zešywk co. 3 (2011) - WITAJ
Transkrypt
zešywk co. 3 (2011) - WITAJ
64. LĚTNIK 3 2011 Serbska šula Serbski pedagogiski časopis L U D OW E N A K Ł A D N I ST WO D O M OW I N A wobsah d ź ě ł a w o s ć r ě č n e h o c e n t r u m a w i t a j ( RCW ) w h o r n j e j a D e l n j e j Ł u ž i c y 74 76 Beata Brězanowa 10 lět po załoženju Rěčneho centruma WITAJ 86 Annett Dźědźikowa Z nowymi idejemi po nowych pućach Manuela Smolina, Michaela Hrjehorjowa, Silwija Wjeńcyna, Jadwiga Kaulfürstowa Dźěławosć wotrjada wědomostne a projektowe dźěło a rěčny marketing 87 Annett Dźědźikowa Prěni raz dźěłarnički w poskitku 89 Milenka Ertelowa, Walburga Sćapanowa Serbšćina za započatkarjow 91 Mikławš Krawc Wuznamjenjenja hódna wučbnica 92 Beata Brězanowa Za Rafaelom Wowčerjom 93 Lubina Hajduk-Veljkovićowa Terminologija za předmjet stawizny 94 Marja Hrjehorjowa Terminologija za předmjet nabožina 95 Simone Volkmann Budyšin a wokolina – přewodnik za šulerjow 96 Pětr Šołta PŁOMJO – wjace hač jenož dźěćacy časopis 97 Jadwiga Čižankowa 10 lět Rěčny centrum WITAJ 98 Franciska Zopic Socialne dźěło na kraju so wutwarja 103 104 Kito Ela Gaž glědam slědk ... 105 107 Gunda Heyderowa Wuwiśe materialijow za WITAJ-kupki w źiśownjach Dolneje Łužyce 108 109 Ingrid Hustetowa Wójowarka ze zagronitym nadawkom 111 112 Doreen Hufnagelowa Naš internat 113 114 Bernd Melcher Źěło redaktora Płomjenja – wóstuda wuzamknjona Měto Nowak Wizije Madlena Norbergowa Dalejwjeźenje WITAJ-projekta pó źiśowni Ingrid Hustetowa Wobšyrna serija wucbnicow a źěłowych zešywkow za dolnoserbšćinu w zakładnej šuli doźěłana Christiana Piniekowa Wušej 10 lět WITAJ-projekt na šulach z dolnoserbskeju wucbu Tatjana Kadočnikowa Filmowy projekt Chóśebuskego wótźělenja RCW 100 Gerlind Šubertowa Nowy internat Serbskeho gymnazija Budyšin s e r b s k a š u l a 3 2 011 73 74 d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y 10 lět po załoženju Rěčneho centruma WITAJ – awtentiske rěčne rumy a digitalny swět Beata Brězanowa Dźěłowe skupiny so w dźensnišim času nimale wšědnje wutworjeja a so zaso rozpušća, hdyž su swój nadawk spjelnili. Hinak je tomu pola institucijow. Załoženje no wych institucijow je zwjetša wuslědk dołhodobnych rozmyslowanjow a rozestajenjow mjez zamołwitymi, wobdźělenymi a potrjechenymi. Je institucija z wěstym nadawkom potom raz załožena, wobsteji wona za dlěši abo samo dołhi čas. Załoženje Rěčneho centruma WITAJ (RCW) je přikład za to. Tuta skerje hišće młoda institucija swjeći lětsa dźesaćlětny jubilej swojeho wobstaća. Kak daloko měli wróćo zhladować, jeli chcyli sej přičiny a mězniki nastaća rěčneho centruma wuwědomić? Měli wróćo zhladować • hač k spočatkam serbskeho šulstwa, dokelž so tu wučbnicy a wučbne materialije za serbskorěčnu wučbu wuwiwaja, abo • hač k wonemu 7. wuwjedźenskemu postajenju z lěta 19641, dokelž je skutkowanje Rěčneho centruma WITAJ zwjazane z nadźiju, zo so starši dźensa z jim tehdy zmóžnjenym swobodnym rozsudom přećiwo serbskorěčnemu kubłanju swojich dźěći njerozsudźa, ale za nje, abo • hač k załoženju Serbskeho šulskeho towarstwa z. t. w lěće 1991, kotrež bě sej přeco zaso nastaće kubłansko-wuwiwanskeho centruma žadało?2 To su jenož tři móžnosće, za přičinami a pozadkami załoženja RCW slědźić. Snadź so zajimowany stawiznar jónu tutomu prašenju wěnuje. Nowe myslenje Za nas sobudźěłaćerki a sobudźěłaćerjow je rěčny centrum dźensa městno našeho powołanskeho skutkowanja, hdźež damy so wjesć w zmysle nas pozbudźowaceho přimjena WITAJ, kiž steji za swětej wotewrjene mysle nje. K tajkemu myslenju běchu Serbja po přewróće a zjednoćenju němskeju statow na nowe wašnje wužadani. Wotewrjene hranicy a z tym date opcije na najwšelako riše žiwjenske puće sylnjachu ćišć sej wuwědomić, što je za nas wobchowanja hódne a w kotrej měrje měli sej hinaši přistup k našim hódnotam zmóžnić. WITAJ-projekt, kotryž Jan Bart kónc 90-tych lět z njesměrnym angažementom iniciěrowaše, je wuraz tajkeho noweho přistupa. Witamy wšitkich, kotřiž chcedźa našu maćeršćinu s e r b s k a š u l a 3 2 011 nawuknyć, njewotwisnje wot pochada abo staroby. Wězo skićachu so tež w prjedawšich časach šulerjam a dorosćenym móžnosće, serbšćinu wuknyć. Někotři wužiwachu tajke móžnosće samo tak intensiwnje, zo nětko serbuja kaž maćernorěčni. Dźensa pak cyle wědomje hižo najmjeńšich do pěstowarnjow witamy, hdźež so serbskorěčnje kubłaja, dokelž je nam jasne, zo wobchowamy serbsku rěč jenož w zhromadnosći ze wšěmi, kotrymž je dwu- a wjacerěčnosć kubłanska hódnota, a to wuchadźejo z najwšelakorišich motiwacijow. Na sobuiniciatiwu něhdyšeho jednaćela SŠT a pozdźišeho prěnjeho nawody RCW Rafaela Wowčerja je nastała syć dźěćacych dnjowych přebywanišćow, w kotrychž so dźensa něhdźe 200 předšulskich dźěći w Delnjej Łužicy a 1100 předšulskich dźěći w Hornjej Łužicy serbskorěčnje kubła.3 Ze załoženjom RCW bě za njemało ludźi wočakowanje zwjazane, zo so syć WITAJ-pěstowarnjow a -skupinow wobstajnje rozšěrja. Poslednja WITAJ-skupina je so w lěće 2009 w Kulowje wutworiła. Hižo někotre lěta pak so pokazuje, zo su personelne móžnosće WITAJ-projekta wobmjezowane. Zajim staršich přiběra, falowaceho kubłarskeho dorosta dla pak njeje hižo móžno, přeća wšěch staršich spokojić a po prjedawšim wašnju intensiwnje dalšich zajimcow za projekt wabić. Wuwića w digitalnej dobje Zwěsćamy pak tež nowe wuwića w kruhu staršich, kotrymž móžemy wotpowědować. Němskorěčni starši ma ja žadosć, swoje dźěći při nawuknjenju serbšćiny pře wodźeć móc, wosebje hdyž zastupja tute do šule. Toho dla su so wospjet za rěčnymi kursami za staršich prašeli. Dohromady šěsć tajkich kursow rěčny centrum mjeztym w Pančicach-Kukowje, Kulowje a Budyšinje poskića. Nimo toho je so skupina staršich w Budyšinje z ideju rěčneho kursa za předšulske dźěći na rěčny centrum wo broćiła. Tajki kurs wopytuje w rumnosćach RCW mjez tym tydźensce wosom dźěći, kotrež njejsu móhli WITAJ- pěstowarnju wopytać, ale w nowym šulskim lěće do prěnjeho lětnika Serbskeje zakładneje šule Budyšin zastu pja. Tak wuwiwaja so kolebki serbskeho žiwjenja na takrjec přirodne wašnje. Přikład za to je tež załoženje to- d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y warstwa „Stup dale“ w Drježdźanach, kotrež je lětsa prěnju dnjowu skupinu za serbsce rěčace a wuknjace małe dźěći wotewrěło. Štó wě, hač njezałoža so dalše tajke skupiny jónu w druhich městach, kaž w Lipsku, Berlinje abo Mnichowje. Rozmyslujo wo tym so wuwědomja, zo WITAJ-projekt a WITAJ-ideja hranicy serbskeho sydlenskeho ruma we Łužicy přesahujetej. Hladajo na wirtuelne socialne syće steji nam z internetom mjeztym srědk k dispoziciji, hdźež teritorialne hranicy hišće lědma rólu hraja. Znaty ameriski sociologa Jeremy Rifkin rěči w tutym zwisku wo třećej industrijnej rewoluciji, kotraž móhła kmanosć našeho sobuzačuwanja tež z jara zdalenymi čłowjekami stopnjować. Wuwićowe schodźenki komunikaciskich srědkow wot wuwića pisma, knihićišća, telefona hač k internetej wobwliwuja po jeho dopóznaćach naše wědomje wo mjezsobnej zwjazanosći nic jenož w swójbje, ale runje tak w zhromadźenstwach, ludach, statach a skónčnje we wulkej swójbje čłowjestwa.4 Serbske towarstwa, institucije a jednotliwcy tute móžnosće komunikacije a mjezsobneje zwjazanosće hižo samozrozumliwje wužiwaja, znajmjeńša w zwisku z internetnej stronu a elektroniskej póštu. W nowšim času nabywaja socialne syće, kaž je to na př. facebook, na wuznamje. Tohodla je nětko tež Rěčny centrum WITAJ pola facebooka zapisany čłon a móže tam swojich přećelow w cyłym swěće wšědnje wo najnowšich aktiwitach swojeje dźěławosće informować. Nadźijamy so, zo přinošujemy na tute wašnje k zwjazanosći Serbow z jich łužiskej domiznu, hdźežkuli na swěće tež su. Bjezposrědne nazhonjenja Při wšej bjezhraničnej komunikaciji w digitalnym swěće pak njezhubi direktna mjezyčłowjeska komunikacija swój wuznam, skerje nawopak. To płaći wosebje za nawuknjenje rěče. Nihdy nanihdy njebudu sej małe dźěći maćeršćinu prěnjorjadnje z techniskimi srědkami přiswojić móc. Elektroniske medije rěčnemu wuwiću małeho dźěsća bóle škodźa hač tyja, jeli so wone při zaběrje z nimi wot staršich a kubłarjow, ke kotrymž ma dźěćo wosebity emocionalny poćah, njepřewodźeja.5 Wjele hinak njeje to tež pola staršeho dźěsća a dorosćeneho. Poprawom by sej móhł kóždy, kotryž zamóže čitać, dalšu rěč z pomocu knihow, filmow, słuchohrow a poskitkow z interneta sam přiswojić. Lědma štó pak to tak čini. Motiwacija, po tajkim wuknjenskim puću kročić, njeje zwjetša sylna dosć. Trjebamy čłowjeka, kotryž nas na rěči a ke komunikaciji w druhej rěči wuwabi. To móže być wučer w šuli, přećel z wukraja, znaty z dowola we wukraju abo kolega na dźěle, hdźež so w mjezynarodnych teamach dźěła. Njeje při tym přeco wažne, zo bjez zmylka rěčimy, ale dźe wo to, zo sej zwěrimy, přiswojene znajomosće w cuzej rěči wužiwać a so dorozumić. Wotpowědnje potrěbnosćam moderneje a wosebje mobilneje towaršnosće stej so rěčna didaktika a metodika změniłoj. Rěči so mjez druhim wo komunikatiwnej metodźe. „Nawuknjenje rěčow ma so po móžnosći w awtentiskich, praktiskich a nałožujomnych situacijach wšědneho dnja organizować. Skupina wuknjacych słuži při tym jako model za komunikaciskich partnerow w realnych kontekstach, mjeztym zo je wuwučowaca wosoba partner a poradźowar při wuknjenju.“6 W tutym zmysle přijimaja sobudźěłaćerki a sobudźěła ćerjo rěčneho centruma doporučenje załožboweje dźěło weje skupiny za hajenje rěče, zo měł so RCW w přicho dźe hišće bóle jako fachowy centrum za slědźenje a posłužby profilować. Posłužby měli so wosebje praktika rjam w pěstowarnjach a šulach poskićeć a jich wšědne dźěło měło so podpěrać. Konkretnje so namjetuje, zo měli sobudźěłaćerki a sobudźěłaćerjo RCW w přerězku 20 % swojeho dźěłoweho časa direktnje w praksy skutkować. Tutomu doporučenju chcemy – dalokož móžno – krok po kroku wotpowědować a so spočatnje snano wosebje tym šulerjam wěnować, kiž serbsku rěč jako cuzu rěč wuknu. W Hornjej Łužicy je to něhdźe 1100 a w Delnjej Łužicy samo něhdźe 1600 šulerjow. Při tym chcemy so tež złožować na kooperaciju ze Serbskim ludowym ansamblom, dokelž hodźi so nawuknjenje jedneje rěče wosebje w nišich lětnikach efektiwnje z pohibom a spěwom zwjazać.7 Kultura a kreatiwita Přiwšěm wostanje wuwiwanje wučbnicow a wučbnych materialijow jedyn z hłownych nadawkow RCW. Nimo tradicionelnych ćišćanych formow, kotrež swoju funk ciju w šuli dale wobchowaja, wěnujemy so w přiběracej měrje tež nadźěłanju wučbnych srědkow na zakładźe modernych medijow a rozšěrjenju přez internet. W pedago giskim diskursu so mjeztym pokazuje, zo je zapřijeće internetnych žórłow do wučby samozrozumliwosć, a prašenje, hač je internet pomocliwy abo njepomocliwy medij, so hižo njediskutuje. Skerje aktualne je prašenje, w kajkej měrje maja so šulerjam kompetency za wobchad z nowej generaciju interneta web 2.0 posrědkować, hdźež móža sami wobsahi produkować, kreatiwnje wuhotować a w skupinach hromadźe dźěłać. „W šěroko zapołoženej studiji, kotraž so za profilemi medijoweje kompetency młodostnych praša, přińdu Treumann et al. (2007) na sydom ‚typow‘ we wšědnym wobchadźe z medijemi. Ru nje typ ‚wuhotowarja a kreatiwneho tworićela‘, kotryž by za tu relewantne web-2.0-potenciale predestinowany był, wučinja při tym najmjeńšu skupinu (mjenujcy jenož 3 %), mjeztym zo wužiwa 38 % medije […] skerje so na konsum orientujo a/abo njekritisce-naiwnje.“8 Hdyž so za nadrjadowanym zaměrom našeho dźěła prašamy, widźimy wotmołwu we wuskim zwjazanju kubła nja a kultury. Serbskorěčne a w najšěršim zmysle kulturs e r b s k a š u l a 3 2 011 75 76 d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y ne a nabožne žiwjenje steji w dialektiskim poćahu ke ku błanju. Serbskorěčni absolwenća kubłanišćow zmóžnjeja dalewobstaće našeje specifiskeje žiweje identity. Nawo pak je eksistenca serbskeho swójbneho a towaršnostneho žiwjenja zakład motiwacije, serbsku rěč wuknyć a hajić. Poradźi-li so nam, w mnohich sferach našeho kulturneho žiwjenja kreatiwnu dynamiku wuwić, móže to tež być z přiběracym wuznamom za hospodarske wuwiće Del njeje a Hornjeje Łužicy, wšak njewobhladuje so kultura w rozprawje enquetoweje komisije „Kultura w Němskej“ bjez přičiny jako dźěl hospodarstwa. „Wuměłstwo a kultura wobsedźitej nahladne inowaciske potenciale, wonej zrozumitej so tohodla w přiběracej měrje jako njeposrědna hospodarska móc přirosta.“9 1 Serbska šula 5/1964, str. 260-265; Heinz Nagel, Zur Entwick lung des Schulwesens im zweisprachigen Gebiet Anfang der siebziger Jahre. Eine Untersuchung zur schulpolitischen Be deutung der „7. DB“ vom 30.4.1964 (Bd.1), Berlin 1977, str. 180 sć. sć. 2 Serbska šula 3/1995, str. 28 sć. (tam: „kubłansko-wuwiwanski centrum“); Serbska šula 3/1996, str. 28; Serbska šula 3/1997, str. 28; Serbska šula 4/1998, str. 55; Serbska šula 4/1999, str. 51; Serbska šula 2/2000, str. 26; Serbska šula 3/1994, str. 67. 3 Jadwiga Kaulfürstowa, Statistika serbsce so kubłacych žłobikowych a pěstowarskich dźěći w Hornjej Łužicy, w: Serbska šula 2/2010, str. 47–51; Madlena Norberg, Das bilinguale Sprachprogramm WITAJ in der Kindertagesstätte und in der Schule in der Niederlausitz. Einblicke und Ausblicke, Budyšin 2006, Rěčny centrum WITAJ. 4 Jeremy Rifkin, Die empathische Zivilisation: Wege zu einem globalen Bewusstsein, Frankfurt am Main 2010. 5 Manfred Spitzer, Vorsicht Bildschirm!: elektronische Medien, Ge hirnentwicklung, Gesundheit und Gesellschaft, München 2006. 6 Sandra Hutterli, Daniel Stotz, Daniela Zappatore, Do you parlez andere lingue? Fremdsprachen lernen in der Schule, Zürich 2008. 7 James J. Asher, The Total Physical Response Technique of Learning (1969), w: Moderne Sprachlehrmethoden, Darm stadt, 1991, str. 216 sć.; Rupprecht S. Baur, Die Suggestopädie – eine neue Methode der Fremdsprachenvermittlung (1980), w: Moderne Sprachlehrmethoden, Darmstadt, 1991, str. 291 sć. 8 Gabi Reinmann, Selbstorganisation auf dem Prüfstand: Das Web 2.0 und seine Grenzen(losigkeit), w: Digitale Lernwelten. Kon zepte, Beispiele und Perspektiven, Wiesbaden 2010, str. 83 sć.; Klaus Peter Treumann a dr., Medienhandeln Jugendlicher. Mediennutzung und Medienkompetenz, Bielefelder Medienkom petenzmodell. Wiesbaden 2007. 9 Deutscher Bundestag, Schlussbericht der Enquete-Kommis sion „Kultur in Deutschland“, Berlin 2007, str. 335. Dźěławosć wotrjada wědomostne a projektowe dźěło a rěčny marketing „Etniskorěčna rewitalizacija móže so poradźić, jeli wobsteja zajim, wola a zapal mjez ludźimi, kotrychž to nastupa.“ (L. Šatava)1 Wotlěwa: Jadwiga Kaulfürstowa, Manuela Smolina, Silwija Wjeńcyna, Michaela Hrjehorjowa Hižo 10 lět iniciěruje Rěčny centrum WITAJ (RCW) aktiwity, zo by so serbska rěč dale wuwiwała a wosebje, zo by so tež nałožowanje serbšćiny w šěrokej zjawnosći spěchowało. W běhu dźěła su so hłowne dźěłowe pola RCW wukristalizowali, kotrež su wusko mjez sobu splećene a so sylnje wobwliwuja. W srjedźišću steji žiwe a awtentiske posrědkowanje serbskeje rěče w pěstowarni, šuli a při wólnej zaběrje. Serbske dźěći měli swoju maćeršćinu na najwyšim niwowje nawuknyć. Dźěći z s e r b s k a š u l a 3 2 011 němskorěčnych swójbow měli sej tajke rěčne kmanosće přiswojić, zo serbšćinu jenož njerozumja, ale tež aktiw nje nałožuja. Sobudźěłaćerjo wotrjada wědomostne a projektowe dźěło a rěčny marketing staršich a nošerjow wo dwurěčnym kubłanju po metodźe imersije informuja a dźěło WITAJ-kubłarkow přewodźeja. Dale wuwiwaja didaktiske materialije, podpěruja młodźinske dźěło, or ganizuja projekty za swójby a dźěći a staraja so wo šěrjenje serbšćiny w zjawnosći. d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y Zaměry a metodiske zapołoženje projektow a naprawow Iniciěrowanje načasnych rěč spěchowacych naprawow je stajnje pytanje za nowymi pućemi. Wone žada sej analyzy, přepruwowanje tuchwilnych naprawow na wuskutk a wuspěch kaž tež wuwiwanje nowych naprawow a strategijow, dokelž modifikuja so kubłan ske zaměry a přeměnjeja so wuměnjenja. Tole zwoprawdźić je jenož móžno w kreatiwnym zhromadnym dźěle z dalšimi institucionelnymi a druhimi partnerami. Slědowace přikła dy su jenož wěsty wuběr nadawkow a projektow, kiž słuža znazor njenju zaměrow a metodow. Wažne ćežišćo su šulske kubłanje podpěrowace kubłanske projekty za dźěći a młodostnych, zo bychu tući swoju dwu- a wjacerěčnosć optimalizowali, ko traž je kruty wobstatk europskich kubłanskich hódnotow. „Kubłanje twori wuměnjenja za to, zo so přisłušnicy awtochtonych narodnych mjeńšinow za to wukmanjeja, swoju identitu, kulturu a rěč, swoje stawizny, swoju swojoraznosć, swoje tradicije a kulturne namrěw stwo wuchować, hajić a dale wuwiwać. Kubłanje mjeńšinow ma jako bytostny wobstatk mjeńšinorěčne kubłanje.“2 RCW twori zaměrnje přidatne zwonkašulske zjawne rěčne a komunikaciske rumy, w kotrychž je serbšćina samozrozumliwje wobchadna rěč. Cil je, zo bychu mło dostni ju na přirodne wašnje jako časej wotpowědo wacu a progresiwnu dožiwili. Wužiwaja so tajke napra wy, strategije a argumenty, kotrež začućowu powahu młodeho čłowjeka narěča, na přikład wabjenje, budźe nje lóšta abo pozitiwneho emocionalneho nastajenja. Wězo so w tutym procesu hódne wobsahi posrědkuja, kaž hajenje tradicijow, dožiwjenje zhromadnosće, wuwě domjenje pochada, budźenje zapala, natyknjenje z optimizmom a podobne. To wšo ma wjesć młodźinu k přeswědčenju, zo je Serb być něšto rjane, pozitiwne a „cool“. Čehodla su přijomne dožiwjenja a začuća při wuknjenju a zaběrje ze serbšćinu tak wažne? Mozowe slědźenje rozjasnja, zo pozitiwne emocije wuknjenske procesy pospěšuja a čehodla je wuknjenje z lóštom wažne.3 Mozowe struktury, kotrež fakty předźěłuja, runaja so tym, kiž začuća předźěłuja. Přez wuknjenje móžeš mozy w jich začućowych strukturach wobwliwować a nawopak. Wuknjenje wozboža, a štóž je zbožowny, lóšo wuknje. Dyrbiš so potajkim do přijomneje situacije podać. Potom drje napinanje njewotpadnje, ale zmištruješ je lóšo.4 Wažne je, zo zeznaja dźěći a młodostni nowych, dotal njeznatych serbsce rěčacych, a zo wužiwaja so wuknjen ske šansy přez wuměnu z dźěćimi abo młodostnymi samsneje staroby (peer-to-peer-education). Dorosćeni přewozmu funkciju přewodźerja a wobkedźbowarja. Nic naposledk polěkuja načasne a atraktiwne projekty a naprawy tomu, zo so zwólniwosć dźěći a młodostnych k wuknjenju čas žiwjenja wutwori. Na praksu wusměrjene wědomostne dźěło K nadawkam wědomostneju sobu dźěłaćerkow wotrjada słušatej wu dźěłanje serbskich rěčnopolitiskich zaměrow a přewod realizacije tu tych w praksy. Wotwisnje wot projektow stawa so to w zhromadnym dźěle z druhimi partnerami abo w jich nadawku. Jedne z hłownych wobłukow je serb skorěčne kubłanje w pěstowarnjach, při čimž ma prioritu imersiwne kubłanje po koncepciji WITAJ. RCW popularizuje lěpšiny tutoho rěč neho spěchowanja w formje fachowych publikacijow a referatow kaž tež w přednoškach před staršimi, kotřiž maja zajim na dwurěčnym kubłanju swojich dźěći. Při wabjenju pak njedominuje cyłkowna kwantita skupin (tuta wšak steji w krutej wotwisnosći wot ličby k dispoziciji stejacych serbskich kubłarkow), ale kwalita kubłar skeho dźěła. Tohodla RCW nošerjow a wjednicy dźěća cych dnjowych přebywanišćow při zawjedźenju a dalšim realizowanju serbskorěčneho kubłanja podpěruje. Wšit kim 27 pěstowarnjam Hornjeje Łužicy, w kotrychž so dźěćom serbšćina posrědkuje – njewotwisnje wot toho, w kajkim wobjimje abo po kajkej metodźe so to stawa –, poskića rěčny centrum mjez druhim tež specielne didaktiske materialije za kubłarki. K tutym słuša na přikład instrument k dokumentaciji rěčnych wuwićowych schodźenkow serbšćinu wuknjacych dźěći (RWSS). W spěšnje wupjelnjomnym formularje zapisuje kubłarka swoje wobkedźbowanja, kiž słuža ke kontroli swójskeho kubłarskeho dźěła abo tež k informaciji staršich a wučer kow zakładneje šule wo serbskorěčnym niwowje dźěći. W hospitacijach a dalekubłanjach steji RCW kubłarkam w metodiskich prašenjach z radu po boku. Přerěznje tři dalekubłanske zarjadowanja jim Budyski wotrjad lětnje poskića. Tute su wusměrjene na serbšćinu posrědkowace dźěło w žłobiku, pěstowarni a horće, k čemuž so zwjetša hóstni referenća přeproša. Wěste zarjadowanja su prě njorjadnje na praksu wusměrjene, hdźež podawaja so konkretne metodiske pokiwy, nawod k wužiwanju wot RCW wudatych materialijow, spěwne zwučowanja atd., druhe su skerje teoretisce zapołožene a słuža k posrědkowanju wědy kołowokoło přiswojenja maćerneje a cuzeje rěče. Dalše ćežišćo wědomostneho dźěła wotrjada je serbsko s e r b s k a š u l a 3 2 011 77 78 d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y rěčne kubłanje w šulach. W tutym zwisku bě Rěčny centrum WITAJ mjez druhim Sakskemu statnemu minister stwu za kultus a sport kaž tež Hamburgskej uniwersiće partner při dalewuwiwanju koncepcije 2plus. Tu wuběr dalšich wědomostnych projektow Budyskeho wotrjada we wobłuku pěstowarskeho a šulskeho kubła nja: • ewaluacija projekta WITAJ, • nawod dźěła na pedagogiskej koncepciji Serb skeho šulskeho a zetkawanskeho centruma, • analyza rěčnych zamóžnosćow šulerjow 6. lět nika na zakładźe wuslědkow centralnych olympiadow serbskeje rěče a • wudźěłanje koncepcije a pruwowanskich nadawkow za rěčnu certifikaciju wobdźělnikow kursow serbšćiny po přikładźe Zhromadneho europskeho referenčneho ramika za rěče. We wjetšich wotstawkach zarjadowaše Budyski RCW – sam abo w zhromadnym dźěle z druhimi institucijemi – fachowe konferency k temam • „Serbske šulstwo jako zjawne mjeńšinowe šul stwo w konteksće europskich dojednanjow“ (Budyšin, 2004), • „Erfolgreich über Immersion zur Mehrspra chigkeit in der Euroregion Neisse-Nisa-Nysa“ (Smochćicy, 2007) a • „WITAJ-projekt w pěstowarnjach Hornjeje a srjedźneje Łužicy – mjezybilanca a zhladowanje do přichoda“ (Ćisk, 2008). Rezultaty wědomostnych projektow a konferencow Rěč neho centruma WITAJ w Budyšinje a Choćebuzu wozjewichu so mjez druhim w swójskim rjedźe „Dokumenta cija/Dokumentation“. W běhu lět 2002 – 2010 je w nim wosom zešiwkow resp. knihow k rěčnokubłanskim a rěčnopolitiskim prašenjam wušło. W fokusu wjetšiny pojednanjow steji hornjo- a delnjoserbske rěčne kubłanje w pěstowarnjach po modelu WITAJ a w šulach po koncepcijomaj WITAJ respektiwnje 2plus. Sobudźěłaćerjo RCW přednošuja před tu- a wukrajnym publikumom, dźěłaja w komisijach a dźěłowych skupinach (na přikład w Hornjoserbskej komisiji Maćicy Serbskeje, w dźěłowym kruhu „Wjacerěčnosć“ při ministerstwje za kultus) a wudźeržuja mjezynarodne kontakty (na přikład k RML2future5, syći za wjacerěčnosć a rěčnu mnohotnosć w Europje pod hladanišćom regionalnych a mjeńšinowych rěčow). Didaktiske materialije za najmjeńšich Makrodidaktiske (poskićene materialije, wuhotowa nje rumnosćow a dr.) a mikrodidaktiske faktory (bjez posrědne interakcije mjez kubłarku a dźěsćom) wobwliwuja skutkownosć rěčneho spěchowanja.6 s e r b s k a š u l a 3 2 011 Z nowymi kubłanskimi narokami za předšulske kubła nje7 so róla kubłarkow změni. Specielne, w RCW wuwite, nazorne a na praksu orientowane materialije kubłarki při spjelnjenju tutoho naročneho nadawka podpěraja, zo bychu so we wobłuku wšelakich kubłanskich poskitkow najwažniše kompetency dźěćaceho wuknjenja a wosebje serbska rěč zaměrnje spěchowali. Kolenkowe knižki su z cyłostronskimi barbnymi wo brazami wuhotowane, laminěrowane a ze spiralu wjazane. Wosom knižkow, kaž „Wulka rěpa“, „Zbožowny Jank“, „Klanka Rjanka“ a „Kołp Ferdinand trjeba pomoc“ k tomu přinošuje, zo so wjeselo na rěčenju budźi, słowoskład so rozšěrja a rěčne kmanosće dźěći so spěchuja. Didaktiska mapa „Myšce chce so pić“ wobsahuje nimo wobrazoweje knižki z krótkimi tekstami, kotrež powě daja wo myšce, kóčce, honaču a druhich zwěrjatach, wumolowanski zešiwk za kopěrowanje, zešiwk „Proza a dialogi“ kaž tež paslenske předłohi a maski. Mapa słuži jako zakład za nadźěłanje małych hrajnych scenow. W rjadowaku „Zběrka didaktiskich materialijow za kubłarki“ nańdu kubłarki metody a module za serbsko rěčnu zaběru w pěstowarni ze slědowacymi ćežišćemi: hry, spěwy, basnje a hrónčka, bajki a powědančka, dźiwadłowe sceny, paslenske předłohi a wumolowanki kaž tež wšelake rěčne zwučowanja. „Moja huba, što ta čini?