pełne wydanie

Transkrypt

pełne wydanie

Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej
im. Alcide De Gasperi w Józefowie
Journal of Modern Science
JoMS
DOI 10.13166/JoMS.issn.1734-2031
ISSN 1734-2031
Kwartalnik
Quarterly
j
o
m
October
December
4/27/2015
s
•
w
s
g
e
•
e
d
2015
u
•
p
l
team
/ Editorial
redakcyjny
dr
Zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor
im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide
De Gasperi University of Euroregional Economy
in Józefów, Poland
redaktor językowy (język angielski) / English
language editor Wyższa Szkoła Gospodarki
Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie,
Polska / Alcide De Gasperi University
of Euroregional Economy in Józefów, Poland
Tadeusz Graca
mgr Aurelia
Łuczyńska
Z e sp ó ł
redaktor językowy (język włoski)
A dres / A ddress
j
Redaktor naczelna / Editor-in-Chief Wyższa Szkoła
Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi
dr hab. Magdalena Sitek, prof. WSGE
w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University
Zastępca redaktora naczelnego / Deputy Editor
dr Małgorzata Such-Pyrgiel
im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide
De Gasperi University of Euroregional Economy
in Józefów, Poland
o
/ Italian
Wyższa Szkoła Gospodarki
Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie,
Polska / Alcide De Gasperi University of
Euroregional Economy in Józefów, Poland
language editor
mgr
Elżbieta Jamróz
mgr
Urszula Kraszewska
Sekretarz Redakcji / Assistant Editor Wyższa Szkoła
/ Subject Editor Wyższa Szkoła
redaktor tematyczny /Subject Editor Wyższa Szkoła
redaktor tematyczny
dr
Paweł Chodak
dr
Zygmunt Domański
Adres redakcji / Edytorial office
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie
05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 4
tel./fax (+48) 22 789 19 03
[email protected]
www.joms.wsge.edu.pl
Adres do przesyłania artykułów / Address for Submission
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie,
ul. Sienkiewicza 4, 05-410 Józefów, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional
Economy, ul. Sienkiewicza 4, 05-410 Józefów, Poland
Urszula Kraszewska: tel. (+48) 22 789 19 03 int. 12; e-mail: [email protected]
m
s
•
w
s
g
e
•
e
d
u
•
p
l
Prof. dr hab. Bronisław Sitek [Przewodniczący / Chairman] University of
Social Sciences and Humanities in Warsaw, Poland
Prof. dr hab. Peter Terem [Zastępca Przewodniczącego / Deputy Chairman]
Matej Bel University Banská Bystrica, Slovakia
Prof. Jaime Bonnet University of Valencia, Spain
Prof. dr hab. Marek Chmaj University of Social Sciences and Humanities in
Warsaw, Poland
Prof. dr hab. Leon Tadeusz Dyczewski OFM Conv The John Paul II Catholic
University of Lublin, Poland
Prof. dr hab. Edward Erazmus Alcide De Gasperi University of Euroregional
Economy in Józefów, Poland
Assoc. Prof. PhD. Ioan Ganfalean „1 Decembrie 1918” University in Alba Iulia,
Romania
Prof. dr hab. Małgorzata Gersdorf University of Warsaw, Poland
Prof. Dr. Sabri Gökmen Karamanoğlu Mehmetbey University, Turkey
Prof. Ksenofon Krisafi University of Tirana, Albania
Prof. Cristina Hermida del Llano King Juan Carlos University in Madrid, Spain
Prof. dr hab. Andrzej Misiuk University of Warmia and Mazury in Olsztyn,
Poland
Prof. JUDr. Stanislav Mráz, CSc. Matej Bel University Banská Bystrica,
Slovakia
Prof. Silvestre Bello Rodriguez University of Las Palmas de Gran Canaria,
Spain
Prof. Paulo Aldo Rossi University of Genoa, Italy
Prof. dr hab. Victoria Serzhanova University of Rzeszów, Poland
Prof. dr hab. Ligita Simanskiene Klaipėda University, Lithuania
Prof. Laura Tafaro University of Bari “Aldo Moro”, Italy
Lect. PhD. Miruna Mihaela Tudorascu „1 Decembrie 1918” University in Alba
Iulia, Romania
Prof. Ufuc Yolcu Hacettepe University, Turkey
R a d a N a u k o w a / S c i e n t i f i c C o mm i t t e e
Prof. Cadgas Hakan Aladag Hacettepe University, Turkey
Prof. dr hab. Svetlana Zapara Sumy State University, Ukraine
Ks. prof. dr hab. Sławomir Zaręba Cardinal Stefan Wyszynski University in
Warsaw, Poland
Prof. dr hab. inż. Jerzy Zawisza Społeczna Akademia Nauk, Poland
Dr Wiesław Breński University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland
j
o
m
s
•
w
s
g
e
•
e
d
u
•
p
l
Korekta / Proofreading: Monika Rychalska
Projekt okładki / Cover: mgr Miłosz Ukleja
Skład, łamanie / Typesetting, type-matter: Jadwiga Popowska
Nakład / Circulation – 150 egzemplarzy / copies
Druk i oprawa / Printing and binding
INTER-BOOK
Paulina i Grzegorz Indrzejczyk S.C.
Wiejca 51
05-085 Kampinos
Wydawca / Publisher
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie
05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 4
Urszula Kraszewska
Tel./fax (+48) 22 789 19 03
[email protected]
www.wsge.edu.pl
© Copyright by Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi
w Józefowie. All Rights Reserved / Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie,
przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej
publikacji bez zgody wydawcy zabronione.
