gdzie pracowało 900 osób, wywieziono jednorazowo do punktu skupu
30 tys. butelek po alkoholu!), wskutek czego dochodziło do bójek czy niszczenia maszyn. W 1976 roku za jaskrawe naruszenia zasad odesłano do Polski
150 osób25.
Przemyt
Najpoważniejszym problemem były jednak przemyt i nielegalny handel
– proceder powszechny i często stanowiący podstawowy cel wyjazdów. Już
w drugiej połowie lat 50. pojawiło się w Polsce zjawisko zwane handlem turystycznym lub „merkanturyzmem”, a następnych dekadach parali się nim niemal
wszyscy, nawet uczestnicy partyjnych delegacji i pracownicy RWPG. W latach
60. dostrzegano już społeczną akceptację tego powszechnego zjawiska. W 1967
roku dziennikarz „Polityki” pisał:
Szmugiel uwolniony od moralnej dwuznaczności stał się miernikiem
sprytu, inteligencji, pomysłowości. Nie można już dziś, bez obaw o towarzyski skandal, zestawić przemytu ze zwykłą kradzieżą26.
Większość uczestników procederu traktowała go jako możliwość dorobienia do pensji bądź uzyskania zwrotu kosztów zagranicznego urlopu, ale byli
tacy, którzy uczynili z tego główne źródło utrzymania. Do ZSRR opłacało się
przywozić odzież, zwłaszcza jeansy, bieliznę, buty, kosmetyki, peruki, torby
reklamowe. Wywożono zaś waluty, złoto, ikony, kawior, kakao, kawę, aparaty
fotograficzne, futra, wędki, kolorowe telewizory.
Już w latach 70. XX wieku Polacy handlowali w ZSRR na dużą skalę. W 1976
roku dwóch Polaków złapano w Leningradzie na sprzedaży 823 chustek wełnianych, inny obywatel jadący do Odessy miał schowane w oparciach foteli samochodowych 95 peruk. Handlowano po cichu w hotelach, ale i publicznie, wykładając towar na maskach samochodów zaparkowanych przy drogach27. W relacji
uczestnika wyjazdu do azjatyckiej części ZSRR czytamy:
Obsługa hotelowa (sprzątaczki, etażowe), z chwilą kiedy nic już nie mieliśmy do zaoferowania, wygrzebywała z naszych toreb podróżnych brudną
odzież (koszule, a nawet bieliznę) i za to płacono. Sądzę, że bawełniane
AIPN, BU 0662/3, Sprawozdanie o stanie pracy Grupy Operacyjnej „Wisła” za 1976 rok, 16 grudnia
1976 r., Tajne spec. znaczenia, k. 51.
26
M. Krasicki, Przemyt turystyczny, „Polityka” nr 38 z 23 IX 1967, [cyt. za:] J. Kochanowski, op. cit.,
s. 312.
27
pomiędzy PRL a ZSRR w latach 1976-1977, 1 lipca 1977 r., Tajne, k. 61, 64.
25
175
slipy męskie były jednak dostępne na tamtejszym rynku, ale tamci ludzie
chcieli mieć coś zagranicznego28.
Doświadczeni handlarze znali miejscowych spekulantów, którzy pomagali im zdobyć towar, zwłaszcza złoto. Miejscowe władze ograniczały sprzedaż
cudzoziemcom, aby nie dopuścić do wydrenowania rynku29. W tej sytuacji,
a także w przypadku osób handlem zajmujących się incydentalnie i niemających dobrego rozeznania w sytuacji, decydowano się najczęściej na zakup
w ZSRR dewiz. W takich nielegalnych transakcjach uczestniczyli często kelnerzy z restauracji przyjmujących gości zagranicznych. Jak zapamiętał polski
turysta: „Dawało się kelnerowi kartkę i ruble pod ściereczkę, którą miał na ręce.
Potem przynosił dewizy”30.
Tuż przed przełomem ustrojowym w Polsce handel osiągnął wielką skalę
(tylko w 1988 roku Polacy przywieźli z Litwy i Białorusi 120 tys. telewizorów),
działali już prawdziwi hurtownicy – jedna osoba zdołała w ciągu kilku miesięcy przewieźć z Polski do ZSRR 304 komputery, a pasażerowie jednego rejsu
po Morzu Czarnym przewieźli z Turcji do ZSRR 100 tys. par jeansów, 700 tys.
sztuk kosmetyków, 500 tys. metrów tkanin, 500 tys. zegarków elektronicznych, 4 tony gumy do żucia, na łączną wartość 50 mln rubli (10 mln $). Obrót
towarem dokonany przez Polaków w obwodzie lwowskim pod koniec lat 80.
XX wieku szacowano na 1 mld rubli31.
Chociaż handel na taką skalę nie byłby możliwy bez cichego przyzwolenia
władz (nielegalna wymiana łagodziła skutki kryzysu i zmniejszała napięcie
społeczne), nie przestawały one wyrażać swej dezaprobaty i nakładać kar,
które zresztą stały się sporym źródłem dochodu. Przykładowo w 1984 roku
we Lwowie oficjalnie ukarano za handel 3000 polskich turystów. Karą tą nierzadko była konfiskata samochodu, w którym podróżowano czy przyczepy. Na
argument, że wartość przemycanych towarów jest niewspółmiernie niska do
rekwirowanych pojazdów, strona radziecka odpowiadała, że „właśnie z tych
względów kompetentne władze radzieckie nie skierowały sprawy do postępowania karnego celem orzeczenia kary pozbawienia wolności, a poprzestały na
zastosowaniu dolegliwości ekonomicznej”32.
M. Sznajder, Moje podróże – ZSRR, https://dziamber.wordpress.com/2009/12/24/moje-podroze%E2%80%93-zsrr-%E2%80%93-36809/ [data dostępu: 18.03.2015].
29
J. Kochanowski, op. cit., s. 333.
30
K. Błażejewski, Dżinsy przyjaźni jadą na wschód, http://magazyn.7dni.pl/243866,Dzinsy-przyjaznijada-na-wschod.html [data dostępu: 15.03.2105].
31
J. Kochanowski, op. cit., s. 332-333.
32
AMSZ, Dept. Konsularny, K I 302-82-85, Sprawozdanie z działalności Wydziału Konsularnego
Ambasady PRL w Moskwie za rok 1984. Poufne [b.p.].
28
176
Postawy polityczne
Szczególnie poważnie traktowane było zjawisko przemytu nacechowanego
politycznie, za jaki był uznawany przewóz nielegalnych wydawnictw, znaczków
i plakatów „Solidarności”, portretów papieża czy innych dewocjonaliów. Nie
były to jedyne „przestępstwa polityczne” Polaków – trzeba zaznaczyć, że strona
radziecka wszystkie przypadki łamania przepisów, nawet wypadki samochodowe, pijaństwo czy bójki interpretowała w kategoriach ideowo-moralnych,
czyli de facto politycznych. Już w 1976 roku dowódca GO „Wisła” ostrzegał, że:
Masowość przyjazdów obywateli polskich do ZSRR oraz istnienie różnych form, w ramach których organizowane są wyjazdy, powoduje trudną
do opanowania sytuację, uniemożliwia bowiem organizację odpowiedniej kontroli, stwarza możliwość dość swobodnego zachowania się przyjeżdżających itp.33.
Nie mogąc skutecznie przeciwdziałać, starano się przynajmniej zbierać informacje, których dostarczali właśni informatorzy oraz KGB. Przykładowo – wśród
polskich studentów zauważano „wywyższanie się w kolektywie”, a w latach
1980-1984 „demonstracyjne nieuczęszczanie na zajęcia z historii KPZR”, „organizowane słuchanie wrogich radiostacji w domach akademickich i zapraszanie
na te seanse studentów radzieckich”, wieszanie w akademikach emblematów
religijnych, portretów papieża (ponoć „robili to głównie w otoczeniu radzieckich kolegów”), obniżenie dyscypliny studiów, samowolne wyjazdy do Polski,
a nawet próby tworzenia NZS, szczególnie w Moskwie. Również wśród robotników zauważono:
werbalne popieranie «Solidarności», także w dyskusjach z obywatelami
ZSRR”, wieszanie w pokojach plakatów z Wałęsą, przywożenie literatury, znaczków „Solidarności”, „delegowanie przez b. «Solidarność» grup
robotników na budowy (w ramach «Energopolu») z zamiarem tworzenia
nielegalnych struktur tej organizacji oraz propagowania jej haseł wśród
robotników radzieckich34.
Konsekwencją takich zachowań było odesłanie do kraju w latach 1980-1984
1453 osób (na 13 300 przebywających wówczas w ZSRR), w tym 1389 pracowników budów.
Za kwestię polityczną trzeba uznać wzajemne postrzeganie Polaków odwiedzających ZSRR i ludności miejscowej. Jest to kwestia bardzo trudna do zbadania, gdyż w źródłach z czasów PRL znajdujemy na ten temat bardzo nieAIPN, BU 0662/3, Informacja dot. niektórych problemów związanych z wymiana osobową
pomiędzy PRL a ZSRR w latach 1976-1977, 1 lipca 1977 r., Tajne, k. 61.
34
AIPN, BU 0662/3, Sprawozdanie o stanie pracy Grupy Operacyjnej „Wisła” za lata 1980-1984,
15 lutego 1985 r., Tajne, k. 82.
33
177
wiele, zaś późniejsze, a zwłaszcza zbierane obecnie relacje obciążone są ryzykiem przykrycia właściwych wspomnień stereotypami. Wydaje się, że obie
grupy patrzyły na siebie nawzajem z góry. Mieszkańcy ZSRR czuli się obywatelami najpotężniejszego państwa świata, dominującego zwłaszcza nad swymi
sąsiadami, co dawało im poczucie wyższości. Polacy uważali się za górujących cywilizacyjnie jako przedstawiciele Zachodu, ceniąc sobie zwłaszcza swe
poczucie wolności, w tym możliwość wyrażania swych poglądów politycznych.
Prawdopodobnie była to próba odreagowania kompleksu odczuwanego przez
nas wobec właściwego, demokratycznego i kapitalistycznego Zachodu, a z drugiej strony upokorzenia, jakim było podporządkowanie silniejszemu sąsiadowi. Charakterystyczne, że przebywający w ZSRR Polacy nie powstrzymywali się od „wrogich wypowiedzi”, o których SB pisała, że są nieliczne, ale przynoszą ogromną szkodę. Przywoływano przykład przewodnika wycieczki biura
„Turysta”, który opowiadał grupie „wredne dowcipy polityczne albo w czasie
jazdy autokarem wskazał na pasące się stado baranów i głośno oświadczył, że
to odbywa się zebranie partyjne. Ubliżał też przechodniom radzieckim, wypowiadał się wrogo wobec kierownictwa partii” (uczestnicy wycieczki na niego
donieśli). Polscy turyści nierzadko kwestionowali słowa miejscowych przewodników, co było przyjmowane jako postawa antyradziecka. Szczególnie gorszyło
zachowanie Polaków we Lwowie, polegające na podkreślaniu polskości tego
miasta i odmowie uczestniczenia w zaplanowanym programie na rzecz podejmowania „poszukiwania polskości” na własną rękę. Zauważano też szczególną
chęć odwiedzania przez polskich turystów „braterskiej mogiły 12 tysięcy polskich oficerów wymordowanych przez hitlerowców w Kozich Górach” (nazwy
„Katyń” najwyraźniej oficer SB – płk R. Michniewicz – nie był w stanie napisać
nawet w tajnym raporcie). Oczywiście odwiedzający poddawali w wątpliwość
oficjalną wersję mordu35.
Odwiedzający ZSRR Polacy mieli skłonność do tłumaczenia większości
zaskakujących ich zjawisk kwestiami politycznymi, co nierzadko, ale też nie
zawsze było słuszne. Dobrze ilustruje to spostrzeżenie zanotowane przez publicystę Mirosława Sznajdera:
W miejscach publicznych: na ulicach, w metrze, trolejbusach, sklepach,
ludzie rozmawiali bardzo głośno. Dlaczego? Ponoć lepiej było rozmawiać
głośno i wymieniać opinie na tematy dozwolone, niż zwracać na siebie
uwagę członków tajnych służb podejrzanym zachowaniem36.
pomiędzy PRL a ZSRR w latach 1976-1977, 1 lipca 1977 r., Tajne, k. 65-67.
36
M. Sznajder, op. cit.
35
178
Polityczną interpretację znajdywano nawet dla gęstej roślinności przy drogach, którą brano za osłonę przeciw szpiegom37.
Turyści zazwyczaj szukają egzotyki, a taką egzotykę w ZSRR stanowiły prymitywne, naszym zdaniem, obyczaje. Szokowały publiczne toalety bez muszli
klozetowych i pełnych drzwi, zapachy w sklepach spożywczych, niestosowanie
opakowań, dziurawe drogi, fatalna obsługa w restauracjach. Złe wrażenie robił
stosunek osób posiadających jakakolwiek władzę, choćby była to ekspedientka
czy etażowa, do reszty ludzi – często agresywny. Jak napisała Joanna Chmielewska: „Każda cieciowa była dyktatorem i rządziła społeczeństwem”38.
Jednak radzieccy urzędnicy także bywali ludzcy i nie do końca gorliwi
w wypełnianiu swych obowiązków. Ta sama pisarka wspomina przełom w kontroli celnej, który nastąpił, gdy funkcjonariusze odnaleźli jej książkę z satyrycznymi rysunkami. Podobne doświadczenie opisuje zakonnica, która w 1988 roku
w „cywilu” pojechała do ZSRR, przewożąc znaczną ilość zakazanych tam dewocjonaliów. Wspomina, iż zajmująca się nią celniczka tylko pozorowała kontrolę
osobistą i zameldowała zwierzchnikowi, że niczego nie znalazła39. Kontakty zaś
ze zwykłymi ludźmi na ogół były przyjacielskie, Polacy doceniali miejscową
gościnność i chętnie z niej korzystali. Wobec trudności stwarzanych przez
instytucje to prywatne powiązania często umożliwiały poznanie kraju i pozytywne doświadczenia – zachwyt sztuką, widokami, smakami. Oczywiście bez
wzajemnego zaufania nie byłby możliwy nielegalny handel.
Wydaje się, że odczucia większości Polaków opuszczających ZSRR były
ambiwalentne: „Co za kraj cholerny, mieścić w sobie takie okropieństwa i takie
osiągnięcia!” – jak to zapisała Chmielewska40. Wspomnienia z wyjazdów do
wschodniego sąsiada, często bardzo wyraziste, przechowuje nadal wiele osób.
Wyzwaniem badawczym jest zebranie ich reprezentatywnej próby i stworzenie
możliwie pełnego obrazu tego zjawiska. Trzeba także podjąć próbę zestawienia
polskiej pamięci z dokumentami instytucji radzieckich i wspomnieniami dawnych obywateli ZSRR. Będzie to kolejny krok w odsłanianiu skomplikowanego
obrazu relacji polsko-radzieckich.
J. Chmielewska, op. cit.
Ibidem.
39
M. Kamińska, MChR, Krótkie wspomnienia z podróży do ZSRR, napisane po 19 latach, http://www.
mchr.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=67:kre-wspomnienia-z-podrdo-zsrrnapisane-po-19-latach&catid=105:awspomnienia [data dostępu: 22.03.2015].
40
J. Chmielewska, op. cit.
37
38
179
Unofficial aspect of Polish citizens’ visits in USRR. Outline
of issues
Informal contacts between Polish and Soviet citizens are so far poorly explored,
although there though they were frequent. The Poles were visiting USSR eg. as
employees of cultural and commercial institutions, construction companies, participants of official delegations, students of Soviet universities, trainees, participants of trips and individual tourists. Every year several hundred thousand people
were crossing the eastern border of Poland. The Soviet militia and secret service
found them to be troublesome guests, many of them broke harsh Soviet rules.
Almost all contained informal contacts, many were engaged in smuggling and trafficking. They often manifested their critical attitude to the Communist regime.
180
A. Stempin
Arkadiusz Stempin
Uniwersytet Alberta Ludwika – Fryburg (Niemcy)
Niemiecko-francuskie pojednanie: na ile mit, na
ile rzeczywistość?
Gorącego, także politycznie, lata 1963 roku, podczas kolacji z kilkoma deputowanymi, prezydent Francji Charles de Gaulle, mąż stanu, znawca kwiatów
i kobiet, odważył się na takie porównanie: „Traktaty są jak młode dziewice i róże.
Trwają tyle, ile trwają. Jeśli układ francusko-niemiecki nie miał wejść w życie,
to nie zdarzy się to po raz pierwszy w historii”. Po czym – jako znawca literatury
francuskiej – odwołał się do dzieła Wiktora Hugo „Orientales”: „Ach, ileż to już
widziałem umierających młodych dziewic!”. Aluzja odnosiła się do francusko-niemieckiego Traktatu Elizejskiego, zawartego pół roku wcześniej z kanclerzem Konradem Adenauerem. Niemiec, który niedługo potem podejmował prezydenta-generała w Pałacu Schaumburg, uroczej rezydencji zachodnioniemieckich kanclerzy, wzniósł podczas uroczystego przyjęcia toast, w którym nawiązał
do kwiatowo-kobiecego porównania de Gaulle’a: „Róża jest wytrzymałym
kwiatem z cierniami. Trzeba się z nią obchodzić ostrożnie. Ale przetrwa każdą
zimę. I dlatego posługuję się tym przykładem, by powiedzieć, że nasza przyjaźń jest jak róża, która zawsze kwitnie na nowo”1. Adenauer znał się na różach
lepiej niż jego gość. Jego ogród w Röhndorfie pod Bonn, w której to miejscowości mieszkał, tonął w różnych gatunkach tych kwiatów. Ale toast kanclerza
nie mógł zatrzeć wrażenia, że to de Gaulle miał rację i Traktat Elizejski, owa
róża w niemiecko-francuskiej przyjaźni, nie kwitła2.
Tymczasem im więcej czasu upływało od jego zawarcia, tym bardziej
urastał on w kolektywnej pamięci Niemców i Francuzów do cezury we wzajemnych relacjach, uosabiając przełom w procesie politycznej konwergencji Francji
i Niemiec oraz pojednania między tymi dwoma narodami3. „To mit”, stwierdził krótko Alfred Grosser, świadek przełomowego wydarzenia, nestor pojed Cyt. za: H. Kusterer, Der Kanzler und der General, Stuttgart 1995, s. 349.
H.P. Schwarz, Konrad Adenauer. From the German Empire to the Federal Republic, 1876-1952,
Oxford 1995, s. 582.
3
R. Frank, Der Elysee-Vertrag: Ein deutsch-französischer Erinnerungsort?, [in:] Der Elysee-Vertrag
und die deutsch-französischen Beziehungen 1945-1963-2003, C. Defrance, U. Pfeil (Hrsg.), München
2005, S. 237-249.
1
2
181
nania niemiecko-francuskiego, zarazem politolog i jednoosobowy think tank
ds. relacji między obydwoma krajami (dyrektor paryskich Fondation national
des sciences politiques oraz Centre d’information et de recherche sur l’Allemagne contemporaine)4. Grosser, urodzony w 1925 roku w rodzinie żydowsko-niemieckiej we Frankfurcie nad Menem, po dojściu Hitlera do władzy w 1933
roku wyemigrował do Francji i kilka lat później przyjął francuskie obywatelstwo. Pięćdziesiąt lat po podpisaniu traktatu politolog ten precyzuje, że:
o pojednaniu można mówić jedynie w kontekście wojny 1914-18. Ten
konflikt rozgrywał się między dwoma narodami. W roku 1945 natomiast
doszło do zwycięstwa wolnych narodów nad reżimem nazistowskim. Nie
było powodu, by się jednać z jego więźniami. O wiele bardziej dążono do
tego, by po zwycięstwie nad reżimem nazistowskim razem z przeciwnikami III Rzeszy stworzyć powojenne Niemcy, które by im odpowiadały5.
Dlatego Grosser postuluje, by „odróżnić” historycznie niepodważalny fakt
„politycznej konwergencji i pojednania niemiecko-francuskiego” od „mitycznej
o nich narracji”, jaka wdziera się do „języka polityków, publicystów i kolektywnej pamięci historycznej kolejnych pokoleń Niemców i Francuzów”6.
W swojej ocenie nie jest on osamotniony7.
Podążając tropem krytycznej myśli i postulatu Grossera, artykuł stara się
udowodnić, jak narracja, biorąca za punkt wyjścia Traktat Elizejski, kreuje mit
o wzorowych wręcz niemiecko-francuskiej konwergencji i pojednaniu między
obydwoma narodami. Egzemplifikacja tezy wspiera się na czterech kariatydach:
–kontekstualizacji Traktatu Elizejskiego,
–kontekstualizacji mitu o „odwiecznej wrogości” niemiecko-francuskiej
(Erbfeindschaft),
–ignorancji pojednania niemiecko-francuskiego z lat międzywojennych,
–kreacji mitu w symbolice, zakorzenionej w przestrzeni politycznej.
Punktem wyjścia jest Traktat Elizejski, podpisany przez Adenauera oraz de Gaulle’a 22 stycznia 1963 roku w Sali Murata Pałacu Elizejskiego. W tym
miejscu analiza traktatu przekroczyłaby ramy poniższej publikacji. Tym bar Elysee-Vertrag ist bis heute ein enormer Mythos, Politikwissenschaftler Alfred Grosser über 50 Jahre
deutsch-französischer Freundschaft, Deutschlandfunk, http://www.deutschlandfunk.de/elysee-vertragist-bis-heute-ein-enormer-mythos.868.de.html?dram:article_id=234798 [data dostępu: 5.05.2015].
5
A. Grosser, Soll man von Aussöhnung sprechen?, [in:] Deutschland und Frankreich. Ein halbes
Jahrhundert Freundschaft und Zusammenarbeit, http://www.germania.diplo.de/contentblob/
3779656/Daten/2969109/elyseevertragausstellung.pdf [data dostępu: 5.05.2015].
6
Wystąpienie Alfreda Grossera na Dniach Mediów, organizowanych przez Fundację Konrada
Adenauera w Warszawie (19.05.2009), oraz na konferencji w Wyższej Szkole Europejskiej
w Krakowie (20.05.2009).
7
Zob. G. Ziebura, Die deutsch-französischen Beziehungen seit 1945. Mythen und Realitäten,
Pfullingen 1970; E. Wolfrum, Der Elysée-Vertrag von 1963, [in:] Tour de France: Festschrift für
Rainer Hudemann, Hrsg. D. Hüser; A. Heinen, Stuttgart 2008, S. 499-504.
4
182
A. Stempin: Niemiecko-francuskie pojednanie: na ile mit, na ile rzeczywistość?
dziej, że sam traktat jest dobrze przez historiografię rozpoznany. Stąd można
przejść od razu do wątku ukazującego historyczny kontekst sprzed czterdziestu lat.
Kontekstualizacja Traktatu Elizejskiego
Kiedy w pochmurny, zimowy dzień 22 stycznia 1963 roku de Gaulle i Adenauer spotkali się po raz dwunasty, „spłodzili” umowę, która do historii weszła
jako Traktat Elizejski8. Ani słowa nie wspomniał on o mitycznym pojednaniu,
zawierał za to szereg postanowień stricte politycznych i militarnych, które
regulowały wzajemne konsultacje od szczebla szefów państw, poprzez poziom
ministerialny, aż po konsularne. Dalsze punkty układu przewidywały współpracę w zakresie szkolnictwa i wymianę młodzieży i naukowców9. Współpraca
gospodarcza, którą de Gaulle planował uwzględnić w traktacie, na skutek oporu
ostrożnego kanclerza nie trafiła na jego karty. Nie należy zapomnieć i o tym,
że francuski prezydent w ogóle nie zamierzał oblec umowy w szatę traktatu,
a jedynie urzędowego i mało pompatycznego protokołu. Także w tym punkcie
uległ presji swojego adwersarza. W sumie treść traktatu nie zawierała nic przełomowego. W ocenie Kissingera „była pustym naczyniem, które w nadchodzących latach przywódcy Francji i Niemiec mogli wypełnić odpowiednią
treścią”10.
Motywy, którymi kierowali się obydwaj przywódcy przy zawarciu traktatu,
nie wykazywały proweniencji aksjologicznej czy rodem z obszaru nobliwej
etyki (jak w przypadku Ostpolitik kanclerza Willy’ego Brandta11), ale wywodziły się z czystej Realpolitik, w duchu definicji choćby klasyka pojęcia – Henry’ego Kissingera: „stosunki między państwami określone są bezwzględną siłą”12.
Oczywiście aspekt pojednania między narodami znajdował się na horyzoncie
jednego i drugiego męża stanu. Jednak priorytetową inspiracją dla nieufnego
de Gaulle’a było uzyskanie większego wglądu w poczynania sąsiada i pełniejszej nad nim kontroli – przybranych jednakże w szaty oficjalnej przyjaźni. Adenauer wykazywał nie mniejsze lęki przed ochłodzeniem się po budowie Muru
Berlińskiego (1961) relacji z USA, wzrostem znaczenia Związku Radzieckiego
i możliwością forsowania procesu odprężenia między obydwoma supermocarstwami na koszt RFN, jak i ściślejszym współdziałaniem między Francją
Zob. U. Lappenküper, Die deutsch-französischen Beziehungen 1949-1963: Von der „Erbfeindschaft“
zur „Entente elementaire“. 1949-1963, München 2001.
9
Tekst traktatu w: Außenpolitik der Bundesrepublik Deutschland. Vom Kalten Krieg zum Frieden
in Europa. Dokumente 1949-1989, hrsg. vom Auswärtigen Amt, Bonn 1990, S. 253-256.
10
H. Kissinger, Dyplomacja, Warszawa 1996, s. 676.
11
Zob. P. Merseburger, Willy Brandt. 1913-1989, Stuttgart – München 2002, S. 614.
12
H. Kissinger, op. cit., s. 109-110, 128.
8
183
a Związkiem Radzieckim. Ponadto kanclerz w finalnej fazie swojego kanclerstwa potrzebował spektakularnego sukcesu, z którym przeszedłby do historii,
a który usunąłby w cień niepowodzenia w polityce wewnętrznej.
Latem 1963 roku, pół roku po zawarciu traktatu, prezydent Francji Charles
de Gaulle przyjechał do RFN. Obecność w Bonn wielkiego męża stanu i legendarnego Francuza nie wzbudziła większego zainteresowania. W stolicy RFN na
trasie jego przejazdu ustawiali się pojedynczy Niemcy. Bezpośrednio „winny”
był amerykański prezydent John F. Kennedy, który niewiele wcześniej odbył
triumfalny przejazd przez RFN i który ukradł show francuskiemu prezydentowi. Oczywiście ta różnica dotknęła go do żywego, ale w niej odzwierciedlała
się nie tylko wyższość rangi szefa Białego Domu, ale i dalece istotniejsza dywergencja francusko-amerykańska, rzutująca na stosunki między Paryżem a Bonn
i na powściągliwy odbiór Francji w Niemczech.
Wobec tarć francusko-amerykańskich Niemcy były trochę niczym między
młotem a kowadłem. Dla Niemiec USA były gwarantem ich strategicznego
bezpieczeństwa, a RFN dla USA głównym partnerem w tworzeniu natowskich
sił nuklearnych w Europie. De Gaulle szedł w odmiennym kierunku. USA
postrzegał jako głównego przeciwnika w realizacji „majestatu Francji” i jej
narodowego programu nuklearnego, sprzeciwiał się amerykańskiej obecności
wojskowej w Europie, dążył do jej eliminacji i stworzenia Europy dla Europejczyków (Europe de patries) od Atlantyku po Ural. Pola konfrontacji francusko-amerykańskiej rozciągały się więc od sporu o ukształtowanie NATO, z perspektywy Paryża sprowadzające się do „lansowania RFN przez USA w Europie jako
jej hegemona”13, po sprzeciw Grande Nation wobec kulturowej amerykanizacji
Starego Kontynentu. Nieufny de Gaulle zamierzał rozbić gambit amerykańsko-niemiecki poprzez silniejsze związanie RFN z Francją. Temu właśnie miał
służyć Traktat Elizejski. Stąd, kiedy tłumy Niemców w RFN witały prezydenta
Kennedy’ego, skwaszony francuski prezydent ogłosił „z trzaskiem” opuszczenie
przez stacjonującą na Atlantyku marynarkę wojenną Francji struktur dowódczych NATO. Kakofonię między Paryżem a Bonn pogłębiało odmienne stanowisko wobec perspektywy brytyjskiego akcesu do Jednolitego Rynku Europejskiego. RFN Adenauera otwierała drzwi, Francja de Gaulle’a zatrzaskiwała.
Francja lat 60. XX wieku konstatowała: „Jeszcze dekadę temu mogliśmy
pełni pogardy patrzeć na snack-bary, hipermarkety i budy ze striptizem. Ale
teraz wszystkie te zjawiska zakorzeniły się u nas. Wkroczyliśmy do laboratorium nowych form życia społecznego, jakim są USA”14. Ale recepcja amerykańskiej kultury masowej w RFN przebiegała znacznie bardziej pokojowo niż
we Francji. Społeczeństwo pokonanych w drugiej wojnie światowej Niemiec,
J. Gerhard, Charles de Gaulle, t. 2, Warszawa 1972, s. 207.
R. Kuisel, Seducing the French: The Dilemma of Americanization, Berkeley 1993, p. 109.
13
14
184
z przetrąconym kręgosłupem narodowej tożsamości, dużo łatwiej niż francuskie absorbowało popkulturę. Francuzi natomiast swoim antyamerykanizmem
próbowali zaleczyć sumę ciosów, które wprawdzie nie usunęły, ale mocno nadwyrężyły narodową tożsamość, szczególnie dumę narodową: biologiczną utratę
młodego pokolenia w młócce pierwszej wojny światowej, porażkę w wojnie
z Niemcami 1940 roku i upadek kolonialnej wielkości. Symbolicznie leczenie
kompleksów wyraziło się próbami przeciwstawienia się dystrybucji coca-coli.
Co „Le Monde” wyniósł do beznadziejnej walki o „Gdańsk europejskiej kultury”15. Francuzi walczyli w myśl zasady „wszystko albo nic”. Niemcy co najwyżej ze spokojem modyfikowali amerykańskie wpływy. Produkowane nad
Renem samochody były mniejsze, zużywały mniej benzyny niż te za oceanem,
co wyrażało się szczególnie w wyjątkowej preferencji Bundesbürger dla Volkswagena Garbusa. Kulturowy antyamerykanizm we Francji flankował więc polityczny, pogłębiając rów dzielący republikę de Gaulle’a od republiki Adenauera.
Ratyfikację traktatu przez Zgromadzenie Narodowe we Francji zatruły
krzykliwe głosy protestu środowisk wypędzonych. Ratyfikację w RFN poprzedziło przyjęcie przez posłów Bundestagu preambuły. Godziła ona w ideę, która
przyświecała de Gaulle’owi, gdyż wplatała niemiecko-francuskie porozumienie
w ramy natowskie, podkreślała więzi atlantyckie Niemiec z USA, optowała za
przyjęciem Wielkiej Brytanii do EWG i przywoływała wizję zjednoczenia Niemiec. De facto preambuła była policzkiem dla de Gaulle’a. To sprowokowało
go do sięgnięcia po sławetne porównanie z różami i dziewicami. Gdy niedługo
potem Adenauer odszedł ze stanowiska kanclerza i zastąpił go Ludwig Erhardt,
między Bonn a Paryżem nastała cisza.
Ani więc motywy, jakimi kierowali się de Gaulle i Adenauer, ani ich realizacja, ani tym bardziej chmury, jakie zebrały się nad traktatem po jego podpisaniu, nie uprawniają do wydawania o nim ocen, które feruje klasa polityczna
i publicystyka w obydwu krajach. A te sytuują się w obszarze inscenizowania
rzeczywistości.
Kontekstualizacja mitu o wiecznej wrogości
niemiecko-francuskiej
W sferę mityczną niemiecko-francuskie porozumienie po drugiej wojnie
światowej przenosi nie tylko idealizacja Traktatu Elizejskiego, zaklinająca
nierealną rzeczywistość. Mityczna narracja zaczyna się już w punkcie wyjścia, czyli inaczej mówiąc, mit niemiecko-francuskiego pojednania nakłada
się na wcześniejszy mit o historycznej arcywrogości niemiecko-francuskiej
(Erbfeindschaft).
Ibidem, p. 65.
15
185
Erbfeindschaft konotuje rywalizację Niemiec i Francji od czasów wojny
palatynackiej Ludwika XIV z Ligą Augsburską (1689-1697), poprzez wojny
napoleońskie (1792-1815), wojnę Bismarcka z Napoleonem III (1870/71), aż
po pierwszą i drugą wojnę światową. Wyraża się w niej dziedziczna spuścizna
wrogości, przejmowana przez każde kolejne pokolenie Niemców i Francuzów.
Co implikuje, że konflikt nie może zostać rozwiązany pokojowo. Pojęcie Erbfeindschaft, które semantycznie nawiązywało do „grzechu pierworodnego” (Erbsünde), ignorowało podstawową okoliczność, że aż do 1806 roku, do kiedy
trwała I Rzesza Niemiecka, nie istniały jednolite Niemcy, a konglomerat niemieckich państewek nie prowadził jednolitej polityki zagranicznej wobec
Francji16. Ta była dopiero możliwa od zjednoczenia Niemiec przez Bismarcka.
W wyniku jednak wojen antynapoleońskich nacjonalistyczne ugrupowania
w Niemczech projektowały wrogość niemiecko-francuską na okres sprzed zjednoczenia kraju. A właśnie wtedy, w okresie wzrostu świadomości narodowej
Niemców, na początku XIX wieku wykrystalizowało się to pojęcie. Dokładnie
w 1813 roku Ernst Moritz wrogość do Francji uczynił filarem w kształtującej się
tożsamości narodowej Niemców i jako pierwszy skonturował pojęcie17.
Okres niemieckiego romantyzmu spetryfikował „odwieczną wrogość”. Jego
luminarze pisali dytyramby na cześć niemieckich cnót, dyscypliny, pilności,
wytrwałości, szacunku dla porządku, przeciwstawiając im negatywne cechy
Francuzów: powierzchowność, skłonność do sybarytyzmu czy zbędnego intelektualizmu. Dorobek rewolucji francuskiej z ideałami demokracji i równości
został uznany za niezgodny z duchem niemieckim, co szło w parze z gloryfikacją niemieckich cnót. W tej narracji ginęły odmienne od niej nieliczne, choć
prominentne głosy, jak choćby Heinricha Heinego. Johann Wolfgang Goethe
zapisał natomiast:
Wcale nie nienawidziłem Francuzów, jakkolwiek dziękowałem Bogu,
kiedy się ich pozbyliśmy. Bo jakże mógłbym ja, dla którego ważne jest rozgraniczenie między kulturą a barbarzyństwem, nienawidzić nacji, która
należy do najbardziej na świecie nasiąkniętych kulturą i której zawdzięczam sporą część mojego wykształcenia. Szowinizm nacjonalistyczny jest
zresztą swoistym zjawiskiem. Dotyczy najczęściej tych grup społecznych,
które są na dole społecznej piramidy. Są jednak grupy społeczne, wolne
od niego, nieuwięzione w ciasnym nacjonalizmie18.
Mit o Erbfeindschaft utrwaliły trzy wydarzenia historyczne. Aneksja Alzacji
i Lotaryngii po zwycięskiej dla Prus wojnie z cesarzem Napoleonem III w latach
1870-1871 wywołała efekt odwetu we Francji. „Cień Sedanu” najbardziej zatruł
E. Bayer (Hrsg.), Wörterbuch zur Geschichte. Begriffe und Fachausdrücke, Stuttgart 1995, S. 126.
F. Etienne, H. Schulze, Deutsche Erinnerungsorte, t. 1, München 2009, S. 389.
18
F. Krennbauer, Goethe und der Staat: Die Staatsidee des Unpolitischen, Wien 1949, S. 80.
16
17
186
obopólne relacje. „N’en parlez jamais: pensez-toujours” („Nigdy o tym nie mówić,
zawsze o tym pamiętać”). Natomiast porażka Niemiec w pierwszej wojnie światowej i upokarzający dla nich traktat z Wersalu dostarczyły mitowi nowej amunicji. W Niemczech splotło się to z Dolchstosslegende (legendą o ciosie w plecy),
sfabrykowaną przez naczelne dowództwo armii, która za sprawcę militarnej
porażki na froncie zachodnim uznała lewą stronę sceny politycznej w Rzeszy19.
Narodowy socjalizm w wykonaniu III Rzeszy Hitlera dyskontował mit o Erbfeindschaft. Rewanżem za traktat wersalski było wkroczenie wojsk niemieckich do Nadrenii, a następnie wojna z Francją w maju 1940 roku. Odpowiedź
Francji stanowiło przystąpienie do koalicji antyhitlerowskiej i udział w rozmowach Wielkiej Czwórki, która zakreśliła plan porządku międzynarodowego po
drugiej wojnie światowej.
Wyeliminowanie z narracji zaczątków pojednania niemiecko-francuskiego okresu lat międzywojennych
Mityczny charakter narracji o pojednaniu niemiecko-francuskim ignoruje też wysiłki podjęcia politycznego dialogu i pojednania między Francuzami a Niemcami po pierwszej wojnie światowej, by tym bardziej uwypuklić
bezprecedensowość Traktatu Elizejskiego i późniejszego zbliżenia. Tymczasem
przerzucanie mostów między Francją a Niemcami po 1919 roku jak najbardziej należy do zjawiska historycznego. Tak samo jak i uwiąd tej konwergencji
w obliczu awanturniczego programu Hitlera.
W przestrzeni politycznej w okresie międzywojennym doszło do politycznego zbliżenia niemiecko-francuskiego, które najpełniej uosabiali
Aristide Briand i Gustav Stresemann. Obydwaj ministrowie spraw zagranicznych w ramach traktatu z Locarno (1925) podpisali przełomowy układ,
w którym wyrzekli się rewizji wspólnej granicy. Obydwaj za politykę dialogu
otrzymali pokojową Nagrodę Nobla. Jednak również z samych społeczeństw
jednego i drugiego kraju, z kręgów wyznaniowych, gospodarczych, handlowych i naukowych, wychodziły mniej spektakularne inicjatywy, przełamujące
stereotyp wroga. Analiza ich działalności i recepcji znajduje się dopiero w fazie
początkowej20. Wśród lepiej poznanych przez historiografię pionierów „budowania mostów” figuruje po niemieckiej stronie przedsiębiorca Robert Bosch,
po francuskiej – Marc Sangnier, teolog i polityk, inicjator i spiritus movens
J. Petzold, Die Dolchstoßlegende, Eine Geschichtsfälschung im Dienst des deutschen Imperialismus
und Militarismus, Berlin 1963.
20
Zob. C. Wurm, Deutsche Frankreichpolitik und deutsch-französische Beziehungen in der Weimarer
Republik. 1923/24-1929. Politik, Kultur, Wirtschaft, [in:] Deutschland und der Westen im 19. und 20.
Jahrhundert: Deutschland und Westeuropa, hrsg. v. K. Schwabe, F. Schinzinger, Berlin 1994, S. 137157, 148 i nast.
19
187
ruchu „L’Internationale democratique pour la paix”. W swojej posiadłości
Bierville, na południe od Paryża, Sangnier organizował kongresy pokojowe,
które oprócz francuskiej magnetycznie przyciągały także katolicką młodzież
niemiecką. Strumień młodych Niemców zwiększył się znacznie, kiedy podczas
trzeciego kongresu ruchu „L’Internationale” – zorganizowanego na początku
sierpnia 1923 roku, tym razem po niemieckiej stronie Renu, we Freiburgu Bryzgowijskim – po zajęciu Nadrenii przez Francję i Belgię, Sangnier opowiedział
się przeciwko tej okupacji. Niemiecko-francuski festiwal pojednania w 1929
roku poprzedził marsz pokoju, w którym tysiące młodych ludzi ciągnęły przez
miasta i wsie francuskie i niemieckie. Skala fenomenu Sangniera nie została do
końca zbadana – podobnie jak skala kulturowego biotopu skupionego w Niemczech wokół pacyfisty i literata w sutannie Ernsta Thrasolta (1878-1945).
Thrasolt mieszkał w Berlinie, gdzie po dojściu Hitlera do władzy znajdował się
pod stałą obserwacją gestapo. Orbitujący wokół niego krąg publicystów kruszył kopię nie tylko o pojednanie niemiecko-francuskie, ale i niemiecko-polskie21.Choć historiografia dość zgodnie wyrokuje, że wpływ pacyfistycznych
ruchów młodzieżowych był ograniczony, marzenie o tzw. „Locarno młodzieży”
po obydwu stronach Renu nie ziściło się22, a silny antagonizm niemiecko-francuski nie został przezwyciężony. Większe rozbieżności w ocenie przysparza
historykom polityczny dialog Brianda i Stresemanna. Podczas gdy jedni uważają go za fenomen, do którego nawiązuje bezpośrednio powojenne pojednanie23, inni klasyfikują za przejaw upadku „polityki siły”, wielkości i dominacji
państwa francuskiego24.
Kreacja mitu pojednania w przestrzeni symboliki politycznej
Mit o pojednaniu niemiecko-francuskim ma wreszcie silny charakter symboliczny. Pięćdziesiąt lat, które upłynęły od zawarcia Traktatu Elizejskiego,
wypełniły symboliczne akty pojednania, najczęściej w wykonaniu przywódców
obydwu państw.
Po złożeniu podpisu pod traktatem 22 stycznia 1963 roku Adenauer oraz de Gaulle wstali z foteli, podeszli do siebie i objęli się przed obecnymi tam politykami, dziennikarzami i fotografami. Gest ten był polityczną inscenizacją,
podyktowaną obecnością polityków i dziennikarzy, którzy uwiecznili go na
A. Stempin, Das Maximilian Kolbe Werk. Die Anfänge der deutsch-polnischen Aussöhnung,
Paderborn – Wien – Zürich 2004, S. 86.
22
E. Larsen, Das Locarno der Jugend, „Deutsch-Französische Rundschau“ 1929, nr 2/6, S. 497-499.
23
Zob. P. Krüger, Deutscher Nationalismus und europäische Verständigung. Das Verhältnis Deutschland zu Frankreich während der Weimarer Republik, „Francia“ 1983, No. 11, S. 509-525.
24
Zob. S.A. Schuker, The End of French Predominance in Europe. The Financial Crisis of 1924 and the
Adoption of the Dawes Plan, Chapel Hill 1976.
21
188
kliszach fotograficznych. Zdjęcie do dziś funkcjonuje jako modelowa ikonografia niemiecko-francuskiego pojednania. Niemniej jednak gest ten, w porównaniu do tego sprzed pół roku – „symbolicznego uścisku obydwu mężów stanu
w katedrze w Reims podczas mszy, sprawiał wrażenie bardziej trzeźwego, mało
spontanicznego i kontrolowanego”25.
Po podpisaniu traktatu pojęcie „pojednanie” rozpowszechniało się z szybkością światła. Jednak dopiero 10. rocznica traktatu dała silny impuls do skrystalizowania się mitu pojednania francusko-niemieckiego, chociaż porozumienie to było swoistym węzłem gordyjskim zawiązanym przez Adenauera oraz de Gaulle’a. „Pojednanie między Gallami a Germanami” – tak zatytułowano
artykuł opublikowany w „Le Monde” (21/22 styczeń 1973 roku)26 w dziesięciolecie podpisania traktatu.
Mityczna symbolika zwiększyła swój potencjał, kiedy prezydentura
Francoise’a Mitterranda pokryła się z kanclerstwem Helmuta Kohla, polityka
o wyjątkowej predylekcji do celebrowania liturgii historycznej. Pomimo esencjonalnych różnic między nimi – Francuz był socjalistą i intelektualistą, Niemiec
chadekiem i bardziej trybunem ludowym – obydwaj byli jednak zespoleni przekonaniem o misji, jaką mają do spełnienia. „Obaj posiadali głęboką wiedzę historyczną i poczucie własnego miejsca w historii”27. Zapewne ta okoliczność skłoniła francuskiego prezydenta, by jako głowa państwa 22 września 1984 roku
przekroczyć bramę niemieckiego cmentarza z lat pierwszej wojny światowej. Tak
doszło do bezprecedensowego spotkania z niemieckim kanclerzem na cmentarzu wojskowym w Consenvoye, gdzie znajdują się mogiły poległych w bitwie
pod Verdun z 1916 roku – bitwie, która pochłonęła ponad 700 000 istnień ludzkich. Tam, w towarzystwie grup weteranów walk i kilkutysięcznej grupy młodzieży z obydwu krajów, przy poruszających emocje dźwiękach trąbek, Mitterrand i Kohl podali sobie ręce. Zdjęcie obiegło cały świat, robiąc furorę. Konotowało to przełamanie upiorów przeszłości dwóch przeciwników z lat 1914-1918,
złączonych od teraz pamięcią o wspólnej historii – czyli pojednanych. Mitterrand oświadczył później, że to on spontanicznie odwrócił się do Kohla i wyciągnął do niego rękę. Uścisk dłoni z Verdun wszedł autonomicznie do niemiecko-francuskiej kultury pamięci. Przede wszystkim jednak zasilił mit powojennego
pojednania.
W 40. rocznicę podpisania traktatu w 2003 roku zadecydowano, że
w każdym kolejnym roku dzień 22 stycznia będzie świętowany w obydwu krajach jako Dzień Francusko-Niemiecki. Mitowi pojednania nadano nowy, instyC. Defrance, Die Meistererzählung von der deutsch-französischen „Versöhnung“, „Aus Politik und
Zeitgeschichte“ 2013, No. 1, S. 17.
26
E. Wolfrum, op. cit., S. 499.
27
P. Clough, Helmut Kohl. Portret władzy, Gliwice 1999, s. 124.
25
189
tucjonalny wymiar. Splótł się on organicznie z jednolitą postawą rządów Niemiec i Francji wobec najważniejszego wyzwania stojącego przed światem
zachodnim na początku lat dwutysięcznych – tzw. wojny z terroryzmem.
Jej poparcie w Paryżu i Berlinie szło w parze z odcięciem się od amerykańskiej interwencji w Iraku. Stąd uroczystości 40-lecia traktatu stwarzały idealną platformę do zademonstrowania doskonałej współpracy i solidarności
między urzędem kanclerskim a Pałacem Elizejskim w duchu deklinowanego na
wszystkie sposoby pojednania.
Do 40. rocznicy traktatu w 2003 roku Verdun było centralnym miejscem
pamięci historycznej Francji, kontynuując pozytywną pamięć o cesarzu Karolu
Wielkim, przypominając zarazem o niemiecko-francuskiej wrogości z XIX wieku
i straszliwej bitwie w pierwszej wojnie światowej28. Od 2003 roku pierwsza wojna
światowa awansowała do miejsca wspólnej pamięci historycznej. Kilka lat później – 11 listopada 2009 roku – para nowych przywódców Francji i Niemiec, prezydent Nicolas Sarrkozy i kanclerz Angela Merkel, uczcili pamięć ofiar I wojny
światowej przy Grobie Nieznanego Żołnierza w Paryżu, nakreślając tym samym
kierunek najnowszej polityki obu państw (nouveaux temps forts de la vie politique)29. Po raz pierwszy szef niemieckiego rządu uczestniczył w uroczystościach rocznicowych zakończenia pierwszej wojny światowej30. Wydarzenie o tyle
istotne, że 11 listopada dotychczas czczono niezmiennie we Francji jako dzień
zwycięstwa nad Niemcami. Sarkozy podjął więc jako pierwszy próbę odmitologizowania pojednania, wspartego na Traktacie Elizejskim.
Druga wojna światowa, jako doświadczenie nowsze, którego świadkowie pozostają nadal pod jego wrażeniem, została do wspólnego katalogu
pamięci włączona później, bo w 2004 roku, z okazji 60. rocznicy lądowania
aliantów w czerwcu 1944 roku w Normandii. W tych uroczystościach kanclerz
Schroeder siedział po raz pierwszy ramię w ramię z prezydentem Jacques’em
Chirakiem. Jeszcze później włączono do wspólnej kultury najboleśniejsze rozdziały drugiej wojny światowej, jak masakrę w Oradour z 10 czerwca 1944
roku czy deportacje do obozów koncentracyjnych i zagłady, co należy widzieć
jako świadomy zabieg autorów polityki historycznej w Niemczech i we Francji,
wyraźnie dbających o nieokaleczenie narracji o micie powojennego pojednania31.
S. Petermann, Rituale machen Räume. Zum kollektiven Gedenken der Schlacht von Verdun und der
Landung in der Normandie, Bielefeld 2007, S. 90.
29
Zob. H. Mayer, Der Wandel der französischen „Erinnerungskultur“ des Zweiten Weltkrieges am
Beispiel dreier „Erinnerungsorte“: Bordeaux, Caen und Oradour-sur-Glane, Augsburg 2006
(PhD Diss., Universität Augsburg – l’Université Michel de Montaigne Bordeaux 3, 2006),
Publikationsserver OPUS der Universitätsbibliothek Augsburg, http://opus.bibliothek.uniaugsburg.de/opus4/solrsearch/index/search/searchtype/authorsearch/author/Henning+Meyer
[data dostępu 5.05.2015].
30
C. Defrance, op. cit., S. 18.
31
H. Mayer, op. cit., S. 9.
28
190
Oczywiście uwzględnić należy jeszcze jedną okoliczność. Doszło do rozdźwięku pomiędzy polityką historyczną, kierowaną przez reprezentantów państwa, a pamięcią przechowywaną w społeczeństwie, w jej poszczególnych grupach
i biotopach: środowiskach żydowskich, kombatantów wojennych, byłych więźniów czy członków ruchu oporu. Pamięć indywidualna czy zbiorowa tych grup
przyczyniła się do tego, że bolesna przeszłość trafiła do przestrzeni publicznej: do
mediów, sądów, a w końcu do oficjalnej narracji o pojednaniu32. Spory udział mają
tu historycy z obydwu krajów, którzy monitorowali wzajemnie swoje podręczniki, jak również kino i literatura, transportujące pamięć o przeszłości. Wystarczy
wspomnieć w tym miejscu choćby o „Kolacji Kanibali” Vahe Katcha, która przeniesiona na scenę Teatru Palais Royal grana była ponad 700 razy. Gwałt i przemoc
z lat drugiej wojny światowej nie zostały zapomniane. Natomiast zauważalny jest
rozdźwięk między szerokim strumieniem kompleksowej, kolektywnej pamięci
a jednowymiarowym, urzędowym wymiarem oficjalnej pamięci, co prowokuje, by zakwestionować mit niemiecko-francuskiego pojednania – jak czynią to
Grosser i Ziebura. Ich krytyka płynie w szerokim strumieniu renesansu literatury
historycznej, podejmującej zagadnienie kolektywnej pamięci. Koresponduje to ze
zmianą paradygmatów historii utrwalonych przez lata w pamięci społeczeństw
Europy, która zaszła po przełomie 1989 i 1990 roku. Ta zmiana manifestuje się
różnymi formami, od prawnego rozliczania się z odpowiedzialnymi za popełnienie przestępstw w przeszłości, poprzez powstawanie nowych typów muzeów,
po indywidualne badania genealogiczne w archiwach. Tu jest także miejsce dla
krytyki oficjalnych wersji historii, przyjmujących postać polityki historycznej,
i włączenia do zbiorowej pamięci wypartych z niej wątków i zdarzeń.
Jak silny jest jednak archetyp modelowego pojednania, biorącego początek
w Traktacie Elizejskim, dowiodły uroczystości z okazji 50. jego rocznicy
(21 stycznia 2013 roku). Usunęły one w cień zabiegi podejmowane przez prezydenta Sarkozy’ego, który zasugerował, by punkt ciężkości wspólnej historycznej
pamięci przesunąć ze spiżowego 22 stycznia, czyli z rocznicy Traktatu Elizejskiego, na 11 listopada, czyli dzień upamiętniania zakończenia pierwszej wojny
światowej. Tak więc po pięćdziesięciu latach, które minęły od traktatu, w polityce historycznej obydwu krajów i kulturze pamięci dominuje nadal mit pojednania, osadzony na spiżowym cokole Traktatu Elizejskiego.
Zob. C. Defrance, op. cit., S. 19.
32
191
German-French reconciliation – as much a myth as far as
reality?
An article traces the criticism of Alfred Grosser in relation the mythical narrative of the Elysee Treaty from 1963. As a result he tries to proves that the narrative
about the Treaty creates the myth of the benchmark convergence German-French
and reconciliation between these two nations. The analysis supported by the four
pillars: historical contextualization of the Treaty, contextualization the myth of the
German – French Erbeindschaft (a kind of a traditional enmity), reconciliation
ignorance German-French in the period between the First and the Second World
War and the creation the myth in symbolism, rooted in the public space.
192
M. Alagierski
Michał Alagierski
Uniwersytet Łódzki
Stosunek Turcji do Europy.
Specyfika relacji pomiędzy Brukselą i Ankarą
Procesy wpływające na postrzeganie przez Turcję stosunków z Unią Europejską kształtują się na kilku złożonych płaszczyznach, oscylując wokół podstawowych założeń tureckiej polityki wewnętrznej oraz zagranicznej. Rzetelna
ocena relacji Turcji na poziomie międzynarodowym wymaga analizy koncepcji
wypracowanych z myślą o zabezpieczeniu bytu oraz rozwoju państwa. Należy
przywiązywać szczególną wagę do siły oddziaływania polityki wewnętrznej
na tureckie stosunki z poszczególnymi partnerami. Specyfika relacji Ankary
z Unia Europejską determinuje potrzebę identyfikacji podstaw ich wyjątkowego charakteru. Wpływ czynników zewnętrznych wymaga ukazania percepcji Turcji przez Zachód oraz reakcji na przypisywaną rolę. Należy zwrócić
uwagę na związki procesów zachodzących w polityce międzynarodowej wpływających na kierunek polityki Turcji wobec Unii Europejskiej. Złożoność tych
relacji uwidacznia się na poziomie kulturowym generując schematy wykorzystywane w różnych momentach do osiągania partykularnych, a w konsekwencji
ogólnych celów. Skumulowanie wszystkich czynników wpływających na relacje
Turcji z Unią Europejską pozwoli zaobserwować celowy charakter założeń
tureckiej polityki wobec Brukseli, który w innym wypadku będzie budził uzasadnione kontrowersje.
Zarys sytuacji muzułmanów w Europie
Początek współczesnej fali muzułmańskiej migracji do Europy przypadł na
okres po drugiej wojnie światowej. Zrujnowana Europa potrzebowała taniej siły
roboczej, którą zapewnili przybysze z kolonii. Początkowo przybysze kierowali
się głównie do Francji, gdzie emigrowali Marokańczycy, Algierczycy i Tunezyjczycy, oraz do Niemiec, które przyjmowały robotników z Turcji. Rządy tych
krajów wprowadziły w życie projekt, który zakładał wykorzystanie potencjału
napływowych pracowników w czasie kryzysu, a następnie odesłanie ich do
193
domu. Rzeczywistość okazała się inna niż przewidywania, liczba przybyszów
rosła, determinując konieczność nadania emigrantom prawa stałego osiedlenia,
dające początek dzisiejszym rozważaniom na temat mniejszości muzułmańskiej w Europie Zachodniej. W krótkim czasie rozwinęły się zorganizowane,
obce etnicznie i kulturowo społeczności muzułmańskie, które nie poddawały
się łatwo procesom integracyjnym1. Badania statystyczne wykazują, że muzułmanie stanowią od 3% do 5% ludności Unii Europejskiej. We Francji mniejszość muzułmańska oscyluje wokół 10% populacji kraju, w Niemczech 3,7%2.
Muzułmanie są największą wspólnotą religijną w Europie Zachodniej; w Niemczech, Francji oraz kilku innych krajach islam stanowi drugą pod względem
liczby wyznawców religię3. Według danych Eurostatu największą grupę muzułmanów w Zachodniej Europie stanowią Turcy4. Część muzułmanów mieszkających w Europie narażona jest na trudności wynikające z dążenia do izolacji,
która z kolei sprzyja przypisywaniu negatywnych stereotypów wyznawcom
islamu. Europejczycy, dumni z wolności religijnej, posiadający przywilej swobody wypowiedzi, kontestują tradycjonalizm religijny charakteryzujący funkcjonowanie muzułmańskich wspólnot, dopatrując się w tym stylu życia radykalnych cech islamskiego fundamentalizmu5.
Francis Fukuyama twierdzi, że grupy, które kontestują wartości liberalne,
uznają jednocześnie konieczność obalenia całego systemu, w którym zostały
wprowadzone. Rządy mogą tolerować jedynie te grupy, których przedstawiciele nie wpływają negatywnie na funkcjonowanie państwa6. Fukuyama uważa
jednocześnie, że integracja imigrantów, którzy tworzą zwarte grupy, stanowi największe wyzwanie długoterminowe dla współczesnych demokracji
europejskich7.
Mniejszość muzułmańska w Europie w pierwszym pokoleniu tworzy ściśle
odseparowane wspólnoty przywiązane do tradycji kraju pochodzenia. Różnorodność etniczna skłania te grupy do integrowania się w ramach wspólnoty religijnej8. W drugim pokoleniu młodzi muzułmanie, znający język
kraju, w którym się wychowali, tkwią w zawieszeniu, odczuwając presję związaną z odmiennością9. Kierują się podwójnymi standardami, pozostając pod
Ch. Caldwell, Reflections on the Revolution in Europe, London 2010, pp. 91-111.
M. Bogdani, Turkey and the dilemma of EU accession, London 2009, pp. 111-112.
3
E. Osnos, Islam shaping a new Europe, Chicago 2004, p. 1-5.
4
O. Roy, Globalised Islam. The Search for a New Ummah, New York 2009, p. 101.
5
M. Bogdani, op. cit., p. 144.
6
F. Fukuyama, Identity, immigration, and liberal democracy, “Journal of Democracy” 2006, № 17 (2),
s. 9.
7
Ibidem, p. 6.
8
R. Leiken, Europe’s Angry Muslims, New York 2005, p. 264.
9
F. Tarifa, Facing Tomorrow’s Global Challenges: What Role for Social Science?, New York 2006,
pp. 6-12.
1
2
194
M. Alagierski: Stosunek Turcji do Europy. ...
wpływem środowiska muzułmańskiego. Część muzułmanów opowiada się za
wprowadzeniem szariatu w miejsce systemu demokratycznego10.
Sytuacja muzułmanów w Europie weszła w nowe stadium po ataku Al-Ka’idy
na Stany Zjednoczone. Decyzje podjęte wówczas przez rządy państw zachodnich wywołały szereg następstw, jednym z których był wzrost nastrojów antyislamskich uderzających w równym stopniu we wszystkich muzułmanów. Widmo
narastającego antagonizmu wewnątrz krajów posiadających znaczną mniejszość
muzułmańską zaniepokoiło część polityków, którzy przez lata z nadzieją patrzyli
na postępy asymilacji muzułmańskiej społeczności. Sytuację utrudniała aktywność wpływowych kręgów, które negowały możliwość pokojowego współistnienia
dwóch kultur na terenie Europy11. Reakcję na eskalację wrogich nastrojów stanowiła postępująca izolacja muzułmanów, która pogłębiła istniejące już kontrasty12.
Reakcja na rosnące wpływy islamu w Europie
Wśród rosnącej liczby organizacji muzułmańskich powstających w Europie
wiele funkcjonuje w oparciu o meczety, tylko pewna część ma wyłącznie świecki
charakter. Europejskie media oraz instytucje chrześcijańskie zwracają uwagę na
wzrost znaczenia instytucji, które propagują kulturę muzułmańską. Arcybiskup
Georg Ganswein, prywatny sekretarz Benedykta XVI, przyznał w wywiadzie dla
niemieckiego „Sueddeutsche Zeitung”, że islamizacja Europy staje się faktem.
Tym samym podkreślił groźne oblicze tego procesu13. Rosnący wpływ islamu
łączy grupy społeczne, polityczne i religijne, które sprzeciwiają się tej tendencji.
Jednym z najbardziej dyskutowanych przedsięwzięć było wprowadzenie przez
rząd Francji prawa zakazującego w pewnych sytuacjach manifestowania przynależności religijnej, co w znacznej mierze uderzyło w muzułmanki noszące tradycyjne burki. Równie wiele emocji wywołała decyzja władz szwajcarskich, które
w 2009 roku zabroniły wznoszenia minaretów. Przykład francuski pokazuje,
jak władza posługuje się ideą równouprawnienia w państwie laickim, wprowadzając prawo restrykcyjne wobec wszystkich mniejszości religijnych. W Szwajcarii sytuacja kształtuje się inaczej ze względu na żywe przywiązanie obywateli
do kwestii religii, a także instytucji demokracji bezpośredniej. Szwajcarskie społeczeństwo, które w referendum opowiedziało się w zdecydowanej większości
za zakazem wznoszenia minaretów, odpowiedziało na projekt zgłoszony przez
nacjonalistyczną Szwajcarską Partię Ludową, która stanowi najsilniejsze ugrupowanie w parlamencie. Referendum zostało przeprowadzone w taki sposób, aby
Ibidem.
M. Burleigh, The Christian Tradition. Islam and Contemporary Europe, Cardiff 2006, p. 166.
12
Ibidem.
13
M, Bogdani, op. cit., p. 128.
10
11
195
nie można było wysuwać zarzutów o dyskryminację mniejszości muzułmańskiej.
Głosujący wypowiedzieli się równocześnie w dwóch niepowiązanych ze sobą
kwestiach dotyczących handlu bronią oraz podatków. Dla podkreślenia intencji
projektodawcy propagowali ideę referendum pod hasłem „nie chcemy ograniczać wolności religijnych, naszym celem jest zatrzymanie islamizacji kraju”14.
W 2006 roku Niemiecki Instytut Badań Interdyscyplinarnych do spraw
Konfliktów i Przemocy przeprowadził sondę, która wykazała, że niemieckie
społeczeństwo obawia się wzrostu liczby imigrantów. Wyniki analiz potwierdziły się w 2008 roku, gdy w kilku niemieckich miastach tureccy imigranci
umieścili na murach ksenofobiczne napisy oraz podpalali samochody. Kilka lat
wcześniej brytyjski „Guardian” zwrócił uwagę na powtarzające się akty rasistowskie w Niemczech, przewidując, że mogą one przerodzić się w otwarty konflikt oraz podkreślając rolę niemieckich władz w procesie normalizacji stosunków z muzułmańską mniejszością15.
Polityczny islam w Turcji
W rozważaniach na temat kierunku i perspektyw rozwoju islamu istotną
rolę odgrywa czynnik religijny, który w znacznym stopniu umożliwia realizowanie politycznych celów w świecie muzułmańskim. Elity rządzące państw
muzułmańskich w różnym stopniu wykorzystują czynnik religijny, nadając znaczenie doktrynie politycznego islamu. Idea ta powstała w latach 20. XX wieku,
wewnątrz ruchu, który sprzeciwiał się upadkowi cywilizacyjnemu i politycznemu świata islamskiego. Twórcy uznali, że islam pozostał jedyną wartością
mogącą przyczynić się do odrodzenia potęgi muzułmańskiej, która ugięła się
pod naporem obcych mocarstw. Odwołania do źródeł potęgi kalifatu miało stać
się sprawczą siłą procesu odbudowy. W praktyce polityczny islam funkcjonuje
dziś w ekstremalnej formie w Iranie oraz w Arabii Saudyjskiej, w których islam
jest nadrzędny w stosunku do władzy świeckiej. Polityczny islam spełnił częściowo swoją rolę, jednak stał się również przyczyną pogłębiania hermetyzacji
kulturowej i politycznego radykalizmu16.
Specyficznym przykładem politycznego islamu jest Turcja pod rządami Partii
Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP). Jest to partia nowego typu w świecie muzułmańskim, która w polityce wewnętrznej głosi hasła bliskie ideom fundamentalistycznym, jednak w relacjach międzynarodowych wykazuje pragmatyzm, starając
Ibidem.
Ibidem.
16
A. An-Na’im, The Desecularization of the World: Resurgent Religion and World Politics, Washington,
D.C. 1999, s. 103-105; więcej o „islamie politycznym” zob. Ch. Houston, Islam, Kurds and the
Turkish Nation State, New York 2003; M. Hakan Yavuz, Islamic Political Identity in Turkey, New
York 2003; R. Çakır, Political Islam in Turkey, Brussels 2007, pp. 38-55.
14
15
196
się usytuować Turcję pomiędzy Bliskim Wschodem i Unią Europejską17. Kluczowi politycy AKP, którzy kierują dziś tureckim państwem, w latach 90. manifestowali radykalne poglądy. Lider partii Recep Tayyip Erdoğan w 1999 roku został
aresztowany po wygłoszeniu mowy, w której wykorzystał cytat z poematu Ziyi
Golkapa: „minarety są bagnetami”, a „meczety obozami wojskowymi”18. Pozycja
AKP początkowo opierała się na poparciu prowincji, w małych miejscowościach,
gdzie tradycjonalistyczne społeczności wybierają władze niezależnie od tendencji
na poziomie centralnym. Na bazie prowincjonalnego elektoratu AKP stworzyła
zorganizowany system. Ugrupowanie zawiązało porozumienie z Partią Wielkiej
Jedności oraz Partią Ruchu Narodowego, które głosiły skrajnie religijne i rasistowskie hasła społeczne19.
Wejście w główny nurt polityki w Turcji AKP zawdzięcza zmianie retoryki. Polegała ona na połączeniu idei konserwatyzmu religijnego z zasadami
demokracji oraz wspieraniu tureckich aspiracji akcesyjnych do UE. W wyniku
tego zabiegu sympatie dla partii zaczęły zgłaszać kręgi wpływowych przedsiębiorców, którym bliskie były ideały konserwatywne20. Wzrost znaczenia AKP
wywołał poruszenie w Turcji, budząc obawy, że partia chce wskrzesić „państwo islamskie” pod przykrywką liberalizmu gospodarczego21. W 2002 roku
AKP zwyciężyła w wyborach parlamentarnych, zyskując wpływ na rządzenie
państwem. Nominacja Abdullaha Güla na stanowisko ministra spraw zagranicznych pozwoliła AKP wpływać na kształt polityki zagranicznej, podważając
pozycję armii, która do tej pory wskazywała priorytety w tej sferze22.
Walka o pełnię władzy
Były prezydent Turcji Süleyman Demirel stwierdził, że „Allah najpierw stworzył armię turecką, a następnie naród”23, wskazując podstawę bytu i warunek
istnienia narodu i państwa24. Obecność Tureckich Sił Zbrojnych w strukturach NATO stanowi świadectwo rangi państwa na arenie międzynarodowej.
Dla części tureckiego społeczeństwa podatnej na radykalne hasła religijne bliskie relacje ze Stanami Zjednoczonymi i Europą w ramach Paktu PółnocnoatlanZ. Öniş, The Political Economy of Islam and Democracy in Turkey: From the Welfare Party to the
AKP, New York 2006, pp. 103-128.
18
A. Higgins, Swiss ban mosque in surprise vote, Washington, D.C. 2009.
19
J.B. White, Islamist Mobilisation in Turkey: A Study in a Vernacular Politics, Washington, D.C. 2002,
pp. 131-155.
20
Ibidem.
21
M. Aykul, The threat in secular fundamentalism, Istanbul 2007.
22
W. Posch, Crisis in Turkey: Just another bump on the Road to Europe, The European Union Institute
for Security Studies, Brussels 2007, p. 29.
23
C. Arcayürek, Derin Devlet (1950-2007). Darbeler ve Gizli Servısler, Istanbul 2007, p. 79.
24
Ü. Sakallıoğlu, Ordu ve Siyaset’, Ankara 2007, pp. 1000-1004.
17
197
tyckiego budzą negatywne emocje, rodząc skojarzenia z czasami upadku Imperium Osmańskiego pod naporem Zachodu25. Tradycyjny układ sił w Turcji
został zaburzony pojawieniem się AKP dążącej do ograniczenia wpływów armii
na rządzenie państwem. Profesor Necla Arat twierdzi, że polityka ustępstw
wobec Brukseli prezentowana przez rząd AKP stanowi element walki o władzę
z armią posiadającą zewnętrzne oparcie w Stanach Zjednoczonych26. Politycy
AKP odpierają zarzuty, przypominając, że dobre relacje z UE zapoczątkował
centroprawicowy rząd Turguta Özala27.
Po uzyskaniu przez AKP większości w parlamencie ostatnim wpływowym
politykiem sprzeciwiających się polityce tej partii był prezydent Ahmet Necdet
Sezer, którego władza miała wygasnąć w 2007 roku. Tymczasem działania rządu
przeciwko elitom wojskowym budziły coraz większy niepokój. W miejscowości
Şemdinli leżącej na terenach zamieszkanych przez Kurdów w listopadzie 2005
roku doszło do zamachu terrorystycznego. Siły bezpieczeństwa, na rozkaz wojskowych zwierzchników, dokonały krwawej pacyfikacji zakończonej śmiercią
trzech osób. Na wniosek AKP legislatywa zażądała ukarania winnych, którzy
podjęli tragiczne w skutkach decyzje. Śledztwo wykazało, że zamachowcy,
którzy zdetonowali bombę w Şemdinli należeli do służb specjalnych, a operacja
stanowiła prowokację. Rząd starał się wykorzystać skandal, angażując opinię
publiczną oraz wymiar sprawiedliwości. Dowódca sił lądowych tureckiej armii
gen. Yasar Büyükanıt przyznał w wywiadzie, że incydent był częścią szeroko
zakrojonej operacji przeciwko kurdyjskim separatystom28. Protesty społeczne
ogarnęły prowincje zamieszkane przez mniejszość kurdyjską, docierając do
Stambułu. Sytuacja zaczęła godzić w interes państwowy, dlatego AKP wycofała swoje zaangażowanie29. Oskarżyciel publiczny prowincji Van Fahrad Sarikaya, który skazał gen. Büyükanıta za nieuprawnione użycie siły przeciwko ludności kurdyjskiej, został zwolniony ze stanowiska przez Naczelną Radę Oskarżycieli i Sędziów, podobny los spotkał szefa wywiadu Sabriego Uzuna, który
wskazywał na wewnętrzny spisek30.
Niejasności pozostałe po zakończeniu afery Şemdinli nie pozwalają na
jednoznaczną ocenę roli poszczególnych instytucji. Faktem jest, iż establishment wojskowy zintensyfikował działania przeciwko AKP. W kwietniu
2007 roku dowództwo wprowadziło suwerennie wewnętrzne prawo zakazu W. Posch, op. cit., p. 13.
P. Beylau, L’Europe et les Janissaires, Paris 2007, p. 87.
27
W. Posch, op. cit., p. 14.
28
J. Gorvett, Turkey’s “Deep State” Suffers in Former President’s Words, Deeds in Kurdish Town,
Washington, D.C. 2006.
29
H.J. Kretschmer, European Union on Turkey’s Case in Simdinli, European Commission, Brussels
2005.
30
D. Romano, M. Gurses, Conflict, Democratization, and the Kurds in the Middle East: Turkey, Iran,
Iraq and Syria, New York 2014, pp. 15-17.
25
26
198
jące żonom oficerów noszenia burek symbolizujących przywiązanie religijne.
Akt był wymierzony w AKP i miał na celu oczyszczenie armii z niepewnych
elementów31.
W styczniu 2007 roku wybuchł kolejny skandal związany z zabójstwem
kurdyjskiego dziennikarza Hranta Dinka. Skazani zostali dwaj nacjonaliści
tureccy, jednak ślady i tym razem prowadziły do wysokich rangą wojskowych. Rodzina zamordowanego wystosowała list otwarty, w którym oskarżała instytucje państwowe o działania mające na celu zatuszowanie sprawy.
Pojawiły się głosy wskazujące na istnienie w Turcji „państwa w państwie”32.
Informacje na temat tajnej działalności kręgów reprezentujących armię coraz
częściej były przekazywane do wiadomości opinii publicznej. Dowody pojawiły się w lutym 2010 roku, kiedy rząd AKP wszedł w posiadanie dokumentów świadczących o planowanym zamachu stanu. Dokumentacja zawierała blisko 2500 stron materiałów opisujących operację wojskową tajnej organizacji Ergenekon33.
Wybory prezydenckie w 2007 roku
W kwietniu 2007 roku Wielkie Zgromadzenie Turcji miało wybrać
następcę prezydenta Sezera. Kandydat AKP Abdullah Gül mógł liczyć na większość, jednak wybory zostały zbojkotowane przez polityków Republikańskiej
Partii Ludowej (CHP), reprezentujących kemalistowską opozycję. Na wniosek
CHP Sąd Konstytucyjny na początku maja wydał orzeczenie, w którym uznał
wybór Güla za nieważny ze względu na brak kworum34. Podobny scenariusz
wystąpił w drugim głosowaniu, które również nie zgromadziło wymaganej
liczby posłów. Kryzys elekcyjny wywołał protesty społeczne. Na ulice Ankary
wyszli demonstranci, którzy skupiali się wokół prominentnych postaci reprezentujących wojsko, polityków oraz przedstawicieli naukowych Uniwersytetu w Ankarze35. Społeczeństwo organizowało się w kolejnych miastach, największe wystąpienia miały miejsce w Izmirze, gdzie półtora miliona ludzi protestowało przeciwko sytuacji w całym kraju, jak i w samym Stambule. Duża
część demonstrujących opowiadała się za sekularyzmem, sprzyjając linii kemalistów. Ogromną popularność zaczęło również zyskiwać hasło „ani szariat,
ani pucz” (ne şeriat ne darbe)36. Stan zawieszenia trwał do 27 sierpnia, kiedy
W. Posch, op. cit., p. 18.
Y. Baydar, Family Boycotts Retrial for Murder of Turkish-Armenian Journalist, Ankara 2009.
33
G.H. Jenkins, Between fact and fantasy Turkey’s Ergenekon Investigation, Washington, D.C. 2009,
pp. 55-76.
34
S. Tavernise, Turkish court blocks Islamist candidate, New York 2007.
35
E. Temelkuran, Şehir güzel, kızlar güzel. Miting niye güzel olmasın, Istanbul 2007.
36
C. Dündar, Gerdek Kapısında 1 mılyon Insan, Istanbul 2007.
31
32
199
w kolejnym głosowaniu, zwykłą większością głosów deputowani zatwierdzili
kandydaturę Abdullaha Güla37.
Turecka koncepcja stosunków międzynarodowych
Od niedawna trwa dyskusja na temat zmian w tureckiej polityce zagranicznej – utożsamia się je z przejęciem rządów przez AKP. Do pewnego stopnia
można zgodzić się z taką tezą, jednak proces kształtowania nowej koncepcji
relacji zewnętrznych Turcji stanowi bardziej złożone zagadnienie. W ostatnich
dziesięcioleciach aktywność Ankary na arenie międzynarodowej determinuje
konieczność wykreowania niezależnej pozycji w kluczowych obszarach związanych z bezpieczeństwem państwa po zakończeniu zimnej wojny. Po rozpadzie bloku komunistycznego waga Turcji jako strategicznego partnera NATO
uległa zmianie. Fundamentalnym czynnikiem, który doprowadził do zmiany
tureckiej strategii politycznej, było przeniesienie punktu ciężkości polityki globalnej Stanów Zjednoczonych oraz wzrost znaczenia Unii Europejskiej, która
zaczęła odgrywać w świecie wiodącą rolę w oparciu o rozwijającą się gospodarkę. Kres systemu dwubiegunowego w relacjach międzynarodowych doprowadził do pojawienia się dużej liczby podmiotów zdolnych do prowadzenia
niezależnej polityki. Rząd AKP kontynuuje ścisłe związki ze Stanami Zjednoczonymi oraz Unią Europejską, wykazując jednocześnie wzmożoną aktywność
w ramach polityki na Bliskim Wschodzie38.
Elity rządzące w Ankarze od dawna borykają się ze stagnacją w stosunkach z UE, dlatego Turcja wykorzystuje dostępne środki do uznania równorzędnego statusu w stosunkach z Zachodem. AKP znajduje się w doskonałej
sytuacji, w której Bruksela utrzymuje dystans stwarzający podstawy do wypracowania silnej pozycji na Bliskim Wschodzie39. Wzrost aktywności w relacjach
ze wschodnimi sąsiadami sprzyja pojawianiu się teorii na temat właściwych
zamiarów AKP. Ze względu na swój potencjał gospodarczy, militarny, a także
ludnościowy oraz wzrost znaczenia islamu Turcja budzi na Zachodzie obawy
o aspiracje mocarstwowe40. Zakładając, iż hipoteza ta ma pewne uzasadnienie,
należy zwrócić uwagę na szerszy kontekst długofalowej polityki tego państwa,
które od lat 50. XX wieku buduje swoją pozycję międzynarodową. Obecna poli S. Fraser, O. Ant, Turkish foreign minister wins presidency, in victory for Islamic-rooted government,
Ankara – Istanbul, 2007.
38
Ş. Kardaş, Turkey: Redrawing the Middle East Map or Building Sandcastles, New York 2010,
pp. 115-36.
39
G.E. Fuller, The New Turkish Republic: Turkey as a Pivotal State in the Muslim World, Washington,
D.C. 2010. Interesująca praca została poświęcona porównaniu systemów politycznych Turcji
i Iranu: N. Gardels, Will Iran Look More like Turkey, Or Turkey like Iran?, New York, pp. 2-5.
40
Ç. Cengiz, Turkey’s “Soft Power” Strategy: A New Vision for a Multipolar World, Ankara 2009.
37
200
tyka AKP bez wątpienia bazuje na dorobku kemalizmu41. W praktyce transformacja tureckiej polityki pod rządami AKP sprowadza się do sfery wewnętrznej
i polega na zneutralizowaniu przemożnych wpływów elit wojskowych. Zmiany
relacji politycznych w Turcji związane ze wzrostem znaczenia politycznego
islamu nie oznaczają, że kraj ten podąża w stronę niebezpiecznej islamizacji,
rozumianej w naszym kręgu kulturowym jako fundamentalizm o zabarwieniu
totalitarnym42. Niemniej jednak AKP ochłodziła relacje z Tel Awiwem, realizując jedno z fundamentalnych założeń politycznego islamu, oparte na krytyce
Izraela i popieraniu dążeń Palestyńczyków43.
Premier Ahmet Davutoğlu, który przez pewien czas pełnił funkcję ministra
spraw zagranicznych, jest autorem koncepcji „strategicznej głębi” w relacjach
międzynarodowych. Doktryna ta zakłada uzyskanie przez Turcję silnej pozycji
na Bliskim Wschodzie, gwarantującej stabilizację w regionie, która przyczyni
się do utrzymania pokoju na poziomie globalnym44. Obecnie zasadniczą kwestią stało się prewencyjne działanie wobec stosunkowo niewielkich konfliktów,
które wybuchają w sąsiednich państwach, szczególnie na Bliskim Wschodzie, a także dyplomatyczna aktywność polegająca na pełnieniu roli mediatora
w czasie kryzysów, które destabilizują delikatną równowagę na tym obszarze45.
Ahmet Davutoğlu przedstawił zmiany strategii wobec Zachodu, argumentując,
że związanie się wyłącznie z UE i Stanami Zjednoczonymi stoi w sprzeczności
z tożsamością kulturową Turcji usytuowanej pomiędzy Europą i Azją. Jego zdaniem odcięcie się od Bliskiego Wschodu ograniczyłoby znaczenie Turcji w kontaktach z UE46. Znamienny jest również fakt, iż Ankara dąży do samodzielnej
polityki wobec Rosji i Iranu, realizując własne cele strategiczne odrębne od interesów Waszyngtonu i Brukseli47. Taka sytuacja sprawia, że w przyszłości Turcja
będzie chciała sprowadzić wpływ Stanów Zjednoczonych i Unii Europejskiej na
własną politykę zagraniczną do roli jednego z czynników, które będzie mogła
rozgrywać wedle własnego uznania48.