“ je hornjoserbski material za kubłarki k tworjenju fonologiskeho wědomja dźěći. Wón wobsahuje nadawki a dźěłowe łopjena, kotrež móža być pomoc při wuwiću zakładnych kmanosćow za pozdźiši wobchad ze spisownej rěču. Kóžda z 18 temow zahaji so z krótkej stawizničku, kotraž podawa semantiski ramik za slědowace zwučowanja a hry. Tute su hłownje za předšulske dźěći myslene. Do bohaće ilustrowaneho spěwnika „Kikerahi, biło je tři!“ je zapřijatych 120 znatych a nowych serb skich dźěćacych spěwow ze žiwjenskeho wobłuka předšulskeho dźěsća. Koncipowany je spěwnik za mjeńše serbšćinu wuk njace dźěći. Zo móhli tež němscy starši wobsah spěwow slědować, je kóž demu spěwej němske zje će wobsaha přidate. Ze spěwnikom wuda so CD z 38 wubranymi titulemi. Na třoch sportowych plakatach w A2-formaće widźa předšulske dźěći 18 wuchadnych pozicijow a wosom porikowych přimnje njow z hornjoserbskim a němskim pomjenowanjom. d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y Witko – přećel wšěch dźěći Čłowjek mysli we wobrazach. Ke kóždej mysli, předstawje, ideji a ke kóždej wosobje ma konkretny wobraz a zwobraz njenje w swojej hłowje – barbne, žiwe a emocionalne. Dźěćom so wizualizowane poselstwa jara spěšnje zašćěpjeja.8 Tohodla je sympatiska figura za lěpše posrědkowanje WITAJ-poselstwa wosebje za dźěći jara skutkowny komunikaciski srědk. Witko je maskotka WITAJ-projekta, kiž dźěći wot pěstowarnje hač do šule při serbskim kubłanju přewodźa. Je to hólčec ze swětłymi włosami a wćipnymaj módrymaj wočomaj. Jako naručna klanka zasadźuje so mały šibałc, kiž konsekwentnje serbšćinu nałožuje, jako přidatna serbskorěčna kontaktna wosoba w pěstowar njach, hdźež dźěći do rozmołwow zapleće a k samostatnemu rěčenju pohnuwa. Do rukow kubłarkow je so k Witkej jako centralnej figurje wuwiła didaktiska mapa „Witko wě wšitko“ z dźesać tematisce wubranymi hrajnymi scenami inkl. spěwa (CD). Jednotliwe sceny su tak koncipowane, zo hodźa so wuměnjenjam w skupinje – starobnym, rěčnym atd. – přiměrić. Witko posrědkuje rěčane słowa nazornje – pokazuje wobrazy, přirunuje, wospjetuje, spěwa, sej z rěču hrajka a hrónčkuje. Dźěći zetkawaja Witka w pěstowarnjach, šulach a hortach we wšelakej formje: jako ručnu klanku abo nalěpk, k přityknjenju a na wšelakich utensilijach a wabjenskich wudźěłkach, jako centralnu figuru w informaciskim ze šiwku „Lutki“ a w přidatnych materialijach, kaž „Mój pisany předšulski zešiwk“. Tutón poskića předšulskim dźěćom barbne zwučowanja k wšelakim wuknjenskim wobłukam, kaž su to drobna motorika a předzwučo wanja za pisanje, ličenje a koncentraciju. W prócowanju wo šěrše zakótwjenje Witka nasta 2009 klankodźiwadłowa hra „Witko a paduch“, rěčnje při měrjena na serbšćinu wuknjace dźěći. Wuspěch klan kodźiwadłowych předstajenjow w pěstowarnjach a za kładnych šulach bě nastork za organizowanje dalšeje tajkeje turneje w lěće 2010 z hru „Pintlašk“. Byrnjež wšitke dźěći w spontanych dialogach z klankami přeco serbsce njewotmołwjeli, swědčachu reakcije publikuma tola wo tym, zo su serbske słowa hrajerjow zrozumili. Serbske zarjadowanja jako wjerški Za wuwiwanje motiwacije a kompetency k wuknjenju je trěbne, zo su hižo w zažnych žiwjenskich fazach (pěstowarnja, předšula a zakładna šula) komunikacija a hrajne resp. wuknjenske poskitki tajke, kiž wjeselo, zajim, swójsku aktiwitu a wćipnosć spěchuja […]. Wobswět čłowjeka ma so do wuknjenskich procesow zapřijeć.9 Swjedźeń serbskeje rěče organizuje so za šulerjow 4. lětnika, kotřiž wuknu serbšćinu jako cuzu rěč, w Ra dworskej Slaviji. Na nim dožiwi kóžde lěto něhdźe 100 dźěći z dźesać zakładnych šulow Hornjeje Łužicy serbsku rěč a kulturu zwonka šulskeje wučby w dźěłar ničkach, kaž „Serbski scrabble“, „Młodźi redaktorojo“ abo „Serbska reja“. Wučerkam poskićatej so za tón čas dalekubłanje a wuměna nazhonjenjow. Z lěta 2008 přewjedźe so w Hornjej Łužicy kóžde druhe lěto comicowe wubědźowanje. Wšitcy šulerjo mjez dźesać a 18 lětami su namołwjeni, so ze swójskimi resp. skupinskimi dźěłami na wubědźowanju wobdźělić a swoje stawiznički we wobrazach ze serbskimi tekstami podkłasć. Centralna olympiada serbskeje rěče přiwabja kóžde lěto najlěpšich šulerjow-serbšćinarjow z Delnjeje, srjedź neje a Hornjeje Łužicy. RCW wubědźowanje wobsahowje a organizatorisce přihotuje, přewjedźe a financuje. Nošer je Serbske šulske towarstwo z. t. Nimo obligatoriskich pisomnych a ertnych pruwowanjow w serbšćinje skića so šulerjam wotměnjawy program z ekskursijemi, sportowymi hrami a zabawnymi wječorkami. Za serbske a serbsce wuknjace dźěći 3. lětnika přewjedźe so lětnje w nalěću čitanske wubědźowanje pod hesłom „Knihi su zastupny lisćik do raja fantazije“. Kóžda šula z 2plus-wučbu pósćele na nje swojich najlěpšich čitarjow w kategorijomaj A1 (maćernorěčne serbske dźěći) a A2 (serbsce wuknjace dźěći). Jury hódnoći nimo čitanskeje techniki wurazliwe čitanje a cyłkowne prezentowanje teksta, kotrež swědči wo zrozumjenju wobsaha. s e r b s k a š u l a 3 2 011 79 80 d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y Čitanska nóc je wot 2007 kóždolětne zarjadowanje w nalěću, hdźež skupina šulerjow cyłu nóc w Budyskim Dźiwadle na Hrodźe nad jewišćomaj, kulisami, klankami a dołhimi chódbami knježi. Čitansku nóc přewjeduje RCW zhromadnje z Němsko-Serbskim ludowym dźi wadłom (NSLDź) za šulerjow 4. lětnika. Zajim za nju je stajnje wulki. W běhu wječora a nocy předstaja šulerjo swoje najlubše knihi. Nimo čitanja ze swójskich knihow před publikumom dožiwja woni mjez druhim sceniske hraće, małe předstajenja, proby prawych dźiwadźelnikow a dohlad za kulisy dźiwadła. Hitowa lisćina najlubšich dźěćacych knihow: • • • • • • • • • W. Wićazowa „Pućowanje małeho pampucha“ M. Nasticcyna „Bjanka a brěški“ Z. Miler „Kak je knot myšku wustrowił“ L. Hajduk-Veljkovićová „Ćipka w lěsu“ J.-M. Čornakec „Potajnstwo zeleneho kamjenja“ B. Budar „Cowboy Tom“ B. Nastickec „Błudnička“ J.-M. Čornakec „Kak je myška Pip-Pip płuwać nawuknyła“ „Słónco a holičo“ • dźesaćlětny jubilej 2plus-wučby na Slepjanskej zakładnej šuli, • projekt wo Serbach na Kamjenskej zakładnej šuli „Sophie Scholl“ w Brězni, • projekt w horće Wojerowskeje šule „Handrij Zejler“. Program dorostowych kulturnych skupin na Mjezy narodnym folklornym festiwalu w Chrósćicach organizuje a přewodźuje RCW wot lěta 2001 ze zaměrom, pola dźěći zajim za serbsku kulturu a rěč zbudźić. Ze swójskimi přinoškami prezentowachu so dźěćace rejowanske a hudźbne skupiny kaž tež dźěćace chóry, na přikład „Łužičanka“ z Budyšina, serbscy gymnaziasća na serbskich huslach a serbskich dudach, chór Serbskeje zakładneje šule Budyšin, młodostni Budyskeje skupiny „Swětłownja-Majak“, dźěćacy ansambl Serbskeje zakładneje šule Pančicy-Kukow, folklorna skupina „Jizerka“ z Čěskeje a kulturne skupiny zakładnych šulow Ralbicy, Worklecy a Chrósćicy. Serbskorěčne rumy za serbšćinu wuknjacych Za wuspěšne nawuknjenje rěče hraja nimo wuk njensko-psychologiskich faktorow organizatoriske faktory, kaž intensita a časowa doba kontakta, mnohostronskosć rěčnych poskitkow, ale tež pozi tiwne nastajenje k wuknjenju wažnu rólu.10 Kóžde lěto zarjaduje RCW tydźenski prózdninski camp za intensiwnje serbšćinu wuknjacych šulerjow 3. a 4. lětnika z přewažnje němskeho swójbneho wob swěta. Tu maja składnosć, zhromadnje ze serbskimi dźěćimi rjane dny přežiwić. Nimo toho dźe wo to, zo němske dźěći hornjoserbšćinu wot ranja do wječora słyša a zo so jim móžnosće nałožowanja poskićeja. Zajim za tute campy je přeco wjetši, hač je kapacita. Studenća a dalši młodostni su jako pomocnicy w tajkim campje stajnje witani. Dotal wotměchu so campy w Njebjelčicach, Bórku abo Njeswačidle. Projektowy dźeń w Budyskim RCW je trajny poskitk wšitkim zajimcam. Šulerjo zhonja na přikład, kak nastawaja wučbnicy a časopis Płomjo, diskutuja wo wu znamje dwurěčnosće w zjawnosći a přirunuja situaciju Serbow z druhimi narodnymi mjeńšinami Europy. RCW podpěra tež šule zwonka serbskeje jadroweje kónčiny při přewjedźenju serbskich zarjadowanjow na šuli. Přikłady: • „Europski tydźeń“ na Lessingowej zakładnej šuli w Žitawje, s e r b s k a š u l a 3 2 011 Wurězki z programa w campach: • wopyt NSLDź w Budyšinje, • paslenje a pućowanje, • wopyt Dźěćaceje a młodźinskeje farmy a • • • • zwěrjenca we Wojerecach, kupanje w płuwanskej hali, nazwučowanje dźiwadłoweje hry a předstajenje tuteje w pěstowarni, předstajenja serbskich kinowych filmow, wopyt prazwěrjenca a błudźišća w Małym Wjelkowje. d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y korišimi temami w serbskej rěči a přiwabjeja tež dalšich zajimcow. Wuběr poskitkow: • přednoški, • hajenje serbskich nałožkow a wopyt serbskich dźiwadłowych předstajenjow, • wopyt wosebitych wustajeńcow, • zhromadne sportowanje, • přihot šulskich zarjadowanjow a dr. Woblubowane su prawidłowne filmowe meditacije k etiskim a aktualnym temam, kotrež młodostnych zaběraja. Po filmje šulerjo wo temje diskutuja. Wuběr filmow: Načasne temy tež w serbšćinje Přez pozitiwne dožiwjenja ma so serbšćina za młodostnych stać přitomniša a „normalniša“, dokelž so w tutej starobje husto rozsudźi wo cyłkownym poćahu k identiće resp. rěči a wo jeje daledawanju dalšim generacijam. W tutym zwisku su wosebje tajke prócowanja wuspěšne, kotrež wotbłyšćuja swět młodostnych.11 W lětomaj 2008 a 2009 poskićeše RCW zhromadnje z Biskopičanskej syću za dźěło z dźěćinu a młodźinu zakładnym šulam a hortam dwurěčny projekt „Fit a syl ni w žiwjenju“ k prewenciji agresijow, stresa a wot wisnosće. W rozmołwje, z hrami a z pomocu dźěłowych łopjenow rozestajachu so dźěći na starobje wotpowě dowace wašnje z tematiku „Rěč ćěła“ a „Kurjenje“. Hižo w lěće 2006 bě so wotpowědny wudospołnjacy material za serbsku wěcnu wučbu ze zaměrom spěchowanja wosobiny nadźěłał. Budyski wokrjes je wot 2007 modelowy region we wob łuku zwjazkoweho programa „Ty sy kaž ja – młodźina za mnohotnosć, tolerancu a demokratiju“, kotrehož prěnja faza je z lětom 2010 wuběžała.12 Dokelž je rozestajenje dźěći a młodostnych z tolerancu a demokratiju mjezynarodne žadanje13 a tež w zhromadnym žiwjenju Serbow a Němcow wažnu rólu hraje, so RCW zhromadnje z druhimi akterami aktiwnje w lokalnym projekće ze zarjadowanjemi za serbskich a němskich šulerjow angažuje. Tam tematizowachu so mjez druhim respekt napřećo ludźom z hinašimi nahladami a idejemi, z hinašej rěču a nabožinu, ale tež njepřećelskosće napřećo serbskemu wobydlerstwu abo zawrjenje serbskich šulow. Za wobydlerjow internata Serbskeho gymnazija Budyšin, kotrehož nošer RCW je, organizuja so na nałožowanje rěče orientowane poskitki. Prawidłowne tematiske wječory pohnuwaja młodostnych k zaběrje z najwšela • • • • • Forrest Gump Der Club der toten Dichter Lilja 4-ever Sleepers Licht im Dunkeln Inowatiwne wučbu wudospołnjace srědki Diferencowaniše wuwučowanske metody, wotmě njawa a na šulerja orientowana wučba, posrěd kowanje fachoweje wědy, ale tež klučowych kompetencow – z modernymi wučbnymi srědkami, hač su to wizuelne, awditiwne abo awdiowizuelne, hodźi so spjelnjenje tutych pedagogiskich zaměrow na efektiwne wašnje spěchować. Wjetšina wučbu wudospołnjacych srědkow nastawa we wotrjedźe wuwiwanje rěče/pedagogika, dźěl z nich pak nadźěłuje so jako wosebity projekt. Tu někotre přikłady: Nasćěnowa karta ze serbskim a němskim alfabetom w šulskim wuchadnym pismje resp. serbske magnetowe pismiki za taflu su požadane jako nazorosrědk w za kładnych šulach z 2plus-wučbu a w srjedźnych šulach, w kotrychž so serbšćina jako cuza rěč podawa. Hornjoserbske domizniske karty z titulom „Serbski at las“ zwobraznjeja wokolinu wubranych městow a wjeskow serbskeho sydlenskeho ruma a su přidatny wučbny material za 1. do 5. lětnik. Zběrce su so něme karty – karty bjez zapisanych ležownostnych mjenow – za po hłubšace zwučowanje přidali. Wosebitostka je „Karta serbskeje Łužicy“ mjez Klóštrom, Kaponicu a Budyšinom, kiž je so jako plakat a jako sfałdowana karta wudała a hižo wjele zajimowanych kupcow nadešła. Wosebitostka tohodla, dokelž je so do njeje sep znatych a zdźěla hižo woteznatych ležow nostnych mjenow zapřijała. Na wušikne wašnje je oriens e r b s k a š u l a 3 2 011 81 82 d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y towanje po serbskim kraju zwjazane z dokumentowa njom bohatosće serbšćiny. Za cuzorěčnu wučbu serbšćiny su so CDje ze słuchan skimi tekstami a tekstowym zešiwkom wudali. Zeznaće serbskeje rěče, kultury a serbskich nałožkow twori wažny zakład za wzajomne zhromadne žiwjenje Serbow a Němcow. „Knoćik Frido“ je dźěćaca dźiwadłowa hra ze spěwami, kotraž hodźi so mjez druhim za zaběru we wobłuku cyłodnjowskich poskitkow. RCW je tekstowu knižku a CD wudał. Dźěćom bohatosć serbskeje literatury spřistupnić, jim wšelake móžnosće interpretacije zbližić a tak lubosć k serbskej rěči zbudźić je zaměr CDje „Serbska litera tura“ z lyriskimi tekstami za literarnu wučbu w srjedźnych šulach a na gymnaziju. Rjadowak „Mały abejcej cycakow“ z fotami a wo pisowanjemi po alfabeće rjadowanych cycakow wotkrywa dalše polo fa choweje zaběry w serb skej rěči. Wosebity emocionalny poćah dźěći k zwěrjatam móže so pozi tiwnje na aktiwne rěčne kmanosće wuskutkować. Moderne medije w serbšćinje Wužadanje dźensnišeho kubłanskeho systema je, dorosćacych a dorosćenych podpěrać, zo bychu swoje wuknjenske instrumenty (swoje nutřkowne struktury zaznaća a myslenja, začućow a wole, hódnoćenja a jednanja) za čas swojeho žiwjenja dale wuwiwali („wuknjenje na čas žiwjenja“) a při tym bjezkónčne poskitki a móžnosće medijow adekwatnje wužiwali.14 Digitalne a wosebje mobilne medije jako wažne pedagogiske wudospołnjenje transportuja wažne impulsy za zakótwjenje noweje wuknjenskeje kultury a inowatiw nych wučbnych metodow. Serbske načasne medije, hač offlineprodukty kaž CDje a DVDje abo onlineprodukty kaž internet, zmóžnjeja posrědkowanje serbskeje rěče a wědy tež zwonka šule, potajkim doma, z přećelemi, w swobodnym času. Z lěta 2008 stara so RCW wo přełožk a synchroniza ciju naročnych dźěćacych a młodźinskich filmow do hornjoserbšćiny. Nimo prěnjotneho nadawka zaběry z rěču je alternatiwne medijowe dźěło tež teamowe dźěło a spěchuje socialne kompetency, wšako přinošuje s e r b s k a š u l a 3 2 011 kóždy wobdźěleny k cyłkownemu produktej. Z filmow, předstajenych na dźěćacym filmowym festiwalu „Šibałc“, wubjerje so jedyn, kotryž hodźi so za wjacore starobne skupiny a žiwjensku situaciju wotrosćaceje młodźiny we Łužicy. Přez casting abo wosobinske rozmołwy pyta so za rěčnikami, kotřiž su po typje hrajerjam w filmje podobni. Při tajkich nahrawanjach z lajkami w studiju Sakskeho wukubłanskeho a wupruwowanskeho kanala (SAEK) Budyšin nastaštej 2008 a 2010 synchroni zaciji filmow „Ruudi“ a „Gilles“. Aktualnje dźě ła so na dalšimaj: „Sed my rapak“, prěni serbski siluetowy animaciski film wo dušnym kuzłarju Krabaće, a młodźinski hrajny film „Karla a Katrina“. Tuchwilu nastawa serb ska Moodle-platforma www.witaj24.de. Nadźě łuja so pedagogiski, organizatoriski a techniski koncept a pilotowa instalacija za wobdźělnikow rěčnych kursow za staršich. Moodle je po cyłym swěće rozšěrjena, swobodnje wužiwajomna wuknjenska platforma za onlinekursy, kotraž funguje kaž wirtuelny šulski centrum z rumnosćemi za wuk njenje, hdźež poskićuja so wuknjenske wobsahi, interaktiwne wuknjenske aktiwity a móžnosće komunikacije. Platforma steji cyły dźeń k dispoziciji, sydom dnjow wob tydźeń. Wuknjenje z pomocu interneta njenaruna woprawdźitu a direktnu wučbu, zmóžnja pak intensiw niše wuknjenje, dokelž móže wuknjensku motiwaciju powyšić a wuwučowaceho wotćežić. Spěchuje po za móžnosćach diferencowanu wučbu a skića nowe didak tiske móžnosće skupinskeho a projektoweho dźěła. W běhu přichodnych lět ma so poskitk postupnje rozšěrić za dalše zajimowe skupiny, kaž šulerjow, wučerjow, kubłarjow, sobudźěłaćerjow RCW abo dalšich zajimcow. Wot kónca lěta 2009 je wobšěrna internetowa prezen tacija RCW pod www.recny-centrum-witaj.de resp. www.witaj-sprachzentrum.de přistupna. Trojorěčna prezentacija w hornjoserbšćinje, delnjoserbšćinje a němčinje njepředstaja jenož dźěłowe wobłuki jednotliwych wot rjadow institucije, ale podawa kubłarjam, wučerjam, dźěćom, młodostnym a staršim mj. dr. • stajne aktualnosće z wobłuka serbskorěčneho kubłanja, • přehlady serbsce kubłacych pěstowarnjow a šulow w Hornjej a Delnjej Łužicy, • přehlady hornjo- a delnjoserbskich materialijow a wučbnicow za pěstowarnje a šule, d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y • rozprawy wo projektach, dalekubłanjach a rěčnych kursach, • lisćiny pedagogiskeje fachoweje literatury atd. Pedagogam a staršim doporuča so wosebje rubrika „download“, hdźež móža sej najwšelakoriše materialije za swoje dźěło, informaciske a wědomostne brošurki, časopis „Lutki“, katalogi wudźěłkow rěčneho centruma a dalše wěcy w formje pdf-kow na swój ličak sćahnyć. Ze serbšćinu sylnišo do zjawnosće Je wočiwidne, zo je dźěłowy swět wažna sfera rěčneje komunikacije. Tohodla je woprawnjene a wažne, wo tym rozmyslować, kajke móžnosće hladajo na mjeńšinowe a małe rěče na tutym polu wobsteja.15 Sylnišo měło so wo móžnych modelowych projektach za spěchowanje serbšćiny w hospodarstwje reflektować. Tak móhł so na jednym boku status serbšćiny skrućeć a na druhej stronje móhli so dalše domeny dwurěčnosće we Łužicy wotkrywać a wutwarjeć.16 RCW planuje dwurěčne prezentacije zawodow ze zběrkami serbskich wobrotow za rjemjesło, předewzaćelstwo, zjawnu po słužbu a zarjadnišća podpěrać. Lisćina pjekarskich tworow ze serbskimi a němskimi pomjenowanjemi hižo předleži. Material z fotami a pokiwami dawa so tež jako wučbu wudospołnjacy material do šulow. Wabjenje za dwurěčnosć ze serbšćinu It’s never to late … monolingualizm is easy to cure! Njeje ženje přepozdźe … jednorěčnosć lěkować!17 Brošura „Předskok z dwěmaj rěčomaj“ wobsahuje ma terial wo serbskorěčnym kubłanju w serbskej abo rěčnje měšanej swójbje a je předewšěm myslena jako diskusijny nastork mjez młodostnymi a młodymi dorosćenymi. Přiručka „Młodźina – identita a rěč. Ideje, naprawy, argumenty“ z načasnej argumentaciju wo zapřijećach kaž narodnosć a etniskosć abo narodne wědomje a z ni mi zwjazane zjawy kaž serbski žiwjenski wobłuk, ku błanje a šulstwo, wužiwanje rěče a zajim na serbskej kulturje je adresowana na serbskich staršich a kubła rjow, njewuzamkuje pak tež młodostnych z kruha potencielnych čitarjow. Hižo barbojte a narěčace wuhotowanje knižki čini ju atraktiwnu za kóždeho Serba. We wabjenskej brošurce „WITAJ – Ein Geschenk für Ihr Kind“ wuswětluja so zasady kubłanja po modelu WITAJ, po kotrymž dóstawaja dźěći z němskorěčnych swójbow w pěstowarni składnosć, sej serbšćinu intensiw nje a wunošnje jako cuzu rěč přiswojić. Wopisuje so, po kotrych zasadach kubłarka z dźěćimi rěčnje dźěła, a po- dawaja so argumenty za zažne rěčne kubłanje w serb šćinje a ideje, kak móhli starši swoje dźěći podpěrać, byrnjež sami serbšćinu njewobknježili. Wosommjeńšinski wabjenski film za WITAJ „Sprachen können ist cool“ powěda w němskej rěči wo lěpši nach dwu- a wjacerěčnosće a dawa dohlad do praktiskeho přesadźenja metody imersije. Hodźi so derje za dźěło ze staršimi abo za informaciske zarjadowanja. Zapřijeće staršich do serbskorěčneho kubłanja Staršej staj prěnjej poćahowej wosobje dźěsća. Tohodla žada sej kwalifikowane spěchowanje wja cerěčnosće, zo so kompetency staršich zapřijeja a spěchuja.18 Starši přeja sej hódne informacije za spěchowanje dwurěčnosće swojeho dźěsća a wotmołwy na prašenje, kak móhli wšědne situacije rěčnje optimalnje přewodźeć a z kotrymi hrami a knihami hodźi so rěčna kompetenca dźěsća rozšěrjeć. Tu je wobdźělenje na swójbnym dnju abo pućowanju dobra składnosć. Kóždolětnje na pokutnym dnju su serbske swójby a swójby, kotrychž dźěći serbsce wuknu, do Budyšina na swójbny dźeń přeprošene. Dźěćom poskićeja so zaběry, při kotrychž móža swoje serbskorěčne zamóžnosće nałožować. Při kofeju a tykancu maja starši składnosć so wzajomnje zeznać a sej swoje nazhonjenja ze serbsko rěčnym kubłanjom wuměnić. Nowostka bě lětsa w februarje popołdnjo za swójby w Chróšćanskej „Jednoće“ jako zhromadny projekt ze župu „Michał Hórnik“ Kamjenc a Serbskim ludowym ansam blom, kotryž něhdźe 250 dorosćenych a dźěći přiwabi. Swójby z předšulskimi dźěćimi přeprošuje RCW kóžde lěto na swójbne pućowanje do wšelakich regionow serb skeje Łužicy. „Lutki“ su štwórćlětnje wuchadźacy informaciski ze s e r b s k a š u l a 3 2 011 83 84 d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y šiwk za dwurěčne kubła nje dźěći w serbšćinje z nakładom 2720 eksemplarow. Předwidźany je