Journal of Modern Science jest indeksowany w nastpujcych bazach / Journal
of Modern Science is indexed in the following databases: Google Scholar • Index
Copernicus Journals Master List • Polish Ministry of Science and Higher Education list
of Scientific journals • Ulrich’sWeb • Arianta • Research Bible
j
o
m
s
•
w
s
g
e
•
e
d
u
•
p
l
Spis treści / Table of contents
NAUKI HUMANISTYCZNE / HUMANITIES
Edyta JANUSZEWSKA �� 11
A foreign pupil in a Polish school. Theoretical and research assumptions
Uczeń cudzoziemski w polskiej szkole. Założenia teoretyczno-badawcze
Małgorzata KANIEWSKA �� 33
Climate change as a challenge to ethical action
Zmiany klimatu jako wyzwanie do etycznego działania
Bożena Muchacka, Adam Solak �� 51
In the circle of teachers Assistance in the constellation of teachers’ competence
W kręgu nauczycielskiej asystencji w konstelacji kompetencji
nauczycielskich
Mariusz Korczyński, Agata Świdzińska �� 67
Migrations – intercultural education – safety
Migracje – edukacja międzykulturowa – bezpieczeństwo
Mateusz Muchacki�� 81
Ludic, cognitive, social value of computer games in the context
of challenges for the learning environment of the child
Ludyczne, poznawcze, społeczne wartości gier komputerowych
w kontekście wyzwań dla organizowania środowiska edukacyjnego dziecka
Anna Krajewska�� 93
Nursery school of Rosa and Corolina Agazzi in equalising life
and educational chances of children from neglected environments
Przedszkole Róży i Karoliny Agazzi w wyrównywaniu szans edukacyjnych
i życiowych dzieci z zaniedbanych środowisk wiejskich
NAUKI SPOŁECZNE / SOCIAL SCIENCES
Magdalena SITEK�� 111
National (European) identity and the European Union citizenship
Tożsamość narodowa (europejska) a obywatelstwo Unii Europejskiej
j
o
m
s
•
w
s
g
e
•
e
d
u
•
p
l
Bronisław SITEK �� 127
Avvocatura dello Stato – The Advocate General for the protection
of the rights and interests of the state. Security protection of the rights
and interests of the Italian State
Avvocatura dello Stato – Rzecznik Generalny ds. ochrony praw i interesów
państwa. Bezpieczeństwo ochrony praw i interesów państwa włoskiego
Viktoriya Serzhanova �� 147
The Organization of the Institution of the Advocate of the People in Romania
Organizacja instytucji Adwokata Ludu w Rumunii
Katarzyna BOMBA �� 165
Error in declaration of intent in labour relations
Błąd co do treści czynności prawnej w stosunkach pracy
Nicolas Levi �� 193
Introduction à la politique de dividendes des sociétés en Pologne en 2015
Introduction to the dividend policy of societies in Poland in 2015
Łukasz ROMAN�� 209
The essence of contemporary challenges and threats to security
Istota współczesnych wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa
Leta Dromantienė, Kęstutis Štaras,
Monika Ūselytė �� 227
Lithuanian Case Study of Prescribed Participation in Cultural Events:
Attitude of Health Care Practitioners
Katarzyna FERSZT-PIŁAT, Kateryna NOVIKOVA,
Tomasz WRZOSEK �� 251
Cultural knowledge in the educational media. Comparative analysis
of Poland, German and Belarus as the cases of societies with different
multicultural experiences – outline of a research project
Wiedza kulturowa w mediach edukacyjnych. Analiza porównawcza
Polski, Niemiec i Białorusi jako przykładów społeczeństw o różnych
doświadczeniach z wielokulturowością – zarys projektu badawczego
j
o
m
s
•
w
s
g
e
•
e
d
u
•
p
l
Robert Krzemień, Artur Ogurek �� 275
Energetistic poverty and safety social states
Ubóstwo energetyczne a bezpieczeństwo społeczne państwa
Justyna Mróz �� 293
Differentiation of self in job and work engagement as variables determining
job satisfaction among social service job
Dyferencjacja Ja w pracy i zaangażowanie w pracę jako zmienne
określające satysfakcję zawodową wśród pracowników usługowych
Aleksandra Krawczyk �� 309
Desirable employer image-shaping
Kształtowanie wizerunku pracodawcy z wyboru
Agata Drobniewska, Sabina Filipowicz,
Grzegorz Nałęcz-Jawecki �� 323
Assessment of selected pharmaceuticals toxicity with Gammarus
varsoviensis assay
Ocena wpływu wybranych leków na skorupiaka Gammarus
varsoviensis
Robert LISOWSKI �� 345
Role of the information in the aspect of management
Rola informacji w procesie gospodarowania
Agnieszka Korzeniowska-Polak �� 359
Self-Government Boards of Appeal
Beata Pachuca-Smulska �� 383
Ownership transformation processes in Poland between 1989 and 2014
– selected issues
Jerzy ZAWISZA �� 403
The cyberspace as the threat of the state security
Cyberprzestrzeń jako zagrożenie bezpieczeństwa państwa
j
o
m
s
•
w
s
g
e
•
e
d
u
•
p
l
Joanna Majchrzyk-Mikuła, Małgorzata Matusiak �� 417
Theoretical and empirical analysis of the phenomenon of phonoholism
among the students of pedagogy
Analiza teoretyczna i empiryczna zjawiska fonoholizmu wśród studentów
kierunku pedagogika
Katarzyna Klimkowska, Mariusz Korczyński �� 437
Professional success of polish emigrants in Great Britain
and their educational activity
Sukces zawodowy emigrantów polskich w Wielkiej Brytanii
a ich aktywność edukacyjna
Mariusz Cichosz �� 463
Upbringing environment as a place where human lifelong education
is provided – from tradition to modern transformations
Grzegorz Winogrodzki�� 479
Hybrid procedure of checking individuals and companies
Hybrydowa procedura sprawdzeń osób i firm
Jacek Tittenbrun �� 501
The middle class or you only live twice
SPRAWOZDANIA / CONFERENCE REPORTS
Dorota ŁAŻEWSKA �� 531
II Kongres Dydaktyki Polonistycznej „Edukacja polonistyczna jako
zobowiązanie. Powszechność i elitarność polonistyki” Uniwersytet Śląski
Katowice 18–21.11.2015 r.
Dorota ŁAŻEWSKA �� 537
Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Edith Stein – 2015 – Human
dignity” Wrocław 8–11.10.2015 r.
nauki humanistyczne
humanities
Edyta Januszewska
Akademia Pedagogiki Specjalnej
im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie
Zakład Pedagogiki Społecznej
Journal of Modern
Science tom 4/27/2015,
[email protected]
s. 11–32
A foreign pupil in a Polish school.
Theoretical and research assumptions
Uczeń cudzoziemski w polskiej szkole.
Założenia teoretyczno-badawcze
Abstract
From 24 years Poland gives shelter to refugees under the Geneva Convention
of 1951 on refugee status and under the New York Protocol of 1967. Due to globalization, which causes mass migration, more and more immigrants come to Poland searching of safety and better living conditions. This article aims to reflect on
the question of whether Polish teacher is prepared to work with the alien minors
in school and whether it has cultural and intercultural competences. The article
consists of two parts. In the first part the analysis of statistical data concerning the
number of foreign pupils in Polish schools (divided into provinces) was done from
the school year 2001/2002 to 2013/2014. This part also consists of law regulations
knowledge associated with the education of the “Culturally different” children in
the other cultural and educational institutions in Poland. The second part consists
of characteristics of the teachers’ and headmasters’ competence and the difficulties
they encounter in their work. In this part has been cited partial results of research
based on qualitative interviews conducted by the author in 2011–2014 with teachers who teach foreign children in schools in Warsaw. It was also given an example
of “good practice” schools that have developed their own methods of working with
the immigrant students.