P.H. Gordon, O. Taspiar, Winning Turkey: How America, Europe and Turkey Can Revive a Fading
Partnership, Washington, D.C. 2008, pp. 126-129.
42
N. Danforth, Ideology and Pragmatism in Turkish Foreign Policy From Atatürk to the AKP, “Turkish
Policy Quarterly” 2008, Vol. 7, No. 3, pp. 83-95.
43
S. Çağaptay, Turkey under the AKP: Neither a European nor a Regional Power, Istanbul 2010.
44
A. Davutoğlu, Turkish Foreign Policy and the EU in 2010, Istanbul 2010.
45
Ibidem.
46
Ibidem.
47
Ö. Terzi, Implications of the Enhanced Regional Activism of Turkey for Its Relationship with the
European Union, Maastricht 2006, p. 2.
48
Ş. Kardaş, Turkey Redrawing the middle East Map or Building Sandcastles?, Washington, D.C. 2010,
pp. 115-136.
41
201
Kwestia Cypru
Utrzymanie wpływów na Cyprze stanowi priorytet tureckiej polityki zagranicznej. Historyczną rolę wyspy kształtowało położenie w strategicznym
regionie śródziemnomorskim należącym do greckiego kręgu cywilizacyjnego.
W XVI wieku Cypr został podbity przez Osmanów, którzy poddali swojej
władzy grecką ludność. W wyniku wydarzeń związanych z pierwszą wojną światową Cypr został zajęty przez Brytyjczyków. Pozostałością osmańskiej dominacji
jest mniejszość turecka przywiązana do pochodzenia. Współcześnie newralgiczne usytuowanie wyspy nadal odgrywa ważną rolę w polityce bezpieczeństwa
Turcji. Od momentu uzyskania niepodległości na Cyprze ścierały się dążenia
Grecji i Turcji stojące u podstaw wieloletniego sporu o wyłączną kontrolę nad
Cyprem. W lipcu 1974 roku Nikos Sampson, działający w porozumieniu z Atenami, dokonał przewrotu zakończonego opanowaniem stolicy (Nikozji) przez
rebeliantów dążących do połączenia wyspy z Grecją49. Ówczesny premier Turcji
Bülent Ecevit, działając pod wpływem społecznych nacisków, wysłał wojsko,
które opanowało tereny na północy Cypru. Armia turecka do dziś stacjonuje
w tym regionie, stojąc na straży interesów tureckiej ludności. Po inwazji ukształtował się funkcjonujący do dziś podział na Republikę Cypru zajmującą południe
wyspy oraz turecką północ50.W kolejnych dekadach w rozgrywkę pomiędzy
w spory na Cyprze coraz silniej włączyły się Stany Zjednoczone, Organizacja
Narodów Zjednoczonych, a także Unia Europejska51.
Kwestia cypryjska stanowi ważny element w relacjach Turcji z Brukselą.
Przyjęcie Republiki Cypru do Unii Europejskiej w 2004 roku stanowiło efekt
żmudnych zabiegów dyplomatycznych, w wyniku których Turcja została poddana naciskom skłaniającym do rezygnacji z blokowania akcesji Cypru do
Wspólnoty52. Ugodowa polityka rządu Erdoğana w sprawie Cypru przyczyniła się do wznowienia negocjacji akcesyjnych Turcji z UE zamrożonych przez
Brukselę w dużej mierze pod wpływem twardego stanowiska wobec Cypru53.
Sukces okazał się krótkotrwały, ponieważ w lipcu 2005 roku Bruksela zobligowała Turcję do nawiązania z Republiką Cypru pełnych stosunków dyplomatycznych. Premier Erdoğan wyraził zgodę, jednak zastrzegł, że nie oznacza to
likwidacji barier celnych54. Naciski Brukseli doprowadziły w grudniu 2006 roku
G. Aybet, Turkey’s Long and Winding Road to the EU: Implications for the Balkans, Journal of
Southern Europe and the Balkans, London 2006, p. 72.
50
W. Hale, Turkish Foreign Policy, 1774-2000, London 2002, p. 181.
51
W. Mallinson, Cyprus: A Modern History, London 2008, p. 116.
52
P. Robins, op. cit., p. 12.
53
European Council, Conclusions of the Brussels European Council, Brussels 2004.
54
European Commission, Enlargement Strategy and Main Challenges 2006-2007, Brussels 2006;
F. Schimmelfennig, U. Sedelmeier, The Politics of European Union Enlargement: Theoretical
Approaches, New York 2005, pp. 120-141.
49
202
do kolejnego zawieszenia negocjacji członkowskich z Turcją55. W listopadzie
2007 roku Parlament Europejski wydał rezolucję wzywającą Turcję do zdjęcia
embarga na handel z Republiką Cypru. W dokumencie umieszczono klauzulę, iż ustępstwo w tej kwestii wpłynie na odblokowanie tureckich rozmów
akcesyjnych. Ankara uzależniła pozytywną decyzję od udzielenia przez Brukselę pomocy gospodarczej dla północnego Cypru oraz uznanie państwowości
Turków cypryjskich56. Kwestia cypryjska pozostaje wciąż nierozwiązana, stanowiąc kolejny problematyczny czynnik w trudnych relacjach Ankary z Brukselą,
wzmagający wzajemne antagonizmy.
Stosunki wewnętrzne panujące w Turcji determinuje naturalny podział
wpływów pomiędzy elity wojskowe oraz cywilne instytucje państwowe. Od niedawna relacja sił w tej rozgrywce uległa zasadniczej zmianie w wyniku uzyskania
władzy przez Partię Sprawiedliwości i Rozwoju powołującą się na wartości islamskie w polityce społecznej. Znaczący wpływ na charakter polityki zewnętrznej
Ankary z kolei wywiera odbieranie Turcji przez środowisko międzynarodowe,
w pewnych wypadkach utrudniając realizację kluczowych zadań. W tym schemacie mieszczą się stosunki z Unią Europejską. Przynależność Turcji do kultury
muzułmańskiej oraz jej potencjał sprawiają, że Bruksela podchodzi z rezerwą do
ewentualnego zakończenia negocjacji akcesyjnych z Ankarą.
Turcja osiągnęła pułap rozwoju, który wymaga dokonania przewartościowania własnej roli w świecie. Dostrzegając znaczenie dotychczasowych osiągnięć, Ankara zgłasza nowe aspiracje. W odróżnieniu od stagnacji w stosunkach
z Unią Europejską Turcja rozwija swoje wpływy na Bliskim Wschodzie, dostrzegając konkretne korzyści wynikające z posiadania wpływów w tym regionie.
Polityka bliskowschodnia Ankary opiera się na dążeniu do stabilizacji. Przeniesienie akcentów polityki międzynarodowej stanowi element strategii, której
celem jest uzyskanie lepszej pozycji w relacjach ze wszystkimi partnerami.
W tureckiej koncepcji relacji międzynarodowych dostrzegalną rolę odgrywa
kwestia ostrożnego wspierania mniejszości muzułmańskiej w Unii Europejskiej. Inaczej sytuacja przedstawia się w kwestii Cypru, który stanowi dla Turcji
ważny element strategiczny, skłaniający Ankarę do stanowczych reakcji wobec
realnego zagrożenia własnych interesów. Na tej płaszczyźnie polityka Turcji jest
jednak ostrożna ze względu na wagę relacji z Brukselą.
H.J. Barkey, O. Taspinar, Turkey: On Europe’s Verge, New York 2006, p. 16.
Ibidem.
55
56
203
Turkey's approach towards Europe. Specific relations
between Brussels and Ankara
Today’s Europe reveals strong emotions on Turkey's ruling Justice and Development Party. Concerns arise from the predictions that under this formation Turkey
will adopt Islamic radicalism. Biased image of Turkey is the result of insufficient
knowledge about relations inside the country. It is worth looking at Turkey from
a different perspective revealing the specifics of internal relations to the extent that
allows for far greater objectivity. Turkey is situated on a crossroad of Islam and
Christianity arousing emotions as Muslim state seeking to integrate with Europe.
However, this will not happen at the cost of renouncing one's own identity. Turkey
demands equal treatment from Europe pointing out alternative choices. The perception of Europe in Turkey is closely linked with the current state of relations,
stagnant of accession negotiations with Brussels builds conviction that Europe is
not interested in integration. It should be taken into account that Islam revenue
growth is in part a result of EU policy towards Turkey.
204
D. Bugajski, A.F. Komorowski, T. Neubauer
Dariusz Bugajski
Antoni F. Komorowski
Akademia Marynarki Wojennej – Gdynia
Tomasz Neubauer
Muzeum Marynarki Wojennej – Gdynia
Zalew Wiślany.
Problemy wolności żeglugi
Głównym portem Zalewu Wiślanego, a zarazem najstarszym miastem regionu
północnej Polski jest Elbląg. Jego początki sięgają 1237 roku. Prawa miejskie
Elbląg uzyskał 1246 roku. Dobre położenie sprawiło, że uzyskał miano najważniejszego ośrodka życia miejskiego. Stał się portem morskim oraz podstawową
bazą militarną organizującego się państwa krzyżackiego. Na rozwój miasta największy wpływ miał handel morski, który powodował napływ nie tylko towarów,
ale i ludzi. Potwierdzają to odkrywane do dnia dzisiejszego kolejne cmentarzyska,
osady, grody oraz różne zabytki kultury. Od końca XIV wieku Elbląg stopniowo
tracił znaczenie na rzecz Gdańska. Do osłabienia pozycji miasta przyczyniła się
także przyroda – poprzez zamulanie przejścia morskiego przez Mierzeję Wiślaną,
co w konsekwencji uniemożliwiało dużym jednostkom swobodną żeglugę. Elbląg
szukał więc nowych rozwiązań rozwoju gospodarczego i stopniowo zaczął przeradzać się w ośrodek przemysłowy, administracyjny, a także wojskowy. W II połowie
XIX wieku był – obok Szczecina, a przed Gdańskiem i Królewcem – silnym pruskim ośrodkiem przemysłu metalowego. Największy rozwój zanotowano w latach
1877-1918, głównie dzięki działalności stoczni Schichaua. Powstawały tu również zakłady tytoniowe, przetwórstwa rolno-spożywczego, tekstylne, mydlarnie,
olejarnie, krochmalnie i inne zakłady przemysłowe. Gospodarczy rozwój miasta
trwał do światowego kryzysu ekonomicznego w 1918 roku. Po pierwszej wojnie
światowej w wyniku ustaleń traktatu wersalskiego Elbląg pozostał pod władaniem
Niemiec. Kolejnym okresem korzystnym dla gospodarki Elbląga były lata 30. XX
wieku. W tym czasie Elbląg miał głównie charakter militarny. Zanotowano duży
rozwój infrastruktury miejskiej (nowe osiedla mieszkaniowe, szpital, rozwój szkolnictwa). Dokonano również modernizacji sieci gazowej i kanalizacyjnej, przebudowano linie tramwajowe, unowocześniono port oraz pogłębiono tor wodny
205
na Zalew Wiślany (w niektórych opracowaniach: „Zatoka Świeża” lub „Morze
Świeże” – Vrische Hab, Frisches Haff). Do portu została także doprowadzona linia
kolejowa. W okresie tym wzrosło znaczenie działalności portu. W roku 1936 zanotowano największy obrót, który wyniósł pół miliona ton. Z portu eksportowano
węgiel, koks, żelazo, pasze, materiały budowlane, nawozy. Importowano natomiast
zboże, mąkę, tytoń, elementy maszyn.
W 1939 roku port handlowy w Elblągu przewiózł 420 tys. ton towarów,
z tego 123 tys. ton w ramach żeglugi śródlądowej, a 297 tys. ton morskiej1.
Do 1945 roku jednym z ważnych sektorów tego przemysłu była produkcja dla
potrzeb morskich – możliwość swobodnej żeglugi na pełne morze miała dla
niej istotne znaczenie. Na rozwój miasta wpływała też żegluga morska oraz
śródlądowa. Nadrzędny cel, który postawili sobie włodarze Elbląga, głównego
portu za Zalewie Wiślanym po drugiej wojnie światowej, stanowiła odbudowa
miasta jako ośrodka przemysłowego i handlowego.
Ryc. 1. Mapka ogólna Zalewu Wiślanego
Źródło: D.R. Bugajski, Prawa żeglugowe okrętu w świetle prawa międzynarodowego,
Warszawa 2009, s. 283.
Zalew Wiślany w pojęciu geograficznym jest rozległym akwenem morskich wód wewnętrznych, mogącym stanowić atrakcyjny obszar dla wypo Raport ewaluacyjny Programu wieloletniego „Budowa drogi wodnej łączącej Zalew Wiślany
z Zatoką Gdańską”, Gdynia maj 2014, s. 4-6; J. i M. Kulińscy, Zalew Wiślany. Przewodnik dla
żeglarzy, Gdańsk 2000, s. 19; J.W. Dyskant, Zatoka Świeża 1463, Warszawa 1987, s. 5; I. Pietkiewicz,
T. Neubauer, A.F. Komorowski, Okręty Zatoki Świeżej oraz bezpieczeństwo ich załóg, [w:] W pancerzu
przez wieki. Z dziejów wojskowości polskiej i powszechnej, red. M. Baranowski, A. Gładysz,
A. Niewiński, Oświęcim 2014, s. 99.
1
206
D. Bugajski, A.F. Komorowski, T. Neubauer: Zalew Wiślany. ...
czynku, turystyki i uprawiania różnych sportów wodnych. Zaczął się tworzyć
kilka tysięcy lat temu wskutek procesu powolnego odgradzania się przybrzeżnych płycizn wałem piaszczystych wydm. Obecnie całkowita długość zbiornika
wodnego wynosi 50 Mm, a największa szerokość 6 Mm. Jak na swoje wymiary
zalew jest akwenem bardzo płytkim, jego średnia głębokość wynosi około
3,5 m, w części południowo-zachodniej około 2 m, a w rejonie Bałtijska maksymalna głębokość wynosi 5,5 m. Ogólna powierzchnia wód to 838 km². Zalew
dzieli w poprzek granica państwowa polsko-rosyjska. Część polska Zalewu
wynosi 328 km², co stanowi około 40% ogólnej powierzchni. Dno stanowią
szare piaski, gliny i namuły. W rejonie miejscowości Różaniec mielizny przybrzeżne usłane są dużymi głazami, mogącymi stanowić bardzo poważne niebezpieczeństwo dla jachtów2. Długotrwałe wiatry z jednego kierunku powodują okresowe odrywanie się od linii zarośniętych brzegów pływających wysp
roślinności, które dryfują z wiatrem.
Zalew Wiślany należy do akwenów groźnych. Silne, często nieprzewidywane przez prognozy wiatry, nadchodzące szybko i gwałtownie, wywołują
natychmiastowe falowanie, które zaledwie w ciągu godziny osiąga swoje maksimum. Ze względu na małą głębokość akwenu falowanie powoduje wymieszanie wód i podnoszenie się osadów dennych. Należy również pamiętać, że
rybacy stawiają duże ilości sieci do połowu ryb, co z pewnością utrudnia swobodną żeglugę na tym akwenie3.
Mimo niełatwych warunków hydrometeorologicznych nad Zalewem
Wiślanym funkcjonują liczne porty i przystanie. W części rosyjskiej do największych należą Kaliningrad, Bałtijsk, Swietłyj i Primorsk. W części polskiej
istnieje 10 portów i 5 przystani, w tym: port morski w Elblągu oraz porty i przystanie w Piaskach, Krynicy Morskiej, Kątach Rybackich, Suchaczu, Tolkmicku,
Fromborku, Nowej Pasłęce i kilka w innych miejscowościach. Morskie przejścia
graniczne znajdują się w Elblągu i Fromborku.
Żegluga pasażerska odbywa się na trasach Elbląg-Kaliningrad, Elbląg-Krynica Morska, Elbląg-Ostróda, Krynica Morska-Kaliningrad, Frombork-Krynica Morska. Rejsy turystyczne, poza trasami już wymienionymi, odbywają
się też w Kątach Rybackich, Piaskach i Tolkmicku. W portach i przystaniach
polskich odprawia się rocznie od niespełna 72 tys. do ponad 121 tys. pasażerów,
Zarządzenie Porządkowe Dyrektora Urzędu Morskiego w Gdyni z dnia 19 kwietnia 2000 r.
w sprawie warunków uprawiania żeglugi na wodach morskich w celach rekreacyjno-sportowych
przez jednostki pływające o długości do 5 m i śródlądowych, których iloczyn największej długości
i największej szerokości nie przekracza 20 m2, Dziennik Urzędowy Województwa WarmińskoMazurskiego nr 26 z dnia 27.04.2000 r. Tym samym nakreślono wiele spraw związanych
z żeglarstwem na wodach Zalewu.
3
J. i M. Kulińscy, op. cit., s. 11-22; Ł. Teległów, Ratownicze zabezpieczenie Zalewu Wiślanego w świetle
realizacji przekopu Mierzei Wiślanej, „Zeszyty Naukowe AMW” 2008, nr 172 K/1, s. 195.
2
207
w tym w samym Elblągu między 14 a 21 tys. Przewozy towarowe odbywają się
pomiędzy portami na Zalewie Wiślanym, a przez Cieśninę Pilawską – także do
Danii, Finlandii i polskich portów w Gdańsku i Szczecinie4.
Na swobodne korzystanie z Zalewu Wiślanego, oprócz ograniczeń natury
faktycznej nie pozwalają także obowiązujące przepisy prawa. Z punktu
widzenia formalno-prawnego pierwszym podstawowym dokumentem regulującym żeglugę na zalewie wydaje się być rezolucja przygotowana przez Instytut
Prawa Międzynarodowego na sesji sztokholmskiej w 1928 roku dotycząca wód
terytorialnych, w której określa się, że w zatokach, których brzegi należą do
dwu lub więcej państw, morze terytorialne wyznacza się zgodnie z linią brzegu.
Władze ówczesnego Związku Radzieckiego zamknęły północną część Zalewu
prostą linią podstawową wyznaczoną w Cieśninie Pilawskiej, mimo że nie było
na to żadnych podstaw prawnych. Nawet jeśli w ostateczności zaakceptować
sprzeczne z międzynarodowym prawem morza rozwiązania rosyjskie, polegające na faktycznym zamknięciu Zalewu Wiślanego prostą linią podstawową
i uznaniu jego wód za wody wewnętrzne, to konwencja zapewnia w takim przypadku utrzymanie prawa nieszkodliwego przepływu (art. 8 pkt 2). Odpowiednie
przepisy zawierają również I konwencja genewska z 1958 roku o morzu terytorialnym i strefie przyległej oraz konwencja o prawie morza z 1982 roku – na
ich podstawie możemy jednoznacznie stwierdzić, że działania Rosjan pozostają
w sprzeczności z wymienionymi konwencjami, ale także z duchem międzynarodowego prawa. Zgodnie z art. 15. konwencji o prawie morza z 1982 roku
linia rozgraniczenia powinna przebiegać wzdłuż linii środkowej, w jednakowej
odległości od odpowiednich punktów przeciwległego wybrzeża, chyba że sąsiadujące państwa ze względów historycznych lub innych porozumieją się co do
innego podziału. Zatem granica powinna przebiegać środkiem Cieśniny Pilawskiej (toru wodnego) i w połowie odległości między Mierzeją Wiślaną a południowym wybrzeżem Zalewu Wiślanego5.
Pierwsza próba formalnego usankcjonowania tej sprawy została podjęta już
w sierpniu 1945 roku, gdy została zawarta umowa o polsko-radzieckiej granicy
państwowej6. Potwierdzono w niej podział byłych Prus Wschodnich, a co za
tym idzie również wody Zalewu Wiślanego; ustalono, iż przejście przez Cieśninę Pilawską otwarte będzie w czasie pokoju dla statków handlowych pod
polską banderą płynących do i z portu Elbląg, a także w przypadku udziału
Związku Radzieckiego w wojnie w Europie. Protokół ograniczał zatem żeglugę
Oficjalna strona Zalewu Wiślanego, http://www.zalew.org.pl/m1_2.phtml [data dostępu: 1.05.2015].
D. Bugajski, Polska i międzynarodowa żegluga w Cieśninie Pilawskiej, „Polski Przegląd
Dyplomatyczny” 2006, nr 4, s. 71.
6
Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r.
umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich
o polsko-radzieckiej granicy państwowej, Dz. U. z 1946 r. Nr 2, poz. 5.
4
5
208
w Cieśninie Pilawskiej do statków handlowych z polską banderą, a nie statków
wszystkich bander – jak powinno być zgodnie z prawem międzynarodowym –
ale co ważniejsze, w związku z militaryzacją i zamknięciem całego regionu Królewca w okresie powojennym umowa ta nigdy nie była respektowana7.
Kolejne umowy, traktaty, postanowienia podpisywane między stronami co
do zasady dawały możliwości prawne, natomiast problemem było i jest respektowanie obowiązujących przepisów. Umowa między rządem PRL a rządem
ZSRR podpisana w dniu 15 lutego 1961 roku o stosunkach prawnych na polsko-radzieckiej granicy państwowej oraz współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych w rozdziale II. „Sposób użytkowania wód granicznych oraz
dróg kolejowych, szos i innych dróg przeciętych linią granicy” dawała teoretyczne możliwości prawne do swobodnej żeglugi: „Polskie statki handlowe
przepływają przez radziecką część Zalewu Wiślanego (Kaliningradskij Zaliv)
i Cieśninę Pilawską (Bałtijskij Kanał) w obydwu kierunkach – zgodnie z wcześniej zawartymi porozumieniami” (art. 14). Natomiast rzeczywistość odnośnie
respektowania niniejszych zapisów okazała się zgoła inna. Żaden polski statek
przez wody Zalewu Wiślanego i Cieśniny Pilawskiej nie przepłynął8.
Lekceważenie, nierespektowanie przez naszych wschodnich sąsiadów umów
doprowadziło do ograniczenia do minimum dużego potencjału przeładunkowego i turystycznego portu Elbląg, a w konsekwencji – do znacznego zahamowania rozwoju gospodarki i uniemożliwienia przywrócenia przedwojennej roli
gospodarczej całego regionu Zalewu Wiślanego. Nieprzestrzeganie podpisanych wcześniej zobowiązań przynosi Polsce ogromne straty materialne. Oczywiście pozwala to na wysunięcie w stosunku do strony rosyjskiej odpowiednich
roszczeń z powoływaniem się przy tym na stosowne umowy, porozumienia czy
traktaty międzynarodowe, jak choćby wspomniana już umowa z 1961 roku,
w której w rozdziale II, w artykule 16, punkt 1 czytamy, m.in.: „Umawiające
się strony dołożą starań, aby wody graniczne były utrzymywane w należytym
stanie, aby były uwzględnione prawa i interesy drugiej Strony na tych wodach”
i dalej w artykule 16, punkt 2 tej umowy: „Jeśli z winy jednej z Umawiających
się Stron druga Umawiająca się Strona poniesie materialne straty wskutek nie
wykonania wymogów punktu 1. niniejszego artykułu, to Strona winna tych
strat wynagrodzi je”. Jednak nasze odwieczne trudne stosunki ze wschodnim
sąsiadem uniemożliwiają wysunięcie jednoznacznych roszczeń.
W 1991 roku podjęto rozmowy z Federacją Rosyjską w sprawie zapewnienia żeglugi statkom wszystkich bander w cieśninie i na zalewie. Finał tych
Ibidem, s. 73.
D. Bugajski, Prawo do żeglugi w Cieśninie Pilawskiej a praktyka międzynarodowa, „Prawo Morskie”
2008, t. XXIV, s. 211.
7
8
209
wieloletnich rozmów stanowiła zgoda na to, lecz była ona później wielokrotnie
zawieszana z przyczyn nie do końca jasnych i konkretnych.
Kolejnym niezrozumiałym posunięciem ze strony Federacji Rosyjskiej był
fakt, iż po wejściu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku nasz sąsiad uznał, iż
porozumienie z 1945 roku wygasło – mimo że to porozumienie zostało zawarte
bezterminowo. Z chwilą podpisania przez Polskę w 2009 roku kolejnego porozumienia z Federacją Rosyjską ustalono nowe regulacje, ale jednocześnie strona
polska zgodziła się formalnie na to, aby umowa z 1945 roku wygasła.
Nieprzewidywalność Rosjan i brak perspektywy rozwiązania sporu skutkowały podjęciem w listopadzie 2006 roku decyzji o budowie kanału przez
Mierzeję Wiślaną. Budowę miano rozpocząć w czwartym kwartale 2009 roku,
a zakończyć w 2012 roku. Jednak Ministerstwo Infrastruktury uznało problem
żeglugi na Zalewie Wiślanym za rozwiązany w rezultacie przyjęcia nowych regulacji. Według obecnych planów budowa kanału przez mierzeję rozpocznie się
w 2017 roku. W praktyce oznacza to zmarnowanie dotychczasowych środków
przeznaczonych na studium wykonalności projektu oraz wycofanie się chętnych z inwestycji na terenie portu Elbląg. Można przyjąć, że projekt nie zostanie
zrealizowany w przewidywanej przyszłości9.
Nasza dyplomacja wydaje się być nieprzygotowana do jakże ciężkich
rozmów, chociażby o jednoznaczne respektowanie istniejących uregulowań
prawnych. Daje się zauważyć, iż stronie rosyjskiej nieuregulowany stan rzeczy
w opisywanym regionie jest na rękę. Wydaje się, iż jest to jeden z elementów
„gry” politycznej czy dyplomatycznej w osiąganiu innych interesów politycznych czy gospodarczych między naszymi krajami.
Obecnie ruch statków do polskich portów na Zalewie Wiślanym jest regulowany przez dwa formalnoprawne akty. Pierwszy z nich to umowa między
rządem Rzeczypospolitej Polskiej a rządem Federacji Rosyjskiej o żegludze po
Zalewie Wiślanym z 1 września 2009 roku, wznawiana automatycznie na dalsze
5 lat (przy braku pisemnego sprzeciwu z obu stron najpóźniej na 6 miesięcy
przed upływem kolejnego pięcioletniego okresu). Podpisanie tego dokumentu
pozwala na żeglugę statków wpisanych do rejestru statków lub innego oficjalnego wykazu statków za wyjątkiem okrętów i innych statków w niehandlowej
służbie państwowej. W artykule 3 pkt 3 tej umowy możemy jednak przeczytać:
Każda ze stron w razie konieczności, uwzględniając praktyczne możliwości wyznaczonego toru wodnego, w odniesieniu do części Zalewu, która
stanowi terytorium jej państwa, może wprowadzić ograniczenia dotyczące liczby, wielkości statków drugiej strony, wchodzących na tę część
Zalewu, lub wstrzymać przekraczanie przez nie polsko-rosyjskiej granicy
Idem, Nowe rozwiązania w zakresie żeglugi na Zalewie Wiślanym, „Przegląd Morski” 2010 r., nr 2,
s. 53.
9
210
państwowej, jak również wykonywanie przez nie żeglugi, jeśli wymagają
tego względy obrony, zapewnienia bezpieczeństwa państwa, bezpieczeństwa żeglugi bądź zachowania równowagi ekologicznej w Zalewie10.
Druga regulacja to rozporządzenie rządu Federacji Rosyjskiej nr 533
z 15 lipca 2009 roku o dopuszczeniu do rosyjskiej części Zalewu Wiślanego
statków pod banderą państwa obcego, zmierzających do portów Rzeczypospolitej Polskiej lub z nich. Wynika z niego między innymi to, iż każde przejście
statku pod banderą państwa trzeciego wymaga złożenia wniosku z 15-dniowym
wyprzedzeniem przed przepływem i uzyskania zezwolenia, co też nie jest łatwa
sprawą. Armator musi pokonać wiele biurokratycznych instytucjonalnych
barier. W wydanie stosownych dokumentów w tej sprawie zaangażowanych jest
kilka instytucji: kapitanat portu w Kaliningradzie, ministerstwo obrony Federacji Rosyjskiej, terenowe organy bezpieczeństwa i straży granicznej, federalna
służba ochrony środowiska11.
Przytoczone fakty historyczne i rozwiązania formalnoprawne, jakie miały
miejsce po zakończeniu drugiej wojny światowej, nie zdołały wpłynąć na przywrócenie roli Elbląga jako portu morskiego. Obecny podział wód Zalewu Wiślanego i stan dróg wodnych prowadzących z morza do Elbląga nie zapewniają
możliwości dostępu statków towarowych, zwłaszcza zagranicznych, do tego
portu. Tor wodny prowadzący z zalewu do Elbląga jest obecnie płytki, a przyległy rejon Zatoki Elbląskiej, będący rezerwatem przyrody, nie ułatwia regulacji
żeglugi do portu Elbląg.
Odpowiadając na pytanie, czy realizacja inwestycji wykonania przekopu
mierzei i budowy sztucznego kanału ze śluzą zapewni normalne funkcjonowanie portu w Elblągu, można stwierdzić, że raczej nie. Kanał ma mieć głębokość 5 m, a jego śluza wymiary 200 x 25 m. Udrożnienie portu będzie zatem
wymagało przebudowy i pogłębienia toru do 5-6 m. Do tego dochodzi konieczność modernizacji sieci dróg dojazdowych do portu, aby zapewnić normalne
funkcjonowanie kompleksu portowego.
The Vistula Lagoon. The Problems With The Navigation
Freedom
In the monograph both geographical and political problems concerning the
exploitation of the international water track called the Pilawska Strait, leading, for
instance, to the Vistula Lagoon and a harbour in Elbląg were presented. The naviUmowa między rządem Rzeczypospolitej Polskiej a rządem Federacji Rosyjskiej o żegludze po
Zalewie Wiślanym (Kaliningradskij Zaliv) z 1 września 2009 r., Monitor Polski 2009 r., Nr 78,
poz. 975.
11
D. Bugajski, Nowe rozwiązania w zakresie…, op. cit., s. 53.
10
211
gation limit shave been connected with the Russian authorities’ decisions, which,
on the contrary to the international law, consider the Strait as their own territory.
Due to those decisions, the Elbląg harbour’s work has been limited and there has
been significant economic loss. Since 1945 there have been on-going disputes concerning those matters between Poland and Russian, but there has never been any
concrete measures taken to conclude the problem. The Russian regulation, according to which a ship willing to appear in the area of the Pilawska Strait is obliged to
inform the Russian authorities about it two weeks prior, is not a solution, because
there have been cases of denying ships the access to those waters. Further regulations and solutions are needed, otherwise the Elbląg port is going to be blocked.
212
K. Niemiec
Katarzyna Niemiec
Szkoła Studiów Międzynarodowych i Spraw Publicznych, Uniwersytet Jilin – Changchun
(Chiny)
Percepcja zagrożenia, czyli Chińska Republika
Ludowa jako sąsiad
Chiny to najbardziej zaludniony kraj świata i trzeci pod względem powierzchni.
To również kraj o największej liczbie sąsiadów (14), z którymi granica lądowa
ma długość 22 000 km1. Stosunki Chin z sąsiadami układają się różnie. Z niektórymi z nich, dzięki polityce nieingerencji w sprawy wewnętrzne poszczególnych państw i możliwości intensywnej wymiany handlowej, Chiny prowadzą
ożywione kontakty, jak np. z Rosją, zwłaszcza od momentu, gdy ta, w wyniku
tzw. wojny hybrydowej na Ukrainie, jest w konflikcie z państwami Zachodu. To
zbliżenie zaowocowało zacieśnieniem relacji chińsko-rosyjskich oraz wieloma
nowymi inicjatywami, jak na przykład plan budowy szybkiej kolei łączącej Pekin
z Moskwą2 czy też podpisaniem 30-letniego kontraktu gazowego3. Natomiast
z innymi państwami (m.in. z Indiami, Japonią czy Wietnamem) Chiny od wielu
lat prowadzą spory terytorialne, czy to na lądzie, czy na morzu, co w oczywisty
sposób ochładza bilateralne stosunki i wzajemną współpracę.
Jakim więc sąsiadem są Chiny? Jak są postrzegane w regionie? W niniejszym artykule zostaną przedstawione czynniki mające wpływ na kształtowanie
percepcji Chin jako sąsiada mogącego stanowić zagrożenie w regionie.
Postrzeganie zagrożenia (ang. perception of threat) było od dawna jednym
z głównych tematów poruszanych w literaturze poświęconej stosunkom międzynarodowym i konfliktom międzygrupowym4. Przedstawiciele realizmu oraz
W. Shen, China and its Neighbours: troubled relations, EU-ASIA Centre, 1.03.2012, http://www.
eu-asiacentre.eu/pub_details.php?pub_id=46 [data dostępu: 29.06.2015].
2
J. Wang, China plans to build Beijing-Moscow high-speed rail, “China Daily”, 22.01.2015, http://
www.chinadaily.com.cn/business/2015-01/22/content_19379736.htm [data dostępu: 29.06.2015].
3
S. Kardaś, Gazowe „partnerstwo” wschodnie: kontrakt Gazpromu i CNPC na dostawy gazu do
Chin, Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia, 16.06.2014, http://www.osw.waw.pl/pl/
publikacje/komentarze-osw/2014-06-16/gazowe-partnerstwo-wschodnie-kontrakt-gazpromu-icnpc-na [data dostępu: 29.06.2015].
4
R. Jervis, Perception and misperception in international politics, New Jersey 1976; M. Kemmelmeier,
D.G. Winter, Putting threat into perspective: Experimental studies on perceptual distortion in
international conflict, “Personality and Social Psychology Bulletin” 2000, Vol. 26, pp. 795-809;
1
213
zwolennicy realistycznej teorii konfliktu w psychologii społecznej twierdzą, że
postrzeganie zagrożenia w konfliktach jest funkcją asymetrii między grupami5.
W przeciwieństwie do nich, konstruktywiści uważają, że wspólne poczucie tożsamości może zmniejszyć percepcję zagrożenia międzygrupowego6.
W literaturze stosunków międzynarodowych „zagrożenie” definiuje się jako
sytuację, w której jednostka lub grupa ma zamiar i jest zdolna wywrzeć negatywny wpływ na inną jednostkę lub grupę7. Część politologów nawet doprecyzowuje powyższą definicję o kategorię „groźby” wobec jednostki i „groźby” wobec
grupy8. Analitycy, badając zagadnienie stosunków międzynarodowych, koncentrują się głównie, ale nie wyłącznie, na drugiej kategorii zagrożenia, które może
wystąpić w postaci zagrożenia militarnego, ekonomicznego lub kulturowego9.
Autorka niniejszego artykułu przeanalizuje, zgodnie z zaprezentowaną wyżej
formułą, postrzeganie Chin przez państwa z nimi sąsiadujące. Na przykładzie
wybranych państw (Indie, Wietnam i Japonia) omówione zostaną napięte stosunki bilateralne. Ich analiza dokonana zostanie zgodnie z kryterium zaproponowanym przez Raymonda Cohena w artykule pt. „Threat Perception in International Crisis”10. Przyjrzymy się uwarunkowaniom geograficznym, podatności
N.N. Rouhana, S.T. Fiske, Perception of power, threat, and conflict intensity in asymmetric intergroup
conflict: Arab and Jewish citizens of Israel, “Journal of Conflict Resolution” 1995, Vol. 39, No. 1,
pp. 49-81.
5
M. Sherif, C. Sherif, Groups in harmony and tension, New York 1953; D.T. Campbell, Ethnocentrism
and other altruistic motives, “Nebraska Symposium on Motivation”, Vol. 13, ed. D. Levine,
Lincoln 1965, pp. 283-311; R.A. Levine, D.T. Campbell, Ethnocentrism: Theories of conflict, ethnic
attitudes, and group behavior, New York 1972; M. Sherif, Group conflict and co-operation: Their
social psychology, London 1966; K.N. Waltz, Theory of international politics, New York 1979;
J.M. Grieco, Anarchy and the limits of cooperation: A realist critique of the newest liberal
institutionalism, “International Organization” 1988, Vol. 42, No. 3, pp. 485-507.
6
H. Tejfel, Social categorization, social identity, and social comparison, [in:] Differentiation between
social groups: Studies in the social psychology of intergroup relations, ed. H. Tajfel, London 1978,
pp. 61-67; H. Tejfel, J.C. Turner, An integrative theory of intergroup conflict, [in:] The social psychology of intergroup relations, ed. W. Austin, S. Worchel, Monterey 1979, pp. 33-47; D. Bar-Tal, Group
beliefs as an expression of social identity, [in:] Social identity: International perspectives, ed. S. Worchel, J.F. Morales, D. Paez, J.C. Deschamps, Thousand Oaks 1998, pp. 93-113; A. Wendt, Social
theory of international politics, Cambridge 1999; M.A. Hogg, D. Abrams, Social identity and social
cognition: Historical background and current trends, [in:] Social identity and social cognition, ed.
D. Abrams, M.A. Hogg, Oxford 1999, pp. 1-25; T. Hopf, Constructing allies at home: Identities and
interests in Soviet and Russian foreign policy, 1955-99, New York 2002; D.L. Rousseau, Identity,
Power, and Threat Perception. A Cross-National Experimental Study, “Journal of Conflict Resolution” 2007, Vol. 51, No. 5, p. 744.
7
J.W. Davis, Threats and promises: The pursuit of international influence, Baltimore 2000, p. 10.
8
M.B. MacKuen, R.S. Erikson, J.A. Stimson, Peasants or bankers? The American electorate and the
U.S. economy, “American Journal of Political Science” 1992, Vol. 86, pp. 597-611; D.L. Rousseau,
op. cit., p. 744.
9
D.L. Rousseau, op. cit., p. 745.
10
R. Cohen, Threat Perception in International Crisis, “Political Science Quarterly” 1978, Vol. 93,
No. 1, pp. 93-107.
214
K. Niemiec: Percepcja zagrożenia, czyli Chińska Republika Ludowa jako sąsiad
na sygnały zagrożenia i ich ekstremalnie negatywnej interpretacji, a także bezbronności na aktywność oponenta na danym terenie.
Percepcja zagrożenia militarnego przez pryzmat czynnika
geograficznego
Zdaniem R. Cohena geografia ma o tyle niebagatelne znaczenie dla percepcji zagrożenia, o ile odnosi się do obszarów strategicznych lub emocjonalnie ważnych dla zaangażowanych stron. W przypadku krajów azjatyckich –
wciąż jeszcze o mentalności tradycyjnej (w odróżnieniu od mentalności postmodernistycznej krajów Unii Europejskiej11) – decydującym czynnikiem jest
bezpieczeństwo i nienaruszalność granic, które wciąż decydują o stabilności
rządów12. Mając na uwadze to spostrzeżenie, łatwiej zrozumieć przyczyny konfliktów i sporów między państwami basenów Morza Południowochińskiego
oraz Morza Wschodniochińskiego, z których każde broni własnej nienaruszalności terytorialnej, nawet na takich obszarach jak bezludne wyspy.
Chiny w II połowie XX wieku prowadziły regularne wojny13 i potyczki
graniczne14 z Indiami i Wietnamem. Ponadto współcześnie toczą się spory
i dochodzi do konfliktów zbrojnych o przynależność terytorialną także z innymi
sąsiadami. Takie zachowanie nie pozostaje bez wpływu na postrzeganie ich jako
poważnego zagrożenia dla państw ościennych.
Postmodernistyczna geografia zwykle pomija naturalny podział terytorium, umieszczając właściwą
granicę w miejscu, gdzie sąsiadujące ze sobą społeczności chcą ja postawić. W tym przypadku
granica ma być jedynie socjologicznie i społecznie utworzoną konstrukcją. Szerzej: G. Bellezza,
On Borders: From Ancient To Postmodern Times, “The International Archives of the Photogrammetry,
Remote Sensing and Spatial Information Sciences” 2013, Volume XL-4/W3, p. 4.
12
Ibidem, pp. 1-2.
13
Spór graniczny z Indiami o dwa niewielkie obszary: Aksai Chin i Północno-Wschodni Obszar
Graniczny (North East Frontier Agency, tzw. NEFA) zakończył się wojną w 1962 roku, wygraną już
po miesiącu przez stronę chińską, która przyłączyła lodowiec Aksai Chin do swojego dominium.
Szerzej: J. Maj, Spór graniczny chińsko-indyjski z 1962 roku a dyplomacja Stanów Zjednoczonych
Ameryki, Toruń 2011, p. 95. Również konflikty przygraniczne, będące następstwem chińskiego
niezadowolenia względem prosowieckiej polityki Wietnamu lat 1965-1979, zakończyły się wojną
w 1979 roku, trwającą prawie cztery tygodnie. Co ciekawe – obie strony ogłosiły zwycięstwo.
Szerzej: T. West, Failed Deterrence: The 1979 Sino-Vietnamese Conflict, “Stanford Journal of East
Asian Affairs” 2006, Vol. 6, No. 1, p. 73.
14
Konflikt graniczny pomiędzy Chinami i Indiami w Sikkim jesienią 1967 roku czy spór graniczny
w czerwcu 1986 roku o przynależność doliny Sumdorong Chu w stanie Arunachal Pradesh względem
linii McMahona (granicy pomiędzy Tybetem i indyjską prowincją Assam w Indiach Brytyjskich
wynegocjowanej pomiędzy Tybetem i Wielką Brytanią na konferencji w Simli w Indiach, trwającej
od października 1913 roku do lipca 1914 roku). Szerzej: S.M. Arif, A History of Sino-Indian Relations:
From Conflict to Cooperation, “International Journal of Political Science and Development” 2013,
Vol. 1(4), pp. 131-133. O Linii McMahona szerzej: McMahon Line, [w:] Encyclopedia Britannica,
http://global.britannica.com/event/McMahon-Line [data dostępu: 28.06.2015].
11
215
Obszarem spornym w regionie, charakteryzującym się intensywnie emocjonalnym zaangażowaniem skonfliktowanych stron, są wyspy Senkaku (Diaoyu)
na Morzu Wschodniochińskim, bogate w łowiska ryb i złoża ropy naftowej
oraz gazu ziemnego. Są one zarzewiem potencjalnego konfliktu na linii Pekin-Tokio15. Konflikt ten ma podłoże emocjonalne i jest historycznie zakorzeniony
– rząd w Pekinie podkreśla, że Wyspy Senkaku (Diaoyu) „od zawsze” należały
do Chin i zostały, wraz z okupowaną wówczas Okinawą, nielegalnie przekazane Japonii przez rząd Stanów Zjednoczonych w 1972 roku16. Konflikt wokół
wysp narósł w związku z wizytą gubernatora Tokio, Shintaro Ishihara, który
wybrawszy się na sporne terytorium ogłosił zbiórkę składki społecznej na rzecz
odkupienia Diaoyu z rąk prywatnych17. W przeciągu ostatnich dziesięciu lat
incydenty w tym regionie nasiliły się. Dla przykładu przytoczmy kilka z nich:
w lutym 2005 roku japońska straż przybrzeżna przejęła kontrolę nad latarnią
na Senkaku18; w grudniu 2008 roku dwa chińskie statki badawcze wpłynęły na
wody wokół wysp19; w maju 2012 roku chińskie jednostki kilkakrotnie wpłynęły na „wody terytorialne Japonii” wokół Senkaku i mimo protestów strony
japońskiej przebywały na nich przez tydzień20; w listopadzie 2013 roku Chiny
ogłosiły kontrolę nowej strefy powietrznej obejmującą także sporne wyspy21.
Percepcja zagrożenia militarnego przez pryzmat podatności na
sygnały zagrożenia i ich ekstremalnie negatywna interpretacja
Drugi czynnik R. Cohena pozwalający na analizę percepcji zagrożenia
militarnego to podatność na sygnały zagrożenia i ich ekstremalnie negatywna
interpretacja. Jak zauważył politolog, tworzą one atmosferę napięcia i nieufność
w bieżących stosunkach między zaangażowanymi podmiotami.
Dangerous Waters: China-Japan Relations on the Rocks, “Asia Report” 2013, No. 245, pp. 1-2.
Ibidem.
17
M.D. Swaine, Chinese Views Regarding the Senkaku/Diaoyu Islands Dispute, “China Leadership
Monitor” 2013, No. 41, pp. 3-5; J. Lee, Senkaku/Diaoyu: Islands of Conflict, “History Today” 2011,
Volume 61, Issue 5, 05.2011, http://www.historytoday.com/joyman-lee/senkakudiaoyu-islandsconflict [data dostępu: 28.06.2015].
18
H. Hirose, Japan’s Effective Control of the Senkaku Islands, “Review of Island Studies”, 10.06.2013,
http://islandstudies.oprf-info.org/research/a00005/ [data dostępu: 28.06.2015].
19
R. Drifte, The Japan-China Confrontation Over the Senkaku/Diaoyu Islands – Between “shelving” and
“dispute escalation”, “Global Research”, 28.07.2014, http://www.globalresearch.ca/the-japan-chinaconfrontation-over-the-senkakudiaoyu-islands-between-shelving-and-dispute-escalation/5393760
[data dostępu: 28.06.2015].
20
D. Ball, R. Tanter, The Tools of Owatatsumi: Japan’s Ocean Surveillance and Coastal Defence
Capabilities, Canberra 2015, chap. 2, pp. 9-11.
21
T. Ikeda, Getting Senkaku History Right, “The Diplomat”, 26.11.2013, http://thediplomat.
com/2013/11/getting-senkaku-history-right/1 [data dostępu: 28.06.2015].
15
16
216
Przykładem takiego podejścia do sąsiada jest postawa Indii, skrajnie wyczulonych na zbliżenie chińsko-pakistańskie. „Przyjaźń” ta zaowocowała pomocą
wojskową i wzajemnym wsparciem politycznym, a to w oczywisty sposób pogłębiło brak zaufania Indii wobec Chin22. Pakistan już w 1950 roku uznał Chińską
Republikę Ludową za jedyną legalną władzę całego obszaru dzisiejszych Chin.
W czasie wojny w 1962 roku toczącej się pomiędzy Chinami a Indiami, poparł
Chiny, a w 1963 roku podpisał z nimi traktat ustalający granicę z chińską prowincją Xinjiang23. Ze swojej strony Chiny, zdając sobie sprawę z geopolitycznego znaczenia Pakistanu i jego historycznej wrogości wobec Indii, kultywowały i konsolidowały przyjazne stosunki z nim, aby zbalansować Nowe Delhi24.
Ta linia chińskiej polityki zaowocowała ostatecznie zmianą indyjskich priorytetów geostrategicznych i geopolitycznych zaanonsowanych w oświadczeniu
ministra obrony Indii George’a Fernandesa, w którym to Chiny, a nie Pakistan
zostały nazwane „potencjalnym zagrożeniem numer 1” dla Indii25.
Innym przykładem budzącym indyjskie emocje i podatność na chińskie zagrożenie jest gwałtowna rozbudowa chińskiej floty. W 1999 roku, czyli
w 50. rocznicę utworzenia Marynarki Wojennej Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej (PLAN / PLA Navy), Chiny zdecydowały się na jej rozszerzenie
i przekształcenie z tzw. floty wód zielonych, służącej do kontroli wybrzeża
i pobliskich mórz, we flotę wód niebieskich (flotę oceaniczną). Według Sztokholmskiego Międzynarodowego Instytutu Badań nad Pokojem (SIPRI) w ciągu
ostatniej dekady Chiny zwiększyły swoje nakłady na siły zbrojne o 175%, czyli
o około 166 mld dolarów26. Tym samym chińska marynarka wojenna stała
się drugą co do wielkości marynarką wojenną świata. Szybko rozrastający się
morski gracz w regionie Zatoki Bengalskiej, będącej od stuleci w strefie wpływów
Indii27, budzi ich uzasadnione obawy, co przekłada się także na postrzeganie
Chin jako potencjalne zagrożenie dla bezpieczeństwa i statusu quo w regionie.
Q. Siddique, Deeper than the Indian Ocean? An Analysis of Pakistan-China Relations, “Centre for
International and Strategic Analysis SISA Report” 2014, No. 16, pp. 8-9, 16.
23
W. Rana, Changing Dynamics of Pak-China Relations: Policy Recommendations for Pakistan,
“American International Journal of Contemporary Research” 2015, Vol. 5, No. 2, p. 98.
24
Ibidem.
25
J.F. Burns, India’s New Defense Chief Sees Chinese Military Threat, “The New York Times”, 5.05.1998,
http://www.nytimes.com/1998/05/05/world/india-s-new-defense-chief-sees-chinese-militarythreat.html [data dostępu: 30.06.2015].
26
R.A. Bitzinger, Recent Developments in Naval and Maritime Modernization in the Asia-Pacific:
Implications for Regional Security, [in:] The Chinese Navy: Expanding Capabilities, Evolving Roles,
eds. P.C. Saunders, C.D. Yung, M. Swaine, A. Nien-Dzu Yang, Washington, D.C. 2011, pp. 23-40.
27
S. Kaul, Andaman and Nicobar Islands: India’s Untapped Strategic Assets, New Delhi 2015,
pp. 179-180.
22
217
Percepcja zagrożenia militarnego przez pryzmat bezbronności
wobec aktywności oponenta na danym terenie
Aktywność oponenta na danym terenie, względem której mierzy się zjawisko percepcji zagrożenia, może dotyczyć zarówno aktywności na samym
terenie, jak i aktywności względem kraju trzeciego, pod którego jurysdykcją
znajduje się interesujące terytorium.
Obszarem będącym przedmiotem zainteresowania i aktywności Chin są
Wyspy Paracelskie usytuowane na Morzu Południowochińskim28. Są one bogate
w złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Znajdują się tam też jedne z najlepszych łowisk, będących przedmiotem roszczeń zarówno Chin, jak i Wietnamu29.
W związku z tym do wzmożonego konfliktu doszło w 2011 roku, gdy marynarka wojenna Chin otworzyła ogień do wietnamskiej platformy wiertniczej
próbującej rozpocząć prace na spornym obszarze. Do podobnego ostrzału
doszło w stosunku do wietnamskich łodzi rybackich30. Natomiast, gdy w maju
2014 roku chińska platforma odwiertów głębinowych rozpoczęła prace w tym
rejonie31, wzmogły się antychińskie protesty w Wietnamie przyjmujące głównie
formę podpaleń chińskich i tajwańskich fabryk na południu kraju32. Pomimo
wietnamskich protestów Chiny w dalszym ciągu zajmują się wydobyciem
surowców na spornych terenach33. Co więcej, rozpoczęły usypywanie sztucznych wysp, wskutek czego zasięg ich wód terytorialnych ulegnie oczywistemu
rozszerzeniu. Jak do tej pory chińskiej samowoli na tym terenie nikt nie był
w stanie się przeciwstawić34.
Innym terytorium wywołującym emocje są Wyspy Spratly – archipelag złożony z ponad 750 wysp i wysepek, raf i atoli na obszarze 425 tys. km2, położony na
Morzu Południowochińskim, o który rywalizują Chiny, Tajwan, Wietnam, Filipiny, Malezja oraz sułtanat Brunei. Trzy pierwsze państwa roszczą sobie prawo
V. Anjaiah, Paracel Islands dispute still lingers on after 40 years, “The Jakarta Post” 19.01.2014, http://
www.thejakartapost.com/news/2014/01/19/paracel-islands-dispute-still-lingers-after-40-years.
html [data dostępu: 28.06.2015].
29
R. Amer, Dispute Management in the South China Sea, “National Institute for South China Sea
Studies Report” 2015, No. 1, p. 22.
30
M.D. Swaine, M.T. Fravel, China’s Assertive Behavior-Part Two: The Maritime Periphery, “China
Leadership Monitor” 2011, No. 35, p. 6.
31
R. Amer, op. cit., pp. 24-25.
32
K. Hodal, J. Kaiman, At least 21 dead in Vietnam anti-China protests over oil rig, “The Guardian”,
15.05.2014, http://www.theguardian.com/world/2014/may/15/vietnam-anti-china-protests-oil-rigdead-injured [data dostępu: 28.06.2015].
33
A. Panda, China’s HD-981 Oil Rig Returns, Near Disputed South China Sea Waters, “The Diplomat”,
27.06.2015, http://thediplomat.com/2015/06/chinas-hd-981-oil-rig-returns-to-disputed-south-chinasea-waters/ [data dostępu: 28.06.2015].
34
M.F.A. Quintos, Artificial Islands in the South China Sea and their Impact on Regional (In)security,
“FSI insights” 2015, Vol. 2, No. 2, p. 1.
28
218
do całego terytorium, natomiast pozostałe – do jego części35. Wyspy Spratly to
zasobne łowiska i – przypuszczalnie – bogate złoża surowców energetycznych
(np. ropy naftowej, a zwłaszcza gazu ziemnego)36. Konflikt o nie ciągnie się od
prawie trzydziestu lat. Już w 1988 roku w okolicach Południowej Rafy Johnsona
doszło do chińsko-wietnamskiego starcia, podczas którego Chiny zajęły sześć
raf i atoli archipelagu, które do dziś znajdują się pod ich kontrolą37.
Przykładem percepcji jednej ze stron jako zagrożenia, wykreowanej poprzez
aktywność oponenta wobec kraju trzeciego, pod którego jurysdykcją znajduje
się interesujące oponenta terytorium, jest zachowanie Chin względem Nepalu,
Sri Lanki, Birmy czy Bangladeszu, będących w dotychczasowej strefie wpływów
Indii. Coraz bardziej zacieśniająca się z tymi krajami chińska współpraca powoduje uzasadniony niepokój i bezradność Indii, coraz wyraźniej odczuwających
postępujące strategiczne okrążenie38.
Podobną strategię postępowania obrały Chiny względem państw Zatoki
Bengalskiej – Seszeli, Mauritiusa, Malediwów czy Sri Lanki, także pozostających pod względem geograficznym, jak i historycznym w strefie wpływów Indii.
Państwa te, dzięki swemu geograficznemu usytuowaniu, są dogodnym kanałem
dystrybucyjnym surowców importowanych przez Chiny z Afryki39. Z tego też
powodu Chiny chętnie udzielają im kredytów oraz inwestują w ich infrastrukturę oraz edukację40.
Podsumowując: percepcja zagrożenia jest zjawiskiem wynikającym często
z asymetrii stosunków zachodzących między państwami lub też jest spowodowana brakiem zbliżonej tożsamości porównywanych podmiotów. Czasami
R. Amer, op. cit., pp. 20-21.
C.C. Joyner, The Spratly Islands Dispute in the South China Sea: Problems, Policies, and Prospects
for Diplomatic Accommodation, [in:] Investigating Confidence-Building Measures in the Asia-Pacific
Region, ed. R.K. Singh, Washington, D.C. 1999, p. 67.
37
J. Dosch, A.L. Vuving, The Impact of China on Governance Structures in Vietnam, “Discussion
Paper” 2008, No. 14, p. 9.
38
D.J. Mitchell, C. Bajpaee, China and India, [in:] The China Balance Sheet in 2007 and Beyond, eds.
C.F. Bergsten, B. Gill, N.R. Lardy, D.J. Mitchell, Washington, D.C. 2007, p. 160.
39
4/5 chińskiego importu ropy naftowej jest transportowane przez Cieśninę Mandab, Cieśninę Malakka,
Cieśninę Ormuz i Lombok. Chiny w ramach swojej morskiej strategii prewencyjnej postanowiły
zbudować tzw. „Sznur Pereł” – łańcuch portów rozciągający się od wybrzeży Chin kontynentalnych
(Hong Kong, Sanya), wzdłuż Morza Południowochińskiego (archipelag Wysp Paracelskich: Woody
Island, archipelag Wysp Spratly; Kambodża: Sihanoukville i Ream), przez Cieśninę Malakka
(Tajlandia: kanał przez Przesmyk Kra; Birma: Wyspy Kokosowe, Kyaukpyu, Sittwe) i Ocean Indyjski
(Bangladesz: Chittagong; Sri Lanka: Hambantota; Malediwy: Marao) do wybrzeży Morza Arabskiego
i Zatoki Perskiej (Pakistan: Gwadar i Pasni; Irak: Al-Ahdab; Kenia: Lamu; Północny Sudan: Port
Sudan). Zob. M. Moller, Mauritius and Seychelles as channels for Foreign Direct Investment in Africa,
London 2010, s. 19-20. O „Sznurze Pereł” szerzej: C.J. Pehrson, String of Pearls: meeting the challenge
of china’s rising Power across the Asian littoral, “Strategic Studies Institute”, 2006, p. 3, http://www.
strategicstudiesinstitute.army.mil/pdffiles/pub721.pdf [data dostępu: 30.06.2015].
40
M. Moller, op. cit., pp. 19-20.
35
36
219
jednak może być też zjawiskiem umyślnie kreowanym, nastawionym na podtrzymanie pewnego continuum polityki zagranicznej poszczególnych rządów.
Czy Chiny są trudnym do współistnienia sąsiadem? Biorąc pod uwagę założenia poczynione przez Raymonda Cohena odnośnie sposobu postrzegania
zagrożenia, odpowiedź wydaje się być twierdząca. Zarówno położenie geograficzne, jak i bezbronność wobec wzmożonej aktywności Chin na wzmiankowanym w artykule obszarze powodują, że Indie, Wietnam i Japonia czują się
zagrożone ze strony swego sąsiada. Nie należy jednak zapominać, że pomiędzy
czternastoma państwami sąsiadującymi z Chinami znajdą się też takie, które
cieszą się pokojowym współistnieniem i pozytywnym rozwiązaniem sporów
terytorialnych. Tu przykładem jest, napomknięta we wstępie tego artykułu,
Rosja. Jednak dla wyżej wspomnianych państw tego regionu Chiny, wyrastające na azjatycką potęgę gospodarczą, stanowią zagrożenie zarówno ekonomiczne, jak i militarne. Spory terytorialne dotyczą nie tylko kwestii posiadania
obszarów, ale również zgromadzonych na nich surowców. Omówiona w niniejszym artykule rywalizacja między Chinami i ich sąsiadami zmierza ponadto do
podniesienia pozycji i prestiżu poszczególnych państw w regionie, a w konsekwencji – do dominacji na kontynencie azjatyckim.
Perception of threat – People’s Republic of China as
a neighbor
In 2012 China left behind United States and became both the greatest importer
and exporter of the world. Currently, most of countries sustain diplomatic relations with China; however, Chinese giant is mostly surrounded by hostile neighbors antagonized by the territorial disputes and a harmful history, what has a sufficient impact on the current bilateral relations (eg. with Japan, Vietnam, and India).
The article describes the comparative analysis of historical case studies, the conditions under which threat is perceived such as the factor of geography, sensitivity to
threatening signals and extreme pessimism in their interpretation and the observer's sense of vulnerability to the given opponent in the area involved.
220
Część 2
Sąsiedzi w historiografii,
edukacji i kulturze
Wybrane problemy dotyczące
sąsiedztwa w historiografii
D.A. Dobrowolski
Dmitrij Anatoljewicz Dobrowolski
Państwowy Uniwersytet Badawczy „Wyższa Szkoła Ekonomii” – Moskwa (Rosja)
Wizerunek chrześcijaństwa zachodniego
w piśmiennictwie ruskim końca XI –
początku XII w.
Ruś Kijowska na przełomie XI i XII wieku znajdowała się na obrzeżu ówczesnego świata chrześcijańskiego, z daleka od najważniejszych centrów politycznych, gospodarczych i kulturowych, a więc i w pewnym oderwaniu od życia
intelektualnego epoki. Mimo to nad Dnieprem wiedziano o najważniejszych
procesach zachodzących w ówczesnych metropoliach, w tym o sporach dogmatycznych i konfliktach politycznych, których kulminacją była wielka schizma
w 1054 roku. Dostojnicy Kościoła przybyli z Bizancjum (w tym metropolita
Jefrem, który objął katedrę w Kijowie tuż po wzajemnej ekskomunice kardynała Humberta i Michała Cerulariusza) czynili starania, aby wyjaśnić wiernym
z oddalonej diecezji znaczenie wspomnianych wydarzeń. W tym celu stworzono szereg kazań i listów duszpasterskich, które zachowały się do czasów nam
współczesnych w wersji greckiej, jak i w tłumaczeniach na język cerkiewnosłowiański1. Również miejscowi pisarze zabrali się do popularyzacji tych treści
wśród wiernych. Pierwsze listy i pouczenia „przeciw łacinnikom” pochodzenia
ruskiego pojawiły się zapewne nie później niż kilkadziesiąt lat po rozłamie2.
Utwory te wielokrotnie publikowano: I. Čičurov, Ein antilateinischer Traktat des Kiever
Metropoliten Ephraim, „Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte. Fontes minores“,
Bd. X, Hrsg. S. Dieter, Frankfurt am Main 1998, S. 343-356; Послание Льва, митрополита
русского, об опресноках, [в:] Памятники древнерусского канонического права, ч. 2, вып. 1
(Русская историческая библиотка, т. 36), ред. В.Н. Бенешевич, Петроград 1920, C. 73-101;
„Стязанье с латиною” Георгия, митрополита Киевского, [в:] Древнеславянская кормчая XIV
титулов без толкований, сост. В.Н. Бенешевич, т. 2, София 1987, C. 276-280; Г.С. Баранкова,
Антилатинские Послания митрополита Никифора: лингвистический и текстологический
аспекты исследования, [в:] Лингвистическое источниковедение и история русского языка
(2002-2003), ред. А.Г. Кравецкий, А.М. Молдован, Москва 2003, C. 317-359; Творения
митрополита Никифора, отв. редакторы М.Н. Громов, С.М. Полянский, Москва 2006,
C. 124-184.
2
Jednym z pierwszych był podobno List św. Teodozjusza do księcia Iziasława o wierze łacińskiej,
którego najstarsza redakcja zachowała się w dwu florilegiach z końca XIV-XV w. W literaturze
dopuszcza się, że autorem tego utworu może być nie ihumen klasztoru peczerskiego i znany
kaznodzieja z XI w. – św. Teodozjusz Pieczerski, lecz jego imiennik z XII w. – Teodozjusz Grek (por.
1
224
D.A. Dobrowolski: Wizerunek chrześcijaństwa zachodniego w piśmiennictwie ruskim ...
Jeszcze w wieku XIX przyznawano, że powstałe na Rusi pouczenia antyłacińskie
(jak i zresztą niektóre z ich wzorców greckich) zdumiewały ówczesnych badaczy
„pomieszaniem nauk o zasadniczych dogmatach chrześcijaństwa w kwestiach
obrządku, a nawet zwyczajów lokalnych”3. Pomimo nieładu kompozycyjnego
i niedoskonałości teologicznej utwory te wyraźnie pokazywały, iż Frankowie,
Niemcy i inne narody Zachodu wyznawali inną „wiarę” aniżeli tę, którą wyznawano w Bizancjum i na Rusi. Podobna literatura miała potęgować poczucie
obcości wobec dawnych partnerów i mogła utrudniać nawiązywanie nowych
kontaktów. Jednak do stworzenia „żelaznej kurtyny” między Zachodem a Rusią
nie doszło, przynajmniej do początku XIII wieku. M. Colucci słusznie podkreślił, że:
pomimo ścisłych związków, które łączyły Ruś z Bizancjum na wielu
płaszczyznach życia religijnego i kulturalnego, to jednak nie było zbyt
wiele (czy wręcz nie było w ogóle żadnych) powodów, by podzielać wrogość wobec Zachodu, jaką wówczas w Imperium Bizantyńskim żywiły
niektóre grupy społeczne. Dzięki własnej gospodarce i siłom militarnym Ruś była w stanie zupełnie swobodnie kształtować swoje postawy
ideowe, które dopuszczały pojawienie się różnych nurtów, oraz, w pewnych warunkach, również znaczny stopień otwartości4.
Co więcej, dostępne źródła historyczne pozwalają na postawienie pytania
o dynamikę stosunków Rusi do chrześcijaństwa zachodniego, na przykład o to,
jak w zależności od sytuacji politycznej traktowano krzyżowców i wyprawy
krzyżowe w XII wieku5. Zadaniem niniejszego artykułu jest przedstawienie specyfiki percepcji Zachodu przez pisarzy ruskich w okresie nieco wcześniejszym,
czyli na przełomie XI i XII wieku.
W piśmiennictwie ruskim wskazanego okresu przedstawione są poglądy
wyraźnie krytyczne wobec zwolenników obrządku zachodniego. Za przykład
np.: К. Висковатый, К вопросу об авторе и времени написания „Слова к Изяславу о латинех”,
„Slavia – časopis pro slovanskou filologii” 1938/1939, roč. XVI, C. 535-567; Г. Подскальски,
Христианство и богословская литература Киевской Руси (988-1237 гг.), Санкт-Петербург
1996, C. 295-296; А.В. Назаренко, Древняя Русь и славяне (историко-филологические
исследования), Москва 2009, C. 275-276, 316, прим. 9.). I. Jeriomin wskazuje jednak, że motywy
Listu zostały wykorzystane w opowieści latopisarskiej o chrzcie św. Włodzimierza (И.П. Еремин,
Литературное наследие Феодосия Печерского, [в:] Труды Отдела древнерусской литературы
ИРЛИ РАН, т. 5, ред. В.П. Адрианова-Перетц, Москва – Ленинград 1947, C. 162-163), a ta
z kolei przybrała znany nam dzisiaj kształt (o czym jeszcze będzie mowa dalej) już w końcu XI w.
Znaczna część specjalistów przyznaje więc, że List powstał nie później niż w roku 1090.
3
А. Попов, Историко-литературный обзор древнерусских полемических сочинений против
латинян (XI-XV в.), Москва 1875, C. V.
4
M. Colucci, The Image of Western Christianity in the Culture of Kievan Rus’, “Harvard Ukrainian
Studies” 1988/1989, vol. XII/XIII, p. 586.
5
А.В. Назаренко, op. cit., C. 315-325; idem, Древняя Русь на международных путях:
междисциплинарные очерки культурных, торговых, политических связей IX-XII веков,
Москва 2001, C. 636-640.
225
Część 2 . Sąsiedzi w historiografii, edukacji i kulturze
może służyć tzw. „Zwód początkowy” – latopis, który powstał w końcu lat 90.
XI wieku. Posłużył on jako podstawa przy tworzeniu słynnej „Powieści minionych lat”, a rekonstruowany był częściowo na podstawie samej „Powieści…”
oraz częściowo dzięki fragmentom zachowanym w składzie późniejszego „Latopisu nowgorodzkiego pierwszej młodszej redakcji”6. Stosunek autora „Zwodu
początkowego” do Zachodu wyrażony został w opowieści o chrzcie św. Włodzimierza, której nieodłączną część stanowią dwa obszerne pouczenia katechizacyjne, zawierające między innymi charakterystyczną interpretację schizmy
w 1054 roku i wydarzeń ją poprzedzających.
Według kronikarza – do II Soboru nicejskiego: «Римляне (...) исправляху
[w rozumieniu: „poprawiali wiarę” – DD] на всѣхъ сборѣхъ, сходящеся от
Рима и от всѣх прѣстолъ». Natomiast po jego zakończeniu: «Петръ Гугнивыи со инѣми шедъ в Римъ и прѣстолъ въсхвативъ, и разъврати вѣру,
отвергъся от прѣстола Ярусалимска и Олександрьскаго, и Царяграда,
и Онтиахинскаго, и възмутиша Италию всю, сѣюще ученье свое разно»7.
Przyczyną rozłamu Kościoła okazały się więc ambicje jednego człowieka,
odznaczającego się przy tym wadą fizyczną – niewyraźną mową.
Fragment kroniki, w którym pojawił się ów karykaturalny „założyciel” katolicyzmu, ma wiele wspólnego z opowieścią o siedmiu soborach powszechnych,
znajdującą się w składzie „Palei chronograficznej”8, obszernym kompendium
historycznym i teologicznym, opartym na wielu źródłach greckich i słowiańskich. Postać Piotra nie musi zatem być tworem wyobraźni samego kronikarza;
mógł go wymyślić któryś z pisarzy greckich, bułgarskich albo ruskich. Bądź
co bądź, autor „Zwodu początkowego” był raczej nieprzychylnie nastawiony
wobec chrześcijaństwa zachodniego, gdyż sięgnął po tę szyderczą legendę.
Co więcej, historia Piotra Bełkotliwego była tylko częścią pouczenia nakazującego „nie przyjmować nauki od łacinników” i wyliczającego odstępstwa zwolenników chrześcijaństwa zachodniego od „prawdziwej wiary”.
Pewne informacje o rozbieżnościach dogmatycznych między Zachodem
a Wschodem można było zaczerpnąć już z tzw. „mowy filozofa” – obszernego kazania przypisanego misjonarzowi bizantyńskiemu, który, zgodnie
z chronologią latopisu, odwiedził Włodzimierza jeszcze dwa lata przed jego
Najnowsze podsumowanie zagadnień tekstologicznych, związanych z kronikarstwem ruskim
XI-początku XII w. zob. А.А. Гиппиус, До и после Начального свода: ранняя летописная история
Руси как объект текстологической реконструкции, [в:] Русь в IX-X веках: археологическая
панорама, ред. Н.А. Макаров, Москва – Вологда 2012, C. 37-62.
7
Полное собрание русских летописей, т. 1, ред. А.А. Шахматов и др. Москва 1997 (репринт.
изд.), C. 115-116; Полное собрание русских летописей, т. 3, ред. А.А. Шахматов и др. Москва
2000 (репринт. изд.), C. 154-155.
8
Tekst Palei chronograficznej dotychczas w całości nie opublikowano. Wspomniany tu fragment
z tekstem latopisu en regard zob. А. Павлов, Критические опыты по истории древнейшей
греко-русской полемики против латинян, Санкт-Петербург 1878, C. 9-14.
6
226
chrztem. Autor „Zwodu początkowego” nie musiał więc powracać do tego
tematu przy okazji opowieści o samym chrzcie. Jednak krótka charakterystyka „uchybień” zamieszczona w „mowie filozofa” ograniczała się tylko
do wykazania różnic w udzielaniu komunii – nieznacznych («ихъже вѣра
маломь с нами разъвращена»)9. Kronikarzowi wydawało się to stwierdzenie
zbyt łagodne, więc dodał jeszcze szereg innych zarzutów, a mianowicie: brak
czczenia ikon, zwyczaj całowania krzyża rysowanego na ziemi, nazywanie
ziemi matką, pozwolenie księżom na posiadanie siedmiu żon oraz – „najgorsze ze wszystkich” – odpuszczenie grzechów «на дару», czyli za wynagrodzeniem10. Zarzuty te, łączące prawdziwą wiedzę o praktykach religijnych
Zachodu ze źle pojętymi pogłoskami i wymysłem, podobnie jak postać „fałszywego” Piotra, mają za sobą tradycję literacką sięgającą połowy X wieku11.
Również gotowość autora „Zwodu początkowego”, by dołączyć do tej tradycji,
świadczy wyraźnie o jego antyłacińskim nastawieniu.
Krytycyzm ten stanowi jednak wyjątek. W innych utworach z końca XI
i początku XII wieku o zwolennikach chrześcijaństwa zachodniego mówiło się
przeważnie neutralnie, a niekiedy i pozytywnie. Tak więc autor „Słowa o przeniesieniu ciała św. Mikołaja z Miry” zdawał sobie sprawę z tego, że wskutek
opisywanej translacji relikwie świętego znalazły się u „Niemców”, a celebrowanie z okazji złożenia ciała św. Mikołaja w specjalnie zbudowanym kościele
zostało przeprowadzone przez papieża. Wiedza ta jednak nie miała żadnego
wpływu na charakter narracji. Wręcz przeciwnie – „proboszcza niemieckiego”,
u którego zjawił się św. Mikołaj z prośbą o pomoc, określa się jako „prawowiernego, bogobojnego i poczciwego”, tak samo jak zostałby określony duchowny
prawosławny:
бысть оубо во дьни сия прозвутеръ благовѣренъ, христолюбивже
и праведенъ, въ Барѣ градѣ нѣмческыя области, сему явися святыи
Николае, глаголя иди и рци людемъ симъ, и всему сбороу церкъвьному, яко да шедше возмуть мя от Мурскаго града и сдѣ положать
мя, не бо могу пребывати тамо на пустѣ, Богу тако изволшю, и то
рекъ отиде12.
Полное собрание русских летописей, т. 1, op. cit., C. 86-87; Полное собрание русских летописей,
т. 3, op. cit., C. 134.
10
Полное собрание русских летописей, т. 1, C. 114-116; Полное собрание русских летописей, т. 3,
op. cit., C. 154-155.
11
Tradycję tę jako pierwszy zbadał A. Popow: Zob. А. Попов, op. cit., C. 1-91. Z ostatnich zaś prac
trzeba wymienić przede wszystkim dwie publikacje I. Cziczurowa: И. Чичуров, Схизма 1054 г.
и антилатинская полемика в Киеве (середина IX-начало XII в.), „Russia Mediaevalis” 1997,
т. IX, 1, C. 43-53 oraz I. Čičurov, op. cit., C. 335-343.
12
И. Шляпкин, Русское поучение XI века о перенесении мощей Николая Чудотворца и его
отношение к западным источникам, Санкт-Петербург 1881, C. 5-6.
9
227
Analogicznie wiernych włoskich adorujących ciało świętego opisuje się słowami równie pasującymi do wiernych ruskich:
и яша, и пиша, и веселишася въ ты дьни, и многа даяния даша
убогым, и тако отидоша въ домы своя с миромъ, славяще и хваляще
Бога, и святаго и преподобнаго угодника его Николу13.
Interpretując cytowany utwór jako przejaw „całkiem pozytywnej postawy”
wobec papiestwa i „kontynuowania stosunków kościelnych między Rusią
a Zachodem”14, trzeba brać pod uwagę wymogi gatunku literackiego, do którego on należy. „Słowo o przeniesieniu ciała św. Mikołaja z Miry” pojawiło się
najprawdopodobniej w związku z ustaleniem na Rusi święta przeniesienia ciała
św. Mikołaja i miało towarzyszyć służbie poświęconej temu świętemu, a więc
był to tekst o charakterze panegirycznym. W takiej sytuacji typowe dla literatury staroruskiej charakterystyki uczestników translacji mają dla interpretatora współczesnego o wiele mniejsze znaczenie niż wzmianki o konflikcie,
który towarzyszył przeniesieniu relikwii, a o którym autor, mimo wszystko,
napomknął. Czytelnik ze „Słowa o przeniesieniu ciała św. Mikołaja z Miry”
dowiaduje się o rywalizacji między Bari a Wenecją o zwłoki świętego, a także
o tym, że mogło dojść do starcia między posłańcami obu miast. Podkreśla
się bowiem, iż udając się do kościoła w Mirze, gdzie znajdowała się relikwia,
posłańcy z Bari postanowili mieć przy sobie broń15. Trudno zatem powiedzieć,
jaki ton przybrałoby analizowane opowiadanie, gdyby nie było ściśle powiązane z potrzebą liturgii. Znamienny jest jednak fakt, że na przełomie XI i XII
wieku na Rusi ustalono święto ściśle powiązane z dziejami Kościoła zachodniego. Świadczy to wyraźnie o tym, że miejscowa hierarchia kościelna mogła
prowadzić własną politykę wobec Zachodu, niekoniecznie zbieżną z polityką
Bizancjum.
O takiej samo niezależności ideowej świadczy „Wędrówka ihumena
Daniela” („Hoždenie ihumena Daniila”), poświęcone podróży autora do
Palestyny tuż po pierwszej wyprawie krzyżowej. Ihumen zdawał sobie
sprawę z tego, że kontaktował się z przedstawicielami innego wyznania. Opisując bowiem punkt kulminacyjny swojej podróży – służbę Wielkiej Soboty
w Bazylice Grobu Świętego i cud Świętego ognia – zestawił popów prawowiernych z księżmi łacińskimi: «И повелѣ князь игумену Святаго Савы стати
над Гробом с своими черньци и с правовѣрными попы (...) Латиньстии
же попове в велицѣм олтари стояху»16. Przy tym o księżach zachodnich
Ibidem, C. 9-10.
Por. M. Colucci, op. cit., C. 582.
15
И. Шляпкин, op. cit., C. 6-7.
16
Хождение игумена Даниила, [в:] Библиотека литературы Древней Руси, т. 4, ред.
Д.С. Лихачев, Л.А. Дмитриев, А.А. Алексеев, Н.В. Понырко, Санкт-Петербург 1997, C. 112.
13
14
228
mówiło się w „z lekką ironią”17. Podczas nieszporów „prawowierni” – „śpiewają” («начаша вечернюю пѣти на Гробѣ горѣ попове правовѣрнии,
и черноризци, и вси духовнии мужи»), natomiast „łacinnicy” – „ryczą po
swojemu” («латина же в велицѣм олтари начаша верещати свойскы»)18.
Podkreśla się również, że od Świętego ognia „nie zapaliła się ani jedna
z lampek frankijskich” zawieszonych nad grobem Jezusa («И благодѣтью
Божиею та ся 3 кандила вожгоша тогда; а фряжьскаа каньдила повѣшена
бяху горѣ, а от тѣх ниединоже възгорѣся»)19. Ten ostatni szczegół nie musi
jednak oznaczać niższości „łacinników”, przecież podkreśla się jednocześnie,
że każdy z przychodzących do Grobu obawiał się, że z powodu jego grzechów
cud Świętego ognia się nie ziści («всякъ бо человѣкъ зазрит в себѣ тогда,
и поминаеть грѣхи своя, и глаголеть в собѣ всякъ человѣкъ: „Еда моих
дѣля грѣховъ не снидет свѣт святыи?»”)20. Chodziło więc nie tyle o niższość innych, co o zadowolenie samego Daniiła z okazanej mu łaski Bożej.
Mimo to podobne uwagi świadczą również o tym, że ihumen ruski nie uważał
chrześcijan zachodnich za „swoich”.
Poczucie odrębności nie przerodziło się jednak we wrogość. Daniił odnotował z zadowoleniem, że „Frankowie” naprawili i dobrze urządzili zaniedbany
dom Józefa z Nazaretu: «То было мѣсто святое опустѣло прьвѣе, нынѣ же
фрязи обновили мѣсто то суть и устроили добрѣ. И есть ту епископъ
латиньский, богатъ зѣло, и то владѣеть мѣстом тѣм святым. И почьстиша
нас добрѣ питием и ядениемъ, и всѣм»21.
Z kolei król Baldwin I to według Daniiła „człowiek czcigodny, bardzo
łaskawy i pozbawiony wszelkiej wyniosłości”, którego przyjaźnią szczycił się
autor: «идох къ князю тому Балдвину и поклонихся ему до земли. Он же,
видѣв мя худаго, и призва мя к себѣ с любовию, и рече ми: „Что хощеши,
игумене русьский?” Познал мя бяше добрѣ и люби мя велми, якоже есть
мужь благодѣтенъ и смѣрен велми и не гордить ни мала»22.
Charakterystyczny jest opis tego, jak na zakończeniu nieszporów Wielkiej
Soboty Baldwin wziął od księży prawosławnych świecę zapaloną od Świętego
ognia, by przekazać ją innym wiernym:
И пришед епископъ съ 4-рми дияконы, отверзе двери Гробныя,
и взяша свѣщу у князя того у Балдвина, и тако вниде въ Гробъ,
и вожже свѣщу княжю первѣе от свѣта того святаго. Изнесше же из
Гроба свѣщу ту и даша самому князю тому в руцѣ его. И ста князет
А.В. Назаренко, Древняя Русь на международных путях, op. cit., C. 638.
Хождение игумена Даниила, op. cit., C. 112.
19
Ibidem, C. 110.
20
Ibidem.
21
Ibidem, C. 104.
22
Ibidem, C. 108.