za kubłarki, staršich a dźěći, kotřiž serbsce rěča abo serbsce wuknu, a to w pěs towarnjach Hornjeje a Del njeje Łužicy. „Lutki“ wu chadźeja wot prěnjeho čisła w septembrje 2001 z hornjoserbskimi, delnjo serbskimi a němskimi při noškami. Časopis poskića • fachowe přinoški wo dwurěčnym kubłanju w swójbje a pěstowarni, • wosebite dźěćace strony, • aktualne informacije wo zarjadowanjach a nowych materialijach RCW a Ludoweho nakładnistwa Domowina kaž tež • didaktiske pokiwy za kubłarki, na praksu wu směrjene namjety za zaběry, nastorki a pozadkowu wědu k hłownej temje aktualneho čisła. Zo by so němskorěčnym staršim, kotrychž dźěći so w šuli serbsce alfabetizuja, přistup k serbšćinje wolóžił, je so nadźěłała přiłoha k serbskej fibli, hdźež podawaja so wujasnjenja k wurjekowanju serbskich pismikow. Hłowny dźěl zešiwka wučinja lisćina sadow z dopjel njenjom tych wokablow, město kotrychž jewi so w fibli ilustracija. Je to mała pomoc staršim, kotřiž swoje dźěći při čitanju fible přewodźeja. Serbšćina za němskich staršich Nimo rěčneho kubłanja dźěći a młodostnych ma so zesylnić tež kubłanje dorosćenych, cyle po hižo naspomnjenym hesle „wuknjenje na čas žiwjenja“. Tohodla poda ! s e r b s k a š u l a 3 2 011 so RCW w lěće 2010 na nowe puće a zarjaduje z toho časa w Pančicach-Kukowje, Kulowje a Budyšinje rěčne kursy serbšćiny za staršich serbsce wuknjacych dźěći. Kursisća nawuknu jednore formy mjezsobneje komu nikacije, zo bychu so w situacijach wšědneho dnja do rozumić a situaciji wotpowědnje agěrować a reagować móhli. Jim předstaja so serbska literatura za nawuknje nje serbšćiny, za předšulske a šulske dźěći, poskitki za interaktiwne wužiwanje serbšćiny kaž serbske interne towe strony (mj. dr. onlinesłownik a serbska wikipedija) a interaktiwne wuknjenske hry. Poskića so fachowe poradźowanje na polu dwurěčneho kubłanja. Starši chcedźa so wukmanić, zo móhli swojim dźěćom při domjacych nadawkach pomhać, a njejsu-li wěsći, znaja pomocne srědki. Po zakónčenju rěčneho kursa móža wobdźělnicy na za kładźe swojich elementarnych znajomosćow serbšćiny pruwowanje po přikładźe Zhromadneho europskeho re ferencneho ramika za rěče (GER)19 na niwowowym schodźenku A1 złožić. RCW je za to instrument k zwěsćenju kwality wuwił, kiž orientuje so na mjezyna rodnje připóznatej kompetencnej skali GER. Pruwowanske zaměry a wobsahi su w prěnim rjedźe wu směrjene na jednansku kompetencu w zrozumjacym słyšenju, čitanju a rěčenju (pisanje je pódlanski zaměr wučby). Čěšćina za Serbow Mjeztym sedme šulske lěto pokića so wučba čěšćiny z maćernorěčnym čěskim wučerjom. Po štyrjoch lětach skutkowanja Jany Štilleroveje wuwučuje nětko Pavel Šlechta šulerjow na serbskich zakładnych šulach w Ra dworju, Chrósćicach, Ralbicach, Pančicach-Kukowje a Budyšinje. Po wječorach podawa dwaj kursaj za doro sćenych. Čěske ministerstwo za šulstwo, młodźinu a sport poskića zajimcam nad 18 lětami stipendije za štyritydźenske rěčne kursy čěšćiny a za dwusemesterski studij na jednej wysokej šuli w Čěskej. Naprawy, kotrež RCW koordinuje, bazuja na rozsudźe čěskeho knježerstwa z lěta 2003, Serbow jako wuraz solidarity po zawrjenju Chróšćanskeje serb skeje srjedźneje šule podpěrać – a to w tej formje, zo jim samsne rěč spěchowace naprawy poskića kaž zwonka Čěskeje bydlacym Čecham. Wot lěta 2009 zarjaduje Rěčny centrum WITAJ w Chrósćicach w poslednim tydźenju lěćnych d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y prózdnin tydźenski intensiwny kurs čěšćiny za Serbow. Nimo wšědnych šěsć wučbnych hodźin ma přibližnje dźesać wobdźělnikow přednoški maćernorěčnych Če chow k čěskim stawiznam, kulturje abo politice. Program skulojćeja spěwne, filmowe a kulinariske wječorki a połdnjowski wulět do Čěskeje, hdźež su kursisća wužadani, swoje rěčne kmanosće nałožować. Wukubłanje a powołanska orientacija RCW spěchuje młodźinske dźěło a přinošuje k powo łanskej orientaciji na wšelake wašnje. Wot 2004 poskića wukubłanske městno na překupču/překupca za běro wowu komunikaciju, bě wot 2005 do 2008 partner za praksu we wukubłanju za studentku Powołanskeje akademije Budyšin a poskića móžnosć šulerskeho resp. studentskeho praktikuma. Jako kooperaciski partner připóznateho FSJ-nošerja „Landesvereinigung kulturelle Kinder- und Jugendbildung e. V.“ (LKJ) ze sydłom w Lipsku je tež RCW do cyłosakskeho FSJ-programa zakótwjeny. Tuž poskića rěčny centrum lětnje młodostnemu móžnosć za absol wowanje Swobodneho socialneho lěta na polu kultu ry (FSJ). FSJnik abo FSJnica podpěra projekty RCW a serbskeho młodźinskeho towarstwa PAWK a tute zdźěla w swójskej zamołwitosći přewjedźe. Za rěčny centrum je wobohaćenje, hdyž dźěłaja młódši a starši sobudźěłaćerjo wusko hromadźe, z tym zo wuměnjeja sej ideje a nazhonjenja a so mjez sobu při projektach podpěraja. Dotal wuži wosom młodostnych tutón FSJposkitk. Na iniciatiwu RCW podpěruja serbscy młodostni jako prózdninscy pomocnicy kubłarki w pěstowarnjach z WITAJ-skupinu. Maćernorěčni pomocnicy dawaja serbskorěčnemu wuwiću WITAJ-dźěći wažne impulsy a zeznajomja so runočasnje z dźěłom kubłarja. Wažnosć kładźe Rěčny centrum WITAJ na wudźer žowanje kontaktow k wukubłancam socialneho asistenstwa a socialneje pedagogiki, kiž so w Budyšinje a druhich městach na powołansku praksu přihotuja. Ze zaměrom, jim trěbnu fachowu wědu k posrěd kowanju serbšćiny zbližić a jim wosebje potrjebu kubłarskeho dorosta w serbskich kubłanišćach wuwě domić, přeprošuje jich RCW na wotpowědne dale kubłanja. Tež hdyž naličenje njeje dospołne – wšitko so njehodźi wo pisać – je so tu podał dohlad do šěrokeje dźěławosće wot rjada wědomostne a projektowe dźěło a rěčny marketing. Serbšćina je mała, wohrožena rěč a trjeba wosebite spě chowanje. RCW iniciěruje zhromadnje z druhimi partnerami kreatiwne projekty, zo by serbska rěč samozrozumliwje swój přichod měła mjez tamnymi wjetši nowymi a mjeńšinowymi rěčemi. Wubrane přikłady za projekty Budyskeho RCW z druhimi partnerami (nimo hižo w teksće mjenowanych): Ludowe nakładnistwo Domowina: • wudawanje wučbnicow a materialijow, čitanske wubědźowanje Serbski muzej: • dwurěčny přewodnik „Dźěćatstwo něhdy /Kinderzeit früher“ Serbski institut: • „Datowa banka geografiskich eksonymow“20 Pontesowa agentura: • štyrirěčna wuknjenska hra „Schatzsuche – Poszukiwanie skarbów – Hledání pokladu – Pytanje pokłada“ 1 Šatava, L., Młodźina – identita a rěč, Budyšin, Rěčny centrum WITAJ 2006 2 po: Das Recht auf Bildung der autochthonen, nationalen Minderheiten/Volksgruppen in Europa, schwalene na 52. FUEN-kongresu, Tallin 2007 3 Computergestützte Lernsysteme: Interview mit Prof. Dr. Dr. Manfred Spitzer, www.bettermarks.com/computergestuetzte-lernsysteme-interview-profdrdr-manfred-spitzer.html (06.06.2011) 4 Die Lust am Lernen wecken, www.klett.de/sixcms/media. php/273/KTD47s11-12.pdf (06.06.2011) 5 www.rml2future.eu (06.06.2011) 6 Fried, L. a Briedigkeit, E., Sprachförderkompetenz – Selbstund Teamqualifizierung für Erzieherinnen, Fachberatungen und Ausbilder, Cornelsen Verlag 2008 7 Der sächsische Bildungsplan – ein Leitfaden für pädagogische Fachkräfte in Krippen, Kindergärten und Horten sowie für Kindertagespflege, verlag das netz, Weimar, Berlin 2007 8 Lackum, v. K. H., Mit Branding an die Spitze, Gabler, Wiesbaden 2004 9 Arbeitsstab Forum Bildung: Lernen – ein Leben lang. Vorläufige Empfehlungen und Expertenbericht, Köln 2001 10 Wode, H., Frühes Fremdsprachenlernen in bilingualen Kindergärten und Grundschulen, Braunschweig 2009 11 Šatava, L., Młodźina – identita a rěč, Budyšin, Rěčny centrum WITAJ 2006 12 www.vielfalt-tut-gut.de (06.06.2011) 13 přirunaj: Erklärung von Prinzipien der Toleranz, www. unesco.de/erklaerung_toleranz.html (06.06.2011) 14 Spanhel, D., Medienkompetenz als Schlüsselbegriff der Medienpädagogik, www.mediaculture-online.de/fileadmin/ bibliothek/spanhel_medienkompetenz/spanhel_medienkompetenz.pdf (06.06.2011) 15 Ela, L., Hospodarstwo a spěchowanje serbskeje rěče – móž nosće a hranicy, www.domowina.sorben.com/dokumenty/ hosp04.pdf (06.06.2011) 16 přirunaj: Ela, L., Minderheitensprache und Wirtschaft, Budyšin 2002 17 hesło wjacerěčneho podcasta syće RML2future http://www. youtube.com/watch?v=AlDFMEdsUew (06.06.2011) 18 Frühe Mehrsprachigkeit: Mythen – Risiken – Chancen. Dokumentation zum Kongress am 5. und 6. Oktober 2006 in Mannheim, Stuttgart 2007 19 http://europass.cedefop.europa.eu/LanguageSelfAssessmentGrid/de (06.06.2011) 20 www.serbski-institut.de/cms/os/396/Geografiske-mjenahornjoserbsce (06.06.2011) s e r b s k a š u l a 3 2 011 85 86 d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y Z nowymi idejemi po nowych pućach Annett Dźědźikowa Kóžde lěto wuwiwamy w RCW w našim wotrjedźe peda gogika/wuwiwanje rěče, kotremuž přisłušeja lektorki w Hornjej a Delnjej Łužicy, wuhotowarka, sekretarka kaž tež redakcije dźěćaceju časopisow Płomjo a Płomje a pedagogiskeho časopisa Serbska šula, něhdźe 35 titulow. Su to šulske knihi a materialije za serbsku maćernorěčnu wučbu, za wučbu po koncepciji 2plus a bilingualnu wučbu a za serbsce wuknjace WITAJ-dźěći w Hornjej, srjedźnej a Delnjej Łužicy. Nimo toho wuńdźe wob lěto jědnaće čisłow dźěćaceju časopisow Płomjo a Płomje a štyri wudaćow Serbskeje šule. W dobrym zhromadnym dźěle ze šulskej praksu smy tež lětsa zaso nowy wučbny material za Hornju a Delnju Łužicu wuwili a spřihotowali. Do lětušeho plana wotrjada je so cyłkownje 28 titulow přiwzało, z tutych je 24 nowowuwićow. K spočatkej noweho šulskeho lěta budźe po dokónčenju wšěch dźěłow 23 titulow předležeć, dalše 4 titule wuńdu nanajpozdźišo ke kóncej lěta. Dołhodobnje planowany a w šulach jara trěbny modul za wuměłske kubłanje so lětsa nažel realizować njehodźi. Za to zdobyty awtor je so ze strowotnych přičin tutoho dźěła wzdał. K někotrym nowowuwićam: Prěni raz wudamy lětsa dźěłarničce Zwěrjata w zymje a Ptački w našej domi znje. Tutej hodźitej so, hladajo na rozdźělne rěčne kmanosće, w zakładnej a srjedźnej šuli w serbšćinje, wěcnej wědźe abo biologiji zasadźeć. Tež přewodnik za šulerja z titulom Budyšin a wokolina je nowostka. Dalše nowostki za zakładnu šulu w Hornjej Łužicy su dźěłarnička Wopisowanje činitosćow, hra Pismikowy memo a material za wučerja Pismikowe woknješka. Za předmjet hudźba je wušoł poster Rejuj z nami. Nowe su tohorunja za předmjet wěcna wěda z rjada Mlóč dźěłowej zešiwkaj za 2. a 3. lětnik a wučbnica za 3. lětnik. Za srjedźnu šulu nadźěłaštej so dźěłowa kniha Z Kitom wuknjemy 2 za serbšćinu wuknjacych a nowa wučbnica za stawizny Serbske stawizny 2. Za fachowu wučbu wudospołni so lětsa rjad Terra z wučbnicu za 11. lětnik za geografiju na gymnaziju. W rjedźe terminologijow smy hordźi na slědowace nowowudaća: Terminologija za předmjet stawizny, Terminologija za předmjet hudźba a Terminologija za předmjet nabožina. Nadźěłanje runje naposledk mjenowaneje terminologije bě jara wobšěrny dźěłowy proces, kiž traješe dlěje hač lěto a w kotrymž skutkowachu ewangelscy a katolscy duchowni, redaktorojo Katolskeho Posoła a wučerjo nabožiny sobu. Za šulerjow z Delnjeje Łužicy wuda so za předmjet matematika za 5. lětnik nowa wučbnica Matematika 5. Dale předleža lětsa prěnje materialije za bilingualnu wučbu w sekundarnym schodźenku 2, a to za matematiku Matematika plus 7 a hudźbu Grajne plany 7/8. K wobsaham jednotliwych titulow wupraja so awtorojo abo zamołwite lektorki w přinoškach w tutym a přichodnym čisle Serbskeje šule. Kak nowe wučbnicy a dźěłowe zešiwki nastawaja? Wotlěwa: Daniela Heelemanowa, Marja Hrjehorjowa, Wórša Šołćina, Annett Dźědźikowa, Janina Krygarjowa, Pětr Šołta, Bianka Wjeńcyna s e r b s k a š u l a 3 2 011 Hdyž planujemy nowy wučbny material, wobkedźbujemy stajnje najaktualniše zakonske po stajenja SMK hladajo na nowe wučbne plany w jednotliwych předmjetach abo na postajenja k přesadźenju noweho prawopisa. Dokelž trjeba nadźěłanje a wudaće jednotliweje nowowuwiteje wučbnicy wjace časa hač jenož lěto, planuje- d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y my perspektiwisce. Nastajimy kalendariski plan, kotryž schwalenska komisija za serbske wučbnicy za kóžde jednotliwe lěto wothłosuje a wopodstatni. W komisiji skutkuja fachowi poradźowarjo zakładnych a srjedźnych šulow a gymnazija, zastupjerjo SMK, kubłanskeje agentury, Załožby za serbski lud, SŠT, LND a RCW. W lětnym planje je konkretnje zapisane, kotre wučbnicy, zešiwki, terminologije, słowniki abo dalše materialije su na šulach trěbne a dyrbjeli so wudać. Za lektorow započina so potom intensiwny čas dźěła: pisanje koncepcijow k jednotliwym rjadam, nadźěłanje manuskriptow zhromadnje z fachowcami, praktikarjemi, wědomostnikami a přełožowarjemi. Při tym pokazuje so jako dźeń a ćešo, nowych awtorow abo sobuawtorow zdobyć. Wěmy, zo je to přidatne, zamołwite a jara naročne dźěło za kóždeho aktiwnje w šulskim procesu skutkowaceho kolegu. Na druhim boku je kóžda dobra wučbnica tež wažna zepěra za wučerja – dźěłowy grat, kiž je jemu při wšědnym wuwučowanju hódna pomoc. W zašłych dźesać lětach smy sej kruty cyłk awtorow, sobuawtorow a korektorow natwarili. Jim chcemy so lětsa tež z małym swjedźenskim aktom na dnju wotewrjenych duri, 7. oktobra, za wšu prócu dźakować. Wjeselimy pak so nad kóždym zwólniwym wučerjom, wučerjom-wuměnkarjom, studentom a wukubłancom, kiž chce nas w našim wobšěrnym dźěle po swojich mocach podpěrać. Wobsahowe nadźěłanje nowych serbskich wučbnicow pak je jenož jedna stronka. Dalša – nimale runje tak wažna – je techniske a wuměłske wuhotowanje. Prěnjotny a jara spušćomny partner je nam při tym Ludowe nakładnistwo Domowina, w kotrymž wučbnicy wuńdu. Dale dźěłamy jara wusko ze serbskimi a němskimi wuhotowarjemi, ilustratorami a sadźbowymi studijemi hromadźe, zo bychmy manuskripty hač do ćišćakmanosće spřihotowali. W běhu lět so žadanja wučbnych planow kaž tež naroki a přeća nastupajo serbsku wučbu stajnje zaso měnjeja. Tak koncipuja a wudawaja so wěste fachowe podłožki kaž na přikład formulary za wuswědčenja jenož hišće w digitalnej formje. Na tute techniske wuwića sčasom reagować je nadawk wšěch za serbsku wučbu zamołwitych. Tež my so tu njewuzamkujemy. To potrjechi tež nowe formy wuwučowanja, z kotrymiž chcemy so rozestajeć a za nje nowy wučbny a wučenski material poskićić. Mjeztym mamy wučbnicy za přidružnikow, kotrymaj smy CD ze serbskimi słuchanskimi tekstami připołožili. Tež za šulerjow, kotřiž wuknu serbšćinu jako cuzu rěč, móžemy tajkej wučbnicy z CD „Rěču serbsce“ poskićić. Runje za serbsce wuknjacych je wažne, zo serbske słowa a zynki při čitanju słyša. Dale předleži serbska interaktiwna wuknjenska software – CD „Hry z alfabetom“ za dźěći w serbskich zakładnych šulach. Jeje koncipowanje, nadźěłanje a techniske přesadźenje je trało wjacore lěta. Za naš wotrjad to wozna mjenja, zo njemóžemy tajke wulkoprojekty wotnětka na hnydom a mjenje bóle připódla zwoprawdźić. Tež tu pytamy za wěcywustojnymi partnerami. Nimo toho smy pokazani na přidatne financne srědki, zo bychmy potrjebu na elektroniskich nošakach w šulach spokojić móhli. Na druhim boku pak wěmy, zo wostawa wučbnica w formje knihi dale kruty a hłowny wobstatk našeho dźěła, přetož: Što je serbska wučba bjez serbskeje wučbnicy? Tuž dajće nas zhromadnje na dobro našich serbskich dźěći dale dźěłać a skutkować. Prěni raz dźěłarnički w poskitku Annett Dźědźikowa K nowostkam lětušeho wučbneho materiala słušeja dźěłarnički k rozdźělnym temam. Dźěłarnička njewo znamjenja rum, w kotrymž so dźěła, ale zrozumimy pod tym dźěłowy zešiwk abo material k jednej temje. Podate nadawki hodźa so za dźěło při stacijach, k diferencowa nju, za spěchowansku wučbu abo jako přidatne nadawki we wučbje. Temy móža so w serbšćinje, we wěcnej wědźe a wuměłstwje wobjednawać, runje tak tež w serbšćinje a biologiji za šulerjow srjedźneje šule po koncepće 2plus. Z nadźěłanjom maćizny spěchuje so mjez druhim samostatne dźěło šulerjow. Wučer sam rozsudźi, kotre z dźěłowych łopjenow šulerjo wužiwaja a kak so kontroluje. Za kontrolowanje jednotli wych nadawkow předleža w dźěłarničce wotpowědne wuslědkowe karty abo wosebity zešiwk z wuslědkami móže so skazać. Lětsa poskićamy sćěhowace dźěłarnički: Zwěrjata w zymje W zymje, hdyž knježi wonka kruty zmjerzk, spadnje temperatura daloko pod nulu. Čłowjek móže so na tute wobstejnosće nastajić. Zwoblěka so ćopłe drasty a zatepi sej bydlenje. Jeli potom přeco hišće zymu mrěje, pije ćopły čaj abo druhi ćopły napoj. Što pak činja zwěrjata w zymje? Na tute prašenje chcemy z někotrymi přikładami wotmołwić a na to pokazać, kak s e r b s k a š u l a 3 2 011 87 88 d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y sej přiroda sama pomha. Zaměr zešiwka je, dźě ćom přidatnu wědu spo srědkować, nawod k dokładnemu dźěłu podać a zajim za dźiwy swěta zbudźić. Dźěći wuknu z pomocu tuteje dźěłarnički • dokładnje čitać: Šu ler, kiž sej čas bje rje a so dokładnje z tekstom zaběra, mó že čitane přiwzać a zrozumić a informacije předźěłać. Zwjeršne čitanje njepřinjese přirost na wědźe. • so intensiwnje z wěstej temu zaběrać: Čitać, pisać, molować, paslić, slědźić, přednjesć – to wšitko spěchuje koncentraciju šulerja. Zdobom wuknje šuler, kak so wuknje. • so koncentrujo dźěłać. • w cyłych sadach wotmołwić a spisane dokładnje kontrolować. Ptački w našej domiznje Ptački słušeja do wšědneho žiwjenja a do našeho wob swěta, wšojedne hač na kraju abo w měsće. Hdźežkuli pohladaš, wšudźe widźiš najwšelakoriše ptački. Jich fifolenje, piwčenje, dakotanje, šnakotanje a spěwanje słyšimy mjenje abo bóle njewědomje. Nažel pak najmjenje dźěći wě, kak najznaćiše družiny ptačkow rěkaja abo kotre ptački w zymje při pta čich chěžkach widźimy. Wjele ptačkow móžeš wosebje w zymje derje wobkedźbować, hdyž k picnišćam přileća. Tuta dźěłarnička wotpowěduje žadanjam wučbneho plana za wěcnu wučbu pod wuknjenskim wobłukom zet kanje z rostlinami a zwěrjatami, mjenujcy zeznać žiwjenski rum a žiwjenske wašnje ptačkow w běhu lěta. K tomu słuša, zo wob kedźbuja šulerjo ptački w kóždym počasu, wosebje při twarjenju hnězda a při lehnjenju. Znajmjeńša štyri do mjace ptački dyrbjeli po wonkownym napo hledźe spóznać. Wažne je, zo znaja twar ćěła a s e r b s k a š u l a 3 2 011 barby pjerja. Dalše ćežišćo je ćahanje ptačkow. K skru ćenju wědy wo tym poskića dźěłarnička tójšto móžno sćow. Tež w předmjeće serbšćina hodźa so wěcne teksty derje wužiwać. Wučerkam a wučerjam přepodadźa so z tutym temowym zešiwkom kopěrowanske předłohi, z kotrymiž móža čas a dźěło za přihotowanje temy ptački lutować. Wopisowanje činitosćow Za čo trjebamy wopisowanje činitosćow? – Hdyž zamóžemy něšto woprawdźe jara derje ertnje a pisomnje wopisować, móžemy druhich spěšnje za to zahorić. Z wopisowanjom činitosćow podawamy nawod za wužiwanje. Móže to być nawod za přewjedźenje nam znatych wot běhow (hraće kartoweje abo kompjuteroweje hry, wa rjenje słódneje pojědźe, twar legoawtka atd.), kiž spo srědkujemy jako rěčnik/spisar druhim – sobušulerjam, přećelam, swójbnym a znatym. Nic zrědka pak dóstawamy tež wot druhich nawod za wuwjedźenje činitosćow a wotběhow. Z toho sćěhuje – z rozdźělnych přičin – narok, so z něčim nowym a njeznatym bliže zaběrać a so spěšnje a wuspěšnje do cuzych wotběhow zanurić. Přikładow za wopiso wanje činitosćow nadeńdźemy wšědnje dosć a nadosć. Zo bych my šulerjow w ertnym a pisomnym wopisowa nju wukmanjeli, měli jim jasne prawidła sobu na puć dać: • Wopisujemy w prezensu. • Rěčimy /pisamy w krótkich sadach. • Wužiwamy jadriwu a lochko zrozumliwu rěč, tak zo zamóže słuchar/čitar našemu ertnemu přednoškej/ napisanemu tekstej krok po kroku sćěhować. Dźěłarnička podawa šulerjam nawod za zwučowanja we wopisowanju wotběhow/činitosćow. Za to wubrali smy tři přikłady z bliskeho wobswěta šulerja: 1. wopisowanje techniskeho wotběha – pjelnjakowu patronu wuměnić, 2. recept za strowe zežiwjenje – sadowy twaroh spřihotować a 3. nawod k paslenju – hłowu ze žercheja (Kresse) spaslić. Doporučamy, wšě tři přikłady w šuli abo zwonka šule zhromadnje ze šulerjemi praktisce přewjesć. d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y Serbšćina za započatkarjow – nowa dźěłowa kniha „Z Kitom wuknjemy“ Milenka Er telowa / Walburga Sćapanowa 1. Powšitkowne přispomnjenja Dźěłowa kniha Z Kitom wuknjemy 2 je pokročowacy dźěl rjada, mysleny za šulerjow, kotřiž su serbšćinu bjez předznajomosćow na srjedźnych šulach a na gymnaziju wuknyć započinali. Nowa dźěłowa kniha nasta na zakładźe wučbneho plana „Serbšćina jako cuza rěč“ za srjedźne šule a gymnazije. Wona orientuje so na zakładnym kursu wučbneho plana a tak na niwowowych stopjenjach GeR, při čimž měli šulerjo poněčim niwowowu skupinu A2 doc pěć. Kniha natwarja na dźěłowu knihu Z Kitom wuknjemy 1. Wona je dale tematisce natwarjena a złožuje so na wuknjenske wobłuki wučbneho plana serbšćina jako cuza rěč. Njewobdźěłaja pak so wšitke jednotliwe temy a tež rjad je změnjeny. Wučbnica je njewotwisna wot šulskeho lětnika, namjetuje pak so, zo so hakle po wobdźěłanju 1. wučbnicy zasadźi. Wučer rozsudźi w swójskej zamoł witosći po šulerskich zamóžnosćach a po starobje šulerjow, kak wobšěrnje a kak dołho jednotliwe temy wobdźěła. Wučbnica zapřija teksty, zwučowanja a tež přidatny material ze wšelakorym zwučowanskim poskitkom. Tuta kniha runja so dotalnej dźěłowej knize, to rěka zo njewuńdźe žadyn přidatny dźěłowy zešiwk. Słuchanska CD tekstow a zwučowanjow wučbnicu wudospołnja. Jednotliwe teksty CD-je, kotrež njejsu we wučbnicy, so wučerjej k dispoziciji staja, zo by móhł spěšnje a derje hodźiny spřihotować. W srjedźišću wuwučowanja steji šuler, to rěka wobsahi a stajene nadawki přinošuja k spěchowanju wuwučowanskeje a wuknjenskeje kultury a skića móžnosć samostatneho wuknjenja a wužiwanja najwšelakorišich metodow a technikow. Wuzwolene temy kaž tež so měnjace socialne formy zmóžnjeja wučerjej wotměnjawe wuwučowanje. Zwučo- wanja, kotrež su za partnerske a skupinske dźěło předwidźane, su z wotpowědnymi symbolemi woznamjenjene. Přirunujo z wučbnicu Z Kitom wuknjemy 1 je so přidał symbol za dźěło ze słownikom. Šulerjo móža swójske wuknjenje a rezultaty z pomocu portfolija reflektować. Dokumentacije, produkty a prezentacije šulerskich wukonow wužiwaja so jako motiwowacy element a hodźa so jara derje w zběrce portfolija hromadźić. Praktiske zwučowanja wuwiwaja so na zakładźe šulerjam znatych kontekstow. Hry, spěwy, žorty a rymy w kóždej jednotliwej lekciji přinošuja k lóštnemu wuwučowanju a k motiwaciji šulerjow. Wjeselimoj so, zo je so poradźiło, tež někotre spěwy na CD sobu wozjewić. Dokelž pak njebě móžno wšitke nahrać, rozsudźichmoj so, wučerjej znajmjeńša noty k dispoziciji stajić. Přinoški wotpowěduja starobje něhdźe 12 do 13 lět. Zaměr tež je, wuwiće serbowědy kaž tež powšitkowneje wědy spěchować. Wuwučowanje je na komunikaciju orientowane, to rěka, zo stejitej we wučbnicy zrozumjenje rěče a ertne zwuraznjenje w srjedźišću wuwučowanja a zo matej primat napřećo gramatiskej korektnosći. Tak wužiwa so dual jenož pasiwnje, na přikład w 7. lekciji „Staršej“. Zakładne kompetency wuknjenja – słuchanje, čitanje, rěčenje a pisanje – so spěchuja a skruća. Samostatnosć šulerjow ma so přez stajne dźěło ze słownikom wuwiwać. Nimo toho wuwědomi so wuknjacym přez wosebite zwučowanja, zo móža sej wobsahi nowych słowow tež na zakładźe hižo z němčiny a serbšćiny znatych přiswojić (na přikład w 8. lekciji słowa kaž problem, tapeta, mustrowanu, jednobarbnu, laminat, tepich, kulowaty, gardiny, kompjuter, regal, rekorder, hrajki). Cyłkowny zaměr wučby je wuwić tolerancu šulerjow serbšćinje napřećo a jim wuwědomić lěpšiny wjacerěčnosće. 