Journal of Modern Science tom 4/27/2015
11
Edyta Januszewska
Streszczenie
Polska od 24 lat udziela schronienia uchodźcom w rozumieniu Konwencji Genewskiej z 1951 roku, dotyczącej statusu uchodźcy, i Protokołu Nowojorskiego z 1967
roku. W związku z globalizacją, która powoduje masowe migracje, do Polski przyjeżdża coraz więcej imigrantów w poszukiwaniu bezpieczeństwa i lepszych warunków
do życia. Celem artykułu jest refleksja nad zagadnieniem, czy polski nauczyciel jest
przygotowany do pracy z dziećmi cudzoziemskimi w szkole i czy posiada kompetencje kulturowe i międzykulturowe. Artykuł składa się z dwóch części. W pierwszej
z nich dokonana została analiza danych statystycznych, dotycząca liczby uczniów cudzoziemskich w polskich szkołach (z podziałem na województwa) od roku szkolnego
2001/2002 do 2013/2014, oraz wprowadzono regulacje prawne związane z edukacją
dzieci innych kulturowo w polskich placówkach oświatowych. Druga część składa
się z charakterystyki dotyczących kompetencji nauczycieli, dyrektorów szkół i pedagogów oraz trudności, jakie napotykają oni w swojej pracy. W części tej zostały
przytoczone także częściowe wyniki badań oparte na wywiadach jakościowych przeprowadzonych przez autorkę w latach 2011–2014 z nauczycielami uczącymi dzieci
cudzoziemskie w szkołach warszawskich. Podany został także przykład „dobrej praktyki” szkół, które wypracowały własne metody pracy z uczniem imigrantem.
Keywords: the number of foreign students in Polish schools, teachers’ competences,
school legislation, the difficulties of immigrant students in Polish schools
Słowa kluczowe: liczba uczniów cudzoziemskich w polskiej szkole, kompetencje nauczycieli, prawo oświatowe, trudności uczniów imigrantów w polskiej szkole
Wprowadzenie
Polska dopiero od niedawna (w porównaniu z krajami Europy Zachodniej) udziela schronienia uchodźcom w rozumieniu Konwencji Genewskiej z 1951 roku, dotyczącej statusu uchodźcy, i Protokołu Nowojorskiego
z 1967 roku. We wrześniu 1991 roku została podpisana Konwencja Genewska
i od tego czasu datuje się napływ imigrantów starających się o nadanie statusu uchodźcy w naszym kraju. W latach 90. XX wieku o taki status starali się
głównie obywatele państw afrykańskich i azjatyckich, w których toczyła się
wojna lub panowało bezprawie, a ludność cywilna była prześladowana z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub poglądów politycznych. W tych latach dużo wniosków pochodziło
także od obywateli Bośni i Hercegowiny oraz z Armenii. Od 2000 roku datu12
Uczeń cudzoziemski w polskiej szkole. Założenia teoretyczno-badawcze...
je się duży napływ obywateli Federacji Rosyjskiej narodowości czeczeńskiej.
Związane jest to głównie z dwiema wojnami czeczeńsko-rosyjskimi, które toczyły się w latach 1994–1996 oraz 1999–2000. Mimo iż działania zbrojne dawno się skończyły, nadal największą grupą osób starających się o status uchodźcy
są właśnie Czeczeni. Obecnie drugą co do wielkości grupą osób przyjeżdżających do Polski w poszukiwaniu bezpieczeństwa są obywatele Ukrainy, a trzecią
– Gruzji. Według danych Urzędu ds. Cudzoziemców w 2014 roku 6621 osób
złożyło wniosek o nadanie statusu uchodźcy. Natomiast w pierwszej połowie
2015 roku 91% wniosków o status uchodźcy (2157) złożyli obywatele Federacji Rosyjskiej, narodowości czeczeńskiej oraz 82% wniosków (1345) obywatele
Ukrainy. Należy się jednak spodziewać, że sytuacja w ciągu najbliższych miesięcy może ulec zmianie i Polska będzie zobligowana – przez dyrektywy UE
dotyczące rozmieszczenia nielegalnych imigrantów – do przyjęcia uchodźców
pochodzących z krajów afrykańskich przypływających na łodziach (tzw. boat
people) do Europy (obecnie głównie na włoską Lampedusę).
Wśród uchodźców dużą grupę stanowią dzieci, które wraz z rodzinami
oczekują w ośrodkach dla cudzoziemców na nadanie statusu uchodźcy. Dzieci
te, zgodnie z polskim prawodawstwem, mają prawo (i obowiązek) nauki. Powstaje więc pytanie: czy polska szkoła jest przygotowana do pracy z uczniem
odmiennym kulturowo? Czy nauczyciele mają potrzebne im kompetencje do
pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (SPE)? W niniejszym opracowaniu używam terminów: „dzieci/uczniowie cudzoziemscy”,
„dzieci/uczniowie imigranci”, „dzieci/uczniowie odmienni kulturowo”, „dzieci/uczniowie inni kulturowo”, „dzieci z kontekstem migracyjnym”, mając na
uwadze dzieci urodzone w innym kraju niż Polska [Agencja Wykonawcza
ds. Edukacji, Kultury i Sektora Audiowizualnego (EACEA P9 Eurydice), s. 3;
Grünberger, Kyriazopoulou, Soriano, 2009, s. 8–10].
Uczniowie odmienni kulturowo w polskiej
szkole – dane statystyczne
Dane dotyczące uczniów cudzoziemskich w polskich szkołach zaczęły
być gromadzone przez Ministerstwo Edukacji Narodowej dopiero od roku
szkolnego 2001/2002. Wcześniej dzieci, które nie miały świadectwa szkolneJournal of Modern Science tom 4/27/2015
13
Edyta Januszewska
go lub dokumentu potwierdzającego uczęszczanie do szkoły za granicą, nie
były przyjmowane do polskiej szkoły, mogły jedynie uczyć się języka polskiego
w ośrodku dla uchodźców. Obecnie dane takie gromadzone są przez System
Informacji Oświatowej (SIO). W literaturze przedmiotu znaleźć można wiele
opracowań dotyczących liczby dzieci cudzoziemskich w polskich szkołach, ale
często są one niepełne i różnią się między sobą, ponieważ nie ma oficjalnych
statystyk publikowanych przez MEN, dotyczących liczby takich dzieci w szkołach. Autorzy publikacji samodzielnie starają się dotrzeć do takich informacji
z kuratoriów oświaty czy bezpośrednio z MEN w ramach prowadzonych różnych projektów czy badań. Mimo pewnych nieścisłości postaram się przybliżyć
liczbę dzieci cudzoziemskich w polskich szkołach i placówkach oświatowych.
Szacuje się, że w roku szkolnym 2001/2002 w polskich szkołach podstawowych, gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych uczyło się 4765 uczniów.