17
18
229
на мѣстѣ своемъ, свѣщю держа с радостию великою. И от того вси
свои свѣщи въжгохомъ, а от наших свѣщь вси людие вожгоша свои
свѣщи, по всей церкви друг отъ друга вожгоша свѣщи23.
Podkreślając udział wodza krzyżowców w bardzo ważnym dla Kościoła
wschodniego nabożeństwie, Daniił przywracał czytelnikowi poczucie jedności
obu wyznań. Zatem, gdyby autor „Hoždeniâ” był jakkolwiek uprzedzony w stosunku do przedstawicieli chrześcijaństwa zachodniego, to jednak bezpośrednie
kontakty z nimi prowadziły do przezwyciężenia tych uprzedzeń.
Postawę autora „Słowa o przeniesieniu ciała św. Mikołaja” można wytłumaczyć specyfiką gatunku literackiego. Na poglądy ihumena Daniiła wpływały
jego osobiste wspomnienia z pobytu na ziemiach opanowanych przez krzyżowców. Natomiast nastroje ekumeniczne kronikarza drugiego dziesięciolecia
wieku XII, autora „Powieści minionych lat”, tak oczywistego wytłumaczenia
nie mają. Wręcz odwrotnie, pomimo że w swej pracy opierał się na „Zwodzie początkowym”, to jednak nie stał się takim samym zaciętym krytykiem
Zachodu, jakim był jego poprzednik w sprawie latopisarskiej. Już pierwsze
strony kolejnej wersji latopisu przekonują, że kronikarz z lat 20. XII wieku nie
dostrzegał granicy wyznaniowej między Zachodem a Wschodem (albo przynajmniej nie przywiązywał do niej większej wagi).
Opisując położenie geograficzne swojego kraju, autor „Powieści minionych
lat” wspomniał o szlaku od Waregów do Greków, przy czym specjalnie podkreślił, że tą drogą (chociaż w kierunku północnym) przeszedł kiedyś apostoł
Andrzej, dążący z Chersonesu do Rzymu :
Ондрѣю учащю въ Синопии, и пришедшю ему в Корсунь, увидѣ
яко ис Корсуня близь устье Днѣпрьское, и въсхотѣ поити въ Римъ,
и проиде въ вустье Днѣпрьское, и оттоле поиде по Днѣпру горѣ (...)
и иде въ Вариги, и приде в Римъ, и исповѣда, елико научи и елико
видѣ24.
Praktycznie była to podróż wyjątkowo nieudolnie zaplanowana, gdyż
znaczne bliżej z Chersonesu do Rzymu wiodła droga morska przez morza:
Czarne, Marmara, Egejskie i Jońskie. Nieracjonalna marszruta ma jednak
wielkie znaczenie symboliczne, ponieważ nadała Rusi rolę ogniwa łączącego
Wschód z Zachodem. Przypuszczalnie kronikarzowi zależało na podkreśleniu
takiej właśnie pozycji swojego kraju.
Ibidem, C. 112.
Полное собрание русских летописей, т. 1, op. cit., C. 7-8. W „Latopisie nowgorodzkim I” nie
ma tego, a także kolejnego tu zacytowanego fragmentu, co pozwala traktować je jako interpolacje
pojawiające się już po zakończeniu pracy nad „Zwodem początkowym”.
23
24
230
Z kolei opowiadając o stworzeniu pisma słowiańskiego, autor pokazał
papieża jako obrońcę liturgii w języku cerkiewnosłowiańskim:
и всташа нѣции на ня [Cyryla i Metodego – DD], ропщюще и глаголюще, яко не достоить ни которому же языку имѣти букъвъ своихъ,
развѣ еврѣи, и грекъ, и латинъ (...). Се же слышавъ, папежь Римьскии похули тѣх, иже ропьщуть на книги словеньския, река: «Да ся
исполнить книжное слово, яко »въсхвалять Бога вси языци», другое
же «вси възглаголють языки величья Божья, якоже дасть имъ
Святыи Духъ отвѣщевати», да яко кто хулить словѣньскую грамоту,
да будеть отлученъ от цьркве, донде ся исправять, ти бо суть волци,
а не овца, яже достоить от плода знати я, и хранитися ихъ25.
Do najważniejszych zdarzeń, których kronikarz z początku XII wieku był
naocznym świadkiem, należy zaliczyć zwycięstwo nad plemionami koczowników w bitwie nad rzeką Salnicą, odniesione przez wojsko ruskie wiosną roku
1111. Według „Powieści minionych lat” był to sukces o tyle znaczący, że sława
o nim rozeszła się nie tylko po wszystkich ziemiach Rusi, ale i po całej Europie
chrześcijańskiej, w tym dotarła i do Rzymu: «с божьею помощью молитвами
святыя Богородица и святыхъ ангелъ възвратишася Русьстии князи
въ свояси съ славою великою къ своимъ людемъ, и ко всимъ странамъ
далнимъ, рекуше къ Грекомъ и Угромъ, и Ляхомъ, и Чехомъ, дондеже
и до Рима проиде»26.
Opinia krajów odmiennych pod względem wyznaniowym, ze stolicą apostolską na czele, okazała się dla autora tak samo ważna jak opinia Bizancjum.
I odwrotnie. Istniejący od ponad półwieku podział chrześcijaństwa na zachodnie
i wschodnie zdaje się nie miało żadnego znaczenia. Autor „Powieści minionych
lat” okazał się konsekwentnym wyrazicielem tezy o jedności chrześcijańskiej.
M. Colucci ostrzegł przed „pochopną konkluzją”, że „utwory antyłacińskie”,
pojawiające się na Rusi w XI-XIII w., wyrażają poglądy „bardzo wąskiego grona
ideologów religijnych, którzy skupiali się wyłącznie na własnych obsesjach
i jedynie z imienia pozostawali Rusinami, będąc przede wszystkim duchownymi Greckiej Cerkwi Prawosławnej”27. Rzeczywiście, „ekumeniczna” w swym
charakterze „Powieść minionych lat” powstała w tym samym środowisku monastycznym, co i stanowczo krytyczny wobec zwolenników obrządku zachodniego „Zwód początkowy”. Tak więc przynależność do stanu duchownego czy
nawet złożenie ślubów mniszych niekoniecznie czyniło człowieka przeciwnikiem „Zachodu”. Obie wspomniane wersje kroniki ruskiej cechują się jednak
brakiem szczegółowej wiedzy na temat większości sąsiadów zachodnich –
Ibidem, C. 27.
Полное собрание русских летописей, т. 2, ред. А. А. Шахматов и др., Москва 1998 (репринт.
изд.), C. 273.
27
M. Colucci, op. cit., C. 585.
25
26
231
zarówno kronikarz końca XI wieku, jak i jego następca drugiego dziesięciolecia
XII wieku posługiwali się przeważnie ogólnikowymi charakterystykami. Co
więcej, pierwszy z nich sięgnął nawet po całkiem nieprawdopodobne legendy.
I odwrotnie: „Wędrówka ihumena Daniela” opierała się o własne doświadczenia
autora i zawierała wiele konkretnych informacji o życiu codziennym w Ziemi
Świętej za czasów wypraw krzyżowych. Brak danych nie pozwala na dokładne
ustalenie warunków, w których powstało „Słowo o przeniesieniu ciała św. Mikołaja”, ale przypuszcza się, że święto liturgiczne na cześć tego zdarzenia zostało
ustanowione dzięki cesarzowej Eupraksji-Adelheid, córce księcia Wsiewołoda,
a żonie Henryka IV Salickiego28. Można zatem przypuszczać, że autor „Słowa
o przeniesieniu ciała św. Mikołaja” brał udział we współpracy dyplomatycznej ze
Świętym Cesarstwem Rzymskim prowadzonej przez wspomniane małżeństwo,
a więc miał osobiste, pozytywne doświadczenia w kontaktach z łacinnikami.
Chyba to właśnie udział w bezpośrednich spotkaniach miał większe znaczenie
w przezwyciężeniu wzajemnych uprzedzeń między zachodnim a wschodnim
światem chrześcijańskim powstałych w następstwie schizmy w 1054 roku.
Wniosek ten wydaje się aktualny nie tylko przy interpretacji literatury staroruskiej, ale i dla współczesnych praktyk społecznych. Im aktywniejsze będą kontakty codzienne między Zachodem a Wschodem, tym łatwiejsze będzie przekraczanie granic między dwoma częściami cywilizacji europejskiej.
Image of western christianity in Rusian literature at the end
of the 11st – the beginning of the 12st century
The paper examines the image of western christianity as presented in four rusian
literary works created at the end of the 11th – the beginning of the 12th century,
namely in the Beginning Annalistic Compilation, in the Sermon on the Translation of St. Nicholas’ relics from Myra, in hegumen Daniel’s Pilgrimage to the Holy
Land and in the Tale of Bygone Years. Only the author of the Beginning Compilation proves to be a consequent exposer of the “distortions of faith”, committed by
“Latins”, while other three studied texts show this or that level of religious tolerance. The lack of information limits researcher’s ability to ascertain the particular reasons making each Russian bookman immune to Byzantine anti-latin propaganda. It can be supposed however that the the close diplomatic and personal
contacts with the West created auspicious conditions for the growth of “ecumenic”
ideas in the Kievan Rus’.
В. Мошин, О периодизации русско-южнославянских литературных связей X-XV в, [в:] Труды
Отдела древнерусской литературы ИРЛИ РАН, т. 19, ред. Л.А. Дмитриев, Д.С. Лихачев,
Москва-Ленинград 1963, C. 44-45, 80; О.В. Лосева, Русские месяцесловы XI-XIV веков, Москва
2001, C. 102.
28
232
O.W. Kolybienko
Oleksandr Wolodymyrowycz Kolybenko
Narodowa Akademia Nauk Ukrainy – Kijów (Ukraina)
Переяславль Русьский и Переяславль
Залесский.
Славяно-русские, тюркские и финно-угорские
взаимосвязи и параллели
Древнерусская история Переяславльской земли содержит один до сих
пор недостаточно изученный сюжет – проживание на Переяславщине
так называемых «переяславских торков» (известных по летописям также
как черные клобуки и берендичи). Появление этих полукочевых конфедератов переяславских князей хорошо освещено в древнерусских летописях, но в них нет указаний на время их исчезновения. Также определенные разногласия существуют в вопросах локализации конкретных
мест проживания переяславских торков на Переяславщине и их дальнейшей судьбе. Вместе с тем, имеющаяся в летописях информация, а также
данные археологических и топонимических исследований, позволяют, по
нашему мнению, выяснить эти вопросы, связанные с взаимодействием
русьского, тюркского и финно-угорского населения.
Одной из интереснейших и малоисследованных проблем исторического прошлого Переяславщины является проблема определения роли
и места полукочевых конфедератов переяславских князей – так называемых переяславских торков, черных клобуков и берендичей. Как отмечал еще в первой половине ХХ в. В.В. Мавродин, «торки носили название
"переяславльские" потому, что они входили в состав населения Переяславльского княжества»1. Среди широкого круга отдельных вопросов,
касающихся данной проблематики, отличается важный вопрос локализации мест их проживания на территории Переяславщины, который
снова, после трудов ученых XIX в., становится предметом рассмотре-
В.В. Мавродин, Очерки истории Левобережной Украины (с древнейших времен до второй
половины ХIV века), Санкт-Петербург 2002, С. 245.
1
233
ния исследователей2. Рассматривая проблему локализации мест расселения переяславских торков следует учитывать весь комплекс источников,
содержащих необходимую информацию. Такими источниками являются
свидетельства летописей, материалы археологических исследований
и данные топонимики. Важное значение имеет также анализ природно-географических условий центральной Переяславщины, то есть, Переяславской волости и непосредственно прилегающей к ней территории.
Древнерусские летописи содержат целый ряд статей, где рассказывается о событиях, в которых принимали участие переяславские торки.
Наиболее информативными являются летописные статьи 1055, 1060, 1079,
1080, 1095, 1105-1107, 1125, 1150, 1151, 1169 и 1173 гг. Часть из названных
статей содержит упоминания топонимов, связанных с переяславскими
торками (черными клобуками, берендичами). Речь идет о таких городах
как Баруч, Бронькняж, Воинь, Саков.
Баруч упоминается в летописях трижды, причем уже в первом упоминании под 1125 г. он четко фигурирует как город торков3. Несмотря
на различные точки зрения относительно локализации Баруча, встречающиеся в литературе, еще с XIX в. большинством исследователей он
уверенно связывается с остатками городища на окраине современного
поселка Барышевка Киевской области, на правом берегу реки Трубеж4.
Бронькняж также упоминается в той же статье вместе с Баручем
и, очевидно, тоже был городом торков. Только одно упоминание этого
города в летописях и отсутствие прямых указаний на место расположения города привели к наличию нескольких различных локализаций.
Однако, имеющаяся в летописи информация – упоминание в одном
и очень тесном контексте с Баручем – позволяет локализовать его вблизи
М.А. Максимович, Заметки о некоторых летописных названиях местностей, Собрание
сочинений, Т. 2, Киев 1877, С. 349; А.В. Стороженко, Где жили переяславские торки?,
„Киевская старина” Киев 1899, Февраль, С. 283-290; В.Г. Ляскоронский, К вопросу
о переяславских торках, Санкт-Петербург 1905; В.М. Брахнов, Про місцеві назви ПереяславХмельницького району на Київщині, „Мовознавство” 1957, Т. 14, С. 40-51; І.М. Желєзняк,
А.П. Корепанова, Л.Т. Масенко, А.П. Непокупний, Гідронімія України в її міжмовних
і міждіалектних зв’язках, Київ 1981, С. 174; Н.Н. Коринный, Переяславская земля,
Х – первая половина ХІІІ века, Киев 1992, С. 122; Ю.Ю. Моргунов, Оборонительная структура
Переяславской земли, [в:] Общество, экономика, культура и искусство славян (Труды VІ
Международного Конгресса славянской археологии), Т. 4, ред. В.В. Седов, Москва 1998,
С. 34-42; П.П. Толочко, Кочевые народы степей и Киевская Русь, Киев 1999; П.П. Толочко,
Переяславське князівство, ред. П.П. Толочко, Київ 2000, С. 355-363; Ю.Ю. Моргунов, Еще
раз о «переяславских торках», „Российская археология” 2000, № 1, С. 23-36; С.М. Вовкодав,
А.В. Юрченко, Анализ поселенческой структуры древнерусского времени бассейна
р. Броварка, „Археология и геоинформатика” 2012, вып. 7.
3
Ипатьевская летопись, Москва 1962, Стб. 289-290, 569; Лаврентьевская летопись,
Ленинград 1927, Стб. 295, 303.
4
А.В. Стороженко, Очерки переяславльской старины, Киев 1900, С. 33-43.
2
234
O.W. Kolybienko: Переяславль Русьский и Переяславль Залесский. ...
села Пристромы Переяслав-Хмельницкого района Киевской области5
Ближайшее к Баручу городище расположено на северной окраине этого
села, в средней части невысокого возвышения на краю поймы правого
берега реки Трубеж (урочище Бугры)6. Это круглое городище диаметром
65 м находилось на пути к Переяславлю и вместе с Баручем стало объектом половецкого нападения в 1125 г.
Два упоминания Сакова в летописях (1101 и 1150 гг.) содержат информацию, что, во-первых, это был город торков (турпеев); во-вторых, он был
расположен недалеко от Переяславля на берегу реки Днепр, в его пойме7.
Это не противоречит локализации Сакова на территории бывшего села
Сальков Бориспольского района Киевской области или села Старое того
же района. Остатки городища и селищ древнерусского времени зафиксированы у обоих сел8.
Историками XIX в. летописный Воинь по некоторой созвучности
названий был связан с городищем у села Вининцы Переяслав-Хмельницкого района. Раскопки 1956-1959 гг. на городище вблизи села Воинская
Гребля Глобинского района Полтавской области позволили локализовать
Воинь именно там. Но еще М.П. Барсов обратил внимание на то, что летописная статья 1079 г. указывает на его расположение «у Переяславля»9.
Это дало основания связывать «Воинъ» 1079 г. с городищем на западной
окраине села Вининцы (урочище Сковорода)10. Три других упоминания
Воиня в летописях связаны с другими памятниками за пределами Переяславской волости.
Однако, анализ летописных статей 1055, 1060-1061, 1079, 1080, 1095
и 1107 гг., по нашему мнению, позволяет сделать еще некоторые выводы.
Так, первое упоминание о торках (1055 г.) сообщает о победе переяславского
князя Всеволода Ярославича над ними у Воиня (в устье реки Сулы). Сразу
после этого сообщается о мире с половцами, которые, собственно, и прижали торков к границам Переяславского княжества11. Под 1060 г. рассказывается об очередной победе коалиции князей Руси над торками, опять же,
очевидно, в районе Воиня, а в следующих строках – о победе половцев над
Лаврентьевская летопись, op. cit., Стб. 295.
М.П. Кучера, Звіт про роботу розвідзагону по обстеженню городищ Київщини у 1971 р., Київ
1971, С. 4-5.
7
Лаврентьевская летопись, op. cit., Стб. 326.
8
Л.Є. Махновець, Літопис Руський, Київ 1989, С. 568.
9
Н.П. Барсов, Материалы для историко-географического словаря России. Географический
словарь Русской земли, Вильна 1865, С. 37.
10
О.В. Колибенко, О.В. Колибенко, Давньоруські топоніми Переяславщини, „Наукові записки
з української історії”, вип. 13, Переяслав-Хмельницький 2002, С. 133.
11
Ипатьевская летопись, op. cit., Стб. 151.
5
6
235
переяславским князем12. Таким образом, в этот раз разгром торков пошел
на пользу половцам и, соответственно, в ущерб переяславцам. Всеволод
усвоил этот урок и сразу же пригласил торков, как врагов своих врагов, поселиться на территории Переяславской волости. Очевидно, именно тогда для
них был построен «город», чтобы они могли оставлять там в безопасности
своих жен и детей, выступая в дальние походы с переяславскими князьями.
Свое название «город» переяславских торков получил в память о посульском городе Воинь, возле которого торки провели не менее пяти лет. По
мнению Ю.Ю. Моргунова, «Появление на страницах летописей торческих
городов на Переяславщине знаменует завершение определенного организационного этапа в формировании территориального единства этого региона: именно к этому времени прекратились торческие "метания" и кочевники прочно вошли в феодальную структуру оседлого государства»13.
В пользу локализации места расселения части переяславских торков
(берендичей) в окрестностях современного села Вининцы Переяслав-Хмельницкого р-на можно привести еще некоторые аргументы. Низкая
долина реки Броварки в районе сел Лецки, Вининцы, Малая Каратуль,
Выповзки, Пологи-Вергуны, Пологи-Яненки, расположенная между
двумя высокими плато второй и третьей надпойменных террас реки
Днепр, отличается типичным степным ландшафтом. Это отмечал еще
М.А. Максимович, который первым обратил внимание на этот микрорегион14. Внешнее сходство данной местности со степью подчеркивают даже
отдельные сохранившиеся там курганы эпохи бронзы и перекати-поле.
Вся она, практически полностью (размером, примерно, 10 х 5 км) находится внутри двух линий «Змиевых» валов (Большого и Малого, по сложившейся еще со времен М.А. Максимовича терминологии), прикрывавших Переяславль с юго-востока, то есть, в междуречье Днепра, Трубежа
и Супоя. Как показали исследования этих валов, проведенные в 90-е годы
ХХ в., они принадлежат к древнерусскому, а не к скифскому времени, как
это еще иногда утверждается в литературе15.
Рассматриваемая территория входила в состав местности, дважды
упоминавшейся в летописях под названием «межи валома». Интересно,
что упоминание местности «межи валома» под 1095 г. напрямую связано с торками, которые по поручению Владимира Мономаха похитили
у половцев его сына-заложника Святослава, попутно убив хана Китана16.
Ibidem, Стб. 151-152.
Ю.Ю. Моргунов, Еще раз о «переяславских торках», op. cit., С. 29.
14
М.А. Максимович, op. cit., С. 349.
15
М.В. Роздобудько, Д.А. Тетеря, Матеріали до датування переяславських «змійових» валів,
„Археологія” 1997, № 3, С. 139-140.
16
Ипатьевская летопись, op. cit., Стб. 217-218.
12
13
236
Очевидно, хорошо зная местность своего постоянного проживания, они
могли сделать это лучше, чем собственно переяславцы.
Расположенная между двумя линиями «Змиевых» валов долина реки
Броварки была чрезвычайно удобна для выпаса больших табунов княжеских коней, без сомнения, имевшихся у Всеволода Ярославича и Владимира Всеволодича. Под 1107 г. летопись сообщает, что в мае воевал
хан Боняк и занял лошадей возле Переяславля17. Как известно, выпас
и охрана конских табунов были важной обязанностью торков и берендичей. Следует согласиться с мнением Ю.Ю. Моргунова, что:
эти торческие островки обычно приурочивались к привычным
для кочевников лугово-солончаковым землям, где было удобно
заниматься полукочевым скотоводством вдали от чуждых им
земледельческих районов, а также к маловодным пространствам
остепненных лугов близ небольших речных потоков, где
экстенсивное славянское земледелие было нерентабельным18.
Показательно, что языковед В.М. Брахнов во время диалектологических экспедиций в этой местности после Второй Мировой войны зафиксировал топоним Кочовыще (Кочевье), которым местные жители называли интересующую нас территорию. По местному преданию здесь жило
неславянское население, которое называло аиста словом «яга»19. Сюда
также можно отнести группу топонимов (преимущественно – микротопонимов), которые бытуют до сих пор или зафиксированы исследователями XIX-ХХ вв. На них обращали внимание еще М.А. Максимович,
А.В. Стороженко и В.Г. Ляскоронский. Это несколько выразительных
топонимов тюркского происхождения, которые были связаны этими
исследователями с местами компактного проживания так называемых
«своих поган». Одно из восьми названий реки Броварки – Каратуль (Каратулька) – и расположенные на ее берегах села Большая и Малая Каратуль
– были интерпретированы исследователями как производные от этнонима «каратули» (черные шапки, черные клобуки)20.
М.А. Максимович также обратил в свое время внимание на название
Кугум (Малый Кугум, Круглый Кугум) – название явно тюркского происхождения, означающее курган определенной формы (разрыт по центру).
Это название встречается только в данной части долины реки Броварки21.
Ibidem, Стб. 258.
19
В.М. Брахнов, op. cit., С. 41, 50.
20
А.В. Стороженко, Очерки переяславльской старины, op. cit., С. 33-43; І.М. Желєзняк,
А.П. Корепанова, Л.Т. Масенко, А.П. Непокупний, op. cit., С. 174.
21
М.А. Максимович, op. cit., С. 349.
17
18
237
Чрезвычайно важным аргументом в пользу нашей локализации
основного места расселения переяславских торков были бы археологические материалы, например, погребальные комплексы. Как справедливо
отмечают исследователи торческих памятников, исчерпывающего решения проблемы четкого отделения торческих захоронений от печенежских
до сих пор не было найдено22.
На указанной нами территории в долине реки Броварки еще в 1877 г.
был обнаружен погребальный памятник, вероятно, торческого (черноклобуцко-берендического) происхождения. Это впускное погребение
в северной части кургана эпохи бронзы Острая Могила, расположенного в 160 м юго-западнее дороги Переяслав-Хмельницкий – ПологиЯненки и в 220 м северо-западнее дороги между селами Лецки и Цыбли.
От городища в урочище Сковорода (Воинь 1079 г.) курган удален на 1,4 км
в юго-восточном направлении23. Его исследователь Д.Я. Самоквасов датировал это впускное захоронение половецко-татарской эпохой. Он отмечал, что на глубине трех аршин от поверхности насыпи была открыта
впускная гробница размером 3 х 2,5 аршина с остатками двух скелетов
– человека и лошади – ориентированными головой на запад. Вместе со
скелетами обнаружен сопроводительный инвентарь: у лошади – остатки
кожаной уздечки, украшенной бронзовыми бляшками и бубенчиками
оригинальной формы, остатки деревянного седла, покрытого кожей,
и железные стремена; у человеческого скелета – кусок шелковой ткани,
железное огниво, пучок железных наконечников стрел, железный кинжал
и фрагменты коррозированной сабли, козий рог24.
Расположение этого памятника недалеко от Переяславля, в местности, которая была занята торками, позволяет отнести этот комплекс
именно к торческим (черноклобуцким), а не к половецким или татарским
памятникам.
На исследуемой территории есть и селища древнерусского времени,
обнаруженные во время археологических разведок. На данный момент
насчитывается 15 селищ и 1 городище25. Так, например, интерес представляет селище в урочище Бэрэгы (Берега). Это древнерусское селище
находится в 1 км к северо-западу от села Пологи-Чобитькы и за 1,62 км
к юго-востоку от села Лецки. Оно расположено вдоль низкого левого
М.В. Квітницький, Торки. Проблема атрибуції поховальних комплексів, „Археологія” 2004,
№ 4, С. 25.
23
С.М. Вовкодав, А.В. Юрченко, op. cit.
24
Д.Я. Самоквасов, Могилы Русской земли, Москва 1908, С. 238; Д.Я. Самоквасов, Основания
хронологической классификации, описание и каталог коллекции древностей, Варшава 1892,
С. 86-87.
25
22
238
берега реки Броварка. С западной и юго-западной стороны селище ограничено обводненной протокой, идущей перпендикулярно к руслу реки.
Его размеры – приблизительно 170 x 127 м (2,1 га). Толщина культурного слоя – 0,4-0,9 м. Площадь поселения в настоящее время распахивается. На поверхности собрана керамика XI – первой четверти ХII вв.
и металлические изделия. Среди найденных материалов наиболее интересными являются серебряная позолоченная бляшка с черневым гаммавидным знаком из трех завитков, выходящих из центра, а также фрагмент
бронзовой привески-амулета. По мнению переяславских исследователей
С.М. Вовкодава и А.В. Юрченко, аналогии бляшке имеются среди печенежских наременных украшений Х-ХІ вв. юга Украины, но наиболее
близкое сходство она имеет с разделителем ремней конской узды из
погребения села Максима Горького в Запорожской области. На поселении также обнаружена привеска-ложечка – достаточно редкий тип
находок для Среднего Поднепровья. Также найдено несколько изделий
из железа, часть из которых датируется в широких пределах древнерусской эпохи: перовидные сверла, четыре экземпляра ножей, резец-ложкарь, гвоздь, грызло от удил, ременная пряжка и язычки от других
пряжек. Выделяется железное калачевидное кресало с язычком, датирующееся в пределах Х – третьей четверти ХII вв. Также не имеют четких
хронологических аналогий группа железных изделий: ключ от навесного замка, ромбовидный черешковый наконечник стрелы (один бронебойный и еще один раздвоенный типа срезня), которые в комплексе
с остальными находками могут быть датированы XI – первой четвертью ХII вв.26
Указанные авторы считают, что исчезновение в течение первой четверти ХІІ в. самого южного поселения данного микрорегиона – селища
в урочище Бэрэгы – возможно, связано с заселением территории между
двумя линиями валов представителями тюркоязычных кочевых племен27.
Никаких других, углубленных, исследований на этих селищах, к сожалению, не проводилось. Одно из таких селищ было обнаружено в 100 м
от восточной окраины села Лецки, на берегу реки Броварка в урочище
Жулыкивщина, за 1,4 км к северо-западу от поселения в урочище Бэрэгы.
Оно занимает невысокий левый берег реки Броварка в месте крутого
изгиба ее русла. Размеры: 250 x 30 м (0,75 га). Культурный слой – 0,4 м.
Территория памятника задернована, местами используется под огороды.
На площади поселения в большом количестве собраны обломки кухонIbidem.
Ibidem.
26
27
239
ной и тарной посуды ХII – первой половины ХІІІ вв., а также венчик,
датируемый концом Х – первой половиной ХI вв.28.
Та часть села (урочище на окраине), рядом с которой обнаружено это
поселение, носит название Беренда, что позволяет связывать происхождение этого микротопонима с переяславскими берендичами (торками)29.
Ю.Ю. Моргунов отметил, что:
эти торческие островки располагались несколько оттянуто от
линии границ, были максимально связаны с устойчивыми трассами
степных дорог и ныне фиксируются наличием укреплений с привычной кочевникам фортификацией, погребений с необычным для
славян обрядом, концентрацией характерного для степей инвентаря и сохранившейся до сих пор тюркской топонимикой30.
Действительно, все указанные им моменты присутствуют в рассматриваемом нами микрорегионе – долине реки Броварка, о чем уже шла
речь выше.
Отдельно следует остановиться на кочевнической фортификации.
Как неоднократно подчеркивалось исследователями:
аномальное для общерусской фортификации этого времени присутствие эскарпов и многорядных напольных валов давно считается характерным признаком убежищ-замков «черных клобуков».
Этим собирательным именем летописцы обозначали представителей тюркских племен, в основном печенегов, торков и берендеев….
В свою очередь появление крепостей со «степными» защитными
элементами объясняется возникшей в процессе оседания на землю
необходимостью защищать семьи и имущество недавних кочевников, которые были вынуждены нести пограничную службу и участвовать в дальних походах31.
Именно такими «городами» переяславских торков со «степной» фортификацией и предстают перед нами остатки отдельных городищ Переяславщины, в том числе и Воинь – городище на западной окраине села
Вининцы (урочище Сковорода). Оно расположено на возвышенности
правого берега реки Броварка в 97 м к северу от реки. В плане городище круглое, состоит из двух концентрических линий валов и такого же количества рвов. Имеет два узких противоположных прохода, ориентированных
по линии северо-восток – юго-запад. Общий диаметр городища – 97 м,
диаметр внутренней площадки – 66 м. Внешний вал ниже внутреннего,
Г.М. Бузян, М.М. Буйлук, О.В. Колибенко, М.Т. Товкайло, Звіт про роботу ПереяславХмельницької археологічної експедиції за 1990 р., Київ 1990, С. 29-30.
29
О.В. Колибенко, О.В. Колибенко, op. cit., С. 137.
30
31
Ю.Ю. Моргунов, Древо-земляные укрепления Южной Руси Х-ХІІІ веков, Москва 2009, С. 178.
28
240
имеет широкую вершину – 4,4 м, современная ширина вала в основании
– около 10 м. Ширина основания внутреннего вала – 10 м, вершины –
2,64 м. Высота вала от поверхности внутренней площадки – 1,5 м, относительно рва – 3 м. Городище задерновано. Вся внутренняя площадь
покрыта погребениями древнего кладбища (видны небольшие всхолмления), валы и внешний ров частично заняты современным кладбищем.
Со стороны реки признаки рва отсутствуют. Общая площадь городища –
0,7 га, внутренней площадки – 0,34 га. К югу и юго-востоку от городища,
на склоне правого берега р. Броварка, располагался посад площадью
2,1 га. Сейчас на его территории находятся огородные участки и усадьбы.
Тут найдены фрагменты кухонной посуды и обломок витого браслета из
темно-синего стекла, датирующиеся ХІІ – первой половиной ХIII вв.32.
Таким образом, это круглое в плане городище с двумя концентрическими линиями валов относится к типу многорядно-концентрических
городищ (тип 3 по Ю.Ю. Моргунову)33. Названный исследователь, ссылаясь на синхронные европейские и более поздние аналогии, считает, что:
этот тип оборонительных сооружений эффективен при условии
высокой степени организованности и слаженности действий защитников. При отступлении они должны были одновременно покидать
внешнюю линию обороны и синхронно концентрироваться сначала
на промежуточных стенах, а затем и в цитадели. Но столь четкая
организация оборонительных мер трудно ожидаема от прирожденных конников34.
По нашему мнению, наличие у переяславских торков городищ с двухрядно-концентрической линией валов объясняется лишь необходимостью дополнительной защиты для самого ценного, что у них было – коней
и скота, а также женщин и детей. Система обороны небольших круглых
городищ, где вторая, внешняя, линия укреплений расположена совсем
рядом с внутренним кольцом укреплений, свидетельствует о том, что
защитники внешней линии не имели возможности в случае ее захвата
врагами «перескочить» вовнутрь. Главная задача внутреннего кольца –
сохранить от поражения коней и скот оборонявшихся, а также максимально обезопасить жизнь членов семей торков, поскольку основной
удар нападавших приходился на внешнюю линию обороны.
По свидетельствам летописей переяславские торки, черные клобуки
и берендичи принимали активное участие практически во всех военно-политических акциях князей Руси. Последние постоянно привлекали
Ю.Ю. Моргунов, Древо-земляные укрепления Южной Руси Х-ХІІІ веков, op. cit., С. 171.
34
Ibidem, С. 197.
32
33
241
торков к военным кампаниям как внешнего (против половцев или других
соседей), так и внутреннего (против других князей) характера. Часто
именно поддержка торков (черных клобуков) имела решающий характер и обеспечивала успех тому князю, который сумел ею заручиться.
Геополитическое положение Переяславской земли на границе с Половецкой землей и близость Переяславля Русьского к Киеву делали переяславских торков весомым фактором антиполовецкой борьбы, а также постоянными участниками междукняжеских распрей за киевский престол.
Последнее стало привычной нормой общественно-политической
жизни Руси с 30-х гг. XII в. и с особой силой проявилось в 40-50-х гг. этого
века, когда чрезвычайно обострилась борьба за Киев сначала между
Ольговичами и Мономаховичами, а затем – внутри последних. Противостояние Изяслава Мстиславича с Юрием Володимировичем (Долгоруким) и его сыновьями привело к разделению на два лагеря, особенно
среди городского населения Русьской земли, в первую очередь – населения Киева и Переяславля. Поляризация общества и конфронтация
между различными княжеско-боярскими группировками обязательно
приводили к репрессиям против побежденных. В связи с тем, что противостояние двух княжеских коалиций растянулось во времени более чем
на два десятилетия, для Переяславля Русьского и Переяславского княжества в целом была характерна нестабильность политической ситуации в этот период (40-50-е гг. XII в.). Способствовали этому частая смена
князей, переход власти в городе от одного противника к другому (только
Юрий Долгорукий четыре раза занимал город), постоянное использование половцев.
Чтобы избежать репрессий боярская группировка, поддерживавшая побежденную сторону, как правило, уходила из Переяславля вместе
с князем-неудачником. Особенно массовым был исход переяславцев
вместе с Юрием Володимировичем (Долгоруким) и Андреем Юриевичем (Боголюбским). Именно этим объясняется постройка новых городов
в Залесской и Рязанской землях – соответственно, Переяславля Залесского и Переяславля Рязанского. Целый слой трансплантированной топонимии Переяславля Русьского (ойконимы, гидронимы, микротопонимы),
зафиксированный в этих землях, свидетельствует о том, что такое переселение носило достаточно массовый характер. Археологические и топонимические исследования XIX-ХХ вв. четко подтверждают летописные
свидетельства об учреждении новых городов в 40-50-х гг. XII в. бывшими
жителями Переяславля Русьского. Именно ими занесены название города
Переяславль (Залесский и Рязанский), названия двух рек Трубеж, на кото242
рых расположены эти города, село Переславичи и некоторые другие топонимы переяславорусьского и киевского происхождения35.
Археологически засвидетельствованное сокращение городской территории Переяславля Русьского и общей численности его жителей в середине XII в., также, очевидно, было следствием подобной переселенческой
политики36.
Понятно, что не только переяславское боярство и зависящее от него
городское и сельское население, ориентировавшееся на Юрия Володимировича, вынуждено было переселяться на северо-восток после очередных
поражений своего патрона. Значительная часть переяславских торков,
поддерживавших в отдельные периоды Юрия Долгорукого и Андрея
Боголюбского, также попала за пределы Переяславщины. На это указывают отдельные топонимы окрестностей современного города Переславля-Залесского. Так, сразу привлекает внимание хорошо известное в литературе Берендеево болото – слишком значительный по своим размерам
гидрообъект, чтобы иметь название позднего происхождения. Размеры
этого болота еще в начале ХХ в. – до 10-ти верст длины и до 4-х верст
ширины37. Этот гидроним с достаточно прозрачной этимологией очень
близок к названию урочища Беренда в долине реки Броварки на Переяславщине. С Берендеевым болотом связаны зафиксированные еще в XIX в.
интересные предания, прямо указывающие на проживание в этой местности иноэтнического (неславянского и нефинно-угорского) населения.
Об этом упоминает «Географическо-статистический словарь Российской
империи» под ред. П. Семенова, сообщающий, что с той части Берендеевского болота, которая относится к Переяславскому уезду, поднимается возвышенность, заросшая со всех сторон, кроме верхушки, сосновым лесом; на этой вершине есть остатки древних поселений. По устным
местным преданиям на вершине горы был город Берендеев, а в нем жил
царь Берендей38. Именно на этой фольклорно-исторической основе возникла известная русская сказка о лесном царе Берендее. Исследователь
Переславля-Залесского М.И. Смирнов также указывал:
Может быть, городок на верховьях реки Кубри (теперь дер.
Городище в 16 верстах от Переславля Залесского), в области Дубны
М.И. Смирнов, Переславль-Залесский. Его прошлое и настоящее, Сергиев Посад 1913,
С. 14-16; И.В. Дубов, Города, величеством сияющие, Ленинград 1985, С. 113; И.В. Дубов,
Три Переяславля (исторические судьбы: общее и особенное), ред. О.П. Моця, Киев 1998,
С. 103-110.
36
О.В. Колибенко, Про чисельність населення Переяславля Руського (спроба реконструкції),
„Ruthenica”, Т. 1, Київ 2002, С. 164-174.
37
М.И. Смирнов, op. cit., С. IV.
38
П. Семенов, Географическо-статистический словарь Российской империи, Санкт-Петербург
1863, С. 245-246.
35
243
(теперь д. Городище Александровского уезда) и на Волчьих горах
при Берендеевом болоте основаны также в этот период времени.
Последнему городку присвоивается несколько названий: Гридина
или Григорева Городица, а также Берендеев Городок. Народная
легенда говорит, что здесь жил сказочный царь Берендей, так
поэтично изображенный в сказке Островского Снегурочка,
послужившей темой для одноименной оперы Римского-Корсакова
– одного из перлов русского музыкального творчества, а также для
чудесных к ней декораций художника В. Васнецова39.
По данным М.И. Смирнова в Берендеевом болоте еще в начале ХХ в.
находился каменный идол, к которому местные жители приносили
жертвоприношения:
В настоящее время в Берендеевом болоте есть другой такой же
камень или, быть может, каменная баба, которая не забыта даже
современным нам населением, особенно со стороны женщин
окрестных деревень и сел: очень часто можно находить при камне
принесенные туда в виде жертвы хлеб и ягоды40.
К черноклобуцко-торческому (берендичскому) кругу также относятся еще
некоторые топонимы из окрестностей Переславля-Залесского – например,
названия сел Торки, Половецкое, Колган, pека Клобуковка и др.41, окруженные в массе своей топонимами (особенно – гидронимами) финно-угорского происхождения, часть из которых прошла процесс «ославянивания».
Материалы археологических исследований Переславля-Залесского
также подтверждают тезис о мощном колонизационном движении с юга
Руси (в т.ч. и Переяславщины) в середине – второй половине ХІІ в.42. По
нашему мнению, процесс переселения части переяславцев, в т.ч. и берендичей, происходил в несколько этапов, в соответствии с определенными военно-политическими событиями, связанными с Переяславщиной. Одним из звеньев этого процесса стало переселение компактной,
но довольно значительной группы переяславских торков (берендичей),
связанное с невозможностью их дальнейшего пребывания на юге Руси.
Летописные источники позволяют определить, когда же произошло это
переселение. Еще летописная статья 1169 г. показывает значительное
количество переяславских берендичей, выступивших в поход против
половцев под руководством Глеба и Михалка Юриевичей43. Под 1173 г.
М.И. Смирнов, op. cit., С. 10.
Ibidem, С. 7.
41
Ibidem, С. VIII-IX, 226.
42
И.В. Дубов, Города, величеством сияющие, op. cit., С. 113-114; И.В. Дубов, Три Переяславля,
op. cit., С. 109; М.И. Смирнов, op. cit., С. 15, 17; Е.А. Рябинин, Финно-угорские племена
в составе Древней Руси, Санкт-Петербург 1997, С. 170.
43
Лаврентьевская летопись, op. cit., Стб. 359-361.
39
40
244
в Ипатьевской летописи рассказывается о неудачном походе Андрея Боголюбского на Киев во главе большого войска, в состав которого входили
и переяславцы с переяславскими торками (берендичами). Летописец-киевлянин иронизировал, что вся сила Андрея Юриевича, князя суздальского, ни с чем «отидоша в домы своя»44. Поскольку в данной летописной
статье содержится последнее конкретное упоминание о переяславских
торках (берендичах), можно выдвинуть предположение о переселении
их значительной (возможно, большей) части на северо-восток, в окрестности Переяславля Залесского, именно после этого неудачного похода
князя Андрея Юриевича на Киев.
Как известно, его брат Михалко Юриевич имел очень богатую княжескую биографию, а также большой авторитет среди торков, черных клобуков и берендичей. По мнению Н.Н. Коринного, он княжил в Переяславле Русьском в 1174-1175 гг.45. Л.Е. Махновец указывал на следующий
перечень его княжений: удельный князь переяславский, удел неизвестен,
великий князь киевский (12(13).05.1171-1.07.1171), князь торческий,
великий князь киевский (около 18.02.1173-23.03.1173), номинально, фактически – его брат Всеволод Юриевич, князь торческий и переяславский,
князь владимиро-суздальский, князь переяславский и торческий, великий князь владимиро-суздальский46. Согласно Л.В. Войтовичу, он был
князем торческим (1155-1159, 1169-1174), михайловским (1159-1169),
владимиро-суздальским (1174-1175, 1176), великим князем киевским
(12.06.1171-1.07.1171). Названный автор также отмечает, что Михалко
Юриевич был единственным Юриевичем, который в 1169 г. поддержал
Мстислава Изяславича47.
Михалко Юриевич также принимал участие в походе коалиции
войск, посланных Андреем Юриевичем (Боголюбским) на Киев против
братьев Ростиславичей – Давида, Рюрика и Мстислава. Когда войска
коалиции подошли к Киевской земле, Михалко предал Рюрика Ростиславича и перебежал к старшему брату, в надежде с его помощью стать
великим киевским князем. Однако, вся эта военно-политическая акция
закончилась полным провалом и планы Михалка относительно Киева не
осуществились.
После убийства Андрея Боголюбского заговорщиками в 1174 г.
Михалко Юриевич ушел к Владимиру на Клязьме и занял владимиро-суздальский стол, очевидно, в том числе и с помощью приведенных им из
Ипатьевская летопись, op. cit., Стб. 577-578.
Н.Н. Коринный, op. cit., С. 274.
46
Л.Є. Махновець, op. cit., С. 497.
47
Л.В. Войтович, Княжа доба на Русі: портрети еліти, Біла Церква 2006, С. 549.
44
45
245
Руси переяславских торков (черных клобуков, берендичей), которые
после 1173 г. больше под Переяславлем Русьским не упоминаются. Очевидно, именно Михалко Юриевич наказал убийц своего старшего брата
Андрея Боголюбского. Но удержать уже достаточно привлекательный
владимиро-суздальский стол ему не удалось, и он вернулся на юг, сначала
в Чернигов, а затем в Переяславль. Тогда же Михалко заболел неизвестной болезнью, которая стала для него роковой. В 1175 г. вместе с младшим
братом Всеволодом Юриевичем он начал новый поход в Северо-Восточную Русь. В результате ему удалось снова стать великим князем владимиро-суздальским. После этого сын черниговского князя Святослава Всеволодича Олег провел в Москву (которую тогда называли также Кучково)
его жену Февронию. Умер Михалко Юриевич в ночь на 20 июня 1176 г. не
оставив потомков, похоронен в Успенском соборе Владимира, позже причислен к лику святых.
Процесс формирования славяно-тюркской этнокультурной полосы
начался со второй половины ХІ в. расселением по южным окраинам Киевской, Черниговской и Переяславской земель сначала печенегов, а затем
и торков48. Как показывают рассмотренные выше факты, более чем столетняя история проживания переяславских торков в долине реки Броварка возле Переяславля завершилась в 1174 г. их переселением в район
Переяславля Залесского. Отмеченное исследователями появление новых
древнерусских селищ в указанном районе (долине реки Броварка) именно
в этот период – во второй половине ХІІ в. и их активное существование
вплоть до 40-х годов ХІІІ в. – также подтверждают факт ухода переяславских торков из этого микрорегиона. Опустевшая после их ухода местность, очевидно, была заселена переяславцами-земледельцами49.
Таким образом, топонимические, археологические и этнографические
источники подтверждают факт переселения компактной группы берендичей (торков, черных клобуков) с юга Руси (Переяславля Русьского) на
северо-восток около 1174 г. Произошло это, очевидно, в силу сложившихся неблагоприятных для них обстоятельств, а инициатором переселения стал, скорее всего, князь Михалко Юриевич, нуждавшийся на
новом месте в боеспособной дружине. Локализация места их нового расселения в зоне трансплантированной «переяславской» топонимии и ее
прямая связь с топонимией Переяславля Русьского – указывают на то,
что это были именно переяславские торки (берендичи), которые до переС.О.Біляєва, Слов’янські та тюркські світи в Україні (з історії взаємин у ХІІІ-ХVIII ст.),
Київ 2012, С. 98.
49
48
246
селения проживали в долине реки Броварка (Каратулька), в местности
«межи валома».
Pereyaslavl of Rus’ and Pereyaslavl Zaleski: Slavic-Old Rus’,
Turkic and Finno-Ugric connections and parallels
In Pereyaslav land lived the so-called “Pereyaslavl Torquay” (black hoods and berendychi). In the annals well talked about their appearance, but did not indicate
the time of their disappearance. There are also differences on the localization of
the specific places of residence Torquay and their fate. Toponymic, archaeological and ethnographic sources confirm that a compact group, which included berendychi (Torquay, black hoods) moved around 1174 from the Pereyaslavl of Rus’
to the northeast. He led them to a new location as a battle-worthy squad. Localization of their new place of settlement in the area of toponymy Pereyaslav indicates
that it was precisely Pereyaslavl Torquay (berendychi). Remaining in the south of
Rus' Torquay (black hoods, berendychi) were later assimilated. Most of their heritage is organically entered the material and spiritual culture of Ukrainians. Torquay (berendychi), who moved into the neighborhood of Pereyaslavl Zaleski, also
dissolved in the surrounding rural array predominantly Finno-Ugric population.
In the future, they have been gradually Slavic influence and left their mark in the
local toponymy and folklore.
247
J. Janiec
Jerzy Janiec
Livonian Hospitality and Neighborhood
in the Eyes of Hermann von Wartberge during
the Northern Crusade
Hermann von Wartberge was born ca. 1328-1330-13401. Most of historians have already agreed with Ernst Strehlke (1834-1869) that he originated
from small Westphalian town Warburg2. But according to our latest analysis
of historical sources his roots could have been also connected with old Mecklenburgian nobility from northern Germany – von Warburg3. It is almost certain that Hermann stayed hereabouts the Hanseatic City of Paderborn till
There is a need to maintain lack of any remittances informing about this fact. The given dating
is hypothetic and it has been determined by a lecture of the Livonian Chronicle; Archivamt für
Westfalen: Erpernburg [Münster] document from May 28, 1347 [signature 024; Orig., Siegel. Rep.
I B Nr. 7]; collections of historical sources as follows: Liv-, Est– und Curländisches Urkundenbuch
nebst Regesten, Hrsg. L. Abrusow, F.G. von Bunge, H. Hildebrand, Ph. Schwartz, Bd. 3, Reval –
Riga – Moskau 1914, no. 1152; Urkundenbuch der Stadt Lübeck, Bearb. J. F. Böhmer, F. Techen,
Bd. 3, Lübeck 1871; Westfälisches Urkundenbuch, Bearb. J. Prinz, Bd. 4, Münster 1978; U. Simon,
Das Lübecker Niederstadtbuch (1363-1399), Böhlau – Köln 2006; Mecklenburgisches Urkundenbuch,
Hrsg. Verein für mecklenburgische Geschichte und Altertumskunde, Bd. 1-19 (786-1380),
Schwerin 1863-1899.
2
Hermanni Chronicon = Hermanni de Wartberge Chronicon Livoniae, Hrsg. E. Strehlke [in:]
Scriptores Rerum Prussicarum. Die Geschichtsquellen der preußischen Vorzeit bis zum Untergange
der Ordensherrschaft. Die wichtigste Quellensammlung zur altpreußischen Geschichte erschien im
S. Hirzel Verlag in Leipzig: Band 2 mit Register zum 1 und 2, Leipzig 1863, S. 13-15, 19;
E. Strehlke, Nachricht über die livlandische Chronik des Hermann von Wartberge (-1378),
Königsberg 1859, S. 275; read as well: A. Mentel-Reuters, Bartholomaeus Hoeneke Ein Historiograph
zwischen Überlieferung und Fiktion, [in:] Geschichtsschreibung im mittelalterlichen Livland, cur.
M. Thumser, „Schriften der Baltischen Historischen Kommission“, Bd. 18, Berlin 2011, S. 29;
Ē. Mugurēviçs, Hermanni de Wartberge Chronicon Livoniae über Litauen im Zusammenhang mit
den Daten der Archäologie, „Archaeologia Lituana” 2006, Vol. 7, S. 243; idem, Vartberges Hermaòa
Livonijas Hronika no latîòu valodas tulkojis, priekšvârdu un komentârus sarakstîjis, Rîga 2005, s. 7;
U. Simon, op. cit., S. 229.
3
After new in-depth research we can mention collections of sources and publications focusing on
von Warburg family, as follows: Familie von Wartburg, Hrsg. E.H. Kneschke, Bd. 9, Neustadt an der
Aisch 1995, S. 478-479; G.C.F. Lisch, Jahrbücher des Vereins für Mecklenburgische Geschichte und
Altertumskunde, Bd. 9, Schwerin 1844, S. 71-73; Mecklenburgisches Urkundenbuch, op. cit. [especially
Bd. 7-19: 1322-1381, ed. JJ]; J. Pritzbuer, Warburg, [in:] Mecklenburgische Adelsgeschelchter,
Neustrelitz 1894, S. 204; Warburg, [in:] Adelslexikon, Bd. 15, Limburg an der Lahn 2004, S. 457;
1
248
J. Janiec: Livonian Hospitality and Neighborhood in the Eyes of Hermann von Wartberge ...
May 28, 13474. Next step on his route was the Queen of the Hanseatic League
-Lübeck, which our traveler reached between 1348 and 13585. He accompanied there the Teutonic Order. Hermann served as a brother-priest and later
as a chaplain as well as a secretary and historian (chronicler) of three consecutive Teutonic Knights Masters of the Livonian Branch6, namely: Goswin
von Herreke (1345-1359), Arnold von Vietinghoff (1360-1364) and Wilhelm
von Freimersheim (1364-1385)7. Hermann documented a diplomatic mission
on standardizing bilateral relations between an archbishop of Riga Fromhold von Fünfhausen (1348-1369), a Grand Master of the Teutonic Knights
Winrych von Kniprode (1351-1382) and the Livonian Master Wilhelm von
Freimersheim, which was held in Danzig, in 13668. Hermann was also the
author of the “Livonian Chronicle” that covers history of the Teutonic Order
between 1186 and 1378, especially its Livonian branch, during the Northern
Crusades9. Hermann died after 138010.
The chaplain endowed history of the Teutonic Order apologetic function11.
In other words the main goal of his was to legitimize “Crucifieri’s” status quo
in order to preserve and gain more lands of modern Latvia, Estonia and Lithuania. In our opinion we should also termed this political preparedness as
“Realpolitik”12. It secures power and safety of a particular group of interest.
Moreover, people who direct it analyze a specific situation and they deem their
R. Gramsch, Erfurter Juristen im Spätmittelalter. Die Karrieremuster und Tätigkeitsfelder einer
gelehrten Elite des 14. und 15. Jahrhunderts, Leiden 2003, S. 199, 203-204, 338-339.
4
This is the first evidence from Westphalia where we can read the full chaplain’s name as it was
recognized by the only copyist of the Livonian Chronicle from the 16th century: „Hermanno de
Wartbergh” [Warburg, ed. JJ].
5
Sources which are needed to follow this logical interpretation of the Livonian Chronicle verses:
Urkundenbuch der Stadt Lübeck, op. cit., S. 308-310 (nr 304); U. Simon, op. cit.
6
Hermanni Chronicon, S. 12, 87-88.
7
To compare and contrast check: J. Jähnig, Verfassung und Verwaltung des Deutschen Ordens und
seiner Herrschaft in Livland, Berlin 2011, S. 252.
8
F.G. von Bunge, Relation über den Streit zwischen dem Erzbischof von Riga und dem Deutschen
Orden in Livland, verfasst ums J. 1366, [in:] Liv-, Est– und Curländisches Urkundenbuch nebst
Regesten, Reval 1855, S. 755-756.
9
F. Benninghoven, Der Orden der Schwertbrüder. Fratres Milicie Christi de Livonia, Cologne 1965;
E. Christiansen, The Northern Crusades, London 1997; W. Urban, The Livonian Crusade, Washington
1981; idem, The Baltic Crusade, Illinois 1975.
10
M. Hellmann, Hermann von Wartberge, [in:] Lexikon des Mittelalters, Bd. 4, München – Zürich
1989, S. 2169-2170.
11
H. Boockmann, Die Geschichtsschreibung des Deutschen Ordens. Gattungsfragen und
„Gebrauchssituationen“, Sigmaringen 1987, S. 455; idem, Geschichtsschreibung des Deutschen Ordens
im Mittelalter und Geschichtsschreibung im mittelalterlichen Preußen. Entstehungsbedingungen und
Funktionen, Stuttgart 1984, S. 80-93; A. Selart, Die livländische Chronik des Hermann von Wartberge,
[in:] Geschichtsschreibung im mittelalterlichen Livland, cur. M. Thumser, „Schriften der Baltischen
Historischen Kommission“, Bd. 18, Münster 2011, S. 66, 69.
12
N. Alsayyad, A. Roy, Medieval Modernity: On Citizenship and Urbanism in a Global Era, „Space
and Polity” 2000, Vol. 10, No. 1, S. 1-20; T. Barolini, Dante and Francesca da Rimini: Realpolitik,
249
actions as necessary. A pragmatic compromise and logical consequences are
methods they usually use. In the case of the Teutonic Knights of the Livonian Branch the compromise is agreement from Danzig (1366) and the consequences are numerous processes with archbishops of Riga as a result of their
military operations in Livonia.
On the basis of complexity of “Crucifieri’s” situation, Hermann’s “Chronicle” gave biased information from the Order’s standpoint about hospitality and
neighborhood of the Medieval Livonia. Even though thanks to critical thinking
and usage of two academic disciplines apparatus, namely International Relations and Anthropology, it can be still a valuable lesson for understanding a historical background and various threats to the Baltic countries, which they have
already encountered in the 21st century.
Visitation
Our understanding of “visitation” is a sojourn of German, Danish and Tatars
guests (hospites) for the purpose of making contact with hosts – Baltic inhabitants – in the Middle Ages, which were specified by Hermann in his “Livonian
Chronicle”. B. Dybaś subdivides reasons of this junction on three phases: first –
a Hanseatic trade expansion, second – a Christianization and third – a subjugation and conquest13.
An exchange of cultural achievements transpired on the Livonian and
Estonian territories mapped approx. 110 thousand km2 in total. The Baltic
Sea, Gulf of Finland and Riga including Daugava and Narew Rivers mark the
natural boundary on the north and east. It was enlarged thanks to incorporation of Dagö and Sarema islands. The western and southern boundaries are
located on the Narva River and the Hanseatic City with the same name. The
river, that is draining lake Peipus, leads to Daugavpils city crossing lake Pskov
and flows into Narva Bay. The southern boundary passes from the middle
Daugava at Daugavpils city to the Baltic Sea on the west and the Pregoyla
River next to Samogitia. Number of people was estimated at 350 thousand in
the 13th century and it was supposed to increase as a consequence of colonization.
Romance, Gender, „Speculum” 2000, Vol. 75, pp. 1-28; K. Goldmann, Realpolitik and Idealpolitik:
Interest and identity in European foreign policy, Stockholm 2013, pp. 1-4.
13
B. Dybaś, Inflanty, dawne Inflanty, Inflanty Polskie, Kurlandia, powiat piltyński – potyczki
terminologiczne, „Wiadomości Historyczne” 2013, nr 4, s. 14.
250
If it comes to hosts14 Hermann informed the reader about old-Prussian
tribe Skalvians who lived on both sides of the river Memel15. Curonians were
located on the north from Samland16. Latvians were their neighbors on the
west and northwest17. Both of those tribes belong to the Baltic language group.
Latgalians inhabited nowadays Latvia18. It was a separate group of the Baltic
tribes for the chronicler. Selonians lived between two cities Daugavpils and
Ascheraden19. The ugro-finnish Livonians20 settled down by the Curonian Aa
River and Estonians chose their localization next to them21. In the basin of the
river Aa lived another Baltic tribe – Semgallians22. Lithuanians23 and Russians24
were called “scismatici” by the Livonian Masters25. In other words: the representatives of the Eastern Orthodox Church located near lake Pskov as well as
Novogrod and Samogitia also including its inhabitants named Samogitians26.
Moreover, Hermann acknowledged the reader twice about Votes who were
forced by Master Volquin to pay tribute in the 13th century27 and how a commander of Reval Helmich von Diepenbrock destroyed their lands in 136728.
Describing the military expeditions against settlers of Ösel, Hermann named
the right tribe – “Osiliani”29.
The most surprising words are found in the “Livonian Chronicle” paragraph
about Master’s Arnold von Vietinghoff intervention against infidels from 136230.
The support German units are labeled as “hospitibus de Almania” [“guests from
Germany”, trans. JJ]. It seems that the Teutonic Knights in Livonia were hosts in
the eyes of chaplain Hermann the propagandist. Obviously, one of the tremendous strengths of theirs was organization. The reader is acquainted with two
hierarchical orders of the Crusade: the Livonian Brothers of the Sword (1202More detailed information about Baltic tribes: J. Kivimäe, Henricus the Ethnographer: Reflections
on Ethnicity in the Chronicle of Livonia, [in:] Crusading and Chronicle writing on the Medieval Baltic
Frontier. A Companion to the Chronicle of Henry of Livonia, red. L. Kaljundi, C.S. Jensen, M. Tamm,
Farnham – Burlington 2011, pp. 86-104.
15
Hermanni Chronicon, S. 85, 115.
16
Ibidem, S. 33-35, 41, 89, 94, 96.
17
Ibidem, S. 62.
18
Ibidem, S. 27.
19
Ibidem, S. 39-40.
20
Ibidem, S. 22-23, 27, 44, 61-62, 72.
21
Ibidem, S. 29.
22
Ibidem, S. 32, 48-49, 51.
23
For instance: Ibidem, S. 33-34.
24
25
Ibidem, S. 27, 82, 90, 115.
26
Ibidem, S. 66, 68, 79, 94.
27
Ibidem, S. 30.
28
Ibidem, S. 90.
29
30
Ibidem, S. 81-82.
14
251
1236)31 and the Teutonic Knights (1236/7-1378)32. Germans used also organization of the Catholic Church. We can read about archbishops, bishops, priests33
as well as secular administration and political status: Vogts34, and counts35.
On the other hand, king Valdemar IV of Denmark was mentioned only once
because of far-reaching transaction with the Teutonic Knights from 1345. They
were given back castles in Harria (German: Harrien) and Vironia (German:
Wierland) with the whole region36. The order was also asked to prevent Lithuanians and Russians from Tatars’ onslaughts in 135837.
In essence, the German merchants benefited from the help of priests. This
is how Christianity was introduced to the Livonians – by the Hanseatic trade
ties with pagans.
Hospitality
“Hospitalitas” understood as exchange of courtesy between hosts and visitors including its quite dramatic transition to armed pagan insurrection can be
presented in four stages order. Adducing Hermann’s Chronicle:
yy A first stage is a merchant transaction between the already mentioned two
sides. In other words, the first Christian-pagan contact with a very influential character – “venerabilis pater” Meinhard (1134/1136-1196)38. Unfortunately, Hermann did not inform his readers about the saints’ accomplishments, for instance a construction of stone church dedicated to Our Lady.
The chronicler was aware of them because he read two previous historical
sources, namely Henry’s “Livonian Chronicle” and the “Livonian Rhymed
Chronicle”39.
yy In a second stage strong bilateral relations results in creation of bishopric in
a village Ikšķile (30 km from Riga in nowadays Latvia) with the father Meinhard as a bishop of Livonia from 1186 to 119640. Hermann failed to locate this historical event in accurate time mentioning year 1143, so 43 years
earlier. It is explained by the fact of misinterpretation of the “Livonian Rhymed Chronicle” verses41. According to our research the author was more
Including its structure: Ibidem, S. 23-35.
Ibidem, S. 35-36 till the end of work.
33
For instance: Ibidem, S. 28, 40, 48, 59.
34
For instance: Ibidem, S. 68, 92, 94.
35
For instance: Ibidem, S. 33, 67, 69.
36
Ibidem, S. 73-74.
37
Ibidem, S. 79-80.
38
Ibidem, S. 21-22.
39
List of publications in which Hermann’s sources are enlisted: A. Selart, op. cit., pp. 66-67, 84.
40
Hermanni Chronicon, op. cit.
41
Ibidem, S. 22 and footnote 1.
31
32
252
likely searching for the propagandistic link between history of the Teutonic Knights and long-term process of Christianization of Livonia. He chose
a well-known date connected with taking over of management of German
hospital by the Knights Hospitallers. Everything was officially under Pope
Celestine II auspices in 1143.
yy A third stage should be specified as change. After Meinhard’s death Livonians did not agree to have another bishop42. Hermann did not mention
causes of this situation, instead of consequences.
yy So Livonians decided to cruelly murder a bishop Bertold in the fourth stage43. In Hermann’s point of view it was the reason why the self-contained
Sword Brothers order was formed in Livonia in 1202-1203. The self-containment is highly debatable because a foundation of the order was an initiative of the Christian Church proxies, namely Albert of Buxhövden, the
third bishop of Livonia, and his associate, the Cistercian Theoderic of Treiden44. And later on because of the order’s defeat in the battle of Saule survivors joined the Teutonic Knights in 1236. Since then hospitality changed
into a constant high-risk guerilla war between hosts and visitors.
Most of merchants, representatives of the Christian Church including the
knight orders and nobility had the same origins in Livonia. They came from the
Holy Roman Empire and kept equivalent traditions as well as beliefs. But all of
those ingredients of utopian unity started to destroy those group ties because of
a new interest: collecting a bigger amount of the Livonian land in order to gain
power. In the visitors’ case we are able to observe very similar phase: from hospitality to rivalry as in the hosts-visitors example.
yy A first phase starts ca. 1201 when Riga was built and lasts till the first conflict between the Teutonic Knights, inhabitants and archbishop in 1297.
Hermann insisted that construction of the city had been a mutual project
of the order and the rest of visitors45. The Sword Brothers and later “Crucifieri” possessed a castle there and were living next to the bishops and archbishops46. Riga and “Curonia” were divided in relation 2/3 parts for representatives of the Church and 1/3 part for the order47. The rest of lands
and their cities belonged to the Teutonic Knights who conquered them as
the self-contained institution in the eyes of Hermann48. That’s why he was
Ibidem, S. 23.
Ibidem.
44
A. Murray, The Sword Brothers at War: Observations on the military Activity of the Knighthood of
Christ in the Conquest of Livonia an d Estonia (1203-1227), „Ordines Militares Colloquia Torunensia
Historica. Yearbook for the Study of the Military Orders” 2013, Vol. 18, p. 28.
45
Hermanni Chronicon, S. 25-26.
46
Ibidem, op. cit.
47
Ibidem, S. 32.
48
Ibidem, S. 26-54.
42
43
253
chosen to defend their status quo as the chaplain-secretary and diplomat
at once.
yy A second phase, so being in a conflict, started when inhabitants of Riga in
alliance with Lithuanians destroyed the castle and the order’s convent in
1297, and murdered the Livonian Master Bruno with his 60 knight-brothers
in 129849. What’s more the spoils of war were distributed among people of
Riga and pagan Lithuanians. Another Master of Livonian Branch was Gottfried von Rogge who continued “Discordia” with citizens of Riga in 1299.
The chronicler mentioned in next paragraph that firstly “Crucifieri” fought
against Lithuanians and afterwards they made peace with the citizens in
130750. Gerhard von Jorke was required to answer on all of the people’s complaints in front of the archbishop of Riga Fredric von Pernstein and Pope
Clemens in 1309, in Rome51. The Livonian Master Eberhard von Monheim
made the biggest effort to finish this so-called civil war taking over Riga in
133052. Of course, Hermann did not mention a fact that the Teutonic Knights had wanted to take control on the capital city of the Medieval Livonia
before citizens and archbishop counterattacked. Basically, it was all ‘theirs’
not ‘our’ fault.
yy A third phase can be termed as the Teutonic Knights thirty years success
(1330-1366). According to Hermann, all of the citizens of Riga should be
punished, even though the order proposed a friendly agreement showing
a great mercy. All of the archbishops and diocese’s rights were preserved.
A cathedral with other buildings, in which they were raiding, was rebuilt by the brothers with their own effort and expense in another location
indicated by the townsfolk, where the archbishop had no secular law, but
townspeople utilized them as stables and grinding mill feed for the horses
as well as lime kiln. And if the brothers did not want to live together with
the townsmen, no wonder that the townspeople once again began to conspire against pagans as before53.
In other words a new castle was built in Riga, “Crucifieri” could have taken
part in the municipality meetings, half of the judiciary was passed into the
hands of the Teutonic Order, the oath of fidelity and promise of being prepared
for a possible armed struggles were also two requirements to be fulfilled.
yy In the last phase, the archbishop’s of Riga Fromhold von Fünfhausen
main aim was to take back Riga from “Crucifieri’s” hands. He endeavored
a process in Avignon in front of the Pope to have his decision in a writ Ibidem, S. 54.
Ibidem, S. 56.
51
Ibidem, S. 56-57.
52
Ibidem, S. 62-66.
53
The author’s translation: Ibidem, S. 65.
49
50
254
ten form that the city belonged to the archbishop. Goswin von Herreke
did not agree to follow any solutions from verdicts approved by the Pope
in 1359 and 1360. He undermined the Papal authority for the whole Western World. It is impossible to find any information about verdicts in the
Chronicle54. The Teutonic Knights organized another meeting this time
in the Prussian Danzig in 1366. “Crucifieri” decided to release Riga from
their governorship and in the same time they could still possess the castle,
borough and their dominions. Hermann as the eye-witness as well as official representative of the Teutonic Knights during Danzig meeting said
publicly that:
The Grand Master did not make anything better for the welfare and peace of
Livonia than friendly settlement and agreement between the sides, which the
archbishop with his Chapter House in Riga and the Grand Master with his
as well as the Livonian Master confirmed by affixing a seal of the order to the
agreement. If such document is not respected, it is not the fault of the Livonian Brothers, but the archbishop of Riga and his Chapter, who did all they
could in the Roman Curia not to keep It55.
The already quoted words speak for themselves. The agreement from Danzig
was more important for Hermann than any other verdict because the Grand
Master mediated the process of signing it. The chronicler legitimized appearance and well being of “Crucifieri” in two sentences. What’s the most significant
thing the chaplain refused to mention a conflict with another archbishop of
Riga Sigismund von Blomberg (1370-1374) on a monastic rule of the Cathedral
Chapter, which helped the Order in collecting part of archbishopric ground.
It is the evidence how confident Hermann was that nothing and nobody would
interrupt the Teutonic Knights status quo in the future.
We can definitely agree with one point that: “History is the key to understand present relations between neighbors”. Due to the fact that Hermann put
history in the perspective of “Realpolitik” we must be very cautious if it comes
to work with historical sources from the past, but also today. If one could have
used history to legitimize somebody’s actions, another one just did it.
Neighborhood
A neighborhood in the Medieval Livonia, with a little help of Oxford
Advanced Learner’s Dictionary, was a “district or community within a town
or city” as well as “the area surrounding a particular place, person, or object”.
We are able to distinguish two types of it: a “good neighborhood” when rela Ibidem, S. 80-81.
The author’s translation: Ibidem, S. 87-88.
54
55
255
tions between two sides pan out well and a “bad neighborhood” as an antonym
of good relations. A history should promote the first one, but unfortunately
territories of nowadays Latvia, Lithuania and Estonia is an example how good
neighborhood changed into its antitype.
According to the Hermann’s Chronicle host-visitors and within its groups
positive relationships were dependent on:
a.Bilateral economic benefits from the Hanseatic trade;
b.Activist father Meinhard who was very supportive towards pagans and
his tremendous desire was to create Christian country in Livonia;
c. Common goals, for instance collecting fief in order to have more influence in the Medieval Livonia in archbishops’ and the orders’ cases;
d.The guests’ interdependence till 1236 and the hosts’ dispersal.
The “bad neighborhood” resulted from the fact that:
a. The visitors were embroiled because of their common objectives – leverages;
b.In Hermann’s opinion archbishop of Riga and his Chapter did not keep
the agreements he said this during Danzig meeting in 136656, what’s more
in Dorpat in 1362 representatives of the Teutonic Knights complained
about lack of any support from a bishop Johannes I Viffhusen in order to
answer militarily on Lithuanians aggressive guerilla war maneuvers57;
c. Lithuanians launched a diplomatic dispute with the Emperor Charles IV
of the Holy Roman Empire about the need to be Christianized from the
Emperor’s hands in 135858. They were disgusted because of the Teutonic
Knights offensive policy towards them and proposed agreement in which
the tribes wished to expand their boundaries and moreover that “Crucifieri” would separate Tatars and Russians in order to create an opportunity for Lithuanians to govern Russia59. Those propositions were officially not accepted;
d.The hosts were fighting against the Sword Brothers and the Teutonic Knights for their independence [selected by the author, ed. JJ]: Curonians
and Semgallians in 122860; Lithuanians in 123661, 126062, 126863, 1274
See footnote no. 55.
Hermanni Chronicon, S. 82-84.
58
Ibidem, S. 79-80.
59
Ibidem.
60
Ibidem, S. 32.
61
Ibidem, S. 33-34.
62
Ibidem, S. 41.
63
Ibidem, S. 46.
56
57
256
and 127864, 1297-129865, 1307 and 130966, 132967, 134568, 136069, 136170,
136571, 136972, 137073; Russians in 126174, 126875, 134076, 136777, 136978;
e.Conquest became the legitimacy of power in Livonia from the Teutonic
Knights standpoint between 1236 and 1378. Hermann in order to defend
Crucifieri’s status quo decided to enlist all of the towns, cities and villages,
which were conquered by them in a given year. While reading his “Livonian Chronicle” the reader has a feeling that the knights-brothers overcame some kind of route in order, for instance:
In the same year and time [1372, ed. by JJ] the Livonian Master [Arnold
von Vietinghoff, ed. by JJ] although he marched with his troops, he was
required to came back due to his illness. He sent brother Andrew von
Stenberg, a domestic Marshall, who with his strength entered the land
of infidels. The first suwalki, i.e. stoppage, he made in Kistene where the
given lands were ravaged: Mejuni, Welsze, Malaini; the second suwalki
was in Uluncy, where he also ravaged: Silnike, Barklene, Ramigala, Sukeine, Lieskeine, Preibe (…)79.
f. We have also very strong evidence that sometimes hosts fought against
each other, for example Curonians against Lithuanians in 136580.
There is no need to multiply examples of the “bad neighborhood” in the
Medieval Livonia thanks to Hermann’s opus magnum. All we have to do after
this lesson is to prevent people from biased information, which is the main
cause of stereotypes among each state inhabitant. And what’s the most important thing, we are obliged to prepare systematic solutions and tools to fight
against nationalistic and xenophobic behaviors because of purposeful usage of
history.
Ibidem, S. 48-49.
Ibidem, S. 54-55.
66
Ibidem, S. 56.
67
Ibidem, S. 65.
68
Ibidem, S. 73.
69
Ibidem, S. 80.
70
Ibidem, S. 81.
71
Ibidem, S. 85.
72
Ibidem, S. 93-95.
73
Ibidem, S. 96.
74
Ibidem, S. 42-43.
75
Ibidem, S. 46.
76
Ibidem, S. 68-69.
77
Ibidem, S. 89-90.
78
Ibidem, S. 94.
79
The author’s translation: Ibidem, S. 101.
80
Ibidem, S. 85.
64
65
257
Connections
The author of this paper is even more than certain that each history lesson
might have sense only if it is connected with the Modern Times81. This tenacious belief is indisputably linked with inspirational students’ attitude that is
able to add another option in the Maslow’s hierarchy of needs, “to be well-prepared to function in the modern society”. This part is reserved for you dear students.
The Estonian, Latvian and Lithuanian Ministries of Foreign Affairs and
Defense, experts on international affairs, governmental and non-governmental organizations as well as researchers publish the latest papers, results of their
investigations, statistical data, etc. on threats to the Baltic States in the 21st century. We can enlist the following issues:
yy Terrorism, cyber threats, conflicts82;
yy Military attacks83;
yy Energy security threats84;
yy Problems with national identity85;
yy Border military maneuvers86;
yy Technical defects and curtailments87;
yy Organizational issues88;
yy Human errors89.
In conclusion, one of the biggest concerns to the territories of Estonia and
Latvia is a problem with national identity where the amount of people identify The best example of it: E.H. Judge, J.W. Langdon, Connections: a world history, Upper Saddle River
2012, p. XXXI.
82
B. Ljung, T. Malmlöf, K. Neretnieks, M. Winnerstig, The Security and Defensibility of the Baltic
States. A Comprehensive Analysis of a Security Complex in the Making, Stockholm 2012, pp. 25-29,
63-81.
83
U. Franke, War by non-military means. Understanding Russian information warfare, Stockholm
2015, p. 23-42; J.S. Corum, The Security Concerns of the Baltic States as NATO Allies, Carlisle 2013;
V. Veebel, A Choice between Dependence and Interdependence: The Baltic States in Quest for Peace
and Prosperity, „Journal of Politics and Law” 2014, Vol. 7, No. 4, pp. 1-9.
84
A. Razans, Energy Security in the Baltic-Nordic Region, Washington, D.C. 2014, pp. 107-112.
85
F. Duina, C. Miani, Fitting in the Baltics: National Identity, Minorities, and Compliance with EU
Legislation in Lithuania and Latvia, „Comparative European Politics”, http://www.palgravejournals.com/cep/journal/vaop/ncurrent/full/cep20145a.html [date accessed: June 02, 2015].
86
A. Grigas, Legacies, Coercion and Soft Power: Russian Influence in the Baltic States, London 2012.
87
U. Franke, op. cit.; Tools of Destabilization. Russian Soft Power and Non-military Influence in the
Baltic States, ed. M. Winnerstig, Online 2014. Website: http://www.foi.se/Documents/FOI-R-3990--SE_reducerad.pdf [date accessed: May 28, 2015].
88
S. Hollis, M. Ekengren, Regional Organization Study: Council of the Baltic Sea States, Online 2013.
Website: http://anvil-project.net/wp-content/uploads/2014/01/CBSS_v1.0.pdf [date accessed: March
28, 2015], pp. 12-13.
89
In all areas, as an example: J. Maaso, K. Staher, Inflation and Dynamics and Nominal Adjustment in
the Baltic States, Tartu 2005.
81
258
ing themselves with their own country differs from 50 to 75%. This situation is
conducive to the process of colonization of land, which is the common denominator with the problem of old Livonia. What’s more the energy security threat is
more likely to contribute to the expansion of trade and economic ties. To add,
border military maneuvers or/with direct offensive and cyber threats are components of the conquest. Hopefully, history will not repeat itself.
Livonian Hospitality and Neighborhood in the Eyes of
Hermann von Wartberge during the Northern Crusade
The main aim of this paper is to exemplify a socio-political situation in the Medieval Livonia from apologetic standpoint presented by a Livonian branch of the Teutonic Knights chaplain Hermann von Wartberge who was working for three, consecutive Masters of the Order. Present territories of Latvia and Estonia were colonialized to implement Christian idea by dint of crusades.
259
D.W. Kariew
Dmitrij Władymirowicz Kariew
Państwowy Uniwersytet Grodzieński im. J. Kupały – Grodno (Białoruś)
Беларусь – Польша.
Проблемы взаимоотношений (конец XVIII –
начало XXI в.) в белорусской историографии
и исторической памяти белорусов в период
новейшего времени
Необходимость проведения этого исследования обусловлена не
только той ролью, которую играет Польша в сегодняшней геополитической и социокультурной жизни Беларуси, но и теми глубинными, давними историческими связами, которыми переплетены судьбы этих славянских народов Центрально-Восточной Европы на протяжении не
менее 15 веков нашей истории. На этом историческом пути особое место
занимает эпоха XVIII – начала XXI в.1.
Начиная с конца XVIII столетия заверешнного тремя разделами I Речи
Посполитой Беларусь и ее элиты оказались включенными в совершенно
иной, хоть и близкий этнически, социально-политический контекст Российской империи, а затем его геополитического преемника СССР. В этих
условиях политика в целом, политика в сфере культуры в частности,
стали «осевыми» доминантами в кардинальной «перекодировке» белорусской культуры как элитарной, так и массовой и исторического менталитета белорусов2.
Уже в период Российской империи, особенно со второй половины
XIX столетия и в советский период истории белорусское общество
и культура, хоть и входит в орбиту воздействия российского геополитического и социокультурного поля, никогда не упускала из своего пристального внимания судьбу ближайшей западнославянской соседки
– Польши. Польский фактор всегда существенно значимый в исто Нацыянальныя і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне, рэд. А. Мальдзіс і інш, Мінск
1994.
2
Д. Караў, Беларуская і польская гістарыяграфія ў XVI-ХХ стст., [в:] Нацыянальныя
і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне, рэд. А. Мальдзіс і інш, Мінск 1994, С. 242-251.
1
260
D.W. Kariew: Беларусь – Польша. ...
рической судьбе белорусов не мог не присутствовать в философскоисторических трудах, религиозной мысли, общественно-политической
публицистике белорусских и польских авторов, притягивая особое внимание общественно-политической и исторической мысли Беларуси
к характеру белорусско-польских взаимоотношений в кризисные эпохи,
когда происходили радикальные трансформации социально-экономических, политических и ментальных структур белорусского и польского
общества (восстание 1830-1831, 1863-1864 гг., революции 1905-1917 гг.,
I мировая и гражданская война в России; Рижский мирный договор
1921 и «разделенная» Беларусь 1921-1939 г., события 17 сентября 1939,
образование ПНР и БССР в послевоенном СССР 1945-1990 г., распад
«социалистического лагеря» и СССР, вызвавших образование Республики Беларусь и др.)3.
В центре дискуссий и историографических рефлексий красной
нитью обозначалось стремление белорусских интеллектуальных элит
осмыслить характер взаимодействия с польской этнополитической
и культурной традициями, выработать взаимоприемлемую, оптимальную формулу добрососедского существования с народом-соседом при сохранении собственной этнической и социокультурной
индивидуальности4.
Палитра мнений и оценок историков Беларуси „польского фактора”
в судьбе белорусов стремительно менялась в этом изменчивом геополитическом и социокультурном контекстах. Если в I половине XIX в.
доминировали позитивные оценки «литвинов-патриотов», связанных с традицией, ликвидированного в 1831 г. Виленского университета
(Т. Нарбут, И. Онацевич, И. Данилович, Ю. Ярошевич), то к началу ХХ в.