2. Natwar wučbnicy Kniha je jednotnje strukturowana. Na spočatku wučbnicy dóstanu šulerjo znowa pokiwy, kak maja z materialom dźěłać. s e r b s k a š u l a 3 2 011 89 90 d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y Kóžda lekcija je po samsnym principje natwarjena: • • • • • • • • • zawodny tekst (nowe słowa), zwučowanja leksiki, gramatiske zwučowanja a přehlady, słuchanje, pisanje, fonetika a intonacija, dźěło ze słownikom (wot 3. lekcije), słowničk z nowymi słowami a na kóncu wučbnicy alfabetiski słowničk a gramatiske přehlady. Wulkosć pisma a wobjim tekstow stej starobje šulerjow přiměrjenej. Nowa leksika kóždeje jednotliweje lekcije je tołstoćišćana. Wšitke strony su z cyfru a ze słowom rjadowane, tak zo so ličby stajnje zaso wospjetuja. Pomjatne sady a prawidła su wotpowědnje wuzběhnjene. Słuchanske teksty, dźěło ze słownikom kaž tež wšelake socialne formy su z rozdźělnymi znamješkami wozna mjenjene. W alfabetiskim słowničku na kóncu knihi poda so čisło lekcije, w kotrejž je so słowo zawjedło. Tež přez tutu knihu wjedźe worakawy kubołćik Kito. Material wudospołnjeja zaso stikery Kita, kotrež móže wučer motiwujo zasadźić. 3. Tematiske rozrjadowanje Zawod: Tu my zaso smy wospjetowanje: hłowne wosoby 1. lekcija Po prózdninach prózdniny; dowol (ze staršimi w tu- abo wukraju, pola přiwuznych, doma); perfekt 2. lekcija: Naš šulski dźeń wospjetowanje: šulske wěcy, činitosće; rjadowe ličbni Wotlěwa: wuhotowarka Jadwiga Wajdlic hec (zastupuje tuchwilu w maćernym dowolu přebywacu Simonu Ćěslinu), finančnica Jadwiga Cižankowa, sekretarka Michaelis Korjeńkowa, finančnica Marja Pěčcyna, sekretarka Birgit Wićazowa, wučomnik Matej Wałda s e r b s k a š u l a 3 2 011 ki (hač do 30); hodźinski plan, předmjety; wospjetowanje: dny tydźenja, ličby; wotběh šulskeho dnja 3. lekcija: Rjana nazyma wospjetowanje: nazyma, singular – plural, prezens – perfekt, alfabet; dźěła w zahrodźe; kermuša; sad a sadowe štomy 4. lekcija: Rjany hodowny čas wospjetowanje: zyma; rjadowe ličbniki hač do 31; adwentny čas; hody; paslenje hodowneje karty 5. lekcija: W zymje wospjetowanje: zymska drasta, zymski sport, zyma; picowanje zwěrjatow; ptači kwas 6. lekcija: Swjećimy wospjetowanje: kalender, žiwidła, sudobjo; narodniny, datum; pisamy přeprošenje 7. lekcija: Swobodny čas wospjetowanje: nalěćo, wjedro; jutrowne nałožki; zaběry wonka, hobbyje; kwis kopańca 8. lekcija: Dźěćaca stwa wospjetowanje: meble, prědku...; wopisowanje stwy; stwa mojich sonow; werby z prefiksom 9. lekcija: Nakupujemy wospjetowanje: ličby, žiwidła, drasta; nakupujemy 10. lekcija: Wjeselimy so na prózdniny wospjetowanje: lěćo, dowol; prózdninske plany; ze stajany futur Přejemoj šulerjam a wučerjam wjele wjesela a wuspěcha při dźěle z nowym materialom a dźakujemoj so Rěčnemu centrumej WITAJ za pokiwy a spomóžne, konstruktiwne zhromadne dźěło, bjez kotrehož njeby dźěłowa kniha nastać móhła. d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y Wuznamjenjenja hódna wučbnica „Wobrazy serbšćiny“ za 10. lětnik gymnazija Mik ławš K rawc Bychmy-li w Serbach myto za najlěpše wučbne materialije spožčeli (mojedla dwulětnje), by sej nowa wučbnica „Wobrazy serbšćiny“ za 10. lětnik hornjoserbskeho gymnazija wuznamjenjenje zasłužiła. Je to kniha, kiž nastupajo wobsah wuběrnje žadanja wučbneho plana realizuje, kiž naročne wočakowanja na wuhotowanje połnje spjelnja. Woprawdźe moderna, powabna edicija to Rěčneho centruma WITAJ, wušła w Ludowym nakładnistwje Domowina. Kaž hižo předchadźaca wučbnica za 9. lětnik, tak wobalka na to pokazuje, zo směmy seriju z jednotnym formatom wočakować, wobsah pak tworja nadawki za wuwiwanje rěčneje zamóžnosće a za recepciju literatury. Dźak a připóznaće słuša wšěm na nastaću a zhotowjenju noweje wučbnicy wobdźělenym: awtorkomaj – kaž hižo za 9. lětnik – Měranje Cušcynej a Sylwiji Šěnowej, lektorce Danieli Heelemanowej a wuhotowarce Iris Brankačkowej, kotrejež podźěl je w impresumje ze słowami „wuhoto wanje, kolaže, sadźba, reprodukcija“ wupokazany. Cył kowne wuhotowanje knihi wuznamjenja so přez wuběrnu papjeru, dźewjeć kolažow (kóžda z nich je hižo wuměłski produkt sam za so), njeličomne čorno-běłe resp. barbne wobrazy, rysowanki, barbne podkładźenja teksta a wuzběhnjenje wažnych pasažow. Při zběranju nazorosrědkow je so njewšědna próca nałožowała. We wučbnym planje su definowane konkretne zaměry za wuwiwanje čitanskeho zrozumjenja, ertneje resp. pisomneje rěčneje zamóžnosće a reflektowanja wo rěči. K tomu su tři wuknjenske wobłuki předpisane: literatura mjez swětowymaj wójnomaj, čłowječe dóńty, wohrožena domizna. Runje tak su tři wólbnowinowatostne wobłuki wupokazane: serbske kulturne žiwjenje mjez 1837 a 1860, wuznamna serbska/słowjanska wosobina, Serbski Sokoł. Jako konkretne mjena su podate Mato Kosyk, Měrćin Nowak-Njechorński, Jan Skala, Jan Lajnert, Jurij Chěžka, Jurij Brězan, Jurij Koch kaž tež Kirgiza Čingiz Ajtmatow. Awtorce stej „spjelnjenje“ žadanjow plana we wosom kapitlach předwidźałoj. Z podateho štyristron- skeho wobsaha je derje wšón material wučitajomny. W zadnim dźělu wučbnicy su wjacore přehlady přidate: słowne družiny, literarne družiny, stilowe figury, žiwjenske daty awtorow, register zapřijećow a biografiskich přehladow a wobsah po tekstowych družinach. Kajke to wulkotne žórła za samokontrolu! Pod stilowymi figurami njeje mjenje hač 34 přikładow za figury sady, słowa, mysle, zynka-zwuka a wobrazliweho elementa. Ke kóždej figurje je znaj mjeńša jedyn přikład wubrany, zwjetša z literarnych dźěłow. Tajki přehlad namakamy tež hižo we wučbnicy za 9. lětnik, t. r. přehlad literarnych družin. Přispomnjenja k jednotliwym kapitlam W prěnim kapitlu stej awtorce do časoweho literarneho pućowanja mjez 1918 a 1945 tež Michała Nawku, Józefa Nowaka a Romualda Domašku zapřijałoj. Derje su pozadki za čas Weimar skeje republiki a čas nacionalsocializma předstajene. Emocionalnje skutkuje přinošk Cyrila Nawki wo wójnskim času. Zo bychu šulerjo literarne teksty – tu prěnjotnje dźěła Měrćina Nowaka-Njechorńskeho – derje recipowali, dóstanu dosć precizne definicije wo literarnym rozjimanju, literarnej skicy, satirje, karikaturje atd., a k tomu Nowakowe wopodstatnjenje k prašenju „Čehodla sym počał pisać satiriske bajki?“. Wuběrne su pokazki z Michała Nawkowych „Pokiwow pyskej a pjeru“ a wujimk z listowanja M. Nawki z Bjarnatom Krawcom při nastaću jeju oratorija „Wójna a měr“. W srjedźišću druheho kapitla wobjednawaja so po wědančko Čingiza Ajtmatowa „Džamilja“, nowela Marje Kubašec „Row w serbskej holi“ a skica Marje Młynkoweje „Strach“. Teoretiske literarne znajomosće posrědkuja so ke charakterizowanju wosobow w literarnych twórbach, k přiznamjenjam nowele a skicy. Za dobre mam přispomnjenje, čehodla je mjez serbskimi powójnskimi spisowaćelemi runje Marja Kubašec najčasćišo temu fašizma woliła. Tu bychu pokazki na podobnu literaturu, kaž stej to knize „Z wusadnym za blidom“ abo „Z jastwa a wuhnanstwa“, radźomne byli. Třeći kapitl je wěnowany tworjenju a skutkowanju Jurja Kocha, kiž lětsa swoje 75. narodniny woswjeći. Pokazus e r b s k a š u l a 3 2 011 91 92 d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y je so na jeho mnohostronske dźěło, wosebje tež na jeho prócowanje wo „pisanosć přirody“ (kaž w interviewje praji). Zmysłapołny je stajeny nadawk, rozjimać Kochowy tekst „Rěčnej swětaj“. W tutym kapitlu zastupjeni su dale Róža Domašcyna, Benedikt Dyrlich a Kito Lorenc, štož saha hižo do wobjednanja načasneje serb skeje literatury w šestym kapitlu. W slědowacym štwórtym kapitlu předstajeja so aktualne problemy k přičinam namocy, konfliktow a jich přewinjenje. To wuwědomja so na přikładach z dźiwadłoweje hry, nowinskich artik low a rozprawow ze sudnistwa. Dalši, pjaty kapitl, njewobsahuje jenož „suchi“ přehlad wo słownych družinach a gramatiski trening, ale ma jako zwučowanje tekst Lubiny a Dušana Hajduk-Veljkovićec. Kaž hižo naspomnjene, wěnuje so šesty kapitl serbskej literaturje přitomnosće. Zastupjeni su awtorojo Jěwa-Marja Čornakec, Kito Lorenc, Timo Meškank, Marja Młynkowa a Angela Stachowa. Kapitlej sydom a wosom wotpowědujetej žadanjam wučbneho plana wobjednać skutkowanja serbskich towarstwow resp. institucijow něhdy a dźensa. Z časa narodneho wozrodźenja je rěč wo Towarstwje Budyskich serbskich gymnaziastow Societas Slavica Budissinensis (SSB, załožene 1839), wo 1. serbskim spěwanskim swjedźenju 1845 w Budyskej Třělerni a w lěće 1851 załoženej Smolerjec kniharni. Za dźensnišich gymna ziastow je pokazka na wozrodźene towarstwo SSB směrodajna. Wo znatym kniharniku Arnošće Simonje (19051974) namakamy zajimawe pojednanje, čitamy pak tam Za Rafaelom Wowčerjom Dnja 12. julija 2011 zemrě po krótkej ćežkej chorosći naš sobudźěłaćer a prěni nawoda RCW Rafael Wowčer. Narodźi so 4. oktobra 1950 w Róžeńće. Po wopyće tamnišeje polytechniskeje wyšeje šule poda so na Serbsku rozšěrjenu wyšu šulu w Małym Wjelkowje, hdźež złoži 1969 maturu. Słužbje we wójsku sćěho waše studij wučerstwa za sport a geografiju na Hum boldtowej uniwersiće w Berlinje. Po studiju skutkowaše jako wučer w Ralbicach a přewza w lěće 1979 nawod tutoho serbskeho kubłanišća. Z lěta 1990 bě pola Domowiny referent za šulstwo, z lěta 1992 skutkowaše jako jednaćel Serbskeho šulskeho towarstwa. Ze załoženjom Rěčneho centruma WITAJ w lěće 2001 přewza wón njelochki nadawk nawody tuteje noweje serbskeje institucije. Rafael Wowčer bě stajnje přećelny a kóždemu derje zmysleny. Zhromadne dźěło z něhdyšim wotrjadnikom delnjołužiskeho wotrjada RCW Kitom Elu k wožiwjenju serbskeje rěče wuskut- s e r b s k a š u l a 3 2 011 tež, zo je kniharnja tež dźensa hišće „njeparujomna adresa za serbsku literaturu“ (str. 181). Zestajeć flajer za nju je zmysłapołny nadawk za šulerja. Jako Sokoł sym wězo kapitl wo prjedawšim a dźens nišim Serbskim Sokole z wosebitym zajimom a kritiskim wóčkom čitał. Směm prajić, zo so spomóžne skutkowanje Sokoła dosć derje předstaja. Wězo by so wšo hišće bóle na centralne hesło „Krućmy so!“ wusměrić hodźało, tež na wukrajne zwiski a wosebje zajězdy by so móhło wobšěrnišo pokazać, a wo dźensnišim Sokole bych sej wjace hač jenož poł strony w knize přał. Zjimajo zwěsćam, zo su žadanja wučbneho plana we wučbnicy derje zrealizowane. Wuwzaće stej we wuk njenskim wobłuku 1 žadani, sej zdobyć dohlad do delnjoserbskeje literatury (delnjoserbska ludowa literatura a lyrika) z wuzběhnjenjom dźěłow Mata Kosyka, a sej zdobyć dohlad wo zhromadnosćach a rozdźělach w słowoskładźe a morfologiji nastupajo hornjoserbsku rěč. Tutej žadani stej awtorce hižo do wučbnicy za 9. lětnik přepołožiłoj, hdyž tež dosć skrótka a jenož na Kosyka wusměrjene. We wěstej měrje wšak so wuk njenske kruhi serbskeje literatury, hornjo- a delnjoserb skeje, w hornich lětnikach wospjetuja, štož je wotpohlad. Titul „Wobrazy serbšćiny“ je z prawom wolene, wotbłyšćuje dźě wone bohatosć našeje rěče, našeje literatury. Předležaca wučbnica za 10. lětnik ma k tomu hišće wosebity błyšć. kowa so spomóžnje na wuměnu mjez Hornjej a Delnjej Łužicu. W lěće 2009 ze strowotnych při čin nawod Rěčneho centruma WITAJ dr. Beaće Brězanowej woteda. Ste ješe pak jej dale ze swojej radu a ze swojimi bohatymi nazhonjenjemi po boku. Zwonka swojeho dźěła bě Rafael Wow čer aktiwny w narodnym dźěle, a to jako čłon Zwjazkoweho předsydstwa Do mowiny a jeho prezidija, z lěta 1984 jako župan a čłon předsydstwa župy „Michał Hórnik“. W serbskim kulturnym žiwjenju bě znaty jako spěwar a solist chórow Delany a Lilija. Za jeho zasłužby w chórje Delany spožči so jemu 2009 Myto Domowiny. dr. Beata Brězanowa, w mjenje sobudźěłaćerjow Rěčneho centruma WITAJ d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y Terminologija za předmjet stawizny Lubina Hajduk-Veljkovićowa Nowa „Terminologija za předmjet stawizny“ je nastała w zhromadnym dźěle z Ludwigom Zahrodnikom a lektorku Marju Hrjehorjowej, kotrajž staj swoju wědu při poradźowanju a korigowanju k dispoziciji stajiłoj. Wona natwarja na dotalnu terminologiju za stawizny, kotruž je zestajał Ludwig Zahrodnik, a tutu wudospołnja. Po tym zo buchu wučbnicy „Wotkrywać a rozumić“ lětnikow 5 do 10 přełožene, bě tež na času, terminologiju za předmjet stawizny přehladać a wudospołnić. Sym to chětro wobšěrnje zapołožiła, štož rěka konkretnje, zo sym mjenowany rjad wučbnicow kaž tež prěni zwjazk noweje wučbnicy „Serbske stawizny“ přehladała a wšitke mi wažne a trěbne hesła wupisała. To bě njewobeńdźomne, zo bychu so wšitke nětko wužiwane wurazy jewili. Sym wuchadźała z prašenja, što njeje šulerjej ze wšědneho wužiwanja serbšćiny hižo běžne a kotre zasadne terminologiske rozsudy smój z lektorku hižo pola wučbnicow wobkedźbowałoj. Nimo toho sym zapřijała wšě hesła, hdźež sym při přełožowanju nowe wurazy tworić dyrbjała. Při zjimanju wupiskow z dotalneje terminologije sym stajnje přepruwowała, hač bu při přełožowanju dotalny wuraz wužiwany abo hač smy lěpše rozrisanje namakali. Někotre wujasnjenja • skupinske a geografiske mjena: Terminologija wobsahuje tež pomjenowanja přisłušnikow wšelakich narodow, narodnosćow, splahow kaž tež přiwisnikow jednoho hibanja abo jedneje organizacije. Šulerjej k pomocy stej singular a plural podatej, na př.: Russe/Russen –Rus(a)/Rusojo. Zapřijeće tutych pomjenowanjow kaž tež wěstych geografiskich mjenow bě mi wažne hladajo na prawopis, kiž so husto wotchila wot cuzo rěčneho originala, kaž na př. Saudi-Arabien – Sawdi- Arabska. • skrótšenki: Po přikładźe dotalnych terminologijow je jenož gramatiske wujasnjenje plt. za pluraletantum připisane. Ród hesła w serbšćinje je tam dodaty, hdźež njeje za šulerja z kóncowki jasnje spóznajomny, na př. pola słowow čeledź (f) abo pruskel (f). Skrótšenki stronow abo organizacijow steja we wotpowědnej wužiwanej formje za němskim a serbskim pomjenowanjom, na př.: LPG – LPG, KPdSU – KSSZ. • aspekt a skłonjowanje: Pola werbow wustupuje najprjedy perfektiwna a potom imperfektiwna forma. Zwjetša je jenož jedna forma podata. Tež deklinowane formy substantiwow su jenož wuwzaćnje dodate, na př. geto, w geće, tu wosebje korektneho prawopisa dla. • wujasnjenja: Hesłu su po potrjebje dodate kursiwnje ćišćane rozjasnjenja w spinkomaj, na př. Morgen (Feldmaß) – jutro. Druhdy su wjacore woznamy němskeho słowa podate. Přikład: Gefecht(Kampf) (Scharmützel) bój mała bitwa, bijeńca Tu chcyła dodać, zo smy so dotalneho wuraza „bitwička“ wzdali, dokelž krawnu rozkoru pomjeńšuje a namócnemu jednanju njewotpowěduje. Njejsu-li dodaća w spinkomaj kursiwne, jedna so wo móžny dodawk hesła, na př. Schutzwall (antifaschisti scher) – (antifašistiski) škitny nasyp. • wurazy z NS-časa: Problematiske su hesła a pomjenowanja z nacistiskeho časa. Zwjetša smy je w němskej formje wostajili, dokelž by nanućene zeserbšćenje zrozumjenje poćežowało. Wšako je wocuzbnjace, serbsce na př. wo skupinje wjelkorazow za Werwolf rěčeć. Skedź bnić chcu na změny po nowym prawopisu. Nětko ma so z wulkim spočatnikom pisać Wehrmacht, Gestapo, Reichs wehr. • cuze słowa: W serbsko-němskim dźělu smy cuzym słowam dodali serbski wuraz, jeli w přełožku předleži, zo bychmy wužiwarja tež na njón skedźbnili, na př.: historiografija, stawiznopis – Geschichtsschreibung. Dokelž je wobjim terminologijow wo tójšto rozrostł, stej so format a wuhotowanje změniłoj. Postarał so wo to a wuhotowanske kaž tež stajerske dźěło wukonjał je Handrij Bjeńš, kotremuž wuprajam na tutym městnje za to wutrobny dźak. Přejemy terminologiji wjele wužiwarjow. s e r b s k a š u l a 3 2 011 93 94 d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y Terminologija za předmjet nabožina Marja Hrjehorjowa Rozsud, rozšěrić terminologiju za nabožinu z lěta 1998, je spěšnje padnył. Wšako je so nimo we wučbnicach tež w dźěłowych zešiwkach za lětniki 5 do 8 (2004 resp. 2007) šulerjam tójšto nowych zapřijećow ze židowstwa, islama a hinduizma sposrědkowało. Nimo toho zeznachu so šulerjo při wobjednawanju twarskich stilow cyrkwjow z architekturnymi zapřijećemi a w kopěrowanskich łopjenach za 9. lětnik (2010) podachu so dalše terminusy z buddhizma. Dalše přemyslowanja před wobdźěłanjom terminologije nastupachu hesła w jednotliwym. Dotal je šuler čitał, zo rěka Alba abo Albe w přełožku alba. Nětko zhoni přidatnje, zo je alba běła liturgiska drasta. Pod hesłom Ge betsapostolat na přikład čita nětko w přełožku japoštołstwo modlenja (1. modlitwa w měnjenju swjateho wótca; 2. duchowne hibanje). Awtoraj staj potajkim mnoho zapřijećam wujasnjenja přidali. Tute steja za serbskim wotpowědnikom kursiwnje ćišćane w spinkomaj. Dale tam steji, hač jedna so wo zapřijeće z druheje nabožiny, kaž na přikład Haggada → hagada (žid., powučace powědanje bibliskich tekstow). Šuler dóstanje mnoho přidatnych informacijow a nawuknje, zo je Immanu el → Imanuel (hebr.: Bóh je z nami). Hižo z tutych přikładow je wučitać, zo žadaše sej zestajenje přiručki mnoho prócy a časa. Wutrobny dźak z tutoho městna za wutrajne a dokładne dźěło awtoromaj Rafaelej Ledźbo rjej a Měrkej Pohončej kaž tež poradźowarjomaj, fara rjomaj Geratej Wornarjej a Janej Malinkej. Terminologija je kaž za katolsku tak tež za ewangelsku nabožinsku wučbu jako přiručka předwidźana. Hač jedna so wo terminus katolskeje abo ewangelskeje konfesije, njeje podate. Jenož hdyž so ewangelske a katolske pomjenowanje jedne wot druheho wotchilatej, potom je to wupokazane, na přikład Amen → amen (kat.), hamjeń (ew.). Dalša warianta wupokazanja rozdźělnych pomjenowa njow je sćěhowaca: Andacht → nyšpor (kat.), nutrnosć (ew.), pobožnosć. To woznamjenja, zo praja katolscy wěriwi nyšpor, ewangelscy wěriwi pak nutrnosć za An dacht, ale wot wobeju konfesijow hodźi so zapřijeće pobožnosć wužiwać. W serbsko-němskim zapisu namaka wužiwar, hdyž pyta pod hesłom byrglowa łubja za přełožkom, sćěhowace podaća: (ew.), chór (kat.) → Orgelempore. To woznamje nja, zo wužiwa so zapřijeće byrglowa łubja w ewangels e r b s k a š u l a 3 2 011 skej cyrkwi, zapřijeće chór pak pola katolskich wěri wych. Woboje wotpowěduje němskemu słowu Orgel empore. Na tute wašnje wuknje wužiwar, zo je na přikład domchowanka (kat.), žnjowy dźakny swjedźeń (ew.) → Erntedank(fest). Pola cuzorěčnych terminow, na přikład pastoralka, dušepastyrstwo → Pastoral abo trinitariski, trojjenički → trinitarisch steji nimo cuzorěčneho zapřijeća, jeli předleži, tež serbski wotpowědnik. Prawopisnje su so wobkedźbowali změny na zakładźe wobdźěłaneho Prawopisneho słownika. Tak njepisaja so dwójne konsonanty kaž dotal pola słowow kaž Makkabejojo, ale Makabejojo, runje tak Mesias, mana, rabi a dalše. Pola mjenow je nětko móžno pisać město Jeremia tež Jeremija, tuž steji pod Jeremia → Jeremi(j)a (1. profet; 2. kniha w SZ). Pola pisanja mjenow, wosebje zestajanych mjenow, smy so złožowali na prawidła, kiž steja w předchadźacym słowniku z lěta 1981. Tak pisamy dale po hižo zadomjenym wašnju biblija, koran, ale wšitke jednotliwe knihi ze Swjateho pisma z wulkim spočatnikom, dokelž jedna so wo mjeno konkretneje knihi, potajkim wo titul, na přikład Kniha žałosćenjow, List Hebrejam, Ewangelij po (swjatym) Mateju. Pola Korintherbrief → list Korinćanam (kat.), list na Korintiskich (ew.), (kniha w NZ) jedna so wo skrótšenu formu a nimo toho rozeznawamy mjez dwěmaj knihomaj, potajkim je titul „Prěni list swjateho japoštoła Pawoła Korinćanam“ za katolsku a „Prěni list swjateho japoštoła Pawoła na Korintiskich“ za ewangelsku bibliju a runje tak „Druhi list ...