W roku szkolnym 2002/2003 uczyło się 4752 osób; w roku 2003/2004 – 5970
uczniów; w roku 2004/2005 – 6085, w roku 2005/2006 – 5211 uczniów (Gmaj,
2009, s. 5), a w roku szkolnym 2006/2007 – 3618 uczniów cudzoziemskich
(w tym dzieci i młodzieży było 3357 oraz 261 dorosłych), co stanowiło 0,06%
całej populacji szkolnej (stan na 30 września każdego roku) (Todorovska-Sokolovska, 2010, s. 3). Z danych tych wynika, że na przestrzeni sześciu lat liczba
uczniów cudzoziemskich w polskich szkołach wahała się między 3618 a 6085
osób. UNICEF (2013, s. 58–60) podaje bardziej szczegółowe dane dotyczące
liczby dzieci cudzoziemskich w polskich szkołach (i placówkach oświatowych)
z podziałem na typy szkół i na status prawny uczniów. I tak: w roku szkolnym
2010/2011 (stan prawny na 30.09.2011 r.) w przedszkolach, szkołach podstawowych i gimnazjalnych uczyło się (z wyłączeniem uczniów korzystających
z dodatkowej nauki języka polskiego i z zajęć wyrównawczych) 4021 dzieci
cudzoziemskich (w tym: w przedszkolach 1179; w szkołach podstawowych
1992 i w gimnazjach 850). Uczniów, którym udzielono ochrony czasowej na
terytorium RP, było 63 (w tym: w przedszkolu 10; w szkole podstawowej 39;
w gimnazjum 14). Uczniów uprawnionych do nauki wynikającej z umów
międzynarodowych było 86 (w tym: w przedszkolu 19; w szkole podstawowej
48 i w gimnazjum 19). Uczniów obcokrajowców korzystających z nauki języka i kultury kraju pochodzenia było 103 (w tym: w przedszkolu 20; w szkole
14
podstawowej 52; w gimnazjum 31). Uczniów, którzy posiadają Kartę Polaka
– 104 (w tym: w przedszkolu 23; w szkole podstawowej 46; w gimnazjum 35).
Uczniów, którym nadano status uchodźcy – 118 (w tym: w przedszkolu 28;
w szkole podstawowej 61; w gimnazjum 29). Uczniów, którym udzielono zgody na pobyt tolerowany – 168 (w tym: w przedszkolu 42; w szkole podstawowej 92; w gimnazjum 34). Uczniów, którym udzielono ochrony uzupełniającej
– 188 (w tym: w przedszkolu 24; w szkole podstawowej 144; w gimnazjum 20).
Dzieci osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy było 427 (w tym:
w przedszkolu 64; w szkole podstawowej 270; w gimnazjum 93). Uczniów, którym udzielono zezwolenia na osiedlenie się na terytorium RP – 548 (w tym:
w przedszkolu 136; w szkole podstawowej 302; w gimnazjum 110). Uczniów,
którzy nie są obywatelami polskimi pochodzącymi z krajów UE – 979 (w tym:
w przedszkolu 297; w szkole podstawowej 542; w gimnazjum 140). Uczniów,
którym na terytorium RP udzielono zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony – 1178 (w tym: w przedszkolu 257; w szkole podstawowej 599; w gimnazjum 322). Z danych tych wynika, że najwięcej dzieci uczyło się w szkołach podstawowych i w przedszkolach. Najwięcej było uczniów, którym na
terytorium RP udzielono zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony oraz
pochodzących z krajów UE. Ciekawie wygląda również liczba uczniów w poszczególnych województwach i miastach. W roku szkolnym 2006/2007 liczba
uczniów cudzoziemskich w polskich szkołach ze względu na podział na województwa przedstawiała się następująco: najwięcej osób uczyło się w szkołach
województwa mazowieckiego (1506), podlaskiego (304), lubelskiego (185),
dolnośląskiego (166), zachodniopomorskiego (157), śląskiego (156), małopolskiego (133), pomorskiego (132), wielkopolskiego (126), kujawsko-pomorskiego (109) i łódzkiego (105). Najmniejszą liczbę uczniów (poniżej 100)
zanotowano w województwach: podkarpackim (81), lubuskim (58), warmińsko-mazurskim (56), opolskim (51) i świętokrzyskim (32). Razem w polskich
szkołach uczyło się 3357 uczniów cudzoziemskich. Najwięcej dzieci niebędących obywatelami polskimi uczęszcza do szkół i placówek oświatowych w Warszawie. Jak pokazują dane, w roku szkolnym 2008/2009 (stan na 30.09.2009 r.)
dzieci i młodzieży cudzoziemskiej było: w przedszkolach – 336; w szkołach
podstawowych – 803; w gimnazjach – 407; w liceach ogólnokształcących –
15
Edyta Januszewska
286; w liceach profilowanych – 1; w technikach – 19; w zasadniczych szkołach
zawodowych – 1; w szkołach policealnych (ponadgimnazjalnych) – 80; w policealnej szkole artystycznej – 13; w czteroletniej szkole muzycznej I stopnia – 1;
w sześcioletniej szkole muzycznej I stopnia – 6; w sześcioletniej szkole muzycznej
II stopnia – 2; w sześcioletniej ogólnokształcącej szkole muzycznej II stopnia – 1;
w dziewięcioletniej ogólnokształcącej szkole baletowej – 1; w Kolegium Pracowników Służb Społecznych – 1. Razem do szkół warszawskich uczęszczało
1958 osób (Szelewa, 2010, s. 30–31). Liczba dzieci uczęszczających do polskich
szkół w danym roku związana jest m.in. z liczbą osób, które złożyły wniosek
o nadanie statusu uchodźcy i oczekują na decyzję w ośrodku dla uchodźców.
W 2013 roku, który był rekordowy pod tym względem, złożono ponad 15 tysięcy wniosków. W roku szkolnym 2012/2013 i 2013/2014 liczba wszystkich
dzieci cudzoziemskich uczęszczających do polskich przedszkoli lub oddziałów
przedszkolnych, szkół podstawowych i średnich wzrosła do ponad 7500 (Fihel,
2014, s. 8).
Regulacje prawne dotyczące uczniów
cudzoziemskich w polskiej szkole
Prawo jednostki do nauki gwarantują przepisy międzynarodowe, takie jak
m.in. Protokół nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych
wolności z dnia 20 marca 1952 r. – art. 2 (Dz.U. z 1995 r. nr 36, poz. 175), Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z dnia
19 grudnia 1966 r. – art. 13 (Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 169), Konwencja o prawach dziecka z dnia 20 listopada 1989 r. – art. 28 i 29 (1) (Dz.U. z 1991 r. nr 120,
poz. 526) oraz Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z dnia 14 grudnia
2007 r. – art. 14 (Dz. Urz. UE z 2010 r. C.83). W Polsce wszystkie dzieci mają
prawo do nauki, co gwarantuje im Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483). Artykuł 70 (1–2) mówi, iż:
1. „Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa.