в белорусской историографии, которая эволюционировала за XIX столетие от историографии «краевой», шляхетской и «биллингвосточной»
по характеру этнической идентичности ("gente rutenus, natione polonus")
к историографии национальной. В ней четко выделились 3 направления по разному видевшими перспективы будущего белорусского этноса
и по разному строившими фундамент исторической идеологии и мифологии под этот «проект будущего» («западнорусизм», «краевцы», историки-народники). Если первые (М. Коялович и его школа) рассматривали историческую судьбу Беларуси в русле единого «общерусского»
D. Karev, Białoruska historiografia i ewolucja świadomości historycznej Białorusinów (od rozbiorów
do lat 20. XX wieku), [w:] Tematy polsko-białoruskie: Historia – Literatura – Edukacja, red. R. Traba,
Olsztyn 2003, s. 69-94.
4
Д.В. Карев, Белорусская и украинская историография конца XVIII – начала 20-х гг. ХХ в.:
в процессе генезиса и развития национального исторического сознания белорусов и украинцев,
Вильнюс 2007, С. 305-318.
3
261
или общероссийского проекта в традициях конституционной монархии, вторые – в возрождении Великого княжества Литовского, в новой
геополитической редакции (Р. Скирмунт, М. Ромер), то третьи (М. Довнар-Запольский, В. Ластовский, братья И. и А. Луцкевичи) – рассматривали польский и российский факторы сквозь призму «двух зол»5.
Естественно, что и оценки польско-белорусских ваимоотношений
в процессе тысячелетнего соседства в этих историографических версиях разнились весьма существенным образом.
ХХ век – стал веком кровавых конфликтов в истории Европы. Не
избежали этой «линии конфликтов» Беларусь и Польша. События 19191921 гг. (советско-польская война, Рижский мир и его негативные последствия для Беларуси), трагическая для Польши осень 1939 года, связанная
с началом II мировой войны и вхождением западнобелорусских земель
в состав БССР и СССР провели «разделительную черту» между белорусской и польской историографией на долгие годы. И эта разница подходов
и оценок сохраняется до сегодняшнего дня6.
Стремление сгладить, затушевать «конфликтные точки» в истории
отношений с Польшей в период послевоенного СССР ориентировали
историков БССР на позитивные акценты в совместном историческом
прошлом (участие в общей революционной борьбе за нашу и вашу свободу, совместной борьбе против фашизма, позитивном опыте совместного «строительства» социализма). Проблемные зоны замалчивались
и исчезали из профессиональных «площадок» историков. Реальная суверенизация Беларуси, как государства после 1991 года выдвинула перед
политической элитой страны задачи формирования новой национальной
идеологии и ревизии ее исторической составляющей. И как следствие
– вновь выплыли старые нерешенные проблемы, обостренные неровным характером политических взаимоотношений Республики Беларусь
и Польши 90-х гг. ХХ – начала ХIX вв.7.
Такая ситуация актуализирует исследование поставленной проблемы не только в аспекте изучения белорусской и польской общественной, исторической мысли, в форме международного проекта, но необхо-
Ibidem.
Д. Караў, Беларуская гістарыяграфія ХХ ст. – адна з крыніц фарміравання менталітэту
нацыі, „Беларускі гістарычны часопіс” 1999, № 3, С. 99-107.
7
Д.В. Карев, Изучение истории Беларуси в белорусской историографии 90-х годов ХХ –
начала ХХI века (основные проблемы и тенденции изучения истории феодальной Беларуси),
„Вестник Полоцкого государственного университета”, Серыя: „Гуманитарные науки” 2012,
№1, С. 8-15.
5
6
262
димо для понимания сущности современных дискуссий по проблемам
европейской интеграции Беларуси и роли в этом процессе Польши8.
Историографический анализ, позволяет, на наш взгляд, выявить позитивное ядро в разнообразных концепциях и направлениях общественной, исторической мысли близких славянских народов, в которых предпринимались попытки осмыслить богатый, хоть и небезконфликтный
опыт отношений Беларуси и Польши, в поисках своего пути развития,
определения перспектив дальнейшего диалога культур и народов наших
стран. Определение степени и характера воздействия польского фактора на процесс формирования «культурного кода» белорусов и их культуры и роль белорусского фактора в исторической традиции культуры
Польши – одни из актуальнейших вопросов историографий и исторической культурологии наших народов и их интеллектуальных элит. Поэтому поставленная проблема – может стать темой первого масштабного
белорусско-польского международного проекта, который историки Гродненского университета им. Я. Купалы будут готовы реализовать с занитересованным польским вузом-партнером9.
В 90-е годы ХХ – нач. ХХI века белорусские и польские историки
пытались достаточно активно, особенно в 90-е гг. ХХ в., создавать
совместные научные «мосты» для решения многих ключевых проблем общего исторического прошлого (эпохи ВКЛ, первой и второй
Речи Посполитой, белорусско-польские отношения новейшего времени
и др.)10. Однако, формат этого сотрудничества серьезно ограничился
(с начала ХХ века) неблагоприятным социально-политическим контекстом взаимоотношений Польши и Республики Беларусь. Достаточно
ограниченными выглядели и формы этого сотрудничества (участие
в совместных конференциях и круглых столах; совместные публикации;
обмены студентами в период архивных и музейных практик). Совместных проектов фундаментального исследовательского характера по ключевым проблемам белорусско-польских отношений было реализовано
крайне мало. Нам представляется более эффективным как по результатам, так и по масштабам это сотрудничество могло быть при наличии
следующих обязательных условий:
И.И. Дорняк, Использование потенциала белорусского и польского сообществ в развитии
белорусско-польских связей, „Веснік Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы”,
Серыя 1: „Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія” 2010, №1 (91), С. 86-92.
9
Д.В. Карев, Традиции белорусоведения в странах ЕС, [в:] Международная конференция
„Европейский Союз и республика Беларусь: перспективы сотрудничества”. Сборник
материалов, ред. В.Г. Шадурский [и др.], Минск 2014, С. 324-328.
10
Д.В. Карев, Белоруссия в контексте историко-культурных коммуникаций, „Славяноведение”
2014, №5, С. 118-121.
8
263
1.Наличие совместной мотивированности в реализации проекта;
2.Наличие профессиональных коллективов историков, способных
реализовать совместный масштабный проект;
3.Наличие достаточной финансовой, материальной базы (как через
грантовую поддержку, так и поддержку органов государственной
власти Гродненской области, Подляшского и других польских
воеводств через бюджетное финансирование);
4.Включенность этих проектов в общий программный контекст
белорусско-польского сотрудничества в сфере истории и культуры
Беларуси и Польши.
Этим критериям, на наш взгляд в значительной мере могло бы соответствовать расширение сотрудничества между Белостокским, Варминско-Мазурским, Люблинским и Гродненским университетами, как
ведущими научными и культурными центрами своих регионов. В свете
ближайшей среднесрочной перспективы мы бы видели такую возможность совместной разработки двух перспективных научных проектов:
Проект №2 «Белорусско-польские отношения в условиях цивилизационного пограничья: наследие ХХ в. в период трансформации
(реальные процессы и их отражение в общественной мысли Беларуси
и Польши ХХ – нач. ХХI в.)»
Польша на сегодняшний день является основным и чрезвычайно
важным партнером Республики Беларусь на западном направлении (как в плане важности социально-экономических, политических
и культурных взаимосвязей и интересов народов-соседей, так и глубины сложившейся исторических традиций взаимного сосуществования). Значение польского фактора с момента вступления Польши
в ЕС не только не уменьшается, а наоборот значительно возрастает.
В то же время в Республике Беларусь отсутствует основательная традиция системного, комплексного изучения ближайшего западного соседа,
что ослабляет возможности не только исследовательских, но и управленческих структур нашего государства в прогнозировании модели
геоэкономического и геополитического поведения польского государства и населения Польши в ближайшей и среднесрочной исторической
перспективе. Наличие такой информации и структур занимающихся
ее накоплением и анализом особенно актуальны в условиях приграничного региона расположенного не только на стыке внешних границ
государства, но и на стыке цивилизационного пограничья, которым
является субрегион «Неман». В этих условиях для стран-партнеров
(Беларуси и Польши) чрезвычайно важно выработать научно обосно264
ванную сбалансированную, корректную политику в такой деликатной
сфере как национально-культурные отношения, и проводить эту политику в интересах обоих народов, снижая возможные, весьма реальные риски, вызванные сегодняшними геополитическими (вступление
Польши в ЕС и НАТО) и социально-экономическими трансформационными изменениями, которые болезненно идут как в польском, так
и белорусском обществе11.
Цель проекта – создание устойчивого, долгодействующего, культурно-информационного, исследовательского и управленческого «моста»,
на котором совместными усилиями исследовательско-образовательных организаций будут на основе анализа развития белорусско-польских отношений ХХ – нач. ХХI в. предложена системная аналитическая
информация и даны рекомендации относительно форм и методов «развязки» имеющихся проблем в отношениях Беларуси и Польши.
yy Создание на базе временных творческих коллективов ученых ГрГУ
им. Я. Купалы и Университетов в Белостоке, Люблине, Варшаве,
Ольштыне и других партнерских вузов Польши устойчивой
исследовательской структуры, которая возьмет на себя координацию
совместных белорусско-польских проектов в социогуманитарной
сфере и проведение системных комплексных исследований
белорусско-польских отношений ХХ – нач. ХХI в.
yy Формирование информационно-аналитического банка данных на
основе которого рабочие органы управления еврорегиона «Неман»
смогут вырабатывать модели управления различными ситуациями
в сфере национально-культурных отношений между белорусами
и поляками.
yy Создание совместного международного печатного органа (на
первом этапе в форме ежегодника) «Культуры и народы еврорегиона
«Неман», способного эффективно транслировать идеи организаторов
и экспертов еврорегиона среди населения Белоруссии и Польши.
yy Создание традиции совместного международного издания
белорусских полонистов и польских белорусистов «БеларусикаПолоника» (в формате ежегодника).
yy Проведение серий встреч международных круглых столов
и конференций, посвященных проблематике белорусско-польских
отношений ХХ – нач. ХХI в.
И.И. Дорняк, Роль трансграничного сотрудничества в укреплении белорусско-польских
социально-экономических отношений на современном этапе, „Веснік Гродзенскага
дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы”, Серыя 1: „Гісторыя. Філасофія. Паліталогія.
Сацыялогія” 2007, №4 (60), С. 23-28.
11
265
Проект №3 «Православная и католическая церкви в историко-культурных традициях белорусско-польского цивилизационного пограничья Х – нач. ХХI в. (Гродненщина, Белосточчина)»
Православная и католическая церкви играли и играют в истории
белорусского общества одну из главных ролей в формировании его культурных традиций начиная с конца Х в.12 (как по ту, так и по эту стороны
сегодняшних белорусско-польской границы).13 Это влияние сказывалось на всех сторонах жизни белорусского этноса (экономика, политика,
культура, характер социальных отношений, менталитет нации и др.).
К сожалению, далеко не все аспекты этого многогранного, мощного влияния на жизнь белорусского общества в течение многих веков его исторического существования исследованы или подняты в имеющейся историко-культурологической и историографической традиции. Многие
аспекты роли православной и католической церквей истолкованы не
с научных, а с вульгарно-атеистических позиций или с позиций явной
конъюнктурной политической тенденциозности (особенно это касается
историографической традиции ХХ в.)14. Создание масштабного историко-культурологического мегапроекта синтезного характера «Православная церковь и католический костел в белорусском обществе Х – нач.
ХХI в.: государственность, экономика, культура» не возможно без проведения предварительного комплексного историографа – источниковедческого исследования этой проблемы, где были бы выявлены основные
этапы, характерные особенности и динамика историографической рефлексии по поводу данного социального института, выявление информационных возможностей «источникового поля» на базе которого, только
и можно создать такой масштабный мегапроект. Поэтому представленная проблематика проекта нам представляется чрезвычайно актуальной,
как в научном плане, так и для сегодняшней социально-культурной действительности белорусского общества.
Л.А. Корнилова, Католические монашеские ордена в ареале культурной традиции восточнославянских народов ВКЛ (XVI-XVIII вв.), „Веснік Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта
імя Янкі Купалы”, Серыя 1: „Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія” 2007, №4 (60),
С. 58-65.
13
М.А. Попов, Римско-католическая Церковь в Российской империи в период правления
Павла I (1796-1801 гг.). Очерк политической истории, „Веснік Гродзенскага дзяржаўнага
універсітэта імя Янкі Купалы”, Серыя 1: „Гісторыя. Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія”
2007, №4 (60), С. 16-22.
14
Д.В. Карев, Изучение истории христианской культуры народов ВКЛ в восточно-славянских
историографиях новейшего времени (основные тенденции и проблемы), „Веснік Гродзенскага
дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы”, Серыя 1: „Гісторыя. Філасофія. Паліталогія.
Сацыялогія” 2007, №4 (60), С. 47-51.
12
266
Исследование поставленной проблемы важно не только для изучения развития белорусской общественной, исторической мысли, но актуально и для понимания роли в истории белорусского общества таких
мощных и влиятельных социальных институтов – как православная христианская церковь и католический костел. Историографический анализ
позволит выявить «земное ядро» в различных направлениях общественно-исторической мысли славянских народов (Беларусь, Польша) по важнейшим направлениям роли православной церкви и католического костела
в жизни белорусского общества, в условиях цивилизационного пограничья позволит более рельефно, доказательно и конкретно осмыслить ту
огромную роль, которую они играли в судьбе не только восточнославянских народов в целом, но и в историко-культурных процессах белорусско-польского цивилизационного пограничья в частности.
Цель проекта – исследовать социокультурную почву и специфику
формирования «образа» православной церкви и католического костела
в Беларуси на основе изучения эволюции общественно-исторической
мысли восточнославянского мира, польской и восточнославянских историографий ХI – нач. ХХI в. Для реализации цели проекта предполагают
решить следующие задачи:
yy Исследовать информационные возможности источников по указанной проблеме (их количество; специфику жанра; характер представительности и достоверности; проблемы видовой классификации)15;
yy Изучить специфику отражения роли православной церкви и католического костела в жизни белорусского общества
в историографических традициях восточнославянских и польского народов в рамках шести основных периодов их исторического существования после принятия христианства с ХI и до начала ХХI в.
(ХІ-ХІІІ вв., ХІV-XV вв., XVI-XVIII вв.; конец XVIII в. – 1917 г.; советский период истории 1918-1991 гг.; период существования суверенных
Республики Беларусь) и современной Речи Посполитой16;
yy Исследовать степень и каналы воздействия конфессионального христианского фактора на характер самой общественно-исторической мысли,
белорусской и польской историографии второго тысячелетия н.э.;
А.Н. Чернякевич, Православная Церковь Беларуси в эпоху Речи Посполитой (по материалам
польских источников и литературы второй половины XVI – конца ХХ веков), „Веснік
Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы”, Серыя 1: „Гісторыя. Філасофія.
Паліталогія. Сацыялогія” 2008, №3 (72), С. 85-91.
16
Д.В. Карев, А.А. Змитрукевич, А.Д. Карева, Православная Церковь и белорусское общество
в белорусской историографической традиции новейшего времени (1918 г. – нач. ХХ века),
„Веснік Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы”, Серыя 1: „Гісторыя.
Філасофія. Паліталогія. Сацыялогія” 2008, №3 (72), С. 61-69.
15
267
yy Выявить причины общественно-политического и социокультурного
характера, определявшие специфику «образа» православной церкви
и католического костела Беларуси в исторической мысли и историографии белорусского и польского народов указанных периодов;
yy Изучить степень обратного влияния исследуемых историографических
традиций о роли православной церкви и католического костела в жизни
белорусского общества на процесс выработки политических решений
в сфере культурной политики на белорусских землях в ХIХ в. – нач. ХХI в.
и на территории суверенной Польши (1918 г. – нач. ХХI в.)17.
Цель и задачи, определяемые проектом, могут быть реализованы:
путем проведения фундаментального аналитического исследования
по указанной проблеме в 2016-2020 гг.; путем организации интенсивных исследовательских проектов в форме коллективного «мозгового
штурма», (круглые столы, конференции); путем накопления информации в результате изучения опыта соседей (через командировки и рабочие
встречи); через организации специальной исследовательской аналитической структуры, которая возьмет на себя ответственность за организацию
и реализацию намеченных задач, как в краткосрочной (на период предоставления гранта), так и в долгосрочной перспективе.
Перечень перспективных планируемых мероприятий в рамках проекта, роль партнеров в их реализации:
yy Проведение международного круглого стола «Белорусы и поляки в условиях цивилизационного пограничья: исторические традиции взаимоотношений и современность» (2016 г.).
yy Формирование концепции и создание авторского коллектива международного белорусско-польского ежегодника «Культура и народы еврорегиона "Неман"». (2016-2017 гг.).
yy Формирование концепции и создание авторского коллектива международного белорусско-польского ежегодника «Белоруссика – Полоника» (2016-2017 гг.).
yy Создание Центра полонистики и белорусско-польских социогуманитарных исследований при ГрГУ им. Я. Купалы. (2016-2020 гг.).
yy Командировки и рабочие встречи органов управления и экспертов
в сфере национально-культурных отношений в пограничные регионы Польши, имеющие позитивные наработки в данном направлении
(2016-2020 гг.).
yy Подготовка к изданию материалов планируемых: круглых столов, конференций, ежегодников и рабочих встреч (2016-2020 гг.).
Д.В. Карев, Изучение истории христианской культуры народов ВКЛ…, op. cit., С. 47-51.
17
268
Партнеры – по проекту реализуют указанные мероприятия на принципах пропорционально-долевого участия.
Результаты проекта позволят резко расширить возможности трансляции полученной информации о Польше, Белоруссии и белорусско-польских отношениях как среди управленческих структур в сфере регионального управления, так и на уровне правительств обоих государств
(в областях: экономика, международные отношения, культура, национально-культурная политика, правовое регулирование взаимоотношений и др.). Возможность их распространения как на уровне регионов, так
и на уровне государств, при условии создания эффективного механизма
реализации проекта, представляются достаточно перспективными.
На наш взгляд представленныйе проекты обладают высокой степенью жизнеспособности в силу заинтересованности обоих государств
в решении обозначенных проблем. Несомненно, в разработке данного
направления заинтересованы не только государственные структуры,
но и широкие слои общественности Беларуси и Польши, что позволяет
в достаточной степени оптимистично смотреть на проблему финансовой устойчивости продолжения проекта в долгосрочной перспективе.
Потенциальные источники финансирования:
yy Гранты по проектам БРФФИ – М (проекты с зарубежными партнерами) и КБН (для польской стороны).
yy Финансирование через рабочие органы управления Еврорегионом
«Неман» (Подляшское воеводство – РП; Гродненская область – РБ).
yy Долевое финансирование на пропорциональных основах со стороны
Гродненского госуниверситета им. Я. Купалы и Университетов в Белостоке, Ольштыне, Люблине.
yy Привлечение грантовой поддержки совместных проектов в рамках
Программ ЕС в сфере трансграничного сотрудничества.
Необходимо отметить, что историки ГрГУ им. Янки Купалы предприняли в последние годы ряд активных попыток оживить белорусско-польское сотрудничество в сфере совместных исследований общего историко-культурного наследия18.
В частности, 2-4 июля 2013 г. кафедра экономической теории совместно
с Гуманитарным Центром исследований Восточной Европы г. Гродно,
Институтом истории НАН Беларуси, Гродненской областной научной
библиотекой имени Е.Ф. Карского провела международную научно-практическую конференцию «Беларусь – Литва – Польша»: диалог народов
Историческая память народов ВКЛ и Беларуси. XIII – нач. ХХ вв., ред. Д.В. Карев, „Наш
радавод” Кн. 7, Гродно 1996; Беларусы і палякі: дыялог народаў і культур, рэд. Д.У. Караў,
„Наш радавод” Кн. 8, Гродна-Беласток 1999.
18
269
и культур (проблемы изучения и использования культурного наследия
ВКЛ и белорусско-литовского-польского пограничья в международном
культурном сотрудничестве народов-соседей)», которая проходила в формате двух круглых столов: «Культурное наследие ВКЛ и белорусско-литовско-польского приграничья: проблемы и перспективы сохранения
изучения и использования в практической деятельности» и «Исчезнувшая Атлантида: еврейская цивилизация ВКЛ и Беларуси и его культурное
наследие в исторической памяти народов Восточной Европы»19.
Проблемное поле конференции определялось не только необходимостью историко-культурологического изучения культурного наследия
народов-соседей, но и необходимостью рассмотрения вопросов эффективного использования и культурной традиции народов белорусско-литовско-польского пограничья в совместную практику, успешного развития социально-культурной сферы (работу: органов управления культуры, музеев, библиотек, архивов, научных и образовательных учреждений, СМИ, историко-познавательный туризм).
В рамках конференции состоялось обсуждение:
–мемориальных аспектов культуры («культура памяти»);
–концептуальных подходов и особенностей научно-методического
и информационного обеспечения деятельности органов управления
культуры в области изучения, охраны и трансляции историко-культурного наследия пограничья;
–межкультурных коммуникаций и стратегии партнерства в социокультурной сфере народов-соседей белорусско-литовско-польского
пограничья с целью формирования устойчивых «мостов культуры»
и эффективного развития приграничного сотрудничества;
–направления развития информационных и маркетинговых технологий и информационных ресурсов культуры («электронная культура», «виртуальные архивы и коллекции», книжные собрания);
–управленческой практики и маркетинговых коммуникаций в деятельности библиотек, музеев, архивов, учреждений образования
в сфере изучения исторического наследия;
–воздействия историко-культурных традиций ВКЛ и еврейского
культурного наследия на формирование особенностей национально-культурного развития народов белорусско-литовско-польского
пограничья.
Наличие такой информации особенно актуально в условиях приграничного региона, расположенного не только на стыке внешних границ
Д.В. Карев, Белоруссия в контексте историко-культурных коммуникаций, op. cit.,
С. 118-121.
19
270
государства, но на стыке цивилизационного пограничья, которым является субрегион «Неман». В этих условиях для стран-партнёров (Беларуси,
Литвы, Польши) чрезвычайно важно выработать научно-обоснованную,
сбалансированную, корректную политику в такой деликатной сфере, как
национально-культурные отношения, и проводить эту политику во взаимных интересах всех сторон.
Практическая часть конференцийного проекта предполагала выработку конкретных рекомендаций относительно форм и методов «развязки» проблем совместного изучения и использования культурного
наследия, представленных в проектах народов белорусско-литовско-польского пограничья в культурной политике своих государств, а также возможности использования совместного историко-культурного наследия, как фактора развития культурно-познавательного и экологического
туризма на современном этапе.
Отметим, что в 2012 году Управление культуры Гродненского облисполкома уже поддержало подобные инициативы, которые исходили от
коллектива и руководства Гродненского государственного Музея истории религии при проведении двух международных историко-культурологических конференций: 1) «Восточнославянский мир ВКЛ и его культурное наследие в исторической памяти народов Восточной Европы»
(27-29.04.2012); 2) «Беларусь-Россия-Украина: диалог народов и культур»
(2-4.07.2012). По материалам этих прошлогодних конференций в июле
2013 года была издана коллективная научная работа белорусских, российских, украинских и польских историков20. Таким образом, конференцийный проект 2013 г. естественным образом продолжал и развивал уже
созданную позитивную традицию.
Характерно, что и в 2013 г. областная власть при всей сложности экономической ситуации поддержала этот проект своими ресурсами. Учитывая научно-практический характер конференции ее участники сочли
необходимым в качестве рекомендаций и пожеланий для органов управления и учреждений культуры и науки Гродненского субрегиона обратить внимание на необходимость:
–активизация работы по выявлению, идентификации и возвращению
(возможно в форме «электронных архивов и коллекций»),
утраченных книжных собраний, национальных историкокультурных ценностей, которые находятся за рубежами Беларуси
(в частности в Польше);
Беларусь-Расія-Україна: дыялог народаў і культур: калектыўная навуковая работа, рэд.
Д.У. Караў, Гродна 2013.
20
271
–увеличения общего объема дисциплин гуманитарного цикла (в формате специальных курсов) в системе среднего специального и высшего образования на факультетах истории, правоведения и туризма;
–внедрение новых методов и технологий менеджмента и маркетинга, в деятельность учреждений культуры и образования с целью изучения, сохранения и трансляции историко-культурного наследия;
–необходимости продолжения совместной деятельности органов
управления в сферах культуры, образования и науки с целью разработки методики и практики внедрения новых форм изучения
сохранения и трансляции знаний о историко-культурном наследии
в контекст социально-культурных процессов нашего субрегиона
и Республики Беларусь;
–усовершенствование законодательства в сфере охраны историко-культурного наследия (археологические объекты, памятники
историко-архитектурно наследия, документальные и книжные собрания);
–системного изучения и обобщения опыта работы местных органов
управления сферы культуры в области защиты, сохранения и изучения историко-культурного наследия и постоянно осуществлять
научную рефлексию этих практик.
Участники конференции решили:
–разработать механизмы взаимодействия учреждения культур
образования и науки региона, общественных фондов и организаций
в сфере изучения охраны и популяризации историко-культурного
наследия белорусско-литовско-польского пограничья (на 2016-2020
гг.);
–систематически организовывать научные и научно-практические
конференции, общественные дискуссии, круглые столы, пресс-конференции по актуальным проблемам изучения, охраны и использования историко-культурного наследия западнобелорусского региона РБ и Беларуси в социально культурном процессе страны
(2016-2020 гг.);
–сформировать систему эффективного сотрудничества между религиозными конфессиями, общественными национально-культурными объединениями Беларуси, с учреждениями культуры, высшего
образования и науки по вопросам совместной охраны и изучения
историко-культурного наследия Гродненщины и Беларуси (20162020 гг.);
272
–создать региональный реестр по Гродненской области утраченных
и перемещенных историко-культурных ценностей Республики Беларусь и др.
Предложения о намеченных перспективах будущей работы по изучению и сохранению культурного наследия были переданы в Гродненский
облисполком. На основе материалов конференции готовится к печати
сборник научных статей, который, надеемся, будет полезен не только
историкам-культурологам, но и специалистам-управленцам в сфере
культуры, науки и образования. Мы надеемся, что реализованные инициативы гродненских историков будут поддержаны польской стороной,
что придаст нашему сотрудничеству эффект «второго дыхания»21.
Belarus – Poland: relationship problems (the end 18st – the
beginning of 21st century) in the Belarusian historiography
and historical memory of Belarusians in modern times
In the article on the basis of studies of the Belarusian historiography tradition
problems reconstructed especially milestones, evolutions, the views of the Belarusian historians on history issues of Belarusian-Polish relations. Prospects of joint
Belarusian-Polish historical research projects of Belarusian-Polish relations and
common problems of joint historical past.
Д.В. Карев, Изучение истории Беларуси в белорусской историографии 90-х годов ХХ – начала
ХХI века…, op. cit., C. 8-15.
21
273
R. Borisowicz Kazakow
Roman Borisowicz Kazakow
Споры с «русским Плютархом»:
Н.М. Карамзин и Зориан Доленга-Ходаковский
Зориан Доленга-Ходаковский (под этим псевдонимом в России жил
и действовал польский уроженец А.Я. Чарноцкий) в истории российской
науки остался как археолог, этнограф, лингвист. Кроме того, его разыскания могут быть рассмотрены и в контексте развития исторической географии тем более на том этапе, когда дифференциация исторической
науки только начиналась. Необходимо учитывать и то, что именно в плоскости историко-географической проблематики складывались отношения
Доленги-Ходаковского и Н.М. Карамзина. Ходаковский стал известен
своей критикой на «Историю государства Российского» и карту славянских племен, опубликованную Карамзиным, а также своим проектом изучения древних славянских городищ, этнонимов и гидронимов.
Вклад Ходаковского в развитие археологии, этнографии подробно
охарактеризован в литературе. Долгое время оставались тайной обстоятельства биографии Ходаковского, которые в полной мере были освещены для русского читателя А.Н. Пыпиным1. Деятельность Ходаковского как представителя польского национального движения, а в этом
контексте и критические высказывания Ходаковского об «Истории
государства Российского», рассмотрел В.А. Францев2. В приложении
В.А. Францев опубликовал переписку Ходаковского, в том числе с министром народного просвещения князем А.Н. Голицыным, начальником
департамента народного просвещения В.М. Поповым, которая позволяет
восстановить обстоятельства выделения средств на путешествие Ходаковскому и прекращения финансирования его работ.
Документы Ходаковского после его смерти приобрел М.П. Погодин.
В составе погодинского Древлехранилища они хранятся сейчас в Рукописном отделе Российской национальной библиотеке (Санкт-Петербург).
А.Н. Пыпин, История русской этнографии, Санкт-Петербург 1891, т. 3.
В.А. Францев, Польское славяноведение конца XVIII – первой четверти XIX ст., Прага
Чешская 1906.
1
2
274
R. Borisowicz Kazakow: Споры с «русским Плютархом»: Н.М. Карамзин ...
Обзор их опубликовала Л.И. Ровнякова3 и, указав, что «Карамзин внес
более двадцати поправок в свою "Историю государства Российского",
извлеченных из замечаний Ходаковского, сделала вывод, что Ходаковский явился творцом нового метода исторического исследования, основанного на использовании данных исторической географии»4. В статье
Л.И. Ровнякова использовала большое количество введенных ею в научный оборот документов, которые дают возможность более полно и всесторонне оценить вклад Ходаковского в развитие науки, однако его
сложно назвать «творцом» нового метода исследования. Историко-географические источники, труды древних географов стали неотъемлемой
частью исторических сочинений еще со времен В.Н. Татищева. Карамзин нисколько не отступил от этой традиции. Скорее можно сказать, что
Ходаковский старался вести свои археологические поиски, основываясь
на данных топонимики и историко-географических сведениях.
«Основоположником славянской археологии» назвал Ходаковского А.А. Формозов5. Характеризуя взгляды польского исследователя,
А.А. Формозов обращал внимание на стремление Ходаковского перейти
от отдельных раскопок к систематическому археологическому изучению
страны по специально составленной программе6. Характерной чертой
исследовательского метода Ходаковского было стремление основывать
исторические построения на использовании источников разных типов,
где тенденциозные письменные свидетельства будут дополняться данными вещественных источников, планами местностей, освоенных человеком, материалами топонимики, геральдики, этнографическими наблюдениями7. А.А. Формозов подчеркивал и добросовестность Ходаковского
в его изысканиях, и то, что к Ходаковскому как к авторитетному специалисту по древней истории относился А.С. Пушкин8.
Недавно было предложено праздновать День археолога в Белоруссии
26 декабря, в день, когда в 1818 г. (14 декабря) З.Я. Доленга-Ходаковский
по указу императора Александра I получил открытый лист на проведение
археологических исследований9.
Наиболее подробно критические отзывы Ходаковского на «Историю» Карамзина, опубликованные и оставшиеся в письмах и черновиках,
Л.И. Ровнякова, Русско-польский этнограф и фольклорист З. Доленга-Ходаковский и его
архив, [в:] Из истории русско-славянских литературных связей XIX в., ред. М.П. Алексеев,
Москва 1963, С. 58-94.
4
Ibidem, С. 88.
5
А.А. Формозов, Страницы истории русской археологии, Москва 1986, С. 74.
6
Ibidem, С. 52.
7
Ibidem, С. 50-51.
8
Ibidem, С. 75-76.
9
Л. Калядзiнскi, Калі адзначаць Дзень археолага?, „Беларуская Думка” 2014, №14, С. 53-56.
3
275
в контексте полемики вокруг «Истории» в первой четверти XIX в. рассмотрел В.П. Козлов10.
Печатная критика Ходаковским «Истории» Карамзина началась
с публикации в журнале «Вестник Европы», которая была озаглавлена
«Разыскания касательно Русской истории» и в значительной части посвящена критике карты расселения славян, помещенной в «Истории», на
основании собственных исследований Ходаковского11. При публикации
в журнале были сделаны некоторые исправления орфографии и стиля
Ходаковского; об этом можно судить при сравнении печатного текста
и черновика письма, сохранившегося среди документов Ходаковского.
Так в черновике Карамзин назван «Русской Плютарх» и «Невский Плютарх»; в журнале буква «ю» исправлена – «Плутарх»12.
Традиционно в литературе этот текст рассматривался как статья Ходаковского, его критический отзыв на труд историографа (так, во всяком
случае, ее называл Ф.Я. Прийма в своей содержательной статье)13. Однако
следует учитывать, что в «Вестнике Европы» был помещен текст письма
Ходаковского от июля 1819 г. министру народного просвещения князю
А.Н. Голицыну с обоснованием необходимости в археологическом исследовании российских древностей. При публикации в журнале письмо
стало выглядеть как специально написанная для журнала статья. История его публикации недостаточно ясна. Во всяком случае, Ходаковский
оправдывался перед Карамзиным в письме 21 ноября 1819 г. тем, что не
предполагал предавать гласности этот документ. Черновик письма сохранился; в нем отсутствуют зачеркивания и исправления принципиального
характера. Можно предположить, что текст его сложился у Ходаковского
сразу, что может говорить об искренности его слов. Ходаковский объяснял появление письма в «Вестнике Европы» тем, что желал обратить внимание князя Голицына на свои занятия историей, говорил, что был счастлив не только тем, что Карамзин дважды принимал его и стал для него
«беспристрастным Судией и милостивым покровителем», но и тем, что
получил от Карамзина поручение, которое и спешил выполнить. Ходаковский уверял, что публикация письма была для него неприятной неожиданностью, что:
В.П. Козлов, «История государства Российского» Н.М. Карамзина в оценках современников,
Москва 1989.
11
З.Я. Доленга-Ходаковский, Разыскания касательно Русской истории, „Вестник Европы”
Москва 1819, №20, С. 277-302.
12
Отдел рукописей Российской национальной библиотеки (Санкт-Петербург) (ОР РНБ):
ф. 588, оп. 4, д. 44.
13
Ф.Я. Прийма, Зориан Доленга-Ходаковский и его наблюдения над «Словом о полку Игореве»,
[в:] Труды Отдела древне-русской литературы, ред. В.П. Адрианова-Перетц, т. 8, Ленинград
1951, С. 71-92.
10
276
оно, по некоторым обстоятельствам, не во всей полноте и исправности писано, и совсем не для издания в публику. Если В.[аше]
Пр.[евосходительство] найдете в оном письме некоторые места
несообразные с теми моими видами, какие я имел честь объяснить
Вам лично: то покорнейше прошу не приписать того какому-нибудь
скрытному моему умыслу. Я не таил перед вами моих замечаний,
но никогда бы не решился, без Вашей воли, делать их всем известными. – Зависть есть неотлучная сопутница Великих Писателей;
и напечатание письма моего в Вестнике Европы есть без сомнения ее, а не мое дело. Вот мое оправдание. Теперь зависит от воли
Вашего пр.[евосходительства] и в личном деле произнести такой
суд, какой изрекли Вы о веках и народах14.
Как следует из текста, при двух встречах Ходаковский высказывал Карамзину свои замечания на «Историю государства Российского».
Публикация письма с нелестными характеристиками Карамзина не
повлияла на мнение историографа о плане научного путешествия Ходаковского для изучения российских древностей и составления карты славянских городищ и урочищ. Карамзин дал положительную оценку плану
Ходаковского и даже помог ему деньгами15. В письме Голицыну 23 февраля 1820 г. Карамзин писал:
Не говоря о его догадках и заключениях, опровергающих Нестора
и меня смиренного, я думаю, что он окажет не малую услугу любителям нашей истории, если, осмотрев на месте ее памятники, в особенности городища, издаст их верное описание, вместе с Лексиконом славянских урочищ, вместе с собранием народных преданий,
старинных песен, сказок, относящихся к обычаям или к мифологии славян, к их понятиям о природе, к их сведениям в астрономии,
в ботанике и проч. Г. Ходаковский показывал мне тетради сочиняемого им Географического Словаря разных земель Славянских: что
может быть книгою любопытною и нужною для некоторых исторических соображений16.
Очевидно, что Карамзин хорошо представлял важность добываемых
Ходаковским материалов и оценивал их много шире нежели только в контексте политической истории России. Любопытно, что в одном из писем
митрополит Евгений (Болховитинов), неодобрительно отзывавшийся
о Ходаковском, упомянул, что канцлер Н.П. Румянцев отказал в денежной помощи Ходаковскому. Голицын обосновал возможность финансирования плана Ходаковского на докладе у императора, практически
Ibidem. Д. 46. Л. 1об.-2. Частично опубликовано: Л.И. Ровнякова, op. cit., С. 73-74.
В.А. Францев, op. cit., С. 356-357.
16
Ibidem, С. CXVIII.
14
15
277
дословно повторив выводы Карамзина, и Ходаковский получил одобрение и 3000 руб. на путешествие17.
Как известно, отчет Ходаковского о путешествии, поданный им после
многих напоминаний из министерства, встретил более холодный отзыв
специалистов, в том числе и Карамзина. Следствием стало прекращение
в 1823 г. финансирования проекта Ходаковского. А вскоре, в 1825 г.,
Зориан Доленга-Ходаковский умер.
О ходе своих разысканий Ходаковский подробно доносил князю
Голицыну. Часть писем была опубликована В.А. Францевым, черновики
этих и некоторых других писем сохранились в погодинском Древлехранилище18. В своих финансовых затруднениях и в отказе от дальнейшей
денежной помощи Ходаковский необоснованно винил Карамзина, «который ради своей Истории не желает моих успехов». В письме Голицыну
11 января 1823 г. Ходаковский резко и вместе с тем образно писал
о Карамзине:
Он должен пережить свою мнимую славу или вторичный принять
труд и все переделать. «Да не думает мой отчим [Карамзин – РК],
что я лентяй и бесполезной. Я скоро докажу, что напрасно он
лишает старую Русь трех великих областей к востоку и что он худой
археолог! Сего Гаскона попрошу я на Гуляй-городок под Серпуховым, и с неподвижного места Славян пойдем обозревать все достояние, ибо его История весьма слаба, воздушная по части географии
и ногами не достает земли. Да пособим все вместе этому недостатку
– честь Государства и наша того требует!»19.
Примерно в тех же выражениях Ходаковский характеризовал «Историю» в письме к профессору Виленского университета И.Н. Лобойко,
которое частично воспроизвел В.П. Козлов: «Это прекрасный шар воздушный, который высоко парит, не касаясь ногами земли и всех мест,
достопамятных происшествиями»20. Ходаковский сообщал о своих
затруднениях и Лобойко, который осторожно пытался «убедить Ходаковского в том, что Карамзин непричастен к прекращению экспедиции»21.
Лобойко отвечал Ходаковскому 20 февраля 1823 г.
я не думаю, чтобы Кр-н был тому один причиною; по крайней мере
это не от злости и зависти, а от пристрастия к своим мнениям, кои
нередко защищаются с такой же яростию как осажденные места.
(...) На кого обращены глаза всей огромной публики, тот никогда не
Ibidem, С. 356, CXXIII.
ОР РНБ: ф. 588, оп. 4, д. 44.
19
В.А. Францев, op. cit., С. CLII.
20
В.П. Козлов, op. cit., С. 89.
21
Ibidem, С. 59.
17
18
278
оставался без преследования. Сам Крн весьма часто им подвергался
и подвергается; но он тверд как скала среди волн. Рассмотрите подробнее пути его и не пренебрегайте теми уроками, кои подают вам
сей пример22.
Следующее письмо Ходаковского Голицыну 30 января 1823 г. складывалось нелегко, об этом говорят зачеркнутые косыми штрихами начатые
и недописанные фразы в строках черновика:
Карамзин при трудных Буря скопилась надо мною Г. Карамзин
хочет воспользоваться стечением неприятных для меня обстоятельств, чтобы и хочет сбыться моей рецензии на его Историю23.
Следующие строки вошли в беловик письма, отосланный Голицыну:
Г. Карамзин, забывши собственноручной хиерограф и пользу своей
Истории от поверки оной во всех местах России, ныне хочет увеличить сомнительное само собою положение мое24.
22 февраля 1823 г. Ходаковский снова писал Голицыну, жалуясь на
Карамзина:
Он должен бы ожидать пользы и для истории своего сочинения,
которая, поверяясь мною во всех местах действий, тем тверже будет
прикована к Земле Русской. – Ибо история без географии недостаточна равным образом как без хронологии была б одним красивым
повествованием обитателей достославных, но позабытых мест25.
Географический «уклон» критики Ходаковского очевиден, однако
только приведенными документами его замечания не исчерпываются.
Еще современным критикам «Истории государства Российского» были
известны отзывы Ходаковского на нее. В декабре 1822 г. Лобойко просил
прислать их для Иоахима Лелевеля:
Он употребит их на пользу публике и предмета, к чести вашего
имени, и со всею скромностию [нрзб.] к рассматриваемому
сочинению26.
Черновик отзыва Ходаковского на «Историю государства Российского» сохранился, он содержит многочисленные уточнения древнерусских топонимов. Материалы Ходаковского были затем использованы
Лелевелем27.
ОР РНБ: ф. 588, оп. 4, д. 78, л. 9-9об.
Ibidem, Д. 44. Л. 15.
24
В.А. Францев, op. cit., С. CLIV. Хиерограф – в данном случае письменное обязательство.
25
ОР РНБ: ф. 588, оп. 4, д. 44, л. 9.
26
Ibidem, Д. 78. Л. 8.
27
В.П. Козлов, op. cit., С. 40.
22
23
279
Известны специалистам и первые четыре тома «Истории государства Российского» с пометами Ходаковского, по словам К.А. Полевого,
«иногда самыми циническими»28. Однако эти пометы требуют более
тщательного рассмотрения и интерпретации. Даже самый поверхностный взгляд на приписки Ходаковского на полях свидетельствует, что
он не давал какого-либо развернутого текста. Пометы довольно краткие, часто в одно слово. Значительная их часть представляет собой
перевод на польский слов, употребленных Карамзиным, иногда указание на летописный памятник. Иногда Ходаковский выносил на поля
какое-либо слово, чтобы отметить представляющее для него интерес
место «Истории». Такого рода пометы похожи на «фонарики» – маргиналии на полях в «Истории» Карамзина. Первый и второй тома «Истории»
содержат пометы в тексте и Примечаниях, третий и четвертый – почти
всегда в Примечаниях29. Делал ли Ходаковский пометы в последующих
томах «Истории» – неизвестно. Предположу, что не делал. От первого до
четвертого тома количество помет снижалось.
Примечательно внимание Ходаковского к такому необычному памятнику русской письменности как летописная статья «А се имена градом
всем рускым далним и ближним», которая в исторической науке получила название «Список русских городов дальних и ближних». Обращу
внимание и на то, что в своих работах о Списке Ходаковский опирался
прежде всего на «Историю» Карамзина и примечания к ней, здесь же размещая и критику ее30.
Критические выступления Ходаковского привлекали значительное внимание читателей. За его публикациями следили. В письме Полевого Ходаковскому есть такие слова: «Статья Ваша о князе31 напечатана
и принята с уважением. Заметили слова ваши о множестве географических ошибок у Карамзина»32. Немалое место в критике занимают историко-географические сюжеты. Сравнение замечаний Ходаковского
с соответствующими местами «Истории» Карамзина (а Карамзин специально оговаривал сведения, взятые им у Ходаковского) может показать не
только, как Карамзин реагировал на критику, но и дать важный материал
для суждения о становлении исторической географии в России. Сочиняя
«Историю государства Российского» (особенно первый том), Карамзин
Ibidem, С. 45.
ОР РНБ: ф. 588, оп. 4, д. 2022/1-2022/4.
30
Р.Б. Казаков, Летописный «Список русских городов дальних и ближних» в исторической науке
первой четверти XIX века: Н.М. Карамзин и З.Я. Доленга-Ходаковский, „Археографический
ежегодник за 2000 год”, Москва 2001, С. 169-178.
31
„Северный архив” Санкт-Петербург 1824, часть Х, С. 219-241.
32
Л.И. Ровнякова, op. cit., С. 81.
28
29
280
использовал доступные ему историко-географические труды и описания,
но уровень их в большинстве своем уже не отвечал уровню исторической
науки начала XIX в. Видимо, поэтому Карамзин проявил такое участие
в судьбе Ходаковского, ожидая от него новых географических, этнографических материалов для исторической науки.
Disputes with “Russian Plutarch”: N.M. Karamzin and
Zorian Dolega-Chodakowski
The report examines the complex relationship that bound the Russian historian
N.M. Karamzin and Polish researcher Z. Dolega-Chodakowski in the 1820s. On
the basis of published and unpublished sources (letters by Z. Dolega-Chodakowski) characterized by submission of the Polish researcher of the limits of the settlement of the Slavic tribes and his criticisms against N.M. Karamzin, the author of
“History of the Russian State”.
281
A. Vyšniauskas
Arūnas Vyšniauskas
Uniwersytet Wileński (Litwa)
Praca J. Szlupasa „Litwini i Polacy” (1887)
z punktu widzenia historycznego i perspektywy
współczesnej
„Litwini i Polacy” – to tytuł broszury Jana Szlupasa, opublikowanej w języku
polskim w Nowym Jorku w 1887 roku1. Książeczka była niedużego formatu
i liczyła 44 strony. Autor, bez użycia znaków diakrytycznych, podpisał się jako
Jan Szlupas. Wówczas język litewski nie był jeszcze do końca standaryzowany,
stosowanie znaków diakrytycznych wówczas różniło się w porównaniu z tym,
jak posługujemy się nimi współcześnie. Po litewsku nazwisko tego działacza
brzmi „Jonas Šliūpas”, dlatego też w niniejszym artykule będziemy posługiwali się takim zapisem. Dodajmy, że w polskiej historiografii Jonas Šliūpas też
jest znany. W opracowaniach polskich historyków jego nazwisko jest pisane na
różne sposoby. Można spotkać formy: „Jonas Šliupas”, „Jan Sliupas” oraz „Janas
Szliupas”.
J. Šliūpas w swojej broszurze próbował wyjaśnić Polakom cele powstałego
litewskiego ruchu narodowego oraz stosunek Litwinów do Polaków na przestrzeni dziejów. Zajmował się zarówno kwestią przyszłości dotyczącej państwowości Litwy, jak i pokładał nadzieje na wprowadzenie na Litwie i w Polsce
ustroju socjalistycznego. Książeczka „Litwini i Polacy” w 1889 roku została
krytycznie zrecenzowana przez Jana Witorta. Jego tekst, zatytułowany „Litwomani”, w pięciu częściach, ukazał się w „Przeglądzie Literackim” (w numerach
32-36), w dodatku do petersburskiego czasopisma „Kraj”2.
W polskiej historiografii dość wysoko oceniana jest rola J. Šliūpasa, którą
odegrał w procesie odradzania się narodu litewskiego. Pisali o tym: Jerzy
J. Szlupas, Litwini i Polacy, New York 1887.
J. Witort, Litwomani, „Przegląd Literacki”, dodatek do „Kraju”, Petersburg 11 (23) sierpnia
1889, nr 32, s. 1-4; idem, Litwomani, „Przegląd Literacki”, dodatek do „Kraju”, Petersburg
18 (30) sierpnia 1889, nr 33, s. 3-5, idem, Litwomani, „Przegląd Literacki”, dodatek do „Kraju”,
Petersburg 25 sierpnia (6 września) 1889, nr 34, s. 12-15; idem, Litwomani, „Przegląd Literacki”,
dodatek do „Kraju”, Petersburg 1 (13) września 1889, nr 35, s. 9-11; idem, Litwomani, „Przegląd
Literacki”, dodatek do „Kraju”, Petersburg 8 (20) września, nr 36, s. 8-10.
1
2
282
A. Vyšniauskas: Praca J. Szlupasa „Litwini i Polacy” ...
Ochmański3, Piotr Łossowski4 i wielu innych. Polscy historycy badali przede
wszystkim litewskie czasopismo „Auszra”, wydawane w Prusach Wschodnich
w latach 1883-1886. Jedna z ostatnich publikacji na ten temat ukazała się niedawno (2014)5.
J. Šliūpas przez pięć miesięcy (od drugiej dekady listopada 1883 roku do
połowy marca 1884 roku) mieszkał u Litwina Martyna Jankusa w Bittehenen
(po litewsku Bitėnai) w pow. ragneckim w Rzeszy Niemieckiej (w Prusach,
w prowincji Prus Wschodnich) i piastował stanowisko głównego redaktora
czasopisma „Auszra”. Bez odpowiednich dokumentów, pozwalających na stały
pobyt w Niemczech, Litwin J. Šliūpas, pochodzący z imperium rosyjskiego,
wiele ryzykował. Jego działalność społeczna doprowadziła do tego, że władze
niemieckie nakazały mu opuszczenie terytorium Prus Wschodnich i Zachodnich. Ten, nie czekając na zastosowanie środków przymusu policyjnego,
14 marca 1884 roku wyjechał z niegościnnego kraju.
Po krótkim pobycie na Litwie J. Šliūpas wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie w latach 1884-1888 mieszkał w Nowym Jorku. Tam we wrześniu
1885 roku ożenił się z Ludwiką Malinauskaitė (1864-1928), którą poznał jeszcze
w czasach gimnazjalnych w Mitawie (dziś Jełgava na Łotwie). Jego żona, pochodząca ze szlachty litewskiej, pod wpływem J. Šliūpasa stała się gorącą litewską
patriotką. W litewskiej literaturze jest ona uznawana za pierwszą poetkę publikujacą wiersze w języku litewskim. Małżeństwo to miało troje dzieci. Najmłodszy syn Šliūpasa z drugiego małżeństwa, Vytautas Jonas, urodzony
w Kownie w roku 1930, obecnie mieszka w Stanach Zjednoczonych. Vytautas
Jonas Šliūpas założył w Ameryce archiwum swego ojca, a wszystkie zebrane
po nim materiały przekazał bibliotece Uniwersytetu Szawelskiego na Litwie
(Šiaulių universiteto biblioteka). Archiwum to znajduje się w wydzielonym
gabinecie biblioteki i nosi nazwę „Dr. J. Šliūpo archyvas”. W archiwum tym
zgromadzono niewiele oryginalnych dokumentów, ale za to znajdują się tam
porządnie wykonane kopie różnych źródeł pochodzących z innych archiwów,
w tym kopie rękopisów.
W Nowym Jorku J. Šliūpas współpracował w latach 1884-1885 z Michałem
Twarowskim (Mykolas Tvarauskas). Od października 1884 roku wspólnie
wydawali litewskie czasopismo „Unija”. J. Šliūpas był głównym autorem tej
czterostronicowej gazety, ale w następstwie konfliktu z M. Twarowskim
w kwietniu 1885 roku był zmuszony do opuszczenia redakcji. Od lipca 1885
J. Ochmański, Litewski ruch narodowo-kulturalny w XIX wieku, do 1890 roku, Białystok 1965.
P. Łossowski, Gazeta „Auszra” i początek narodowego ruchu litewskiego (1883-1886), [w:] Studia
z dziejów ZSRR i Europy Środkowej, t. 1, red. R. Gerber i in., Wrocław 1965, s. 81-129.
5
M. Mackiewicz, Obraz litewskiego odrodzenia narodowego w publicystyce „Auszry” w latach
1883-1886, [w:] Tendencje rozwojowe myśli politycznej i prawnej, red. M. Maciejewski, M. Marszał,
M. Sadowski, Wrocław 2014, s. 419-433.
3
4
283
roku zainicjował powstanie nowej gazety, „Lietuwiszkasis Bałsas”, którą
wydawał w latach 1885-1889 – najpierw w Nowym Jorku, a od wiosny 1888 roku
w Shenandoah, w stanie Pensylwania, gdzie w kopalniach pracowało wielu
Litwinów.
Na temat tego, co J. Šliūpas napisał w gazetach „Unija” i „Lietuwiszkasis
Bałsas”, nie ma żadnych opracowań w polskiej historiografii. Książka „Litwini
i Polacy”, wydana przez redakcję „Lietuwiszkasis Bałsas” w postaci broszury,
a także koncepcje tam zaprezentowane też nie zostały zbyt dobrze zbadane
przez polskich historyków, chociaż niektórzy z nich czasem ją cytują. Niedawno
dokonano przedruku tej broszury w zbiorze materiałów pt. „W kręgu sporów
polsko-litewskich na przełomie XIX i XX wieku”6. Niestety komentarzy tam jest
niewiele.
O spuściźnie ideowej J. Šliūpasa ciekawie wypowiedział się w 1924 roku
Danielius Alseika. Zauważył on, że J. Šliūpas w swej książce „Litwini i Polacy”
rozpowszechniał idee, które już wcześniej były głoszone w gazecie „Unija”7.
Największy tekst akademicki w języku litewskim na temat broszury „Litwini
i Polacy” znajduje się w biografii J. Šliūpasa, napisanej przez Jonasa Jakštasa8.
Obecnie większość numerów gazety „Unija” jest dostępna w Internecie,
w formie zdigitalizowanej. Strona główna tej wielkiej litewskiej biblioteki
cyfrowej znajduje się pod adresem: http://epaveldas.lt. Można tam znaleźć również część numerów gazety „Lietuwiszkasis Bałsas”.
Broszura „Litwini i Polacy” większości czytelników litewskich jest nieznana,
gdyż w swoich zbiorach posiadają ją tylko niektóre biblioteki na Litwie i póki co
nie została ona udostępniona w formie elektronicznej w Internecie. Ponieważ
jest napisana w języku polskim, dla wielu Litwinów pozostaje niezrozumiała
z powodu bariery językowej. Dlatego zdecydowałem się na opracowanie i przygotowanie do druku tej książki w tłumaczeniu na język litewski. W tym celu
trzeba było dokonać analizy okoliczności powstania tej książki, a także napisać
odpowiednie komentarze, pokazując ogólne uwarunkowania litewskiego ruchu
narodowego oraz jego stosunku do Polaków w latach 80. XIX wieku. W trakcie
realizacji projektu powstał zamysł opublikowania również recenzji J. Witorta.
Ułatwi ona zrozumienie stosunków polsko-litewskich pod koniec wieku XIX.
Ten dwuletni projekt badawczy i wydawniczy (2014-2015) jest finansowany
przez Litewską Radę Naukową (Lietuvos mokslo taryba) w ramach narodowego
programu rozwoju lituanistyki w latach 2009-2015. Projekt nazywa się „«Lietuviai ir lenkai» (1887). Jono Šliūpo pozicija ir valstybingumo vizijos XIX a. paba J. Szlupas, Litwini i Polacy, [w:] W kręgu sporów polsko-litewskich na przełomie XIX i XX wieku.
Wybór materiałów, wybór i oprac. M. Zaczyński, B. Kalęba, t. II, Kraków 2009, s. 7-28.
7
D. Alseika, Lietuvių tautinė idėja istorijos šviesoje, Vilnius 1924, s. 79.
8
J. Jakštas, Dr. Jonas Šliūpas. Jo raštai ir tautinė veikla, Chicago 1979, s. 102-105.
6
284
igoje”9, a w przekładzie na język polski: „«Litwini i Polacy» (1887). Stanowisko
Jonasa Šliūpasa i wizje państwowości w końcu XIX w.”. Jestem kierownikiem
tego projektu, a w przygotowaniu książki biorą udział koledzy z Litwy i z Czech.
Jednym z głównych założeń tego projektu było zbadanie myśli politycznej
Jana Šliūpasa, dotyczącej przyszłości Litwy jako państwa. Zespół badaczy interesowało, jak J. Šliūpas rozumiał ten problem w latach 80. XIX wieku, jakie miał
wizje.
Polski historyk Piotr Wandycz podkreślił, że J. Šliūpas był pierwszym
Litwinem, który w broszurze „Litwini i Polacy” sformułował ideę niepodległości Litwy10. Oczywiście znajdziemy tam lapidarne zdanie, że Litwa powinna
być politycznie niepodległą. Inny znany polski historyk, Jerzy Ochmański,
w pierwszym wydaniu swojej „Historii Litwy” (1967) podkreślił, że ideę niepodległości Litwy J. Šliūpas wyraził już w roku 1883, w rękopisie napisanym
w języku litewskim11. Tekst tego rękopisu powstał w Szwajcarii, w Genewie,
w formie oddzielnej broszury zatytułowanej „Iszganymas wargdienio” („Wybawienie nędzarza”), jednak ukazał się drukiem dopiero w 1886 roku w Nowym
Jorku12.
J. Ochmański, moim zdaniem, miał rację. W Genewie J. Šliūpas bardzo
ogólnie pisał o swej wizji wolnej Litwy, ale dość wyraźnie podkreślił, że na Litwie
powinni sprawować władzę nie Rosjanie (Moskale), nie Niemcy i nie Polacy,
a sami Litwini. Gdy pisał o Niemcach, to miał na myśli mieszkańców części
Prus Wschodnich, w której zamieszkiwali również Litwini. Nie wskrzeszenie
Litwy w starych granicach przedrozbiorowych, a połączenie ziem zamieszkałych przez Litwinów – to cele dalekosiężne, o których myślał J. Šliūpas.
W broszurce napisanej w Genewie była wyrażona też idea litewskiego parlamentaryzmu. W ramach idei federacji z innymi krajami nie było mowy o Litwie
rządzonej przez Litwinów. Jednak jeszcze przed wydrukowaniem broszury
„Iszganymas wargdienio” J. Šliūpas – w 1884 roku i później – zaczął publikować
artykuły, w których głosił idee federalizmu. Poglądy na temat powiązań międzypaństwowych odnajdziemy zarówno w gazecie „Unija”, jak i w „Lietuwiszkasis Bałsas”. Są one również zawarte w broszurze „Litwini i Polacy”.
W gazecie „Unija” (od początku 1885 roku) J. Šliūpas głosił ideę wspólnego
państwa Litwy i Łotwy, przynoszącego korzyści zarówno Litwinom, jak i Łotyszom. Jako przykład wskazywał na szwajcarską konfederację. Takie podejście
do tego tematu było znane już wcześniej w historiografii. Autor niniejszego
artykułu, w swoich publikacjach, podkreślał wpływy niemieckie na powstanie
Numer umowy finansowania projektu LIT-8-83.
P.S. Wandycz, The Lands of Partitioned Poland, 1795-1918, Seattle – London 1974, p. 246.
11
J. Ochmański, Historia Litwy, Wrocław – Warszawa – Kraków 1967, s. 189.
12
J.S. Kuoksztis [J. Šliūpas], Iszganymas wargdienio, Naujorkas [New York] 1886.
9
10
285
tej koncepcji13, nie wyklucza także możliwości, że twórcą tej niemieckiej idei
mógł być profesor Adalbert Bezzenberger z uniwersytetu w Królewcu. Stworzył
on kierunek badawczy noszący nazwę „bałtystyka”.
Biorąc pod uwagę geograficzne położenie Prus Wschodnich, dla Niemców
było korzystnym odciągnięcie Litwinów i Łotyszy od Rosji i jednocześnie od
Polaków. Nietrudny do przewidzenia był fakt powstania, wcześniej czy później, odrodzonego państwa polskiego. W takiej sytuacji mogłoby dojść do okrążenia Prus Wschodnich przez Polaków, a tego nie chciano. Już w lutym 1884
roku w Prusach Wschodnich głoszono, jako pożądaną, ideę powstania w przyszłości nowego państwa litewsko-łotewskiego, które będzie neutralne na wzór
Szwajcarii.
Moim zdaniem J. Šliūpas przejął tę ideę, ale robił to na swój sposób i samodzielnie ją rozwinął. W broszurze „Litwini i Polacy” jednak literalnie nie znajdujemy takiej koncepcji. J. Šliūpas wykazał w niej fakt funkcjonowania wśród
litewskich działaczy-narodowców przekonania o konieczności połączenia się
Litwy z Łotwą i Estonią. Z kolei inni działacze liczyli na „połączenie się z Polską,
Rusinami i innemi szczepami, wchodzącemi w zakres państwa Rossyjskiego”14.
Takiego wariantu autor nie wykluczał, ale wskazał na egoistyczne cele Polaków
i w związku z tym widział konieczność poszukiwania kompromisu. Białoruś
i Małorosja w broszurze zostały potraktowane przez J. Šliūpasa jako oddzielne
kraje, a w jednej z publikacji w gazecie „Auszra” z 1883 roku wyjaśnił, że Małorosja to Wołyń, Podole i Ukraina razem wzięte15.
Polacy w gazetach litewskich i w broszurze „Litwini i Polacy” byli traktowani jako mniejszość na Litwie. Ilość Polaków w rdzennych granicach litewskich była szacowana na pół miliona. W jednym z artykułów z 1887 roku
J. Adomaitis-Šernas w „Lietuwiszkasis Bałsas” pisał tak: „W etnograficznych
granicach Litwy w ramach Rosji wśród dwóch i pół miliona Litwinów mieszka
pół miliona Polaków, z czego u większości z nich w żyłach płynie krew litewska”16. Oczywiście Litwa nie była brana tutaj w granicach historycznych, gdyż
należy pamiętać, że te granice na przestrzeni wieków wielokrotnie ulegały przeA. Vyšniauskas, Jonas Šliūpas ir LSDP 1896 metais, „Acta humanitarica universitatis Saulensis“
2011, t. 12, s. 29-43; G. Zelvaras, A. Vyšniauskas, Lietuvių valstybingumo idėja „Aušros“ gadynėje,
[in:] Studentų mokslinė praktika 2013. Konferencijos pranešimų santraukos, II dalis, Vilnius 2013,
s. 22-24; A. Вишняускас, Идея литовско-латышского совместного государства Йонаса
Шлюпаса и ее истоки, [в:] Vēsture: avoti un cilvēki. XXIV Starptautiskie zinātniskie lasījumi.
Vēsture XVIII / Proceedings of the 24th International Scientific Readings of the Faculty of Humanities.
History XVIII, red. I. Saleniece, Daugavpils 2015, s. 310-317.
14
J. Szlupas, Litwini i... (1887), op. cit., s. 8.
15
J. Szl. [Jonas Šliūpas], Lietuviai kitą gadynę ir šiandien, „Auszra“ 1883, Nr. 8-10, s. 225.
16
Szernas [J. Adomaitis-Šernas], Tėvyniški balsai. II. Susipraskime!, „Lietuwiszkasis Bałsas“
1887.04.16, Nr. 9 i 10, s. 115.
13
286
sunięciu. W broszurze „Litwini i Polacy” autor jednak wyrażnie podkreślił, że
litewski ruch nie zmierza do wskrzeszenia Litwy w granicach historycznych.
J. Šliūpas i inni działacze litewskiego ruchu narodowego chcieli uznania
przez Polaków faktu, że Litwini, mówiący po litewsku, są odrębnym narodem,
który ma prawo do politycznej samodzielności – Polacy powinni to uszanować
i pójść na kompromis oraz porzucić myśl o tym, że Litwa to część Polski. Tak
postawiona sprawa nie była łatwa do zaakceptowania przez Polaków.
Chociaż broszura J. Šliūpasa była krytykowana przez J. Witorta, to jednak
sam fakt jej napisania trzeba ocenić pozytywnie, bo Litwini ze swojej strony
poszukiwali modus vivendi z Polakami i dawali temu wyraz, podkreślając swoje
interesy. Jak pokazują niektóre artykuły w gazecie „Lietuwiszkasis Bałsas”, działacze litewskiego ruchu narodowego nie byli optymistami w kwestii powstania
absolutnie niepodległego państwa litewskiego. Rozumiano, że sąsiednie państwa będą temu się sprzeciwiały i tylko wojna pomiędzy nimi (najpierw między
Niemcami i Rosją) może stworzyć takie szanse. Gdyby powstało niepodległe
państwo litewskie, to i tak nie było żadnych gwarancji, że taki stan mógłby
potrwać dłużej. Dlatego poszukiwano rozwiązania polegającego na powstaniu
związku państw. Ponieważ działacze litewscy obawiali się dominacji Polaków
w przyszłości, dlatego też rozpatrywano wariant szerszego związku międzypaństwowego, w tym nie tylko z Białorusią, ale i z Małorosją.
Ponadto J. Šliūpas przewidywał, że odrodzona Polska będzie państwem
o ustroju federalnym, natomiast Litwa – nie. W takim przypadku dominacja
Polski we wspólnym związku międzypaństwowym powinna być zredukowana.
Idea wprowadzenia zasad ustroju socjalistycznego zarówno w Polsce, jak i na
Litwie, moim zdaniem, podobała się J. Šliūpasowi, bo przecież Litwini, rozmawiający po litewsku, nie mieli swoich „panów”. Dlatego ustrój socjalistyczny
miał polegać na zmniejszeniu pozycji szlachty i dawnej arystokracji, której
język polski na Litwie był mową „pańską kulturalną”.
J. Šliūpas widział w przyszłosci szansę dla Litwinów nie tylko w samodzielnym życiu politycznym, ale i w życiu literackim oraz naukowym. Litwini
dysponowali pokaźnym potencjałem do stworzenia wyższej formy kulturalnej
w języku ojczystym i dlatego nie powinni być traktowani jako część narodu
polskiego, a z taką właśnie koncepcją wyszedł „Dziennik Poznański“ w latach
1883-1884. Na łamach tej gazety głoszono pogląd, że Litwini są tylko grupą
etnograficzną Polaków, która posiada swój język i może posługiwać sie nim
swobodnie „przy domowym ognisku”, podobnie jak Bretonowie i Baskowie we
Francji17. Pisano: „Dziś pojmujemy Litwinów p o l i t y c z n i e i n a r o d o w o
jako Polaków inaczej mówiących, nie inaczej jak Bretonowie i Baskowie, którzy
nie mówiąc przy domowym ognisku po francusku, którzy pielęgnując swój
Objaw litewski, „Dziennik Poznański” 1883.10.11, nr 231, s. 1-2.
17
287
domowy, miejscowy język, nie przestają przecież z tego powodu być i czuć się
najlepszymi politycznie i narodowo Francuzami”18.
Sam J. Šliūpas bardzo energicznie przystąpił do tworzenia tych wyższych form kultury litewskiej: pisał i drukował książki, broszury, gazety, czasopisma, uczestniczył w tworzeniu organizacji litewskich itd. W latach 80.
XIX wieku starał się przybliżyć Polakom problemy litewskie, pisząc teksty po
polsku. Świadczy o tym jego korespondencja z redakcją „Dziennika Poznańskiego” w okresie od końca lutego do pierwszej dekady marca 1884 roku19.
W czasie obchodów 500-letniego jubileuszu chrztu Litwy, które zorganizowano
24 czerwca 1886 roku, J. Šliūpas przemawiał w Nowym Jorku po polsku20. Jego
wystąpienie pokazało wolę propagowania interesów litewskich wśród Polaków.
Broszura „Litwini i Polacy”, wydrukowana na przełomie maja i czerwca 1887
roku, odzwierciadlała takie starania. Można je potraktować jako działania
„dyplomatyczne” litewskiego ruchu narodowego. Jednak, co należy zauważyć,
w drugiej połowie lat 80. XIX wieku ruch ten już rozpadał się na oddzielne
odłamy ideowe, a to, co pisał J. Šliūpas, często było wyrazem jego osobistych
poglądów, a nie całego litewskiego ruchu narodowego.
Kwestia sporów terytorialnych pod koniec XIX wieku jeszcze nie nabierała takiej wyrazistości, jak to stało się później. Musimy jednak brać pod uwagę
fakt, że chociaż miasta w XIX wieku na rdzennej Litwie nie były litewskie, jeżeli
chodzi o strukturę narodowościową, a raczej były one bardziej słowiańskie
i żydowskie, to jednak, ogólnie rzecz biorąc, były one okrążone przez wioski
litewskie. Dawna stolica Litwy, Wilno (Vilnius), była otoczona z trzech stron
zwartym obszarem z dominacją języka litewskiego. To znaczy, że wokół Wilna
nie było wiosek mówiących po litewsku, ale 30-40 km dalej od Wilna obszar
takiej litewszczyzny się zaczynał. Również z czwartej strony (wschodniej) znajdowały się wyspy języka litewskiego. Zjawisko to można zaobserwować na
mapach ilustrujących podziały językowe w XIX wieku na tym terenie. Nawet
mapy drukowane w II Rzeczypospolitej to obrazują21. Można pokusić się
o stwierdzenie, że Litwini mogli patrzeć na Vilnius jak na swoje miasto marzeń
z wszystkich czterech stron.
Industrializacja i urbanizacja Litwy na większą skalę odbyła się już w czasach sowieckich, w drugiej połowie XX wieku. To wtedy młodzież, nie chcąc
Ibidem, s. 1.
W sprawie litewskiej, „Dziennik Poznański” 1884.03.04, nr 53, s. 2; W sprawie litewskiej, „Dziennik
Poznański” 1884.03.09, nr 58, s. 2.
20
Sprawozdanie z tego wiecu: Naujos gadynės apsireiškimas [cz. 1], „Lietuwiszkasis Bałsas” 1886.06.30,
s. 93-94; Naujos gadynės apsireiškimas [cz. 2], „Lietuwiszkasis Bałsas“ 1886.07.16, s. 99-101;
J. Szl. [Jonas Šliūpas], Naujos gadynės apsireiškimas [cz. 3], „Lietuwiszkasis Bałsas“ 1886.07.31,
s. 110.
21
Mapa języka litewskiego, rys. J. Rozwadowski; litogr. K. Kranikowski, Kraków [b.r.] [lata 30. XX
wieku – AV].
18
19
288
pozostawać w kołchozach czy małych miasteczkach, ruszyła do średnich
i dużych miast, gdzie była większa szansa na lepsze życie. Osobiście byłem
świadkiem i uczestnikiem tego procesu. Vilnius, jako stolica i największe
miasto, miało ogromne znaczenie nie tylko dla młodzieży. Tutaj skupiały się
elity nomenklatury, a także najlepsze siły intelektualne i twórcze z całej Litwy.
Już w latach 70. XX wieku połowa mieszkańców radzieckiej Litwy żyła w miastach i miasteczkach. W kolejnych latach liczba mieszkańców wsi sukcesywnie
malała, a w miastach, w tym także w Wilnie, rosła.
W następstwie tych przemian struktura narodowościowa w miastach
wyraźnie uległa zmianie na korzyść Litwinów, ale trzeba wziąć pod uwagę i inne
czynniki, które miały wpływ na procesy demograficzne w latach 1939/19401990. Wilno (Vilnius), będąc stolicą Litewskiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej, pozostało miastem wielonarodowościowym. Nigdy wcześniej nie
było tak litewskie, jak w czasie przynależności do ZSRR.
Autor niniejszego artykułu badał podręcznikowy dyskurs i w trzech publikacjach naukowych pokazał, jak w podręcznikach litewskich w latach sowieckich przedstawiono konflikt o Wilno22. Ostatnio badałem także stalinowskie
podejście do kwestii litewskiej i przynależności Wilna. Efektem tych badań jest
publikacja napisana w języku litewskim pod tytułem „Dlaczego Stalin w kwestii
wileńskiej był przychylny Litwinom?”23.
Odnośnie stosunków polsko-litewskich w kolejce do druku czeka przygotowana już książka o J. Šliūpasie i jego broszurze „Litwini i Polacy”. Jest ona
pod wieloma względami ciekawym źródłem do poznawania dziejów końca XIX
wieku, a jej ocena zależy od tego, z której perspektywy będziemy rozpatrywali
ten tekst J. Šliūpasa. Na przykład J. Witort w swojej recenzji z 1889 roku przedstawił J. Šliūpasa jako „litwomana”, który domagał się niepodległości Litwy, aby
wprowadzić tam socjalizm. Można pokusić się o stwierdzenie, że o niepodległości Litwy pisano w gazecie polskiej, legalnie wychodzącej w stolicy Imperium
Rosyjskiego, już w 1889 roku. Poglądy J. Šliūpasa traktowano wówczas jako
śmieszną ideę.
Innowacyjne znaczenie broszury J. Šliūpasa polegało jednak, moim zdaniem, nie na tym, że wyrażono w niej postulaty politycznej niepodległości Litwy.
Wolności dla Litwy domagano się już znacznie wcześniej, bo już w 1883 roku J.
A. Vyšniauskas, Lietuvos ir Lenkijos konfliktas dėl Vilniaus: tarybinio laikotarpio istorijos vadovėlių
analizė, „Istorija. Lietuvos aukštųjų mokyklų mokslo darbai”, t. LXII, Vilnius 2004, s. 82-89; idem,
Konflikto dėl Vilniaus perteikimas tarybinio laikotarpio mokomojoje literatūroje, [in:] Lietuvių –
lenkų santykiai amžių tėkmėje. Istorinė atmintis [Stosunki polsko-litewskie na przestrzeni wieków.
Pamięć historyczna], red. J. Volkonovski, R. Gaidis, Vilnius 2009, s. 321-362; idem, Konflikto dėl
Vilniaus vaizdavimas tarybinio laikotarpio lietuviškuose vadovėliuose, „Europa Orientalis. Studia
z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich” 2010, nr 2, s. 259-280.
23
A. Vyšniauskas, Kodėl Vilniaus klausimu Stalinas buvo palankus lietuviams?, [in:] Stalininis režimas
Lietuvoje 1944-1953 m., Vilnius 2014, s. 201-223.
22
289
Šliūpas o tym pisał. Nowością były skonkretyzowane poglądy związkowe (federacyjne), o których wcześniej nie pisano w prasie litewskiej i o których w artykule
J. Witorta nie wspomniano. Przemilczenie tego faktu jest zrozumiałe również
z punktu widzenia państwowych interesów Imperium Rosyjskiego, dla którego
żądania niepodległości małej Litwy nie były tak niebezpieczne jak separatyzm
wielu ujarzmionych narodów, domagających się odłączenia od Rosji większych
terytoriów.
Kto wie, może w przyszłości powstanie konfederacja czy związek Litwy,
Łotwy i Estonii. A może kiedyś będziemy mieli szeroką Unię ziem litewskich,
polskich, białoruskich, ukraińskich i jeszcze innych? Ale bez Rosji i Niemiec!
Takie właśnie poglądy litewskich narodowców odnośnie związkowej łączności
z sąsiadami zostały naświetlone w broszurze J. Šliūpasa „Litwini i Polacy”.
Book of Jonas Šliūpas “Lithuanians in Relation to the Poles”
(1887) from the point of view of historical and contemporary
perspective
The author of the article presents some results of his current research and publishing project, financed by the Lithuanian Council of Science (Finance Contract
no. LIT-8-83). Aim of the project is to publish, commenting on and interpreting
a book of Jonas Šliūpas “Lithuanians in Relation to the Poles” published by him in
Polish in New York in 1887. In 1889 this book has been critically reviewed by Jan
Witort in “Przegląd Literacki” literary appendix to the St. Petersburg Polish weekly
“Kraj”. These two texts (one from J. Šliūpas, another from J. Witort) are interesting
as historical sources. Translation into Lithuanian of texts is planned.
290
N.W. Niekrasowa
Nadieżda Władymirowna Niekrasowa
Тверские историописатели конца XIX –
начала XX в. как строители региональной
идентичности
Для последней четверти XIX – начала XX в. в России характерно возникновение большого количества общественных организаций, как в столичных городах, так и в губернских. Американский историк Джозеф
Брэдли утверждает: «Великие реформы 1860-х годов и последовавший за
ними экономический рост, повышение мобильности населения, развитие коммуникаций, урбанизация и успехи в народном просвещении дали
толчок к формированию и развитию новых организационных структур,
промежуточных между государством и отдельным человеком»1.
Развитие исторической науки, формирование профессиональных
сообществ историков, а также потребность развивающегося гражданского общества в самоидентификации, являлись немаловажной причиной возникновения местных обществ по охране и изучению памятников
старины, историко-культурного наследия и, как следствие, к активизации
местного историописания и формирования сообществ местных историков. Местное историописание своей главной целью видело формирование
массового исторического сознания, строительство локальной идентичности. Важнейшие вопросы, возникающие в процессе конструирования
такой идентичности: кто мы, чем мы отличаемся от своих соседей (которые всегда видятся другими и, зачастую, чужими), как мы должны с ними
взаимодействовать, не теряя своей индивидуальности. Местная / региональная / локальная идентичность – это осознание местными жителями
своей «малой родины», истории места, отличной от истории ближних
и дальних соседей, особенность «своей» истории по сравнению с историями других локусов.
Д. Брэдли, Общественные организации в царской России: наука, патриотизм и гражданское
общество, Москва 2015, С. 33.
1
291
Сообщества местных историописателей в конце XIX – начале XX в.
формировались вокруг губернских ученых архивных комиссий (далее
ГУАК). ГУАК были учреждены в последней четверти XIX века (первые
четыре комиссии открыты в Орловской, Тамбовской, Рязанской и Тверской губерниях в 1884 году). По замыслу создателя комиссий, юриста,
историка, руководителя Московского архива Министерства юстиции,
члена Правительствующего Сената Николая Васильевича Калачова (18191885), архивные комиссии должны были стать первыми в России историческими обществами с широкими просветительными задачами2. Главной
причиной создания комиссий было массовое уничтожение документов
в ведомствах пореформенной России, отсутствие инструкций по экспертизе и хранению дел, законченных делопроизводством. «Временная
комиссия об устройстве архивов» под председательством Н.В. Калачова
была создана в 1873 г., а проект «Положения об учреждении ученых архивных комиссий и исторических архивов» был утвержден императором
Александром III только 13 апреля 1884 г.3 Положение определяло основные задачи комиссий. Они заключались в отборе, описании и сохранении архивных дел, выделенных ведомствами к уничтожению, в создании
губернских исторических архивов. Указывалось также, что ГУАК «могут
по местным обстоятельствам включать в круг своих занятий разыскание, описание и объяснение всяких других памятников старины»4. Всего
к 1916 году комиссии были открыты в 39 губерниях Российской империи5. Они являлись провинциальными историко-просветительными
обществами (некоторые историки называют ГУАК «полуофициальными организациями» и «самодеятельными научными обществами»6).
Губернские ученые архивные комиссии просуществовали до Октябрьской революции 1917 г., а некоторые из них (в частности, Тверская ученая
архивная комиссия), продолжили свою деятельность и в советское время.
Официально комиссии ликвидированы в 1923 г. на основании Циркуляра
Центрархива РСФСР (Центральный архив – официальное наименование
Центрального архивного учреждения РСФСР в 1922-1929 гг.).
См.: Л.Ф. Писарькова, Губернские ученые архивные комиссии. 1884-1923 гг.: аннотированный
указатель содержания изданий, Москва 2015, С. 18.
3
Полное собрание законов Российской империи, Собрание 3, Санкт-Петербург 1885-1916, т. 4,
№ 2149.
4
Ibidem.
5
Л.Ф. Писарькова, Губернские ученые архивные комиссии. 1884-1923 гг.: аннотированный
указатель содержания изданий, Москва 2015, С. 30.
6
См.: В.П. Макарихин, Губернские ученые архивные комиссии и их роль в развитии
общественно-исторической мысли России конца XIX начала XX вв., диссертация доктора
исторических наук, Нижний Новгород 1991, С. 6.
2
292
N.W. Niekrasowa: Тверские историописатели конца XIX – начала XX в. ...
Одной из первых ГУАК была Тверская ученая архивная комиссия
(далее ТУАК) Открывая 22 июня 1884 г. ТУАК, Н.В. Калачов сказал:
Из четырех губерний, в коих предписано открыть по Высочайшему
повелению, ученые архивные комиссии исторические архивы, Тверская занимает, бесспорно, первое место не только как губерния, усеянная, так сказать, древностями разного рода, но и обладающая уже
несколькими выдающимися деятелями по собиранию и описанию
этих древностей. Щадя скромность любителей и знатоков старины,
присутствующих в настоящем собрании, я не стану перечислять их
заслуги… Драгоценный музей Тверской губернии, исторический,
промышленный и статистический, уже известен всей России. (…)
С другой стороны, здешние статьи о местных, особенно церковных,
древностях читаются и перечитываются всюду с тем сочувствием,
какого они действительно заслуживают, и стой пользой, какая
желательна для нашего общего нравственного преуспеяния7.