“. Jako orientacija, hač je podaty cyły titul, słuži přehlad knihow biblije na kóncu terminologije. Jako problem wopokazachu so zestajane mjena nabožnych zhromadnosćow. Tu smy zapřijeća jenož z wulkim spočatnikom pisali, hdyž jedna so wo oficialne pomjeno- d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y wanje kaž Nabožne towarstwo přećelow → Religiöse Gesellschaft der Freunde, wobchadnorěčnje abo skrótšene kwekerjo. Hdyž njeje podate cyłe mjeno abo njejedna so wo oficialne pomjenowanje, potom pisamy zapřijeća z małym spočatnikom, na přikład bratstwo swjateho ró žowca → Rosenkranzbruderschaft (tajke bratstwa su we wjacorych wosadach) a oficialne mjeno bratstwa swjateho róžowca w Kulowje je „Erzbruderschaft des heiligen Rosenkranzes zu Ehren der allerseligsten Jungfrau und Gottesmutter Maria“. Mjena křesćanskeho Boha a jeho třoch wosobow pisaja so z wulkim spočatnikom, kaž nałožuje so to w katolskim a ewangelskim pismowstwje – Bóh, Wótc, Knjez, Mesias, Bóh Syn, Bóh Wótc, Jězus Chrystus/Jezus Chrystus. Rozdźělnje nałožuje so pisanje Swjaty/swjaty Duch, Swjata/swjata Trojica, Jehnjo/jehnjo Bože. Smy so za wariantu z wulkim spočatnikom rozsudźili, dokelž wobhladujemy adjektiw jako dźěl mjena a mjenowane zapřijeća jako synonymy za křesćanskeho Boha. Nadźijam so, zo budźe terminologija šulerjam z dobrej pomocu při pytanju za prawym přełožkom abo wurazom a zo zbudźi so z přidatnymi informacijemi zajim za dalšu zaběru a wukmanjenje wědy wo nabožinach. Pokiwy k wudospołnjenju a polěpšenju tuteje Terminologije za předmjet nabožina awtoraj a wudawaćel rady přijimaja. Budyšin a wokolina – přewodnik za šulerjow Simone Volk mann „Budyšin a wokolina“ je poskitk za šulerjow, kotřiž chcedźa so multiperspektiwisce wo měsće a regionje informować. Kniha njesłuži jenož za wučbu serbšćiny a němčiny, ale tež za přiswojenje kompetency w geografiji, matematice, biologiji, stawiznach a wuměłstwje, při předmjety pře sahowacych projektach a ekskursijach. Rozrisanje staje nych nadawkow podpěra předewšěm dźěło šulerjow w sekundarnym schodźenku I, informacije pak móža so tež k wudospołnjenju w sekundarnym schodźenku II zasadźić a so wot turistow wšěch starobnych skupin wužiwać. Přewodźaca ekskursija po měsće Budyšinje a jeho wokolinje móže při tym splećene systematiske myslenje wose bje spěchować a za žiwjenje a dźěławosć ludźi w tutym regionje sensibilizować. Zhladowanje na wuwiće w zašło sći, přitomnosći a přichodźe skića mnoho aspektow za tematiske rozestajenje, štož so přez wopyt muzejow a druhich zarjadnišćow zjawneho žiwjenja, předewšěm pak přez turistiske zajimawostki kaž tež přez wobdźělenje na zarjadowanjach pohłubša. Nimo posrědkowanja wědy přinošuje přewodnik k při swojenju metodiskich kompetencow přez wuhódnoćenje a zhotowjenje najwšelakorišich zwobraznjenjow, na př. kartow, fotow, diagramow, tabulow a tekstow. Stajene nadawki k wužiwanju přirodneho a kulturneho ruma skićeja móžnosće rozestajenja z ekonomiskej a ekologiskej wědu. Při tym so ekologija, ekonomija, socialne prašenja a tradicije ludnosće jedyn wot druheho dźěleny njewobhladuja, přetož škit přirodnych žiwjenskich zakładow, hospodar ska wukonliwosć a socialna zamołwitosć su baza jednanja. Čitarjo wuknu sej kulturne hódnoty města Budyšina a jeho wokoliny wažić a zhonja na wubranych přikładach, kak turistiske wužiwanje k dalewuwiću regiona přinošuje. Předležaca literatura žada sej stajnu změnu perspektiwy kaž tež empatiju a přinošuje k tomu, zo móža sej šulerjo z jara wulkej samostatnosću informacije zdobyć, předźěłać, dokumentować a prezentować. Přewodnik přinošuje z tym we wosebitej měrje k spěchowanju komunikaciskeje a medijoweje kompetency šulerjow. Trěbnosć, wobsahi posudźować a stejnišćo zabrać kaž tež sam abo w teamje problemy rozrisać přinošuje k wuwiću socialneje kompetency šulerja. Wuběr wobsahow z přewodnika za šulerjow a jich wobdźěłanje měłoj indiwidualitu šulerja, jeho zajimy kaž tež jeho wukonowy potencial wosebje wobkedź bować a k dalšemu přiswojenju wědy motiwować. Z pomocu přewodnika nazhonja čitarjo na wosebite wašnje sposrědkowanje wědy wo serbskorěčnym kulturnym rumje a multiperspektiwiske zhladowanje na procesy. To přinošuje k tomu, zajimy a wćipnosć na něšto nowe budźić, ale tež tolerancu a empatiju jako bazu interkulturelneje kompetency do pomjatka zašćěpić. s e r b s k a š u l a 3 2 011 95 96 d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y PŁOMJO – wjace hač jenož dźěćacy časopis Pětr Šołta „Comic z Feliksom a Florianom.“ „Čitam přeco stronu z hódančkami jako prěnju.“ „Směški!“ „Jako prěnje tón wobraz na pjatej stronje wumoluju.“ „Čitam hnydom nastawki w rubrice ‚Čitarjo pisaja’.“ Tajke abo podobne su wotmołwy, hdyž so dźěći prašam, što jako prěnje w nowym Płomjenju čitaja. Nimo mjenowanych rubrikow nańdu dźěći na 40 stronach swojeho časopisa kóždy měsac hišće tójšto dalšich zajimawych přinoškow: • • • • • • • • • • recepty, basnje a spěwy, bajki a powědančka, fotoreportaže, wěcne teksty k najwšelakorišim temam, nawod za paslenku abo eksperiment, interview, hry, kwis z mytami, zwučowanja atd. Serbski dźěćacy časopis PŁOMJO, kiž woswjeći klětu swoje 60. narodniny, wuchadźa jědnaće króć wob lěto. Wšitcy serbšćinu wuknjacy šulerjo a šulerki 1. do 7. lětnika dóstanu kóždy měsac darmotny eksemplar tutoho časopisa do rukow, kiž słuži zdobom jako wučbu wudospołnjacy srědk w serbšćinje. Wulke rozdźěle w starobje a w rěčnych kmanosćach čitarjow a čitarkow su stajnje zaso wužadanje za redakciju, wšako měł časopis kóždeho – wšojedne hač maćernorěčneho hólca z 1. lětnika abo holcu ze 7. lětnika, kiž wuknje serbšćinu jako cuzu rěč – narěčeć a k čitanju, hódanju abo sobupaslenju pozbudźować. Wot měsačnje 2 200 ćišćanych eksemplarow so něhdźe 2 000 na dźěći w šulach rozdźěli, zbytk pósćele so na abonentow w tu- a wukraju abo je w Smolerjec kniharni na předań. Z njespróc niwym přidźěłom podpěruja redakciju studenća, (něhdyši) wučerjo a swobodni žurnalisća ze zajimawymi přinoškami, spěwami a wěcnymi tekstami a přinošuja tak k pisanosći Płomjenja. Nimo toho wobohaća rjad serbskich wuměłcow a ilustratorow ze swojimi ilustracijemi a wobrazami časo pis optisce, štož wšak je runje za dźěćacy medij jara wažne. Redakcija Płomjenja w serbskich šulach Zo bychu naši čitarjo widźeli a wědźeli, štó za Płomjenjom tči, kajke je dźěło w redakciji a kak jich časopis nastanje, poskićamy šulam wopyt redakcije w Budyšinje abo předstajimy naše dźěło na šulach a šulskich swjedźenjach. Tak wobdźělimy so na př. kóžde lěto na Dnju serbskeje rěče w Radworju, na Serbskim dnju w Slepom a běchmy tež hižo w Ralbičan, Worklečan a Chróšćan šuli kaž tež na Wojerowskim Foucauldowym a Budyskim serbskim gymnaziju. Předstajimy dźěło w redakciji, dźěła we wuhotowanskim studiju, wotběh ćišća w ćišćerni a rozšě rjenje přez nakładnistwo. W samostatnym dźěle zeznaja šulerjo jednotliwe kročele nastaća časopisa. Na kóncu sćěhuje zwjetša kwis k tomu, wězo z rjanymi mytami. Tež wopyt našeje redakcije w Budyšinje je jara požadany. Hižo tójšto rjadownjow ze serbskich zakładnych a srjedźnych šulow je sej redakciske rumnosće w Rěčnym centrumje WITAJ wobhladało a so redaktora „dźěry do brjucha“ prašało. Wubědźowanja a zarjadowanja Płomjenja Redakcija Płomjenja organizuje a přewjedźe lětnje naj wšelakoriše zarjadowanja a wubědźowanja za čitarjow a čitarki časopisa. Zaměr tutych zarjadowanjow je, zo so dźěći w serbskej/serbskorěčnej atmosferje zabawjeja, serbsce mjezsobu rozmołwjeja a nazhonja, zo je serbšćina cool. Nimo toho chcemy z tutymi poskitkami čitarjow hišće bóle na časopis wjazać spytać a jich za serbšćinu a serbskosć zahorić. W poslednich lětach smy sćěhowace zarjadowanja pře wjedli: Wubědźowanje z mydłowymi kistami s e r b s k a š u l a 3 2 011 Staflowy běh wo pokal Płomjenja - wotměje so přeco do nazymskich prózdnin, loni hižo k 27. razej, - je to staflowy běh šulerjow 5. do 8. lětnika, - na nim wobdźěla so serbske srjedźne šule a Serbski gymnazij Budyšin, w lěće 2010 tež k prěnjemu razej Ewangelska srjedźna šula z Wóslinka, - po běhu sćěhuje zwjetša hišće mały program, na př. z moto-crossowymi jězdźerjemi abo dumperami. d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y Fotowe wubědźowanje W lěće 2009 pytachmy za najrjeńšimi fotami k temje „Wokomiki we Łužicy“. Wobdźěliło je so tójšto šulerjow z najwšelakorišimi motiwami. Najlěpše fota wustajachu so w juniju w Budyskej Serbskej kulturnej informaciji. Wubědźowanje wo najsłódniše poprjancy Hižo dwójce pytachmy w předhodownym času zhromadnje z WUHLADKOM mjez serbskimi zakładnymi šulerjemi za tymi, kiž pjeku najsłódniše poprjancy. Wubědźowanje přewjedźemy přeco w šulskej kuchni jedneje serbskeje šule. W lěće 2009 je samo hólče mu stwo dobyło, tak zo njetrjebamy so wo serbski pjekarski dorost starosćić! Wubědźowanje wo najrjeńše serbske handyjowe widejo: - mustwo do pjeć wosobow měješe 3-mjeńšinowy film w serbskej rěči natočić, - pjeć mustwow je přinoški zapodało, mjez nimi dwě mustwje z ryzy B-šulerjemi (serbšćina jako cuza rěč), - dobyło je holče mustwo Budyskeho serbskeho gymnazija, - jich widejo je so we WUHLADKU pokazało, - bě to zhromadny projekt z MDR a SAEK Budyšin. Wubědźowanje z mydłowymi kistami Lětsa spočatk meje smalachu k prěnjemu razej mydłowe kisty z wjesneje hórki w Róžeńće. Mustwa ze Slepoho, Ralbic a Budyskeho serbskeho gymnazija wubědźowachu so ze samotwarjenymi kistami. Po napjatym boju smědźa chu sej hólcy ze Slepoho złoćany pokal sobu domoj wzać. Wězo smědźachu na kóncu wšitke mustwa z dźěćacym sektom pryskać, kaž to z Formule 1 znajemy. Płomjo w interneće Serbski dźěćacy časopis Płomjo ma wězo tež swójsku internetowu stronu. Pod www.plomjo.de móža naši čita rjo prěnju serbsku onlinehru hrać, sej při směškach brjuch dźeržeć, sej wumolowanki wućišćeć abo přinoški online čitać. Tež fota zarjadowanjow, na kotrychž běše redakcija zastupjena, móža sej dźěći w syći wobhladać a přećelej/přećelce pósłać. Wěmy, zo njejsu so někotre strony dołho wjace předźěłali resp. aktualizowali. To pak ma so tak spěšnje kaž móžno nachwatać. 10 lět Rěčny centrum WITAJ – spušćomny partner za serbske zakładne šule Jadwiga Čižankowa Wot lěta 1992 wobsteja naše zakładne a srjedźne šule jako separatnej šulskej družinje. To rěka, zo swjećimy klětu 20-lětne wobstaće našich kubłanišćow w tutej strukturje. Nimale połojcu tohole časa přewodźa nas na tutym puću wuwića a profilěrowanja Rěčny centrum WITAJ w Budyšinje. Zhladujo na 10-lětne dźěło Rěčneho centruma WITAJ mi jako prěnje napadnje, zo je so ze spočatnje přehladni weho wobłuka nadawkow wuwiła šěroka syć zamoł witosćow tuteje institucije. Dyrbju přiznać, zo jako peda gogowka zakładneje šule šěrokosć zamołwitosćow a na- rokow RCW do hłubokosće njeznaju a runja druhim druhdy zawěsće wšitke móžnosće podpěry za našu šulu ani njewučerpam. Často słyšach prašenje, što drje so we WITAJ-centrumje čini. Wotmołwu na nje nadeńdźe kóždy, kiž je woprawdźe na tym zajimowany, na wob šěrnej internetowej stronje. 10 lět Rěčny centrum WITAJ – što maja z toho serbske zakładne šule? • Prěnjotne a najwobšěrniše polo tworja tu bjezdwěla wučbne materialije. Knihi, dźěłowe zešiwki, kopěrowan ske předłohi za syłu předmjetow su so w minjenych lětach nadźěłali a wudali. Někotražkuli wučerka drje je stonała, jako ju sobudźěłaćerka RCW wo awtorsku pomoc prošeše. Při tym měješe tuta sobudźěłaćerka zwjetša bjezkónčnu s e r b s k a š u l a 3 2 011 97 98 d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y wutrajnosć w telefonowanju a prošenju, doniž so praktikarka zwólniwa njewupraji. Tajke su znajmjeńša moje wosobinske nazhonjenja w prěnich lětach byli. Lěpšina tutoho dźěłoweho wašnja je, zo wotpowěduja tak nadźě łane materialije lěpje wočakowanjam w praksy. Nahlady a wočakowanja su wězo přeco wšelakore, ale bohaty repertoire materiala zmóžnja mjeztym tež serbskim wučerkam a wučerjam wuběr z wobšěrnišeho poskitka. Čas woso binskeho nadźěłanja materialijow po njeličomnych nocach je so pominył. Spočatnje parowane moderne medije, kaž na př. kompjuterowe hry, CD-je z modernej hudźbu abo tež stawizničkami a dodatne materialije za hraće mjeztym kóždy šuler jedneje serbskeje zakładneje šule znaje a rady wužiwa. Při wšěm chwalobnym pak dyrbi so prajić, zo so aktualizowanje trěbnych zakładnych materialijow často dołho dliji. Hladajo na př. na předmjet matematiku su němske wučbnicy kaž tež zešiwki za nowe šulske lěto hižo zaso nowym kubłanskim standardam přiměrjene a předźěłane. My pak dźěłamy w 1. lětniku w matematice na př. přeco hišće z 1. nakładom z lěta 2004 resp. w 2. lětniku z lěta 2005. Z wosobinskeho nazho njenja znaju logisku konsekwencu: Šulerjam so město serbskorěčneje wučbnicy kopije z němskich materialijow předpołoža. Tu njeměło so na wopačnym městnje lutować. • Stajny přewodźer za našu dźěćinu je časopis „PŁOMJO“. Wón so we wučbje serbšćiny runje tak kaž we wěcnej wučbje prawidłownje a rady wužiwa. Šulerki a šulerjo so stajnje wjesela, hdyž nowy eksemplar dóstanu, a so tež we wólnym času intensiwnje z nim zaběraja. Tuž kompliment redaktorej a jeho sobudźěłaćerjam – prošu dale tak! • Rady a dźakownje wužiwamy tež hižo někotre lěta móžnosć zeznajomjenja z čěskej rěču. Maćernorěčny wučer Pavel Šlechta sej prawidłownje na rěčny kurs za dwě skupinje dźěći k nam dojědźe. Tež to je RCW posrědkował. Rjenje by było, jeli hodźała so podobna kooperacija na polu dźiwadźelenja na nohi stajić. W časach finančnych skrótšenjow spěchowanskich srědkow za cyłodnjowske poskitki by to zakładnej šuli na wsy jara pomhało. • Hdyž zhladuju na wobłuk rěčnych kursow, nochcu zabyć naspomnić, zo smy w zašłymaj lětomaj wjacore poskitki RCW wužili, zajimowanych staršich a dalšich dorosćenych wuspěšnje w serbšćinje wukmanić. Nje komplikowana kooperacija měła so na tutym polu na kóždy pad dale wjesć. • Wróćiwši so k dźěławosći ze šulerjemi chcu tež čitan ske wubědźowanje za šulerki a šulerjow 3. lětnika a na slědnu čitansku nóc pozitiwnje hódnoćić. Wubědźowanje je mjeztym kruty dypk na kóncu prěnjeho šulskeho poł lěta. Dołhodobnje so dźěći na tutón wjeršk přihotuja a so z wulkej chutnosću a wysokej motiwaciju ze serbskej dźěćacej literaturu zaběraja. Na našej šuli słušeja potom tradicionelnje dobyćerjo předlěta, mjeztym wězo hižo šu lerjo 4. lětnika, do jury. Hordźi a wědomje woni swój nadawk hódnoćenja wukona młódšich towaršow spjelnjeja. Zawěsće hodźało so hišće dalše naspomnić, ale chcych so na to ze šulskeho wida bytostne koncentrować. Dźak słuša na kóždy pad koleginam Rěčneho centruma WITAJ za „krótke puće“ nastupajo wosebitych krótkodobnych próstwow. W I T A J jele niciatiwow – rajny ngažement – ubilej! Wutrobna gratulacija a dale wjele wuspěcha na dobro serbskich naležnosćow! Socialne dźěło na kraju so wutwarja Franciska Zopic Dźěći, młodźina a młode swójby su přichod dwurěčneje Łužicy. Runje w sydlenskim rumje Serbow na kraju je wažne, zo młodźi ludźo tu wostanu, zo nazhonja pod pěru, spěchowanje kaž tež dobre žiwjenske wobstejno sće a struktury. W dołholětnym zhromadnym dźěle z młodźinskej pomocu wokrjesa Budyšina je so Serbske młodźinske towarstwo Pawk wo instalowanje dwu rěčneho socialneho dźěła prócowało. Trěbny bě wutwar młodźinskeje pomocy we wobłukach mobilne mło dźinske dźěło, swójbne kubłanje a šulske socialne dźěło. s e r b s k a š u l a 3 2 011 Tuž je towarstwo Pawk pod třěchu Domowiny hromadźe z dalšimi nošerjemi młodźinskeje pomocy koncept za socialne rumy zestajało a při koncipowanju teamow sobudźěłało. K 01.01.2011 je so poradźiło, team za młodźinske so cialne dźěło instalować a za to wotpowědny wotrjad wutworić. Tři socialne dźěłaćerki su zdobom dźěl tea ma II socialnych rumow we wokrjesu Budyšinje a dźěłaja z dalšimi nošerjemi hromadźe. Nowy wotrjad steji pod fachowym nawodom Rěčneho centruma WITAJ, hdźež je Judit Šołćic dotal jako šulska socialna dźěłaćerka na srjedźnymaj šulomaj Worklecy a Kulow skutkowała. Nimo njeje dźěłatej w teamje socialna pedagogowka Edit Šurowa a Franciska Zopic sobu. d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y Dźěławosć młodźinskeho socialneho teama wobjima mobilne młodźinske dźěło, šulske socialne dźěło a swójbne kubłanje. Je wusměrjena na potrjeby a ressourcy ciloweje skupiny. Data struktura skića krutych na rěčenskich partnerow, stajny přewod a poradźowanje, dobru docpějomnosć a mobilnosć. Z tym je fleksibelna a zmóžnja načasnu pomoc. Při tym koncentrujemy so na potrjebu ludźi a na tutu reagujemy. Mobilne młodźinske dźěło W ramiku mobilneho młodźinskeho dźěła prócujemy so wo nawjazanje kontaktow k młodźinje we wok rjesu Budyšinje, wosebje w gmejnach zarjadniskeho zwjazka „Při Klóšterskej wodźe“. Wopytujemy prawidłownje młodźinske kluby, tež wšelake kliki a skupiny. Podpěramy a poradźujemy młodostnych, skićamy po skitki za wólny čas, přewjedujemy zhromadnje projekty a plećemy syće mjez młodostnymi na kraju. W rozmoł wach nazhonjamy indiwidualne nastajenja a widy na swójsku situaciju, bliši wobswět a towaršnosć. Poskitk mobilneho młodźinskeho dźěła je so w gmejnach zarjadniskeho zwjazka „Při Klóšterskej wodźe“ nowy in stalował. Tuchwilnje koncentruje so mobilny team na to, so z młodostnymi zeznajomić a přez prawidłowny kontakt k nim dowěrliwy poćah natwarić a přez to inten siwniše socialne dźěło zmóžnić. Chcemy zhonić wo strukturach a wuměnjenjach młodostnych na kraju, pomocne syće plesć a nowe poskitki wuwić. Poradźowanje, podpěra a přewod młodostnych su wu směrjene na přikład na swójske cile a žiwjenske perspektiwy na kraju, na problemy z přećelemi, swójbu, šulu, wukubłanjom abo powołanjom. Pytamy zhromadnje za rozrisanjemi a móžnosćemi, informujemy a nawjazujemy za młodostnych kontakty za dalšu pomoc. Samozro zumliwe je, zo so informacije z rozmołwow na třećich dale njedawaja. To je zakład dowěrliweho poćaha, kotryž je w socialnym dźěle njeparujomny. Dale chcemy młodostnych při zwoprawdźenju swój skich idejow a zarjadowanjow podpěrać. Hustodosć maja dobre ideje a su tež motiwowani, so aktiwnje jako dźěl wjesneho cyłka angažować, zwrěšća pak na zarjadni skich abo organizatoriskich zadźěwkach. Tu poskićamy pomoc a pomhamy wuwić swójske kompetency. Poda wamy zdobom informacije k aktualnym zarjadowanjam, projektam a dalekubłanjam we wokrjesu Budyšinje. Prěnje projekty, kotrež so tučasnje na polu mobilneho dźěła hromadźe z młodostnymi planuja, su diskusijne wječorki a openairkino. Tež projekt „Serbski ABC“ Serbskeho młodźinskeho towarstwa Pawk ma so w kooperaciji z młodźinskim socialnym teamom dale wjesć. Wažne nam je, zo móžemy naše poskitki tež w serbskej rěči přewjesć. Šulske socialne dźěło Šulske socialne dźěło na serbskich srjedźnych šulach we Worklecach, Kulowje a Radworju měri so na přewod šulerjow a šulerkow při jich wuwiću k dorosćenemu čłowjekej. Za wažne mamy spěchowanje kompetency k rozrisanju swójskich a socialnych problemow a wuža danjow, dale spěchowanje wuwića wosobiny přez na zhonjenje swójskich sylnosćow a słabosćow, přez kritiske myslenje a zaběru z aktualnymi temami, ale tež přez kreatiwne poskitki. Hłowne nadawki su poradźowanje a podpěra jednotli wych šulerjow, skupinske dźěło, prewentiwne projekty a poskitki za wólny čas. Temy projektow su na přikład rozrisanje konfliktow, powołanska orientacija, mobbing kaž tež wuknjenska a wukonowa motiwacija. Dale skutkujemy w projektach w ramiku wučby a šulskich gre mijow sobu. Wobdźělamy so na zhromadźiznach rjadowniskich rěčnikow a pěstujemy prawidłownu wuměnu z wučerjemi. Tež poradźowanje staršich a kooperacija z dalšimi fa chowcami słušatej k na dawkam šulskich socialnych dźěłaćerkow. kontakt: Wotlěwa: Judith Šołćic, Edith Šurowa, Franciska Zopic Rěčny centrum WITAJ Młodźinske socialne dźěło Radlubinowa 23 / Smjerdźaca 01920 Ralbicy-Róžant tel.: 0170 / 1 55 99 25 [email protected] s e r b s k a š u l a 3 2 011 99 100 d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y Tak je na př. šulska socialna dźěłaćerka Judit Šołćic tež za šulerjow 9. lětnika Kulowskeje srjedźneje šule jedyn Girls & Boys Day organizowała, kajkiž wotmě so 14.04.2011 po cyłej Němskej. Zaměr akcije bě, pola holcow zajim za techniske powołanja zbudźić a hólcam powołanja kaž na přikład kubłar, frizer abo hladar chorych zbližić. W předpolu běštej nawodnica šulskeho kluba Doris Altmann a Judit Šołćic za šulerjow praktikumowe městna wupytałoj. 32 firmow a zarjadnišćow wupraji so zwólniwych, šulerjam swoju dźěławosć před stajić. Z tym měješe so zdobom za wukubłanske městna w blišej wokolinje wabić. Na dnju akcije běchu hólcy a holcy dopołdnja we wotpowědnych firmach a zarjadni šćach, zo bychu tamniše powołanja bliže zeznali. Byrnjež při dźěle wjeselo měli, njebychu mnozy zeznate powołanje pozdźišo wukonjeć chcyli. Na zakónčacym zarjadowanju mějachu šulerjo wšelake nadawki w domjacnosći spjelnić. W lóštnej hrě wubědźowachu so na přikład w bělenju neplow a žehlenju drasty. K za dźiwanju wšitkich zamóchu holcy porno hólcam hoz dźiki lěpje do deski zaklepać. Na kóncu běchu sej wšitcy přezjedni, zo ma kóždy swoje swójske talenty, kotrež měł wužić. Swójbne kubłanje Dźěławosć w ramiku swójbneho kubłanja měri so na podpěru swójbow we wšelakich situacijach žiwjenja. Zaměr je, swójby hladajo na wosobinsku potrjebu pře wodźeć a je w rozdźělnych wuwićowych fazach dźěsća podpěrać. Chcemy staršim pomhać, jich kubłanske kompetency wutwarić a rozšěrić a jim dalekubłanja na wšelakich polach zmóžnić. Poradźujemy staršich při wosobinskich problemach a wužadanjach žiwjenja a informujemy wo dalšich poskitkach we wokrjesu Budyšinje. Edit Šurowa přewodźa mjez druhim maćernodźěćacy kruh, kotryž so tydźensce w Chrósćicach zetkawa. Stawa so to w kooperaciji z tamnišej farskej wosadu. E. Šurowa dawa staršim wobsahowe impulsy, pokiwy a poradźuje jich. Maćernodźěćacy kruh je wotewrjeny za wšitkich. Indiwiduelne swójbne poradźowanje poskića so kóždu póndźelu wot 8.30–11.30 h w běrowje w Smjerdźacej abo indiwidualnje po dorěčenju. Nowy internat Serbskeho gymnazija Budyšin – „paradiz“ a wužadanje Gerlind Šuber towa Derje w pomjatku je sobudźěłaćerjam a wobydlerjam internata Serbskeho gymnazija w Budyšinje hišće dźeń zaćaha do moderneho nowotwara na Listowej w nalěću 2010. Po wojowanjach wo samostatny serbski internat na šulskim arealu a po času přebywanja we wuskich stwach přechodneho njesaněrowaneho domicila na druhim kóncu města zdaše so jim nowy dom kaž paradiz. Tež hižo w zašłych 25 lětach njejsu šulerjo dołho w jednym a tym samym internatnym twarje bydlić móhli. Po přećahu z Małeho Wjelkowa do noweho internata na Naměsće měra w Budyšinje – to bě w lěće 1986 – dyrbja chu so hižo 1991 na Listowu přesydlić, dokelž so šula tam zaměstni. 