Sposób wykonywania obowiązku szkolnego określa ustawa.
2. Nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna. Ustawa może dopuścić
świadczenie niektórych usług edukacyjnych przez publiczne szkoły
wyższe za odpłatnością”.
16
Uczniowie cudzoziemscy przebywający na terytorium RP (niezależnie od
swojego statusu prawnego) mają także prawo (i obowiązek) do nauki i opieki w polskich przedszkolach i szkołach. W polskim systemie oświatowym
istnieją dwa podstawowe dokumenty, które regulują stricte prawo dzieci cudzoziemskich do nauki. Jest to Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie
oświaty (Dz.U. z 2004 r. nr 256, poz. 2572 z późn. zm.) oraz Rozporządzenie
Ministra Edukacji Narodowej z dnia 2 stycznia 2015 r. w sprawie warunków
i trybu przyjmowania do publicznych przedszkoli, szkół i placówek osób niebędących obywatelami polskimi oraz obywateli polskich, którzy pobierali naukę w szkołach funkcjonujących w systemach oświaty innych państw, a także
organizacji dodatkowej nauki języka polskiego, dodatkowych zajęć wyrównawczych oraz nauki języka i kultury kraju pochodzenia (Dz.U. z 2015 r.
poz. 31). Artykuł 94a ustawy mówi o tym, iż cudzoziemcy mają prawo do
bezpłatnej nauki i opieki w publicznych przedszkolach. Mają także prawo
do bezpłatnej nauki w publicznych szkołach podstawowych, gimnazjach,
publicznych szkołach artystycznych oraz w publicznych szkołach ponadgimnazjalnych do ukończenia 18. roku życia lub do ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej. Natomiast w publicznych szkołach dla dorosłych, publicznych
szkołach policealnych, publicznych szkołach artystycznych, publicznych
placówkach, publicznych zakładach kształcenia nauczycieli i publicznych
kolegiach pracowników służb społecznych z kształcenia ustawicznego w formie kwalifikacyjnych kursów zawodowych mogą odpłatnie korzystać m.in.:
1) obywatele państw członkowskich Unii Europejskiej, państwa członkowskiego Europejskiego Stowarzyszenia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony
umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej, a także członkowie ich rodzin posiadający prawo pobytu lub prawo stałego pobytu; 2) osoby pochodzenia polskiego w rozumieniu przepisów o repatriacji; 3) osoby, którym udzielono zezwolenia na pobyt stały na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej; 4) osoby posiadające ważną Kartę Polaka; 5) osoby,
dla których uprawnienie takie wynika z umów międzynarodowych; 6) osoby, którym nadano status uchodźcy, oraz członkowie ich rodzin; 7) osoby
posiadające zgodę na pobyt tolerowany; 8) osoby, którym udzielono zgody
na pobyt ze względów humanitarnych, oraz członkowie ich rodzin; 9) osoJournal of Modern Science tom 4/27/2015
17
Edyta Januszewska
by, którym udzielono ochrony uzupełniającej, oraz członkowie ich rodzin;
10) osoby korzystające z ochrony czasowej na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej; 11) osoby, którym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej udzielono zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej;
12) członkowie rodzin osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy.
Dzieci cudzoziemskie nieznające języka polskiego lub znające go na niewystarczającym poziomie mogą skorzystać z dodatkowej bezpłatnej nauki
języka polskiego w formie dodatkowych zajęć lekcyjnych oraz z dodatkowych zajęć wyrównawczych z danego przedmiotu nauczania przez okres
12 miesięcy. Przy czym łączny wymiar tych zajęć nie może przekroczyć
5 godzin tygodniowo. Ponadto uczniom cudzoziemskim zagwarantowana
jest pomoc osoby władającej językiem kraju jej pochodzenia, zatrudnionej
w charakterze pomocy nauczyciela przez dyrektora szkoły przez okres nie
dłuższy niż 12 miesięcy. Paragraf 19 rozporządzenia MEN (o którym była
mowa wyżej) gwarantuje również uczniom cudzoziemskim możliwość nauki
języka i kultury kraju pochodzenia:
§ 19. 1. „Dla osób niebędących obywatelami polskimi, podlegających obowiązkowi szkolnemu, placówka dyplomatyczna lub konsularna kraju ich pochodzenia działająca w Polsce albo stowarzyszenie kulturalno-oświatowe danej
narodowości mogą organizować naukę języka i kultury kraju pochodzenia, jeżeli do udziału w tym kształceniu zostanie zgłoszonych co najmniej 7 osób.
2. Łączny wymiar godzin nauki języka i kultury kraju pochodzenia nie
może być wyższy niż 5 godzin lekcyjnych tygodniowo”.
Cudzoziemcy korzystają z nauki i opieki we wszystkich typach publicznych przedszkoli i szkół do ukończenia 18 lat lub ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej na warunkach dotyczących obywateli polskich.
Kompetencje międzykulturowe nauczyciela
we współczesnej szkole
Zasada III Deklaracji 2037 (XX) w sprawie rozpowszechniania wśród
młodzieży ideałów pokoju, wzajemnego szacunku i zrozumienia między
narodami, uchwalona przez Zgromadzenie ONZ w dniu 7 grudnia 1965 r.
(Symonides, 1980), mówi, że: „Młodzież powinna być wychowywana w po18
czuciu godności i równości wszystkich ludzi, bez względu na ich rasę, kolor
skóry, pochodzenie etniczne lub wyznanie oraz w szacunku dla podstawowych praw człowieka i dla prawa narodów do samostanowienia” (s. 267).
Wychowanie takie wymaga od współczesnego nauczyciela rozumienia
ważności i wartości edukacji międzykulturowej w szkole wielokulturowej.
W zglobalizowanym świecie, w którym kultury przenikają się nawzajem,
a ludzi nie dzielą granice – państwowe, komunikacyjne, czasoprzestrzenne,
od nauczycieli wymagane jest ciągłe podnoszenie kwalifikacji zawodowych
i kompetencji kulturowych. Według Barbary Dobrowolskiej (2010) kompetencje kulturowe nauczycieli:
To rodzaj osobowościowych i profesjonalnych dyspozycji i zdolności
pozwalających na umiejętne i społecznie konstruktywne kreowanie postaw
uczniów niezależnie od różnic kulturowych, kierowanie procesami wychowania i kształcenia z zachowaniem poczucia tożsamości kulturowej podmiotu oddziaływań edukacyjnych i jednoczesnym wzbogacaniem go o elementy
kultury obcej. To szczególny rodzaj pedagogicznych umiejętności łączących
postawy otwartości i tolerancji, szacunku dla odmienności i zdolności do
łączenia sprzeczności wynikających z kulturowych wzorców, kodów komunikacyjnych i perspektyw postrzegania świata (s. 221).