Действительно, ТУАК возникла не на пустой почве. Тверское историописание берет свое начало с трудов по истории Тверского княжества
«первого тверского историка», публичного нотариуса Диомида Ивановича Карманова (1740-1795)8. Изучением своей «малой родины» занимался калязинский священник и публицист Иоанн Степанович Белюстин
(1819-1890). Его труд по истории города Калязина9 издал Н.В. Калачов,
с которым И.С. Белюстин состоял в переписке. В 1834 г. в Твери учрежден
губернский статистический комитет, который с 1844 г. издавал Памятные
книжки, содержащие раздел по местной истории. По инициативе комитета в 1866 г. в Твери был основан историко-археологический музей.
ТУАК занимались архивной, научно-просветительной, издательской, музейной, библиотечной, археологической, этнографической, экскурсионной деятельностью. Членами ТУАК были избраны знатоки
и любители старины, уже имевшие опыт исследования «местных древностей» и историописания. В первый состав комиссии, кроме обязательных членов – губернатора и архиепископа, входили местные историописатели: Август Казимирович Жизневский (председатель ТУАК), Павел
Федорович Симсон, Василий Федорович Владиславлев, Николай Дмитриевич Квашнин-Самарин, Владимир Алексеевич Плетнев, Василий
Иванович Покровский, Владимир Петрович Успенский. Позже в члены
комиссии были избраны Иван Александрович Иванов (после смерти
Открытие Тверской ученой архивной комиссии, Тверь 1887, С. 2.
Д.И. Карманов, Собрание сочинений, относящихся к истории Тверского края. Подготовил
к изданию В.И. Колосов, Тверь б/д [Репринт издания 1893 г.].
9
И.С. Беллюстин, Записка о городе Калязине, [в:] Архив исторических и практических
сведений, относящихся до России, 1860-1861, Санкт-Петербург 1861, кн 2, С. 2-94.
7
8
293
А.К. Жизневского, с 1899 г. председатель ТУАК), Иван Александрович
Виноградов (с 1899 г. правитель дел ТУАК), Владимир Иванович Колосов (с 1896 г. – товарищ председателя ТУАК), Николай Николаевич
Овсянников, Михаил Владимирович Рубцов. Все перечисленные выше
члены ТУАК составили «ядро» комиссии, определявшее ее деятельность
в области изучения местной истории.
Задачи, которые ставили перед собой ГУАК, могли быть выполнены
только при поддержке академических историков. Современные российские историки плодотворно исследует научные связи ГУАК, в частности
ТУАК, сакадемическимиисториками10. Связи комиссий с академической
наукой были институциональными и неинституциональными.
По замыслу Н.В. Калачова, руководящая роль в работе комиссий
должна была принадлежать Археологическому институту в Петербурге.
Смерть Калачова в 1885 г. помешала осуществлению в полной мере всех
его замыслов и решений по организации деятельности ГУАК. Тем не
менее, Институт одобрял новых членов губернских комиссий, оказывал
финансовую (нерегулярно и недостаточно, т.к. сам нуждался в средствах)
и методическую помощь комиссиям, готовил археографов и архивистов
на двухгодичных учебных курсах. Комиссии должны были предоставлять
ежегодные отчеты о своей деятельности Институту, а тот, в свою очередь,
предоставлял отчет о деятельности всех губернских комиссий в Академию наук. Преподаватели Археологического института избирались членами архивных комиссий. Эти связи,в основном,касались архивной деятельности комиссий.
Неинституциональные связи предполагали личные контакты академических историков и местных деятелей комиссий. Они имели несколько
форм.С одной стороны – члены комиссий обращались к известным
ученым, специалистам по конкретным историческим и филологическим
См.: И.Г. Воробьева, Юрий Крижанич и его трактат «Объяснение сводное о письме
славянском», [в:] Тверская рукопись Юрия Крижанича, сост. И.Г. Воробьева, В.М. Воробьев,
Тверь 2008, С. 7-23; И.Г. Воробьева, Н.В. Штыков, Научные контакты Санкт-Петербурга
и Твери во второй половине XIX – начале XX в., [в:] Первый Петербургско-Тверской семинар
«Тверской край в науке и культуре», Сборник научных статей, ред. Ю.В. Кривошеев,
В.М. Воробьев, Тверь 2009, С. 16-31; Е.А. Макарова, Академик М.Н. Сперанский и развитие
научной мысли в Твери, „Вестник Тверского государственного университета”, Серия: История
, вып. 2, Тверь 2011, С. 82-97; Н.В. Штыков, А.К. Жизневский и изучение тверских древностей
(по материалам переписки А.К. Жизневского и Я.К. Грота, „Известия Самарского научного
центра Российской академии наук” 2014, т. 16, № 3(2), С. 558-561; В.В. Митрофанов,
С.Ф. Платонов и научно-краеведческие общества, архивные комиссии России, Челябинск
2011; В.В. Митрофанов, Роль С.Ф. Платонова в развитии российской историографии
конца XIX – первой трети XX вв.: связи с научно-историческими обществами центра
и провинции, автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора исторических
наук, Воронеж 2011.
10
294
вопросам, с просьбами атрибутировать, оценить, объяснить обнаруженные документы и результаты археологических раскопок. С другой стороны, связи были основаны на интересах академических ученых к истории определенного региона, историческим событиям, связанным с ним;
на интересе к документам, хранящимся в коллекциях, собранных местными историками-членами ГУАК и других местных обществ.
Месторасположение Твери между двумя столицами способствовало
довольно тесным контактам академических ученых и местных любителей старины. Немалую роль в деле установления связей с академической
наукой играло и возвращение тверитян, выпускников столичных высших
учебных заведений в Тверь (В.И. Колосов, М.В. Рубцов, И.А. Виноградов,
Н.Д. Квашнин-Самарин), а также сохранение связей с Тверью ученых,
родившихся в Тверском крае (историки И.Е. Забелин и Н.А. Попов, богослов, историк церкви, востоковед В.В. Болотов). Становление археологии как науки, развитие летописеведения, интерес в исторической науке
конца XIX – начала XXв. к истории становления Российского централизованного государства, недостаточно изученная история Тверского княжества – все это немало способствовало возникновению научных связей
академических ученых с тверскими историописателями. Представляется
возможным обозначить несколько основных форм взаимодействия.
Во-первых, в составе ТУАК (как, впрочем, и в составе многих других
ученых архивных комиссий) работали московские и петербургские историки. Ее членами были известные российские историки, археологи,
филологи: И.Е. Забелин, Н.А. Попов, С.Ф. Платонов, М.И. Семевский,
М.Н. Сперанский, В.И. Срезневский, В.Н. Сторожев, А.А. Спицын,
Д.И. Иловайский, П.С. Уварова, И.А. Шляпкин, С.А. Шумаков11. Показательный пример сотрудничества академических ученых – членов ТУАК
и местных историописателей – издание ТУАК источников по тверской
истории из Московского архива Министерства юстиции, подготовленных к публикации академическими историками12.
Во-вторых, консультации академических ученых по спорным и сложным вопросам, связанным с атрибуцией археологических находок, переводом найденных рукописей, описанием коллекции рукописей Тверского музея. Это сотрудничество было, можно сказать, взаимовыгодным,
т.к. научные интересы ученых лежали в области тех проблем, по кото См.: И.А. Виноградов, Отчет о деятельности Тверской ученой архивной комиссии с 1903 по
1912 год включительно, Тверь 1915, С. 3-11.
12
См., например: В.Н. Сторожев, Тверское дворянство XVII века…, вып. 1-4, Тверь 1891-1895;
idem, Дозорная книга города Твери 1616 года. С введением, составленным В.Н. Сторожевым,
Тверь 1890, Тверские акты, изданные Тверской ученой архивной комиссией, ред. С. Шумаков,
вып. 1-2, Тверь 1896-1897.
11
295
рым местные историки к ним обращались за консультацией и помощью
(описание рукописей музея М.Н. Сперанским, помощь А.А. Шахматова
в переводе и публикации найденного в Тверской семинарской библиотеке неизвестного ранее сочиненияхорватского ученого, богослова, миссионера XVII в. Юрия Крижанича). Особенно стоит отметить сотрудничество с учеными – историками и филологами А.К. Жизневского
и В.И. Колосова. Благодаря авторитету А.К. Жизневского, его обширным
связям и дружбе с видными филологами и историками, научные открытия его младшего соратника по работе в ТУАК В.И. Колосова получили
известность в среде столичных ученых, а сам В.И. Колосов – содействие
в научных исследованиях и публикации их результатов13.
Еще одна форма сотрудничества – рецензииакадемических историков
на труды тверских историописателей14.
Таким образом, связи местных историописателей с историками
Москвы и Петербурга были многоплановыми, не ограничивались методическим руководством. Зачастую, именно выход «за рамки» местной истории сопровождался общением сакадемическими историками, которые
с интересом и не без пользы для своих научных исследований и научных
интересов обсуждали возможности совместных публикаций и использования в своих работах находок и открытий местных историописателей.
Наряду с ТУАК, в Твери действовали еще несколько историко-просветительных обществ. Епархиальный историко-археологический
комитет был создан по инициативе архиепископа Дмитрия в 1902 г.
с целью обследования, охраны и сбора «церковных древностей», подготовкой церковных летописей и полного описания епархии. Дляформирования сообщества местных историописателей существенное значение имеет деятельность тверского общества, открытого по инициативе
«снизу» – Общества любителей археологии, истории, естествознания.
Общество было организовано в 1897 г. тверским историописателем,
преподавателем всеобщей и русской гражданской истории в Тверской
Переписка А.К. Жизневского с известным филологом, академиком Яковом Карловичем
Гротом свидетельствует об интересе последнего к научным разысканиям В.И. Колосова.
Я.К. Грот содействует публикации доклада В.И. Колосова о найденном сочинении
Юрия Крижанича (Государственный архив Тверской области (далее ГАТО): ф. 103, оп. 1,
д. 579, л. 138-138 об.), заинтересованно и одобрительно отзывается о статье В.И. Колосова
«Александр Сергеевич Пушкин в Тверской губернии» (ГАТО: ф. 103, оп. 1, д. 579, л. 145 об.).
Подробнее о научных связях В.И. Колосова со столичными учеными см.: И.Г. Воробьева,
Юрий Крижанич и его трактат…, Е.А. Макарова, Академик М.Н. Сперанский…
14
См., например, рецензию на сочинение В.И. Колосова: Е.Ф. Шмурло, История Тверской
духовной семинарии, „Библиограф. Вестник литературы, науки иискусства”, № 12, СанктПетербург 1889, С. 221-223, рецензию на труд А.К. Жизневского: А.С. Лаппо-Данилевский,
Описание Тверского музея. Археологический отдел. Москва, 1888, „Библиограф. Вестник
литературы, науки искусства”1889, № 3, Санкт-Петербург 1890, № 3, С. 91-94.
13
296
духовной семинарии, товарищем председателя Тверской ученой архивной комиссии (с 1896 г.), хранителем Тверского историко-археологического музея (с 1899 г.) Владимиром Ивановичем Колосовым (1854-1919).
В.И. Колосов был председателем Совета этого общества. В 1903 г. Общество выпустило сборник под редакцией В.И. Колосова15. Задачи Общества
изложены В.И. Колосовым в его выступлении на первом публичном заседании. В своей речи В.И. Колосов отмечает, что:
Возникновение нового Общества удовлетворило уже назревающей
в Тверском крае потребности сознательного отношения к своему
прошлому и окружающей природе. Задачи ставятся «широкие
и плодотворные»: изучение геологического строения края, местной
флоры и фауны, этнографических и антропологических особенностей местного населения, а также археологии и истории местного
края и т.п.16.
Организация данного Общества свидетельствует о потребности
и способности местных историописателей консолидироваться по собственной инициативе. Однако корпорация, сообщество местных историков сложилось вокруг именно ТУАК. Важнейшей своей целью тверские
историописатели – члены комиссиивидели воспитание и просвещение
жителей тверского Верхневолжья на примерах тверской истории, отличной от истории соседей, особенно Москвы и Петербурга. Для реализации воспитательно-просветительских проектов, призванных формировать историческую память тверитян, ТУАК использовала свой печатный
орган – Журналы заседаний. Всего вышло 118 Журналов с 1884 г. по
1913 г.17 На заседаниях комиссии заслушивались доклады членов комиссии членов комиссии. Краткие выступления публиковались в журналах.
Наиболее значимые доклады печатались в Тверских губернских ведомостях, в Тверских епархиальных ведомостях. Отдельных изданий за годы
существования комиссии вышло более 130.
Главные сюжеты сочинений тверских историописателей – время
основания городов Тверской губернии, история Великого Тверского княжества, его отношения с Новгородом и особенно с Москвой, границы
и отношения с приграничными территориями Тверского края, история
монастырей и соборов, святые тверской земли, выдающиеся государ Сборник Тверского общества любителей истории, археологии и естествознания, вып. 1,
Тверь 1903.
16
В.И. Колосов, Речь, произнесенная в первом публичном общем собрании членов Тверского
Общества любителей истории, археологии и естествознания 31 марта 1898 года, „Сборник
Тверского общества любителей истории, археологии”, вып. 1, Тверь 1903, С. 1-12.
17
Тверская ученая архивная комиссия. Журнал [1]-118 заседания Тверской ученой архивной
комиссии, Тверь 1884 [ценз.]-[1915].
15
297
ственные деятели, святые места Верхневолжья. Основный вид сочинений
местных историописателей – исторический очерк. Проблематика этих
очерков напрямую соотносится с задачами местного историописания
конца XIX-начала XX в. Современные исследователи теории и истории
исторического знания М.Ф. Румянцева и С.И. Маловичко считают, что
эти задачи заключаются «в формировании исторической памяти локального сообщества и строительстве нужной (с точки зрения автора или
конкретного социума) идентичности»18. Покажем это на примере некоторых характерных сочинений тверских историописателей В.И.Колосова
и Н.Н. Овсянникова.
Деятельность В.И. Колосова по формированию «мест памяти» жителей тверской землиярко характеризует инициированный им проект
ТУАК по постройке часовни у истока реки Волги («исток святой для
всей России реки»). А.К. Жизневский оказывал содействие начинанию
В.И. Колосова, пользуясь своим авторитетом порядочного и образованного человека, а также благодаря своему служебному положению и статусу (управляющий Казенной палаты, тайный советник). Начало этой
деятельности – поездка В.И. Колосова к истоку Волги и доклад на заседании комиссии19. Позже был опубликован очерк, написанный В.И. Колосовым на основе доклада20. В очерке, опираясь на свое научное исследование о Стерженском и Лопастицком крестах21, на документы из архива
Ниловой пустыни, историк пишет о важном значении истока Волги для
русской истории. Описывая «жалкое состояние» истока, В.И. Колосов
отмечает:
Местная ученая архивная комиссия, хранительница прошлого
Тверской губернии, думается, нисколько не отступила бы от своей
задачи, если бы взяла на себя почин в выполнении заветов прошлого.
Устроив подписку по Тверской и по всем приволжским губерниям,
она могла бы соорудить на истоке р. Волги часовню, соответствующую значению реки и современному развитию России, а также
привести в надлежащий вид и сам исток реки Волги, – «исток столь
значительной реки», говоря словами Озерецковского, «заслуживает
быть уважен». К последней мысли вполне сочувственно отнеслись
г.начальник губернии и многие члены комиссии22.
С.И. Маловичко, М.Ф. Румянцева, История как строгая наука vs социально ориентированное
историописание, Орехово-Зуево 2013, С. 190.
19
Журнал 30 заседания Тверской ученой архивной комиссии ноября 6 1890 года, Тверь 1891,
С. 8-9.
20
В.И. Колосов, Верховья Волги в их прошлом и настоящем, Тверь 1893.
21
В.И. Колосов, Стерженский и Лопастицкий кресты в связи с древними и водными путями
в Верхнем Поволжье, Тверь 1890.
22
В.И. Колосов, Верховья Волги..., op. cit., С. 11.
18
298
Императором был разрешен сбор пожертоваваний на строительство часовни в 10 губерниях Волжского бассейна. В 1901 году было получено разрешение императора на строительство каменного храма. В том
же году на заседании комиссии было решено построить каменный храм
вместимостью 750 человек рядом с истоком Волги, недалеко от места,
где в XVII в. находился Волговерховский Спасо-Преображенский монастырь23. В 1902 г. состоялась закладка трехпрестольного храма, а в 1912 г.
был освящен Преображенский престол собора. Таким образом, сформировано «место памяти» тверитян – исток Волги, обоснована «особость»
тверской земли – ведь великая река берет свое начало именно на тверской
земле. Также В.И. Колосов является автором очерков о святых тверской
земли24. Создание этих очерков отчасти связано с подготовкой Тверского
патерика – кратких сведений о местночтимых святых. Написание истории местные святых, защитники и покровители тверской земли также
являлось важным звеном в формировании местной идентичности. Историк И.Г. Воробьева отмечает:
Читателю предлагалось рассматривать местно чтимых святых
небесными покровителями, защитниками тверитян, которые своим
покровом как бы вычленяли Тверские земли среди других земель25.
Сочинения выпускника историко-филологического факультета
Казанского университета, директора Тверской мужской гимназии, педагога и публициста Николая Николаевича Овсянникова (1834-1912)
посвящены сюжетам местной тверской истории, ее особенностям, границам Тверского края и взаимодействию с соседями. Особенно интересны
Н.Н. Овсянникову взаимоотношения Тверского княжества с Москвой.
В очерке «По поводу присоединения Твери к Москве и участия тверских
бояр в этом событии» автор пытается ответить на вопрос:
почему же роль Москвы, как создательницы объединения, не досталась Твери? Почему мы не говорим о падении Москвы и о торжестве
над нею Твери? Разве это было невозможно? Было же время, когда
Тверь ни по богатству, ни по величине своего княжества, нисколько
не уступала Москве26.
Журнал 84 заседания Тверской ученой архивной комиссии 6 ноября 1901 года, Тверь б.г.,
С. 11-12.
24
См., например: В.И. Колосов, Житие и страдания святого благоверного и великого князя
Михаила Ярославовича Тверского, Тверь 1899; idem, Историческая записка о дне 500-летия со
дня представления святителя Арсения Тверского чудотворца, Тверь 1908; idem, Благоверная
княгиня Анна Кашинская, Тверь 1905.
25
И.Г. Воробьева, К истории создания Тверского патерика, „Вестник Тверского университета”
2008, № 28 (История), С. 94-99.
26
Н.Н. Овсянников, По поводу присоединения Твери к Москве и участия тверских бояр в этом
событии.Реферат, прочитанный в заседании Тверской ученой архивной комиссии членом ея
23
299
Н.Н. Овсянников считает, что победа Москвы диктовалась самим прогрессивным ходом истории, «складыванием великорусского племени»,
которое нуждалось в «сильной и крепкой руке». Автор очерка объясняет,
почему Тверь не смогла стать этой «сильной рукой» так:
Московские князья, говорят, по энергии и по способностям далеко
уступают тверским. На стороне тверских князей в борьбе их
с московскими было право старшинства, были таланты, но на стороне Москвы, прежде всего – деньги и уменье применяться к обстоятельствам. В то время, когда тверские князья считали возможным
вступить в борьбу с Ордою, московские были другого мнения: они
думали, что гораздо большего можно добиться деньгами, чем оружием, почему усердно ухаживали за Ордой, делая ее орудием своих
замыслов. Припомним для того битву при Бартеневе при Михаиле Ярославиче и Щелкановщину при Михаиле Александровиче.
Московские князья взяли верх в борьбе с Тверью в силу многих благоприятных обстоятельств27.
Благоприятными обстоятельствами автор считает помощь Москве
духовенства и бояр, лучшее материальное положение московских князей.
Москва, как «этнографический центр Великорусского племени» заслуженно стала религиозно-политическим центром, считает историописатель. Однако целеполагание очерка обязывает его противопоставить
благородных тверских князей холодным и расчетливым московским
князьям:
в борьбе своей с Тверью Москва употребляла не раз недозволенные
и нечестные средства. Москва приводила татарскую рать на русскую землю. Сами московские князья действовали, как промышленники, в которых ремесло и обстоятельство развивают сметливость и находчивость насчет других высших благородных качеств
и стремлений. В этом отношении нравственные и благородные
качества тверских князей стоят гораздо выше28.
Проблемы взаимоотношений Твери с Новгородом и Москвой, культурное влияние на Тверь стали темой доклада Н.Н. Овсянникова на
втором областном Тверском археологическом съезде исследователей
истории и древностей Новгородской и Ростово-Суздальской области
в 1903 г. В докладе автор замечает, что тверская история – часть русской
истории:
Мы не можем говорить о минувшей жизни Твери в эпоху независимости и самостоятельного ее княжества иначе, как соединяя, а не
Н.Н. Овсянниковым, Тверь 1892, С. 1.
Ibidem, С. 2.
28
Ibidem, С. 4.
27
300
разделяя с остальным русским миром ее культуру, ее настроение
ума и сердца, ее духовное состояние. Самостоятельность и независимость Тверского княжества далеко была не то, как отдельно взятого какого-нибудь самостоятельного государства. Тверское княжество не было таким государством, оно было только частью целого
русского мира и, потому, ничего особенно отличного и характерного вообще в своей культуре не представляло; сходство его со всем
русским миром во много раз было больше, чем различие29.
Далее Н.Н. Овсянников размышляет о том, чье же влияние на Тверь
было более существенным – московское или новгородское? Ответ, который дает автор доклада, не отличается логичностью и не подкрепляется источниками. Н.Н. Овсянников считает, что московское влияние на
Тверь началось позднее и ставит на первое место новгородское влияние
на культуру Твери. Далее, однако, автор отмечает:
сам Новгород, как известно, не столько думал о своем образовании, и не столько занят был духовною производительностью,
сколько занимался своею торговлею. (…) Московское влияние на
Тверь было, но оно началось позднее. И то, и другое парализовалось
постоянными враждебными политическими отношениями. И Новгород, и Москва никогда не дружили с Тверью30.
Оправдывая невысокое развитие тверской культуры, историописатель
отмечает, что:
Твери же приходилось хуже других княжеств потому, что Тверь
раньше других вздумала встать против татар, еще в то время, когда
последние были сильны. Москва действовала не так, – она пошла
против татар уже тогда, когда Орда стала ослабевать31.
Овсянников перечисляет главнейшие памятники тверской письменности, замечает, что:
Из северных русских удельных княжеств Ростов и Тверь особенно
богаты святыми и подвижниками благочестия. Ростов имеет более
20 святых, Тверь 4632.
Доклад, на наш взгляд, не является подкрепленным источниками научным исследованием о культурном влиянии на Тверь соседних княжеств
(автор во вступлении написал, оправдывая себя, что проблема слишком сложна и не разработана, поэтому его статья может быть названа
Н.Н. Овсянников, О Новгородском и Московском культурном влиянии на Тверь в эпоху
самостоятельности Тверского княжества. (Из трудов Тверского областного археологического
съезда), Тверь 1904, С. 4.
30
Ibidem, С. 8.
31
Ibidem, С. 9.
32
Ibidem, С. 10.
29
301
«лишь одною программою этого вопроса»33). В конце доклада Овсянников характеризует политических отношения соседей так:
Тверь всегда желала попользоваться на счет Новгорода, а последний, сопротивляясь такому стремлению, находил себе поддержку
в московских князьях, – это и привело к падению Твери, а потом
Москва подчинила себе и Новгород34.
Таким образом, причинами возвышения, падения, силы и слабости
автор называет то благородство тверских князей, то желание воспользоваться богатством сильного соседа. В одном и том же сочинении местный
историк дает противоположные оценки деятельности тверских князей –
он пишет и о смелости тверских князей, восставших против захватчиков, и об их недальновидности, которая явилась причиной бед тверского
княжества:
Воинственные тверские князья, увлекшись слишком рано патриотическими стремлениями, не раз навлекали беды на свое княжество35.
Еще одно характерное для местных историописателей сочинение
Н.Н. Овсянникова посвящено «памяти убиенных в 1238 г. на реке Сити
в битве с татарами»36. Сочинение, написанное к «славной дате», отвечает
всем признакам юбилейных очерков местных историков. В самом начале
очерка автор (заметим, выпускник Казанского университета, педагог,
директор Тверской мужской гимназии) эмоционально заявляет:
в настоящее время, повторяю, даже не верится, что была другая
пора, когда Россия могла быть столь униженной и столь несчастной, что не могла и мечтать о своей независимости. Между тем –
что теперь такое – наши победители – монголы или татары, как
зовут их летописи? Эти потомки прежних наших властителей
продают теперь у нас на ярмарках халаты, мыло, спички! Кто из
нас, видавший не раз казанских или касимовских татар, ощущал
в себе какой-нибудь страх перед ними? Так времена изменились!
[выделение – НН] И как это знаменательно, что именно во времена
монгольского ига стало складываться русское самодержавие, скрепившее Русь и давшее ей политическое единство и силу37.
Ibidem, С. 3.
Ibidem, С. 17.
35
Ibidem, С. 17.
36
Н.Н. Овсянников, К 4-му марта 1889 г. Ко дню чествования памяти убиенных в 1238 г. На
р. Сити в битве с татарами.(Реферат, читанный в заседании Тверской Ученой Архивной
комиссии членом ее Н.Н.Овсянниковым), Тверь 1889.
37
Ibidem, С. 2.
33
34
302
Далее Н.Н. Овсянников (называя себя в этой работе историком и заявляя, что рассматривает события как историк) значительную часть своей
работы посвящает убеждению читателя в том, что: «битва на реке Сити
происходила не в Ярославской, а в Тверской губернии»38.
Исследуя творчество тверских историописателей, можно сделать
вывод о том, что целеполаганием местных историков было формирование исторической памяти тверских жителей, строительство местной
/ региональной идентичности. Тверские историописатели вполне вписывались в общее развитие исторического знания конца XIX в: русские
историки продолжали создавать национальные истории, формирующие
национальную идентичность, а местные историописатели формировали
своими работами «места памяти» и региональную идентичность жителей
тверского Верхневолжья.
Tver history-writers of the end of the XIX – the beginning of
the XX century in the formation of the regional identity
In Russia, the end of the XIX and the beginning of the XX century were marked by
active development of local history-writing. In contrast to «academic» historians,
local history-writers tended to study first of all the past of their own communities,
not the history of the nation as a whole. Situated on the route connecting two Russia’s capitals, St.-Petersburg and Moscow, Tver gave the local history-writers good
opportunities to co-operate with the most authoritative researches of the time. On
the other hand, such location made it particularly topical to demonstrate the definitive role of Tver and the Upper Volga region in Russian history. The article studies the formation and the institutional background of Tver community of local history-writers, analyses the features of Tver history-writers’ co-operation with their
capital-based colleagues, and demonstrates, how the research field of local history-writing was interconnected with the development of regional identity.
Ibidem, С. 4.
38
303
Relacje sąsiedzkie w historii lokalnej
i edukacji regionalnej
S.I. Małowiczko, M.F. Rumiancewa
Siergiej Iwanowicz Małowiczko
Moskiewski Państwowy Obwodowy Instytut Humanistyczny – Оriechowo-Zujewo (Rosja)
Marina Fiodorowna Rumiancewa
Проблема пограничья в предметном поле
новой локальной истории
Практики изучения границы / трансграничья становятся популярными в социальных и гуманитарных дисциплинах, однако эта проблематика разрабатывается по преимуществу с позиций социологии, политологии, социальной психологии и т.д. Вообще же интерес к изучению
пограничного региона был вызван работой «Испанские пограничные
области» («Spanish Borderlands») американского историка Г.Ю. Болтона
(Bolton Herbert Eugene, 1870-1953), вышедшей в 1921 г. Исследователь
обратил внимание на те территории континентальных Соединенных
Штатов Америки, которые некогда являлись частью Испанской империи. Болтон отметил, что на этой территории США остался испанский
«отпечаток», следовательно, понятие «Spanish Borderlands», примененное
к штатам Юго-запада и вплоть до Среднего Запада, отличает этот регион
от других штатов, бывших под французским или английским колониальным влиянием1.
В данной статье внимание сконцентрировано на проблемном поле
«истории пограничных областей», актуальном как для исторической науки, так и для социокультурной / социополитической ситуации
в целом. Рефлексия по этой проблеме нам представляется важной в первую
очередь потому, что принципы, приемы и исследовательский инструментарий, выработанные в рамках этого проблемного поля, вполне применимы для изучения полиэтничного / поликультурного локуса в предметном поле «новой локальной истории». Новая локальная история, в нашем
понимании, – предметное поле постнеклассической исторической науки,
ее объект – локальные объекты не в традиционных границах, заранее
заданных территориальными рамками, но социокультурные локусы, кон H. Bolton, The Spanish Borderlands: A Chronicle of Old Florida and the Southwest, New Haven,
1921, p. VIII.
1
306
S.I. Małowiczko, M.F. Rumiancewa: Проблема пограничья в предметном ...
струируемые в процессе исследования. Новая локальная история получила преимущественное распространение в британской и российской
исторической науке2.
Г.Ю. Болтон первым сделал попытку исследовать отдаленное испанское колониальное прошлое, которое, в интерпретации исследователя,
бросило вызов представлению американских историков о «закономерности» британской экспансии3. Конечно, интернациональный европейский
колонизационный процесс, объектом которого стала Северная Америка,
историками рассматривался уже с начала XX в. Например, как отмечает
Р.М. Маньяги, в Беркли профессор Г.М. Стивенс изучал широкий процесс
движения испанцев на север из Мексики, французов из Канады, а русских
с Аляски4. Концепция Болтона шла в разрез не только с утвердившейся
в северо-американской литературе еще с XIX в. испанофобией, но и выводила из исторического дискурса в дискурс идеологический антикатолическую риторику, присущую работам историков США второй половины
XIX – начала XX в. Важен и иной вывод Болтона: уклад жизни и отношения, господствовавшие на американском Юго-западе, оказывались
достаточными для того, чтобы в пределах США сформировалась область
и культура, обладающая собственной идентичностью. Художественные
образы, жилые и хозяйственные постройки на ранчо и в христианских
миссиях и т.д. явились для историка материальной очевидностью этого.
Он обратил внимание и на социальные традиции, в частности, права
женщин, имеющие связь с испанским наследством5.
В «Испанских пограничных областях» Г.Ю. Болтон старался рассматривать изучаемый полиэтничный регион не в изоляции и как уникальный в своем роде, а как своеобразный, но часть целого, т.е. включенный
в политический и социокультурный контекст не только США, а шире
– обоих Американских континентов, как Северной, так и Южной Америки. Однако долгое время о Болтоне незаслуженно судили лишь как об
историке Латинской Америки, несмотря на то, что, по воспоминаниям
Дж.В. Коги, в лекциях студентам Калифорнийского университета
Подробнее см.: Теория и методология исторической науки: терминологический словарь,
ред. А.О. Чубарьян, Москва 2014, С. 337-339.
3
Традиция национально-государственной истории, сложившаяся в XIX в., в классической
модели исторической науки, оказывается не до конца преодоленной: даже современные
американские историки продолжают отстаивать мнение о «закономерности»
государственного расширения США в противовес исследованиям, где обращается
внимание на присущую данному процессу случайность (см. напр.: A. McMichael, Atlantic
Loyalties: Americans in Spanish West Florida, 1785-1810, Athens 2008).
4
См.: R.M. Magnaghi, Herbert E. Bolton and the historiography of the Americas, London 1998, p. 39.
5
H. Bolton, op. cit., p. X.
2
307
в Беркли, Г.Ю. Болтон всегда подчеркивал: «Я историк Америки»6. Первыми вспомнили о его книге американские социологи, которым импонировала идея Болтона о своеобразии истории пограничных областей7.
Следует сразу заметить, что «история пограничных областей» возникла как разновидность «региональной истории», которая появилась
в неклассической модели исторической науки после, в том числе, критики европейскими и американскими историками устоявшейся схемы
государственной истории, одним из основных принципов которой был
принцип государственной централизации8. Эта критика спровоцировала
внимание исследователей к частями той или иной государственной территории как отдельным объектам исторической науки. Интерес к изучению синхронических социальных, экономических, культурных структур,
в том числе и региональных, помещаемых в научной практике в широкий
исторический контекст, позволял преодолеть линейную модель историописания, присущую классической модели научной истории9.
Внимание исследователей к этническим социокультурным контактным зонам, в отличие от традиционной истории переселенцев из Старого
Света или индейских сообществ, дало возможность изучать культурное
взаимовлияние народов. Неслучайно, в конце XX в. издательство Университета Нью-Мексико переиздало книгу Г.Ю. Болтона10.
Исследователи истории пограничных областей в конце XX в. стали
обращаться к истории испанцев, французов, мексиканцев, англичан
в Америке, истории индейских сообществ, истории женщин, истории
семей и т.д. Вместо того, чтобы быть представленными как пионеры
с данной богом лицензией на завоевание Запада, английские иммигранты
теперь были поставлены в контекст длинной и яркой истории. Как считает Д.Дж. Вебер, глубокие корни, пущенные при очень неблагоприят W.R. Jacobs, J.W. Caughey, J.B. Frantz, Turner, Bolton and Webb: Three Historians of the American
Frontier, Seatlle – London 1965, p. 44.
7
J.F. Bannon [ed.], Bolton and Spanish Borderlands, Norman 1964, p. 3; Ch.P. Loomis, El Cerrito,
New Mexico: A Changing Village, „New Mexico Historical Review” 1958, vol. 33, pp. 53-75.
8
См.: А.П. Щапов, Великорусские области и Смутное время (1606-1613), [в:] А.П. Щапов,
Сочинения: в 3 т., Санкт Петербург 1906, т. 1, с. 648; E. Semichon, Histoire de la Ville d’Atmiale
et de ses Seigneurs, Sepuis les Temps Anciens Jusqu’à nos Jours. Paris 1862; E.K.L. Gould, Local Self-Government in Pennsylvania, [in:] The Johns Hopkins University studies in historical and political
science, Baltimore 1883.
9
С.И. Маловичко, М.Ф. Румянцева, История локуса в классической, неклассической
и постнеклассической моделях исторической науки. Статья первая, [в:] Регіональна історія
України: Збірник наукових статей, голов. ред. В. Смолiй, відп. ред. Я. Верменич, вип. 6, Київ
2012, С. 9-22; idem. История локуса в классической, неклассической и постнеклассической
моделях исторической науки. Статья вторая, [в:] Регіональна історія України: Збірник
наукових статей, голов. ред. В. Смолiй, відп. ред. Я. Верменич, 2013, вип. 7, С. 39-54.
10
См.: H. Bolton, The Spanish Borderlands: A Chronicle of Old Florida and the Southwest, Albuquerque 1996.
6
308
ных условиях ранними поколениями испаноязычных пионеров, «облегчили выживание последующих [англоязычных – СМ-МР] поколений»11.
С начала XXI в. исследовательский интерес стали вызывать не этапы прихода европейских народов на североамериканский континент, а контакты
испанцев, французов, голландцев, англичан с коренными жителями
Америки12. В проблемной области истории пограничных областей американские историки начали изучать и иной регион – пограничье США
и Канады13.
Принципы изучения истории пограничных областей, – признание
многообразия методологических подходов и исследовательских приемов,
отказ от предопределенности и телеологичности исторического процесса
и универсальности в его объяснении, – продемонстрировали историки
в сборнике «Новые представления об истории пограничных областей»14.
Исследователи показали, что объектами изучения в проблемном поле
истории пограничных областей могут стать районы Южной Африки,
Индии, Ирландии и т.д. Нам представляется, что перечень таких регионов можно продолжить, включив туда Балканы, Юго-Восток Европы,
Северный Кавказ. В российской историографии начала XXI в. накоплен
существенный опыт в изучении региона Северного Кавказа.
В 2002 г. на базе Ставропольского государственного университета
(в настоящее время Северо-Кавказский федеральный университет) был
создан Научно-образовательный центр «Новая локальная история»,
в задачи которого входила разработка методов и исследовательского
инструментария строго научного изучения истории локусов, особое внимание уделялось проблемам сравнительно-исторического исследования
локусов как основы конструирования истории в глобальной перспективе15. Поскольку конституирование новой локальной истории происходит уже в постнеклассической модели исторической науки, то в качестве базовой исследовательской процедуры эта предметная область
предполагает конструирование своего объекта / предмета – локального
социокультурного пространства. Поэтому изучение региона и отдельных
локусов Северного Кавказа в проблемном поле истории пограничных
областей позволяет в качестве объекта изучения выбирать зоны культур D.J. Weber, The Spanish Frontier in North America, New Haven 1992, p. 358.
A. McKeown, Rethinking American History in a Global Age, „Journal of World History” 2004,
vol. 15, No. 3, pp. 398-399.
13
См.: H.J. Benjamin, A.R. Graybill (eds.), Bridging National Borders in North America: Transnational
and Comparative Histories, Durham 2010.
14
New Views of Borderlands History, ed. R.H. Jackson, Albuquerque 1998.
15
Новая локальная история [Электронный ресурс]. Электронные данные, cop «Новая
локальная история», 2003-2014, http://www.newlocalhistory.com [дата доступа: 03.05.2015].
11
12
309
ного обмена и контактов между коренными жителями Северного Кавказа с мигрировавшими представителями восточнославянских и других
этносов.
На проведенной НОЦ «Новая локальная история» в мае 2004 г. международной интернет-конференции «Новая локальная история: пограничные реки и культура берегов», обыгрывая метафору реки, организаторы
конференции постарались выразить не только разделенность культур, но
и их симфонию. Метафора реки заставляет задуматься о присущей человеку замкнутости в своей культуре (инкультурация) и, напротив, о понимании «Чужого», выхода на его культурный берег (аккультурация). Российская, как и другие европейские культуры, предпочитала «выход» на
чужой берег «замкнутости» в своей культуре, при этом за восприятием
«Чужого» не обязательно следовало понимание. Чаще восприятие чужого
берега происходило не через понимание его собственной сущности,
а посредством интерпретации субъектами восприятия «Чужого» через
«Свои» культуры, посредством рефлексии о собственной идентичности,
итогом чего являлась культурная детерминация «Чужого», унификация
и ассимиляция16.
Практика изучения истории Северокавказского региона в проблемном поле истории пограничных областей реализуется и американскими
историками. Однако, исследование, например, Т.М. Баррета показывает,
что историк не ограничился лишь подходами, выработанными в проблемном поле истории пограничных областей, но сделал попытку рассмотреть историю терского казачества еще и при помощи теории фронтира,
что помешало автору обратить достаточное внимание на контактные
зоны казачества и местных народов17. Напротив, Б.Д. Боек объектом
своего исследования выбрал казачьи сообщества и зоны контактов казаков с народами Северного Кавказа18.
Колонизация со стороны восточноевропейских этносов в XIX в.,
затем политика интернационализма при советской власти не привели
к смешению коренных и пришлых народов. На Северном Кавказе проживают отличные от обитающих в других регионах страны социокультурные сообщества, обладающие чертами горских, степных и земледельческих этносов, а также религиозных групп христиан, мусульман, буддистов
См.: Новая локальная история: Пограничные реки и культура берегов, [в:] Материалы
второй международной интернет-конференции, Ставрополь, 20 мая 2004 г., вып. 2, ред.
Т.А. Булыгина и др., Ставрополь 2004.
17
См.: T.M. Barrett, At the Edge of Empire: The Terek Cossacks and the North Caucasus Frontier, 17001860, Boulder 1999.
18
См.: B.J. Boeck, Imperial Boundaries: Cossack Communities and Empire-Building in the Age of Peter
the Great, Cambridge 2009.
16
310
и пр. этнические области Северного Кавказа представляют собой несмешивающиеся этно/социокультурные миры, здесь культурные столкновения и взаимодействия породили своеобразные типы хозяйствования,
быта и многого другого.
Этническое разнообразие, политическая, экономическая, культурная
и социальная жизнь полиэтнических областей Северного Кавказа противоречит картографической простоте. Историков заинтересовала социокультурная история региона в разнообразии и единстве его составляющих, его «собственная идентичность» и включенность в общероссийский
и, шире, в мировой исторический процесс. Исследования в этом направлении предполагают в качестве объекта изучения не истории отдельных
«областей», народов или трансграницы и уж, конечно, не историю освоения региона русскими.
Этноцентристская история, по мнению Й. Рюзена, основывается на
тождестве, построенном на особом внимании к этнической близости или
отличию, на практике постоянной борьбы за этническую территорию
и поиска этой территории в глубокой древности. Главные элементы такой
истории – «асимметричная оценка» «Своего» и «Чужого», «телеологическая непрерывность» этнической истории и «централизованная перспектива» развития (заостренная на «Своем»). Новая культура признания «Чужого» вместо асимметрии и телеологической сосредоточенности
на «Своем» вводит нормативное равенство, случайность и неоднородность, а также множественность перспектив развития и полицентричность истории19.
Новая локальная история, как уже было сказано выше, в качестве
объекта изучения выбирает зоны культурного обмена и контактов между
коренными жителями Северного Кавказа и мигрировавшими представителями восточнославянских и других этносов. Изучая пограничье национальных областей, зоны многослойных контактов, исследователи обращают внимание на самобытность и на взаимозаимствования
в национальных костюмах, в бытовых привычках людей, в их воззрениях,
в их восприятии культурной границы. При этом представляется важным
исследовать не столько межнациональные конфликты, сколько «опыт
совместного проживания», хозяйствования, природопользования и влияния на ландшафт.
Исследование истории пограничных областей Северного Кавказа
в предметном поле новой локальной истории предусматривает конструирование объекта изучения на основе принципа полицентричности.
J. Rüsen, How to Overcome Ethnocentrism: Approaches to a Culture of Recognition by History in the
Twenty-first Century, „History and Theory” 2004, vol. 43, No. 4, pp. 118-129.
19
311
Например, изучение контактных зон русских и украинских переселенцев на Северном Кавказе, а также контактных зон переселенцев с горцами позволяет выявить, что приспособление восточнославянских народов к непривычным для себя условиям и привнесение в складывавшийся
веками мирный хозяйственный быт военно-охранительных традиций
приводило к превалированию мужских занятий над женскими. Феминизированные в большей степени (чем у местных жителей Северного
Кавказа) многие стороны быта русских и украинских крестьян заменялись мускулинными. С другой стороны, несмотря на настойчивое влияние русских на материальную культуру горцев, оно почти не затрагивало социальную сферу, взаимоотношения внутри семьи и отношение
к женщине.
В качестве примера изучения контактных зон приведем диссертационное исследование Е.В. Шумаковой «Формирование и развитие социокультурного пограничья: крестьяне и кочевники Центрального Предкавказья в конце XVIII – начале XX вв.» Изучив процессы формирования
и развития социокультурного пограничья славянских и степных народов
на территории Центрального Предкавказья в конце XVIII – начале XX в.,
автор пришла к выводу, что колонизационные процессы привели к созданию
социокультурных контактных зон, сформировали условия для культурного
и хозяйственного взаимодействия пришлых оседлых и коренных кочевых
народов региона. Политика Российской империи, направленная на христианизацию и перевод кочевников на оседлый уклад, не достигла своей основной цели, местные народы смогли сохранить свою идентичность. Изменение
хозяйственных и культурных форм быта степных народов не привело к унификации культур, эти народы сохранили самотождественность, свою культуру, которая стала основой сосуществования и взаимодействия локальных
сообществ Центрального Предкавказья, хотя они нередко испытывали культурные трения20.
Одной из важных исследовательских практик, сложившейся в проблемной области истории пограничных областей Северокавказского региона,
стало изучение исторического знания, формировавшегося в межкультурных
пространствах Северного Кавказа21.
Е.В. Шумакова, Формирование и развитие социокультурного пограничья: крестьяне
и кочевники Центрального Предкавказья в конце XVIII – начале XX вв.,: Автореферат
диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук, Ставрополь 2008.
21
М.Е. Колесникова, Изучение Северного Кавказа в России во второй половине XVIII – начале
XX в.: автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора исторических
наук, Ставрополь 2011; eadem, Северокавказская историографическая традиция: вторая
половина XVIII – начала XX века, Ставрополь 2011.
20
312
Сегодня исследователи внимательнее изучают альтернативные
формы исторической репрезентации, признавая множественность историчности. Этическая направленность теоретической основы новой историографической культуры позволяет историку делать выводы, которые
были совершенно не уместными в прошлом веке, а именно: не существовало и не существует единой модели познания прошлого, и если
какая-либо модель отлична от европейской, то в этом нет ничего зазорного для ее носителей. И только лишь распространение на Востоке традиции европейского историописания и архивной практики хранения
информации привели к делегитимации традиционных (доколониальных)
способов хранения памяти о прошлом22.
В исследовательской практике истории пограничных областей как
проблемного поля новой локальной истории внимание обращено на образ
исторического мышления, который появился на пересечении европейской и традиционной культур. На этом пересечении происходила встреча
с научной историей представителей иной культуры, той, которая до прихода Российской империи на Кавказ ориентировалась на ислам и Ближний Восток, где религиозному сознанию историчность не свойственна.
Для исторического знания Северокавказского региона характерна
определенная дискурсивная практика, ставшая возможной благодаря
тому, что элементы классической европейской историографической культуры в российской имперской оболочке были инкорпорированы в традиционные культуры народов Северного Кавказа, имевшие иные религиозные традиции, другие способы присвоения мира.
С XIX в. Россия, по замечанию азербайджанского историка Л. Рзаевой, стала прививать кавказским народам западное модернизационное сознание23. Российская (европейская) система исторического знания
утверждала свои преимущества на основании универсальности и научности, укрепляла в сознании мысль о цивилизаторской роли пришедшего на Кавказ европейского централизованного государства. В условиях
колониального вторжения в пространства других культур и культурного
империализма имперская риторика подавляла в ее инокультурных потребителях локальные практики трансляции знания о прошлом, основой
которых была устная история героев. Новая европейская светская практика научной истории легитимировала себя на колонизируемой территории, выдавливая локальную практику рассказывания историй и слабо
S. Pollock, Pretextures of Time, „History and Theory” 2007, Vol. 46, No. 3, pp. 366-383; R. Mantena,
The Question of History in Precolonial India, „History and Theory” 2007, vol. 46, No. 3, pp. 396-408.
23
L. Rzayeva, Azerbaijani Intellectuals during the Transition, „Central Eurasian Studies Review” 2002,
vol. 1, No. 1, p. 3.
22
313
распространенную исламскую традицию конструирования прошлого.
Последние компрометировались российской научной и образовательной системами как «ошибочные» и «ненаучные», представляя местное,
аульное северокавказское культурное пространство не иначе как архаичное и абсурдное24.
Анализ работ первых горских историописателей Хан-Гирея (1841)
и Ш.Б. Ногмова (1849), а также выпускного сочинения на историческую
тему гимназиста Х. Блаева (1859)25 позволил сделать вывод, что в них
присутствуют две модели исторического рассказа – линейная, присущая
европейской классической историографии, и традиционная, представленная локальной (северокавказской) практикой конструирования исторической памяти. Хан-Гирей и Ш.Б. Ногмов адыгскую историю старались
«сколько-нибудь отгадать с помощью Русской Истории», пытались подражать «образованным европейцам», но линейная направленность исторического письма нередко разрушалась конструкциями, которые казались очень важными авторам, но не соответствовали нормативной для
европейской истории линейной последовательности рассказа. Текст гимназиста Х. Блаева отразил сложный процесс перехода от традиционной
темпоральности к линейной. Европейская модель истории, которой обучали Х. Блаева семь лет, не смогла полностью избавить юношу от «ненаучной» аульной практики исторического рассказа.
Горские историописатели совместили «историю» (в европейском
понимании) с «неисторией». У них был свой, отличный от научного,
способ трансляции знания о прошлом. При этом сложно согласиться
с выводом, что горские исторические предания стали базой, «основой
зарождающейся адыгской историографии»26. Между горской традиционной практикой конструирования прошлого и историографией как научной историей существует разрыв. При непосредственном участии России
научная модель истории помешала утверждению на Северном Кавказе
исламской модели историописания и вытеснила иные, фольклорные
См., подробнее: С.И. Маловичко, След аульной культуры в историческом сознании
гимназиста, [в:] Новая локальная история: Сборник научных статей, вып. 4, ред. Т.А. Булыгина
и др., Ставрополь – Москва 2009, С. 216-234.
25
Хан-Гирей, Черкесские предания, ч. 1, „Русский вестник” 1841, т. 2, C. 4-79; idem, Черкесские
предания, ч. 2, „Русский вестник” 1841, т. 3, с. 294-378; idem, Записки о Черкесии, Нальчик
1978; [Ш.Б. Ногмов], История адыхейского народа, составленная по преданиям кабардинцев
Шора-Бекмурзин-Ногмовым, Тифлис 1861; Х. Блаев, Дмитрий Донской, [в:] Глагол будущего:
Педагогический дискурс Я.М. Неверова и речевое поведение воспитанников Ставропольской
губернской гимназии середины XIX века, [в:] Сборник трудов научно-методического
семинара «Textus», ред. К.Э. Штайн, вып. 8, ч. 1, Ставрополь 2002, С. 348-355.
26
См.: С.Я. Цикушева, Становление адыгской историографии: Ш. Ногмов и Хан-Гирей: первая
половина XIX в. [в:] диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических
наук, Майкоп 2006, С. 19.
24
314
способы позиционирования знания о прошлом27. Кроме того, разрыву
с традицией способствовало и то, что приобщавшаяся к европейской
культуре северокавказская элита перестала поддерживать локальную
практику передачи и сохранения представлений о прошлом или, как
Хан-Гирей и Ш.Б. Ногмов, пробовала ее «исправить», используя европейскую модель историописания.
Заканчивая статью, хотим подчеркнуть, что идея истории пограничных областей несет замысел более широкого подхода к истории российских регионов, нежели подходы русско-ориентированные или ограниченные лишь изучением отдельных этнических территорий Северного
Кавказа. Неслучайно, Л.П. Репина отмечает, что история пограничных
областей «уже доказала свой эвристический потенциал и в последние
десятилетия успешно развивается в контексте новой локальной и культурной историй»28.
The problem of borderland in the subject field of new local
history
The article raises the problem of studying the borderland in the context of the new
local history, the origin of which to postnonclassical model of science causes the
task of constructing its object, which is, in particular, the borderland as a zone of
intercultural communication. Shown the formation of new approaches of American historiography to the study of contact zones in the context of regional history
and approval polycentricity; analyzed the possibility of transferring the principles
of the study of the borderlands on the study of different regions with multi-ethnic
/ multicultural population. Focused attention on research practice study contact
areas of the North Caucasus, which revealed the specifics of the local identity, due
to the preservation of the social traditions of the highlanders, despite hard cultural
assimilation. Specially analyzed the historiographical culture of the North Caucasus region as a result of inoculation of the European research model on the local
folk traditions.
С.И. Маловичко, Трансформация локальной практики конструирования прошлого
в культурном пограничье Российской империи, [в:] Власть и общество в России XIX-XX
веков: провинциальный аспект, Орехово-Зуево 2012, С. 7-15.
28
Л.П. Репина, Историческая наука на рубеже XX-XXI вв.: социальные теории
и историографическая практика, Москва 2011, С. 184.
27
315
E. Stehr
Eliza Stehr
Reński Uniwersytet Fryderyka Wilhelma – Bonn (Niemcy)
Wspólnie czy przeciw sobie?
Wielokulturowe środowisko nauczycieli i uczniów
w pruskim szkolnictwie średnim w Wielkim Księstwie
Poznańskim na przykładzie Królewskiego Gimnazjum
im. Jana Amosa Komeńskiego w Lesznie
Na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego obszar Wielkopolski przeszedł w roku 1815 pod panowanie państwa pruskiego na okres ponad stu lat.
Tym samym wielkopolscy nauczyciele i uczniowie znaleźli się pod wpływem
prężnie rozwijającego się szkolnictwa niemieckiego. Sukcesywnie nasilająca się
polityka germanizacyjna Bismarcka, jak i tendencje nacjonalistyczne po roku
1871 miały na celu, m.in. całkowite wyparcie języka polskiego ze szkolnictwa,
a tym samym zniesienie nauczania języka polskiego jako przedmiotu i religii
katolickiej w języku polskim. Zmiany programowe zachodzące w szkolnictwie
średnim objęły również gimnazja wielkopolskie, w tym i Królewskie Gimnazjum w Lesznie.
Ludność Wielkopolski i Leszna między kongresem wiedeńskim
a pierwszą wojną światową
Tereny Wielkopolski włączone do Prus stały się częścią państwa o nie tylko
odmiennym języku, ale i wyznaniu. W Wielkim Księstwie Poznańskim żyły
obok siebie trzy grupy narodowościowe: Polacy, Niemcy i Żydzi, przy czym
Niemcy i Żydzi byli ludnością napływową, w większości żyjącą na tych terenach od wielu pokoleń. Niemcy, przybyli do Wielkopolski w okresie reformacji i kontrreformacji, osiadali głównie w południowej Wielkopolsce, m.in.
w Lesznie, i utrzymywali swoją odrębność narodową i wyznaniową, a ludność
żydowska osiedlała się od wieku XVII w miastach.
Jednoznaczne wyodrębnienie żyjących w Wielkopolsce grup narodowościowych utrudniają statystki pruskie. Bazowały one bowiem na pojęciach przynależności wyznaniowej, wyodrębniając grupę katolicką, ewangelicką oraz
316
E. Stehr: Wspólnie czy przeciw sobie? ...
wyznania mojżeszowego, lub na pojęciach języczności, wyróżniając grupy
osób mówiących po polsku, po niemiecku i osób dwujęzycznych, czyli przede
wszystkim ludność żydowską, którą zaliczały do Niemców. Statystyczne pojęcia
przynależności wyznaniowej utrwaliły w ten sposób stereotyp: „Polak-katolik”,
„Niemiec-ewangelik”.
Przyjmując takie kryteria, można w sposób następujący przedstawić strukturę społeczeństwa w Wielkopolsce i w Lesznie: w Wielkopolsce ludność polska
stanowiła średnio 63% ogółu ludności i wykazywała tendencję spadkową na
przestrzeni XIX wieku (65,9% w roku 1816, 60,9% w roku 1910), ludność niemiecka stanowiła średnio 32% i wykazywała tendencję zwyżkową (27,7%
w roku 1816, 32,4% w roku 1871 i 39,1% w roku 1910, przy czym od lat 80. XIX
wieku wliczano ludność żydowską do tej grupy), ludność żydowska – średnio
5% i malała na przestrzeni wieku XIX (6,4% w roku 1816, 3,9% w roku 1871)1.
Porównując strukturę ludności samego miasta Leszna, można przyjąć
następujące dane średnie: ludność polska stanowiła tu ok. 36% (28,2% w roku
1871, 43,8% w roku 1917), ludność niemiecka – 53% (53,8% w roku 1871,
52,7% w roku 1917), żydowska – średnio ok. 10% (18,0% w roku 1871, 3,5%
w roku 1917), a na przestrzeni XIX wieku wzrosła z ok. 8 500 w roku 1815 do
17 459 w roku 19172.
Na tle struktury społeczeństwa wielkopolskiego jawi się Leszno jako miasto
o zdecydowanej dominacji ludności ewangelickiej i niemieckojęzycznej.
Prawa języka polskiego w szkolnictwie
Postępujące ograniczanie praw języka polskiego w szkolnictwie pruskim zapoczątkował już w latach 30. XIX wieku Eduard Flottwell, piastujący urząd naczelnego prezesa (Oberpräsident) Prowincji Poznańskiej.
Opowiedział się on za wzmocnieniem niemieckości poprzez krzewienie kultury i oświaty. Regulacja językowa (Sprachregulativ) z 14 kwietnia 18323 ustanowiła język niemiecki jako język urzędowy, a język polski jako tak zwany
pomocniczy, co w praktyce oznaczało, iż korespondencja urzędowa wymagała tłumaczenia na język polski. Kolejne ograniczenie praw języka polskiego w szkolnictwie przyniosła instrukcja o języku polskim ministra Fryde-
J. Kozłowski, Wielkopolska pod pruskim zaborem w latach 1815-1918, Poznań 2004, s. 25.
S. Nawrocki, Leszno pod zaborem pruskim 1815-1918/20, [w:] Historia Leszna, red. J. Topolski,
Leszno 1997, s. 188; D. Chwojdrak, Z dziejów ludności żydowskiej w południowo-zachodniej Wielkopolsce, Grabonóg 2004, s. 55-58.
3
Regulativ, den Gebrauch der Deutschen und Polnischen Sprache bei den Verhandlungen der Administrationsbehörden im Großherzogtum betreffend vom 14.04.1832.
1
2
317
ryka Eichhorna z maja 1842 roku4. Dokument ten miał wprawdzie każdemu
dziecku umożliwić naukę w języku polskim w szkolnictwie podstawowym, ale
nie zmienił sytuacji w szkolnictwie średnim, w którym zwłaszcza w klasach
wyższych dominował język niemiecki. Jedynie w niższych klasach w gimnazjach poznańskim, trzemeszeńskim i ostrowskim dozwolony był język polski5.
Od marca 1856 roku6 w gimnazjach wielkopolskich umacniała się sukcesywnie pozycja języka niemieckiego. Oprócz wprowadzenia do programu gimnazjów tłumaczenia z łaciny wyłącznie na język niemiecki, w miejsce zamiennego tłumaczenia na język polski i niemiecki, co przy wymiarze godzin od
7. do 9. tygodniowo, w zależności o klasy, bardzo wzmocniło pozycję tego
języka w programie nauczania; nastąpił również podział uczniów na polskie
i niemieckie oddziały, w których nauczyciele wykładali odpowiednio dostosowany program języka polskiego, znacznie zredukowany dla grupy niemieckojęzycznych gimnazjalistów. W przypadku pozostałych przedmiotów językiem
wykładowym był język niemiecki. W rezultacie tego rozporządzenia jedynie
nauka religii katolickiej mogła odbywać się w języku polskim. Tym samym
szkoła średnia nie rozwijała znajomości ani samego języka polskiego, ani polskiej literatury i historii. Ustawodawstwo okresu kulturkampfu zainicjowanego
ustawą z dnia 16 października 1872 roku7 roznieciło między społeczeństwem
polskim a administracją pruską „walkę o język polski i religię katolicką” stylizującą oba przedmioty na ostoję polskości w obronie tożsamości narodowej
Polaków pod zaborem pruskim. Ustawa ta wprowadziła język niemiecki jako
język wykładowy do szkół średnich, likwidując tym samym podział na równoległe oddziały polsko– i niemieckojęzyczne, a ustawa z 11 marca 1873 roku,
tzw. Schulaufsichtsgesetz, przekazała kontrolę nauczania religii w ręce władz
świeckich w szkolnictwie niższym i średnim8.
Kolejne rozporządzenie o języku urzędowym, tzw. Geschäftssprachengesetz, z 28 sierpnia 1876 roku9, nie dotyczyło wprawdzie bezpośrednio szkolnictwa, wyeliminowało jednakże język polski z administracji i sądownictwa,
a tym samym stało się argumentem za całkowitym wykluczeniem języka pol Instruktion des Kultusministerium vom 24.05.1842 über die Regelung der Sprachenfrage in den
Volksschulen der Provinz Posen.
5
B. Grześ, J. Kozłowski, A. Kramski, Niemcy w Poznańskiem wobec polityki germanizacyjnej 1815-1920,
Poznań 1976, s. 61.
6
Reskripte des Kultusministeriums für polnische Gymnasien vom 25. und 31.03.1856.
7
Instruktion des Kulturministeriums vom 16.10.1872: „In den höheren Schulen der Provinz Posen
[ist] der Religionsunterricht hinsichtlich der Unterrichtssprache nicht anders zu behandeln, als die
übrigen Lehrgegenstände“. Cyt. za: M. Laubert, Die preußische Polenpolitik von 1772-1914, Krakau
1944, S. 140.
8
R. Korth, Die preußische Schulpolitik und die polnischen Schulstreiks. Ein Beitrag zur preußischen
Politik der Ära Bülow, Würzburg 1963. s. 18.
9
Geschäftssprachengesetz vom 28.08.1876
4
318
skiego z oświaty. Począwszy od lat 80. XIX wieku środek ciężkości polityki germanizacyjnej przesunął się z oświaty na życie gospodarcze i kulturalne. Rozporządzeniem z 7 września 1887 roku10 minister do spraw kościoła i szkolnictwa Gustaf von Goßler ostatecznie usunął język polski jako język wykładowy
ze szkolnictwa niższego i zalecił intensywniejszą naukę języka niemieckiego,
powołując się na prawo o języku urzędowym z roku 187611.
Dopiero w pierwszej połowie lat 90. XIX wieku, po odejściu Bismarcka
od władzy, zelżał nieco antypolski kurs w szkolnictwie – minister do spraw
szkolnictwa Robert Bosse zobligowany sytuacją polityczną zezwolił na udzielanie prywatnych lekcji języka polskiego, jedynie po lekcjach obowiązkowych
i w budynku szkolnym oraz w wymiarze dwóch godzin tygodniowo dla dzieci
polskich w niższych klasach szkół ludowych i to na okres dwóch lat12.
W kwietniu 1906 roku, na podstawie rozporządzenia ministra von Studta,
zawieszona została również nauka religii w języku polskim we wszystkich typach
szkół Poznańskiego. Reakcją na usunięcie języka polskiego i religii nauczanej
po polsku była fala strajków w szkołach Prowincji Poznańskiej, jak i rozwój
wśród młodzieży tajnych organizacji samokształceniowych, które miały na celu
kontynuację nauki języka, poszerzanie znajomości historii państwa, jak i krzewienie tożsamości narodowej wśród młodzieży.
Królewskie Gimnazjum Komeńskiego w Lesznie na tle szkolnictwa wielkopolskiego
Po włączeniu Wielkiego Księstwa Poznańskiego do Prus działały na tym
terenie jedynie trzy gimnazja humanistyczne, w tym dwa gimnazja katolickie
w Poznaniu i Lesznie oraz gimnazjum ewangelickie w Bydgoszczy. Statystyki
pruskie potwierdzają, iż Prowincja Poznańska posiadała najsłabiej rozwinięte
i najgorzej wyposażone szkoły średnie13. Dla porównania: przed wybuchem
pierwszej wojny światowej działało w Wielkopolsce 17 gimnazjów, dwa progimnazja (bez prymy) i jedno tzw. gimnazjum realne, w którym dominowała
nauka języków nowożytnych.
Ministerialerlass des Unterrichtsministers von Gossler vom 07.09.1887: „dass der polnische
Sprachunterricht unterschiedslos in sämtlichen Volksschulen der Provinz Posen in Wegfall
gebracht wird und die dadurch frei werdenden Lehrstunden dem Unterricht und der Übung in der
deutschen Sprache zugewiesen werden“. cit. R. Korth, Die preußische Schulpolitik und die polnischen
Schulstreiks, Würzburg 1963, S. 47.
11
M. Laubert, Die preußische Polenpolitik von 1772 bis 1914, 3. Aufl., Krakau 1944, S. 141;
B. Spittler, Das höhere Schulwesen in der „polnische Ecke“ des Westpreußens im Spannungsfeld der
Nationalitätenpolitik, Veröffentlichungen der Forschungsstelle „Osteuropa“ an der Universität
Dortmund, Dortmund 1986, S. 107.
12
B. Grześ, J. Kozłowski, A. Kramski, op. cit., s. 243.
13
W. Molik, Inteligencja polska w Poznańskiem w XIX i początkach XX wieku, Poznań 2009, s. 119.
10
319
W pierwsze połowie XIX wieku gimnazja w Poznaniu (przekształcone
w 1804 roku) i Lesznie (przekształcone w 1821 roku) znajdowały się pod protektoratem wpływowych osób w regionie. Książę Antoni Radziwiłł otoczył szczególną opieką gimnazjum poznańskie, które mimo iż zatrudniało wielu nauczycieli niemieckich, kładło nacisk na naukę języka polskiego i starało się sprostać funkcji kształtowania polskiej inteligencji14. Kuratorem leszczyńskiego15
gimnazjum był właściciel miasta Leszna, książę Antoni Paweł Sułkowski, który
zabiegał o wysoki poziom nauczania, nie szczędząc własnych środków finansowych i otaczając osobistą opieką zdolnych uczniów16.
Zarówno gimnazjum leszczyńskie, jak i bydgoskie (przekształcone w 1817
roku) działały w miastach, w których Polacy stanowili mniejszość mieszkańców,
jedynie Gimnazjum im. Marii Magdaleny w Poznaniu cieszyło się uznaniem
i popularnością wśród społeczeństwa polskiego, a po podziale w roku 1834 na
dwa gimnazja, Gimnazjum im. Fryderyka Wilhelma o charakterze niemieckim
i Gimnazjum im. Marii Magdaleny, nosiło ono miano polskiego gimnazjum,
kuźni polskiej inteligencji i skupiało wokół siebie polską elitę w walce o tożsamość narodową.
Powracając do gimnazjum leszczyńskiego, należy podkreślić, iż sytuacja
tutejszego szkolnictwa średniego uległa poprawie z początkiem lat 20. XIX
wieku, po połączniu działających gimnazjów wyznaniowych kalwińskiego
i luterańskiego i utworzeniu w roku 1821 Królewskiego Gimnazjum (Königliches Gymnasium zu Lissa), do którego w pierwszych latach istnienia uczęszczało ponad 370 uczniów wyznań ewangelickiego, katolickiego i mojżeszowego17. Nauka odbywała się zarówno w języku polskim, jak i niemieckim,
zgodnie z zarządzeniem z dnia 9 czerwca 1825 roku, a od roku 1828 utworzono
cztery równoległe klasy dla obu grup językowych. Tym samym gimnazjum to
przyciągało początkowo polskojęzyczną młodzież z południowej Wielkopolski,
jednakże tylko do roku 1856, czyli do momentu zniesienia oddziałów z językiem
polskim18. Od początku powstania życie szkolne Królewskiego Gimnazjum
w Lesznie zdominowane było przez koegzystencję wielu wyznań i narodowości,
przy czym dominacja społeczności niemieckojęzycznej w mieście, zwłaszcza
po zjednoczeniu Niemiec i powstaniu Cesarstwa Niemieckiego, przekładała się
J. Stroiński, Szkolnictwo średnie w Wielkim Księstwie Poznańskim w I połowie XIX wieku 1815-1850
(ze szczególnym uwszlędnieniem Gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu), Poznań 1972, s. 14ff.
15
Przymiotnik odmiejscowy dla Leszna brzmi „leszczyński” (a nie: „lesznowski” czy „lesznieński”).
Forma ta pochodzi od historycznej nazwy miasta, która brzmiała „Leszczno”. Nazwa mieszkańca
natomiast to zarówno „lesznianin”, jak i „leszczynianin” (a nawet „leszcznianin”).
16
S. Machnikowski, Dzieje Gimnazjum Leszczyńskiego (1555-1920), Leszno 1937, s. 45.
17
A. Piwoń, Gimnazjum w czasach zaboru pruskiego, [w:] Księga pamiątkowa I LO w Lesznie, Leszno
2005, s. 24-25.
18
S. Karwowski, Słów kilka o języku polskim i Polakach w gimnazyum leszczyńskim, [w:] Kronika
miasta Leszna, Poznań 1877, s. 99-101.
14
320
proporcjonalnie na dominację niemieckości wśród uczniów i nauczycieli19. Po
utworzeniu państwowego gimnazjum znacznie wzrosła liczba uczniów zachęcona nowym atrakcyjniejszym programem nauczania uprawniającym absolwentów do podjęcia studiów uniwersyteckich. Nie bez znaczenia był również
fakt, iż gimnazjum leszczyńskie do momentu utworzenia w 1845 roku gimnazjum w Ostrowie, czyli przez dwadzieścia lat, było jedyną taką szkołą średnią
w południowej Wielkopolsce. W drugiej połowie XIX wieku liczba uczniów
wahała się w granicach 240-320, a nauczycieli od 16 do 26.
Do grona pedagogicznego należeli nauczyciele tzw. wyżsi (Oberlehrer),
posiadający w większości tytuł profesora i wieloletni staż, nauczyciele pomocniczy i kandydaci do zawodu nauczycielskiego, przebywający w gimnazjum na
okres od roku do trzech lat, nauczyciele religii katolickiej, ewangelickiej i mojżeszowej, będący duchownymi kościołów leszczyńskich, jak i nauczyciele techniczni, nauczyciele rysunków i śpiewu.
Nauczanie religii było – obok nauczania języków łacińskiego, greckiego
i ojczystego, czyli niemieckiego lub polskiego – jednym z najważniejszych
przedmiotów w szkołach gimnazjalnych. Nauczanie religii katolickiej i ewangelickiej odbywało się w podobnym wymiarze godzin, lecz z czasem religia
ewangelicka zyskała na znaczeniu, podczas gdy religia katolicka została całkowicie wykluczona z programu w wyniku kulturkampfu na lata 1873-1881, od
roku 1881 wprowadzono ją jedynie w wyższych klasach, a religii mojżeszowej
uczono dopiero od roku 1873.
Nauka języka polskiego pierwotnie była w gimnazjum przedmiotem obowiązkowym nie tylko dla Polaków, a jednakowy program nauczania obowiązywał do 1852 roku dla wszystkich grup narodowościowych. Z początku
nauczano języka w wymiarze 21 godzin tygodniowo, sumując ilość godzin we
wszystkich sześciu klasach gimnazjalnych, od seksty do primy. W latach 30.
XIX wieku, w wyniku zaostrzonej polityki germanizacyjnej naczelnego prezesa Prowincji Poznańskiej Flottwella, nastąpiła redukcja wymiaru godzin do
12. Zróżnicowanie programu nauczania i podział uczniów na oddziały polskie
i niemieckie nastąpił w roku szkolnym 1852/1853. Taki stan utrzymywał się
przez 20 lat, czyli do chwili, gdy w 1873 roku język polski stał się przedmiotem
fakultatywnym w wymiarze 4 godzin tygodniowo, w 1890 roku usunięto ten
przedmiot z programu szkolnego klas wyższych, a w roku 1900 całkowicie
z programu nauczania leszczyńskiego gimnazjum20. W tym czasie szkoła posiadała 10 klas, kolegium nauczycielskie składało się z 12. nauczycieli, wśród nich
było tylko trzech katolickich, pozostali byli ewangelikami. Katoliccy uczniowie
E. Stehr, Das Königliche Gymnasium zu Lissa in der Provinz Posen von 1870-1915, Berlin 2015,
s. 142.
20
S. Machnikowski, op. cit., s. 55.
19
321
uczęszczali na lekcje religii w czterech klasach w wymiarze 9 godzin łącznie,
a uczniowie wyznania mojżeszowego w wymiarze 8 godzin łącznie.
Uściślić należy, iż językiem wykładowym od początku istnienia królewskiego gimnazjum był język niemiecki, język polski dopuszczalny był jedynie
do przekładu z łaciny, nauki samego przedmiotu języka polskiego, religii
katolickiej i śpiewu kościelnego. Polakami byli więc nauczyciele wykładający języki klasyczne, język polski i nauczyciele religii katolickiej, jak i przez
szereg lat nauczyciele matematyki i fizyki. Pierwszym z nich był Józef Kalasany
Putiatycki, wykładający matematykę i fizykę przez niemalże trzy dekady (18211848), od początku istnienia Królewskiego Gimnazjum. Był autorem rozprawek naukowych, które publikował w języku niemieckim, jako dodatki do
rocznych sprawozdań gimnazjum, tzw. Jahresberichte. Swoistym ewenementem
wśród nauczycieli był Adam Karwowski (o którym będzie mowa w kontekście
jego zaangażowania społecznego). Karwowski był absolwentem Gimnazjum
im. Marii Magdaleny i uniwersytetu wrocławskiego, a w gimnazjum leszczyńskim przepracował 40 lat (1848-1886); wykładał matematykę i fizykę oraz język
polski, gdy stał się on przedmiotem fakultatywnym w roku 1876.
Rozwój grona uczniowskiego wykazywał tendencję wzrostu pierwiastka
niemieckiego. W pierwszym roku szkolnym (1821/1822) do gimnazjum
uczęszczało 160 uczniów, już w połowie lat 20. XIX wieku liczba ta się podwoiła
do 371, aby znów zmaleć w wyniku wybuchu epidemii cholery i powstania
w Ostrowie katolickiego gimnazjum. Na przestrzeni XIX wieku nie tylko liczby
bezwzględne uczniów wahały się znacznie, równie zróżnicowana była statystyka narodowościowa uwzględniająca jedynie przynależność wyznaniową.
Sukcesywnie spadkową tendencję wykazywał udział dzieci katolickich, które
w roku szkolnym 1855/1856 stanowiły 41,5% społeczności uczniowskiej, a już
w roku szkolnym 1880/1881 jedynie 16,3%. Z końcem wieku wzrastał udział
katolików, jednakże już nigdy nie osiągnął pułapu z roku 1855. Sporadycznie
liczba katolików spadała poniżej udziału uczniów wyznania mojżeszowego,
którzy stanowili odpowiednio od 16 do 35% uczniów21.
Do leszczyńskiego gimnazjum uczęszczali zarówno synowie ziemiaństwa,
jak i duchowieństwa ewangelickiego, nauczycieli, mieszczaństwa i włościan,
rzadziej arystokracji. W okresie panowania pruskiego w Królewskim Gimnazjum naukę pobierało łącznie 2764 uczniów, a 952 uzyskało świadectwo dojrzałości, w tym 11 uczniów uzyskało to świadectwo bez egzaminu maturalnego na
dwa dni przed przejęciem szkoły przez władze polskie w styczniu 1920 roku.
Dokładne ustalenie narodowości absolwentów jest niestety niemożliwe. Stanisław Karwowski, absolwent leszczyńskiego gimnazjum i zarazem syn wspom A. Piwoń, op. cit., s. 37.
21
322
nianego już matematyka Adama Karwowskiego, ustalił, iż w latach 1829-1876
leszczyńskie gimnazjum ukończyło 105 Polaków22.
Do najwybitniejszych absolwentów leszczyńskiego gimnazjum w II połowie
XIX wieku należy Leo Baeck (1873-1956), rabin, filozof i pisarz, prezydent
Reichstagvertretung der Deutschen Juden, organizacji broniącej mniejszości
żydowskiej w Niemczech i reprezentującej Żydów na arenie międzynarodowej.
Jego ojcem był dr Samuel Baeck, najdłużej urzędujący rabin w Lesznie, a także
nauczyciel religii23. Spośród absolwentów polskojęzycznych wymienić należy
Stanisława Karwowskiego (1848-1917) – historyka, publicystę i działacza społecznego24, który był również synem leszczyńskiego nauczyciela, Adama Karwowskiego, spośród uczniów niemieckich Ottona Willmana (1839-1920) –
filozofa i twórcę pedagogiki katolickiej i społecznej, profesora uniwersytetu
w Pradze25. To tylko wybrani przedstawiciele trzech grup wyznaniowych, które
łączyła wspólna nauka w Lesznie.
Grono pedagogiczne i uczniowie oraz ich zaangażowanie
w sprawy polityczne
Działalność konspiracyjna wśród młodzieży rozwinęła się w leszczyńskim
gimnazjum pod wpływem Towarzystwa Narodowego, którego inicjatorami byli
gimnazjaliści poznańscy w roku 1861. Wtedy to powstały tajne koła w gimnazjum w Poznaniu, Trzemesznie, Ostrowie i Lesznie. Prezesem leszczyńskiego
koła pod nazwą „Krakus” 26 był Tadeusz Karwowski, również syn prof. Adama
Karwowskiego. Został skazany za tę działalność konspiracyjną na karę 3 dni
więzienia27. Po powstańczym zrywie i po dekonspiracji Towarzystwa Narodowego tajna działalność w gimnazjum zamarła na wiele lat. Nauczyciel Adam
Karwowski, jak i kilkoro uczniów mieszkających u niego na stancji cudem
uniknęli represji uprzedzeni o grożącej dekonspiracji. Dopiero pod koniec
XIX wieku młodzież leszczyńska zaczęła skupiać się w tajnych organizacjach,
ich działalność przybrała formy pracy samokształceniowej w małych kółkach
w gronie prywatnym i była odpowiedzią młodzieży na wzrastające wypieranie
S. Karwowski, Kronika miasta Leszna, Poznań 1877, s. 105-107.
Ibidem, s. 26-28.
24
Ibidem, s. 182-183.
25
Ibidem, s. 484-485.
26
W 1858 działało w leszczyńskim gimnazjum Towarzystwo Historii i Piśmiennictwa Polskiego,
działające również w Poznaniu, Trzemesznie i Ostrowie. Członkowie tej organizacji przystąpili
w 1861 roku do Towarzystwa Narodowego założonego przez gimnazjalistów poznańskich.
Towarzystwo działało jedynie do 1862 roku.
27
M. Paluszkiewicz, J. Szews, Słownik biograficzny członków tajnych towarzystw gimnazjalnych
w Wielkim Księstwie Poznańskim 1850-1918, Poznań 2000, s. 92-93.
22
23
323
języka polskiego z życia społeczeństwa. Niestety nie zachowało się wiele materiałów z ich działalności.
Pierwszym prezesem nowo powstałej organizacji został Stefan Beisert, który
przez dyrektora gimnazjum, Alfreda von Sandena, zmuszony został do opuszczenia szkoły w roku 1895. Funkcję prezesa przejął po nim Nicefor Perzyński
(1896-1899), późniejszy, pierwszy po uzyskaniu niepodległości, dyrektor polskiego gimnazjum i członek nowych władz szkolnych w Poznańskiem. Nicefor
Perzyński był synem nauczyciela technicznego Władysława Perzyńskiego,
wykładającego w latach 1889-1900. To właśnie Władysław Perzyński przeprowadził ostatnie lekcje języka polskiego w leszczyńskim gimnazjum w roku
190028. W roku 1902 leszczyńska tajna organizacja gimnazjalistów, której członkami byli często synowie nauczycieli gimnazjum, stała się częścią tajnego, działającego do wybuchu powstania wielkopolskiego, Towarzystwa Tomasza Zana.
Organizacja należała do obwodu południowego tego towarzystwa, z siedzibą
w Ostrowie29.
Leszczyńskie grono nauczycielskie poszczycić się może kilkoma wielopokoleniowymi rodzinami nauczycielskimi. Należą do nich kilkakrotnie wspominana rodzina Karwowskich i Perzyńskich, ale i rodzina rabina Samuela
Baecka, a także rodzina niemieckich matematyków żydowskiego pochodzenia
– Toeplitzów.
Rodzina profesora Adama Karwowskiego (1812-1886), który naukę w leszczyńskim gimnazjum rozpoczął wraz z początkiem istnienia placówki i kontynuował ją w poznańskim Gimnazjum im. Marii Magdaleny, włączyła się
aktywnie w walkę o niepodległość ojczyzny. Za udział w powstaniu listopadowym nie przyjęto Adama Karwowskiego na powrót do poznańskiego gimnazjum, co go skłoniło do związania się z Wrocławiem. Tam zdał eksternistycznie
maturę i kontynuował naukę na studiach, udzielając się w organizacjach studenckich. Państwowy egzamin nauczycielski zdał w Berlinie i w roku 1841 objął
posadę nauczyciela matematyki i fizyki w Gimnazjum im. Marii Magdaleny. Do
leszczyńskiego gimnazjum trafił po półrocznym zawieszeniu w czynnościach
za odmowę rewizji w domach uczniowskich po ataku na cytadelę poznańską
3 marca 1846 w czasie powstania wielkopolskiego. W leszczyńskim gimnazjum uczył oprócz fizyki i matematyki również fakultatywnie języka polskiego
po dwie godziny tygodniowo w oberprymie i kwarcie i zasłynął jako przyjaciel
młodzieży. W sprawozdaniu gimnazjum za rok szkolny 1856/1857 opublikował
rozprawkę w języku niemieckim o podzielności liczb. Na jego pogrzebie wygło-
Zob. B. Świderski, Ilustrowany opis Leszna i ziemi leszczyńskiej, Leszno 1928, s. 36.