1993 so tu internat trěbneho saněrowanja dla zawrě, štož rěkaše znowa přećah. Młódši přesydlichu so tehdy do Minakałskeho hrodu, starši pak pod třěchu šulskeho domu. 1996 so do rekonstruowaneho internata wróćichu. Spočatk 2008 dyrbješe so tutón dom wohnjo škitnych njedostatkow dla zwottorhać. Z tym šulerjo naj prjedy jónu swój samostatny serbski internat zhubichu, wšak nowotwar tajkeho tehdy njebě předwidźany. Jenož mały dźěl přećahny do internata powołanskich šulow. s e r b s k a š u l a 3 2 011 Wuměnjenja běchu tam wšo druhe hač idealne, wosebje štož nastupa wuwiwanje serbskeje rěče a identity serbskich gymnaziastow. Nimo toho njebě móžno, do njeho šulerjow 5. do 8. lětnika přiwzać. Tute negatiwne wobstejnosće njejsu zamołwići a wjele druhich jenož jako problem a wohroženje, ale tež jako šansu widźeli, serbskim gymnaziastam načasny a wobstajny domicil stworić. Nětko mamy wot februara 2010 moderny dom z 52 městnami za wšěch gymnaziastow Serbskeho šulskeho a zetkawanskeho centruma ze zdalenych kónčin k dispozi- d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y ciji. Rěčny centrum WITAJ jako jeho nošer ma za swój nadawk, wobydlerjam internata w šulskim času wot njedźele wječora do pjatka popołdnja takrjec druhe doma dać, hdźež wuwiwaja so k wosobinsce zamołwitym wosobinam a dožiwjeja serbskorěčnu zhromadnosć jako hódnotnu wosebitosć, kotraž wobwliwuje jich identitu. W internaće mamy idealne wuměnjenja za nałožowanje serbskeje rěče we wšědnym žiwjenju. Naš hłowny nadawk wězo je, kubłanski nadawk šule intensiwnje podpěrać a efektiwne wuknjenje zmóžnić. Žiwjenje w internaće Kak móžemy to w našich nowych rumnosćach přesadźić? Kak wotběži poprawom žiwjenje w internaće? Přeprošuju Was na wjedźenje přez internatne rumnosće. Dajće so překwapić. Hižo wonkowny areal je jara wabjacy: Rjane zelenišća, wšelake sydła, grilowanski róžk a připrawy za blidotenis a šach zmóžnjeja wočerstwjenje po dołhim šulskim dnju. Puć ze šule hač k internatej je krótki. Wotměnjawa, moderna struktura doma a poschodow kaž tež originelne barbne wuhotowanje tworitej přijomnu a wosebitu atmosferu. Bliskosć šule je wulka lěpšina. Nimo lutowanja časa je wobydlerjam a tež gymnaziastam, kotřiž w internaće njebydla, móžno, w swobodnej šulskej hodźinje tu domjace nadawki činić, projekty přewjesć abo so wočerstwić. Internatni wobydlerjo pak móža wječor sportowu halu a sportnišćo wužiwać. Hdyž do domu zastupi, powita wopytowarja słužbu wukonjaca kubłarka. Štyri kubłarki tu dźěłaja, su dźeń a nóc přitomni a staraja so wo derjeměće šulerjow. W delnim poschodźe su techniska, zwučowanska a sportowa rumnosć a dalše rumnosće za wuhotowanje swobodneho časa. Tak knježi w hornich poschodach měr. Njedaloko stwy kubłarkow je zwučowanska rumnosć, hdźež mjez druhim internatni šulerjo 5. do 7. lětnika zhromadnje pod dohladom domjace nadawki wukonjeja. Tež klawěr tam steji, tak zo móža šulerjo na přikład za hudźbnu šulu zwučować. Nimo pomocy kubłarkow je Daty internata Serbskeho gymnazija Budyšin: - leži na teretoriju Serbskeho šulskeho a zetkawan skeho centruma Budyšin - ma 52 městnow za šulerjow 5. do 12. lětnika - wotewrjenske časy: wot njedźele 18.30 hodź do pjatka 15.30 hodź - dwułožowe stwy z kupjelu / połne zastaranje z jědźu - dalše rumnosće k wužiwanju: klubownje, zwučo warnja, kompjuterowy kabinet, billard, blidotenis - wobchadna rěč je serbšćina; hajimy serbsku kul turu a serbske nałožki - płaćizny: 137,50 € na měsac a městno (bjez jědźe); kóždy dóstanje finančnu podpěru přez Bafög resp. wot Załožby za serbski lud tež angažement staršich šulerjow, kotřiž mjeńšich při spjelnjenju domjacych nadawkow podpěraja a z nimi wšelake (serbske) hry hraja, chwalobny. Při tym so šulerjo lěpje zeznaja a jara na to hladaja, zo serbsku rěč porjadnje a intensiwnje nałožuja. „Wutroba“ domu z wosebitej atmosferu je pod škleńča nej třěchu. Je to swětłowy dwór, wuhotowany z tójšto kwětkami a konopejowym róžkom. To je idealne zet kawanišćo za wobydlerjow a wopytowarjow. Bě to tež wulkotne městno za livewusyłanje serbskeho mło dźinskeho radija „Satkula“, kotrež su internatni šulerjo sobu wuhotowali. Při tym widźachu, kak dźěło pola rozhłosa wotběži. Najskerje je při tym tón abo tamny zajim dóstał, w rozhłosu sobu dźěłać, wšak tuta móžnosć wobsteji. Tak přeco zaso młodostni w času swojeho internatneho přebywanja w rozhłosowej redakciji sobu skutkuja. Někotři šulerjo tež prawidłownje wo mło dźinskim dźěle w „Serbskich Nowinach“ rozprawjeja. W zadnim dźělu doma mamy billardowu a mału spor towu rumnosć, hdźež je mjez druhim móžno blido tenis hrać abo na hometraineru do pedalow teptać. s e r b s k a š u l a 3 2 011 101 102 d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y kontakt: Serbski gymnazij Budyšin Friedricha Listowa 8a 02625 Budyšin tel.: 03591 480910 faks: 03591 530190 e-mail: sorbisches.internat@ t-online.de Wotlěwa: Borbora Markowa, Weronika Bulankowa, Gerlind Šubertowa (wjednica), Sabina Hrjehorjowa Druhdy zwučuja tam gymnaziasća tež wšelake reje – pak za program přichodneho šulskeho swjedźenja abo přichodny wopyt w diskotece, pak jazzdance za fitnes. Za wobydlerjow, kotřiž chcedźa kusk intensiwnišo něšto za swoju strowotu činić, móža kubłarki kursy z fyzioterapeutku organizować. Kompjuterowy kabinet je ze šulskej syću zwjazany a skića nimo přistupa do interneta tež móžnosć, wučbne nadawki w internaće wukonjeć. Skónčnje je w delnim poschodźe najwjetša klubownja doma z baru. Wona steji za wšelake zarjadowanja k dispoziciji. Internatni wobydlerjo přeprošuja sej rady hosći – wosebje, hdyž móža tući něšto zajimaweho powědać. Tak běštaj hižo Beno Bělk a Achim Mič na wopyće a rozprawještaj z fotami a filmami wo swojich wulkich jězbach a pućowanjach do swěta. Njedawno je serbski spisowaćel Jurij Koch młodostnym swoju knihu „Zabych ći něšto rjec“ předstajił. Tež derje swjećić wobydlerjo w tutej rumnosći móža – hač su to narodniny abo wobstaće pruwowanjow. Podamy so do hornich poschodow. Woprawdźe doma čuć móža so wobydlerjo we wulkich dwułožowych swět łych stwach z přisłušacymi sanitarnymi připrawami. Přeco 12 wobydlerjow w samsnej starobje ma hromadźe swójsku klubownju, mału kuchnju a balkon. Je potajkim móžno, so do swojeho ruma wróćo sćahnyć a woměrje wotpočować respektiwnje za šulu dźěłać, ale tež w zhromadnosći wuknyć, štož je lěpšina, hdyž w internaće bydliš. A što dawa rjeńšeho, hač při rjanym wjedrje zhromadnje na rumnym balkonje swačić? Jeli maja lóšt, móža sej šulerjo dobry tykanc za to sami napjec, dokelž kuchnja w kóždej klubowni je kompletnje wuhotowana. Zasadnje pak dóstanu połne jědźne zastaranje w jědźerni gymnazija. W kóždej etaži maja dalši rum za kreatiwnu zaběru. Młódšim šulerjam wobradźa wosebje paslenje k wosebitym podawkam kaž tež wóskowanje jejkow wjeselo. s e r b s k a š u l a 3 2 011 Dobra nalada knježi mjez wjetšimi šulerkami při wušiwanju serbskeho rubiška abo při tykanju sačka za družču drastu. Knjeni Weronika Suchowa wot Spě chowanskeho kruha za serbsku ludowu kulturu wšěch při tutej zaběrje kompetentnje přewodźa. Na tute wašnje partnerojo ze wšelakich zarjadnišćow kubłarki podpěraja a so sobu wo to postaraja, zo su poskitki za swobodny čas wotměnjace. Mjenje abo bóle připódla haja respek tiwnje zeznaja šulerjo tak serbske nałožki a zwučuja komunikaciju w serbskej rěči. Z hornich klubownjow je tež husto hudźba słyšeć – nic jenož z telewizora. Wjetši dźěl wobydlerjow internata je čłon Serbskeje kulturneje brigady a skutkuje w chórje, orchestrje abo rejowanskej skupinje gymnazija sobu. Druhdy maja wjele zwučować – runje tak kaž šulerjo, kotřiž w młodźinskim dźiwadle sobu hraja. Internatne městno jim poprawom hakle zmóžnja, so na probach a předstajenjach wobdźělić, kotrež so zwjetša wječor wotměwaja. Wuběrnje přihotowany wot našich šulerjow je přeco škotowy turněr. Na tym wobdźěleja so nimo młodostnych tež wučerjo a wučerki a něhdyši wučerjo. W internatnych klubownjach hodźi so derje za to zwučować. Naši šulerjo zetkawaja w klubownjach tež nachwilnje zaměstnjenych hosći internata. Spontane rozmołwy z nimi su husto najzajimawše, wšojedne, hač su to slawisća abo wědomostnicy z wukraja, kiž wo swojim dźěle w Serbach a wo žiwjenju w swojej domiznje powědaja, abo hač jedna so wo hóstnych šulerjow gymnazija, kiž su we wobłuku šulskeje wuměny na krótki abo dlěši čas w Budyšinje. Tak wuspytaja so młodostni tež jako hosći ćeljo a předstaja jim wokolinu a žiwjenje w Serbach. Šulerjo a sobudźěłaćerjo serbskeho internata bychu rady tež Was, lubi čitarjo, jónu w tutym rjanym domje witali. Kóždy je wutrobnje přeprošeny – wšojedne hač mać abo nan, něhdyši abo přichodny wobydler, wučer, kubłar – abo cyle jednorje jenož jako hósć! d ź ěź łě ał w aw os o ćs ćRC RC w ww wH d or on l nj ee jj ŁŁ uu žž iyccyy Gaž glědam slědk ... Kito Ela Něnto ako pśedwuměńkaŕ mam cas, aby wšake pódłožki, dokumenty, referaty a kazniske póstajenja rědował. Gano som pśi tom namakał móje pśedstajenja wó źěłabnosći, ako som se w lěśe 1998 wó źěło pśi Serb skem šulskem towaristwje z.t. procował. WITAJ-gibanje realizěrowaś – jo był ten wjeliki, nowy a nacasny nadawk w Serbach. Wjele z tencasnych pśedstajenjow płaśi źinsa hyšći. Někotare wěcy su se raźili, nowe nadawki su k tomu pśišli, w młogem smy doprědka kšacali, smy teke ceło nowe drogi wuteptali, wšake wjelgin pómałem źo, to a tamne njejo se tak bulało, ako by to rad měli. Jaden wuspěch jo, až smy namakali wěcej ako pěśźaset wótkubłarkow, kenž su z nami zgromadnje starjejše wó lěpšynach wěcejrěcnego wótrosćenja źiśi pśeznanili a se wósobinski na intensiwnych kursach dolnoserbsku rěc pśiswójli. Žeden z tych nagromadu źewjeś kursow njejo se w pśigótowanju a pśewjeźenju tomu drugemu rownał. W prědnem kursu su byli wobźělnice te tak pomjenjone „Überhangkräfte“. Za nich jo kurs był regularny źěłowy cas, w drugich kursach su se zastupne wótkubłarki pśez tšojne finacěrowanje (kraj, wokrejs, gmejna resp. město) zapłaśili. Bźezdźěłabnym wobźělnicam kursa jo grozył wót źěłowego amta tšach, až muse pjenjeze za bźez dźěłabne slědk płaśiś, dokulaž w casu wobźělenja na kursu njejsu byli za źěłowy amt k dostaśeju a njejsu se w tom casu wó źěłowe městno procowali. Ze załoženim agentury za źěło jo se situacija pitśku pólěpšyła. Dalšny wuspěch: W běgu lět stej se Domowinska župa Dolna Łužyca z. t. a Serbska rada pśi Bramborskem semje mócnjej wupominałej, až kraj Bramborska swóju zagronitosć za serbske kubłańske nastupnosći lěpjej zastupujo. To jo k tomu wjadło, až jo se kóńc lěta 2003 załožyła źěłowa kupka za kubłańske nastupnosći, kenž se tśi do styri raze wob lěto zmakajo. Pód nawjedowanim wótrědnika su se zastojniki z aktualnymi problemami ako teke z perspektiwiskimi pšašanjami zaběrali. Za mój cas su byli pśisamem jano zastojniki ze starych zwězkowych krajow Nimskeje; wóni su wjelgin wótwó rjonje a z pśichylnosću za rozwězanjami pytali. Dalšna kšaceń lěpšego zgromadnego źěła jo było wu twórjenje kubłańskeje seśi w lěśe 2006 wót krajnych raźcow, wušeje šołtowki města Chóśebuz, pśedsedarja Domowiny a ministarja za kubłanje, młoźinu a sport. Zaměr seśi jo, wuwijaś a instalěrowaś serbske kubłańske pórucenja pśez wšykne stacije wukubłanja až k zakóń cenju pówołańskego wuku błanja abo studiuma a až k namakanju źěłowego městna w Dolnej Łužycy. Bóžko jo źěło togo gremiuma momentanje zasej njewěste. Wjele lět južo pódpěrujo ministarstwo za kubłanje, młoźinu a sport maminorěc nych a drugich pomocnikow, kenž rěcne źěło našych WITAJ-wótkubłarkow pśi zaběrje ze źiśimi z dobreju radu a zajmnymi idejami wudopołniju a wobogaśiju. Wutwórjenje WITAJ-kupkow jo mimo angažěrowanych wótkubłarkow teke wót nastajenja starjejšych k serbskej rěcy wotwisne. Pśi tom su luźe, kenž su ze starych zwězkowych krajow Nimskeje pśiśěgnuli, nam napśe śiwo cesto wěcej wótwórjone ako naše domacne. W jadnej gmejnje jo se załoženju WITAJ-kupki pśez to zadorało, až powědarka starjejšych jo měniła, až ze serbskeju rěcu pśiźoš jano až na pólo, źož krowa serbski rozmějo. WITAJ-gibanje ga njeby dejało se z wuchójźenim źiśownje skóńcyś, ale se w šuli dalej wjasć. Ale kak? Derje se dopomnjejom na zmakanje z ministarjom Reiche w decembrje lěta 2000. Pó woglěźe gódownicki na Dolnoserbskem gymnaziumje smej z Haraldom Koń cakom w Serbskem domje z nim wó dalšnem wuwiśu WITAJ-projekta powědałej. Pśi tom smej wósebnje na felujuce ceptarje za bilingualnu wucbu w primarnem schójźeńku pókazali. Ministaŕ jo nama slědujuce zlubił: Gaž do zymskich prozninow nanejmjenjej pěś zajmowanych ceptarjow abo ceptarkow mamy, kenž su zwólniwe za pśidatne wukubłanje, wón garantěrujo, až se wót nowego šulskego lěta taki studium zarědujo. Smy tegdy źaseś ceptarkow namakali. Studium jo fachowje a organizatoriski pśewzeł Źěłanišćo za serbske kubłańske wuwijanje (ABC), kótarež mjaztym wó pśewjeźenje nuznje trěbnego 5. dwělětnego kursa wójujo. Zapśěgnuli su se do tych kursow teke ceptarki a ceptarje sekundarnego schójźeńka I/II, aby se na dalejwjeźenje WITAJ-projekta pó zakładnej šuli pśigótowali. Mjaztym wuknu prědne WITAJ-wukniki w abiturnem schójźeńku gymnaziuma. Dalej pólěpšyś ma se zgromadne źěło mjazy Rěcnym centrumom, ABC a ceptarjami/ceptarkami na pólu wu wiśa a zgótowanja modernych a praktikabelnych wuc bnych materialijow. Njok na tom městnje zabyś, teke pioněrske źěło wšyknych mójich sobuźěłaśerkow a sobuźěłaśerjow wuzwignuś. Wětšyna z nich jo musała se zanuriś do nowego njezwus e r b s k a š u l a 3 2 011 103 104 źd ěź łě ał w aw oo s ćs ćRC RC w ww wd H o lo nr en jj eŁ ju žŁ u y cž yi c y conego źěła. To jo se pominało wósobinske dalejkubłanje, zeznaśe nowych kazniskich pśedpisow, efektiwny wobchad z moderneju techniku atd. Take nowe źěłowe póla su na pśikład byli: rěcne kurse a dalejkubłanje wótku błarkow a ceptarkow organizatoriski a fachowje nawje dowaś, filmowe knigły pisaś a serbskorěcny filmowy projekt z wuknikami serbšćiny realizěrowaś, serbske rěcne a prozninske lěgwa pśewjasć, naźěłaś a wudaś wucbne materialije a źiśecy a młoźinski casopis „Płomje“, zastaraś abiturientow, kenž w našej instituciji dobrowólne socialne lěto abo praktikum pśewjedu, młodych luźi na moderny part w internaśe wótkubłaś a zastaraś. A to wšykno w serbskej rěcy, kótaraž njejo za wětšy źěl sobuźěłaśerjow mamina rěc. Som roźony Górnoserb a žywy wót casa pó zakóńcenju studiuma w Dolnej Łužycy. Na gluku som wót zachopjeńka pśi mójom źěle w Serbskem šulskem towaristwje pla Górnych a Dolnych Serbow rěcnje akceptě rowany był. Cesto pak som pśi Górnych Serbow zwěsćił njerozměśe wšakich pominanjow za Dolnu Łužycu. Na zachopjeńku jo cesto dłujko trało, skerjej až su rozměli wažnosć a wopšawnjonosć našych hynakšych abo casy specifiskich žycenjow. W takich situacijach som cesto zacuwał, ako by měli Dolnoserby status mjeńšyny w mjeńšynje. Jaden taki pśikład jo pśiducy: Dla cogo njejsu zagronite pśi produkciji telewiznego wusćełanja z pěskowym mužykom ned na dolnoserbsku wariantu myslili? To skomuźenje njejo se až do źinsajšnego wótpórało. W slědnych lětach pak jo se wěcej a wěcej wašnja pśesajźiła, ned pśi planowanju projektow wótwažyś, lěc a w kakej měrje stej górnoserbska a dolnoserbska warianta zmysłapołnej. Jadno śěžyšćo za nas w Dolnej Łužycy jo było wuwiśe na Dolnoserbskem gymnaziumje. Nam njejo se zglucyło, wjednistwo a ceptarstwo jěsno dosć a dłujkodobnje na WITAJ-projekt nastajiś. Pśedstajenja wó wjelikosći šule a wó jeje nadawkach za dolnoserbsku ludnosć su byli a su rozdźělne. Pśeśiwo zasajźenju pśecej wěcej ceptarjow, kenž serbsku rěc njewobkněže, njejsmy se zgromadnje woborali. W něntejšnej situaciji, ako pśiźo na gymnazium wjele wuknikow z WITAJ-projekta, až by mógła se jadna rědownja zarědowaś, stoj rěcne kubłanje cepta rjow w srjejźišću. Co by my mimo WITAJ-gibanja měli? Źo by my stojali we wuwiśu dolnoserbskeje rěcy? Na te pšašanja njamóžo nichten stoprocentojski wótegroniś. Njeglědajucy na wšake zadory pak jo se wupłaśiło, za to serbske wójowaś. A do togo wójowanja pśecej wěcej luźi zapśimnjo, wšojadno lěc su młode abo južo starša generacija, lěc su serbskego, słowjańskego abo nimskego póchada, lěc bydle w měsće abo na jsy, lěc su wěrjece abo njechójźe namšu. Jich zwězujo zaměr: pśez zajm za serbsku historiju, rěc a kulturu se woboraś pśeśiwo zajźenju togo serbskego w Dolnej Łužycy. Wizije Měto Nowak Chtož wizije ma, by dejał ku gójcoju hyś. To móžo se wšak groniś, ale za nowe ideje abo perspektiwy njeby to žeden dobry pśistup był. Weto su „gójce“ w slědnych lětach južo wopytali wšakorake terapije za serbske institucije zapisaś. To płaśi teke za Rěcny centrum WITAJ. Zjawne wócakowanja za Rěcny centrum su něźi mjazy „wšo wóstanjo ako pśecej“ a „wšo musy se změniś“. Na taki part jo wjele móžnosćow za wizije. A něnto, w jubilejnem lěśe pśiźo nowy wótrědnik za dolnołužyske wótźělenje – a co to groni? Ja se wjaselim, až móžom se zgromadnje z kolegowkami a kolegami procowaś wó spěchowanje, dalejwuwijanje a atraktiwnosć dolnoserbskeje rěcy na kubłańskem pólu. Za mnjo taka móžnosć njejo samorozmějuca – njejsom wótrosł ze serbskeju rěcu, ale wuknjom ju mjaztym w tśeśem lěśe pódla swójogo źěła k serbskim temam. Stakim njamam samske nazgónjenja ako maminorěcne Serby. Toś wjelgin derje rozmějom situaciju serbsku rěc s e r b s k a š u l a 3 2 011 wuknjecych; to su mimo wuknikow teke pedagogiski fachowy personal a starjejše. Źinsa musymy groniś: Pśichod dolnoserbskeje rěcy jo ekstremnje wobgrozony a mamy jano šansu, gaž zapśimujomy luźi, kenž su serbšćinu ako cuzu rěc na wuknuli. My by mógli historiski źiw wugbaś, až dolnoserbska rěc žywa wóstanjo a dalej buźo źěl našeje kulturneje wjelerakosći a našogo swěta a móžnosć za wšyknych, kenž kśě žywjenje pyšnučke a žywjenja gódne měś. Ale ten źiw, až stara maminorěcna dolnoserbšćina wobstoj, njamóžomy ako Rěcny centrum wugbaś. Pśeliš wusoke wócakowanja njejsu pomocniwe – daniž za nas, daniž za kolegowki a kolegi w źiśownjach, šulach, hortach a internaśe. Za mnjo pak jo teke jasnje, až wšake buźo se změniś. Nic krotkodobnje, nic akcionistiski. Ako Rěcny centrum wšak mamy wobgranicowane per d ź ěź łě ał w aw os o ćs ćRC RC w ww wH d or on l nj ee jj ŁŁ uu žž iyccyy sonelne a financielne srědki a pśewjele wažnych nadawkow. To groni, až musymy sebje priority póstajiś. A snaź hynakše ako doněnta. Lěpjej jo, jano wěsty źěl wšogo wažnego kradu derje zwónoźeś ako wškyno, což jo zajmne, jano zwjeršnje gótowaś. Aby mógali naše pri ority na funděrowanem zakłaźe póstajiś, jo notnje, až zgromadnje z wědomnostneju pomocu znowego defině rujomy, co rewitalizacija dolnoserbskeje rěcy pód źin sajšnymi ramikowymi wuměnjenjami móžo groniś. Comy na kuždy pad intensiwnje źěłaś z wótkubłarkami a wótkubłarjami, ceptarkami a ceptarjami a ze starjejšymi. Comy se staraś wó praktikarki a praktikarjow a jich pódpěrowaś. Starjejšych, młodych luźi a zjawnosć musymy dalej pśeznanjowaś, až dolnoserbska rěc jo coolna a wužywabna wěc. Musymy pytaś za lěpšymi móžnosćami, aby zaměry dojśpili. Naša cilowa kupka njejo šula ako taka, ale su wukniki a wuknice, ceptarki a ceptarje a sta rjejše. To groni, až musymy za nich specifiske a spušćobne pórucenja stwóriś. A za to trjebamy intensiwne zgro madne źěło z drugimi serbskimi kubłańskimi institu cijami. Wšykne maju swóje kompetence a jano zgro madnje móžomy wuspěšne byś: Rěcny centrum WITAJ, Źěłanišćo za serbske kubłańske wuwijanje (ABC), Serb ske šulske towaristwo z.t., Šula za dolnoserbsku rěc a kul turu, nosarje źiśownjow, zagronite za šule a wědomnostne institucije. Ze zgromadnym teoretiskim konceptom – Źo comy a co móžomy? – ako zakład by móžno było, wót głosowane a zajmne pórucenja prezentěrowaś. To by mógli byś rěcne kurse za starjejšych, wuwijanje modernych wucbnych srědkow, dalejkubłanje a supervision za wótkubłarki, wótkubłarjow, ceptarki a ceptarjow a crossmedialne pórucenja za młoźinu. Paralelnje by dalej wuwijali našu dolnoserbsku rěc. To ga jo teke zgromadna wěc, gaž se myslim na wuwijanje dalšnych wucbnych terminologijow a didaktiskich konceptow wuwucowanja. Za wšykno to trjebamy wótwórjonu konstruktiwnu a kritisku diskusiju mjazy sobu w Rěcnem centrumje a intensiwne zgromadne źěło z drugimi institucijami. Naźejam se, až móžomy to wšykno zgromadnje zmejstrowaś. Mam wiziju, až dolnoserbska rěc jo žywa – teke w lěśe 2048, gaž WITAJ-projekt změjo swój 50. jubilej. Za taku wiziju njetrjebamy žednych gójcow, ale dobry a sebjewědobny team, kenž pśeznanjujo wšyknych wó tom, až toś ta wizija buźo realita. Kšac pó kšacu. Wuwiśe materialijow za WITAJ-kupki w źiśownjach Dolneje Łužyce Gunda Heyderowa 10 lět Rěcny centrum WITAJ – to groni teke 10 lět wuwiśe serbskorěcnych materialijow za zasajźenje w pśedšulskich WITAJ-kupkach. Na zachopjeńku WITAJprojekta 1998 lěbda su specifiske didaktiske materialije za WITAJ-kupki byli. Pśedlažali su jano někotare źiśece knigły z Ludowego nakładnistwa, někotare spiwy a gronka. Toś su wótkubłarki w zachopnej fazy projekta musali materialije k wšyknym relewantnym temam sami wuwijaś. Wšake trěbne wěcy za praksu su se teke w přednych intensiwnych kursach za wótkubłarki wuźěłali. Dokulaž naše wótkubłarki žedne maminorěcne njejsu, maju se wšykne materialije nic jano pó wopśimjeśu, ale teke rěcnje derje pśigótowaś – togodla jo pśecej wjelgin wjelika pótrjeba serbskich materialijow. Pśi rěcnem naźěłanju zaběrow su wótkubłarki woprowali wjele wólnego casa a su pśi tom wjele angažementa a wjele fan tazije dopokazali. Mjaztym jo RCWC cełu kopicu materialijow koncipě rował, pśigótował a wótkubłarkam do ruki dał – za nejwětšy źěl dermo. Cesto jo se to stało pó žycenjach wótkubłarkow a w zgromadnem źěle z nimi. Aby wótku błarki měli dobry rěcny za kład za praksu we WITAJprojekśe, jo Rěcny centrum w lěśe 2001 wudał nimskodolnoserbsku pśirucnicku Wumějom dwě rěcy. Pśi materialijach za źiśi smy zachopili z kólenowymi knigłami, kenž su wažny didaktiski srědk pśi pśe sajźenju metody imersije. Tak su wót lěta 2003 na pś. nastali: Muzikanty z Bremena, Wjelk a sedym kózletkow, Šwon Ferdinand a Wjelika rěpa. Paralelnje k tomu smy wudali Zběrku materialijow, kenž wopśimjejo sło woskład, spiwy, gronka, basleńki, pśedšulske zaběry a graśa k wšakim temam. Wót lěta 2003 wuchada informaciski zešywk Lutki za starjejšych, wótkubłarki a źiśi teke w dolnoserbskej rěcy. Kuždy zešywk ma wósebnu temu, kenž se wótbłyšću jo w informacijach, zaběrach, metodiskich pokazkach, spiwach a gronkach, baslenjach abo wumólowankach. Źěłamy na tom, pśecej teke dolnoserbske temy, pśinoski a fota z našych kupkow zapśimowaś. Pśi koncipěrowanju materialijow smy wopytali, wó s e r b s k a š u l a 3 2 011 105 106 źd ěź łě ał w aw oo s ćs ćRC RC w ww wd H o lo nr en jj eŁ ju žŁ u y cž yi c y sebnje take temy, na kótarychž maju źiśi wósebny zajm, zapśěgnuś. Tak buźimy jich narskosć a wótpowědujomy specifiskim źiśecym zajmam. Njedosega, pśecej jano specifiske serbske tematiki pśigótowaś, ně, wšykne za źiśi relewantne temy maju se pśedstajiś, dokulaž maju swójo městno w źiśecem swěśe. Cesćej pśidu WITAJ-źiśi z nimskimi knigłami k pśirodo wědnym abo stawizniskim temam do źiśownje a kśě, až wótkubłarki k tomu něco rozkładuju, což felujucego sło woskłada dla młogi raz śěžko jo. Tak jo k tomu pśišło, až smy teke take materialije wen dali ako: Cas ryśarjow, Piraty, Wikingarje, Sawrijarje, Cycaki a Swětnišćo. K tym wupominajucym temam pśidajomy pśecej słownick, młogi raz teke za wótkubłarki praktiske pokazki za na łožowanje. Dalšne pśirodowědne kniglicki su planowane. Teke „Zasady elementarnego kubłanja“ Ministarstwa za kubłanje, młoźinu a sport Bramborskeje a tam pśed wiźone kubłańske póla maju se we WITAJ-kupkach pśesajźiś. Naše pśirodowědne a stawizniske kniglicki su mały pśinosk k tomu. Za naše pśedšulske