Nauczyciel w Unii Europejskiej powinien odznaczać się umiejętnością
pracy w klasie wielokulturowej oraz umiejętnością współpracy z rodzicami
uczniów i z organizacjami lokalnymi w celu ich integracji ze środowiskiem,
w którym żyją i mieszkają. Od nauczycieli pracujących z dziećmi wywodzącymi się z różnych kultur szczególnie wymagana jest wiedza pedagogiczno-psychologiczna i międzykulturowa oraz wiedza o kraju pochodzenia ucznia
i o jego sytuacji socjoekonomicznoprawnej. Nauczyciel taki powinien cechować się umiejętnościami intrapersonalnymi i interpersonalnymi oraz powinien być empatyczny, otwarty i gotowy na współpracę z uczniem „innym”
– wyznającym inne wartości, o innym kodzie kulturowym i inaczej postrzegającym rzeczywistość społeczną (Jakubczak, 2010).
Amerykański badacz interakcji kulturowych – F. Casmir – wymienił
cztery cechy modelu kompetencji komunikacyjnych (Korporowicz, 1997,
s. 67–68). Zaliczył do nich:
19
Edyta Januszewska
 Otwartość w komunikacji i interakcji.
 Zdolność poszerzania kontekstualnych granic komunikacji.
 Zdolność pozytywnej odpowiedzi na działania innych ludzi.
 Zorientowanie ku przyszłości.
Według niego kompetencje te powiązane są z cechami osobowościowymi
nauczyciela, takimi jak elastyczność poznawcza, wrażliwość kulturowa oraz
świadomość względności wartości i postaw kulturowych (Korporowicz, 1997,
s. 67–68). Nauczyciel powinien cechować się kulturową empatią. Według
R.G. Harveya (Melosik, 1998, s. 741) istnieją trzy etapy jej rozwoju, przy czym
najważniejsza z nich dla współczesnego nauczyciela jest umiejętność funkcjonowania w kulturze globalnej oraz posiadanie zdolności uczenia się ról
społecznych występujących w odmiennych kulturach. Natomiast K. Błeszyńska (2006) mówiąc o wrażliwości kulturowej, uważa, że nauczyciel powinien
odznaczać się świadomością wielości systemów kulturowych, świadomością
własnej kultury oraz „zdolnością i gotowością zaakceptowania odmiennych
światopoglądów i punktów widzenia” (s. 10). Z kolei B. Śliwerski (2005) mówi
o empatii międzynarodowej (transnarodowej), która polega na umiejętności
rozumienia innego człowieka znajdującego się w specyficznej dla siebie sytuacji kulturowej oraz rozpoznania w niej podobieństw i różnic w stosunku do
własnej kultury (s. 294). Reasumując, nauczyciela powinna obowiązywać zasada 3 × L (long life learning), czyli kształcenie się/uczenie się przez całe życie
(Sielatycki, 2015) w celu sprostania wymaganiom i oczekiwaniom stawianym
mu przez społeczeństwo demokratyczne oparte na pluralizmie kulturowym.
Badania dotyczące kompetencji nauczycieli
uczących dzieci cudzoziemskie w polskiej szkole
Aby nauczyciele byli wyposażeni w odpowiednią wiedzę i umiejętności
sprzyjające nawiązaniu relacji z uczniem odmiennym kulturowo, muszą mieć
możliwości uczestniczenia w różnych warsztatach, kursach i konferencjach na
tematy różnorodności kulturowej i społecznej. Takie szkolenia organizują różne podmioty działające na terenie województw. Wymienić tu można m.in. spotkania i szkolenia organizowane przez Mazowieckie Samorządowe Centrum
Doskonalenia Nauczycieli, np. „Kształcenie dzieci i młodzieży cudzoziemców.
20
Realizacja obowiązku szkolnego i obowiązku nauki” (2009); „Uczeń odmienny kulturowo w szkole” (2010); „Pomoc psychologiczna w sytuacji interwencji
kryzysowej”; „Wielokulturowość w szkole”; „Wielokulturowość w przedszkolu”; „Jak uczyć dzieci tolerancji, akceptacji i otwartości” (Górska, 2011, s. 29).
Innym przykładem są projekty skierowane do nauczycieli realizowane przez
Biuro Edukacji Urzędu m.st. Warszawy oraz Warszawskie Centrum Innowacji
Edukacyjno-Społecznych i Szkoleń (WCIES), m.in. opracowanie pakietu edukacyjnego dla nauczycieli z zakresu nauczania języka polskiego jako obcego „Ku
wielokulturowej szkole w Polsce. Pakiet edukacyjny z programem nauczania języka polskiego jako drugiego dla I, II i III etapu kształcenia” czy wydanie publikacji „Inny w polskiej szkole. Poradnik dla nauczycieli pracujących z uczniami
cudzoziemskimi” (wspólnie z Polskim Forum Migracyjnym). Ponadto Biuro
organizowało wiele projektów finansowanych z funduszy europejskich, m.in.
projekt „Caerdydd – Warsaw Integracja Projekt. Integracja społeczna młodych
ludzi i ich rodziców poprzez edukację”; projekt „Integracja kreatywna”; projekt
„I ty możesz zdobyć wykształcenie w Warszawie!”; projekt „Tutorzy Młodych
Uchodźców – pilotaż” czy projekt „Międzykulturowa szkoła w wielokulturowym mieście” (Gospodarczyk, Bernacka-Langier, Tylkowska-Majcher, 2012,
s. 8–11). W czerwcu 2009 roku zostały przeprowadzone badania w ośrodkach
doskonalenia nauczycieli przez Pracownię Specjalnych Potrzeb Edukacyjnych
Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej (obecnie
Ośrodek Rozwoju Edukacji), które dotyczyły szkoleń doskonalących kompetencje nauczycieli w zakresie realizowania spójności społecznej – integracji uczniów z innych kręgów kulturowych w polskich szkołach. Z wysłanych
56 ankiet do wszystkich ośrodków i ich oddziałów otrzymano 28 z nich
z 13 województw (oprócz woj. opolskiego, pomorskiego i świętokrzyskiego).