Ibidem, s. 4-36.
28
29
324
szono mowy i po niemiecku, i po polsku, a płyta nagrobna zawiera informację
w języku polskim o jego udziale w powstaniu30.
Swoje zaangażowanie dla sprawy polskiej Adam Karwowski przekazał również swoim synom. Stanisław Karwowski (1848-1917) był nie tylko historykiem, ale i literatem zaangażowanym społecznie w polskojęzycznym środowisku. W roku 1867 zakończył naukę w leszczyńskim gimnazjum, gdzie jego
ojciec był nauczycielem, i kontynuował edukację we Wrocławiu i Berlinie, również jak jego ojciec. Wybór Stanisława padł na kierunki: historia, geografia,
fizyka i języki obce, egzamin pro facultate docendi złożony w Berlinie uprawniał go do nauczania języków francuskiego, angielskiego oraz języków klasycznych. Stanisław również udzielał się we wrocławskim Towarzystwie Literackim
Słowiańskim, jak przed laty jego ojciec Adam. Tytuł doktora filozofii uzyskał
w listopadzie 1870 roku na uniwersytecie w Halle. Dwa lata później uzyskał
uprawnienia do nauczania kolejnych przedmiotów: historii, geografii, religii
i filozofii – i z takimi kwalifikacjami objął posadę nauczyciela w Ostrowie Wielkopolskim, najpierw jako praktykant (1872-1873), a następnie jako nauczyciel pomocniczy (1873-1874). Stanisław Karwowski jako pierwszy w Prowincji
Poznańskiej doświadczył karnego przeniesienia do niemieckiego gimnazjum
za odmowę nauczania religii w języku niemieckim i pełnił obowiązki nauczyciela w niemieckim gimnazjum w Żaganiu do roku 188331. Następnie trafił wraz
z rodziną do Głubczyc, gdzie pracował i działał bardzo aktywnie na rzecz polskości. W roku 1907 ze względu na zły stan zdrowia przeszedł na emeryturę
i osiadł się w Poznaniu. Tu udzielał się społecznie i działał w towarzystwach kulturalnych miasta i pełnił, m.in. funkcję wiceprezesa Poznańskiego Towarzystwa
Naukowego, był też członkiem Towarzystwa Pomocy Naukowej im. Marcinkowskiego. W latach 1913-1914 walczył aktywnie o nauczanie religii w języku
polskim w szkołach ludowych miejskich, wyrażając swój protest i na wiecach,
i w prasie. Stanisław Karwowski pozostawił po sobie obfity dorobek literacki
nie tylko w dziedzinie historii politycznej, literatury i kultury, ale również,
a może i zwłaszcza, w sprawach jemu współczesnych i tak poruszających społeczeństwo jak kwestia polskości Wielkopolski i Śląska. Zajmując się tematami
aktualnymi, nie stronił od tematów gospodarczych. Trzytomowa „Historia
Wielkiego Księstwa Poznańskiego” jego autorstwa, jak i spisane dzieje niektórych miast Wielkopolski, w tym także Leszna, są nieocenionym źródłem informacji z czasów panowania pruskiego.
Polski słownik biograficzny, tom XXV, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1980, s. 159.
Informacja o śmierci dnia 11.08.1886 r.: „Goniec Wielkopolski” z 14.08.1886 r., R. 10, Nr. 184.
31
Witold Molik szacuje liczbę karnie przeniesionych nauczycieli gimnazjalnych na 35 w latach
1873-1890.
30
325
Wybrane fragmenty „Kroniki miasta Leszna” wydanej w roku 1877
w sposób bardzo obrazowy i empatyczny przedstawiają stosunki polsko-niemieckie w Lesznie na przestrzeni wieków. We wstępie do kroniki, pisanej
w Żaganiu, Karwowski zastrzegał, że to dla społeczności polskiej spisane zostały
dzieje miasta oparte na archiwaliach leszczyńskich i tchnięty chęcią „przysłużenia się rodakom wyświeceniem dziejów głównego siedliska protestantyzmu
w dawnej Wielkopolsce”32 spisał historię miasta, jego właścicieli i mieszkańców,
począwszy od wieku XIV do czasów współczesnych.
Karwowski zastrzegł, iż już od początku istnienia miasta leszczyniacy
utrzymywali stosunki z Rzeszą Niemiecką, co „jednakże niekorzystnie wpłynęło na rozwój narodowości polskiej w ziemi wschowskiej”33, a sprzyjając innowiercom, doprowadzili do „zagnieżdżenia się w tej części Polski Niemców
i Żydów”34 i choć wprawdzie byli i pracowici, i przyczynili się do rozwoju miast,
działo się to wszystko kosztem ludności polskiej – jak stwierdza autor. Charakteryzując leszczynian, podkreśla ich gościnność i otwartość w czasach prześladowań religijnych, czym przyciągnęli do miasta znakomitych uczonych, sławnych poza granicami regionu, i dodaje, iż „Leszno przyćmiewało inne miasta
wielkopolskie”35. Podkreśla, że było to miasto protestanckie, w którym osiedlali
się również katolicy, zwabieni przywilejami i tolerancją miasta.
Stanisław Karwowski obszernie opisuje wzmożone osiedlanie się ludności
żydowskiej w Lesznie i narastający od połowy XVII wieku antagonizm. W tej
grupie ludności dopatruje się również przyczyn upadku i zubożenia miasta36.
Ponadto autor nazywa Leszno „głównym siedliskiem niemczyzny w Wielkopolsce” i wskazuje na sposób, w jaki Niemcy zaskarbili sobie względy leszczynian – poprzez możliwości kształcenia młodzieży kalwińskiej w krajach pruskich, zapomogi po pożarach i odznaczenia obywateli. „Już dawniej Leszno
utrzymywało stosunki z dworem pruskim, torując mu powoli drogę do zajęcia
Wielkopolski”37, a mieszczanie, czyli w większości ludność niemiecka i Żydzi
z rabinem na czele, w 1815 roku wyszli naprzeciw królowi pruskiemu, witając
go radośnie „w dziwnem jakiemś oszołomieniu”38.
Znaczącemu wpływowi księcia Antoniego Sułkowskiego, który nie będąc
już wprawdzie właścicielem miasta, oddziaływał znacznie na mieszczaństwo
i otaczał swą opieką nowo powstałe gimnazjum, przypisuje Karwowski silną
pozycję języka polskiego w mieście i szkole:
S. Karwowski, Kronika miasta…, op. cit., s. VII.
Ibidem, s. 2.
34
Ibidem, s. 3.
35
Ibidem, s. 15.
36
Ibidem, s. 43-46.
37
Ibidem, s. 85.
38
Ibidem, s. 86.
32
33
326
szanowali i wielbili go mieszczanie leszczyńscy i jego to osobistości przypisać należy, że długi czas utrzymywał się język polski w Lesznie. Mieszczanie sami bowiem kazali uczyć synów po polsku i nawet ich wysyłali
w tym celu do pobliższych miasteczek polskich, tak że w początkach pruskiego panowania nie dawała się w Lesznie niemczyzna we znaki39.
Popisy uczniów na uroczystościach szkolnych odbywały się w języku i niemieckim, i polskim, nauczyciele wygłaszali odczyty w obu językach, a uroczystości zamykane były modlitwą w języku polskim40. Antagonizm polsko-niemiecki zaczął się nasilać dopiero po zrywie Wiosny Ludów:
rok 1848 wywołał zwrot w usposobieniu niemieckich mieszkańców
Leszna względem Polaków. Nieprzyjazne oni odtąd zajęli stanowisko do
potomków dobrodziejów swoich41.
Na próżno niemiecki lekarz dr Jan Metzig42 napominał swoich ziomków, aby
ci pozostawali w dobrych stosunkach z leszczynianami narodowości polskiej.
Słowa zacnego męża przebrzmiały bez skutku, a potomkowie onych
Niemców i żydów (sic!), których Polska przytuliła do siebie, tak daleko
zaszli w nienawiści do Polaków, że zwrócili się niedawno do rządu
z prośbą, aby odtąd miasto nie nosiło jak dotychczas nazwy polskiego
Leszna (Poln. Lissa), lecz po prostu Leszna (Lissa), jakoby przez zatarcie
nazwiska zatrzeć zarazem można przeszłość całą. Lecz jakże im boleśnie
być musi, że w owem Lesznie, którego nazwa nie ma już nawet przypominać więcej, że na polskiej osiadło ziemi, polskich niedawno temu obrano
posłów do sejmu pruskiego!43.
Przechodząc do niemieckojęzycznych publikacji o Lesznie, zwrócić należy
uwagę na księgę pamiątkową wydaną z okazji 31. zjazdu nauczycieli Prowincji
Poznańskiej, który odbył się w październiku 1913 roku w Lesznie („Fest-Buch
zur 31. Posener Provinzial-Lehrer-Versammlung in Lissa am 8., 9., 10. Oktober
1913 herausgegeben von Preßausschuß”)44. Księga rozpoczyna się powitalnym
Ibidem, s. 87.
Ibidem, s. 100.
41
Ibidem, s. 89.
42
Jan Metzig, któremu autor poświęcił w swojej publikacji wiele miejsca, nazywając go przyjacielem
Polaków, był posłem na sejm pruski, gdzie starał się propagować idee powstania państwa polskiego.
Zniechęcony drwiącą reakcją niemieckich posłów traktujących go jako zdrajcę powrócił do swej
praktyki lekarskiej w Lesznie i działał na rzecz dobrych stosunków polsko-niemieckich. Jego sylwetkę nakreślił Karwowski z wielką sympatią, stwierdzając, iż „chlubić się może naród polski, że
umiał pozyskać miłość i szacunek takiego męża” – Ibidem, s. 111.
43
Ibidem, s. 89.
44
Fest-Buch zur 31. Posener Provinzial-Lehrer-Versammlung in Lissa am 8., 9., 10. Oktober 1913
herausgegeben von Preßausschuß. Inhalt: Georg Kiesler, Willkommen; Wilhelm Bickerich, Comenius in Lissa; Karl Reim, Lissa eine Stadt der Schulen; Emil Jaensch, Entwicklung des Turnwesens in
Lissa; Paul Siegert, Aus Lissas erster Blütezeit; Richard Hausse, Lissa von heute; Wilhelm Weichert,
Der Lissaer Lehrerverein.
39
40
327
wierszem „Willkommen” autorstwa Georga Kieslera. Dalsza jej treść skupia
się na leszczyńskim szkolnictwie, począwszy od artykułu o Komeńskim, tradycjach szkolnictwa leszczyńskiego i związku nauczycieli. Spośród publikacji
w niej zamieszczonych szczególnie na przywołanie zasługuje ta zatytułowana
„Dzisiejsze Leszno” („Lissa von heute”), autorstwa Ryszarda Haussego, członka
Leszczyńskiego Związku Nauczycielskiego. „Dzisiejsze Leszno” traktuje o aktualnej sytuacji w tytułowym mieście. Zdaniem autora już od lat 80. XIX wieku
miejscowość rozwija się dynamicznie i urasta do miana znaczącego w południowej Wielkopolsce. Wyzbywa się cech drobnomieszczańskich, tak że czuje
się tu ducha wielkiego miasta.
Autor jest przewodnikiem po mieście i w sposób bardzo wymowny prezentuje wybrane obiekty i zachęca do poznania miasta. Spacer po mieście rozpoczyna – jak przystało na trasę dedykowaną przyjezdnym uczestnikom zjazdu
– w budynku dworca kolejowego. Zwracając uwagę na znaczenie przemysłu,
prezentuje, zmierzając do centrum miasta, prężnie działające parowe młyny
firmy „Schneider & Zimmer”, które eksportują mąkę do krajów Europy Północnej. Jako ciekawostkę autor wyróżnia na swej trasie ogród zoologiczny.
Leszno jako jedyne miasto tej wielkości posiada zoo45, które przyciąga dzieci
o każdej porze dnia46. Na uwagę zasługują również budynki seminarium nauczycielskiego (Evangelisches Lehrerseminar, Katholisches Lehrerinnenseminar und
Präparandenanstalt), które w poznańskich nauczycielach wywołają z pewnością niejedno miłe wspomnienie sprzed lat. Oprowadzający rzewnie opisuje
plac pałacowy, rozpoczynając od fontanny; wymienia znajdujące się na placu
budynek Gimnazjum Komeńskiego i Pałac Sułkowskich. Pośrodku placu pałacowego znajduje się posąg Germanii, z wyrytymi na cokole nazwiskami mieszkańców Leszna i okolic, którzy przelali krew na chwałę Prus w wojnie w latach
1866 i 1870/1871. Znamienne jest odniesienie się autora do leszczyńskiej synagogi. Wprawdzie charakteryzuje ją jako potężny, rzucający się w oczy budynek,
w kolejnym zdaniu jednakże zachęca do pośpiesznego powrotu znaną już trasą
i obejrzenia innych zabytków.
Według Haussego warto zatrzymać się przy pomniku Komeńskiego, przewodnika nauczycieli, a następnie przejść do kościoła św. Krzyża, w okolicy którego stoi dąb posadzony na pamiątkę zwycięstwa w roku 1871. Można jeszcze
zwiedzić kościół św. Mikołaja, który zaspokoi gusta historyków i znawców
sztuki. Na pobliskim rynku oprócz ratusza na uwagę zasługuje budynek księgarni Oskara Eulitza, z którą niejeden z kolegów nauczycieli koresponduje już
od lat, a teraz ma okazję zapoznać się z nią osobiście.
Początki leszczyńskiego ogrodu zoologicznego sięgają roku 1903.
Fest-Buch…, op. cit., S. 65.
45
46
328
Wzmianką o koszarach i wojsku stacjonującym w Lesznie autor kończy
oprowadzanie. Zapewnia raz jeszcze, iż warto by zobaczyć więcej, choć i to, co
zaprezentował, ukazuje Leszno jako rozkwitające miasto, tętniące życiem i rozwijające się ekonomicznie.
Publikacja Ryszarda Haussego, niemieckiego nauczyciela, ukazuje Leszno
jako nowoczesne miasto o jeszcze młodym, ale dobrze już rokującym przemyśle,
znajdującym się w rękach Niemców, o rozbudowanym szkolnictwie średnim
i pedagogicznym, kształtującym nauczycieli całego regionu. Brak w nim całkowicie odniesienia do sytuacji społeczeństwa. Hausse nie wspomina o stosunkach między mieszkańcami i charakteryzuje ich jedynie jako ogół spacerujący
ulicami miasta, na wzór filmu reklamowego ukazującego Leszno.
Po włączeniu Wielkopolski do Prus władze oświatowe przystąpiły do reorganizacji szkolnictwa, chociaż Prusy nie posiadały wtedy jeszcze jednolitego
ustawodawstwa obowiązującego we wszystkich prowincjach. Dopiero Otto von
Bismarck użył szkolnictwa jako instrumentu polityki integracyjnej, zwłaszcza
po zjednoczeniu państwa niemieckiego. Losy polskich nauczycieli, ich pozycję
w szkole, ich zaangażowanie w sprawy społeczeństwa polskiego odzwierciedlają losy dwóch zaangażowanych nauczycieli Adama i Stanisława Karwowskich, których życiorysy są typowe dla wielkopolskich nauczycieli polskiego
pochodzenia, a wziąwszy pod uwagę, że Leszno, w odróżnieniu od Poznania,
było miastem, w którym ewangelicy, czyli Niemcy, dominowali trwale wśród
ludności, ich działalność urastała do mitu. Z grona mieszkańców niemieckojęzycznych warto jeszcze raz wymienić postać doktora Jana Metziga, o którym
z takim uznaniem pisał Stanisław Karwowski i który był niestrudzonym działaczem na rzecz polsko-niemieckich stosunków dobrosąsiedzkich, zachęcającym
do dialogu wszystkie grupy narodowościowe miasta.
Pozostaje jeszcze pytanie: Czy nauczyciele leszczyńscy działali wspólnie czy
wbrew sobie? Śledząc sytuację w leszczyńskim gimnazjum na przestrzeni wielu
lat, nasuwa się obraz ich współpracy mającej na celu wykształcenie uczniów
niezależnie od ich przynależności językowej i konfesjonalnej na wzór propagowany przez pruską oświatę. Wprawdzie zrzeszali się oni i działali w odrębnych organizacjach o przeciwstawnych ideach, to jednak brak w polskojęzycznych publikacjach jednoznacznych przykładów na antagonizm między
nauczycielami.
Oficjalne uroczystości szkolne przez wiele lat dawały okazję do wykładów
nauczycieli i popisów wiedzy uczniów zarówno w języku polskim, jak i niemieckim. Wraz z zaprzestaniem nauki języka polskiego i odejściem większości
katolickich gimnazjalistów z leszczyńskiego gimnazjum na początku wieku XX
tradycja ta ustała.
329
Bardzo wymowny obraz współżycia trzech grup narodowościowych w Lesznie
przedstawia dyrektor Alfred von Sanden, opisując uroczystości 350-lecia
gimnazjum w roku 190547, w którym wielokrotnie podkreśla znaczenie i osiągnięcia nowoczesnego, dumnego państwa i społeczeństwa niemieckiego. Obchody
jubileuszowe szkoły zakończyła wspólna procesja zaproszonych gości, nauczycieli i uczniów, która opuściwszy budynek szkolny, podążała głównymi ulicami
Leszna, a każda grupa wyznaniowa zmierzała odpowiednio do swojej świątyni –
młodzież żydowska do synagogi, znajdującej się w pobliżu gimnazjum, młodzież
katolicka do kościoła św. Mikołaja, w pobliżu rynku, a młodzież ewangelicka,
jako ostatnia grupa, do kościoła św. Krzyża, najbardziej oddalonego od gimnazjum, w myśl dominującej w XIX-wiecznej Wielkopolsce zasady „swój do swego”.
Together or against themselves. Environment multicultural
teachers and students in secondary education in the Prussian
Grand Duchy of Posen
Based on the Final Act of the Congress of Vienna of 1815, the region of Greater
Poland came under Prussian dominion for a century. Therefore, local teachers and students were subjects to the influence of the rapidly evolving Prussian
school system. Bismarck’s progressively increasing policy of Germanisation, as well
as nationalist tendencies after 1871, strongly influenced the school system of the
aforementioned region.
Using the example of the royal Comenius-Gymnasium in Lissa, the Prussian
school policy with a special focus on the language policy, and moreover the situation of teachers and students has been presented.
The commitment of the selected teachers and students in social and national issues,
in a town dominated by the German majority, has been illustrated by the example
of two publications, both, of a German and a Polish teacher. The latter describe
their view on the town and its population through the prism of their own national
consciousness.
A. von Sanden, Die 350jährige Jubelfeier des Königlichen Comenius-Gymnasiums zu Lissa vom
18.-20. Oktober 1905, Lissa 1905.
47
330
I. Kopczyńska
Izabella Kopczyńska
Aspekt oświatowo-wychowawczy mniejszości
żydowskiej w dwudziestoleciu międzywojennym
w Poznaniu
Aspekt oświatowo-wychowawczy ludności żydowskiej w okresie dwudziestolecia międzywojennego na terenie miasta Poznania nie został dotąd szerzej przedstawiony w żadnej publikacji. Częściowo to zagadnienie omówiono
w artykule Ireneusza Kowalskiego1 i w publikacji Zbigniewa Pakuły2 oraz Anny
Skupień3. Natomiast celem tego artykułu jest przedstawienie aspektu oświatowego, koncentrując się na edukacyjnym kształceniu dzieci oraz młodzieży
żydowskiej w okresie dwudziestolecia międzywojennego w Poznaniu. Poprzez
nakreślenie tej problematyki ma zostać omówione utworzenie szkół przeznaczonych tylko dla dzieci żydowskich oraz temat uczęszczania młodzieży do
gimnazjum i do szkół wyższych. To zagadnienie stanowi jedną z kluczowych
spraw dla poznania historii Żydów poznańskich i zrozumienia ich świadomości
i poczucia przynależności narodowej oraz problemów, z jakimi w tym okresie
musiała się zmagać młodzież kształcąca się w Poznaniu. Opisanie zagadnienia
wychowawczego zakłada ukazanie powstających w okresie dwudziestolecia
organizacji i określenie wyznaczonych przez nich celów i zadań w kształtowaniu młodzieży.
Najstarszą wspólnotą żydowską w Wielkopolsce była gmina poznańska,
założona prawdopodobnie już w XV wieku. Mniejszość żydowska na terenie
Poznania skupiona była w gminie wyznaniowej (kahale). W Poznaniu liczba
ludności żydowskiej była stosunkowa niska w porównaniu do innych miast.
Po roku 1919 większość Żydów wyjechała do Niemiec, dlatego wtedy liczba
ludności żydowskiej wynosiła zaledwie 1400 osób, ale po migracji Żydów ze
wschodu Polski (głównie z terenu byłej Kongresówki, m.in. z Kalisza, Koła,
Konina i Turku) liczba wzrosła i w 1938 roku osiągnęła wielkość 2800 osób4.
3
4
1
2
I. Kowalski, Poznańska Gmina Żydowska, „Kronika Miasta Poznania” 1992, nr 1/2, s. 81-101.
Z. Pakuła, Siwe kamienie: wielkopolscy Żydzi, Poznań 1998.
A. Skupień, Ludność żydowska w województwie poznańskim w latach 1919-1938, Poznań 2007.
A. Niziołek, Byli Żydzi w Poznaniu, „Kronika Miasta Poznania” 2006, nr 3, s. 291.
331
Głównym czynnikiem wpływającym na przenosiny ludności żydowskiej do
Poznania była poprawa warunków życiowych. We wspomnieniach jedna
z żydowskich mieszkanek Poznania opowiada o decyzji swoich rodziców
o przeprowadzce do Poznania:
Było nas w Poznaniu do wybuchu drugiej wojny światowej 500-600
rodzin żydowskich. Nasi rodzice, którzy po wybuchu pierwszej wojny
światowej budowali swoje życie, szukali miejsca, by chować swoje dzieci
i dać im dobre wykształcenie. W małych miasteczkach nie zawsze były
szkoły i to chyba zdecydowało u moich rodziców o wyborze Poznania5.
Po roku 1919 sprawy edukacji mniejszości narodowej regulował traktat
o ochronie mniejszości narodowych, który został ratyfikowany razem z traktatem wersalskim 28 czerwca 1919 roku6. Gwarantował on prawo do zakładania, prowadzenia i kontrolowania szkół oraz innych zakładów wychowawczych z własnym językiem wykładowym. W konstytucji marcowej z roku 19217
także znajdowały się artykuły dotyczące prawa do zakładania szkół, a następnie
te prawa zostały umieszczone w konstytucji kwietniowej z 1935 roku8. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego uchwaliło dekret
o obowiązku szkolnym z dnia 7 lutego 1919 roku9, wprowadzający obowiązkowe bezpłatne nauczanie w zakresie 7-letniej szkoły powszechnej dla wszystkich dzieci od 7 do 14 roku życia, niezależnie od wyznania10. Dzieci żydowskie
miały prawo do pobierania nauki w szkole publicznej lub prywatnej. Na podstawie rozporządzenia Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z lutego 1923 roku, zarówno w szkołach, jak i oddziałach przeznaczonych
dla dzieci żydowskich, soboty oraz święta żydowskie były dniami wolnymi od
nauki szkolnej11. Jednak nauka mogła się odbywać w niedziele i święta innych
wyznań. W szkołach publicznych dla dzieci żydowskich uczono religii mojżeszowej dwa razy w tygodniu.
W roku 1919 sytuacja edukacji mniejszości żydowskiej ulega zmianie,
bowiem z inicjatywy Żydowskiej Rady Narodowej powstała w Poznaniu
F. Sochaczewska-Braun, Wspomnienia z Poznania, [w:] Poznań – Memories, red. Y. Cohenn, Poznań
1994, s. 29.
6
Traktat między Głównemi Mocarstwami sprzymierzonemi i stowarzyszonemi a Polską, podpisany
w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 r., Dz. U. 1920 Nr 110, poz. 728.
7
Ustawa z 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, DzURP Nr 44, poz. 267.
8
Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r., Dz. U. 1935 Nr 30, poz. 227.
9
Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w sprawie zaprowadzenia
nauki uzupełniającej w myśl dekretu o obowiązku szkolnym z dnia 7 lutego 1919 r., Dz. U. 1919
Nr 79, poz. 443.
10
Oświata i szkolnictwo w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1929, s. 42.
11
Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 22 lutego 1923 r.
w sprawie nauki w szkołach powszechnych, do których uczęszcza młodzież wyznania mojżeszowego,
Dz. U. 1923 Nr 4, poz. 27.
5
332
I. Kopczyńska: Aspekt oświatowo-wychowawczy mniejszości żydowskiej ...
Miejska Izraelicka Szkoła Powszechna12. Językiem wykładowym w tej szkole był
język polski. Przez cały okres międzywojenny funkcję kierowniczki szkoły pełniła Franciszka Propstowa. Jeden z uczniów szkoły, Noach Lasman, tak opowiada o kierowniczce szkoły:
pani Propstowa, Żydówka pochodząca z Krakowa, ciesząca się szacunkiem całego społeczeństwa żydowskiego Poznania. Kierowniczka była
wymagającą pedantką, uczniowie między sobą nazywali ją «Stara»13.
Szkoła początkowo mieściła się przy ulicy Małe Garbary 11. Dnia
17 kwietnia 1924 roku szkoła zmieniła nazwę na XIV Szkołę Powszechną
im. Juliana Ursyna Niemcewicza i od tej pory znajdowała się przy ulicy Szewskiej 1014. Już w roku 1930 liczba dzieci w szkole wynosiła 108. Sama szkoła
mieściła się w dwóch pokojach na drugim piętrze, bez dziedzińca rekreacyjnego15. Ze względu na te trudne warunki dnia 26 sierpnia 1932 roku przeniesiono szkołę na ulicę Nosowskiego 316.
W 1930 roku przy szkole działało schronisko szkolne przeznaczone dla najbiedniejszych dzieci, które nie miały odpowiednich warunków do nauki. Schronisko działało trzy razy w tygodniu po dwie godziny dziennie w poniedziałki,
wtorek i czwartek17. Do szkoły żydowskiej uczęszczały także dzieci z żydowskiego Domu Sierot. Lekcje odbywały się codziennie, z wyjątkiem sobót oraz
niedziel i dni świątecznych, od godziny 8 do godziny 13. Dwa razy w tygodniu
zamiast religii odbywały się lekcje o historii Żydów i zasadach wiary. Raz w tygodniu, w środę kółko samorządowe miało spotkania, na których dzieci czytały
czasopisma abonowane przez szkołę, takie jak „Iskra” lub „Płomyk”. W szkole,
z uwagi na brak osoby wykwalifikowanej do nauki śpiewu zostały zorganizowane zajęcia ze śpiewu oraz tańca rytmicznego prowadzone przez Wandę Jordanównę18. Odbywały się one dwa razy w tygodniu, po południu. Funkcjonowanie szkoły oraz wszelkie wydatki na jej wyposażenie były zależne od Magistratu Miasta Poznania. W listopadzie 1919 roku liczba uczęszczających dzieci
wynosiła 71, w roku szkolnym 1920/1921 wzrosła do 106 dzieci19, a w 1937/1938
liczba dzieci pobierających naukę w szkolę wynosiła 252. Do szkoły uczęszczały
A. Skupień, Miejska Izraelicka Szkoła Powszechna w Poznaniu (1919-1939), „Kronika Miasta
Poznania” 2006, nr 3, Poznań 2006, s. 262.
13
N. Lasman, Dzieciństwo poznańskiego Żyda, „Kronika Miasta Poznania” 2006, nr 3, s. 333.
14
T. Sztyma-Knasiecka, Między tradycją a nowoczesnością. Źydzi poznańscy w XIX i XX wieku,
Poznań 2006, s. 66.
15
Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP), sygn. 3205, Akta miasta Poznania.
16
APP, sygn. 3205, Zaproszenie na uroczystość otwarcia szkoły żydowskiej w dniu 31 sierpnia 1932,
Pismo z dnia 26 VIII 1932 r.
17
APP, sygn. 3205, Pismo F. Propstowej do magistratu miasta Poznania z 18.IX. 1930 r.
18
APP, sygn. 3205, Akta miasta Poznania, Pismo F. Propstowej do magistratu miasta Poznania
z 7.XI.1932 r.
19
Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, red. J. Topolski, K. Modelski, Poznań 1995, s. 208.
12
333
dzieci zamieszkałe tylko na terenie Poznania, ale w historii placówki były dwie
uczennice pochodzące spoza Poznania – Rózia Centerówna pochodząca z Warszawy oraz Jesta Chimowiczówna ze Szwarzędza.
Dzieci uczęszczające do żydowskiej XIV Szkoły Powszechnej były wychowywane pod wpływem polskiej kultury. Jeden z uczniów, Henryk Kronenberg,
tak wspomina kierowniczkę szkoły, Franciszkę Propstową:
Ona była po prostu szaloną patriotką polską. Chyba uwielbiała poezję,
literaturę i historię polską, bo potrafiła wszczepić w nasze młode, dziecinne dusze swoją miłość. Pod jej wpływem przez długie lata bohaterami
moich marzeń były postacie z literatury i historii polskiej20.
Franciszka Propstowa pojawia się jako polska patriotka we wspomnieniach
ocalałych Żydów21, uczęszczających w dwudziestoleciu międzywojennym do
XIV Szkoły Powszechnej w Poznaniu. Natomiast Henryk Kronenberg jest przykładem wychowania w polskiej kulturze – uczęszczał do szkoły żydowskiej, ale
w tej szkole został wychowany w duchu polskim. Wspomina, że bardzo chciał
być Polakiem, ponieważ uczył się historii Polski i zna ją do dnia dzisiejszego,
a do jego ulubionych pisarzy należał Mickiewicz22.
Za wykształcenie religijne młodzieży odpowiadała gmina. Przez cały okres
dwudziestolecia międzywojennego prowadzono w Poznaniu Żydowską Szkołę
Religijną (cheder). W chederze uczyły się dzieci od 5. do 12. roku życia23. Szkoła
nie zapewniała nauki świeckiej, więc uczniowie pobierali naukę równolegle
w szkole powszechnej. Szkoła religijna prowadziła nauczanie w języku żydowskim i hebrajskim, a od 1937 roku uczyło w niej sześciu nauczycieli opłacanych
przez gminę żydowską24. Szkoła ta funkcjonowała popołudniami, jednak była
ona nieobowiązkowa. Odbywały się w niej lekcje religii, historii Żydów i języka
hebrajskiego25.
W Poznaniu nie powstało gimnazjum żydowskie, dlatego młodzież starsza
wybierała szkoły zarówno państwowe, jak i prywatne. Oficjalnie nie było dyskryminacji, ale jak wspomina jeden z żydowskich Poznaniaków, Noach Lasman:
W porównaniu z naszymi polskimi rówieśnikami wybór gimnazjum mieliśmy ograniczony. Mimo to były szkoły, które w statucie miały zastrzeżenie, że przyjmują kandydatów chrześcijańskich lub katolickich26.
A. Niziołek, op. cit., s. 302.
N. Lasman, op. cit., s. 330-373; A. Niziołek, op. cit., s. 290-310.
22
A. Niziołek, op. cit., .s. 301.
23
S. Mauersberg, Szkolnictwo powszechne dla mniejszości narodowych w Polsce 1918-1939, Wrocław
1968, s. 171.
24
Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni…, op. cit., s. 209.
25
N. Lasman, op. cit., s. 333.
26
Ibidem, s. 343.
20
21
334
Chłopcy uczęszczali najczęściej do gimnazjum im. Bergera, a dziewczęta
do gimnazjum im. Dąbrówki, część chłopców uczęszczała także do szkoły
im. Paderewskiego. Zarówno chłopcy, jak i dziewczęta uczęszczały do Szkoły
Wydziałowej przy ulicy Działyńskich. Fira Mełamedzon-Salańska wspomina
problem z uczęszczaniem do gimnazjum:
Wyjeżdżając z Brzezin miałam zaliczone trzy klasy gimnazjum, ale
w Poznaniu okazało się, że mam kłopoty z dalszą nauką. Polskie gimnazja niechętnie przyjmowały Żydów, a żydowskiego gimnazjum nie było.
Ministerstwo Oświaty zdecydowało jednak wówczas, że dwie poznańskie szkoły muszą przyjmować żydowskich uczniów – osobno dziewczęta, osobno chłopców. My dziewczęta, bez problemów mogłyśmy wstępować do sześcioklasowej, ale kształcącej na poziomie gimnazjum Szkoły
Wydziałowej przy ul. Działyńskich27.
W przypadku szkoły prywatnej młodzież żydowska uczęszczała do gimnazjum im. Schillera z językiem niemieckim jako wykładowym. Gimnazjaliści
żydowscy raz w tygodniu po południu przychodzili do gimnazjum im. Bergera,
gdzie doktor judaistyki Chaim Laufer wykładał historię Żydów28. W związku
z utrudnieniami w kontynuacji nauki w gimnazjum gmina żydowska postanowiła powołać w latach 30. XX wieku Żydowskie Towarzystwo Szkolne,
które wystąpiło do Kuratorium Okręgu Szkolnego z wnioskiem o utworzenie
w Poznaniu żydowskiego gimnazjum rozwojowego29. Jednym z głównych argumentów było to, że około 100 dzieci chce kształcić się w żydowskiej szkole średniej30. Pomysł utworzenia gimnazjum żydowskiego z początkiem roku szkolnego 1937/1938 wywołał protesty ze strony mieszkańców miasta Poznania.
W „Kurierze Poznańskim” pojawił się artykuł na ten temat, który utwierdzał
mieszkańców Poznania, że powstanie gimnazjum żydowskiego jest prowokacją
wobec uczuć narodowych społeczeństwa Wielkopolski, więc sugerowano niewyrażenie zgody na powołanie tej instytucji31. Pomimo tych sprzeciwów planowano umieszczenie szkoły w budynku byłego żydowskiego szpitala przy Wałach
Wazów. Jednak wybuch wojny przeszkodził w realizacji powołania tej placówki.
Młodzież żydowska, zamierzająca udać się na studia, wybierała kierunki najczęściej na Uniwersytecie Poznańskim, głównie na wydziale lekarskim i matematyczno-przyrodniczym. W latach 30. XX wieku przejawy antysemityzmu
utrudniały dostanie się na tę uczelnię z uwagi na wprowadzenie na nim, jak
i na innych uniwersytetach w 1937 roku getta ławkowego oraz zasadę numerus
A. Niziołek, Fira. Poznańscy Żydzi. Opowieść o życiu. Albumy i wspomnienia Firy Mełamedzon-Salańskiej, Poznań 2014, s. 16.
28
29
Z. Pakuła, op. cit., s. 19.
30
I. Kowalski, op. cit., s. 97.
31
Czy w sercu Wielkopolski ma powstać gimnazjum żydowskie?, „Kurier Poznański” 1937, nr 332, s. 5.
27
335
clausus ograniczającą liczbę studentów żydowskich. Na Uniwersytecie Poznańskim liczba studentów wyznania mojżeszowego w roku akademickim 1928/1929
wynosiła 30 osób, a już w roku 1934/1935 liczba studentów wzrosła do 87 osób32.
Mniej Żydów uczęszczało do Wyższej Szkoły Budowy Maszyn i Elektrotechniki, gdzie w roku 1937/1938 na 295 studentów było 7 osób wyznania mojżeszowego i tyle samo uczęszczało (na 395 studentów) do Państwowego Konserwatorium Muzycznego33. Część ze studentów należała do Organizacji Akademików – Syjonistów Rewizjonistów „Dror”34.
Stosunek polskich studentów wobec młodzieży żydowskiej był jednak
wrogi i nasilało się zjawisko antysemityzmu. Wielu pracowników i studentów
uniwersytetów lekceważąco i z pogardą odnosiło się do studentów pochodzenia
żydowskiego. Bronisław Bergman wspomina przykład swojego kuzyna, który
studiował na Uniwersytecie Poznańskim:
Na uniwersytecie musiał siedzieć w osobnej ławce, bo obowiązywało
getto ławkowe. Opowiadał, że inni studenci wyzywali go i odsuwali się
od niego. Wytrzymał chyba rok, potem zrezygnował ze studiów i postanowił wyjechać35.
Najważniejszą organizacją, powstałą w dwudziestoleciu międzywojennym dla młodzieży żydowskiej była organizacja Haszomer Hacair („Młody
Strażnik”). Organizacja ta istniała na terenie całej Polski. Pomysł jej utworzenia
w Poznaniu wziął swój początek od jednego z poznańskich Żydów, Johana
Cohena, mającego okazję zapoznać się z tą organizacją i jej działalnością podczas pobytu w Warszawie, gdzie uczył się w szkole ORT36. Cohen należał do tej
organizacji i po przyjeździe do Poznania na wakacje zapoznał swojego kolegę
z jej zasadami i ideologią. Razem postanowili utworzyć Haszomer Hacair na
terenie Poznania. Najpierw należało znaleźć odpowiedni lokal dla organizacji
i nawiązać kontakt z istniejącą już komórką. W budynku, w której mieściła się
synagoga dla żydów zreformowanych, gmina udostępniła kilka pokojów na piętrze. Nawiązano kontakt z oddziałem Szomru w Kaliszu, w wyniku czego do
Poznania przybył aktywista Josef Kapłan, który przeprowadził z grupą organizacyjną rozmowę zapoznającą ich z ideologią, celami, metodami pracy i strukturą organizacji37. Zaproponowano także wzięcie udziału w kursie dla wychowawców. Językiem codziennym w pracy wychowawczej miał być język polski.
W Poznaniu organizacja powstała w roku 1930, a w 1931 roku oddział poznański
R. Witkowski, Żydzi w Poznaniu. Krótki przewodnik po historii i zabytkach, Poznań 2012, s. 68.
Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni…, op. cit., s. 210.
34
Z. Pakuła, op. cit., s. 19.
35
36
ORT (Organizacja Rozwoju Twórczości) – organizacja prowadząca zawodowe szkoły dla młodzieży żydowskiej.
37
32
33
336
został włączony do okręgu Włocławka. Oddział ten został uznany przez władze
miasta oraz policję i zarejestrowany jako Żydowski Klub Sportowy Szomrija.
Organizacja ta była odpowiednikiem polskiego harcerstwa. Członkowie podzieleni byli na cztery gdudy (odpowiednik hufców) w zależności od wieku. Dzieci
w wieku od 9 do 12 lat byli w Bnei Midbar („dzieci pustyni”), w wieku 13-15 lat
w Cofim („skauci”), w wieku 16-18 lat – w Cofim Bogrim („starsi skauci”),
a powyżej 18 lat – w Bogrim („starsi”)38. Tutaj, podobnie jak w harcerstwie polskim, uczono się na wycieczkach posługiwania się mapą i kompasem, alfabetu
Morse’a oraz rozpalania ogniska. Jednak organizacja ta stawiała sobie za cel
rozwój intelektualny i naukę pozaszkolną. Członkowie zapoznawali się z geografią Palestyny, kolonizacją żydowską, stosunkami politycznymi i etnicznymi
oraz współczesną historią syjonizmu39. Szomer był organizacją syjonistyczną,
głoszącą ideę powrotu do starej ojczyzny – do Palestyny. Jednym z głównych
zadań organizacji była nauka języka hebrajskiego40.
Jeden z członków organizacji, Noach Lasman, opowiada o swojej przynależności do gdudu Cofim, gdzie byli podzielni na kółka samokształceniowe po
pięciu członków. Wspólnie z kierownikiem gdudu, menachelem, ustalano temat
interesujący członków i książkę, jaka ma zostać opracowana. Przerabiano, m.in.
„Pochodzenie chrześcijaństwa” Kartuskiego i „Historię świata” Wellsa. Każdy
z członków był zobowiązany przeczytać i przemyśleć dany rozdział, a następnie
przygotować referat na ten temat41.
Członkini organizacji Fira Mełamedzon-Salańska wspomina, że w Haszomer
Hacair mówiono o sytuacji Żydów w Palestynie. Odbywały się prelekcj na temat
historii i kultury Żydów. Jak sama zaznacza:
Dotąd byłam związana z poszczególnymi Żydami, których lubiłam, ale
więcej koleżanek miałam wśród Polek. W szomrach zaczęłam identyfikować się z Żydami jako takimi. Znalazłam się wśród grona rówieśników
i poczułam, że jestem jedną z nich42.
Wśród przeciwników przynależności do organizacji Haszomer Hacair była
kierowniczka XIV Szkoły Powszechnej – Franciszka Propstowa – uważała ona,
że w polskiej szkole dzieci należy wychować na polskich obywateli, a taka organizacja wprowadza podwójną lojalność43.
W Poznaniu istniało także, przy gminie żydowskiej, Towarzystwo Gimnastyczne Bar-Kochba, przeznaczone dla dzieci i młodzieży. Powstało one
w 1920 roku. W obrębie towarzystwa powołano sekcję: piłki nożnej, boksu,
Ibidem, s. 353.
40
Ibidem, s. 356.
41
Ibidem, s. 353.
42
43
38
39
337
lekkiej atletyki, tenisa stołowego i gier sportowych. Przy klubie działało także
kółko teatralne44. Na zebraniach tego towarzystwa odbywały się odczyty i upowszechniano wiedzę na temat Palestyny.
W 1937 roku powstało Stowarzyszenie Żydowskiej Biblioteki Ludowej
im. Ichoccka Lejba Pereca. Stowarzyszenie to miało na celu, jak to zostało
zapisane w statucie, podniesienie umysłowego i moralnego poziomu swoich
członków45. Mogły nimi zostać osoby od 18. roku życia. Stowarzyszeniem kierował zarząd, na czele którego stał przewodniczący – Benjamin Goldberg46.
Z przedstawionego aspektu oświatowo-wychowawczy wynika, że ludność
żydowska utworzyła tylko jedną placówkę oświatową przeznaczoną dla dzieci
żydowskich. Była to XIV Szkoła Powszechna prowadzona przez Franciszkę
Propstową, która starała się wychować dzieci żydowskie na polskich obywateli
wyznania mojżeszowego. W dwudziestoleciu międzywojennym w Poznaniu
nie zabrakło organizacji tworzonych przez młodzież żydowską, takich jak Bar-Kochba i Haszomer Hacair. Do tych organizacji należała większość młodzieży
żydowskiej. Choć organizacja Haszomer Hacair budziła w młodych ludziach
idee syjonistyczne, to jednak Poznań był dla ludności żydowskiej miejscem,
gdzie dorastała i wychowywała się w kulturze polskiej. Duży nacisk w wychowaniu młodzieży kładziono na naukę języka polskiego, historii i kultury polskiej47. Uważam, że wiele osób pochodzenia żydowskiego, które wychowywały się w Poznaniu w okresie dwudziestolecia międzywojennego, znajdowały
poczucie przynależności do narodowości polskiej w słowach Juliana Tuwima:
Ja natomiast jestem Żydem spolszczonym, owym «Żydem-Polakiem» i nic
mnie nie obchodzi co jedna lub druga strona o tym powie. Wychowany
w kulturze polskiej (…) przywiązałem się z całej duszy do polskości48.
Education and Educational of the Jewish minority in the
interwar period in Poznan
In the article was described an educational-education aspect of the Jewish minority
in the town of Poznan in the period of the twenty-year interwar. In 1919 was created a Municipal Jewish Universal School. For the interwar entire period she was
a manager of the school of Franciszka Propostowa. In 1932 this school renamed to
the XIV Universal School. By the Jewish community was a Jewish Religious School
A. Skupień, Ludność żydowska…, op. cit., s. 244.
Archiwum Państwowe w Poznaniu, sygn. 1296, Żydowska Biblioteka Ludowa im. L. Pereca
w Poznaniu, s. 5.
46
Ibidem, s. 4.
47
T. Sztyma-Knasiecka, op. cit., s. 66.
48
S. Leben, Luminarze literatury i nauki polskiej o kwestii żydowskiej, [w:] Rozmowy z Tuwimem,
red. T. Januszewski, Warszawa 1994, s. 14.
44
45
338
(cheder). The older part of Jewish male young people attended to the secondary school of Bergera and the secondary school of Paderewski, but girls attended
to secondary school of Dabrowka and the departmental school at the street
Dzialynskich. A private secondary school of Schiller was also being chosen for
with German as the language of instruction. Jewish Association of School decided
to create the Jewish developmental secondary school in 1937. Jewish going young
people for studies chose mainly the University of Poznan, medical and mathematical-science direction. Also were established youth Jewish organizations so as:
Haszomer Hacair and Bar-Kochba. In 1937 created a Association Jewish Library
Folk which had raising the intellectual level. The Jewish minority in Poznan formed
only one educational institution intended for Jewish and were raised in this school
in spirit of Polish culture.
339
A.N. Wabiszczewicz
Aleksander Nikołajewicz Wabiszczewicz
Brzeski Państwowy Uniwersytet im. A.S. Puszkina – Brześć (Białoruś)
Межэтнические взаимоотношения в сфере
просвещения в западных областях БССР
в 1939-1941 гг.
В современной польской исторической науке проблематика культуры
и образования, межнациональных отношений в 1939-1941 гг. на территории западных областей БССР (до сентября 1939 г. входили в состав Польского государства) исследуется в контексте проводимой политики советизации и русификации1. Однако в рамках создания советской школы
с новым содержанием, целями воспитания и методами обучения происходил противоречивый, неоднозначный, ограниченный процесс национально-культурного развития, особенно непольского населения. Опираясь на архивные документы, постараемся проследить развёрнутую
в тот период белорусизацию2, оценить состояние просвещения основных национальных групп, их реакцию на проводимые преобразования
советских властей.
Społeczeństwo białoruskie, litewskie i polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej
w latach 1939-1941, red. M. Giżejewska, T. Strzembosz, Warszawa 1995; E. Trela-Mazur, Polityka
oświatowa na okupowanych ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939-1941. Wybrane
zagadnienia „Wrocławskie Studia Wschodnie” 1997, nr 1, s. 89-123; Studia z dziejów okupacji
sowieckiej (1939-1941): obywatele polscy na kresach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod
okupacją sowiecką w latach 1939-1941, red. T. Strzembosz, Warszawa 1997; Sowietyzacja Kresów
Wschodnich II Rzeczypospolitej po 17 września 1939: studia, red. A. Sudoł, Bydgoszcz 1998; W. Śleszyński, Okupacja sowiecka na Białostocczyźnie w latach 1939-1941. Propaganda i indoktrynacja,
Białystok 2001; Sowietyzacja i rusyfikacja północno-wschodnich ziem II Rzeczypospolitej (19391941): studia i materiały, red. M. Gnatowski, D. Boćkowski, Białystok 2003; W. Wincenciak, Szkolnictwo polskie na kresach wschodnich w latach 1939-1944, Łomża – Olsztyn 2004; Polacy – Żydzi
– Białorusini – Litwini na północno-wschodnich ziemiach Polski a władza radziecka (1939-1944):
w kręgu mitów i stereotypów, red. M. Gnatowski, D. Boćkowski, Białystok 2005; M. Wierzbicki,
Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim: stosunki polsko-białoruskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką 1939-1941, wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa 2007;
idem, Polacy i Żydzi w zaborze sowieckim: stosunki polsko-żydowskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką 1939-1941, wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa 2007.
2
Основная фаза белорусизации как официальной политики национально-государственного
и национально-культурного строительства в БССР осуществлялась в 1920-е годы.
1
340
A.N. Wabiszczewicz: Межэтнические взаимоотношения в сфере просвещения ...
Вхождение западнобелорусских земель в состав СССР предопределило осуществление изменений в сфере просвещения именно в контексте
советизации. Школа рассматривалась важным идеологическим инструментом. Предусматривалось изменить всю предыдущую систему образования на советскую. Также необходимо было удовлетворить и национально-культурные интересы местного полиэтнического населения. 2 декабре
1939 г. ЦК КП(б)Б издал постановление «О мероприятиях по организации народного образования в западных областях БССР», а в нём:
3. Считать, что основная масса школ в западных областях БССР
должны быть белорусскими. Переход на белорусские школы не
затягивать, однако осуществлять его постепенно, по мере снабжения школ учебниками и квалифицированными преподавателями-белорусами. Обязать партийные, советские органы и отделы
народного образования развернуть пропагандистскую агитационную работу по ликвидации пренебрежительного отношения к белорусскому языку, прививавшегося правящими кругами
и националистическими элементами в б.[ывшей] Польше. Осудить
неправильные действия некоторых работников отделов народного
образования, переводящих школы на белорусский язык без предварительной подготовки. Преподавание белорусского языка зачастую
поручается польским преподавателям, которые только дискредитируют белорусский язык и белорусскую литературу. 4. Ввести изучение русского языка в белорусских школах и школах национальных
с 3-го класса; изучение белорусского языка в русских школах ввести
с 3-го класса; а в школах национальных – со 2-го класса3.
Разработанная Инструкция о порядке реорганизации школ западных
областей БССР предусматривала, что вопрос о языке обучения каждой
школы должен решаться в соответствии с национальным составом учащихся и пожеланием их родителей. Аналогичные документы были приняты и на областном уровне.
Неблагоприятная ситуация с удовлетворением образовательных
нужд непольского населения, в том числе и белорусов, которая сложилась
в результате проводимой в межвоенном Польском государстве политики
полонизации и ассимиляции, была использована и учтена при осуществлении советской политики в области образования в западных областях
БССР в конце 1939-1941 гг.4 Во всех национальных школах обязательным
являлся белорусский язык, а с осени 1940 г. – и русский. Для взрослых
были организованы курсы по изучению русского языка. Всего к сентябрю
НАРБ, ф. 4-п, оп. 3, д. 850, л. 79-80.
А. Вабішчэвіч, Нацыянальна-культурнае жыццё Заходняй Беларусі (1921-1939 гг.), Брэст
2008, С. 264.
3
4
341
1940 г. в западных областях БССР действовали 4 192 (74,4%) белорусские,
987 (17,5%) польских, 173 (3,1%) русских, 169 (3%) еврейских, 63 (1,1%)
литовских, 49 (0,9%) украинских школ5. Важной задачей являлась ликвидация неграмотности среди взрослых. В 1939/1940 учебном году в кружках и школах ликбеза занималось почти 200 тыс. человек6. В 1940 г. был
открыт ряд высших учебных заведений: в Белостоке – педагогический
и вечерний учительские институты, в Барановичах, Гродно и Пинске –
учительские институты. Тогда же работали 25 средних специальных заведений. В 1940/1941 учебном году большинство школ оставались белорусскими, хотя большая часть средних школ западных областей БССР
стали русскими – за счёт сокращения количества национальных школ.
В июне 1941 г. Наркомпрос БССР значительно усложнил процедуру организации национальных школ. Устанавливалось, что соответствующий
выбор определялся только на основе решения общего собрания большинства родителей, подтверждался решениями президиума райисполкома и облисполкома, закреплялся Наркомпросом7.
Так как к местным кадрам проявлялось недоверие и подозрительность, то для установления советских порядков из восточных областей
БССР и других союзных республик направлялись партийные и комсомольские работники, специалисты различных отраслей хозяйства,
в том числе работники просвещения – их местное население называло
«восточниками». Всего к концу 1940 г. в западные области республики
прибыло около 31 тыс. «восточников». Большинство среди них составляли белорусы, русские, евреи. Они в большинстве своём не знали местного уклада жизни, обычаев и языков (белорусского, польского, идиш).
В устной памяти западнобелорусских жителей «восточники» признавались более советизированными, атеистами, с меньшим уровнем материального благополучия, культуры8. Чтобы очистить учительский состав
школ от «националистических, контрреволюционных элементов», избавить его от «засорённости», увольняли местных, политически ненадёжных. Наблюдалось общее недоверие к работникам-полякам. Такие проявления подозрительности усиливали антисоветские настроения, особенно
среди польского населения. Откровенное неприятие «восточниками»
польского языка вызывало недовольство местных поляков, особенно
А. Вабішчэвіч, Праблемы нацыянальна-культурнага жыцця заходніх абласцей БССР у 19391941 гг. „Białoruskie zeszyty historyczne” 2000, nr 13, s. 119.
6
Гісторыя Беларусі: у 6 т., т. 5: Беларусь у 1917-1945 гг., Мінск 2006, С. 462.
7
ГАБО, ф. 279-п, оп 1, д. 2, л. 169.
8
Верасень 1939 г. у гістарычнай традыцыі і вуснай гісторыі, рэд. А. Смаленчук, Мінск 2015,
С. 92.
5
342
в приграничных районах. В глазах поляков «восточники» являлись проводниками советизации.
Завуч 2-й польской школы г. Гродно Краевский открыто заявляет,
что работа во внешкольное время с детьми и вопросы коммунистического воспитания – удел учителей, присланных из восточных
областей (…). Такое же положение и в городах: Белостоке, Соколке,
Домброве, Лапах, Бельске и других местах9.
Для исправления кадровой политики в октябре 1940 г. ЦК КП(б)Б
принял несколько постановлений, в том числе «Об упорядочении дела
подбора и посылки работников в западные области БССР»10, где подчёркивалось, что Наркомпрос направлял учителей в западные области без
учёта действительной потребности и национального состава школ. Практика общего недоверия к местным специалистам была признана вредной.
Начала проводиться более гибкая политика в отношении местного населения, с использованием элементов коренизации.
Вся идеологическая и культурно-просветительская деятельность
советских властей была направлена на формирование у людей совершенно нового мировоззрения. В агитационной работе основной формой
являлись собрания и лекции. Агитаторы ездили по деревням, чтобы пропагандировать превосходство советского образа жизни, конституцию
СССР, организовать изучение биографии И. Сталина и «Краткого курса
истории ВКП(б)». Важной задачей являлась пропаганда среди населения западных областей БССР достижений «культурной революции». Для
этого использовались типичные методы работы, без учёта местных условий. Как и везде, были организованы избы-читальни, красные уголки,
дома культуры.
Однако к весне 1941 г. достичь больших результатов в проведении
советизации, особенно среди поляков, не удалось. Согласно заявлению
директора Гродненской городской библиотеки:
польское население, в том числе и учительство, почти прекратило
читать русскую книгу, хотя библиотека систематически пополняется образцами советской художественной литератур»11.
Проверка читаемости учителей в Гродно выявила, что «учителя-поляки совершенно не читают никакой советской литературы»12. Медленно осуществлялся процесс советизации школьников:
“Ты з Заходняй, я з Усходняй нашай Беларусi...”. Верасень 1939 г. – 1956 г.: дакументы
і матэрыялы: У 2 кн., Кн. 1. Верасень 1939 г. – 1941 г., склад. У.І. Адамушка [і інш.], Мінск
2009, С. 246.
10
НАРБ, ф. 4-п, оп. 3, д. 1079, л. 4-5.
11
Ibidem.
12
Ibidem.
9
343
в польских школах нет совершенно комсомольцев. Молодёжь старших классов не вступает в комсомол. (…) в последнее время начался
выход детей из пионерских отрядов13.
В октябре 1940 г. в Белостокской области, где проживало больше поляков, дети-поляки в пионерских отрядах составляли только 15%, на долю
белорусов приходилось 35%, евреев – 30%, русских – 20% пионеров14.
Проведённые меры в направлении белорусизации в западных областях
БССР, которые имели положительное значение для национально-культурного развития белорусов, носили идеологическую направленность
– для убеждения в правильности «ленинско-сталинской национальной политики». Сталинское руководство прежде всего по политическим
соображениям пошло по принятие 6 сентября 1940 г. постановления
«Об изучении партийными и советскими работниками, работающими
в союзных или автономных республиках, языка соответствующей союзной или автономной республики»15. Аналогичное постановление было
издано в Минске ЦК КП(б)Б 16 марта 1940 г. – «Об изучении партийными
и советскими работниками БССР белорусского языка». Было признано
неправильным, что:
многие руководящие партийные и советские работники, работающие в Белоруссии, не знают и не изучают белорусский язык16.
На местах обязали руководящих работников партийных и советских
органов, хозяйственных, кооперативных организаций изучать белорусский язык.
Целый ряд ответственных партийных и советских работников по-серьёзному взялись за изучение белорусского языка и в этом добились
значительных успехов. Во многих районах действовали кружки по изучению белорусского языка, которые были организованы при парткабинетах. Как правило, ими руководили лучшие учителя неполных средних
и средних школ.
Однако указанное постановление ЦК КП(б)Б об изучении белорусского языка руководящими работниками выполнялось неудовлетворительно. В качестве примера приведём оценку ситуации в Пинской области.
До последнего времени значительная часть руководящих товарищей ещё не приступила к серьёзному изучению белорусского языка,
его не знают и им не пользуются. Пинский ГК КП(б)Б принял
Ibidem, s. 247.
Гісторыя Беларусі…, op. cit., С. 462.
15
ЦК ВКП(б) и национальный вопрос, кн. 1. 1933-1945, сост. Л.С. Гатагова [и др.], Москва 2009,
С. 563.
16
“Ты з Заходняй, я з Усходняй нашай Беларусi...”, op. cit., с. 125; ГАБО, ф. 7580-п, оп. 1, д. 10,
л. 497; ф. 7581-п, оп. 1, д. 17, л. 298-299.
13
14
344
постановление об изучении белорусского языка руководящими
партийными и советскими работниками города. Но дальше принятия постановления дело не пошло. Кружки и школа для партактива
не организованы. Коммунисты белорусского языка не изучают.
Между тем в городе есть большая часть коммунистов, приехавших из РСФСР или из других республик, которые не знают белорусского языка и поэтому требуют помощи в деле его овладения,
но эту помощь они от ГК КП(б)Б не получают. Плохо обстоит дело
с выполнением постановления ЦК КП(б)Б об овладении белорусским языком в районах – Давид-Городокском, Дрогичинском,
Ленинском17.
Как показали результаты партийной проверки об использовании белорусского языка в учебных заведениях Пинской области (в белорусских
неполных средних и средних школах, педучилище, учительском институте, фельдшерской школе), почти во всех белорусских учебных заведениях преподавание предметов, распоряжения дирекции и общественных
организаций, настенная печать, плакаты, расписание уроков были на русском языке. Поэтому были приняты соответствующие меры по исправлению такой ситуации – созвано в Пинском обкоме партии совещание
директоров, завучей и секретарей партийных организаций учебных заведений, на котором обсуждался вопрос о перестройке работы белорусских учебных заведений для выполнения упомянутого постановления
ЦК КП(б)Б18.
Последним значительным шагом в деле белорусизации было постановление ЦК КП(б)Б от 24-25 января 1941 г. «Об изучении белорусского
языка в вузах, техникумах и школах БССР»19. Были приняты меры по
укреплению существующих белорусских школ. Во всех школах была развёрнута работа кружков по изучению белорусского языка.
Реализация на практике положений данного постановления проходила сложно. О ситуации в одной из областей (Барановичской) свидетельствуют партийные документы.
При проверке обкомом партии учительского института, рабфака
и 2-й белорусской средней школы г. Барановичи было установлено, что ряд дисциплин преподавались на русском языке. Разговор
с учащимися вёлся на русском языке. Аналогичное положение имело
место и в ряде районов (Лида, Новогрудок, Несвиж, Клецк, Радунь
и др.). Например, в г. Лиде ряд директоров школ, коммунистов, свободно владеющих белорусским языком, строили свою работу на
русском языке. В Новогрудском педучилище основные дисциплины
ГАБО, ф. 7581-п, оп. 1, д. 70, л. 181-182.
Ibidem, л. 182-183.
19
ГАБО, ф. 7580-п, оп. 1, д. 431, л. 1-3.
17
18
345
преподавались на русском языке, переписка с Наркомпросом, приказы, распоряжения писались на русском языке. В Клецком районе
в большинстве белорусских школ разговорная речь велась на русском языке, дисциплины преподавались на русском языке20.
Преподавание отдельных предметов, делопроизводство на русском
языке (или «смешанном») в белорусских школах было отмечено также
в Радуньском, Бытеньском, Несвижском, Ивьевском районах Барановичской области. В Новогрудском финансово-экономическом техникуме
преподавание дисциплин проходило на русском языке. Все преподаватели техникума прибыли из РСФСР.
В практике работы облоно по подбору и расставлению педагогических кадров были допущены ошибки. Преподаватели, владеющие белорусским языком, преподают в русских школах и наоборот.
Существенным недостатком является то, что облоно, гороно и ряд
районо не приняли своевременных мер в деле организации кружков по изучению белорусского языка для преподавателей, не знающих его. Большинство школ области не полностью обеспечены
учебниками на белорусском языке, особенно учебниками по географии, истории, естествознанию и др., а также наглядными пособиями21.
Однако происходило улучшение в этом направлении. В районах Барановичской области были проведены совещания учителей по вопросу изучения белорусского языка, организованы кружки для учителей, не владеющих белорусским языком.
В Ляховичском районе преподаватели тт. Альберт (Подлеская
НСШ), Штэрн, Иохелес (Теребковичская НСШ) не знали белорусского языка, а в настоящее время достаточно им владеют, чтобы
вести обучение учащихся. В Слонимском районе организованы
и работают при всех СШ и НСШ 19 кружков по изучению учителями белорусского языка, из них 11 кружков на селе. Особенно
хорошо работают кружки в белорусской НСШ №1 (руководитель –
тов. Хруцкая). Большинство учителей НСШ №1 значительно лучше
начали владеть белорусским языком. Так, учителя этой школы
тт. Поркот, Селецкий в 1939/40 учебном г.[оду] не знали белорусского языка, теперь уже в основном овладевают белорусским
языком22.
Работа по созданию кружков для учителей, не владеющих белорусским языком, развёртывалась в Мостовском, Зельвенском, Любчанском,
Ibidem, л. 4-5.
Ibidem.
22
Ibidem.
20
21
346
Бытеньском, Лидском, Городищенском и других районах Барановичской
области.
Хотя и были положительные результаты, но на практике постановление осуществлялось неудовлетворительно. В 1940/1941 учебном году
в западных областях, как и в восточной части БССР, отдельные белорусские школы превращались в русские. В некоторых белорусских школах
основные предметы преподавались по-русски. Учителя-«восточники»
не были готовы к преподаванию из-за незнания языка. Чувствовалось
и сознательное сопротивление попыткам белорусизации со стороны
отдельных представителей небелорусского населения. Белорусизацию
они рассматривали только через призму советизации.
В ходе реорганизации школ имело место пренебрежительное отношение к белорусскому языку как со стороны родителей, так и учителей, – отмечалось в партийных документах Барановичской области.– Особенно это чувствовалось в сельских местностях. Там
выдвигался вопрос о создании русских школ, мотивируя тем, что
белорусский язык – это не показатель культуры, что с этим языком
дальше Минска и Витебска не поедешь. Молодёжь должна стремиться в высшие учебные заведения, а они, мол, есть только
в РСФСР. Имели место ходатайства со стороны волостных и крестьянских комитетов об открытии русских школ. Благодаря проведённой большой разъяснительной работе о важности и значении
государственного языка, основная часть населения стала направлять своих детей в школы по принципу национального языка.
Высказанное пренебрежительное отношение к белорусскому языку
со стороны отдельных учителей на конференции было развенчано,
но ещё предстоит большая работа по проведению массовой разъяснительной работы среди всего населения по привитию любви
к национальному языку и белорусской культуре23.
Из-за слабости полиграфической базы задерживалась обеспечение
белорусскоязычной учебно-методической литературой. Положение
затруднялось «чистками» библиотек от «контрреволюционной, националистической» литературы. В марте 1940 г. ЦК КП(б)Б утвердил приказ
Главлита БССР «Об изъятии враждебной литературы из библиотек общественного пользования и книготорговой сети западных областей БССР»24.
Процесс изъятия приобрёл массовые масштабы, особенно польскоязычной литературы25. Из библиотек и читален изымались произведения
ГАБО, ф. 7580-п, оп. 1, д. 27, л. 69.
“Ты з Заходняй, я з Усходняй нашай Беларусi...”, op. cit., С. 148.
25
M. Gnatowski, W radzieckich okowach. Studium o agresji 17 września 1939 r. i radzieckiej polityce
w regionie łomżyńskim w latach 1939-1941, Łomża 1997, s. 98.
23
24
347
А. Мицкевича, Э. Ожешко, переведённые на польский язык труды западноевропейских и русских классиков.
Белорусизация активно использовалась в пропагандистской работе.
Убедительным подтверждением этого является выдержка из постановления январьской (1941 г.) учительской конференции Клещельского района
Брестской области:
10. Конференция считает необходимым создать кружки по изучению русского и белорусского языка, вменить в обязанности всем
учителям посещать их. Одновременно требуется от учительства
чистота и культурность речи. 11. Отмечая слабую постановку воспитательной работы в школах, конференция считает, что воспитательная работа должна строиться на примерах наших вождей, героев,
лучших людей нашей родины… 12. Для более спешного проведения
интернационального воспитания учащихся необходимо практиковать совместные вечера школ с разными языками обучения, оживлением работы общественных организаций (МОПР, ОСОАВИАХИМ и т.д.), всячески укрепляя и воспитывая у учащихся чувства
дружбы народов СССР26.
Вплоть до весны 1941 г. ни польские учителя, ни учителя-«восточники»
не владели белорусским языком. Качество его преподавания оставалось
низким.
Советские власти не могли сразу перейти к русификации, так как это
могло вызвать недовольство местного населения и дестабилизировать
и без того сложную общественно-политическую ситуацию. Отдельные
элементы белорусизации не могли тогда превратиться в полноценную
политику национально-культурного возрождения западнобелорусского
региона. Ведь в БССР с 1930-х гг. набирала силу противоположная тенденция. Положительные результаты белорусизации можно было представлять в качестве подтверждения правильности «ленинского-сталинской
национальной политики», нисколько не выходя за пределы сталинской
формулы «культура национальная по форме, но социалистическая по
содержанию». Формально белорусизация не вступала в идеологическое
противоречие с декларируемым интернационализмом, в котором доминирующее значение русского языка объяснялось его ролью для межнационального общения в СССР.
В сознание и быт жителей людей вводились новые (советские) праздники. Старые, в основном религиозные, властями отвергались и критиковались. Хотя храмы не закрывались, но была развёрнута антирелигиозная пропаганда. Проводились лекции «Церковь и государство в СССР»,
ГАБО, ф. 279-п, оп. 1, д. 10, л. 202.
26
348
«Сталинская Конституция и свобода совести», «Происхождение и классовая сущность еврейских праздников» и др.27. Усиливалась атеистическое воспитание среди школьной молодёжи.
Однако эффективность антирелигиозной агитации была незначительной. До половины учеников в религиозные праздники не посещали школы.
Постановление ЦК КП(б)Б от 10 февраля 1941 г. «О состоянии антирелигиозной пропаганды в западных областях БССР»28 нацелило партийные, советские органы на систематическую работу в этом направлении,
на разоблачение «враждебной» деятельности церковников. Однако сломить религиозные обычаи и традиции местного населения тогда не удалось. Сохранялся высокий уровень религиозности польского населения.
Как отмечалось 18 апреля 1941 г. в докладной записке наркома просвещения БССР Е. Ураловой секретарю ЦК КП(б)Б П. Пономаренко о политико-моральном состоянии учительства западных областей республики,
«ещё никогда такого большого посещения костёлов не было, как сейчас.
Все учащиеся и учителя-поляки посещают систематически костёл»29.
Педагогические кадры, работавшие в довоенной Польше, очень слабо
использовались в новых учебных заведениях. Многие учителя, особенно
представители польской интеллигенции, отказывались сотрудничать
с новой властью и оставляли школы30. Относительно имеющегося учительского персонала проявлялось недоверие по причине «засорённости
классовыми враждебными элементами». «Часть учителей, которая работала в школах при польской власти, не может в дальнейшем оставаться
и работать в советских школах»31. Недоверие было и относительно части
директоров школ. Например, в Столинском районе Пинской области
«в отдельных школах в руководстве стояли непроверенные враждебные
люди»32.
В Давид-Городокском районе засорённость школ социально чуждыми
элементами характеризуется следующими данными: бывших офицеров царской армии – 3 чел., капралов бывшей польской армии – 4,
членов контрреволюционной партии сионистов – 11, членов контрреволюционной партии ОЗН33 – 2, членов контрреволюционной
организации «Русское народное общество»34 – 135.
ГАБО, ф. 7581-п, оп. 1, д. 23, л. 7-10; д. 38, л. 23.4; ф. 2228-п, оп. 1, д. 2, л. 37-38.
НАРБ, ф. 4-п, оп. 21, д. 2355, л. 20-21.
29
“Ты з Заходняй, я з Усходняй нашай Беларусi...”, op. cit., C. 247.
30
Гісторыя Беларусі…, op. cit., C. 461.
31
ГАБО, ф. 7581-п, оп. 1, д. 155, л. 51.
32
ГАБО, ф. 2228-п, оп. 1, д. 1, л. 12.
33
Правильно: Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN).
34
Правильно: Русское народное объединение (РНО).
35
ГАБО, ф. 7581-п, оп. 1, д. 26, л. 193.
27
28
349
Происходила «чистка» учительских кадров и контингента учащихся.
Например, согласно постановлению Столинского райкома КП(б)Б от
1 октября 1940 г. это необходимо было провести в Столине в сельскохозяйственном техникуме и расположенной там областной сельскохозяйственной школе.
Учитывая наличие в составе студентов классово-чуждых элементов, сыновей бывших торговцев, ведущих разлагательную работу,
обязать тов. Клименкова принять соответствующие меры к очищению от этих людей сельскохозяйственного техникума и школы36.
А в конце октября 1940 г. областные партийные органы отчитывались
о том, что в Столинском сельскохозяйственном техникуме 8 учащихся
самовольно оставили учёбу, 1 исключён как «классово-чуждый элемент»,
в областной школе среднего сельcкозо бразования – соответственно
16 и 2 учащихся37.
Часть жителей западнобелорусских земель неодобрительно воспринимала мероприятия советских властей, т.к. часто они проводились форсированными темпами, с использованием командно-административных методов. Довольно грубые нарушения наблюдались в Белостокской
области. ЦК КП(б)Б неоднократно указывал заведующему Белостокского
облоно С. Найдину на недопустимость попустительства в деле перевода еврейских и особенно польских школ в русские. На заседании Бюро
ЦК КП(б)Б 30 сентября 1940 г. такие нарушения, как и необоснованная замена в польских школах учителей-поляков русскими и др., были
названы «фактами искажения ленинско-сталинской национальной политики в школьном строительстве»38. В письме ЦК КП(б)Б 21 октября 1940 г.
отмечалось, что «в некоторых районах Белостокской области (Сопоцкинский, Моньковский, Августовский районы) имели место факты принудительной переорганизации школ с польской детворой в русские
и белорусские школы»39. В Свислочском районе заведующий районо
на родительском собрании в польской школе называл польские школы
бесперспективными, поэтому агитировал за реорганизацию в русскую
школу40.
Во многих польских школах учителей-поляков заместили русскими
и белорусскими преподавателями, в результате учащиеся и преподаватели не понимают друг друга. Перестраивая школу, партийные
организации много сделали для того, чтобы очистить учительский
ГАБО, ф. 2228-п, оп. 1, д. 1, л. 55.
ГАБО, ф. 7581-п, оп. 1, д. 19, л. 203.
38
НАРБ, ф. 4-п, оп. 3, д. 1072, л. 47.
39
40
Ibidem.
36
37
350
состав школ, в частности польских, от националистических, контрреволюционных элементов. Однако при этом в некоторых районах стали проявлять огульное недоверие и увольнять большинство
поляков учителей, хотя к этому не было оснований41.
В Белостокской области большинство прибывших директоров, завучей, учителей не владело польским языком42. Были приняты решения об
усилении массовой политической работы среди польского населения,
осуждении проявлений огульного недоверия к трудящимся-полякам,
исправлении «искажений ленинско-сталинской национальной политики,
допущенных в школьном строительстве»43. Наряду с другими мерами
в приграничных районах с преобладанием польского населения было
развёрнуто изучение польского языка. По желанию родителей в ряде
районов Белостокской области русскоязычные школы были преобразованы в польские44. Однако после увольнения С. Найдина нарушения не
прекратились.
Советская национальная политика, социально-экономические преобразования оказали влияние на характер межэтнических отношений
в западных областях БССР. Если до сентября 1939 г. поляки занимали привилегированное положение в ведущих сферах общественной жизни45, то
теперь утратили свои позиции. Значительная часть польского населения
негативно восприняла общественно-политические, социально-экономические и культурные преобразования. Однако советские власти выступили за расширение сфер использования польского языка, что имело
определённые положительные результаты.
Белорусы, евреи в глазах поляков иногда воспринимались в качестве
сторонников новой власти. В определённом смысле вначале был использован протестный потенциал непольского населения, который опирался
на предыдущие неприязненные, конфликтные отношения, предопределённые общественно-политическими, социально-экономическими, конфессиональными, этнопсихологическими и другими факторами, ключевыми позициями поляков в общественной жизни46. Хотя в 1939-1941 гг.
в сфере просвещения на территории западных областей БССР не наблюIbidem.
W. Śleszyński, op. cit., s. 498-499; M. Gnatowski, „Sąsiedzi” w sowieckim raju: rejon jedwabieński
pod radziecką władzą 1939-1941, Łomża 2002, s. 147-148.
43
44
M. Gnatowski, W radzieckich okowach…, op. cit., s. 244-255.
45
А. Вабішчэвіч, Спецыфіка становішча палякаў на тэрыторыі Заходняй Беларусі ў 1921-1939
гг. „Известия Гомельского гос. ун-та имени Ф. Скорины” 2008, № 4 (49), С. 129.
46
А. Вабішчэвіч, Нацыянальна-культурнае жыццё Заходняй Беларусі (1921-1939 гг.): праблемы
перыядызацыі, тыпалогіі ўзаемаадносін, „Веснік Брэсцкага ўніверсітэта. Серыя гуманітарных
і грамадскіх навук” 2009, № 4 (39), С. 116.
41
42
351
далось крупных этнических конфликтов, однако были отдельные случаи
противоречий на «языковой» основе. Например, в д. Зубково Новогрудского района действовала белорусская школа. Родители-поляки требовали перевести обучение на польский язык, а родители-белорусы из
соседних деревень в таком случае отказывались пускать своих детей на
учёбу47. Местное польское население д. Пеликаны Видзовского района
Вилейской области выступало за реорганизацию существующей белорусской школы в польскую48. Подобные случаи происходили и в некоторых
других местностях.
Сложным было состояние учебной и воспитательной работы в литовских школах. Из-за отсутствия учителей, знающих литовский язык, учебников на литовском языке занятия там проводились на русском языке49.
В целом, на территории западных областей БССР были осуществлены
в контексте советизации определённые меры по ликвидации неграмотности и малограмотности, создана сеть школ для различных национальных групп, были открыты культурно-просветительские учреждения. Несмотря на противоречивый характер белорусизации, были
предприняты меры по развитию белорусского языка, культуры, образования. Однако проведённые мероприятия в сфере просвещения не
оправдали чаяния местного населения. Направляемые кадры «восточников» не были подготовлены для полноценной работы в полиэтническом
и поликонфессиональном регионе, на них возлагалась идеологическая миссия по содействию политике советизации. Слабо учитывалась
специфика и национально-культурные интересы всех этнических сообществ, не использовался опыт и знания старой (дореволюционной, польской) интеллигенции, осуществлялись по отношению к ней репрессивные действия. В условиях коренных формационных изменений на
территории западных областей наблюдалось определённое обострение
межэтнических взаимоотношений в сфере просвещения, но они имели
эпизодический и локальный характер, предопределялись преимущественно социальными и общественно-политическими факторами.
ГАБО, ф. 7580-п, оп. 1, д. 247, л. 21.
“Ты з Заходняй, я з Усходняй нашай Беларусi...”, op. cit., C. 244.
49
Ibidem.
47
48
352
Inter-ethnic relations in education in the western regions
of the Byelorussian SSR, 1939-1941
The subject of this study is to interethnic relations in the territory of the western regions of the Byelorussian SSR in the conditions of Sovietization in the 19391941. On the basis of archival documents, the author followed the activities of the
Soviet authorities in the field of education to meet the national-cultural interests of
local populations. The analysis found that under the conditions of radical changes
in the territory of the western regions there was some occasional and local aggravation of inter-ethnic relations in the field of education that predispose mainly social
and socio-political factors.
353
D. Konieczka-Śliwińska
Danuta Konieczka-Śliwińska
Edukacja regionalna jako forma kształtowania
wzajemnych relacji społeczności w regionie
Rozważając problem dobrego sąsiedztwa i wzajemnych kontaktów różnych
wspólnot, warto zwrócić uwagę na fakt, iż w budowaniu relacji międzykulturowych pożądane są szczególne umiejętności, które najogólniej możemy określić jako kompetencje kulturowe, takie jak: umiejętność samookreślenia, słuchania i rozumienia innych, skutecznego komunikowania się, podejmowania
współpracy, rozwiązywania problemów czy osiągania kompromisu. Kształcenie
takich kompetencji jest procesem ciągłym, dokonującym się przez całe nasze
życie pod wpływem zewnętrznego wsparcia w postaci naturalnych (spontanicznych) oraz intencjonalnych oddziaływań wychowawczych. Jedną z form intencjonalnego oddziaływania wychowawczego jest oczywiście edukacja szkolna,
w tym także szeroko rozumiana edukacja regionalna, ponieważ poznanie własnej ziemi jest niewątpliwie podstawą do wzmacniania postaw niezbędnych do
budowania dobrych / prawidłowych relacji z najbliższym otoczeniem, a w dalszej perspektywie może również stanowić punkt wyjścia do kształtowania
postaw istotnych dla funkcjonowania narodu i państwa.
Aby właściwie zrozumieć problemy szkolnej edukacji regionalnej i związane z nimi różne formy oddziaływań wychowawczych, trzeba koniecznie rozpatrywać je w szerokim kontekście. Nigdy bowiem, jak pisze Andrzej Stępnik,
regionalizm nie był zjawiskiem samoistnym1. Stąd też istotne jest zwrócenie
uwagi nie tylko na dzieje regionalizmu i na historię obecności idei regionalistycznej w praktyce szkolnej, ale również na czynniki bezpośrednio oddziałujące na edukację szkolną. Można do nich z pewnością zaliczyć przemiany, jakie
zachodziły w naukach psychologicznych i pedagogicznych w XX wieku oraz
pojawiające się na ich gruncie propozycje edukacyjne, odnoszące do wybranych aspektów regionalizmu, a tym samym sprzyjające jego przeniesieniu na
grunt szkolny, jak np. idea Nowego Wychowania, rozwój pedagogiki społecznej
A. Stępnik, Miejsce i rola historii regionalnej w edukacji historyczno-politycznej młodzieży (1918-1939),
[w:] H. Konopka, H. Wójcik-Łagan, A. Stępnik, Problemy edukacji historycznej i obywatelskiej
młodzieży w latach 1918-1939. Zbiór studiów pod red. J. Maternickiego, Warszawa 1986, s. 243.