didaktiske materialije smy wšake formy wubrali: mapy, zarědniki, kniglicki, plakaty, memory, kóstkowe graśa – což se nejlěpjej za praksu góźi. Pótrěbnosć nachwatanja jo hyšći pśi modernych medijach. Na toś tom pólu až doněnta wót našogo boka pśemało pśedlažy: CD-ROM Theo, Leo, Manda; CDROM Wobrazowy słownik. Cesto koncipěrujomy, wuźěłamy a producěrujomy materialije z našymi źěłowymi mócami a techniskimi móžnosćami sami. Tak njejo wenkowna forma pśecej profesionelnje wugótowana. Pśicyna za to, až se sami wó layout a produkciju staramy, lažy w małem nakła źe, kenž za źěło we WITAJ-kupkach notny jo. Za na kładnistwo su take małe nakłady (młogi raz jano 30 eksemplarow) lěbda móžne. Za layoutowanje wšyknych pśedšulskich a šulskich materialijow a knigłow mamy jano jadnu sobuźěłaśerku w Budyšynje, kenž njamóžo wšykne wugótowańske nadawki RCW sama zwónoźeś, tak až teke druge sobuźěłaśerki take nadawki pśewzeju. Ale wjele wažnjej ako profesionelny layout jo, až móžomy malsnje a fleksibelnje na aktualne pótrjeby prakse reagěrowaś. Móžomy pó tej wašni teke wětšu licbu materialijow wen daś, dokulaž se njepominaju teliko casa a njejsu tak droge w produkciji. Móžomy je cesto dermo do kupkow daś. A dokulaž je njekomercielnje wužywamy, smějomy za nich teke liche inter netowe wobrazowe žrědła wužywaś, což wjeliki wu žytk jo, což nastupa ressorce za ilustrěrowanje abo fotografěrowanje. Profesionelnje w nakładnistwje pro ducěrowaś dali smy na pś. Wobrazowy słownik, Słuchaj, cytaj, wulicuj, W chórowni a Mój pisany pśedšulski ze šywk. Glědamy pśecej na to, až su naše materialije w źiśecej s e r b s k a š u l a 3 2 011 wašni bogaśe ilustrěrowa ne. Pśeto zwězanje rěcy z wobrazami jo wažne za rozměśe a zaspomnjeśe nowego słowoskłada. Jaden pśikład za to jo mapa Pśijaśel pśezpołdni ce a druge serbske powěsći, kenž wopśi mjejo wjelgin rědne laminěrowane wobraze a tekstowy zešywk k po wěsćowym póstawam. Pytamy se cesto partnarje za koncipěrowanje, pisanje a ilustrěrowanje. To su pśedewšym wótkubłarki, studenty, ceptarje a maminorěcne luźe. Com se na tom městnje wjelgin wutšobnje wuźěkowaś wšyknym pomocnikam, kenž su nas stawnje pódpěrowali pśi naźěłanju našych materialijow. Se wě, až cesto teke pśewzejomy materialije, kenž su se w RCW Budyšyn wuwili. Rowno tak pśełožuju kolegow ki w Górnej Łužycy naše materialije z dolnoserbšćiny. Dalejkubłańske zarědowanja RCWC za wótkubłarki su wažny forum za planowanje nowych materialijow. Pśi tej góźbje se teke nowe produkty pśedstajaju a se z nimi praktiski zwucujo. Wótkubłarki wužywaju toś tu móžnosć teke rad za wuměnu swójich sam wuźěłanych materialijow, kenž cesto za nich lektorizěrujomy. Rěcny niwow našych pśedšulskich materialijow jo pó starstwje staflowany. Ako pó rěcy jadnore mate rialije za źiśi až do 4 lět z krotkimi jadnorymi tekstami a z wjele wobrazami mamy, tak smy teke wuwili pó rěcy a tematice wěcej wupominajuce materialije za źiśi w starstwje wót 5 lět, wótpowědujuce rěcnemu stawoju našych WITAJ-źiśi. Za nejwětšy źěl su se naše materialije we WITAJ-kupkach derje pśiwzeli a se z nimi źěła. Ale su teke wót kubłarki, kenž ten jaden abo drugi material pó rěcy za pśeśěžki za pśedšulske źiśi maju, kenž njepśipóznawaju, až naše WITAJ-źiśi wjele dobrych rěcnych póstarkow trjebaju, aby rěcnje póstupowali. Źiśi z tym njepśepo minajomy, ale w strowej měrje spěchujomy. Smy w běgu 10 lět RCW južo wjele dojśpili, což nastupa wuwiśe pśedšulskego materiala. Ale jo dalej wjelika pó trjeba nowych materialijow, kenž RCW ze swójimi mócami njamóžo sam spokojaś. Trjebamy dalej našych dobrych partnarjow, aby hyšći wjele wužytnych materialijow wuwili. WITAJ-wótkubłarki muse teke w pśichoźe notne materialije za wěsty źěl sami pśigótowaś, dokulaž, se wě, njejo nam móžno, kuždu temu a kuždu zaběru wuźěłaś. Rěcny centrum buźo jim pśi tom dalej dobry partnaŕ. d ź ěź łě ał w aw os o ćs ćRC RC w ww wH d or on l nj ee jj ŁŁ uu žž iyccyy Dalejwjeźenje WITAJ-projekta pó źiśowni Madlena Norbergowa W Dolnej Łužycy mamy na šesć šulach bilingualny rěcny program WITAJ. Aby se tam wobźělili wukniki z rěcnymi pśedznaśami, stej se załožyłej dwě cysto serb skej źiśowni, a w pěś drugich źiśownjach se pósrědnijo wušej togo serbska rěc pśez metodu parcielneje imersije. Južo dlejšy cas pak móžomy zwěsćiś, až źěl starjejšych wšak pósćelo swóje źiśi na imersiski program w źiśowni, ale pótom nic wěcej na bilingualnu wucbu w šuli. To jo tužnje, dokulaž te źiśi su se zakładne serbskorěcne znaśa w źiśowni pśiswójli, ako njamógu něnto na šuli dalej rozšyriś. Z tym zgubijomy drogotny potencial źiśi. Taki zjaw zwěsćijomy wósebnje w Chóśebuskej KITA „Villa Kunterbunt“, źož starjejše samo njejsu pósrědnjony transport źiśi do Žylojskeje šule pśiwzeli. Ten spad nastupa we wěstych procentach kuždu źiśownju. W Bórkowach jo se WITAJ-projekt w źiśowni mjaztym do cełego wobkóńcył, což groni, až na šuli mamy jano hyšći wótnabocniki (Quereinsteiger). Nas su zajmowali wótwažowanja starjejšych, cogodla njejsu pó rozsuźenju, swóje źiśi do WITAJ-źiśownje pósłaś, se teke za to rozsuźili, je do WITAJ-wucby pósłaś. W tom zmysle jo Rěcny centrum WITAJ gromaźe ze Statnym šulskim amtom Chóśebuz pśigótował mały napšašnik, ako jo se rozdźělił tym starjejšym, ako njejsu swóje źiśi pó źiśowni do WITAJ-wucby dali. Rezultat napšašowanja jo slědujucy: Wjelika mań źiśi jo rad do WITAJ-źiśownje chójźiła a wětšyna źiśi jo tam teke serbski rozměś nawuknuła. Pśicyny starjejšych za njedalejwuknjenje serbskeje rěcy swójich źiśi su pón byli: • tšach pśeśěźenja synka abo źowki w šuli • mało zajma na serbskej rěcy • pśemało nałožowanja serbskeje rěcy w zjawnosći • njejasnosći dla praktiskego pśewjeźenja WITAJ- projekta w šuli • wobźělenje na regularnej serbskej wucbje se wobglědujo ako dosegajuce • wobźělenje na zwenkašulskich aktiwitach ze serbskeju rěcu se wobglědujo ako dosegajuce K tomu pśiźo hyšći wěsty spad wuknikow pśez pśechod na dopołnje druge šule, na pśikład Waldorf-, Montessori-, cerkwine abo sportowe šule. To wšo nam groni, až starjejše njejsu pśeśiwo serbskej rěcy nastajone, a teke njamaju špatne nazgónjenja ze serbskeju rěcu. Teke argument, až njeby wěcej mógali źiśam w šuli abo pśi domacnych nadawkach pomogaś, dokulaž sami serbski njewuměju, su wótpokazali. Ně, rezultat zda se skerjej byś: serbšćina – jo, ale nic pśewjele. To groni, až wětšyna starjejšych kul turne aktiwity, serbšćinu ako wopóznawańsku rěc abo ewtl. hyšći ako cuzu rěc a tradicije a nałogi akceptě rujo. Ale ako WITAJ w zmysle wuwucowańskeje rěcy – to se zdźěla ako pśewjele, ako njenotnje zacuwa. Ta rěcna konsekwenca wšake starjejše wótlěka abo wóttšašyjo. To nam pokažo jaden zjaw, ako jo typiski za Dolnu Łužycu. Serbšćina se pśecej njewobglědujo ako poł nogódna rěc, ako k serbskemu žywjenju słušajuca, a togodla se teke cesto njekłaźo wjelika wažnosć na jeje wobkněženje. K tomu pśiźo, se wě, až nałožowanje serbskeje rěcy w zjawnosći jo wobgranicowane. Za starjejšych dosega pótakem we wěstych padach to rěcne „pónuchanje“. Kótare konkluzije móžomy z togo za našo źěło w Rěcnem centrumje WITAJ śěgnuś? By groniła, až wujasnjenje WITAJ-projekta pśi wabjenju dej se pólěpšyś, starjejšym dej se dokradnje rozkłasć, co se gótujo a cogodla. Dalej dejmy hyšći lěpšu pozitiwnu motiwaciju natwariś pśi wabjenju, to groni, wabiś z argumentami kognitiwnego wuwiśa góleśa, lěpšynow pśi nawuknjenju drugich rěcow abo teke interkulturelnego pśedskoka. Wažne su za starjejšych teke wósobinske pózmakanja ze serbskeju rěcu ako teke serbskeju kulturu, nic pak jano z nałogami a tradicijami, ale ze serbskeju wusokeju kulturu, ako jo w dolnoserbskej ludnosći mało znata. Pśeznanjece deje teke rěcne kompetence źiśownicow, wótkubłarkow a ceptarkow a ceptarjow byś, howacej lažko nastanu cwiblowanja pla starjejšych. Lubosć k serbskemu a k serbskej rěcy zwězaś z wusokeju facho weju kompetencu pśi wobchadanju ze starjejšymi, partnarjami, politikarjami abo drugimi zagronitymi, to jo za mójim zdaśim ta droga, ako by mógała lěpjej pśeznaniś. s e r b s k a š u l a 3 2 011 107 108 d ź ěź łě ał w aw oo s ćs ćRC RC w ww wd H o lo nr en jj eŁ ju žŁ u y cž yi c y Wójowarka ze zagronitym nadawkom Rozgrono z Irenu Götzoweju – wjednicu Zakładneje šule Žylow Ingrid Hustetowa Pśed tśimi lětami jo Irena Götzowa (glej foto) stupiła do pśewšo wažnego amta šulskeje wjednice, a to w tej šuli, źož smy ze šulskim lětnikom 2000/2001 scełego prědny raz w Dolnej Łužycy chopili WITAJ-projekt w šuli zawjasć. Irena, kak se cujoš z takeju wósebneju zagronitosću? Kak sy se zaźěłała? Mě se źo derje. Ako som se wó toś tu funkciju procowała, som wěźeła, až w Žylojskej šuli WITAJ-projekt derje běžy, až su zakłady połožone, až jo WITAJ-wucba zawě sćona. Rozsuźenje za ten nadawk jo mě wólažcyło, až su mě wšake pśiraźili, na pś. šulski raźc a mój cłowjek. Wšak weto som se nejpjerwjej pitśku bójała swójskeje kuraže. Prědne lěto jo było napinajuce. Som měła zacuśe, až by dejała ned wšykno wjelgin derje wuměś. Pśi tom njejsom we wjelgin krotkem casu žednje hyšći teliko nawuknuła. Teke, kak móžom se stresowych situacijow wobijaś, je doprědka póznaś abo nanejmjenjej změrom we nich wustupowaś. Za taku nawjedujucu funkciju trjebaš kradu wjele casa a mócy. Togodla sy wšake pjerwjejšne nadawki drugim kolegowkam pśepódała. Kak se w šuli kompensěrujo, až móžoś ty ze swójimi zamóžnosćami a dłujkolětnymi nazgónjenjami rowno we WITAJ-wucbje jano hyšći rědko k dispoziciji byś? Ja ga, se wě, weto dalej k dispoziciji stojm, ale na hynakšu wašnju. Pśeto ako wjednica som powšyknje za wšykno zagronita, nic jano za WITAJ-projekt. We WITAJwucbje som momentanje z wjele mjenjej góźinami za sajźona ako druge ceptarki a wěcej njenawjedujom šulsku fachowu konferencu ceptarkow serbšćiny. Wob glědujom to samo ako plus: Tak maju druge ceptarki móžnosć, se dalej wuzamóžniś a wěcej samostatnje za gronitosć za WITAJ-wucbu wugbaś. A wšykne w kolegiumje swóje powšykne ceptarske a specifiske serbske nadawki kuždy źeń docynjaju. Na to móžom se spušćiś. Kaki status ma Žylojska zakładna šula pó 10 lětach WITAJ-projekta za was samych a w zjawnosći? Smy měli wjelgin dobry start z WITAJ-projektom a smy dojśpili wěstu konstantnosć, smy etablěrowane. Šula se s e r b s k a š u l a 3 2 011 pśiwzejo we jsy, w regionje, pla starjejšych, w Serbach a w powšyknej zjawnosći. Nas wobstawnje bergarske towaristwo, wejsna pśirada a mě sćańske wótpósłance politiski, materielnje a financiel nje pódpěruju. Zakładna šu la Žylow interpretěrujo se w zjawnosći ako ta WITAJšula. Wósebnje na zacho pjeńku jo było wjele ruša a njeměra mjenjej abo wěcej oficialnego charaktera; hospi tacije, woglěd, gósći, medije, zajmce. Wšykne su kśěli zwěsćiś, lěc a kak toś ten WITAJ funkcioněrujo. Mjaz tym jo dopokazane, až wětšy źěl WITAJ-wuknikow profitěrujo wót togo projekta za wugbaśa a zamóžnosći w drugich pśedmjatach. Weto su ze wšakego glědanja teke śěžkosći a problemy. Togodla by my wjelgin witali ewaluaciju projekta. To jo teke za WITAJ-ceptarki wažne. Wóni kśě wěźeś, kaki poměr jo mjazy źěłowym zasajźonkom a wužytkom a na com lažy, gaž něco se njebula abo we wěstem nastupanju stagněrujo. Z cym njejsy spokojom? Pśi com klěco? Kaž gronjone, na zachopjeńku jo zajm za nas ako WITAJ-šula wjelgin wjeliki był. W běgu casa pak njej smy se pśi tom wěcej derje culi. Toś ten nawal jo se nam zdał pśegnaty. Smy se culi ako wšym na wócach sejźece. To njejo šuli tyło. W tom casu su se WITAJ-projekt a wócakowanja na njen kradu nadgódnośili. Druge ceptarki a ceptarje, kenž njejsu direktnje we WITAJ-projekśe zasajźone, druge wukniki a wuknice, kenž se njewob źěluju na WITAJ-projekśe, teke druge šule z abo bźez WITAJ-projekta su se zdźěla z wócowu zgubili. Pśisa mem wšo jo se wjerśeło wokoło WITAJ-projekta w Žy lowje. Pśez to jo se zaźaržanje abo nastajenje starjejšych změniło. Žedne su swóje źiśi do drugeje šule z cele „normalneju“ wucbu dali. Wóni su zdźěla byli iritěrowane a njejsu wěcej wěźeli, až jo wobźělenje na wucbje serbšćiny (B- a W-wucba) fakultatiwne a nic obligatoriske. Pla WITAJ-źiśi samych jo toś to stawne wuzwigowanje a hofěrowanje WITAJ-projekta wutwóriło wěstu arogancu něco lěpšego byś. A to njamóžo zaměr demokratiskeje šule byś. Drugi problem jo, až njejo se w běgu 10 lět raźiło, gódne pórucenja za te WITAJ-źiśi wutwóriś, kenž njekśě pśejś na Dolnoserbski gymnazium. Na kaki d ź ěź łě ał w aw os o ćs ćRC RC w ww wH d or on l nj ee jj ŁŁ uu žž iyccyy part ga te źiśi mógu swóje serbskorěcne zamóžnosći nałožowaś, wudopołnjowaś a wšedny źeń trjebaś? Wjele jo se wó tej wěcy we wšakich gremijach powědało a diskutěrowało – bźez wuslědka. Mjaztym mam zaśišć, až źěloju starjejšych jo wšojadno, lěc se WITAJ-projekt pó zakładnej šuli wótłamjo. Jich wědobnje a nastajenje za WITAJ-projekt njejstej dosć skšuśonej, aby za jogo pókšacowanje wójowali. Taka zmyslonosć se teke pśe njaso na ceptarki a ceptarje. Zasadnje wšak su wót WITAJ-projekta pśeznanjone a za nim stoje. Ale by kśěła na tom městnje warnowaś pśed rozšyrjeceju se rezignaciju. Gaž se z oficialnego boka nic k pólěpšenju situacije njestanjo, jo z wósobinskego boka śěžko se pśewinuś a se z problemom rozestajiś. Kak pósuźujoš serbskorěcne zamóžnosći WITAJ-wuknikow wót 1. do 6. lětnika? Kwantitatiwne a kwalitatiwne serbskorěcne znaśa a za móžnosći našych wuknikow su kradu rozdźělne. W głownem źiśi wjelgin derje serbski rozměju. Źiśi, kenž k nam pśidu z Kita „Mato Rizo“, maju teke dobre zakłady za powědanje a někak do 2. lěnika njenuzkane a wólnje serbski powědaju. To nas pśecej zasej zaźiwujo a wjaseli. W cełem wiźone, chopiju se problemy pśi powědanju (a pisanju) wósebnje pó šulskej zachopnej fazy poka zowaś. Słowoskład a rěcne struktury wuknikow su kradu wobgranicowane. Su teke źiśi, pla kótarychž teke wósebne procowanja a zwucowanja njedosegaju, tak až mu syš cesto nimsku rěc sobu wužywaś. Smy pak teke južo źiśi w 6. lětniku měli, kenž su wuwijali wopšawdne zacuśe za serbsku rěc. Teke how jo wiźeś, kak wažna jo ewaluacija. Kaku kwalitu a kaki status změjo WITAJ-projekt za 10 lět? Co sebje žycyš za „swóju“ šulu perspektiwiski wót zjawnych serbskich a nimskich partnarjow? Ako smy z WITAJ-projektom zachopili – nic jano w Žy lojskej šuli –, jo euforija wjelika była, smy měli wšake pśedstajenja, plany, pominanja a žycenja. Nejskerjej jo wšake było iluzoriske. W běgu 10 lět smy stajali rozdźěl ne jasne pominanja na zjawne gremije a instance. Jano mało jo se zrealizěrowało. Toś njoco se mě wěcej wjele wócakowaś a sebje žycyś. Nejwažnjejše fachowe partnarje za WITAJ-projekt su za mnjo Ministarstwo za ku błanje, młoźinu a sport (MBJS), Źěłanišćo za serbske kubłańske wuwijanje w Chóśebuzu (ABC) a Rěcny centrum WITAJ. Bóžko njejstej daniž ABC daniž RCW zamóžnej byłej dosć pśi MBJS dojśpiś, a MBJS nic pśi wušych politiskich gremijach. Som se na to nastajiła a spušćam se lubjej na sebje samu a na „móje“ ceptarki a ceptarje. Na tom pólu nanejmjenjej – faktiski na bazy – móžom něco pógibowaś a póstarcyś, aby našu šulu, se wě teke ako WITAJ-šulu dalej doprědka spórała. Kaki by mógał WITAJ-projekt za 10 lět wuglědaś, njamóžom se pśedstajiś. Wutšobny źěk za rozgrono! Wobšyrna serija wucbnicow a źěłowych zešywkow za dolnoserbšćinu w zakładnej šuli doźěłana Ingrid Hustetowa Z lěta 1998 procujo a pilnujo se – wót zjawnosći lěbda zawupytnjone – mała kupka angažěrowanych ceptarkow serbšćiny, aby pó lětnikach a kšac pó kšacu naźěłali za cuzorěcnu wucbu serbšćiny kwalitatiwne moderne, atraktiwne a praktikabelne wucbne materialije, kenž wótpowěduju pó wopśimjeśu a didaktice źinsajšnym serbskim wobstojnosćam a wědomnostnym standardam wuwucowanja rěcow. Źěło jo w slědnej fazy, prědne tśi źěle dawno pśedlaže, styri knigły stwórtego źěla su w lektoraśe k wobźěłanju, wudaśe jo pśedwiźone w lěśe 2012. Toś ten gódny produkt wutrajnego intensiwnego źěła jo zasłužba Rosemarie Frankoweje (ceptarka na wuměńku), Ute Kieperoweje (zakładna šula Tšupc) a Ellen Schmidoweje (zakładna šula Grodk) – w praksy serbskego wuwucowanja nazgónite ceptarki. Pśewó źowała jo awtorsku kupku z fachowym didaktiskim a rěcnym póraźowanim sobu źěłaśerka Źěłanišća za serbske kubłańske wuwija nje w Chóśebuzu (ABC) Margot Hašcyna. Toś ta serija jo se nowo kon cipěrowała a wuwiła za wuc bu serbšćiny (B) wótpowě dujucy aktualnym ramikowym planam za serbšćinu a jo pórucenje za wopśimjeśa a didaktisko-metodiske wugotowanje a strukturěrowanje wucby. Prědny źěl su tśi ceptarki w tśich šulach testowali a ako gódny pósuźili. Mjazy drugim jo se w běgu lět wobkšuśiło, až jo zwěza nje tradicionelnych cuzorěcnych a nowšych nacasnych s e r b s k a š u l a 3 2 011 109 110 d ź ěź łě ał w aw oo s ćs ćRC RC w ww wd H o lo nr en jj eŁ ju žŁ u y cž yi c y wuceńskich a wuknjeńskich metodow a technikow praktikabelne a wuspěšne. Ceła serija materialijow ma se ako jad notka wobglědowaś (wósebnje 1. a 2. źěl) a móžo se wariabelnje a pśecej dwa lětnika pśesegajucy wužywaś. Wopśi mjeśa, temy, teksty, zwucowanja, pśe glědy, nadawki, leksika, gramatiske póla, źělowe łopjena a wu knjeńske zaměry su w sebje w kuždem źělu (resp. lětniku) a pśez cełu seriju (1. do 4. źěla za 1. do 6. lětnika) ze sobu wótgłosowane a na se póśěgowane. Serija materialijow zmóžnijo na wšaki part, głowny zaměr ramikowych planow – wuwijaś, skšuśowaś, rozšyrjaś a wudopołnjowaś komunikatiwne rěc ne kompetence wuknjecych pśi słu chanju, cytanju, powědanju a pisanju – dopołniś. Wopśimjeśa wucbnicow a zešywkow su wót 1. do 6. lětnika rozrědowane do kompleksnych tematiskich lekcijow, pśi comž se na zakłaźe mjeńšych temowych pólow a pódtemow stawnje rozšyrjaju a pó śěžkosći stopnjuju. Take temowe póla su mjazy drugim šulski a wšedny źeń (wótběg dnja, wuknjomy a grajkamy, zaběry w lichem casu, prozniny), familija a ja (doma, bydlenje, kuchnja a domacnosć, jěza, recepty a strowe zežywjenje, nakupujomy, drastwa, swěśimy, gódy a jatšy, chto ja som, pówołanja), lětne case (pśiroda a pśeměnjenja w pśiroźe, wjedro, kalendaŕ, rostliny a zwěrjeta, gumno) a domownja (krajina, wjas a město, Łužyca, Chóśebuz, Błota, Serby, powěsći a nałogi). Wabjecy za źiśi a ako pomoc pśi wuknjenju jo se za kuždy źěl serije instalěrowała signetowa figura ze serbskich powěsćow, kótaraž wuknjecych pśez cełe šulske lěto wšuźi na bokach pśewóźujo. W prědnem źělu su to lutki, w drugem jo plonik, w tśeśem nykus a w stwórtem błudnik. Wucbnicowa serija wobstoj z tśich źělow, a to z wucbni ce Wuknjom serbski (1.-4.), źěłowego zešywka Zwu cujom serbski (1.-4.) a pśirucnice za ceptarki Pórucenja za serbšćinu (B) (1.-4.). K stwórtemu źěloju serije słuša hyšći zběrka wěcnych tekstow ze se góźecymi rěcnymi komunikatiwnymi nadawkami z titlom Krajowěda 4. Wšykne knigły su didaktiski ilustrěrowane, zdźěla teke s e r b s k a š u l a 3 2 011 z fotami. Až su awtorki pśirucnicku za ceptarki sobu koncipěrowali a paralelnje k wuknjeńskim materialijam naźěłali, jo se w běgu lět we wuceńskej praksy ako wjelgin wužytne wopokazało. Toś te pórucenja ceptarkam kradu wólažcuju pśistup do wobšyrnego, pśewidnje a jasnje struk turěrowanego materiala w cełem a su toś wažna pomoc pśi pśigótowanju wucby, glědajucy na powšykne šulske, casowe a materielne wobstojnosći w zwisku z wucbu serbšćiny. Pórucenja za serbšćinu (B) wopśimjeju nara źenja za rozdźělenje maśizny do lekcijow a góźinow, mustery za za wjeźenje, skšuśenje, wóspjetowanje a nałožowanje rěcnych jadnotkow, pokazki za zarědowanje rymow, basnjow, spiwow, bajkow a powěsćow, kopěrowańske pśedłogi a źěłowe łopjena k leksice a gramatice a za mólowanje, cytanje, pisanje, powě danje. Materialije toś teje serije maju se rozměś ako fakultatiwne pórucenje. Wóni se kwantity dla njegóźe za dopołne wótźěłanje. Pódtemy wšak su ze sobu zwězane, mógu se pak ako mjeńše jadnotki zasajźiś. Kužda ceptarka jo sama za to zagronita, kótare źěle (temy a pódtemy) móžo za swóju wuknikojsku kupku wužywaś a kak se góźe do jeje konk retizěrowanego casowego a tematiskego koncepta. Na zakłaźe doněntejšnych nazgónjenjow pśi wužywanju cełeje serije móžo se na slědujuce (zdźěla dwa lětnika pśesegajuce) zasajźenje jadnotliwych źělow serije orientěrowaś: Za 1. źěl se trjebatej zwětšego 1. a 2. lětnik. Wótwisnje wót šulskich, casowych a powšyknych wuknjeńskich a wuceńskich wuměnjenjow (wósebnje wót zamóžnosćow wuknikojskeje kupki) móžo se južo w 2. lětniku zachopiś 2. źěl materiala wužywaś. Dalej tak pókšacujucy jo pód optimalnymi wobstojnosćami w głownem realistiski, až su se do kóńca 4. lětnika prědne tśi źěle serije (to groni – glej górjejce – wubrane źěle, temy, pódtemy) mógli absolwěrowaś. Stwórty źěl serije se pśizamknjo w 5. a 6. lětniku. Z wucbnicoweju seriju Wuknjom serbski, Zwucujom serbski, Pórucenja za serbšćinu (B) a Krajowěda stoj za wucbu serbšćiny (B) w zakładnej šuli pśewšo gódny a nacasny wuknjeński a wuceński material na wusokem ninowje k dispoziciji. Pśi zmysłapołnem, efektiwnem wužywanju móžo wón sobu pśipomagaś, až se serbska wucba pó wopśimjeśu, kwaliśe a motiwaciji wucecych a wuknjecych – wotpowědujucy pominanjam ramiko d ź ěź łě ał w aw os o ćs ćRC RC w ww wH d or on l nj ee jj ŁŁ uu žž iyccyy wych planow a wócakanjam serbskeje zjawnosći – dalej wudopołnjujo. Toś ta awtorska kupka jo se z rowno tym zaměrom gromadu namakała. Te tśi ceptarki su lětadłujko wjele lichego casa a energije inwestěrowali, pśi tom swóje wósobinske ideje, ambicije a zamóžnosći do płodnego zgromadnego źěła dawali, aby slědkoju mógli toś ten atraktiwny a kwalitatiwny produkt wužywarjam do ruki daś. Wutšobny źěk Wam, cesćo na Rosemarie Frankowa, Ute Kieperowa a Ellen Schmidowa. Wucbnicowa serija: • Wuknjom serbski 1 (2001) / Zwucujom serbski 1 (2001) / Pórucenja za serbšćinu 1 (B) (2001) • Wuknjom serbski 2 (2002) / Zwucujom serbski 2 (2002) / Pórucenja za serbšćinu 2 (B) (2002) • Wuknjom serbski 3 (2005) / Zwucujom serbski 3 (2005) / Pórucenja za serbšćinu 3 (B) (2005) • Wuknjom serbski 4 (2012) / Zwucujom serbski 4 (2012) / Krajowěda 4 (2012) / Pórucenja za serbšćinu 4 (B) (2012) Naš internat – Což tebje na wutšobje lažy, dajoš jano tam, źož jo derje woplěwane Doreen Hufnagelowa Zgromadny cas, kenž jo nam wótkubłarkoma a wót kubłarjoma z wuknikami a wuknicami w internaśe pśiwdany, jo gódny cas, źož smějomy wobglědowaś, kak z wósobow bywaju wósobiny. To jo cas, kótaryž naše „źiśi“ njezabydnu. Nam jo wažnje, w dowěrliwej atmosferje gódnoty pósrědniś. Pómagamy nam dowěrjonym kubłańcam, aby wuznali, chto su a chto kśě byś. Pśi tom grajo serbski póchad wjeliku rolu. Pśez serbsku atmosferu w internaśe wuwědobniju sebje swój póchad. My jich wuskoboźijomy, na ideale a gódnoty wěriś. Dwójorěcnosć jim wótwórijo nowe perspektiwy a rozšyrijo horiconty, toleranca napśeśiwo drugim rosćo. Dorostowaś jo sobu to nejśěžčejše a nejwěcej rozbuźujuce w žywjenju. W tom casu młodostne trjebaju wěstu zepěru. W internatnej zgromadnosći ma kuždy swójo městno w kupce. Zgromadne dožywjenje serbskich tradicijow a nałogow mjazsobnu zwězanosć skšuśujo. W Dolnoserbskem internaśe mamy tśi etaže, pśi comž nejmłodše bydle w prědnej a starše górjejce. Za wětšy źěl se źělitej dwě wuknice abo dwa wuknika jadnu spódobnu śpu z meblami. Ceły cas wob źeń a noc jo něchten z nas wótkubłarkowu a wótkubłarjowu pśibytny a jo ze słowom a statkom k pomocy. Dolnoserbski internat a Dolnoserbski gymnazium źěła tej wusko gromadu. Gymnazium jo jano mało kšacow wót internata pšec, tak až wukniki rad wužywaju rumy w internaśe, gaž maju liche góźiny. Pó wucbje nje skomuźaju cas z dalokimi drogami, ale mógu se ned ze swójimi nadawkami zaběraś a lichy cas zmy słapołnje pśepóraś. Wjele zaběrow my wót kubłarce a wótkubłarja pśigótujomy. Na pśikład su bowling a wjacory z filmami wjelgin woblubowane. Wjelgin angažěrowane su młodostne pśi woplěwanju serbskich nałogow w běgu lěta. To su ptaškowa swajźba (glej foto), zapust, wupyšnjenje serbskich jajow a kěrmuša. Teke gódownicka a internatny swěźeń ku kóńcoju šulskego lěta słušatej k žywjenju w internaśe. Na tej dwa swěźenja su teke wšykne starjejše pśepšosone. Dobry kontakt k starjejšym jo za nas wjelgin wažny. Indiwiduelne rozgrona a intensiwna wuměna nazgónjenjow z nimi su jadna baza za dobre wobstaranje jich źiśi pó jich pśedstajenjach. Zgromadny cas w internaśe jo za młodych luźi wobogaśenje. A zawěsće se teke pózdźej hyšći rad na to spominaju. s e r b s k a š u l a 3 2 011 111 112 źd ěź łě ał w aw oo s ćs ćRC RC w ww wd H o lo nr en jj eŁ ju žŁ u y cž yi c y Wušej 10 lět WITAJ-projekt na šulach z dolnoserbskeju wucbu Christiana Piniekowa W šulskem lěśe 2000/2001 jo se wšykno zachopiło. Rožamarja Frankowa, nazgónita serbšćinarka, chapja wuwucowaś serbšćinu na Žylojskej zakładnej šuli pó imersiskem principje. Toś ten pioněrski nadawk pśewzeju wót njeje Irena Götzowa a dalšne młode ceptarki. Ale južo do zachopjenka pódpěrujo to teke Źěłanišćo za serbske kubłańske wuwijanje w Chóśebuzu (ABC), k rajna institucija, kenž jo zagronita fachowje za wucbu serbšćiny na Bramborskich šulach. Wóna pomoga pśi wuźěłanju koncepcije za natwaŕ šulskego WITAJ-projekta na Žylojskej šuli a paralelnje k tomu pódpěrujo nastaśe Sorben (Wenden) Schulverordnung, kenž se w lěśe 2002 schwalijo. Ale pokazujo se, až wucyś serbšćinu a teke druge pśedmjaty serbski se pomina wót ceptarkow wjelgin dobre znaśe rěcy a trening wšakich specielnych didaktiskich kaznitosćow. Togodla póbitujo ABC wót lěta 2001 gromaźe z Uniwersitu w Podstu pimje a z jej pśizamknjonym towaristwom Weiterbildung in Brandenburg (WiB e.V.) dwělětne Intensiwne dalejkubłanje serbšćina (IDS). Na njom se wobźělijo w běgu lět dogromady 35 ceptarkow a ceptarjow: Intensiwne dalejkubłanje serbšćina (IDS) licba Witajceptarkow/-jow za zakładne šule 1. kurs (2001/03) 6 2. kurs (2003/05) 7 3. kurs (2005/07) 5 4. kurs (2007/09) 2 dogromady 20 W IDS pśewjeduju se wšykne zarědowanja, lěc teore tiske abo praktiske, w serbskej rěcy. To groni, až se nałožujo ako zakładny wuwucowański princip imersija. Jo wuwześe, až referent/referentka njewumějo dolnoserbski. Rownocasnje źo wó naźěłanje teoretiskego a s e r b s k a š u l a 3 2 011 praktiskego zakłada serbskeje imersiwneje, źinsa gronimy bilingualneje, wucby. Aby rosło rozměśe teoretiskich a praktiskich zakładow WITAJ-projekta, za kótarymž chowa se tak pomjenjona bilingualna wucba, wugótujo ABC paralelnje k dalejkubłanju pak sam pak z partna rjami konferency (2001, 2002) a seminara (2003, 2006) a wudawa 6 dokumentacijow. Mimo togo wuźěłaju so buźěłaśerje ABC pó górnoserbskem pśikłaźe w zgro madnem źěle z ceptarkami-kursistkami a ceptarjamikursistami terminologije za sport (2003), wěcnu wědu (2004), computer (2004), muziku (2006), kreslenje a wuměłstwowe kubłanje (2009) a stawizny (w kooperaciji z RCW a LND, 2010). Dalej nastanjo skript k zawje źenju do bilingualneje wucby (2005). W źěłarnickach IDS nastawaju mimo togo mj. dr. wuknjeńskej graśi Bingo a Zwite sćažki, zwucowańskej zešywka za wěcnu wědu, dodatne materiale za sport a computerowe góźin ske module za wžen (LER). Europska komisija a Kultusowa ministarska konferenca jo mytowała koncepciju a pśewjeźenje IDS z „Europäisches Sprachensiegel 2007“. W konteksće bilingualneje wucby su źěłali cep tarki stawiznow z pódpěru ABC teke na zwucowańskem zešywku za stawizny. Wucbnice za stawizny a muziku se we wokognuśu hyšći pśestajuju a pśigótujo se wucbnica za wžen. Lěcrownož su dalšne bilingualne ceptarki trěbne, dośěgnjo ABC w juniju 2009, krotko pśedmjaty a licba do zakóńcenja 4. kurbilingualnych ceptarkow/-jow sa, powěsć, až dalšny za sekundarny schójźeńk kurs njejo pśedwi sport: 4 źony. W lětach IDS su wšykne wobźělone wžen (LER): 1 wjele pśiwuknuli, jich stawizny: 1 teoretiska a praktiska wžen (LER): 2 wěda wó bilingualstawizny: 1 nem wucenju a teke sport: 1 wó wucbje serbšćiny matematika: 3 jo se wjelgin rozšyriła. muzika: 2 Ale pó źaseśich lě tach kšaca šulski 15 WITAJ-projekt w Dolnej Łužycy do no weje wuwiśoweje faze. Zachopne lěta, w kótarychž jo se tež załožyła wósebna institucija Rěcny centrum WITAJ w Budyšynje a Chóśebuzu a jo chapjała wuspěšnje źěłaś, su mimo. Něnto pójźo wó to, na šulach skšuśiś pódla wucby serbšćiny teke WITAJ-projekt wót 1. až do 12. d ź ěź łě ał w aw os o ćs ćRC RC w ww wH d or on l nj ee jj ŁŁ uu žž iyccyy lětnika. To groni, jen juristiski na dobru bazu stajiś a zgromadne źěło ze starjejšymi wutwariś. Źiwaś dejało se na to, co njaso, co by se dejało wuwijaś a teke na to, źo dej se na dobro wucbneje kwality zmysłapołnje pśistśigaś. Tak nastawaju pšašanja: Ga na pś. wobzamknjo se zastojnski pśedpis wó nimsko-serbskej kubłańskej droze, kenž rědujo mj. dr. serbsku bilingualnu wucbu w Bramborskej? Kótare lěpšyny pśinjaso WITAJ-projekt za wobźělone źiśi a młodostne? Na kótare pśedmjaty se we WITAJ-projekśe až do kótarego lětnika koncentrěrujo my? Kak dajo se zadoraś, až wupaduju šulske góźiny we WITAJ-projekśe? Kak by se mógało naźěłanje wucbnych srědkow tak wuwijaś, aby wuknice a wukniki serbšćiny a WITAJ-projekta w Dolnej Łužycy (we wokognuśu něźi 1800) wěcej ako doněnta participěrowali na spómóžnem wuwijanju wucbnych srědkow w Górnej Łužycy (we wokognuśu něźi 2200 wuknikow). Tola wucba njejo wšykno. Źiśi, gymnaziasty a familije trjebaju rěcny kraj zwenka šule. Kak by było z młoźinskim aktiwom Domowiny na Dolnoserbskem gymnaziumje abo ze serbskim computerowym klubom? A: Kak by se dało integrěrowaś wukubłanje bilingualnych ceptarjow do uniwersitnego wukubłanja? Kak dostanu absolwentki-ceptarki serbšćiny źěłowe městno? – W pśiducych lětach caka dalej dosć źěła na wšyknych zagronitych. Zawěsće buźo ABC mimo swójeje głowneje zagronitosći za wucbu serbšćiny na Bramborskich šulach nadalej pó swójich móžnosćach, se wě w zgromadnem źěle z RCW a tamnymi serbskimi institucijami, pódpěrowaś wuwijanje WITAJ-projekta a bilingualneje wucby. Źěło redaktora Płomjenja – wóstuda wuzamknjona Bernd Melcher Lětosa swěśimy 10-lětne wobstaśe Rěcnego centruma WITAJ. Jogo nadawk jo zdźaržanje a dalejwuwijanje serbskeju rěcowu. Jadno wuměnjenje za dobru serbsku wucbu su didaktiske materialije we wjelgin dobrej kwaliśe, kenž mjazy drugim móje kolegowki naźěłaju. Ale teke casopis Płomje ma na nich swój późěl. Płomje dej wucbu dolnoserbšćiny pódpěraś z tym, až staja źiśam a ceptarjam wšake pśidatne materialije k dispoziciji. To su mjazy drugim pśinoski didaktiskego charaktera. Toś jo móžno, młogi raz malsnje pórucyś ceptarjam a źiśam teksty a zwucowanja, kótarež by howac byli akle pó dlejšem casu we wucbnicach. Nastawanje wucbnice jo rozmjej dłujkodobny proces. Źěłam něnto južo šesć lět ako zagronity redaktor toś togo casopisa. Mógu se hyšći derje na swój zachopjeńk dopomnjeś. Som był narski a napněty, pśeto njejsom měł daniž žurnalistiske daniž rěcne abo pedagogiske wukubłanje. Som ga inženjer z wusokošulskim diplomom. Ale som měł zajm na pedagogice a na tom, pówołański za zdźaržanje dolnoserbšćiny źěłaś a som wuměł se w toś tej rěcy wustnje a pisnje wurazniś. W prědnych mjasecach som musał wjele a malsnje wuknuś. Teke na pedagogiskem pólu som se w prědnem lěśe wukubłał. Mójo źěło toś njegóźi se pśirownowaś ze źěłom pśi „normalnem“ casniku abo casopisu. Njejsom jano žurnalist, ale teke pśełožowaŕ a do wěsteje měry pedagog. Ako redaktor Płomjenja pak dejm teke fleksi- belny byś, což nastupa dalšne a hynakše nadawki. Toś som był na pśikład južo raz grajaŕ w dolnoserbskima filmoma respektiwnje w lajskej źiwadłowej kupce. Wjele rešeršěruju a pišu, což zmóžnja mě stawne rozšyrjanje swójeje wědy na wšych móžnych pólach. To napórajo mě radosć. Take źěło se cesćim. Wóno njejo za mnjo jano zežywjenje, ja mam jo teke ako priwileg. Njesměju pak pśi pisanju pśinoskow zabyś, až pśedewšym źiśi deje toś te teksty cytaś. Toś jo pisanje tekstow za dolnoserbski wuknjece źiśi było a jo dalej wupominanje za mnjo, lěcrownož mam něnto wěstu rutinu. Casopis Płomje jo rozmjej za źiśi wót šesć do styrnasćo lět. Wušej togo musy se góźiś za WITAJ-wucbu a za cuznorěcnu wucbu. Dla togo wjelikego spektruma wužywarjow Płomjenja su pśedznaśa cytarjow, se wě, wjelgin rozdźělne. Pó móžnosći by dejało za kuždego něco nutśi byś. Ale to njejo pśecej móžno. Až su tam a sem kompromise notne, jo jasnje, měnim ja. Až wětšy źěl pśinoskow sam pišu, lažy na tom, až jo pśemało awtorow. Dla togo jo dalšne wupominanje za mnjo, pśecej zasej awtorow a awtorki namakaś, teke źiśi. Ja a teke ceptarki, my dejmy ziśi pśecej zasej moti wěrowaś, aby něco za wózjawjenje zapódali. Cesto dosć pišu ceptarki serbšćiny sami. Som se južo pśemyslował, na com to zalažy. Njejo snaź w źinsajšnem casu moder nych medijow wěcej atraktiwnje za źiśi, tekst z ruku napisaś? Abo brachujo źiśam wěda za pisanje dobrego teksta? K tomu pśiźo, až teksty by dejali pó móžnosći byś dolnoserbski napisane. Mógu se pśedstajiś, až se to njedowěriju. Realistiski dejm byś, což nastupa kwalitu wuknikojskich pśinoskow. Něntejšny staw jo taki, až jich s e r b s k a š u l a 3 2 011 113 114 źd ěź łě ał w aw oo s ćs ćRC RC w ww wd H o lo nr en jj eŁ ju žŁ u y cž yi c y pśinoski njejsu jano w serbskej, ale teke w nimskej rěcy. Pśisamem wšykne musym kradu wobźěłaś, což nastupa wopśimjeśe a stilistiku. Toś mam ako redakor nadawk, pśinoski do takeje (serbskeje) formy spóraś, aby se na jadnom boce góźili za wózjawjenje a na drugem boce weto wiześ było, až jo góle tekst napisało. Dajo teke pśemało dorosćonych awtor(k)ow, ako mógu dobre teksty za źiśi pisaś. Naźejam se pak, až se to w pśichoźe změnijo. Až buźo něga wěcej źiśi, młodostnych a dorosćonych, ako maju lušt, něco za źiśi dolnoserbski a w dobrej kwaliśe napisaś. Ako redaktor źěłam nic jano z kolegowkami gromadu, ale jich teke pódpěram. Toś som cłonk pśespytowańskeje komisije pśi decentralnej a centralnej olympiaźe w serb skej rěcy. A w lěśu jědu kužde lěto sobu ako wótkubłaŕ do WITAJ-campa. Toś tej pśidatnej funkciji stej kradu wažnej za mnjo. Pśez njej mam pśecej zasej góźby źiśi a jich pótrjeby póznaś. To jo pśewšo wažny aspekt mójogo źěła, až njesejźim jano w běrowje (lěcrownož se dajo pśisamem wšo z pomocu telefona a computera respek tiwnje interneta rědowaś), ale až źaržym kontakt k recipientam. Se wě, až jědu teke do šulow, aby źiśam wó swójom źěle wulicował abo se wobźělił na zarědowanjach a pótom wó nich rozpšawił. Redaktor Płomjenja pśepódajo dobyśarkam rěcnego wuběźowanja wopisma a myta. Žycym sebje, aby ceptarje/ki a źiśi Płomje pśecej raźi wužywali. Wuźěkuju se wšyknym małym a wjelikim cytarjam/kam a awtor(k)am za jich pśinoski a za jich zajm na toś tom njewšednem casopisu. Wutšobny źěk słuša teke dorosćonym wěrnym awtorkam a awtoram z Dolneje a Górneje Łužyce a z drugich stronow w tu- a wukraju, kótarež njewomucnje teksty pišu abo pśełožuju. A nic naslědku wuźěkuju se wšyknym luźam, kótarež Płomje tak rědnje wugótuju: ilustratoram a luźam ze stajarskego studija Kontrapunkt w Budyšynje. Filmowy projekt Chóśebuskego wótźělenja RCW Tatjana Kadočnikowa Jaden z projektow Chóśebuskego wótźělenja Rěcnego centruma WITAJ, kenž wót 2004 se kuždolětnje wótměwa a jo se mjaztym k rědnej a woblubowanej tradiciji wuwił, jo źiśecy filmowy projekt. Wuknice a wukniki ze šulow ze serbskeju wucbu se na njen wósebnje wjasele. Za nich, kenž su dwójo rěcnu wucbu zachopili, jo wobźělenje na toś tom projektowem tyźenju wjelgin wažne, dokulaž mógu how dožywiś serbsku atmosferu teke zwenka šule a mjazy źiśimi samymi. Zgromadne serbske wjasele, zgromadne dožywjenje w pśiroźe w serbskej Łužycy a zgromadne njewšedne źěło – nawjerśenje filma w dolnoserbskej rěcy – wustatkuju njepśeměrnje wjele w głowje a wutšobje našych serbšćinarjow. K tomu pśiźo teke kradu wósebna tematika filmow – serbska mytologija a ně gajšne serbske žywjenje, kenž dajo dłymšu wědu wó sta wiznach, duchnej kulturje a mentaliśe serbskego luda. Ale teke stwóriśelska, wuměłska atmosfera z elementami źiwadłowego graśa, z pśesajźenim do drugich rolow a s e r b s k a š u l a 3 2 011 pśedstajenim wěstych charakterow jo wuběr na móžnosć se na emocionalnu wašnju nowe (a nic jano rěcne) kompetence pśiswójś. W běgu lět su tak nastali filmy Prozniny z lutkami (2004), Serpa pśezpołdnice pótajmnosć (2005), Cowanje wó plonje (2006), Pomoc za nykusa (2007), Starkego błudnik (2008), Dyrdakojstwo z nocnym jagarjom (2009) a Pó slědach wužowego krala (2010). To jo wósebnje zasłužba projektoweje wobźěłarki Katrin Lehmannojc, kótaraž jo se ten projekt wumysliła a jo pśi tom teke derje wěźeła, kak ma wuknikow kubłujucy wjasć a źo ma se jim pomagaś. Katrin, kak sy pśišła na ideju takego projekta a kake su zachopjeńki byli? Na ideju takego projekta som pśišła, dokulaž som wěźeła, až njedajo žednych źiśecych grajnych filmow w dolnoserbskej rěcy. Na źěle som filmowy projekt pśekalkulě rowała a Rěcnemu centrumoju WITAJ pśedstajiła.Na to smy stajili pšosbu wó financielne srědki, kenž su notne za pśenocowanje, zastaranje, filmowy material, rekwi zity, honorary a za wugótowanje wólnego casa. Starjejše wobźělonych źiśi su mały swójski późěl za toś ten pro- d ź ěź łě ał w aw os o ćs ćRC RC w ww wH d or on l nj ee jj ŁŁ uu žž iyccyy jekt zapłaśili, kenž jo až doněnta konstantny wóstał. Doma som se tšojeńko ze serbskeju tematiku wumysliła a pó wjacorach som scenariske knigły pisała. Za tym, až prědny projekt jo wuspěšnje wótběgnuł, my jen kuždo lětnje pśewjedujomy. Mamy něnto sedym filmow a wósymy jo južo „w kašćiku“. Chto wobźělijo se na filmowem projekśe? Pśi našom projekśe mógu wuknice a wukniki wót stwórtego do šestego lětnika, kótarež se na serbskej resp. na bilingualnej wucbje wobźěluju, w filmje wó serbskich powěsćowych póstawach sobu graś a na taku kreatiwnu wašnju swóje rěcne znaśa skšuśowaś a rozšyrjowaś. Až doněnta jo se 73 wuknicow a wuknikow z jich ceptar kami abo ceptarjom wobźěliło. Wóni su pśišli ze za kładnych šulow w Bórkowach, Chóśebuzu, Brjazynje, Tšupcu a Žylowje. Projekt se wótměwa w šulskem casu, to groni, wuknice a wukniki su wót šule wulichowane. Źiśi pśidu pón na pěś dnjow do Lubnjowa, źož wóni góspoduju w AWO-zmakanišću za źiśi a młodostnych. Kake pśigótowanja se za tym wšym chowaju? Južo mjasece do projektowego tyźenja se zachopiju pśigótowanja: Na zakłaźe scenariskich knigłow pytam za pomocnikami a za filmowymi městnami. Wobstarajom rekwizity, ale teke pśenocowanje za źiśi a aktiwity za wólny cas. Ako zagronita za projekt du k źiśam do šule a pśedstajijom filmowe tšojeńko a role. Wuknice a wukniki mógu swóje žycenja wugroniś, kótaru rolu by kśěli graś. Wótwisnje wót togo, kake rěcne znaśa jadnotliwe wuknice a wukniki maju, dostanu krotki resp. dłujki tekst. Njetrjebaju jen z głowy wuměś, to dosega, gaž nazwucuju jen rědnje a z wurazom cytaś. Źiśi dostanu scenariske knigły a maju jaden do połtera mjaseca casa za zwucowanje. Na wětšy part to se stanjo w ramiku serbskeje wucby. Ja pak pórucyjom, až k źiśam domoj pśidu, aby z jadnotliwcom zwucowała. w muzeumje pód gołym njebjom na Lědach a w bydlenjach njeznatych luźi su se dejali „ako doma“ cuś, to groni, na pśikład pódomk a rěd wužywaś; źiśi su stupili na stare najśpy abo su Błota wuzgónili. Źiśi maju pśez filmowe źěło móžnosć, raz z kutšu abo z cołnom jěś … tak dłujko, až sceny „w kašćiku“ su. Źiśi teke wopóznawaju nowych luźi. Tak na pśikład su mógali graś z něgajšnym kapitanom kopańcowego mustwa Energija Chóśebuz Christianom Beekom, z něgajšnym redaktorom Nowego casnika Horstom Adamom abo z redaktorom našogo źiśecego casopisa Płomje Berndom Melcherom. Bźez pomocnikow njamóžo taki filmowy projekt funkcioněrowaś. Nic wšykne naše pomocniki wuměju serbski. Někotare pak nawuknu ekstra za naše filmy serbsku rěc, gaž su to teke jano něko tare słowa. Pó cynjonem źěle stoj wódychanje na progra mje: my pśigótujomy wogeń abo nocne drogowanje abo źomy bowlowat. Pśi wšyknom, což cynimy, słyše źiśi wót ceptarki abo ceptarja a wóte mnjo serbsku rěc. My źiśi animěrujomy teke serbski powědaś. To wóni cynje, na pśikład pśi snědanju. My móžomy pótakem groniś, až mi mo filmowego projekta to teke tyźeń serbskeje rěcy jo. Źo a ga móžomy gótowy film se woglědaś? Nježli až móžomy se film woglědaś, pśidu hyšći take źěła ako pśirězanje filma, wugótowanje covera a produkcija. Wjerašk projekta jo filmowa premjera. Wšykne sobustatkujuce dostanu wósobinske pśepšosenje. Wuknice a wukniki pśidu ze swójimi starjejšymi, z bratšami a sotšami a pśijaśelami, aby se wuslědk swójogo źěła woglědali. Ako źěk za wjeliku procu dostanjo kužde góle, kuždy sobustatkujucy jadnu dvd z filmom. Filmy daju se pón do šulow, pśeto su pśedwiźone ako pśidatny material za serbsku wucbu. Wutšobny źěk za rozgrono! Kak to filmowe źěło serbšćinarjam pśiźo? Ja źiśam gronim, až filmowe źěło njejo lažke: Wótglě dajucy wót togo, až musyš wjelgin sćerpny byś, to graśe samo jo śěžke. Teksty deje źiśi z mimiku a gestiku statkownje wugótowaś. K tomu pśiźo, až wokabular, kenž źiśi w filmje wužywaju, wobšyrnjejšy jo ako ten, kenž wóni w normalnem paźe w serbskej wucbje wuknu. Togodla jo to wupominajucy nadawk za naše wuknice a na šych wuknikow, kenž wóni weto z wjaselim pśiwzeju. Kak a źo se Twój projekt praktiski wótměwa? Projektowy tyźeń se zachopijo z tym, až my ze źiśimi sceny zwucujomy, kótarež wótpołdnja nawjerśijomy. Mjaztym se hyšći kostimowa proba wótměwa a pó wobjeźe startujomy z filmowym źěłom. Źiśi dožywiju wšakorake městna: Žylojske małe grajarki a grajarje za filmowy projekt ze swójeju ceptarku kn. Götzoweju a režiserku Katrin Lehmannojc (stojecy napšawo). s e r b s k a š u l a 3 2 011 115 116 d ź ě ł a w o s ć RC w w H o r n j e j Ł u ž i c y Awtorojo w tutym čisle: dr. Beata Brězanowa, wjednica RCW w Budyšinje Jadwiga Čižankowa, wjednica SZŠ „Šula Ćišinskeho“ w Pančicach-Kukowje Annett Dźědźikowa, wotrjadnica RCW w Budyšinje Kito Ela, něgajšny wjednik Chóśebuskego wotźělenja RCW Milenka Ertelowa, wučerka na SSŠ „Dr. Marja Grólmusec“ w Radworju Lubina Hajduk-Veljkovićowa, Lipsk Gunda Heyderowa, wědomnostna sobuźěłaśerka RCW w Chóśebuzu Marja Hrjehorjowa, lektorka w RCW w Budyšinje Michaela Hrjehorjowa, projektowa sobudźěłaćerka RCW w Budyšinje Doreen Hufnagelowa, wjednica Dolnoserbskego internata w Chóśebuzu Ingrid Hustetowa, lektorka w RCW w Chóśebuzu dr. Tatjana Kadočnikowa, lektorka w RCW w Chóśebuzu Jadwiga Kaulfürstowa, wědomostna sobudźěłaćerka RCW w Budyšinje Mikławš Krawc, Budyšin Bernd Melcher, zagronity redaktor casopisa Płomje dr. Madlena Norbergowa, wědomnostna sobuźěłaśerka RCW w Chóśebuzu Měto Nowak, wjednik Chóśebuskego wotźělenja RCW dr. Christiana Piniekowa, wědomnostna sobuźěłaśerka ABC w Chóśebuzu Walburga Sćapanowa, wučerka na SSŠ „Dr. Marja Grólmusec“ w Radworju Manuela Smolina, wědomostna sobudźěłaćerka RCW w Budyšinje Pětr Šołta, zamołwity redaktor dźěćaceho časopisa Płomjo Gerlind Šubertowa, wjednica internata Serbskeho gymnazija Budyšin dr. Simone Volkmann, wjednica referata za gymnazije při Sakskej kubłanskej agenturje Budyšin Silwija Wjeńcyna, projektowa sobudźěłaćerka RCW w Budyšinje Franciska Zopic, młodźinska socialna dźěłaćerka RCW Fota: priwatne, str. 74, 108, 114 (deleka) RCW, str. 76, 79, 80, 81, 83, 84, 86, 90, 96, 97, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 109, 111, 114 (horjeka), 115 M. Bulank, str. 92 M. Helbig, str. 107 s e r b s k a š u l a 3 2 011 IMPR ESUM Serbska šula 64. lětnik, 2011 ISSN 0138-2497 Wu d awa ć e l Domowina – Zwjazk Łužiskich Serbow z. t., Rěčny centrum WITAJ Spěchowane wot Załožby za serbski lud, kotraž dóstawa lětnje přiražki Zwjazka, Swobodneho stata Sakskeje a Kraja Braniborskeje. Re d a kc ija Wórša Šołćina Wu hot owa nje Jadwiga Wajdlichec Ad r e s a r e d a kc ije Rěčny centrum WITAJ Postplatz/Póstowe naměsto 3 02625 Bautzen/Budyšin telefon: (03591) 550-410 telefax: (03591) 550-375 e-mail: [email protected] Re d a kc i s k i kó nc 15.07. 2011 Serbska šula wuchadźa 4 króć wob lěto, kóždy druhi měsac kwartala. Za njeskazane přinoški njepřewza redakcija zamołwitosć. Awtorizowane přinoški njetrjebaja so z nahladami redakcije kryć. Kopěrowanske předłohi su po awtorskich prawach škitane. Za kóžde dalše hač po zakonskich prawach dowolene wužiwanje je pisomna dowolnosć nakładnistwa trěbna. Dowolene je rozmnoženje za wužiwanje we wučbje w za jednu rjadownju trěbnej ličbje. Na k ł a d n i s t wo a r o z š ě rje nje Domowina Verlag Ludowe nakładnistwo Domowina GmbH Tuchmacherstr./Sukelnska 27 02625 Bautzen/Budyšin telefon: (03591) 577-263 telefaks: (03591) 577-243 e-mail: [email protected] Je d n a ć e l k a Marka Maćijowa Ćišć Maxroi Graphics GmbH, Zhorjelc Časopis Serbska šula spěchuje so wot Załožby za serbski lud. Płaćizna jednotliwe čisło 3,00 E lětny abonement 10,00 E ISSN 0138 - 2497 SERBSKA ŠULA Budyšin 64 (2011) płaćizna 3,00 €