Jak pokazały wyniki badań, tylko w województwie śląskim realizowane były
szkolenia na temat umiejętności psychospołecznych, w tym m.in. rozwiązywania konfliktów czy zagrożenia niedostosowaniem społecznym. Szkolenia
na temat praw człowieka, praw dziecka i praw ucznia w szkole prowadzone
były w dwóch województwach: łódzkim i śląskim. Z kolei szkolenia na temat
edukacji o mniejszościach narodowych w Polsce, doradztwa metodycznego
dla nauczycieli języków mniejszości narodowych i etnicznych prowadzone
21
Edyta Januszewska
były w czterech województwach: małopolskim, podlaskim, warmińsko-mazurskim i wielkopolskim. Natomiast szkolenia dotyczące edukacji wielokulturowej, tolerancji, stereotypów i uprzedzeń oraz integracji uczniów z innych
kultur organizowane były w pięciu województwach: mazowieckim, podlaskim,
śląskim, warmińsko-mazurskim i wielkopolskim. Z badań tych wynika, że tylko nauczyciele z województwa śląskiego brali udział w szkoleniach o różnej
tematyce. Natomiast nauczyciele z sześciu województw (dolnośląskiego, kujawsko-pomorskiego, lubelskiego, lubuskiego, podkarpackiego i zachodniopomorskiego) nie brali udziału w żadnym z wymienionych szkoleń (Todorovska,
Jakubczak, 2009). W pomoc nauczycielom poprzez organizowanie różnych
szkoleń i warsztatów zaangażowane są także organizacje pozarządowe, m.in.:
Polska Akcja Humanitarna, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Stowarzyszenie Vox Humana, Stowarzyszenie Praktyków Kultury, Centrum Inicjatyw
Międzykulturowych, Fundacja Edukacji i Twórczości, Fundacja Polskie Forum
Migracyjne, Fundacja Ocalenie czy Centrum Wolontariatu w Lublinie.
Mimo iż w ostatnich latach coraz więcej jest organizowanych dla nauczycieli różnych szkoleń i kursów, to nadal istnieje deficyt w przygotowaniu pedagogów do pracy z uczniami imigrantami (Szymanek, 2012). O niedostatecznym ich przygotowaniu świadczą chociażby badania przeprowadzone w 2009
roku przez Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli. Celem badań była
diagnoza sytuacji szkolnej dzieci cudzoziemskich, a przedmiotem – rozpoznanie sytuacji szkolnej tych dzieci w percepcji pracowników placówek oświatowych. Badania te objęły swym zasięgiem warszawskie szkoły podstawowe
i ponadpodstawowe, do których chodzili uczniowie cudzoziemscy z 54 krajów i z trzech republik kaukaskich. Jak wynika z badań, większość dyrektorów
szkół uznała, że obecność ucznia cudzoziemskiego w szkole stanowi problem
i zagrożenie dla szkolnej społeczności, a ich mniejsza liczba uznała, że jest to
zadanie i wyzwanie dla szkoły. Ponadto dyrektorzy stwierdzili, że największa
dostępność do pomocy i wsparcia nauczycieli w pracy z uczniem cudzoziemskim jest ze strony poradni psychologiczno-pedagogicznych, a najmniejsza ze
strony ośrodków pomocy społecznej, urzędów samorządu lokalnego, organizacji pozarządowych oraz instytucji konsularnych i wyznaniowych (Błeszyńska, 2010, s. 25–33). Jako najbardziej pożądane (ale deficytowe) formy wspar22
cia wymienili programy doskonalenia nauczycieli i pedagogów szkolnych,
opracowanie poradników i przewodników metodycznych oraz doskonalenie
przepisów prawnych dotyczących sytuacji uczniów imigrantów w polskiej
szkole. Natomiast nauczyciele za największe problemy wynikające z kształcenia ucznia cudzoziemskiego w szkole uznali trudności organizacyjne (m.in.
wolniejsze tempo pracy na lekcji całej klasy czy konieczność dostosowania
wymagań wynikających z podstawy programowej do ucznia obcokrajowca)
oraz opiekuńczo-wychowawcze (m.in. brak integracji z polskimi rówieśnikami). Większość z nich uznała, że jest słabo przygotowana do pracy z uczniem
odmiennym kulturowo i że największe wsparcie w tym zakresie otrzymuje od
pedagoga i psychologa szkolnego, dyrektora szkoły i innych nauczycieli oraz
poradni psychologiczno-pedagogicznych (Błeszyńska, 2010, s. 50–79). Jeśli
chodzi o pedagogów szkolnych, to za największe problemy związane z procesem integracji w przestrzeni szkoły uznali oni trudności w dostosowaniu się
do reguł obowiązujących w szkole (np. spóźnienia), problemy emocjonalne,
związane z nauką szkolną, w kontakcie z uczniami polskimi oraz problemy
materialne. Pedagodzy szkolni uznali, że czują się słabo przygotowani do pracy
z uczniem cudzoziemskim (Błeszyńska, 2010, s. 87–94). Z tego raportu wynika, iż kompetencje kadry pedagogicznej są niezadowalające i niewystarczające
do pracy z uczniem cudzoziemskim, a najsłabiej przygotowani są pedagodzy
szkolni, którzy mają słaby kontakt z uczniami i niską wiedzę o problemach
i potrzebach uczniów innych kulturowo (Błeszyńska, 2010, s. 111–112). Jest
to dość niepokojące z uwagi na fakt, iż to oni najczęściej są wskazywani przez
nauczycieli jako osoby niosące im pomoc i wsparcie w pracy z uczniem z kontekstem migracyjnym.
Czy polski nauczyciel jest przygotowany
do pracy z uczniami odmiennymi kulturowo?
Refleksje z badań własnych
Badania przeprowadzone przeze mnie wśród nauczycieli potwierdziły tezę
o niedostatecznym ich przygotowaniu merytoryczno-dydaktyczno-wychowawczym. W latach 2011–2014 przeprowadzone zostały badania dotyczące dzieci
innych kulturowo w Polsce (pochodzących z Czeczenii, krajów arabskich i afryJournal of Modern Science tom 4/27/2015
23
Edyta Januszewska
kańskich). Były one realizowane w ramach projektu badawczego we współautorstwie z dr Urszulą Markowską-Manistą. Jedną z części tych badań stanowiły
wywiady skategoryzowane przeprowadzone wśród nauczycieli uczących dzieci
inne kulturowo w warszawskich szkołach. W niniejszym opracowaniu odwołuję
się tylko do wywiadów, które dotyczyły dzieci czeczeńskich i które zostały przeprowadzone przeze mnie w pięciu szkołach: w trzech gimnazjach i w dwóch
szkołach podstawowych. Moimi respondentami było 19 osób: 14 nauczycieli,
dwóch pedagogów szkolnych, dwóch psychologów szkolnych i jedna dyrektorka szkoły. Ze względu na możliwość rozpoznania osób w tym miejscu nie podaję nazw szkół. W projekcie, oprócz nauczycieli, badaniami zostali objęci także
m.in. rodzice uczniów imigrantów, pracownicy socjalni, asystenci międzykulturowi oraz pracownicy organizacji pozarządowych (opracowanie dwóch monografii zawierających wyniki badań jest w trakcie realizacji).