1
354
D. Konieczka-Śliwińska: Edukacja regionalna jako forma kształtowania wzajemnych relacji ...
czy współczesne inspiracje płynące z zastosowania konstruktywizmu edukacyjnego. Kolejnym czynnikiem, warunkującym, w moim przekonaniu, zainteresowanie regionalizmem w edukacji, jest szeroko rozumiana polityka oświatowa prowadzona przez odpowiednie władze państwowe w poszczególnych
okresach historycznych, znajdująca swój wyraz w zmieniających się na przestrzeni XX wieku celach edukacyjnych oraz ideałach wychowawczych (koncepcjach wychowania). Zakres realnej adaptacji regionalizmu do edukacji szkolnej
zależał zatem wprost od tkwiących w nim wartości wychowawczych, dających
się w mniejszym lub większym stopniu powiązać z propagowanym w danym
czasie modelem wychowania. Można to zauważyć szczególnie w przypadku
dominacji wychowania państwowego (w drugiej połowie okresu międzywojennego), a także obywatelskiego i patriotycznego po 1989 roku, kiedy odwoływano się do przekonania, że poznanie własnej ziemi może być podstawą do
wzmacniania postaw obywatelskich, a patriotyzm lokalny stanowi punkt wyjścia do kształtowania patriotyzmu ogólnonarodowego i ogólnopaństwowego.
Wówczas rzeczywiście bezpośrednich odniesień do regionalizmu obserwujemy w programach nauczania najwięcej2. Tak samo jak w okresie preferowania wychowania socjalistycznego – zupełnie (lub prawie zupełnie) niemającego punktów stycznych z regionalizmem – można zaobserwować tendencję
odwrotną, przejawiającą się w niewielkim uwzględnianiu lub w nieuwzględnianiu w ogóle tematyki regionalnej w programach szkolnych3. Możliwa była
także forma pośrednia, którą możemy zaobserwować w okresie dominacji
wychowania narodowego w pierwszym dziesięcioleciu II Rzeczypospolitej, gdy
idea regionalistyczna w swych ogólnych założeniach wychowawczych nie znajdywała z nim powiązania, to jednak nie została w tym okresie całkowicie odrzucona, adaptując się do edukacji szkolnej w formie pokrewnej idei krajoznawstwa4. Na sposób i zakres adaptacji regionalizmu do polskiej szkoły miały również znaczący wpływ różne koncepcje edukacyjne pojawiające się w Europie
i na świecie w drugiej połowie XX wieku, z czasem zyskujące coraz większe
zainteresowanie także w polskiej myśli pedagogicznej i w praktyce szkolnej, jak
edukacja wielokulturowa i międzykulturowa, edukacja środowiskowa i ekologiczna, edukacja kulturalna i kulturowa, a przede wszystkim liczne koncepcje
edukacji regionalnej.
A. Patkowski, Poznanie własnej ziemi jako podstawa wychowania obywatelskiego, „Zrąb” 1930,
t. 3, s. 375; H. Pohoska, Wychowanie obywatelsko-państwowe, Warszawa 1931; Z. Melosik,
K. Przyszczypkowski (red.), Wychowanie obywatelskie. Studium teoretyczne, porównawcze
i empiryczne, Toruń – Poznań 1998.
3
B. Suchodolski, Podstawy wychowania socjalistycznego, Warszawa 1967; S. Frycie, Przemiany
w treściach kształcenia ogólnego. Kompleksowa modernizacja programów w latach 1977-1991,
Warszawa 1989.
4
A. Urbański, Ideał wychowania narodowego, „Przyjaciel Szkoły” 1925, R. IV, s. 129-136;
K. Sochaniewicz, Kult przeszłości w wychowaniu narodowym, Zamość 1919.
2
355
Idea regionalistyczna w systemie oświatowym
II Rzeczypospolitej
W obliczu dyskusji nad wizją nowej Polski u progu okresu międzywojennego regionalizm stanął przed koniecznością ponownego określenia swoich
celów i umiejscowienia się w obrębie dwu przeciwstawnych koncepcji państwa:
z jednej strony – uniformizacji kraju, m.in. poprzez ujednolicenie administracji, ograniczenie samorządności terytorialnej i centralizację oświaty; z drugiej strony – koncepcji Polski składającej się z różnych pod względem gospodarczym, społecznym i kulturalnym regionów, zamieszkałych przez społeczności regionalne o silnie zaznaczonej własnej tożsamości. W pierwszych latach
II Rzeczypospolitej w naturalny sposób poszukiwano dróg kontynuacji dorobku
instytucji i stowarzyszeń, które działały na terenie dawnych zaborów. Jednak
w warunkach nowych granic pielęgnowanie więzi wewnątrzzaborowych stało
niejako w konflikcie z ideą odrodzonego państwa. Dlatego też pojawił się nowy
nurt, możliwy do realizacji właśnie w warunkach pokojowych, kiedy walka
o zachowanie tożsamości narodowej historycznych dzielnic polskich przestała być pierwszoplanowym celem – polegającym na wzroście zainteresowania
małymi regionami etniczno-kulturalnymi funkcjonującymi w ramach dużych
regionów geograficzno-historycznych, co określano mianem „krajowości”5. To
co łączyło wszystkich zwolenników idei regionalistycznej w Polsce to przede
wszystkim przekonanie, że w ramach państwa polskiego istnieje wspólna całość,
złożona z terytorialnych jednostek o charakterystycznych cechach społecznych,
gospodarczych i kulturalnych, ukształtowanych w toku rozwoju historycznego.
Choć różnie definiowano owe jednostki (regiony) i wskazywano odmienne koncepcje ich integracji w obrębie owej całości, to jednak dominowało przekonanie,
że należy dążyć do zachowania indywidualnego oblicza regionów, zapewnić im
możliwość wszechstronnego rozwoju i należne miejsce w kraju6. Trzeba również zaznaczyć, że zdarzały się także głosy krytyczne wobec nadmiernej roli idei
regionalnej. Obawiano się bowiem, że w obliczu potrzeby utrzymania i budowania jedności wewnętrznej wielonarodowego przecież państwa polskiego propagowanie zasad regionalizmu i pielęgnowanie odrębności regionalnych może
zakłócić procesy integracyjne, zwłaszcza na terenach przygranicznych. Stąd też
zapewne wynikało pomijanie w pierwszych latach niepodległej Polski regionalizmu jako idei w wielu dziedzinach życia i koncentracja ruchu regionalnego
na sferze kulturalnej, przejawiająca się w akcentowaniu krajowości, zamiast
D. Jankowski, Edukacja regionalna jako czynnik regionotwórczy, [w:] Regionalizm polski (przeszłość
i teraźniejszość). Materiały i komunikaty ogłoszone na konferencji naukowej 15-17 IX 1989 r.
Wrocław-Książ, red. C. Niedzielski, Ciechanów 1990, s. 102.
6
P. Kwiatkowski, Ideologia regionalizmu w Polsce międzywojennej, [w:] „Kultura i Społeczeństwo”
1984, t. XXVIII, nr 4, s. 146-147.
5
356
w poszukiwaniu różnic regionalnych. Podkreślenie walorów polskiej kultury
regionalnej miało przede wszystkim umocnić polskość, rozwijać przywiązanie
do ojcowizny i pobudzić społeczność lokalną do aktywności na rzecz odrodzonego państwa7. Wyrazem dążeń ówczesnego ruchu regionalnego, a jednocześnie próbą odnalezienia się w rzeczywistości nowego państwa było opracowanie
w roku 1926 Programu Regionalizmu Polskiego przez Radę Naukową Sekcji
Powszechnych Uniwersytetów Regionalnych Związku Nauczycielstwa Szkół
Powszechnych8. Jednym z postulatów zawartych w tym dokumencie był apel
o przeniesienie idei regionalistycznej na grunt szeroko rozumianej edukacji9
i – co warto podkreślić – z czasem właśnie edukacja okazała się tą dziedziną,
w której w największym stopniu udało się zrealizować postulaty Programu
Regionalizmu Polskiego.
O ile w pierwszych latach odrodzonego państwa w szkolnych programach nauczania pomijano regionalizm, widząc w nim czynnik zagrożenia
dla procesów integrujących społeczeństwo po latach niewoli, o tyle programy nauczania już z połowy lat 20. XX wieku zachęcały do budzenia zainteresowania uczniów historią rodzimego powiatu oraz ilustrowania tematów
z zakresu historii Polski przykładami z własnej okolicy. Najpełniej jednak
idea regionalizmu znalazła swoje zastosowanie w edukacji szkolnej po wprowadzeniu reformy systemu oświaty 11 marca 1932 roku (tzw. reformy
Jędrzejewicza), w której to zastosowano całościową koncepcję edukacji regionalnej (choć wówczas tego pojęcia nie używano), powiązanej z niemal wszystkimi przedmiotami szkolnymi. Opierając się na założeniu, że wychowanie
i kształcenie dziecka musi pozostawać w ścisłej łączności ze środowiskiem
lokalnym szkoły, program nauczania uwzględniał zagadnienia regionalne na
wszystkich poziomach edukacyjnych, odpowiednio do rozwoju umysłowego
uczniów i ich zainteresowań (w klasach niższych szkoły podstawowej regionalizm stanowił oś programową kształcenia, w klasach wyższych czynnik
integrujący)10. Konsekwentnie zagadnienia regionalne znalazły swoje miejsce
w nauczaniu języka polskiego, przyrody, geografii, historii, rysunków i zajęć
praktycznych, a nawet śpiewu. W programie nauczania ujęto całość podsta A.J. Omelaniuk, Regionalizm w Polsce na przełomie tysiącleci, Wrocław – Gorzów Wielkopolski
2002, s. 13-15.
8
Opublikowany m.in. w „Polska Oświata Pozaszkolna” 1926, R. III, nr 4-5, s. 221-223.
9
Ibidem, s. 222.
10
Patrz następujące programy nauczania: Program nauki w gimnazjach państwowych z polskim językiem
nauczania (tymczasowy), Warszawa 1934; Program nauki w publicznych szkołach powszechnych
trzeciego stopnia z polskim językiem nauczania (tymczasowy), Warszawa 1934; Program nauki
w publicznych szkołach powszechnych pierwszego stopnia z polskim językiem nauczania, Lwów 1936;
Program nauki w publicznych szkołach powszechnych drugiego stopnia z polskim językiem nauczania,
Lwów 1936 oraz Program nauki (tymczasowy) w państwowym liceum ogólnokształcącym z polskim
językiem nauczania, Lwów 1937.
7
357
wowych elementów życia, jakie rozwijało się na wszystkich ziemiach Polski,
z uwzględnieniem środowiska danej miejscowości. Do realizacji treści programu
nauczyciel miał czerpać tematykę z najbliższego otoczenia dziecka, rozszerzając
jej zakres stopniowo. Przez pierwsze lata nauki były to zagadnienia związane
z miejscowością ucznia, jego rodziną i szkołą, a także życiem gospodarczo-przemysłowym najbliższej okolicy. W następnych latach rozszerzono materiał
i w związku z tym podejmowano problematykę dotyczącą całego kraju, jego
przyrodę i najciekawsze zabytki, by w ostateczności dojść do omówienia ważniejszych wydarzeń bieżących, zapewniając tym samym szkole ciągłą styczność
z życiem i stanowiąc podstawę do kształtowania odpowiednich postaw obywatelskich. Edukację regionalną łączono przede wszystkim z edukacją w zakresie
kultury ogólnopolskiej, podkreślając jej znaczenie dla poznania i umiłowania
polskiej kultury, a także zrozumienia jej doniosłej roli dla wszystkich obywateli
państwa polskiego jako wspólnej więzi życia.
Regionalizm w polskim systemie oświatowym po drugiej wojnie światowej
Lata po drugiej wojnie światowej, ze względu na dominację wychowania
socjalistycznego zasadniczo niesprzyjającego nauczaniu o regionie, były okresem
bardziej zróżnicowanym i charakteryzowały się zdecydowanie większą zmiennością w zakresie adaptacji idei regionalistycznej do praktyki szkolnej. Czas do
końca lat 50. XX wieku można uznać za fazę przejściową, w której, choć początkowo celowo, odrzucano tę ideę, to jednak po 1956 roku dało się zauważyć niewielką tendencję wzrostową, co ostatecznie znalazło rozwinięcie w koncepcji
programowej dla szkoły podstawowej z 1963 roku. Etap tego względnego rozwoju regionalizmu w szkolnej edukacji historycznej zahamowano następnie na
początku lat 70. XX wieku i taki stan utrzymywano praktycznie do kolejnej
zmiany programów w 1981 roku, próbując w tym czasie wprowadzić całościową
koncepcję uwzględnienia historii lokalnej i regionalnej w ramach reformy dziesięcioletniej szkoły średniej, co, jak wiemy, nie przyniosło większych rezultatów.
Ostatnie lata Polski Ludowej – choć obserwowano wtedy nasilającą się obecność regionalizmu w programach nauczania szkoły podstawowej i zasadniczej
szkoły zawodowej – trudno jednak ostatecznie uznać za etap wieńczący rozwój
edukacji regionalnej w całym okresie po drugiej wojnie światowej.
Warto dodać, że obszarów „wsparcia” dla idei regionalistycznej w tamtych
latach ze strony Ministerstwa Oświaty było z oczywistych względów zdecydowanie mniej, nie były intencjonalne (tzn. programowo powiązane z regionalizmem) i nie miały one stałego natężenia na przestrzeni całego okresu Polski
Ludowej, stwarzając jedynie możliwości realizacji, niejako przy okazji popie358
rania szkolnego ruchu turystycznego, propagowania rozwoju szkolnych izb
pamięci narodowej oraz działalności pozalekcyjnych kółek zainteresowań dla
uczniów11.
Renesans idei regionalistycznej w edukacji szkolnej po 1989
roku
Po roku 1989, w konsekwencji przemian społeczno-politycznych, ruch
regionalny w Polsce wszedł w kolejny etap rozwoju organizacyjnego i programowego, czego wyrazem było, m.in. uchwalenie „Karty Regionalizmu Polskiego” w 1994 roku oraz swoisty renesans ideologii regionalnej w Polsce na
wielu płaszczyznach, jak administracja, gospodarka czy kultura. Znów w namacalny sposób powrócono do dyskusji nad kwestią delimitacji regionów w Polsce
(w tym także historycznych), szukając podstaw do nowego podziału administracyjnego państwa, ostatecznie przeprowadzonego w 1999 roku. Jedną z konsekwencji wprowadzenia trójszczeblowego podziału terytorialnego stało się
nie tylko usprawnienie samorządności, ale także charakterystyczny zwrot
województw-regionów i mniejszych jednostek administracyjnych ku swojej
przeszłości i tradycji, w poszukiwaniu indywidualnych cech, wyróżniających
je od innych. Czynnikiem, który znacznie ożywił regionalizm na przełomie
XX i XXI wieku, było przystąpienie Polski do struktur europejskich w 2004
roku. Jednym z prestiżowych celów działalności ruchu regionalnego stała się
ponownie edukacja regionalna i edukacja kulturalna. Udało się bowiem spełnić
wielokrotnie zgłaszane postulaty regionalistów (m.in. podczas kongresów regionalnych towarzystw kultury odbywanych po 1989 roku regularnie co cztery
lata) o wprowadzeniu wiedzy o regionie do programów szkolnych. We wspomnianej „Karcie Regionalizmu Polskiego” znalazł się apel, by edukacja regionalna stała się integralną i ważną częścią procesu wychowania: „Szczególna rola
w podtrzymywaniu i kształtowaniu świadomości lokalnej i regionalnej przypada systemowi edukacji. Programy nauczania wszystkich szczebli powinny
szeroko uwzględniać tematykę regionalną”12. Bezpośrednią konsekwencją prac
nad wdrożeniem tego postulatu w życie był dokument Ministerstwa Edukacji
Patrz np. Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 4 lipca 1977 roku w sprawie szkolnego
ruchu krajoznawczo-turystycznego, Dziennik Urzędowy Ministerstwa Oświaty i Wychowania 1977,
nr 7, poz. 51; K. Nadolny, Z prac Krajowej Komisji do Spraw Izby Pamięci Narodowej, „Wiadomości
Historyczne” 1978, nr 4, s. 190-191.
12
Karta Regionalizmu Polskiego, [w:] Edukacja regionalna. Dziedzictwo kulturowe w zreformowanej
szkole, red. S. Bednarek, Wrocław 1999, s. 24.
11
359
Narodowej skierowany w 1995 roku do szkół i nauczycieli: „Dziedzictwo kulturowe w regionie. Założenia programowe”13.
Kolejna adaptacja treści regionalnych do programów nauczania w formie
całościowej koncepcji miała miejsce dopiero w 1999 roku. Podobnie jak
w okresie międzywojennym edukacja regionalna została wprowadzona do
szkół na wszystkich etapach kształcenia (szkoła podstawowa, gimnazjum,
szkoła średnia), z tą jednak różnicą, że nie była ona głównym motywem,
wokół którego koncentrowały się pozostałe treści kształcenia, lecz jednym
z kilku wątków tematyczno-wychowawczych, obok edukacji filozoficznej,
prozdrowotnej czy europejskiej. Tym razem regionalizm wystąpił w formie
obowiązkowej ścieżki międzyprzedmiotowej, pod nazwą „Edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie”, której realizację zapewniali
wszyscy nauczyciele prowadzący zajęcia na danym poziomie edukacyjnym,
włączając do programu nauczania własnego przedmiotu odpowiednio treści
wchodzące do podstaw programowych edukacji regionalnej. Celem głównym
tej edukacji regionalnej było przede wszystkim ukształtowanie w uczniu
poczucia własnej tożsamości regionalnej, będącej podstawą do osobistego
zaangażowania w funkcjonowanie własnego środowiska i autentycznego
otwarcia się na inne społeczności i kultury14. Oznaczało to, że punkt ciężkości wszelkich działań dydaktycznych w ramach edukacji regionalnej położony został nie tyle na elementy poznawcze i zdobywanie wiedzy, co na
kształcenie postaw i umiejętności, niezbędnych do świadomego uczestnictwa
w kształtowaniu środowiska swojego regionu15. Ostateczną realizację celu
nadrzędnego (głównego) edukacji regionalnej zapewniały cele szczegółowe,
charakterystyczne dla każdego etapu edukacyjnego. W szkole podstawowej
celem było poznanie najbliższego środowiska ucznia (rodziny i społeczności
lokalnej), rozwijanie na tym gruncie wartości ważnych zarówno dla wspólnoty rodzinnej, jak i dla wspólnoty lokalnej. Edukacja regionalna zorientowana wówczas była na obserwację i analizę teraźniejszości, uczeń poznawał
otaczającą go rzeczywistość w jej aktualnym wymiarze: tu i teraz. W gimnazjum, bazując na wiedzy i umiejętnościach wyniesionych ze szkoły podstawowej,
następowało poszerzenie kręgu problematyki. W powiązaniu z tradycjami
własnej rodziny i najbliższej okolicy uczeń rozwijał wiedzę z zakresu historii
MEN, Dziedzictwo kulturowe w regionie. Założenia programowe. Warszawa, październik 1995 r.,
[w:] Edukacja regionalna. Dziedzictwo kulturowe w zreformowanej szkole..., op. cit., s. 11-22.
14
MEN o edukacji regionalnej – dziedzictwie kulturowym w regionie. Seria: „Biblioteczka reformy”,
zeszyt 24, s. 15-19.
15
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dn. 15 lutego 1999 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego dla sześcioletnich szkół podstawowych i gimnazjów, Dz. U. z 1999 r.
Nr 14, poz. 129 oraz Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dn. 26 lutego
2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego
w poszczególnych typach szkół, Dz. U. z 2002 r. Nr 51, poz. 458.
13
360
regionu, jego kultury i społeczności regionalnej. Poznawał zabytki przyrody
i architektury regionu, pogłębiał wiadomości na temat jego położenia geograficznego i zróżnicowania przestrzennego. Nowe treści związane z regionem
łączył zarówno z historią i tradycją własnej rodziny, jak i w szerszym kontekście z kulturą narodową. Na poziomie szkoły średniej uczeń w ramach edukacji
regionalnej w dalszym ciągu kontynuował poznawanie własnego regionu, skupiając się jednak w szczególny sposób na różnorodnych powiązaniach dziejów
swojego regionu z innymi regionami Polski i Europy. Przy zachowaniu świadomości specyfiki regionu uczeń postrzegał swój region jednocześnie jako
element większej całości: na tle historii Polski, Europy, w wymiarze powszechnym.
Poznanie przeszłości „małej ojczyzny” nie polegało jednak jedynie na doszukiwaniu się powiązań w przeszłości i odkrywaniu wspólnych „korzeni”, wręcz
przeciwnie – zorientowane było na teraźniejszość i przyszłość, bowiem to
właśnie w przeszłości uczeń powinien znaleźć podstawę zrozumienia współczesności regionu oraz źródło twórczych pomysłów do realizacji w przyszłości, dla rozwoju i promocji regionu. Problematyka edukacji regionalnej
dla wszystkich etapów edukacyjnych przypominała zatem układ koncentrycznych kręgów na wodzie – to co najbliższe środka uczniowie poznawali
najwcześniej, w miarę upływu czasu zwiększając ilość kręgów i obszar, jaki
zataczają.
Podstawa programowa nie była jedynym źródłem zalecającym takie wielowymiarowe kształcenie świadomości ucznia. Podobne wskazania zawierały także liczne opracowania i dokumenty obowiązujące nie tylko w Polsce,
ale i w wielu krajach Europy. Na proces rozwoju tożsamości kulturowej, wzajemnej stymulacji i wzajemnego wzbogacania się kultur zwrócono uwagę już
na początku lat 80. XX wieku, kiedy to w raporcie Klubu Rzymskiego zatytułowanym „Uczyć się – bez granic. Jak zewrzeć «lukę ludzką»? podkreślono,
jak ważne jest postrzeganie kwestii globalnych z dwóch różnych punktów
widzenia: globalnego oraz właściwego dla swojej kultury (czy to będzie kultura o zasięgu narodowym czy lokalnym)16. Na kwestię zmian w świadomości
społecznej oraz na konsekwencje wynikające z tego dla edukacji zwrócono
uwagę również w „Raporcie o stanie i kierunkach rozwoju edukacji narodowej
w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”, opublikowanym w 1989 roku17. Zdaniem Komitetu Ekspertów do Spraw Edukacji Narodowej pod koniec lat 80.
XX wieku w coraz większym stopniu następowało wykształcenie się zróżnicowanych podziałów społecznych, co powinno znaleźć swoje odzwierciedlenie
J.W. Botkin, M. Elmandjra, M. Malitza, Uczyć się – bez granic. Jak zewrzeć „lukę ludzką”? Raport
Klubu Rzymskiego, Warszawa 1982, s. 221-220.
17
Edukacja narodowym priorytetem. Raport o stanie i kierunkach rozwoju edukacji narodowej
w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Warszawa – Kraków 1989.
16
361
w programach szkolnych (uwzględniających, m.in. doświadczenia wyniesione
z uczestnictwa w społeczności lokalnej czy grupie regionalnej) oraz w przygotowaniu dzieci i młodzieży do życia w różnych grupach społecznych18.
Podobnie na początku lat 90. XX wieku autorzy raportu z badań nt. „Teoretycznych podstaw innowacji i kierunków optymalizacji kształcenia, wychowania i opieki”, przekonywali, że konieczne staje się kształcenie i wychowanie o zasięgu regionalnym (ze względu na więź z własnym narodem,
wyznaniem czy kulturą lub też więź z ludźmi pod jakimś względem bliskimi), powiązane z kształceniem i wychowaniem o zasięgu uniwersalnym (ze
względu na globalną wspólnotę obejmującą całą zróżnicowaną zbiorowość)19.
Dodatkowego wzmocnienia argumentacji za takim właśnie spojrzeniem na
edukację dostarczyły również propozycje Komisji Europejskiej, w ramach
której od połowy lat 90. XX wieku jednym z głównych kierunków proponowanych zmian w systemach edukacyjnych państw europejskich uznano kształcenie tzw. obywatelstwa europejskiego, rozumianego jako idea humanistyczna
mająca swój wyraz w budowaniu powiększającej się Europy, którą charakteryzują różnice kulturowe, odmienność koncepcji ekonomicznych, różne
warunki naturalne, ale która jest zjednoczona poczuciem przynależności do
jednej i tej samej wspólnej cywilizacji20. Wśród zasadniczych wymiarów programu wychowania obywatelskiego podkreślano między innymi obywatelstwo
międzykulturowe, czyli wartość różnorodności i otwarcia na świat wieloraki
oraz obywatelstwo ekologiczne. Zwracano przy tym uwagę na konieczność
podejmowania przez wszystkich pedagogów uczących w szkole – zagadnień
dotyczących stosunków międzyetnicznych, konfliktów na tle etnicznym i sposobów ich przezwyciężania21. W podobnym duchu ukierunkowywał edukację
także raport „Edukacja. Jest w niej ukryty skarb” z 1996 roku, zainspirowany
przez UNESCO, a opracowany przez Międzynarodową Komisję ds. Edukacji
dla XXI Wieku pod przewodnictwem Jacques’a Delorsa, zwracając uwagę na
konieczność propagowania i realizowania przez państwo edukacji permanentnej, odwołującej się między innymi do takich postulatów, jak aktywność
w rozwiązywaniu konfliktów, akceptacja pluralizmu, tolerancja, rozumienie
i poszanowanie „innych i inności”, zdolność do pracy w zespole, komunikatywność oraz osiąganie tożsamości autonomicznej jako podstawa indywidual-
Ibidem, s. 172-173.
Perspektywy i teoretyczne koncepcje przemian systemu edukacyjnego. Raport nr 1, oprac. H. Muszyński,
seria Podstawy innowacji i kierunki optymalizacji systemu edukacji narodowej (raporty z badań),
Poznań 1990, s. 15-18.
20
Edukacja dla Europy. Raport Komisji Europejskiej, tłum. I. Wojnar, J. Kubin, Warszawa 1999, s. 14.
21
Ibidem, s. 14-18.
18
19
362
nego i społecznego działania22. Przygotowanie nauczycieli i młodzieży do dialogu kultur, zrozumienia odrębności i tożsamości kulturowych różnych środowisk, narodów i regionów oraz do wrastania w dziedzictwo kultury narodowej
i światowej zostało przyjęte jako priorytet polityki kulturalnej i oświatowej
również w raporcie Komitetu Prognoz „Polska w XXI wieku” PAN pt. „W perspektywie roku 2010”23.
Kształcenie kompetencji kulturowych
Chcąc sprostać wyzwaniu, jakim jest przygotowanie ucznia do budowania
właściwych relacji dobrosąsiedzkich, konieczne jest równoległe kształcenie
tzw. kompetencji kulturowych, pozwalających przede wszystkim ułożyć relacje
z innymi ludźmi ze swojej grupy kulturowej i z grup odmiennych24. Mając
świadomość, że tego typu umiejętności kształtujemy przez całe swoje życie,
a nie tylko w ramach oddziaływań wychowawczych szkoły, możemy przyjąć,
że punktem wyjścia do zorientowania programu nauczania na problematykę
społeczeństwa wielokulturowego powinno być uświadomienie uczniowi złożonej hierarchii wspólnot, w której uczestniczy każda jednostka (począwszy od
wspólnoty rodzinnej i lokalnej, przez małą ojczyznę, region, naród, wspólnotę
danego kręgu kulturowego narodów np. europejskich, wspólnotę światową),
a w konsekwencji kształcenie w nim zdolności do współuczestnictwa w owych
wspólnotach. Zdolności opartej przede wszystkim na świadomości własnych
korzeni kulturowych, na bazie której budowane jest następnie poczucie tożsamości regionalnej i narodowej, przy jednoczesnym otwarciu się na inne kultury i narody w wymiarze europejskim i światowym25.
Nieodzownym warunkiem procesu samoidentyfikacji kulturowej i kształtowania własnej tożsamości są kontakty i porównania z innymi. Dopiero w zestawieniu z przedstawicielami zarówno swojej grupy kulturowej, jak i grup odmiennych uświadamiamy sobie swoją przynależność i identyfikujemy się z określoną
grupą lub zbiorowością. Swoją tożsamość kulturową wykuwamy zatem w procesie komunikowania wewnątrzkulturowego, jak również międzykulturowego.
Od umiejętności komunikowania się z innymi zależy więc nie tylko popraw Edukacja. Jest w niej ukryty skarb. Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do Spraw Edukacji
dla XXI Wieku pod przewodnictwem Jacques’a Delorsa, Warszawa 1998, s. 9-28.
23
Cyt. za: C. Banach, Z polską edukacją w XXI wiek. Wyzwania i zadania, Jelenia Góra 2000, s. 28-29.
24
Por. D. Markowska, Teoretyczne podstawy edukacji międzykulturowej, „Kwartalnik Pedagogiczny”
1990, nr 4, s. 109-117 oraz L. Korporowicz, Kompetencja kulturowa jako problem badawczy, „Kultura i Społeczeństwo” 1983, t. XXVII, nr 1, s. 35-47.
25
Ministerstwo Edukacji Narodowej, Dziedzictwo kulturowe w regionie. Założenia programowe,
Warszawa 1995, [w:] Edukacja regionalna. Dziedzictwo kulturowe w zreformowanej szkole…,
op. cit., s. 12.
22
363
ność relacji z innymi, ale my sami, a ściślej nasza osobowość. Jak pisze Vladimir
Bibler:
Po to, żebym był rzeczywistym uczestnikiem świata kultury, potrzebna
mi jest kultura drugiego człowieka. Nie mogę się ograniczać do tego, że
pozwalam mu być odmiennym. Ale muszę w jakiś sposób wprowadzić
jego kulturę, jego wartości i prawdę w sferę mojego własnego myślenia.
Podjąć wewnętrzny dialog z tą drugą kulturą i z tym odmiennym sposobem myślenia. To nie tylko tolerowanie czegoś odmiennego, ale także
zrozumienie, że bez tego innego ja nie mogę być samym sobą26.
Opierając się na ujęciu taksonomicznym celów kształcenia (wg Bolesława Niemierki), kształcenie tzw. kompetencji kulturowych może w praktyce przyjąć trójpoziomową strukturę, obejmującą określony zasób
wiedzy, umiejętności oraz postaw. Poziom pierwszy oznacza opanowanie przede wszystkim niezbędnej wiedzy na temat swojej kultury oraz wiedzy o kulturach innych (tych z najbliższego środowiska
i tych, które, choć nie występują w sąsiedztwie, są charakterystyczne dla
danego obszaru kulturowego w wymiarze regionalnym, państwowo-narodowym, europejskim, globalnym). Poziom ten powinien obejmować nie
tylko znajomość podstawowych faktów, ale również orientację w cechach
specyficznych danej kultury, prawidłowościach i uwarunkowaniach jej rozwoju, podłożu sytuacji konfliktowych itp. Jako warunek sprzyjający poznaniu
własnej kultury i kultury innej możemy uznać znajomość języka (charakterystycznego dla własnej kultury, jak i języka kultury innej). Poziom drugi obejmuje umiejętności dwojakiego rodzaju: po pierwsze, te niezbędne dla zrozumienia specyfiki danej kultury i jej prawidłowości oraz procesu komunikacji,
jak np. zdolność do autorefleksji, krytycyzm, umiejętność myślenia przyczynowo-skutkowego, umiejętność wyjaśniania pojęć, doszukiwania się mechanizmów regulujących rozwój kultury, umiejętność analizy i syntezy; po drugie
– również te umiejętności, które są potrzebne do nawiązania poprawnych stosunków z przedstawicielami innych grup kulturowych, jak: umiejętność słuchania innych, umiejętność negocjacyjnego rozwiązywania konfliktów, umiejętność współpracy w grupie. Wreszcie poziom trzeci to pożądane postawy
istotne przy komunikacji międzykulturowej, jak: otwartość, tolerancja,
postawa dialogu, respektowanie i rozumienie poczucia godności, tożsamości
i identyfikacji przedstawicieli innych grup kulturowych, ciekawość i elastycz-
V. Bibler, Myślenie jako dialog, Warszawa 1982, s. 187, [cyt. za:] M. Sobecki, Kształtowanie postaw
wobec odmienności jako nowe zadanie wychowania, [w:] Edukacja międzykulturowa w wymiarze
instytucjonalnym, red. J. Nikitorowicz, M. Sobecki, Białystok 1999, s. 93.
26
364
ność poznawcza, akceptacja siebie, akceptacja inności, empatia, chęć do działania, aktywność27.
Zaproponowany powyżej taksonomiczny zakres kompetencji do komunikacji międzykulturowej wymaga jednak – do pełnej realizacji w praktyce – spełnienia jeszcze jednego warunku: „zakorzenienia” jednostki w swojej kulturze,
powiązanego jednocześnie z silną tożsamością osobistą. Ważne jest, aby równolegle z kształceniem umiejętności komunikacyjnych i postawy otwartości
na inność – kształtować i wzmacniać własne „zakorzenienie”, po to by móc
bezpiecznie wchodzić w dialog z inną kulturą i nie ulec jej zafascynowaniu.
Jeśli wiemy, kim jesteśmy, mamy poczucie „bycia ugruntowanym” i akceptujemy siebie – łatwiej nam zaakceptować innych. Jeśli czujemy się bezpiecznie
w naszej kulturze, znamy wyraźnie jej granice, łatwiej nam je przekraczać, by
poznawać inne kultury, by świadomie czerpać z ich wartości i powracać bogatszym. Unikamy wtedy niebezpieczeństwa „porzucenia” własnej kultury i wchłonięcia przez inną28.
Zachowanie owej kolejności (etapowości) kształcenia kompetencji do
komunikacji międzykulturowej oraz skupienie działań wychowawczo-dydaktycznych na kształtowaniu wskazanych przeze mnie poziomów wiedzy, umiejętności i postaw stwarza szansę na przygotowanie naszych wychowanków do
funkcjonowania w zróżnicowanym wielokulturowym społeczeństwie, by stali
się refleksyjnymi uczestnikami dialogu międzykulturowego, by zrozumieli, dlaczego świat jest taki, jaki jest i by potrafili twórczo w nim zaistnieć29.
Edukacja regionalna bez wątpienia niesie ze sobą ogromny potencjał
wychowawczy, nie tylko przybliżając dziedzictwo kulturowe danego regionu
w wymiarze historycznym i współczesnym, ale przede wszystkim ucząc młodych
ludzi aktywności w środowisku lokalnym, kształtując w nich poczucie odpowiedzialności za swoją „małą ojczyznę” i propagując określone postawy wobec
najbliższych sąsiadów. Historia systemów oświatowych w Polsce dostarcza nam
wielu przykładów na to, jak można ten potencjał realnie wykorzystać.
Zob. też: J. Nikitorowicz, Spotkanie i dialog kultur – wymiar edukacji międzykulturowej,
[w:] O potrzebie dialogu kultur i ludzi, red. T. Pilch, Warszawa 2000, s. 85-104; I. Parfieniuk,
Kompetencje do komunikacji międzykulturowej nauczyciela pracującego w środowisku zróżnicowanym
narodowo (sytuacja pogranicza), [w:] Edukacja międzykulturowa w wymiarze …, op. cit., s. 99-103.
28
Por. Ministerstwo Edukacji Narodowej, Dziedzictwo kulturowe w regionie…, op. cit., s. 12.
29
Szerzej na temat edukacji i komunikacji międzykulturowej pisze Jerzy Nikitorowicz.
Zob. J. Nikitorowicz, Edukacja regionalna i międzykulturowa, Warszawa 2009, s. 279-296.
27
365
Regional education as a form of shaping mutual relations
of communities in the region
The main objective of the article is to present the role and importance of regional
school education in building relations among neighbors. This issue is shown in historical take and provides answers to questions on how, in the past, the regional idea
was employed to educate and bring up students of various types of schools. Among
else, the article discusses the educational aspects of regional education across three
school systems: the system of the inter-war period, the system of post-war period
1945-1989 and the system of the 3rd Republic of Poland, as connected to the specific concepts of state, socialist, civil and patriotic concepts. All deliberations focus
on the analysis of belief that learning one's own land serves as a basis to reinforce
attitudes necessary to build good, correct relations with one's immediate environment and – in longer perspective – may serve as a starting point for shaping attitudes important for functioning of the nation and the state.
366
I.M. Strachanowska
Iwona Maria Strachanowska
Interkulturowość europejska jedną z dróg do
dobrego sąsiedztwa
W latach 2002-2014 na Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, w powołanym Studium Pedagogicznym kształcono 851 kandydatów
na nauczycieli. W zajęciach międzywydziałowego fakultetu „Interkulturowość
europejska” wzięło udział 731 studentów ze wszystkich kierunków studiów, za
wyjątkiem filologii polskiej.
Cele, jakie postawiono przed tymi zajęciami fakultatywnymi, to:
1)podwyższyć u studentów poziom akceptacji dla takich zjawisk jak migracje, uchodźstwo, reemigracja, mniejszości narodowe;
2)kształtować postawy empatii interkulturowej z jednoczesnym przełamywaniem stereotypów kulturowych i językowych podczas praktyk pedagogicznych w Domu Dziecka w Podbrodziu na Litwie;
3)zapoznawać studentów z prawami człowieka i przyczynami migracji;
4)zaznajamiać z kulturą i religią reprezentantów mniejszości narodowych
oraz migrantów;
5)uwrażliwiać kandydatów na nauczycieli na problemy międzykulturowe
i wielokulturowe oraz zróżnicowanie etniczne w naszym społeczeństwie;
6)przygotować do pracy z uczniami o specyficznych potrzebach edukacyjnych, np.: bilingwalnych i polilingwlnych dzieci z rodzin mieszanych kulturowo i językowo, reprezentantów mniejszości narodowych, reemigrantów, uchodźców.
Dialog międzykulturowy służy krzewieniu wzajemnego zrozumienia
i zaufania oraz zapobieganiu konfliktom i ich rozwiazywaniu. Tworzenie ad hoc oraz stałe platformy dialogu (nie tylko dialogu międzykulturowego) mogą być wykorzystywane do negocjowania procesu integracji
przez eliminowanie braków we wzajemnym zrozumieniu i zaufaniu, jakie
mogą występować wśród migrantów, rezydentów, obywateli pochodzących i niepochodzących ze środowisk imigracyjnych oraz między tymi
różnorodnymi grupami, a władzami na wszystkich szczeblach zarządzania. Skuteczna platforma dialogu powinna zapewnić opartą na wzajemnym poszanowaniu wymianę poglądów i pomagać uczestnikom
367
w odnajdywaniu wspólnej płaszczyzny współpracy. Powinna być miejscem negocjacji w razie wystąpienia konfliktu interesów oraz umożliwić
znajdowanie wspólnych rozwiązań1.
Autorski program zajęć fakultatywnych oparty był m.in. na:
–zapoznawaniu studentów z komunikatami niewerbalnymi różnych nacji
– takimi, jakie w warstwie kulturowej zajmują symbole, np. kolory, ubrania, gesty, podstawowe informacje o zachowaniu się przy stole (w tym
o porach i typach posiłków, daniach narodowych i regionalnych),
–ćwiczeniach w rozpoznawaniu cech muzyki etnicznej,
–charakterystyce rytuałów religijnych, obyczajów i obrzędów,
−zapoznawaniu z ceremoniami, np. picia herbaty w Wielkiej Brytanii,
Japonii, Korei czy w Chinach2, a także wśród migrantów z tych krajów.
Zorganizowano pokazową lekcję z udziałem studentów dla uczniów gimnazjum w Bydgoszczy. Treści programu oparte były również na analizie komparatystycznej tekstów, np.: fragmentów Talmudu, trzech tomów publikacji
pt. „Przeciw antysemityzmowi 1936-2009”3, a także publikacji Zygmunta
Baumana „Kultura w płynnej ponowoczesności” oraz „Globalizacja. I co z tego
dla ludzi wynika”4, a także Jürgena Habermasa „Obywatelstwo a tożsamość
narodowa. Rozważania nad przyszłością Europy”, Czesława Miłosza „Rodzinna
Europa”5, Hanny Hamer „Demon nietolerancji”6, Karoliny Famulskiej-Ciesielskiej „Polacy, Żydzi, Izraelczycy. Tożsamość w literaturze polskiej w Izraelu”7.
Zadania indywidualne studentów polegały, m.in. na sporządzeniu genogramu kulturowego rodziny i kalendarium obrzędów i obyczajów regionalnych,
w oparciu o wywiad z seniorami rodziny oraz najstarszymi członkami społeczności lokalnej. Dla wielu młodych ludzi było to specyficzne doświadczenie
„podróży w czasie” do miejsc, zapachów przeszłości, wspomnień i historii,
których nie znali lub nigdy nie mieli czasu, aby ich wysłuchać. To wydarzenie
w ich życiu było zapewne epizodem, ale na tyle znaczącym, że w wielu przypadkach odbudowywało więź międzypokoleniową i nauczyło pokory w interpretowaniu historii i współczesności. Z dumą opowiadali o swoich korzeniach,
o „odkryciu” międzykulturowych wpływów we własnej genealogii. Zapozna Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Polska polityka integracji cudzoziemców – założenia
i wytyczne. Projekt, Warszawa 25.09.2013, s. 24-25, www.mpips.gov.pl [data dostępu: 17.04.2015].
2
Por. E. Marx, Przełamywanie szoku kulturowego: czego potrzebujesz aby odnieść sukces
w międzynarodowym biznesie, Warszawa 2000, s. 312.
3
A. Michnik, Przeciw antysemityzmowi 1936-2009, t. I, II, III, Kraków 2010.
4
Z. Bauman, Kultura w płynnej ponowoczesności, Warszawa 2011; idem, Globalizacja. I co z tego dla
ludzi wynika, Warszawa 2000.
5
C. Miłosz, Rodzinna Europa, Warszawa 1998.
6
H. Hamer, Demon nietolerancji, Warszawa 1994.
7
K. Famulska-Ciesielska, Polacy, Żydzi, Izraelczycy. Tożsamość w literaturze polskiej w Izraelu,.
„Archiwum Emigracji”, t. XXX, Toruń 2008.
1
368
I.M. Strachanowska: Interkulturowość europejska jedną z dróg do dobrego sąsiedztwa
waliśmy się ze wzruszającymi historiami rodzin łemkowskich, kaszubskich,
tatarskich, polsko-greckich, polsko-kanadyjskich, polsko-niemieckich, polsko-rosyjskich czy polsko-żydowskich. Natomiast regionalne obrzędy i obyczaje
związane były niejednokrotnie nie tylko z miejscem zamieszkania, ich dziedzictwem i tradycją kulturową, ale też z historią budowy np. synagogi, cerkwi czy
zboru i zaangażowania społeczności lokalnej w rewitalizację zabytków.
Proces dydaktyczny wzbogacono o kompetencje praktyczne studentów,
np. pisania planów lekcji poruszających problematykę interkulturową, popartą
grami symulacyjnymi i sytuacyjnymi, podczas których chętni uczestnicy wchodzili w rolę nauczyciela. Zadania zespołowe z kolei miały postać małych projektów na następujące tematy:
1.Jesteśmy dziećmi całego świata – traktujmy się jak przyjaciele, czyli jak
zrozumieć „Innych” kulturowo?
2.„Inny” nie znaczy gorszy, zły, obcy: „Havenu Shalom Aleichem”, „Romowie polscy”, „Łemkowie w Polsce”, „Grecy w Polsce”, „Mniejszość niemiecka w Polsce”.
3.Metody nauczania dzieci dwujęzycznych w edukacji międzykulturowej.
Były to etiudy, podczas których uczyliśmy się wspólnie obrzędów i obyczajów
oraz:
–gotować po grecku oraz według receptur Izraelitów,
–tańczyć po włosku i grecku,
–śpiewać po ukraińsku oraz po kaszubsku,
–liczyć w języku łemkowskim, kaszubskim i arabskim,
–degustować francuskie i brytyjskie przekąski oraz desery.
Ćwiczenia w parach cechowały się pracą nad zagadnieniami teoretycznymi,
tj. budowaniem podstawowego poziomu wiadomości i umiejętności w posługiwaniu się pojęciami z zakresu pedagogiki międzykulturowej z elementami psychologii międzykulturowej, wzbogacone analizą współczesnej literatury krajowej i obcojęzycznej.
Uczestnicy zajęć tworzyli mapy pojęciowe, pracowali metodą dyskusji kieleckiej oraz jedną z najbardziej dynamicznych metod nauczania, jaką jest burza
mózgów. Oswajali pojęcia, m.in. szoku kulturowego, różnych typów tożsamości,
z „przeźroczystą” włącznie, walczyli z pojęciem stereotypu pod kątem: historycznym, socjologicznym, filozoficznym, psychologicznym i lingwistycznym,
pozostawiając stereotypy polityczne i literaturoznawcze specjalistom. Przechodzili długą drogę od podziału na „Innych” – „Obcych” po zdefiniowanie autostereotypu i heterostereotypu. Niektóre roczniki studentów (w latach 2010-2013)
poświęcały więcej czasu na interpretację stereotypu narodowego, a zwłaszcza
jego funkcji. Mam tu na myśli trzy funkcje: komunikatywną, poznawczą i inte369
gracyjną. „Dzięki niemu poszczególne jednostki mogą się utożsamiać z daną
społecznością etniczną”8.
Studenci psychologii, neofilologii i lingwistyk stosowanych byli zainteresowani problematyką transferu międzyjęzykowego u uczniów bilingwalnych.
Przygotowując się do roli nauczyciela, uwzględniliśmy nasilający się w Unii
Europejskiej proces dwujęzyczności, który prześledziliśmy na przykładach
badań Idy Kurcz oraz Barbary Bokus, a także niepowodzeń szkolnych dzieci
romskich (J. Fickowski, A. Lubecka) oraz dzieci uchodźców. Uznaliśmy za priorytetowe następujące zalecenia ministerialne:
Podkreślenie roli szkoły w edukacji obywatelskiej dwóch stron – imigrantów i społeczeństwa przyjmującego, w szczególności nauczycieli w szkołach – będących często jedną z pierwszych instytucji, z którą imigranci
są w regularnym kontakcie; przygotowanie nauczycieli do uwzględnienia w trakcie prowadzonych zajęć problematyki wielokulturowości, przeciwdziałania dyskryminacji oraz potrzeby przekazywania wiedzy o zjawisku migracji9.
W Polsce badania na temat zjawisk związanych ze zróżnicowaniem kulturowym, zwłaszcza w kontekście edukacji międzykulturowej i regionalnej, prowadzone są, m.in. w Katedrze Edukacji Międzykulturowej Uniwersytetu w Białymstoku, Katedrze Pedagogiki Ogólnej na Wydziale Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie, Instytucie Nauk Pedagogicznych
Uniwersytetu Opolskiego, a także w Wyższej Szkole Nauk Pedagogicznych
Związku Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie10.
Autorskie badania naukowe nad taksonomią celów „INTER-” poprzedziła
20-letnia procedura weryfikacji hipotez na próbce 500 studentów UKW (12 lat)
oraz 500 respondentów zamieszkujących na terenie regionu kujawsko-pomorskiego lub emigrantów i reemigrantów z naszego miasta i regionu. Pod kierunkiem piszącej te słowa zredagowano też 30 prac magisterskich dotykających problematyki tożsamości kulturowej, językowej, bilingwalizmu, emigracji,
motywacji do nauki języków obcych oraz specyfiki rodzin mieszanych kulturowo, mniejszości etnicznych i obcokrajowców w regionie, a także bydgoszczan poza granicami kraju, tj. w Mannheim (Niemcy), w Londynie, Brighton
i Coventry (Wielka Brytania), w Podbrodziu (Litwa). Zalecenie ministerialne,
w celu „wzmocnienia procesu badawczego poprzez wypracowanie najbardziej
właściwych dla polskich warunków wskaźników stopnia integracji migrantów”11, było dla seminarzystów jednym z celów nadrzędnych, zwłaszcza w ana K. Michajłowa, Pewne cechy polskiego stereotypu Bułgara, „Etnolingwistyka” 2000, nr 8, s. 111-127.
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Polska polityka integracji cudzoziemców…, op. cit., s. 20.
10
P.P. Grzybowski, Edukacja międzykulturowa – konteksty, Kraków 2011, s. 21.
11
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Polska polityka integracji cudzoziemców…, op. cit., s. 21.
8
9
370
lizie przypadków indywidualnych migrantów z Alaski, Chin, Wietnamu, Wielkiej Brytanii, Litwy czy Japonii, zamieszkałych w naszym regionie.
Wielojęzyczność jest konsekwencją, m.in. wieloetniczności. Język jest zatem
nie tylko wskaźnikiem identyfikacji kulturowej i tożsamościowej, ale też wskaźnikiem dominacji czy podporządkowania (np. przez wywieranie presji, nacisku
czy symboliczną „kolonizację”). „Życie codzienne jest przede wszystkim życiem
z językiem i przy pomocy języka, którym posługuję się wraz z innymi ludźmi.
Dlatego rozumienie języka ma zasadnicze znaczenie dla rozumienia rzeczywistości życia codziennego”12.
Szacuje się, że około połowa populacji na świecie to osoby dwujęzyczne. Dla
dzieci emigrantów i reemigrantów oraz uchodźców fakt bilingwalizmu wydaje
się oczywistością. Dzięki badaniom, m.in. I. Kurcz, N. Chomsky`ego, B. Bokus
czy A. Wierzbickiej oraz najnowszym doniesieniom na temat gramatyki uniwersalnej inaczej postrzegamy problem komunikacji interkulturowej.
Struktura procesów myślowych osób polilingwalnych i bililingwalnych
cechuje się specyfiką dywergencyjną. Równoległe mówienie i myślenie w dwóch
językach „matczynych” powoduje stałe zderzanie się z sytuacją trudną. Tożsamość językowa L1 i L2 zawiera dodatkowy komponent ponadnarodowy
wspólny dla obu języków.
W badaniach użyto modelu metody „piramidy”, która zawierała w strukturze trójwymiarowych badań u podstawy:
–motywy i zainteresowania językowe respondentów,
–aspiracje językowe dzieci i rodziców,
–potrzeby poznawcze respondentów,
–reakcje na „obcość”,
–reakcje na „inność”,
–reakcje na różnicę,
–odczuwanie zmiany,
–odczuwanie wielości,
–proces samowychowania.
Zbadano korelacje wielozmiennowe przy użyciu JMHC i AMCD13. Zmienne
uplasowano na następujących poziomach:
–wiedza i tradycja kulturowa,
–piramida kognitywno-emocjonalna,
–kanały interkulturowe,
–działania interkulturowe14.
P.L. Berger, T. Luckmann, Społeczne tworzenie rzeczywistości, Warszawa 1983, s. 72.
JMHC (ang.: Journal of Mental Health Counseling) – Dziennik Doradztwa Zdrowia Psychicznego.
AMCD (ang. Multicultural Counseling Competencies) – Wielokulturowe Doradztwo Kompetencji.
14
I.M. Strachanowska, Lotnisko Europa (maszynopis w druku), 2004-2015, s. 50.
12
13
371
Do metod badań, które posłużyły w pilotażu i badaniach właściwych, należy
też zaliczyć wywiad narracyjny, badanie IQ i EQ (przesiewowo), a także ankietę
i pomiar postaw. Wyłonione w procedurze badawczej wskaźniki posłużyły do
opracowania „piramidy tożsamości interkulturowej” u osób jednojęzycznych
(monokulturowych)15.
Nauczycielom potrzebne są nowe instrumenty do pracy z dziećmi powracającymi z emigracji, z uczniami dwujęzycznymi z mniejszości narodowych,
uchodźcami, dla których polska szkoła to trudny start w nowe życie. Zatem
niezbędne są nowe kompetencje w tym zawodzie – kompetencje interkulturowego działania. To problem, który dotyczy również nauczycieli języka polskiego na emigracji i bilingwalnej Polonii. Dostrzegam pilną potrzebę zmian
mikrosystemowych na płaszczyźnie redakcji nowych programów nauczania
i podręczników oraz zmian makrosystemowych na płaszczyźnie zawodowego
przygotowania nauczycieli, np.: powołania nowego kierunku studiów stacjonarnych pedagogiki międzykulturowej, a także stałego pakietu oferty edukacyjnej w formie zajęć fakultatywnych dla kandydatów na nauczycieli w naszej
uczelni.
Założenia badawcze oraz dydaktyczne uwzględniały trwające od 20 lat tendencje demograficzne zakładające stały napływ imigrantów oraz reemigrantów
do naszego kraju, a także tworzenie nowej jakości w stosunkach interpersonalnych na płaszczyźnie edukacyjnej, tj. kompetencje interkulturowego działania.
Taksonomia celów INTER– jest wynikiem tych długoletnich badań. Ambasadorami Integracji Interkulturowej są zapewne po dzień dzisiejszy nasi absolwenci w liczbie przekraczającej siedemset trzydzieści osób. To kapitał ludzki,
który jest gwarantem wejścia na optymistyczną drogę, a raczej na jedną z dróg
do dobrego sąsiedztwa, bez podziału na „Innych” i „Obcych”. „Pedagogika nie
musi, więc być pedagogiką różnych kultur, lecz pedagogiką różnic pomiędzy
kulturami”16, które szukają jednej wspólnej płaszczyzny porozumienia opartej
na ewolucji systemu społecznego, akceptacji siebie samego, akceptacji i odkrywaniu tych, którzy są obecni wśród nas od zawsze.
Ibidem, rycina 5. W publikacji tej autorka szczegółowo charakteryzuje różnice między bikulturowym i monokulturowym respondentem.
16
G. Mialaret, La multiculturalité et l’éducation au XXI siècle, [w:] L’interculturel en questions. L’autre,
la culture et l’education. L’Harmattan, red. L. Marmoz, M. Derrij, Paris 2001, s. 271-272.
15
372
European interculturalism one of the road for good
neighbourhood
This article is the continuation of the discourse, cross-cultural dialogue supported
by interdisciplinary practical action, is 125 years old. The author presents the considerations concerning the problem of bilingualism and multicultural character
in a cross – disciplinary way. The research based on JMHC and AMCD methodology. The paper presents the author’s taxonomy “INTER” on the plane of transdisciplinary of deliberations, that is the diffusion of knowledge presented by representatives of a few branches of science. The research based on the group of
(e.g. 500) students and on the group of (e.g. 500) emigrants from the Kujawsko-Pomorskie Region.
373
Dobre sąsiedztwo a polityka
historyczna
T. Maresz
Teresa Maresz
Wspólne dzieje a odmienna ich prezentacja
oraz ocena w polskiej i rosyjskiej narracji
podręcznikowej
Fakt historyczny jest obiektywny – zaistniał w określonym czasie i miejscu.
Jerzy Topolski traktuje go jako zdarzenie, które zaistniało i jako część składowa procesu dziejowego podlega ono badaniom historycznym1. Jednocześnie
podzielił fakty historyczne na „fakty proste” (jednostkowe, cząstkowe) i „fakty
złożone” (zjawisko, fakt-proces). W nawiązaniu do tego podziału w niniejszym
artykule zostaną prześledzone sposoby narracji zarówno pojedynczych wydarzeń, jak i całego procesu historycznego. Analizując materiał źródłowy, którym
są podręczniki szkolne do historii, uwzględniano zastrzeżenie poczynione przez
Benona Miśkiewicza o tym, że „każdy fakt historyczny będzie miał swoje określone miejsce i znaczenie, jako cząstka ogólnego rozwoju dziejów”2. Pamiętać
jednak należy, iż jego omówienie w historiografii, w tym również w narracji
podręcznikowej, nabiera cech subiektywnego przekazu. Zdaniem Miśkiewicza
po ustaleniu faktów przechodzi się do ich selekcjonowania i porządkowania.
„Czynności te stanowią niejako etap przejściowy od ustalania do wyjaśniania
i łączenia faktów”3. Pomiędzy zdarzeniem a odbiorcą (czytelnikiem) staje właśnie nadawca (narrator) informacji piszący o tym, co się kiedyś wydarzyło.
Na opisywane wydarzenie nakłada on swoje spostrzeżenia oraz własną interpretację. Mamy więc do czynienia z postawą autora wypowiedzi wobec treści
wypowiedzi4.
Każdy podręcznik szkolny jest pochodną aktualnie przyjętej narracji historycznej w danym kraju. Autorzy podręczników szkolnych, prezentując uczniom
dzieje ojczyste, są uwikłani nie tylko w transmisję przekazu aktualnego stanu
badań oraz swojej interpretacji wydarzeń, ale także w określoną politykę elit
władzy. W podręcznikach, zarówno tych polskich, jak i radzieckich oraz współ
3
4
1
2
J. Topolski, Metodologia historii, Warszawa 1968, s. 149-150.
B. Miśkiewicz, Wstęp do badań historycznych, Warszawa – Poznań 1974, s. 151.
Ibidem, s. 204.
T. Buksiński, Interpretacja źródeł historycznych pisanych, Poznań 1992, s. 64.
376
T. Maresz: Wspólne dzieje a odmienna ich prezentacja ...
czesnych rosyjskich, zderzają się interesy dwóch stron uczestniczących w tym
samym wydarzeniu. Dlatego też powstają dwie, niekiedy odmienne narracje.
W artykule wytypowano nie pojedynczy fakt (fakt prosty), ale szersze wydarzenie (fakt złożony), czyli drugą wojnę światową oraz udział w niej dwóch
państw ze sobą sąsiadujących. Analizie podlegały podręczniki z PRL i ZSRR
oraz współczesne – w III RP i Federacji Rosyjskiej. Z pozoru wydawać by się
mogło, że zagadnienie dotyczące drugiej wojny światowej i pokonania Niemiec
hitlerowskich nie powinno budzić kontrowersji. Nic bardziej mylnego. Omówienie tego faktu w podręcznikach szkolnych było pochodną polityki historycznej prowadzonej w obu krajach5.
W ramach badań nad podręcznikami szkolnymi do historii prześledzono ewolucję prezentacji wydarzeń związanych bezpośrednio z obu narodami jednocześnie. Obiektem analizy były dwa wydarzenia (fakty złożone) – początek i zakończenie drugiej wojny światowej. Pominięto problemy powstania obu polskich
ośrodków władzy państwowej (rządu na uchodźstwie w Londynie oraz rządu
komunistycznego w kraju) i ich współpracy ze Związkiem Radzieckim, a także
formowania wojska polskiego na terenie ZSRR (armii gen. W. Andersa oraz tzw.
ludowego Wojska Polskiego). Świadomie pominięto wszystkie fakty w czasie drugiej wojny światowej niebędące wspólną płaszczyzną dla obu podmiotów. Śledząc
dobór treści oraz sposób ich przekazywania, brano pod uwagę uwarunkowania
polityczne towarzyszące powstawaniu konkretnych podręczników szkolnych.
Współcześnie w Rosji mamy do czynienia z jednej strony z promocarstwową
polityką zagraniczną, a z drugiej z zamierzoną edukacją historyczną własnego
społeczeństwa. Jest ona kontynuacją polityki prowadzonej przez władze komunistyczne w tym kraju w minionym okresie. Zestawmy ją z historyczną edukacją w Polsce czasów powojennych i współcześnie.
O radziecko-niemieckim tajnym protokole Ribbentrop-Mołotow, poprzedzającym wybuch drugiej wojny światowej, nie ma nawet wzmianki w tuż powojennych podręcznikach radzieckich6. Taka sama sytuacja miała miejsce również
w polskich podręcznikach7. W czym tkwi ta zbieżność w postępowaniu w obu
tych krajach? Otóż w następstwie drugiej wojny światowej Polska ze Związkiem
Analizie porównawczej podlegały podręczniki do historii adresowane do uczniów klas starszych.
W założeniu była chęć zbadania nie tylko tego, co autorzy przekazywali odbiorcy narracji podręcznikowej, ale także, w jaki sposób próbowali przekonać uczniów do swojego (czytaj: ideologicznie
obowiązującego) przekazu, w ramach edukacji historycznej w obu krajach.
6
Istoriâ SSSR. Kratkij kurs, učebnik dlâ 4-klassa, red. A.V. Šestakov, Moskva 1955; K.V. Bazilevič,
S.V. Bahrušin, A.M. Pankratova, A.V. Foht, Istoriâ SSSR, č. 3, Moskva 1952.
7
J. Garas, H. Katz, S. Kowalczyk i inni, Historia 1914-1945, wyd. 4, Warszawa 1959, s. 243 [wyd. 13,
Warszawa 1967]; H. Katz, Historia. Od końca I wojny światowej do konferencji w Poczdamie, wyd. 2,
Warszawa 1963 [H. Sędziwy, Historia. Od wielkiej socjalistycznej rewolucji październikowej
do końca drugiej wojny światowej, Warszawa 1968 (wyd. 4)]; R. Wapiński, Historia dla liceum
ogólnokształcącego oraz technikum, wyd. 4, Warszawa 1972 [Warszawa 1980 (wyd. 12)].
5
377
Radzieckim znalazły się w jednym obozie polityczno-militarnym. Polska z państwa wrogiego – burżuazyjnego i „faszystowskiego”, jak o niej pisano w stalinowskich podręcznikach okresu międzywojennego8 – przeistoczyła się w „kraj
demokracji ludowej, zaprzyjaźniony z ZSRR”9. Podobnie było w polskich podręcznikach z tego okresu – Związek Radziecki z wrogiego ideowo państwa, jak
o nim pisano w podręcznikach przedwojennych10, zmienił się w „wielkiego
brata”, który przyniósł wyzwolenie spod okupacji niemieckiej, a Polska Ludowa
wiązała z nim swoją przyszłość.
O radziecko-niemieckim układzie o nieagresji napisano już w podręczniku
pod redakcją Anny Pankratowej, przytaczając obszerne fragmenty z wypowiedzi Stalina. Jednak nie wspomniano w nim o tym drugim, tajnym pakcie11.
O tak nazywanym „poufnym protokole dodatkowym” zaczęto pisać dopiero
w podręcznikach po rozpadzie Związku Radzieckiego12. Wspomina się w nich
także o innych „tajnych protokołach” podpisanych przez ZSRR i Niemcy
w latach 1939-1941, które: „służyły Stalinowi i jego otoczeniu jako ultimatum
i środek nacisku na inne państwa”13. Dopiero w podręcznikach z lat 90. XX wieku
przyznano, że „na Kremlu w nocy na 24 sierpnia 1939 roku Mołotow podpisał
porozumienie o nieagresji wraz z tajnym protokołem, w którym dokonano rozgraniczenia «sfer interesów» w Europie Wschodniej”14. Autorzy podręczników
szkolnych, odcinając się od tych protokołów, podkreślali fakt, iż były to umowy
władzy, bez pełnomocnictw Narodu, więc na drugim Zjeździe Deputowanych
Ludowych ZSRR w 1989 roku uchwalono, iż:
zgodnie z normami prawa międzynarodowego utraciły one moc jurydyczną w momencie napaści Niemiec na ZSRR. (…) [pakt z 23.08.1939 r.]
L.I. Zubok, Novaâ istoriâ (1918-1938), č. 3, Moskva 1938, s. 132: „faszyzm [w Polsce – TM]
całkowicie zlikwidował resztki demokratycznych praw ludu pracującego” i s. 185: „polski faszyzm
zawarł tajny pakt wojskowy z Niemcami i Japonią przeciwko ZSRR, a niestrudzonym agentem
faszystowskich Niemiec był polski minister spraw zagranicznych – pułkownik Beck”.
9
Istoriâ SSSR. Kratkij kurs, op. cit., s. 204; K.V. Bazilevič, S.V. Bahrušin, A.M. Pankratova, A.V. Foht,
op. cit., s. 384 i 386-387.
10
W. Jarosz, T. Pini, Opowiadania z przeszłości i teraźniejszości Polski. Podręcznik do nauki historii
Szkół Powszechnych I Stopnia. Kurs C, Lwów 1938, s. 109: „Dawna Rosja zwie się dziś Związek
Socjalistycznych Republik Rad. Rozkazuje tam stronnictwo, czyli stowarzyszenie komunistów,
zwanych zwykle bolszewikami, którzy nie pozwalają istnieć żadnemu innemu stronnictwu i nie
dają nikomu niczego z tej wolności, jaką my mamy. Odebrali oni właścicielom majątki, więc
fabryki, ziemię itd.”
11
K.V. Bazilevič, S.V. Bahrušin, A.M. Pankratova, A.V. Foht, op. cit., s. 356-357.
12
S.S. Volk i dr., Novejšaâ istoriâ 1939-1992, Moskva 1993, s. 8-10; A.V. Šubin, Vseobŝaâ istoriâ.
Novejšaâ istoriâ, wyd. 6, Moskva 2009, s. 104-105.
13
S.S. Volk i dr., op. cit., s. 10.
14
A.A. Kreder, Novejšaâ istoriâ 1914-1945, č. 1, Moskva 1994, s. 135; A.V. Šubin, Novejšaâ istoriâ
zarubiežnyh stran, Moskva 2000, s. 98; O.S. Soroko-Cûpa, V.P. Smirnov, A.I. Stroganov, Mir
v XX veke, wyd. 4, Moskva 2000, s. 148; O.S. Soroko-Cûpa, A.O. Soroko-Cûpa, Novejšaâ istoriâ
zarubiežnyh stran XX – načalo XXI veka, wyd. 7, Moskva 2005, s. 150.
8
378
został postawiony w stan upadłości i był nieważnym od momentu jego
podpisania15.
Tajny protokół świadczył o odrzuceniu przez ZSRR uznawania priorytetu międzynarodowego prawa, nawołującego do przestrzegania polityki bezpieczeństwa zbiorowego. ZSRR powrócił do polityki prowadzonej przez władze carskie, której cechą była tajna dyplomacja i ekspansja
terytorialna16.
Autorzy innego podręcznika napisali:
tajny protokół sprowokował początek nowej wojny światowej. Odradzał
zasady tajnej dyplomacji i rozwiązywał ręce Hitlerowi. Protokół rozgraniczał sfery wpływów Niemiec i Związku Radzieckiego w Europie
Wschodniej17.
W podręcznikach podkreśla się, że każda ze stron, podpisując ten protokół, coś zyskiwała: Związek Radziecki, będąc w międzynarodowej izolacji,
odwlekał w czasie zagrożenie agresją ze strony niemieckiej, a Niemcy mieli rozwiązane ręce w dalszych działaniach w Europie18. Pakt Mołotow-Ribbentrop19,
jak zauważyli rosyjscy autorzy podręcznika, oznaczał złamanie systemu wersalsko-waszyngtońskiego i otwierał przed Hitlerem drogę do wtargnięcia do
Polski, a „druga wojna światowa była nieunikniona”20. Zdarzają się też podręczniki, w których do tekstu odautorskiego dołączono fotografię z momentu podpisania wspomnianego układu21.
W Polsce o pakcie Ribbentrop-Mołotow w podręcznikach szkolnych zaczęto
pisać znacznie wcześniej, bo już po wydarzeniach sierpniowych, pod koniec lat
80. XX wieku. To wtedy po raz pierwszy padło stwierdzenie o zawarciu tajnego
porozumienia22. Jednak i wówczas za fakt jego podpisania obarczono Francję
A.A. Kreder, op. cit., s. 135.
17
O.V. Volobuev, V.A. Klokov, M.V. Ponomarev, V.A. Rogožkin, Rossiâ i mir. Istoriâ XX veka, Moskva 2002,
s. 144.
18
L.N. Aleksaškina, A.A. Danilov, L.G. Kosulina, Rossiâ i mir v XX veke, Moskva 2003, s. 177;
N.V. Zagladin, Vseobŝaâ istoriâ. Novejšaâ istoriâ. XX vek, wyd. 9, Moskva 2008, s. 71-72; A.V. Šubin,
Vseobŝaâ istoriâ. Novejšaâ istoriâ, op. cit., s. 105; N.V. Zagladin, N.A. Simoniâ, Istoriâ Rossii i mira, wyd. 9,
Moskva 2011, s. 178-179.
19
Nazwa tego paktu w rosyjskiej historiografii oraz w podręcznikach szkolnych jest zapisywana
w odwrotnej formie („pakt Mołotow-Ribbentrop”), aniżeli jest to czynione w Polsce („pakt
Ribbentrop-Mołotow”).
20
E.Û. Sergeev, Novejšaâ istoriâ zarubiežnyh stran, Moskva 2003, s. 110.
21
N.V. Zagladin, S.I. Kozlenko, S.T. Minakov, Û.A. Petrov, Istoriâ Rossii. XX-načalo XXI veka, wyd. 10,
Moskva 2010, s. 183; N.V. Zagladin, N.A. Simoniâ, op. cit., s. 197.
22
T. Siergiejczyk, Dzieje najnowsze 1939-1945, Warszawa 1986, s. 12-14. Dwa lata później autor
powyższą informację uzupełnił o zdanie: „(informacje o tym protokole pochodzą ze źródeł
zachodnich, strona radziecka oficjalnie nie potwierdziła istnienia takiego dokumentu)” – patrz:
T. Siergiejczyk, Historia. Dzieje najnowsze 1939-1945, wyd. 2. popr.,Warszawa 1988, s. 11.
15
16
379
i Wielką Brytanię, które prowadząc grę dyplomatyczną, doprowadziły do
takiego rozwoju wydarzeń. Chociaż w podręczniku został zamieszczony fragment tego dokumentu, to jednak bez punktów mówiących o przebiegu granicy
podziału wpływów jego sygnatariuszy. Jak na ówczesne czasy i tak było to pionierskie podejście do odsłaniania przemilczanych dotychczas faktów.
Za to w latach 90. XX wieku było już normą pisanie nie tylko o tajnym protokole, ale także cytowanie jego fragmentów23. Jeden z autorów podręczników
pokusił się o komentarz:
Obaj partnerzy podpisujący pakt na Kremlu traktowali go jako rozwiązanie doraźne. Obaj mieli cele o wiele bardziej ambitne niż rozbiór Polski
czy podporządkowanie republik nadbałtyckich. Były to cele sprzeczne,
dlatego wojna pomiędzy III Rzeszą i Związkiem Radzieckim była nieunikniona24.
Pakt Ribbentrop-Mołotow zaczęto nazywać IV rozbiorem Polski25. Nowością było dołączenie fotografii z momentu jego podpisania26.
Po dwóch ostatnio przeprowadzonych reformach oświatowych w Polsce27
pisanie o tym pakcie, a także zamieszczanie jego fragmentów mówiących
o podziale ziem polskich stało się już normą28. Nieodzownymi elementami
tekstu odautorskiego jest fotografia z momentu podpisania paktu29 oraz fragment protokołu mówiący o granicy stref interesów Niemiec i ZSRR na ziemiach
polskich30, a niekiedy i karykatura zaślubin Hitlera ze Stalinem31.
A. Pankowicz, Historia. Polska i świat współczesny, wyd. 2, Warszawa 1991, s. 10; S. Sierpowski,
Historia Najnowsza (1918-1997), wyd. 2, Warszawa 1997, s. 143; A. Garlicki, Historia 1939-1997/98.
Polska i świat, wyd. 2, Warszawa 1999, s. 12-13.
24
A. Garlicki, op. cit., s. 13.
25
Ibidem, s. 12.
26
Ibidem, s. 13; B. Burda, B. Halczak, R.M. Józefiak, M. Szymczak, Historia najnowsza, Gdynia 2003,
s. 111.
27
W badaniu powszechnego obrazu polskiej edukacji historycznej przeglądowi podlegały wyłącznie
podręczniki przeznaczone do edukacji w zakresie ponad podstawowym. Uwaga ta dotyczy
podręczników po 2002 roku, jak i tych współczesnych.
28
B. Burda, B. Halczak, R.M. Józefiak, M. Szymczak, op. cit., s. 110-111; G. Szelągowska, Historia XIX
i XX wieku. Ludzie – społeczeństwa – cywilizacje, Warszawa 2003, s. 285-286; R. Śniegocki, Historia.
Burzliwy wiek XX, Warszawa 2004, s. 121-122 i 125; M. Gładysz, Historia. Okres międzywojenny
i II wojna światowa, Gdańsk 2004, s. 94.
29
Ibidem, s. 152; Z.T. Kozłowska, I. Unger, S. Zając, Poznajemy przeszłość, Toruń 2012, s. 41;
J. Ustrzycki, Historia, Gdynia 2012, s. 137; S. Roszak, J. Kłaczkow, Poznać przeszłość. Wiek XX, Warszawa 2012, s. 116; A. Brzozowski, G. Szczepański, Ku współczesności. Dzieje najnowsze 1918-2006,
Warszawa 2012, s. 113.
30
R. Dolecki, K. Gutowski, J. Smoleński, Po prostu historia, Warszawa 2012, s. 152; Z.T. Kozłowska,
I. Unger, S. Zając, op. cit., s. 41; S. Zając, Teraz historia, Toruń 2012 (wyd. 2), s. 78; J. Ustrzycki,
op. cit., s. 137; S. Roszak, J. Kłaczkow, op. cit., s. 116; D. Stola, Historia. Wiek XX, Warszawa 2012,
s. 70.
31
Z.T. Kozłowska, I. Unger, S. Zając, op. cit., s. 108; J. Ustrzycki, op. cit., s. 138.
23
380
Autorzy jednego z podręczników napisali:
tego samego dnia przestał on być tajny dla państw zachodnich. Przekazany został przez Hansa von Herwartha, sekretarza ambasady niemieckiej w Moskwie, ale nie spowodował podjęcia jakichkolwiek działań32.
Czas trwania drugiej wojny światowej, z pozoru łatwy do uchwycenia, w podręcznikach polskich, radzieckich oraz współczesnych rosyjskich został nakreślony różnie. Pierwszy problem dotyczy daty rozpoczęcia wojny. Dla Polski
jej początek miał miejsce 1 września 1939 roku, a dla Związku Radzieckiego
– 22 czerwca 1941 roku. W każdym polskim podręczniku, czy to z czasów tuż
powojennych, czy też późniejszych, znajdują się obie daty. Natomiast w podręcznikach radzieckich nie zawsze odnotowano datę niemieckiej agresji na Polskę33.
Dopiero w podręcznikach z lat 60.-70. XX wieku, po informacji o napaści Niemiec hitlerowskich na Polskę i wypowiedzeniu wojny Niemcom przez rządy
Anglii i Francji, pisano: „Zaczęła się druga wojna światowa”34. Za to w podręcznikach z końca lat 90. XX wieku, a także szczególnie w tych z początku XXI
wieku już za każdym razem napisano o niemieckiej agresji na Polskę. Podkreśla
się w nich, iż:
polski naród dał zbrojny opór agresorowi (…). Polska była pierwszym
państwem w Europie, w którym ludzie stanęli w obronie swojego narodowego istnienia35.
Polska została nazywana „pierwszą ofiarą wojny”36.
Wraz z niemiecką napaścią na Polskę 1 września 1939 r. rozsupłał się
kłębek sprzeczności i intryg w Europie. (…) Skończyły się czasy zakulisowych rozmów i kłamliwych obietnic37.
W niektórych podręcznikach napisano:
1 września 1939 r. na skutek napaści Niemiec na Polskę rozpoczęła się
druga wojna światowa38.
Z.T. Kozłowska, I. Unger, S. Zając, op. cit., s. 41.
Patrz: T. Maresz, „Polski Wrzesień” w edukacji szkolnej w ZSRR i Rosji. Studium porównawcze,
[w:] Historia. Polityka. Stosunki międzynarodowe. Wybrane zagadnienia, red. A. Zaćmiński, Bydgoszcz
2010, s. 54-72.
34
I.I. Minc, D.S. Karev, Istoriâ SSSR, Moskva 1962, s. 113; I.M. Krivoguz, D.P. Pricker, S.M. Steckevič,
Novejšaâ istoriâ (1939-1970), Moskva 1971 (podręcznik próbny), s. 17.
35
36
A.M. Rodriges, K.S. Gadžiev, M.V. Ponorev i dr., Novejšaâ istoriâ zarubiežnyh stran XX veka, Moskva
2000, s. 50.
37
O.S. Soroko-Cûpa, A.O. Soroko-Cûpa, op. cit., s. 151.
38
O.S. Soroko-Cûpa, V.P. Smirnov, A.I. Stroganov, op. cit., s. 149; N.V. Zagladin, N.A. Simoniâ,
op. cit., s. 180; N.V. Zagladin, Novejšaâ istoriâ zarubiežnyh stran, wyd. 2, Moskva 2001, s. 90;
N.V. Zagladin, Istoriâ Rossii i mira v XX veke, Moskva 2002, s. 180; A.A. Ulunân, E.Û. Sergeev,
Novejšaâ istoriâ zarubiežnyh stran, wyd. 4, Moskva 2005, s. 165.
32
33
381
Co prawda wkroczenie 17 września 1939 roku wojsk radzieckich na
wschodnie ziemie polskie odnotował zespół autorów Anny Pankratowej, ale
jako przyczynę zajęcia tych ziem podał:
Polskie państwo burżuazyjne, zbudowane na ucisku robotników i chłopów, na zniewoleniu Ukraińców, Białorusinów i innych narodów niepolskich, rozpadło się. (…) Rząd radziecki nie mógł pozostawić w biedzie
naszych przyrodnich braci – Ukraińców i Białorusinów. Na rozkaz Głównodowodzącego wojska radzieckie 17 września 1939 r. przekroczyły granicę i wzięły pod swoją opiekę życie i majątek mieszkańców Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy39.
Narracja podręcznikowa o tym fakcie zmieniła się dopiero po rozpadzie Związku Radzieckiego. Od tej pory o wkroczeniu wojsk radzieckich na
ziemie polskie pisze się już w prawie każdym rosyjskim podręczniku. Niekiedy wschodnie ziemie polskie są w nich określane jako te, które: „odeszły do
Polski w następstwie porozumień pokojowych w Rydze w 1921 roku”40. Dlatego też strona radziecka ogłosiła, że jest zobowiązana wziąć pod opiekę
życie i majątek Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi41. Co skomentowano w sposób następujący: „przekonanie Moskwy, jakoby państwo polskie
faktycznie przestało istnieć, przeczyło normom prawa międzynarodowego,
bowiem tymczasowa okupacja nie mogła przekreślić faktu funkcjonowania
państwa jako podmiotu prawa”42.
W innym podręczniku z tego okresu czytamy, iż zajęcie tych ziem:
pozwoliło podział Polski nazywać „pochodem wyzwolicielskim”. Świadczyło również o chęci nie dawania Anglii i Francji powodu do wypowiedzenia przez nie wojny ZSRR, ponieważ Armia Czerwona nie przekroczyła tak zwanej „linii Curzona”, którą Anglicy sami wytyczyli43.
Zdarzały się też stwierdzenia:
Stalin zdecydował, że nastał czas otrzymania „swojej części” Polski. (…)
Zamanifestowano „marsz pokojowy” w celu wyzwolenia uciskanych
przez Polskę Ukraińców i Białorusinów. Jednak nie był on pokojowy –
wojska radzieckie bombardowały miasta, a także uderzyły w tyły Polaków
walczących z Niemcami44.
K.V. Bazilevič, S.V. Bahrušin, A.M. Pankratova, A.V. Foht, op. cit., s. 357. Wytłuszczeń
w przytaczanych cytatach dokonała autorka artykułu – TM.
40
O.V. Volobuev, V.A. Klokov, M.V. Ponomarev, V.A. Rogožkin, op. cit., s. 148.
41
42
Ibidem, s. 13.
43
A.A. Kreder, op. cit., s. 139.
44
A.V. Šubin, Novejšaâ istoriâ zarubiežnyh stran, op. cit., s. 103.
39
382
W jednym z podręczników czytamy:
Istnieje punkt widzenia, zgodnie z którym działania ZSRR były główną
przyczyną pokonania Polski. Do 17 września wojska niemieckie już przekroczyły etniczne granice Polski i kierowały się na wschód. Władze ZSRR
nie były pewne, czy A. Hitler będzie przestrzegać warunków tajnego protokołu w przypadku, gdy Wehrmacht opanuje całą Polskę45.
O wzięciu do niewoli polskich oficerów, a tym bardziej o zbrodni dokonanej
wiosną 1940 roku w Katyniu w podręcznikach rosyjskich bardzo rzadko pojawiają się krótkie wzmianki. Dlatego też przytoczmy je w całości:
Ponad 200 tys. polskich żołnierzy i oficerów znalazło się w radzieckiej
niewoli. Wiosną 1940 r. przeszło 20 tys. z nich w tajemnicy zostało rozstrzelanych przez organa NKWD w rejonie Katynia (koło Smoleńska)
i w innych miejscach46.
Faktycznie został pojmany cały polski korpus oficerski, stanowiący nieodłączną
część polskiej inteligencji. Los 20 tys. ludzi okazał się tragiczny – zostali oni
bez sądu skazani i rozstrzelani przez współpracowników radzieckich oddziałów
karnych NKWD47. Jeszcze dalej poszli autorzy dwóch kolejnych podręczników,
pisząc:
Szerokim echem odbiła się „sprawa katyńska”, informacja o szczątkach
polskich wojskowych, odnalezionych w lasach pod Katyniem (Obwód
Smoleński). Oficjalnie władze radzieckie głosiły, że były to ofiary represji niemieckich z lat 1941-1942. Jak dzisiaj wiadomo – w 1939 r., przy
akceptacji J.W. Stalina, skrycie rozstrzelano 14 700 wziętych do niewoli
polskich oficerów, policjantów, a także 11 tys. mieszkańców zachodnich
okręgów Ukrainy i Białorusi (byłych właścicieli ziemskich, fabrykantów,
urzędników) jako osoby wrogie władzy radzieckiej. Około 390 tys. polskich obywateli zostało deportowanych do wschodnich rejonów ZSRR48.
Powyższe informacje na temat radzieckich zbrodni wobec narodu polskiego nie są powszechnie znane w Rosji. Wiedza społeczeństwa rosyjskiego
na ten temat jest wręcz znikoma, o czym świadczyło powszechne zdziwienie
po katastrofie lotniczej nad Smoleńskiem w 2010 roku. Z jednej strony w stacjach radiowo-telewizyjnych i forach internetowych rozgorzała dyskusja o tym,
co wydarzyło się w Katyniu w 1940 roku, a z drugiej (chociaż niepowszechnie)
zaczęły się poszukiwania informacji na ten temat. Jest to jednoznaczny dowód
na nieobecność pełnego przekazu historycznego w radzieckich, a potem
i w rosyjskich podręcznikach szkolnych.
N.V. Zagladin, N.A. Simoniâ, op. cit., s. 184.
O.S. Soroko-Cûpa, V.P. Smirnov, A.I. Stroganov, op. cit., s. 164
47
A.A. Ulunân, E.Û. Sergeev, op. cit., s. 167; E.Û. Sergeev, op. cit., s, 113.
48
N.V. Zagladin, Istoriâ Rossii i mira v XX veke, op. cit., s. 184; N.V. Zagladin, N.A. Simoniâ, op. cit.,
s. 184.
45
46
383
Zestawmy powyższy trend radzieckiej i współczesnej rosyjskiej narracji
historycznej, dotyczący niechlubnego udziału Armii Czerwonej w zajęciu i okupacji ziem polskich, z polskimi podręcznikami do nauczania historii. Z powodu
uwarunkowań politycznych we wcześniejszych polskich podręcznikach (tych
z lat tuż powojennych, jak i tych z lat 60.-80. XX wieku) nie ma żadnej informacji na temat 17 września ani zbrodni katyńskiej. W podręczniku z 1972 roku
na mapie zatytułowanej „Kampania wrześniowa” zaznaczone zostały wyłącznie
kierunki ataku wojsk niemieckich, przy jednoczesnym braku działań Armii
Czerwonej na wschodnich ziemiach polskich. Siedem lat później w podręczniku tego samego autora mapę tę usunięto, a na jej miejsce wstawiono nic niemówiące zdjęcie podpisane: „Piechota polska w marszu na front”49.
Dopiero w podręcznikach powstałych w czasach posierpniowych jeden
z rozdziałów zawsze poświęcany był tym zagadnieniom. To wtedy po raz
pierwszy w polskim podręczniku napisano o wkroczeniu 17 września 1939
roku Armii Czerwonej na ziemie Rzeczypospolitej. Autor opisał dramat żołnierzy polskich zdezorientowanych zaistniałą sytuacją na froncie wschodnim
i przytoczył kilka fragmentów rozkazów dowództwa armii:
Z Sowietami nie walczyć, tylko w razie natarcia z ich strony lub próby rozbrojenia naszych oddziałów. (…) Oddziały, do których podeszły Sowiety,
powinny z nimi pertraktować w celu wyjścia z garnizonów do Rumunii lub Węgier (…) Bijemy się tylko z Niemcami, z bolszewikami wojny
nie prowadzimy. Do wojska sowieckiego nie strzelać, chyba że nas zaatakują50.
Rozgraniczył też postawę ludności cywilnej na Kresach Wschodnich wobec
wkraczającej Armii Czerwonej – Polacy krytycznie ustosunkowani do tego
wydarzenia, a ludność ukraińska i białoruska przybycie oddziałów radzieckich w większości przypadków przyjęła przychylnie. Autor ten zapoczątkował
zamieszczenie w podręcznikach szkolnych osobnego rozdziału zatytułowanego
„Na ziemiach przyłączonych do ZSRR” [zaznaczenie – TM]. Jednak nie zdecydował się na otwartą krytykę wschodniego okupanta ziem polskich:
Radziecka polityka wobec ludności zamieszkałej ziemie przyłączone do
ZSRR zmierzała do uwzględnienia jej potrzeb i interesów. (…) Przesiedlona ludność polska spotykała się w nowych miejscach pobytu [po przymusowych przesiedleniach – TM] z dużymi objawami sympatii i życzliwości społeczeństwa [rosyjskiego – TM]51.
Wśród tych zdań znalazły się zaledwie krótkie wzmianki o działalności
NKWD oraz o przesiedleniach w głąb ZSRR (głównie na Syberię i do Kazach Por. R. Wapiński (1972), op. cit., s. 7; R. Wapiński (1979), op. cit., s. 7.
T. Sergiejczyk (1986), op. cit., s. 32.
51
Ibidem, s. 158-160.
49
50
384
stanu) właścicieli ziem i fabryk oraz osób związanych z aparatem państwowym.
Niemniej jednak był to pierwszy autor, który w podręczniku szkolnym napisał
o odkryciu koło Katynia masowych grobów oficerów polskich, którzy: „według
niemieckiej propagandy mieli być rozstrzelani przez radzieckie władze bezpieczeństwa wiosną 1940 r.”52. Nie zadeklarował się jednak, czy zgadzał się z tą
opinią, a jedynie ograniczył się do przytoczenia fragmentów oświadczenia
rządu na emigracji i noty radzieckiej w tej sprawie. Chociaż, jak sam napisał:
„zwrócenie się do MCK bez uprzednich konsultacji z rządem ZSRR było niewątpliwie błędem politycznym rządu na emigracji”53.
Jak by jednak nie patrzeć, od tego momentu nie było i nie ma już w Polsce
podręcznika, w którym nie zamieszczono rozdziału poświęconego wydarzeniom 17 września i polityce okupanta radzieckiego (nazywanej „terrorem
radzieckim”, „sowietyzacją społeczeństwa polskiego” itp.), jeńcom wojennym
w ZSRR, radzieckim więzieniom, obozom, deportacjom, a przede wszystkim
zbrodni katyńskiej54. Często tekstowi odautorskiemu towarzyszy mapa z zaznaczonymi kierunkami ataku nie tylko wojsk niemieckich, ale także radzieckich55.
Autorzy podręczników oficjalnie informowali, iż: „w ślad za armią postępowały
oddziały NKWD, których zadaniem było zastąpienie polskiej administracji
radziecką”56. Jednoznacznie pisano o przyłączeniu wschodnich ziem II RP do
Białoruskiej bądź Ukraińskiej SRR, a fakt ten ilustrowano stosowną mapą podręcznikową57. Autorzy jednoznacznie wskazywali na NKWD jako sprawcę
mordu w Katyniu:
Zebrany przez historyków i prawników polskich materiał dowodowy
w sposób jednoznaczny potwierdza odpowiedzialność NKWD za te
zbrodnię. Mimo to ZSRR aż do 1989 roku odmawiał przyznania się do
Ibidem, s. 180.
Ibidem, s. 181.
54
A. Pankowicz, op. cit., s. 22-24, s. 49-51 i s. 104-105; S. Sierpowski, op. cit., s. 150-152, s. 158-159
i s. 187-188; A. Garlicki, op. cit., s. 22-23 i s. 39-45; M. Gładysz, op. cit., s. 170-171 i s. 184-186;
G. Szelągowska, op. cit., s. 289; R. Śniegocki, op. cit., s. 139 i s. 175-176; B. Burda, B. Halczak,
R.M. Józefiak, A. Roszak, M. Szymczak, Historia. Historia najnowsza, Gdynia 2012, s. 125-126
i s. 187-188; J. Ustrzycki, op. cit., s. 141-143, s. 164-165 i s. 168-169; S. Roszak, J. Kłaczkow, op. cit.,
s. 127, s. 185-186; A. Brzostowski, G. Szczepański, Ku współczesności. Dzieje najnowsze 1918-2006,
Warszawa 2012, s. 118-119; D. Stola, op. cit., s. 64 i s. 91-92; R. Dolecki, K. Gutowski, J. Smoleński,
op. cit., s. 156-157 i s. 212-214; Z.T. Kozłowska, I. Unger, S. Zając, op. cit., s. 117-118 i s. 175-177;
S. Zając, op. cit., s. 82 i s. 106-108.
55
A. Pankowicz, op. cit., s. 16-17; A. Garlicki, op. cit., s. 24; M. Gładysz, op. cit., s. 169; Z.T. Kozłowska,
I. Unger, S. Zając, op. cit., s. 115; R. Śniegocki, op. cit., s. 137; B. Burda, B. Halczak, R.M. Józefiak,
A. Roszak, M. Szymczak, op. cit., s. 126; S. Roszak, J. Kłaczkow, op. cit., s. 126; D. Stola, op. cit., s. 63;
R. Dolecki, K. Gutowski, J. Smoleński, op. cit., s. 155; S. Zając, op. cit., s. 81.
56
B. Burda, B. Halczak, R.M. Józefiak, A. Roszak, M. Szymczak, op. cit., s. 127.
57
S. Sierpowski, op. cit., s. 155.
52
53
385
winy, czyniąc z własnej zbrodni papierek lakmusowy „dobrych intencji”
Polaków wobec państwa radzieckiego58.
Na potwierdzenie takich i podobnych zdań dołączane bywały liczby jeńców
wojennych przetrzymywanych w radzieckich obozach jenieckich oraz rozstrzelanych w Katyniu, Piatichatkach, Miednoje, Kozielsku, Starobielsku…59, a także
fotografie z ekshumacji zwłok z masowego grobu, np. w Katyniu60.
Przejdźmy do drugiej daty zaczynającej wojnę, tym razem ważnej dla
narodu radzieckiego. W przeciwieństwie do rosyjskich podręczników, w których jedynie wspomina się o niemieckiej agresji na Polskę, w polskich podręcznikach zawsze, zarówno tych z czasów PRL, jak i tych posierpniowych
oraz współczesnych omówiono atak III Rzeszy na ZSRR oraz przebieg działań
wojennych na jego obszarze61. Zwłaszcza w książkach szkolnych do historii
z okresu PRL podkreślano bohaterstwo armii i narodu radzieckiego w obronie
ojczyzny. Do tekstu dołączano dawniej, ale i dodawane są współcześnie, mapy
z przebiegu działań wojennych, w tym bitwy pod Moskwą w 1941 roku czy
też pod Stalingradem w 1942 roku62. Nieodzownym elementem były i obecnie
są zdjęcia żołnierzy radzieckich w boju, cierpień ludności cywilnej, zniszczeń
wojennych, a także plakaty propagandowe63.
Zupełnie inaczej sprawa przedstawia się, jeżeli chodzi o podręczniki
z czasów ZSRR czy współczesnych w Federacji Rosyjskiej. Jeszcze w połowie
lat 80. XX wieku zdaniem autorów podręczników radzieckich początek wojny
miał miejsce 22 czerwca 1941 roku64. We wszystkich podręcznikach, zarówno
A. Pankowicz, op. cit., s. 105.
A. Garlicki, op. cit., s. 42-43.
60
M. Gładysz, op. cit., s. 185; B. Burda, B. Halczak, R.M. Józefiak, A. Roszak, M. Szymczak,
op. cit., s. 188; J. Ustrzycki, op. cit., s. 169; S. Roszak, J. Kłaczkow, op. cit., s. 127, s. 186; R. Dolecki,
K. Gutowski, J. Smoleński, op. cit., s. 213.
61
H. Sędziwy, op. cit., s. 171-177; J. Garas, H. Katz, S. Kowalczyk i inni, Historia 1914-1945, Warszawa
1959 (wyd. 4) [Warszawa 1967 (wyd. 13)], s. 213-218; R. Wapiński, op. cit., s.32-41; T. Sergiejczyk,
op. cit., s. 64-73; A. Pankowicz, op. cit., s. 70-71 i s. 74-76; S. Sierpowski, op. cit., s. 169-170
i s. 175-178; A. Garlicki, op. cit., s. 57-59, 87; Z.T. Kozłowska, I. Unger, P. Unger, S. Zając,
op. cit., s. 17-18; R. Śniegocki, op. cit., s. 152-156; B. Burda, B. Halczak, R.M. Józefiak, M. Szymczak,
op. cit., s. 133-134; M. Gładysz, op. cit., s. 119-120; R. Dolecki, K. Gutowski, J. Smoleński, op. cit.,
s. 166-168; A. Brzostowski, G. Szczepański, op. cit., s. 128-130; B. Burda, B. Halczak, R.M. Józefiak,
A. Roszak, M. Szymczak, op. cit., s. 137-138; S. Roszak, J. Kłaczkow, op. cit., s. 141-147; J. Ustrzycki,
op. cit., s. 143-144, 150; S. Zając, op. cit., s. 90-92; D. Stola, op. cit., s. 72-74.
62
H. Sędziwy, op. cit., s. 176 i s. 184; R. Wapiński, op. cit., s. 35, 37; S. Zając, op. cit., s. 92; D. Stola, op. cit.,
s. 73.
63
H. Sędziwy, op. cit., s. 185; J. Garas, H. Katz, S. Kowalczyk i inni, op. cit., s. 217, 221; R. Wapiński,
op. cit., s. 33, 34, 38, 39, 40; Z.T. Kozłowska, I. Unger, P. Unger, S. Zając, op. cit., s. 18; M. Gładysz,
op. cit., s. 119, 120; A. Brzostowski, G. Szczepański, op. cit., s. 129; S. Roszak, J. Kłaczkow, op. cit.,
s. 141, 142, 144, 145, 146,147; J. Ustrzycki, op. cit., s. 150; B. Burda, B. Halczak, R.M. Józefiak,
A. Roszak, M. Szymczak, op. cit., s. 137; S. Zając, op. cit., s. 91; R. Dolecki, K. Gutowski, J. Smoleński,
op. cit., s. 167; D. Stola, op. cit., s. 72.
64
V.D. Esakov, Û.S. Kukuškin, A.P. Nenarokov, Istoriâ SSSR, Moskva 1984, s. 29.
58
59
386
radzieckich, jak i tych powstałych po rozpadzie Związku Radzieckiego, zawsze
osobny rozdział jest poświęcony niemieckiej agresji na ZSRR. Nic dziwnego –
wówczas w dziejach tego państwa zaczęła się Wielka Wojna Ojczyźniana. Dlatego też w celu kształtowania poczucia dumy narodowej opisywane jest bohaterstwo żołnierzy, jak i całego narodu broniącego ojczyzny przed niemieckim
najeźdźcą. W analizie podręczników świadomie pominięto sposób omówienia
w nich powyższego zagadnienia, gdyż w tych wydarzeniach nie brali udziału
Polacy. Przypomnijmy, iż warunkiem sine qua non niniejszych badań było
uwzględnienie obu podmiotów.
Zgodnie z założeniem poczynionym we wstępie do artykułu przejdźmy do
przeglądu podręczników pod kątem omówienia zakończenia drugiej wojny
światowej, ale tylko w Europie, gdyż ten etap wojny bezpośrednio dotyczył
zarówno Polski, jak i ZSRR.
W pierwszych radzieckich podręcznikach powojennych zaraz po zdaniu
mówiącym o wyzwoleniu Wilna 13 lipca 1944 roku stwierdzano:
Oswobodziwszy Białoruś i większą część Litwy Armia Radziecka wkroczyła na terytorium sojuszniczej Polski i podeszła do granicy Niemiec65.
Dodajmy, że wcześniej nigdzie nie zostało wyjaśnione, w jakich okolicznościach państwo polskie z „państwa burżuazyjnego” przerodziło się w „sojuszniczą Polskę”. Również w późniejszych podręcznikach do „Historii ZSRR”, jak
i do „Historii najnowszej” (historii powszechnej) autorzy nie mieli problemu
z prześliźnięciem się po wydarzeniach w roku 1944. Po prostu pisali:
Razem z nimi [żołnierzami Armii Radzieckiej – TM] o wyzwolenie swojego kraju z rąk faszystowskich najeźdźców walczyły oddziały polskiej
armii, utworzonej w Związku Radzieckim66.
Po takim wstępie autorzy podręcznika, nic nie wspominając o wybuchu
powstania warszawskiego, gładko przechodzili do stwierdzenia, iż naród polski,
kierowany przez komunistów, uformował władzę ludową. Natomiast w podręczniku z lat 70.-80. XX wieku można było przeczytać:
Siły opozycji, niechcące dopuścić do narodowo-demokratycznego zwycięstwa, wywołały powstanie w Warszawie, zmierzając do przejęcia stolicy
przed wkroczeniem do niej wojsk radzieckich i uznały władzę rządu na
emigracji. (…) Dowództwo radzieckie nie było powiadomione o powstaniu, gdyż było ono wywołane bez przygotowań67.
Po tak krótkim wstępie autorzy tego podręcznika opisali wyzwolenie Rumunii,
Bułgarii i Jugosławii, by następnie przejść do przełamania obrony wojsk nie K.V. Bazilevič, S.V. Bahrušin, A.M. Pankratova, A.V. Foht, op. cit., s. 384.
I.I. Minc, D.S. Karev, op. cit., s. 186.
67
P.M. Kuz´mičev, G.R. Levin, V.A. Orlov, L.M. Predtečenskaâ, V.K. Furaev, Novejšaâ istoriâ (1939-1976),
wyd. 8, Moskva 1977, s. 33.
65
66
387
mieckich na Odrze i Nysie oraz ataku na Berlin. Niewiele w tym zakresie zmieniło się w podręcznikach z początku XXI wieku. Ich autorzy płynnie przechodzą
od wyzwolenia terytorium ZSRR w 1944 roku do „zwycięskiego pochodu”
wojsk radzieckich przez Rumunię, Bułgarię, Jugosławię, Węgry i… Polskę (w tej
kolejności). Po informacji o wkroczeniu wojsk radzieckich do Prus Wschodnich w 1944 roku omawiana jest operacja Wisła-Odra oraz zdobycie Berlina68.
Są także podręczniki, w których autorzy co prawda wspominali o wybuchu
powstania warszawskiego, ale brak pomocy ze strony ZSRR najczęściej tłumaczyli trudnościami operacyjnymi i „koniecznością wytchnienia” Armii Czerwonej po ciężkich bojach na Białorusi. Znajdują się przy tym komentarze:
W czasach „zimnej wojny” pojawiła się wersja, jakoby dowództwo
radzieckie umyślnie wstrzymało natarcie, żeby nie dać zwolennikom
rządu „londyńskiego” wsparcia w Warszawie. Jednakże ten punkt widzenia nie ma potwierdzenia w faktach [zaznaczenie – TM]69.
W podobnym tonie było pytanie: „Czy Armia Czerwona w sierpniu-wrześniu 1944 r. mogła wyzwolić Warszawę?” Autorzy zachodnich publikacji przekonują, że dowództwo radzieckie celowo zatrzymało wojska u bram Warszawy
i tym samym skazało powstanie na niepowodzenie. „Ich oponenci [historycy
rosyjscy – TM] uważają, że 40-dniowy atak wojsk w oderwaniu od bazy, nie
mając wsparcia w lotnictwie 1-go Frontu Białoruskiego, przyniósł tak duże
straty, że tym samym misja nie była możliwa”70. Bez odpowiedzi pozostało to
pytanie w kilku innych podręcznikach:
Historycy różnią się w ocenie, dlaczego wojska radzieckie, znajdujące się
niedaleko, nie udzieliły pomocy powstańcom. Są dwa punkty widzenia:
nie mogli tego dokonać, ponieważ byli wyczerpani bezwzględnymi walkami, albo nie zechcieli z powodu uwarunkowań politycznych71.
W podobnym tonie oba punkty widzenia przedstawiono w innym podręczniku:
Funkcjonują dwie wersje tego, dlaczego wojska 1-go Frontu Białoruskiego nie udzieliły pomocy powstańcom. Zgodnie z pierwszą, wojska
radzieckie były wyczerpane po 40-dniowym marszu i nie mogły rozpocząć szturmu na Warszawę. Zgodnie z drugą, J. Stalin nie był zainteresowany w tym, aby polscy powstańcy, zwolennicy polskiego rządu emigracyjnego w Londynie, siłami własnymi oswobodzili Warszawę72.
A.A. Danilov, L.G. Kosulina, A.V. Ryžkov, Istoriâ Rossii XX – načalo XXI veka, Moskva 2002,
s. 209-210.
69
N.V. Zagladin, S.I. Kozlenko, S.T. Minakov, Û.A. Petrov, Istoriâ Otčestva. XX – načalo XXI veka,
Moskva 2003, s. 251.
70
V.P. Ostrovskij, Istoriâ Rossii. XX vek, Moskva 2004, s. 285 (podręcznik kl. 11).
71
V.V. Suhov, A.Û. Morozov, È.N. Abdulaev, Istoriâ Rosii. XX – načalo XXI veka, Moskva 2004, s. 228.
72
V.A. Šestakov, M.M. Gorinov, E.E. Vâzemskij, Istoriâ Otčestva. XX vek, Moskva 2000, s. 224.
68
388
Jeszcze dalej poszli autorzy kolejnego podręcznika, przytaczając słowa Stalina, który ostro wypowiedział się o kierownictwie powstania warszawskiego:
„gromadka przestępców, którzy dla zagarnięcia władzy wszczęli awanturę warszawską”73. Zdarzają się też stwierdzenia o trudnościach na froncie wschodnim
i zrzutach, na rozkaz dowództwa radzieckiego, amunicji i żywności dla
powstańców74. Tylko niektórzy autorzy zdecydowali się częściowo odpowiedzieć na pytanie o przyczyny nieudzielenia wsparcia powstańcom warszawskim:
Oba punkty widzenia posiadają zarówno silne jak i słabe strony. Jak by
nie patrzeć, wojska radzieckie pokonały bardzo trudną drogę, wojsko
było zmęczone, część wyczerpana i wycieńczona, część pozostała w tyle,
a posiłki były ograniczone. Front zatrzymał się do początku 1945 r. Niezależnie od zakulisowych uwarunkowań politycznych w sprawie wyzwolenia Warszawy, nie ma podstaw do zniesławienia i nie uznawania bohaterskiego wyczynu żołnierza-wyzwoliciela75.
W innym podręczniku, po stwierdzeniu, iż: „14 września 1944 roku
1. Frontowi Białoruskiemu pod dowództwem Rokossowskiego udało się zająć
wschodnie przedmieścia Warszawy”, autorzy zadali retoryczne pytanie: „Czy
nie za późno?” i zachęcili uczniów, aby będąc kiedyś w Warszawie, porozmawiali na ten temat z warszawiakami – „możesz usłyszeć, że rodzice zapamiętali na całe życie, jak żołnierze radzieccy na drugim brzegu Wisły prali onuce,
śmieli się, a obok nich stały rosyjskie czołgi…”, a następnie zadali pytanie: „Dlaczego powstanie upadło? Polacy obwiniali (i obwiniają) Stalina, Rosjan za to, że
celowo pozwolili faszystom stłumić powstanie. A może miał rację Rokossowski,
uważający, że pod Warszawą «my po prostu zostaliśmy pokonani?»”76.
W podręczniku z lat 50. XX wieku zarzucano Wielkiej Brytanii i Stanom
Zjednoczonym, że przeszkadzały w ustanowieniu świata demokratycznego,
więc „radziecki naród swoją krwią obronił nie tylko siebie, ale i inne narody”77,
a w podręczniku z lat 60. XX wieku stwierdzano, iż „Armia Czerwona w oczach
całego świata jawiła się jako armia-wyzwolicielka”78. Również w latach 70.-80.
podkreślano wyzwoleńczą misję Armii Czerwonej w Europie79, a „narody
V.P. Denisenko, V.S. Izmozik, V.P. Ostrovskij, V.I. Starcev, Istoriâ Otčestva (1939-1996), SanktPeterburg 1998, s. 113.
74
B.G. Paškov, Istoriâ Rossii. XX vek, Moskva 2000, s. 270.
75
V.V. Žuravlev, Û.V. Aksûtin, M.K. Gorškov, A.P. Nenarokov, I.Z. Ozerskij, Istoriâ Rossii, Moskva 1997,
s. 311.
76
I.I. Doluckij, Otčestvenaâ istoriâ. XX vek, Moskva 1996, s. 98.
77
K.V. Bazilevič, S.V. Bahrušin, A.M. Pankratova, A.V. Foht, op. cit., s. 385.
78
I.I. Minc, D.S. Karev, op. cit., s. 187.
79
P.I. Potemkin, V.M. Balev, I.B. Berhin, M.P. Kim, Istoriâ SSSR (1938-1972), wyd. 3, Moskva 1974,
s. 98-99 [wyd. 9, Moskva 1981; wyd. 9, Kiïv 1981]; V.D. Esakov, Û.S. Kukuškin, A.P. Nenarokov,
op. cit., s. 92-96; V.P. Ostrovskij, V.I. Starcev, B.A. Starkov, T.M. Smirnov, Istoriâ SSSR, Moskva 1990,
s. 81 i 87.
73
389
Europy, wyzwolone przez Armię Czerwoną z faszystowskiej niewoli, otrzymały
swobodę w podejmowaniu decyzji na temat zasad ustrojowych państwa i przystąpiły do przekształceń społeczno-gospodarczych w swoich krajach”80. Ponadto,
jak napisano, sytuacja wojsk angielsko-amerykańskich była na tyle trudna,
że rząd brytyjski zwrócił się do Związku Radzieckiego z prośbą o pomoc
i odciągniecie hitlerowców. Jednak, gdy stało się oczywiste, iż ZSRR jest w stanie
samodzielnie pokonać Niemiec, alianci wzmogli przygotowania do utworzenia
drugiego frontu w Europie Zachodniej. W efekcie tych działań doszło do spotkania wojsk alianckich i radzieckich na rzece Elbie, a dwa tygodnie później
„Berlin został zdobyty przez Armię Radziecką”81 i „wojska radzieckie zatknęły
Czerwony Sztandar nad Reichstagiem w Berlinie”82. Co prawda już w podręczniku z lat 50. XX wieku, jak i tych z lat 70.-80. XX wieku wspominano
o natarciu wojsk angielsko-amerykańskich od zachodu i spotkaniu się sojuszników 25 kwietnia 1945 roku pod Torgau, ale to wojska radzieckie, po dokonaniu szturmu i zajęciu Belina, doprowadziły do kapitulacji Niemiec, którą
podpisano w nocy z 8 na 9 maja83. Mamy tu jednak do czynienia z niedomówieniem, przed kim skapitulowały Niemcy hitlerowskie, gdyż wcześniej informowano o dotarciu wojsk angielsko-amerykańskich do rzeki Elby. Natomiast
w podręcznikach rosyjskich z początku XXI wieku powrócono do pisania
tylko o radzieckim szturmie na Berlin, przy braku chociaż wzmianki o działaniach wojsk alianckich nadciągających od zachodu. Po takim (niekompletnym)
opisie przebiegu wydarzeń autorzy ograniczali się do krótkiego stwierdzenia:
„W nocy z 8 na 9 maja w Berlinie dowództwo hitlerowskie i przedstawiciele
państw sojuszniczych podpisały akt o bezwarunkowej kapitulacji Niemiec”84.
Niedoświadczony czytelnik, którym jest uczeń, może wnioskować, iż kapitulacja została złożona wyłącznie na ręce marszałka Żukowa i „zwycięskiej Armii
Radzieckiej”, gdyż chwilę wcześniej to oni byli wspominani na kartach podręczników. Nawet, gdy mówi się o marszałku A.W. Tedderze, reprezentującym
stronę aliancką przy podpisywaniu kapitulacji Niemiec, to jednak wcześniejszy
komunikat odnośnie ostatnich działań wojennych obejmował szturm na Berlin
i udział w nim tylko wojsk radzieckich. W zdobyciu Berlina pomijany jest też
udział żołnierzy polskich85.
P.I. Potemkin, V.M. Balev, I.B. Berhin, M.P. Kim, op. cit., s. 103.
V.V. Suhov, A.Û. Morozov, È.N. Abdulaev, op. cit., s. 397.
82
Ibidem, s. 226-227.
83
K.V. Bazilevič, S.V. Bahrušin, A.M. Pankratova, A.V. Foht, op. cit., s. 397; V.V. Suhov, A.Û. Morozov,
È.N. Abdulaev, op. cit., s. 36-37; V.P. Ostrovskij, V.I. Starcev, B.A. Starkov, T.M. Smirnov, op. cit.,
s. 87-88.
84
A.A. Danilov, L.G. Kosulina, A.V. Ryžkov, op. cit., s. 211.
85
V.P. Ostrovskij, Istoriâ Rossii. XX veka, Moskva 2004, s. 223 [podręcznik kl. 9].
80
81
390
Zarówno w podręcznikach radzieckich, jak i we współczesnych rosyjskich nieodzownym elementem tekstu odautorskiego są zdjęcia pokazujące
walki wojsk radzieckich na ulicach Berlina86, zwycięską defiladę w Moskwie
(24.06.1945 r.), w tym rzucanie sztandarów pokonanych faszystowskich Niemiec u stóp mauzoleum Lenina87. Przypomnijmy – był to punkt kulminacyjny
defilady, w którym żołnierze w takt werbli 200 sztandarów wojsk faszystowskich rzucali na specjalnie w tym celu zbudowany pomost. Jako pierwszy legł
sztandar batalionu osobistej ochrony Hitlera.
Często omówienie drugiej wojny światowej w rosyjskich podręcznikach
kończy moralizatorskie podsumowanie:
Zwycięstwo w drugiej wojnie światowej ma międzynarodowe znaczenie historyczne. Rozgromiono olbrzymie siły wojskowe krajów-agresorów. Militarne pokonanie mocarstw „osi” oznaczało upadek najokrutniejszych reżimów dyktatorskich. Zwycięstwo nad Niemcami i Japonią
sprawiły, że na świecie nastąpił wzrost sympatii do ZSRR, podniosło też
autorytet naszego państwa. Armia Radziecka zakończyła wojnę jako najpotężniejsza armia świata, a Związek Radziecki stał się jednym z dwóch
supermocarstw88.
Natomiast w polskich podręcznikach do historii zarówno tych z czasów
PRL, jak i tych z III RP autorzy narracji historycznej, opisując wyzwalanie ziem
polskich spod okupacji niemieckiej, wspominają o udziale samych Polaków,
a także wojsk radzieckich. Warta odnotowania jest luka czasowa w pierwszych
polskich powojennych podręcznikach, w których pomiędzy lipcem 1944 roku
a styczniem 1945 roku na ziemiach polskich, poza próbą utworzenia przyczółku
na Czerniakowie we wrześniu 1944 roku, nic się nie wydarzyło – przemilczano
fakt wybuchu powstania warszawskiego89. O tym powstaniu w polskich podręcznikach zaczęto pisać dopiero w latach 70. XX wieku. Na jego omówienie
przeznaczano osobny rozdział, chociaż i tak były to nader ogólne informacje.
Podkreślono polityczny charakter powstania – zdobycie władzy w kraju zanim
stolicę wyzwoli wojsko radzieckie90. Natomiast po wydarzeniach sierpniowych
w Polsce powstanie warszawskie ma swoje miejsce w każdym polskim podręczniku szkolnym do historii.
Na temat przebiegu ofensywy radzieckiej na ziemiach polskich więcej
rozpisywano się w polskich podręcznikach z lat 50.-80. XX wieku91. Rów B.G. Paškov, op. cit., s. 271; J. Garas, H. Katz, S. Kowalczyk i inni, op. cit., s. 234-235.
A.A. Danilov, L.G. Kosulina, A.V. Ryžkov, op. cit., s. 266.
88
Ibidem, s. 267.
89
H. Sędziwy, op. cit., s. 236-237.
90
R. Wapiński, op. cit., s. 105.
91
H. Sędziwy, op. cit., s. 237; J. Garas, H. Katz, S. Kowalczyk i inni, op. cit., s. 240-242; R. Wapiński,
op. cit., s. 48-49.
86
87
391
nież w podręcznikach współczesnych dostrzegany jest wkład Armii Radzieckiej w działania militarne na tym terenie, chociaż pisze się o tym z mniejszym
entuzjazmem:
W ramach operacji wiślańsko-odrzańskiej oddziały Armii Czerwonej
i walczące wraz z nimi dywizje ludowego Wojska Polskiego zajęły tereny
pomiędzy Wisłą a Odrą i Nysą Łużycką, przełamując w ciężkich walkach
umocnienia tzw. Wału Pomorskiego92.
Są też podręczniki, w którzy autorzy pokusili się komentarz:
17 stycznia 1945 roku do wyludnionej, zrujnowanej Warszawy wkroczyła
Armia Czerwona. Plan Stalina się powiódł: rękami niemieckimi osłabił
on polskie podziemie niepodległościowe, a polskimi – armię niemiecką93.
Można również przeczytać o „wyścigu” między ZSRR a aliantami o to, która ze
stron wyzwoli i zajmie większą część Europy oraz zdobędzie Berlin94. O udziale
Polaków w zdobyciu Berlina przeczytamy we wszystkich polskich podręcznikach95. W wielu z nich jest też zdjęcie przedstawiające wieszanie flagi na budynku
Reichstagu przez żołnierza Armii Radzieckiej96. Na temat kapitulacji Niemiec
jedni autorzy rozpisywali się szerzej, inni kwitowali ten fakt stwierdzeniem:
Dnia 8 maja dowództwo niemieckie podpisało akt bezwarunkowej kapitulacji97
lub:
8 maja 1945 roku o godzinie 22.30 na przedmieściu Berlina Karlhorst,
marszałek Georgij Żukow, w obecności przedstawicieli naczelnego
dowództwa armii Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji,
przyjął bezwarunkową kapitulację Niemiec, którą, w imieniu władz
III Rzeszy podpisał Wilhelm Keitel. Ten akt oznaczał zakończenie
II wojny światowej w Europie98.
R. Dolecki, K. Gutowski, J. Smoleński, op. cit., s. 193; w podobnym tonie zob. Z.T. Kozłowska,
I. Unger, S. Zając, op. cit., s. 135; B. Burda, B. Halczak, R.M. Józefiak, A. Roszak, M. Szymczak,
op. cit., s. 152; J. Ustrzycki, op. cit., s. 211; S. Roszak, J. Kłaczkow, op. cit., s. 171.
93
A. Brzostowski, G. Szczepański, op. cit., s. 145.
94
Ibidem, s. 151.
95
H. Sędziwy, op. cit., s. 238; J. Garas, H. Katz, S. Kowalczyk i inni, op. cit., s. 242; R. Wapiński, op. cit.,
s. 51 i s. 54; A. Pankowicz, op. cit., s. 92; A. Sierpowski, op. cit., s. 206; A. Garlicki, op. cit., s. 136;
D. Stola, op. cit., s. 114; Z.T. Kozłowska, I. Unger, S. Zając, op. cit., s. 137; S. Roszak, J. Kłaczkow,
op. cit., s. 171.
96
H. Sędziwy, op. cit., s. 238; A. Sierpowski, op. cit., s. 206; D, Stola, op, cit., s. 112; R. Dolecki,
K. Gutowski, J. Smoleński, op. cit., s. 193; S. Roszak, J. Kłaczkow, op. cit., s. 171.
97
J. Garas, H. Katz, S. Kowalczyk i inni, op. cit., s. 243; D. Stola, op. cit., s. 114; R. Dolecki, K. Gutowski,
J. Smoleński, op. cit., s. 193; B. Burda, B. Halczak, R.M. Józefiak, A. Roszak, M. Szymczak, op. cit.,
s. 156; A. Brzostowski, G. Szczepański, op. cit., s. 152.
98
H. Sędziwy, op. cit., s. 195; Z.T. Kozłowska, I. Unger, S. Zając, op. cit., s. 138.
92
392
W starszych podręcznikach można przeczytać: „W dniu 9 maja 1945 r.
wojna w Europie została zakończona”99. Zdarza się, iż wspomina się o dwukrotnym podpisaniu aktu kapitulacji III Rzeszy – w nocy z 7 na 8 maja w kwaterze Eisenhowera w Reims oraz ponownie w Berlinie – na żądanie Stalina,
by ceremonię powtórzyć w obecności dowództwa radzieckiego100. Jeden z polskich autorów podręczników różnicę w świętowaniu zakończenia wojny tłumaczy w następująco:
W Moskwie, ze względu na dwugodzinną różnicę czasu, był już 9 maja –
ten właśnie dzień był w Związku Radzieckim i w krajach odeń uzależnionych obchodzony jako Dzień Zwycięstwa101.
Niekiedy do tekstu dołączana jest fotografia z tej drugiej uroczystości102,
a także zdjęcie zdobycznych sztandarów niemieckich podczas defilady zwycięstwa w Moskwie 24 czerwca 1945 roku103. W podręczniku z lat 70. znajduje się
zdjęcie dowództwa ludowego Wojska Polskiego podczas tej parady104.
Podsumujmy: tak jak był problem z przyjęciem daty początkowej drugiej
wojny światowej (1 września 1939 roku – agresja niemiecka na Polskę, 3 września 1939 roku – przystąpienie do wojny Wielkiej Brytanii i Francji czy też,
jak chcieli rosyjscy historycy – 22 czerwca 1941 roku), tak i w 70. rocznicę jej
zakończenia nie było zgody. Jedni zorganizowali uroczystość 8 maja, a w Rosji
świętowano 9 maja. W Polsce w 2015 roku, po raz pierwszy, zgodnie z decyzją
Sejmu dzień zwycięstwa obchodzony był 8 maja105. Tym samym stracił moc
prawną dekret podpisany przez Bolesława Bieruta o Narodowym Święcie Zwycięstwa i Wolności, ustanowionym przez Krajową Radę Narodową106.
W następstwie analizy 60. podręczników do historii można pokusić się
o wyprowadzenie wniosków na temat zmienności polityki historycznej w obu
omawianych państwach (w Polsce oraz w byłym Związku Radzieckim i dzisiejszej Rosji). Czym różnią się polskie podręczniki od dawnych, radzieckich,
a także współczesnych podręczników rosyjskich? W polskich podręcznikach,
bez względu na uwarunkowania polityczne, w których były pisane, są zacho R. Wapiński, op. cit., s. 49.
T. Siergiejczyk, op. cit., s. 116; A. Pankowicz, op. cit., s. 93; A. Sierpowski, op. cit., s. 207; A. Garlicki,
op. cit., s. 137; S. Zając, op. cit., s. 99; J. Ustrzycki, op. cit., s. 211; S. Roszak, J. Kłaczkow, op. cit.,
s. 171.
101
A. Garlicki, op. cit., s. 137.
102
A. Pankowicz, op. cit., s. 92; A. Garlicki, op. cit., s. 137; B. Burda, B. Halczak, R.M. Józefiak,
A. Roszak, M. Szymczak, op. cit., s. 156.
103
A. Pankowicz, op. cit., s. 183.
104
R. Wapiński, op. cit., s. 53.
105
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o ustanowieniu Narodowego Dnia Zwycięstwa, Dz. U. 2015
poz. 622.
106
Dekret z dnia 8 maja 1945 r. o ustanowieniu Narodowego Święta Zwycięstwa i Wolności,
Dz. U. z 1945 Nr 21, poz. 116.
99
100
393
wane proporcje w zakresie ilości informacji na temat niemieckich agresji na
Polskę oraz na Związek Radziecki. Natomiast w podręcznikach rosyjskich,
zwłaszcza tych z czasów radzieckich – punkt ciężkości został położony na wydarzenia związane z losami własnego narodu. W czasach, gdy Polska i Związek
Radziecki znajdowały się w jednym obozie polityczno-militarnym, treści narracji podręcznikowej były w miarę zbliżone. Prezentowano je w podobnym
duchu, chociaż nie zawsze zgodnym z prawdą historyczną. W momencie, gdy
drogi obu państw zaczęły się rozchodzić, zwłaszcza po wydarzeniach sierpniowych w Polsce, to spojrzenie na Związek Radziecki oraz Armię Czerwoną stało
się zgoła odmienne. W polskich podręcznikach pojawiły się treści dotychczas
pomijane i przemilczane – okupacja radziecka, dramat katyński, powstanie
warszawskie itp. Zagadnienia te w rosyjskich podręcznikach pojawiły się, chociaż nie we wszystkich, dopiero po rozpadzie Związku Radzieckiego.
Autorka artykułu nawołuje – już nie po raz pierwszy – do wspólnego napisania podręcznika do historii, obejmującego dzieje obu narodów od wieków ze
sobą sąsiadujących.
The common history and their different presentation and
evaluation. Analysis on the example of Polish and Russian
narrative textbook
Historical fact is objective, but his description of the sources or discussion in historiography and literature, including the narrative takes on the characteristics of
subjective textbook media. Between the event and the receiver becomes the sender
(the narrator) writes information about what happened. Authors of textbooks for
teaching history, presenting the history of native students are involved not only in
the broadcasting of a broadcast of the current historiography and his interpretation of events, but also the specific policy of the ruling elite. The above question
in the article was related to issues related to World War II. Thus, government policies have been shown (Soviet, Russian and Polish), aiming to educate their society,
in the spirit of patriotism and a sense of pride in their nation’s contribution to the
defeat of a common enemy – Nazi Germany. Thus arose two (sometimes different)
narratives of the same event.
394
J. Milanović
Jasmina Milanović
Instytut Historii Współczesnej – Belgrad (Serbia)
Raspad Jugoslavije u srpskim udžbenicima
istorije
Istraživanje prošlosti je jedna od univerzalnih, sveprisutnih potreba svake
ljudske jedinke, svakog naroda, svake zajednice. Malo je ljudi koje ne žele da
upoznaju svoju ili prošlost svog naroda, ljudskog roda. Istorija kao moderna
nauka uobličena početkom 19. veka pokušavala je, a i danas pokušava da
izgradi svoju metodologiju, da nađe svoj cilj i formira školu mišljenja. Mnogobrojni pravci u kojima je istorija kao nauka pokušavala da ide u protekla dva
veka, vodili su je često i u slepe ulice, ali i na široke bulevare stvaralačkog mišljenja, fascinantna otkrića od kojih zastaje dah ili se ledi krv od užasa. Istorija
je priča o nama samima, ljudskom rodu, sa svim njegovim vrlinama i manama.
Nastava istorije je uvek bila odraz istorijske nauke. U njoj su se prelamale sve
promene koje su se dešavale u istoriografiji, od romantičarskih zanesenjaštva
do propagandnih floskula koje su bile u službi političkih interesa. Nastava istorije je sa druge strane prolazila i kroz sve faze promena obrazovnog sistema: od
programa koje je propisivalo ministarstvo prosvete ili ministar lično, do liberalnih udžbenika u kojima su autori odlučivali o sadržaju, od uzdizanja istorije u rang predmeta od nacionalnog značaja (uz maternji jezik i geografiju)
do skrajnutog položaja predmeta koji nije bitan ni potreban učenicima, bar ne
u većem obimu. Udžbenici istorije kao osnovno nastavno sredstvo u nastavi
istorije doživeli su istu sudbinu. Iako je njihov osnovni cilj da kod učenika različitih uzrasta formiraju odnos prema prošlosti, krajnji ishod često može da bude
predmet velikih polemika i različitih tumačenja.
Nastava istorije u Srbiji do 1990.
Od donošenja prvih zakona 1844. i 1882. godine kojima se u Kneževini Srbiji
uvelo obavezno školovanje koje je trajalo 6 godina, istorija je zauzimala važno
mesto u obrazovanju. Tadašnji programi su bili u skladu sa evropskim romantičarskim tendencijama istoriografije, ali i zahtevima koje je nametala politička
stvarnost – borba za državnu nezavisnost i pokušaji nacionalnog ujedinjenja.
395
Prema prvom propisanom programu rada u osnovnim školama „Nastavliniju
za učitelje osnovni učilišta“ od 24. oktobra 1844. godine učenici su učili neke
osnove istorije u okviru predmeta koji se zvao „opšta znanja svakom Srbinu
nuždna“ u drugom i trećem razredu, a tek u četvrtom su izučavali „kratku istoriju Srpstva“1. Međutim, broj časova na kojima bi se izučavala istorija, kao ni
za druge predmete, nije bio propisan već se ostavljalo učiteljima da sami procene koliko je učenicima potrebno za koji predmet. Prvi udžbenik iz istorije
je uskoro napisao Ljubomir Nenadović, ali je i on bio posvećen samo srpskoj istoriji2. Nastava istorije je u gimnazijama, koje su bile prvo četvorogodišnje, a kasnije su trajale šest godina, takođe utvrđena istim zakonima. Istorija se
prvo učila u drugom razredu pod imenom „istorija naroda (carstva Turskog)“,
zatim u trećem razredu gde se proučavala istorija Srbije, Crne Gore i Austrijskog carstva, a u četvrtom razredu se izučavala istorija Rusije, Poljske i Grčke.
U petom i šestom razredu su izučavane: istorija Rimljana i sveopšta istorija3.
Posle novog zakona iz 1853. uvodi se više časova srpske istorije i povećava broj
razreda u gimnaziji na sedam4. Prvi udžbenik iz istorije za gimnaziju objavio je
Aleksandar Čvarković „Kratka sveobšta istorija“ koja je izašla 1853. godine. Uz
manje promene programa i sadržaja udžbenika do 1914. godine nastava istorije
je bila okrenuta ka opštoj istoriji i srpskoj istoriji u okvitu posebnog predmeta.
Stvaranjem nove države Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1918. godine,
a zatim i Kraljevine Jugoslavije 1929. godine, promenio se i cilj obrazovanja, pa
samim tim i nastave istorije. Posebna pažnja je posvećena takozvanoj „nacionalnoj grupi“ predmeta u koju su spadali „državni jezik“ (srpsko-hrvatsko-slovenački), istorija i geografija. Glavni cilj koji je u obrazovanju postavljen
pred istoriju kao nastavni predmet bilo je da podrži novi patriotizam i učestvuje
u formiranju nove, jugoslovenske nacije. Od 1929. godine ideja integralnog
jugoslovenstva postala je osnovni cilj prosvetne politike, što se ogledalo pre
svega u nastavi istorije, a posebno u sadržajima udžbenika5.
Posle Drugog svetskog rata i stvaranja nove komunističke Jugoslavije, trebalo je stvoriti i novo tumačenje istorije. Nove prosvetne vlasti su posebnu
pažnju posvetile udžbenicima koji će postati glavno sredstvo za stvaranje
„novog čoveka“. Iako je Federativna Narodna Republika Jugoslavija svoj legitimitet zasnivala na kontinuitetu jugoslovenske države stvorene 1918., prema
Ž.S. Đorđević, Škole u Srbiji 1700-1850, Beograd 1935, s. 66-69.
Љ.П. Ненадовић, Србска исторія: за основне србске школе, Београд 1850.
3
L. Protić, Gimnazija kneza Miloša Velikog, Beograd 1900, s. 91.
4
M. Jugović, Prva beogradska gimnazija, prošlost i nacionalni značaj prve srednje škole u Srbiji,
Beograd 1939, s. 133-157.
5
D. Koljanin, Izgrađivanje identiteta – Istorija Jugoslavije u udžbenicima za osnovnu školu u Srbiji
1929-1959, Novi Sad 2013, s. 5-7. Kada se 1934. godine pojavila nova generacija udžbenika istorije potpuno je održavala novu nacionalnu i prosvetnu politiku, pa je istorija „troimenog naroda“ –
Srba, Hrvata i Slovenaca još naglašenije postala istorija Jugoslovena.
1
2
396
J. Milanović: Raspad Jugoslavije u srpskim udžbenicima istorije
zvaničnom tumačenju ona je nastala „tokom borbe protiv fašističkih okupatora i njihovih domaćih slugu“6. Glavni cilj novih vlasti je bio da pokažu da je
Jugoslavija ravnopravna zajednica svih naroda i narodnosti (danas bi ih nazvali nacionalnim manjinama), koji su svojom voljom odlučili da stvore državu.
Otuda je glavna parola „bratstvo-jedinstvo“ našla svoj odjek i u udžbenicima
istorije. Jugoslovenstvo zasnovano na komunističkim postulatima trebalo je da
reši nacionalno pitanje jednom za uvek, dok bi ono samo postalo nadnacionalna kategorija. U ostvarivanju ovakvih ciljeva bili su angažovani svi, od najviših komunističkih rukovodilaca poput Milovana Đilasa, preko prosvetnih
vlasti, pa sve do nastavnika istorije koji su uvek bili pod posebnim nadzorom.
Osnovni zadaci prosvetnih radnika bili su:
1. da vaspitavaju mlade naraštaje u duhu jugoslovenskog socijalističkog patriotizma, ljubavi prema domovini, njenim narodima i svim neoslobođenim Jugoslovenima izvan domovine, u duhu odanosti tekovinama
narodnooslobodilačke borbe, socijalističke izgradnje, narodne demokratije, narodne armije i spremnosti da se brani zemlja; 2. da vaspitavaju
mlade u duhu internacionalizma, 3. da razvijaju budnost prema neprijateljima nove Jugoslavije; 4. da vaspitavaju u duhu novog odnosa prema
radu i izgradnji socijalističke domovine; 5. da vaspitavaju u duhu kolektivizma7.
Novi udžbenici su napisani tek pedesetih godina 20. veka i dosledno su sledili političke direktive. Komunistička partija Jugoslavije i maršal Tito, njen vođa,
predstavljeni su kao „najbolji tumači istorijskih interesa svih naroda Jugoslavije,
spasioci i predvodnici, sudbonosne narodne borbe“8. Nastavni planovi i programi za istoriju usklađeni su na nivou čitave države, sve udžbenike je štampao samo državni izdavač „Zavod za udžbenike i nastavna sredstva“ koji je imao
ispostave u svim glavnim gradovima republika, a potom i autonomnih pokrajina.
Svi udžbenici su štampani po programima koje je propisivalo Ministarstvo prosvete. Međutim, od sedamdesetih godina republike su počele da štampaju svoje
posebne udžbenike koji su pored propisanog zajedničkog sadržaja imali i dodatak iz nacionalne istorije, koji je takođe prethodno odobren od strane ministra.
Udžbenici iz istorije od 1990. godine
Od trenutka kada je nestao najjači kohezioni činilac Jugoslavije – Josip Broz
Tito, počelo je prvo rastakanje, a zatim i raspad Jugoslavije. Jedan od prelomnih
trenutaka, u čemu se slažu gotovi svi autori udžbenika, bilo je donošenje Ustava
Ibidem, s. 272-273.
Ibidem, s. 276-277.
8
Ibidem, s. 328.
6
7
397
iz 1974. godine kojim je započet proces pretvaranja federacije u konfederaciju. Ovaj proces je okončan na poslednje Četrnaestom (vanrednom) kongresu
Saveza komunista Jugoslavije u januaru 1990. godine kada su se slovenačka
i hrvatska delegacija zalagale za stvaranje konfederacije i uvođenje višešartijskog sistema, što nije usvojeno. Nezadovoljne rezultatom glasanja ove delegacije su napustile kongres i to je bio kraj jednopartijskog sistema i same socijalističke Jugoslavije. Mnogi su činioci doprineli ovakvom razvoju događaja, pre
svega kraj hladnog rata, pad Berlinskog zida i nova politička klima i jaki integracioni tokovi u Evropi, s jedne strane i raspad Sovjetskog Saveza i stvaranje
Ruske Federacije juna 1990. godine.
Bivše republike Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije proglašavale su nezavisnost jedna za drugom: Slovenija juna 1991., Hrvatska jula 1991.,
Makedonija septembra 1991. i Bosna i Hercegovina aprila 1992. godine. Srbija
i Crna Gora su ostale u zajednici koja je od aprila 1992. godine nosila naziv
Savezna Republika Jugoslavija. Ova zajednica je trajala do maja 2006. kada je
Crna Gora istupila iz ove države i proglasila samostalnost. U želji da svoje nove
nezavisnosti opravdaju i učvrste ili dokažu legitimitet u trajanju, sve bivše republike su posegle za istorijom, tragajući za argumentima i dokazima koji su im
bili potrebni. „Ali, na žalost, ne u smislu kritičkog preispitivanja vlastite prošlosti i tradicije, ne u smislu nalaženja racionalnih osnova za novu društvenu
samoidentifikaciju u jednom prevratnom i kriznom vremenu, već u smislu
epsko-mitoloških i ideoloških zloupotreba istorije, najčešće u svrhu legitimizacije neke društvene ili političke ideje“9, kako je o srpskoj javnosti pisao istoričar
Miroslav Jovanović, a čiji se stav može primeniti i na sve bivše republike. Promenjena politička situacija na teritoriji bivše Jugoslavije je uskoro našla svoj odraz
i u novim, po ubrzanim postupcima donošenim planovima i štampanim udžbenicima iz istorije. Ti prvi udžbenici istorije bili su više odraz aktuelne političke
klime, stvarani „metodom rekonstrukcije, selekcije i prešućivanja“. Cilj takve
„politike pamćenja“, kako navodi Stefano Petrungaro italijanski istoričar, autor
knjige „Pisati povijest iznova“, bio je „da putem udžbenika povijesti služi‚ nacionalizaciji masa’ jednako kao i narodno pjesništvo ili pučki mitovi koji se prenose s koljena na koljeno“10. Komparativnu analizu postjugoslovenskih udžbenika u prvoj polovini devedesetih godina 20. veka uradio je i nemački istoričar
Wolfgang Hopken i tom prilikom je istakao tri zajedničke osobine svih udžbenika: renacionalizaciju, dejugoslavizaciju i detitoizaciju11.
M. Jovanović, R. Radić, Kriza istorije, Beograd 2009, s. 141.
B. Munjin, Udžbenici – povijest bolesti, dostupno na http://www.novossti.com/2010/01/udzbenici-%E2%80%93-povijest-bolesti/ [posećen: 15.07.2015].
11
Ibidem.
9
10
398
U isto vreme i udžbenici u Srbiji su pretrpeli prve promene. Nastavni programi za osmi razred i četvrti razred gimnazije poklapaju se po vremenskim
odrednicama sadržaja – govore o drugoj polovini 19. veka i 20. veku. Opredelili smo se da u ovom radu za analizu koristimo gimnazijske udžbenike jer
su nastavne jedinice nešto opširnije, a broj časova je veći, pa daju više materijala za istraživanje. Tokom 1990. godine donet je novi Pravilnik o nastavnom
planu i programu za gimnaziju12. Ovim novim pravilnikom izmene propisane
za istoriju su se uglavnom odnosile na udžbenik za treći razred gimnazije prirodno-matematičkog smera i četvrti razred gimnazije opšteg i društveno-jezičkog smera, a reč je o istom gradivu i istom udžbeniku. Donošenje ovog pravilnika je bilo i dalje pod ingerencijom Ministarstva prosvete, dok je izrada
novog udžbenika, njegovo uređivanje i distribucija poverena jedinom izdavaču
udžbenika u Srbiji u tom trenutku „Zavodu za udžbenike i nastavna sredstva“.
Novi udžbenik se pojavio u prodaji tokom leta 1992. godine i od septembra je
bio u upotrebi u svim gimnazijama13. Do tada se upotrebljavao još uvek stari
udžbenik nastao još u vreme SFRJ. Prema tada važećem nastavnom planu i programu za četvrti razred gimnazije sadržaj je obuhvatao opštu – svetsku istoriju, koja se najviše bavila evropskim temama od sredine 19. veka do devedesetih godina 20. veka. Drugi deo je obuhvatala nacionalna istorija, ali sada samo
ona koja je govorila o Srbiji i Crnoj Gori i srpskom narodu pod osmanskom
i austrougarskom vlašću. U tom delu je udžbenik pretrpeo i najveće promene,
jer više nema pomena istorijskih događaja koji su ranije bili obuhvaćeni ovim
gradivom – istorijama slovenačkog, hrvatskog, muslimanskog i makedonskog
naroda u ovom periodu14. Jedini narodi iz okruženja koji su dobili jednu nastavnu jedinicu u udžbeniku su bili Bugari i Rumuni. Jedna lekcija je bila posvećena i Albancima u 19. i početkom 20. veka i to je bilo sve.
Ovaj udžbenik je u više navrata prepravljan i dopunjavan, jer je i Pravilnik o nastavnom planu i programu za gimnaziju menjan skoro svake godine –
1991., 1992., 1993., 1994., 1995., 1997. godine. Interesantno je da je do poslednje
izmene u ovom udžbeniku opstajalo staro komunističko viđenje nekih evropskih događaja, kao i njihovo tumačenje. Tako je opstala lekcija „Radnički pokret
u drugoj polovini 19. i početkom 20. veka“ u kojoj se u neizmenjenom tonu
govori o Prvoj internacionali, Pariskoj komuni, Drugoj internacionali. Čak dve
lekcije su i dalje bile posvećene revoluciji u Rusiji, jedna je govorila o Februarskoj, a druga o Oktobarskoj revoluciji. Takođe se cela lekcija posvećuje radnič „Službeni glasnik SRS – Prosvetni glasnik“ broj 5/90.
N. Gaćeša, D. Živković, L. Radović, Istorija za III razred gimnazije prirodno-matematičkog smera
i IV razred gimnazije opšteg i društveno-jezičkog smera, Beograd 1992.
14
Promene i „rasterećenja“ gradiva po hitnom postupku su doživeli i svi drugi udžbenici u bivšim
republikama. Vidi: A. Tomljenović, Slika Hrvata u srpskim i Srba u hrvatskim udžbenicima povijesti
za osnovnu školu, „Povijest u nastavi“ 2014, Vol. X, No. 19 (1), s. 1-32.
12
13
399
kom pokretu u Srbiji i Crnoj Gori do 1914. godine u kojoj se objašnjava pojava
socijalističke misli i prve radničke organizacije, osnivanje socijaldemokratskih
partija i sindikalnih organizacija. Već u narednoj lekciji se govori o Socijaldemokratskoj stranci Srbije, o njenom osnivanju, stavu prema sindikatu, seljaštvu,
nacionalnom pitanju i ratu, a tek u poslednjem pasusu i o drugim građanskim političkim partijama do 1914. u Kraljevini Srbiji. Odnos prostora koji je
dat u udžbeniku ovim pojavama i njihov stvarni istorijski značaj za Srbiju je
potpuno nesrazmeran i govori o teškom, gotovo nemogućem raskidu sa starim
komunističkim, socijalističkim pogledima na obrazovanje i istoriju. Čak i kada
se daje veći prostor nacionalnoj istoriji to se i dalje čini sa starih partijskih stanovišta o čemu govori i podatak da se ni u jednom naslovu lekcije ne pominje
Kneževina ili Kraljevina Srbija, kao ni Kneževina ili Kraljevina Crna Gora, već
na primer „Srbija od Majskog prevrata (1903.) do Prvog svetskog rata“ umesto
Kraljevina Srbija što je bio nje zvanični naziv. Očigledno je nacionalno moglo
da ide samo do jednog stepena – većeg prostora u udžbeniku, ali ne i pominjanja monarhističkog uređenja.
Najinteresantniji je za analizu ne samo ovog udžbenika, već i opšteg pogleda
političkih krugova toga vremena, poslednji deo sadržaja. Opšta istorija se završava lekcijom koja se zove „Blokovska podela sveta“. U njoj se opisuju suprotnosti između velikih sila i formiranje blokova, prevazilaženje blokovske politike – KEBS, socijalističke zemlje posle 1953. godine, uloga pokreta nesvrstanih
u međunarodnim odnosima i osnovna obeležja nauke i tehnike. Kao da se do
1997. godine, kada su unete poslednje izmene u ovaj udžbenik, u svetu ništa
značajno nije dogodilo. Nema ni pomena završetku hladnog rata, ni pomena
rušenju Berlinskog zida ili nestanka SSSR-a?! Ovaj pseudokomunistički način
pisanja udžbenika bio je spoj grčevitog držanja za stari sistem, upornog uzdizanja ideala revolucije odavno srušenih zajedno sa Berlinskim zidom i SSSR-om
i novih okolnosti u kojima su i autori programa i autori udžbenika pokušavali,
zajedno sa celim srpskim narodom da se snađu. Te nove okolnosti su u ovom
udžbeniku dobile čak dve lekcije, dve nastavne jedinice od ukupno 66 koliko ih
ima u celom udžbeniku. U prvoj se govori o početku raspada SFRJ pod nazivom „Početak kraja avnojevske Jugoslavije“. Autori su u ovom lekciji pokušali da objasne da je Jugoslavija počela da se raspada od vremena Brionskog
plenuma 1966. godine, donošenja Ustava iz 1974. godine i davanjem autonomnog statusa pokrajinama (autonomaštvo u Vojvodini i albanski separatizam).
U narednoj lekciji pod nazivom „Savremeni problemi jugoslovenskog društva“,
koja je pri tom najkraća lekcija u udžbeniku, ima samo dve i po strane, govori se
o postepenom razbijanju SRFJ i ustanovljenju državnosti Srbije. Opet se najviše
prostora daje kongresima Saveza komunista Jugoslavije i konstatuje: „Protagonisti razbijanja Jugoslavije dobro su znali da na nivou zemlje postoje još samo
400
dva koheziona faktora: SKJ i JNA (Jugoslovenska narodna armija)“15. Događaji
od 1990. do 1995. godine i Dejtonskog sporazuma koji je spomenut u prerađenom, petom izdanju ovog udžbenika iz 1997. godine prikazani su na ukupno
jednoj i po strani!16 Nema pomena ni jednog imena političara niti bilo koga
drugog, čak ni Slobodana Miloševića. Samo je u jednoj rečenici dat prikaz njegovog dolaska na čelo Saveza komunista Srbije i kvalifikacija njegove političke
vlasti, doduše nešto sitnijim slovima: „Pobedila je koncepcija koja se zalagala za
demokratizaciju društva, za reviziju postojećeg Ustava, za zaštitu Srba i Crnogoraca na Kosmetu i za uspostavljanje jedinstvene Srbije na čitavoj njenoj teritoriji“17. Uz kvalifikaciju da su Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Makedonija izvršile nasilnu secesiju (izdvajanje) iz Jugoslavije, a da je tokom 1991.
i 1992. godine došlo do građanskog rata, iznete su optužbe na račun „dobrih
usluga“ Evropske zajednice i Vatikana. Pominju se ogromna razaranja i veliki
broj žrtava, ali bez pominjanja bilo koje cifre, dok je u fokusu progon srpskog življa iz Hrvatske. Za ratna dešavanja u Bosni i Hercegovini se ponavlja
kvalifikacija da je u pitanju građanski rat i verski sukob muslimana, katolika
i pravoslavaca. Poslednji događaj koji se u ovom udžbeniku pominje je Dejtonski sporazum i stvaranje Republike Srbije i Muslimansko-hrvatske federacije. O događajima u Srbiji od 1990. do 1997. godine nema ni pomena, ni
o martovskim događajima 1991. godine kada su tenkovi prvi put u Jugoslaviji
izašli upravo na ulice Beograda, a protiv srpskog naroda koji se pobunio protiv
režima Slobodana Miloševića, o studentskim protestima, sankcijama, krađama
na izborima. Ovaj i ovakav udžbenik je korišćen u gimnazijama u Srbiji sve do
2002. godine kada se pojavio nov udžbenik, urađen po novim dopunama Pravilnika. Naravno, pitanje je koliko je ovaj udžbenik korišćen u školama, koliko
je učenika učilo po njima i koliko je nastavnika predavalo prema sadržaju ovog
udžbenika. Kako je u to vreme autor članka radio u jednoj srpskoj gimnaziji
kao profesor istorije, sa sigurnošću može da tvrdi da je najveći broj profesora
učenicima predavao po svojim beleškama, diktirajući po svojoj savesti i časti.
Raspad Jugoslavije u srpskim udžbenicima istorije u 21. veku
Posle promena koje su u Srbiji nastupile posle 5 oktobra 2000. godine, jedna
od prvih reformi koja je započeta bila je reforma obrazovnog sistema. Ministarstvo prosvete je već 2001. godine započelo sprovođenje tih reformi tražeći
najbolji model sa srpsko osnovno obrazovanje. Međutim, reforma osnovnog
N. Gaćeša, D. Živković, L. Radović, Istorija za III razred gimnazije prirodno-matematičkog smera
i IV razred gimnazije opšteg i društveno-jezičkog smera, peto, prerađeno izdane, Beograd 1997,
s. 250.
16
Ibidem, s. 250-252. Udžbenik ima ukupno 260 strana.
17
Ibidem, s. 251.
15
401
obrazovanja na kraju nije donela suštinske promene, ni u sadržaju gradiva, ni
u modernizaciji nastave, ni u položaja nastavnika. Kada je istorija u pitanju,
osim uvođenja novih termina poput: standardi, ključni pojmovi, kompetencije, moduli, evaluacija i sličnih koji su većini nastavnika nerazumljivi, strani
i neprimenjivi, sadržaj gradiva od petog do osmog razreda ostao je gotovo isti.
U petom razredu se uči istorija starog veka, u šestom srednjeg veka, u sedmom se
obrađuje istorija novog veka do 1878. godine i Berlinskog kongresa, a u osmom
razredu se obrađuju događaji s kraja 19. veka i savremeno doba.
Kada je 2009/2010. godine završena izrada reformskih udžbenika za osmi
razred osnovne škole, očekivalo se da će uslediti i reforma srednjeg obrazovanja. Međutim, od te reforme, korenite i ozbiljno promišljene ni danas još uvek
nema ništa. Zbog toga je izrada novih udžbenika iz istorije za gimnazije zapala
u izvestan vakum, u stalnom isčekivanju novih, reformskih programa, čekalo se
sa izradom novih udžbenika. Tako je udžbenik za četvrti razred gimnazije koji
je objavljen 2002. godine ostao jedini udžbenik u Srbiji sve do 2010. godine.
Čak ni veliki broj privatnih izdavača koji su u međuvremenu dobili licencu za
izdavanje udžbenika nije hteo da rizikuje i započne rad na novim udžbenicima
za gimnaziju, jer se nije znalo koliko će oni trajati. Tek 2013. godine se pored
udžbenika u izdanju „Zavoda za udžbenika“ pojavio i novi udžbenik u izdanju
izdavačke kuće „Freska“, a naredne godine je i izdavačka kuća „Klett“ objavila
svoj udžbenik.
Da bi se razumeo i sagledao iz svih uglova način prikazivanja događaja iz
90-ih godina i raspad Jugoslavije, mora se dati kratak pregled načina odobravanja programa i udžbenika u Srbiji. Nastavne planove i programe je do 2004.
godine donosilo Ministarstvo prosvete. Od te godine ovaj posao je u nadležnosti novoformiranog Zavoda za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, koji formira stručne komisije koje raspravljaju, predlažu i donose nastavne programe
za svaki predmet. Kako reforma gimnazija nije zaživela na snazi je u stvari još
uvek program iz 1990. godine, prekrajan i dopunjavan mnogobrojnim izmenama tokom 90-ih godina, a još više menjan od 2002. do 2013. Pravilnik o nastavnom planu i programu je od 2000. godine menjan čak 20 puta! Suštinskih
promena planova u stvari nije bilo, one su više bile kozmetičke. Isti Zavod je
takođe nadležan i za odobravanje udžbenika koji moraju da zadovolje različite
kriterijume da bi dobili odobrenje. Autori moraju da u celosti slede propisani
nastavni program, ali i da zadovolje različite kriterijume u jezičkom, grafičkom,
likovnom, etičkom pogledu. Svi ti kriterijumi su određeni „Standardima kvaliteta udžbenika i nastavnih sredstava“. Tako ograničeni različitim propisima
koje moraju da uvaže, autorima ne preostaje mogućnost da odstupe ni za milimetar, za razliku od propisa iz 80-ih i 90-ih godina kada je postojala mogućnost
da autori po sopstvenom sudu mogu da propisani program skrate ili prošire za
402
celih 30%. Zato ne čudi da današnji udžbenici, iako u Srbiji radi pored državnog, javnog preduzeća „Zavod za udžbenike“ i preko 80 privatnih izdavača, liče
jedan na drugi, bez većih razlika ili inovacija, osim u grafičkom i likovnom oblikovanju. Šareniji i na prvi pogled lepši udžbenici ne znače da su oni i kvalitetniji u metodičkom i didaktičkom smislu, ali su zato mnogo skuplji.
Gimnazije u Srbiji imaju tri smera: opšti, društveno-jezički i prirodno-matematički smer. U opštem i društveno-jezičkom smeru učenici nastavu istorije
imaju sve četiri godine, opšti sa dva časa nedeljno ili 72 časa godišnje, a društveno-jezički smer ima po dva časa istorije nedeljno u prvom i drugom, a po tri
časa nedeljno u trećem i četvrtom razredu ili 108 časova godišnje. Učenici prirodno-matematičkog smera imaju istoriju u prva tri razreda i to po dva časa
nedeljno ili u proseku 72 časa godišnje. Oni u trećem razredu uče gradivo koje
je istovetno onom za druga dva smera u četvrtom razredu i zbog toga koriste
isti udžbenik.
Prva veća izmena nastavnog programa za istoriju desila se 2002. godine.
Tada je izmenjen nastavni program koji je bio na snazi, uz manje izmene, tokom
90-ih godina. Međutim, pre donošenja novog programa objavljen je nov udžbenik za četvrti razred autora Nikole Žutića, Koste Nikolića, Momčila Pavlovića
i Zorice Špadijer koji je napisan prema starom, modifikovanom programu.
Ovaj udžbenik je u srpskoj javnosti izazvao velike polemike jer se u njemu prvi
put u jednom udžbeniku istorije govori o Ravnogorskom pokretu i Jugoslovenskoj vojsci u otadžbini kao oslobodilačkom pokretu u Srbiji. Od ukupno 62 nastavne jedinice raspadu Jugoslavije je posvećena samo jedna pod nazivom „Jugoslavija i Srbija 1980-2000“ godine. Od ukupno četiri strane koliko ova lekcija
ima, ratovima 90-ih godina je posvećeno svega jedna strana. Autori su se opredelili da daju hronološki sled događaja raspada Jugoslavije, ovog puta počevši
od albanskih demonstracija 1981. godine, preko dolaska Slobodana Miloševića
na vlast u Srbiji. Najžešću kritiku autori su uputili upravo tom periodu srpske
istorije: „Srpska politička scena bila je obeležena represijom režima, odsustvom
pune demokratije i političke tolerancije, progonom i hapšenjem političkih protivnika i masovnim pljačkanjem građana od strane vladajuće elite“, a kao poslednju rečenicu ove lekcije napisali su: „Pad Slobodana Miloševića simbolično
je označio i pad komunizma u Srbiji“18. U nastavku se pod naslovom „Građanski rat“ u svega četiri kratka pasusa govori o ratu na prostoru bivše SFRJ. Autori
ne navode broj stradalih, trude se da ostanu koliko je god to moguće objektivniji, a jedina brojka koja se pominje je 300 000 proteranih Srba sa prostora Hrvatske. Kao razlog za izbijanje građanskog rata autori navode sledeće:
„Uzroci građanskog rata, osim u aktuelnim problemima razrešenja daljeg funk K. Nikolić, N. Žutić, M. Pavlović, Z. Špadijer, Istorija za III razred gimnazije prirodno-matematičkog
smera i IV razred gimnazije opšteg i društveno-jezičkog smera, Beograd 2002, s. 241-244.
18
403
cionisanja Jugoslavije i ostvarivanja zamišljenih nacionalnih programa ležali su
u događajima iz Drugog svetskog rata. Nezavršeni rat nastavio se tačno posle
50 godina“19. Poslednja rečenica je data boldiranim slovima jer su joj autori dali
poseban značaj u svom tekstu. Drugi deo lekcije je bio posvećen događajima
na Kosovu, bombardovanju zemlje 1999. godine i padu Slobodana Miloševića.
Dvadeset godina najburnijih događaja na ovim prostorima autori su morali da
smeste u jednu lekciju, na četiri strane, a da pomenu sve što je bitno. Pa ni samo
faktografsko nabrajanje bitnih događaja ne bi moglo da stane na četiri strane,
a kamo li njihovo objašnjenje i istorijski sud. Interesantno je da je ovaj udžbenik
bio u upotrebi u srpskim gimnazijama narednih osam godina.
Kako je u međuvremenu program za gimnazije opet menjan u neki segmentima, počelo se sa pripremama novih udžbenika. Međutim, izmene programa
nisu raspadu Jugoslavije davale veći prostor. I dalje je bila predviđena samo
jedna lekcija pod nazivom „Nestanak jugoslovenske države“, a kao poslednja
lekcija u knjizi je predviđena „Srpska država u savremenom dobu“. Prvi se pojavio udžbenik Đorđa Đurića i Momčila Pavlovića u izdanju „Zavoda za udžbenike“20. Kako je isti autor prof. dr Momčilo Pavlović radio i na prethodnom
udžbeniku, tekst lekcije koja govori o raspadu Jugoslavije nije mnogo promenjen. Odlučio se da dve poslednje lekcije objedini i da kao jednu. Ovog puta
dato je više podataka o stradalim civilima, pa se pominje i genocid u Srebrenici
uz imena odgovornih koji su optuženi za ratne zločine. Pored teksta dat je faktografski pregled sukoba i zločina u Jugoslaviji od 1991. do 1995. godine. Opet
je ceo rat na prostoru bivše Jugoslavije stao na celu jednu stranu, sa kartom
i ilustracijama.
Posle usvajanja novog nastavnog programa za gimnaziju 2011. godine privatni izdavači su počeli da pribavljaju rukopise i za gimnazijske udžbenike. Na
tržištu se 2013. pojavio udžbenik izdavačke kuće „Freska“ koji su napisali Radoš
Ljušić i Ljubodrag Dimić21. U ovom udžbeniku autor teksta od 1918. do danas,
prof. dr Ljubodrag Dimić se u sadržaju pridržavao nastavnog programa te je lekcijama davao naslove koji su određeni programom. Lekcija „Nestanak jugoslovenske države“ je posvećena ratovima 90-ih godina. Autor je pokušao da na šest
strana teksta objasni korene sukoba, da pregled i najvažnije faktografske činjenice, kao i pomene sve važne mirovne pregovore. Za početak raspada Jugoslavije odredio je smrt Josipa Broza Tita i albanske demonstracije na Kosovu 1981.
godine. Osim osnovnog teksta autor je dao i pet biografija: Slobodana Miloševića, Ivana Stambolića, Franje Tuđmana, Radovana Karadžića i Alije Izetbe Ibidem, s. 242.
Đ. Đurić, M. Pavlović, Istorija za III razred gimnazije prirodno-matematičkog smera i IV razred
gimnazije opšteg i društveno-jezičkog smera, Beograd 2010, s. 248-253.
21
R. Ljušić, L. Dimić, Istorija za III razred gimnazije prirodno-matematičkog smera i IV razred
gimnazije opšteg i društveno-jezičkog smera, Beograd 2013.
19
20
404
govića. Autor je celu lekciju podelio u nekoliko segmenata: eskalacija albanskog nacionalizma 1981. godine, otvaranje „srpskog pitanja“, kraj hladnog rata
i Jugoslavija, raspad Jugoslavije i ratni sukobi i mirovni ugovori. Dajući istorijski pregled ključnih događaja 80-ih i 90-ih godina, autor se trudio da ih objasni
u širem, evropskom i svetskom kontekstu. Sam rat je okarakterisan kao građanski, sa odlikama nacionalnog i verskog sukoba. Po prvi put se u udžbeniku
pominju i mirovne snage i njihov zadatak u formiranju zaštićenih zona. Takođe
se veća pažnja poklanja i međunarodnim mirovnim akcijama i planovima pojedinih diplomata na nalaženju rešenja za ove sukobe. Autor se uzdržao od iznošenja procena i broja stradalih, držeći se onoga što je istorijska nauka do sada
verifikovala kao neospornu činjenicu.
Najnoviji udžbenik koji se pojavio prošle godine izdala je izdavačka kuća
„Klett“, a autor je prof. dr Mira Radojević22. Lekcija koja je posvećena ratovima
i raspadu Jugoslavije takođe nosi naslov „Nestanak jugoslovenske države“. Na
šest strana autorka je pokušala da dâ pregled svih događaja od 1987. do 1995.
godine i Dejtonskog mirovnog sporazuma. Tekst lekcije je podeljen u nekoliko
delova: „antibirokratska revolucija“, kraj socijalističkog društvenog sistema,
raspad (razbijanje Jugoslavije), velike sile u jugoslovenski sukob i posledice
raspada jugoslovenske države. Mada je koncepcijski tekst sličan kao i u prethodno pomenutom udžbeniku, autorka je u okviru propisanog programa ipak
uspela da unese i neke novine. Pre svega tu je završno razmatranje o posledicama raspada jugoslovenske države koje su za današnje generacije ipak najvažniji zaključak koji treba da izvuku iz ovog građanskog rata. Termin „etničko
čišćenje“ koji je počeo da se u vreme 90-ih godina sve češće koristi objašnjen je
i dati su primeri iz svih regiona zahvaćenih ratom, kao i sumarni podaci o stradalima koji su preuzeti od Ujedinjenih nacija. U težnji da tekst bude što objektivniji, uzimani su podaci neutralne strane koja je imala uvid u dešavanja na
svim zaraćenim stranama. Tekst prate odgovarajuće ilustracije i biografije trojice političara koji su imali ključne uloge u raspadu države: Slobodana Miloševića, Franje Tuđmana i Alije Izetbegovića. Iako su pomaci u načinu pisanja
o ratovima 90-ih godina na prostoru bivše Jugoslavije vidljivi, iako su autori
udžbenika u ovom trenutku najveći autoriteti srpske istoriografije za događaje
iz savremene istorije, tragični događaji na ovim prostorima neće moći da budu
bolje objašnjeni do god ne bude došlo do promene nastavnog programa. Ukoliko se za ove događaje ne predvidi veći broj nastavnih jedinica autori će i dalje,
ograničeni prostorom od nekoliko strana, morati da svoj tekst svedu na faktografiju i hronologiju događaja.
M. Radojević, Istorija IV, udžbenik za treći razred gimnazije prirodno-matematičkog smera, četvrti
razred gimnazije društveno-jezičkog smera i opšteg tipa i četvrti razred srednje stručne škole za
obrazovne profile pravni tehničar i birotehničar, Beograd 2014.
22
405
Część 2 . Sąsiedzi w h

Переглянути

Transkrypt

Podobne dokumenty

Kultur | Architektur | Natur Kultura | Architektura | Natura

PDF | PL

Szkoła wspomagająca rozwój

hunde-art - Michael Fleischer

KOLUMNY SUFITOWE KENDROPORT CEILING SUPPLY UNITS