Jak wynika z rozmów z nauczycielami, pomoc dotycząca pracy z dziećmi innymi kulturowo oferowana im była głównie ze strony różnych organizacji pozarządowych. Polegała ona przede wszystkim na tym, iż pracownik
takiej organizacji przychodził do szkoły i w czasie rady pedagogicznej miał
wykład na temat specyfiki pracy z uczniem cudzoziemskim. Niestety, jak wynika z wypowiedzi nauczycieli, nie zawsze umiał doradzić, jak zachować się
w konkretnej sytuacji. Pedagog pracująca w szkole podstawowej tak mówi:
W czasie jednej z rad pedagogicznych nauczyciele poprosili pracownika
organizacji pozarządowych, który przyszedł do nas na szkolenie, o konkretne rady dotyczące m.in. tego, co zrobić, gdy uczeń cudzoziemiec nie
odrabia lekcji. Pan prowadzący to spotkanie odpowiedział, że tak naprawdę
nic nie można zrobić, bo dzieci nie ma kto w domu dopilnować.
Ponadto wsparcie nauczycieli w pracy z dziećmi uchodźcami polegało
na tym, iż:
Gdy pojawiły się u nas dzieci czeczeńskie, to my, jako grono pedagogiczne, zostaliśmy przeszkoleni na temat pracy z dziećmi – uchodźcami. Mieliśmy jednego Czeczeńca, który przychodził do szkoły i opowiadał nam
o uchodźcach. Była też pani, która w każdej klasie przeprowadzała zajęcia
z dziećmi o sytuacji w krajach, w których toczy się wojna, m.in. w Czeczenii (nauczycielka ze szkoły podstawowej).
24
Inna nauczycielka dodaje:
Nas – nauczycieli też przygotowywano do pracy z dziećmi czeczeńskimi.
Mieliśmy spotkania z psychologami i też z Czeczenem, który opowiadał
nam trochę o kulturze i o swojej drodze uchodźczej. Było to dla mnie
bardzo ciekawe.
Z kolei nauczycielka z gimnazjum, w której uczyła się duża grupa uczniów
czeczeńskich, tak wspomina:
Przygotowujących spotkań to nie było. Po prostu pojawił się ośrodek dla
uchodźców niedaleko naszej szkoły, to był nasz rejon i oni [uczniowie czeczeńscy – przyp. E.J.] trafili do naszej szkoły. Nikt nas nie pytał, czy chcemy czy nie, to było narzucone. Po prostu przyszli i już. Nie byliśmy do tego
przygotowani jako nauczyciele, że nagle będziemy mieli uczniów, którzy
w ogóle nie mówią po polsku, bo oni wtedy w ogóle nie mówili po polsku. Jedynym sposobem porozumiewania był język rosyjski, którego też
wszyscy nauczyciele nie znali. Dlatego też musieli oni [uczniowie czeczeńscy – przyp. E.J.] szybko nauczyć się polskiego. Na początku komunikacja
była trudna, uczniowie byli agresywni, a my nie mogliśmy dopytać, o co
im chodzi. Nie mieliśmy żadnych materiałów ani pomocy dydaktycznych,
żeby ich uczyć, a oni nic nie rozumieli. I tak siedzieli w tych klasach i rozmawiali ze sobą. I przychodzili albo nie.
I dalej:
Na początku ich pobytu nikt nie czuł się bezpiecznie: ani chłopcy czeczeńscy, ani polscy uczniowie, ani my – nauczyciele. Bo oni weszli do
szkoły dużą grupą, z nożami. O byle co, od razu były konflikty.
Z wypowiedzi tych wynika, że przeszkolenie nauczycieli do pracy z uczniami odmiennymi kulturowo polegało głównie na wykładach pracowników organizacji pozarządowych oraz na zapraszaniu przedstawicieli innych kultur,
którzy opowiadali o życiu w ich kraju i o tym, jak być uchodźcą w Polsce. Tylko
jedna z nauczycielek wspomina o kursie językowym, który skończyła w celu
podniesienia swoich kwalifikacji zawodowych potrzebnych do pracy z uczniami cudzoziemskimi:
W końcu ja z koleżanką zaczęłyśmy się szkolić i przychodziły do nas panie metodyczki z WCIES-u. Tam zrobiłam kurs Nauka języka polskiego
jako obcego.
25
Edyta Januszewska
Wypowiedzi niektórych nauczycieli świadczą również o braku ich zainteresowania takimi szkoleniami i kursami organizowanymi na terenie szkoły:
Przychodzi do nas jedna organizacja, która prowadzi rozmowy z dziećmi
o innych kulturach, ale nie wiem, jak się nazywa. Piąte i szóste klasy miały już
kilka spotkań. To są kilkugodzinne zajęcia, więc odbywają się na 2–3 godzinach lekcyjnych. I one są cykliczne – chyba raz w miesiącu, ale nie wiem.
Jeszcze inna wypowiedź – tym razem psychologa w szkole podstawowej
– pokazuje niejako ignorancję odnośnie do funkcjonowania dzieci uchodźców w szkole i ich problemów (także kulturowych):
Nie znam funkcjonowania kultury czeczeńskiej, mam tylko pobieżne informacje na ten temat. Nie wiem dokładnie, ilu mamy takich uczniów
w naszej szkole.
Taka postawa może świadczyć o niechęci samych nauczycieli do otwartości i nawiązania kontaktu z dziećmi pochodzącymi z innej kultury. Warto
jednak dodać, że część nauczycieli mówiła o swoim zaangażowaniu w pracę
z uczniami cudzoziemskimi i poświęcaniu im wolnego czasu na rozmowę czy
pomoc w odrabianiu lekcji. Zależało to jednak od samego nauczyciela i jego
dobrych chęci do nawiązania kontaktu z uczniem. Z przeprowadzonych badań własnych wynika, iż polski nauczyciel nie jest przygotowany do pracy
dydaktyczno-wychowawczej z uczniami odmiennymi kulturowo.
Autorskie metody pracy z dziećmi
cudzoziemskimi – przykład dobrych praktyk
Należy jednak podkreślić, że istnieją szkoły, które wypracowały własny,
„autorski” model pracy z dziećmi cudzoziemskimi. Stanowią przykład dobrej praktyki i pokazują, że dzięki zaangażowaniu dyrekcji i całej kadry pedagogicznej można wypracować metody pracy dydaktyczno-wychowawczej
przyjaznej zarówno uczniowi cudzoziemskiemu, jak i polskim uczniom. Placówki te stanowią jednak wyjątek w polskiej rzeczywistości szkolnej i należy
je traktować jako przykład, „że można coś zrobić” w celu poprawy jakości
funkcjonowania (i samopoczucia) w przestrzeni szkolnej wszystkich „aktorów” biorących w niej udział i w zbudowaniu przyjaznego klimatu szkoły.
26
Próbę badań dotyczących pracy z uczniami innymi kulturowo pochodzącymi z Czeczenii podjęła B. Dobrowolska (2010) w szkole podstawowej
w Wohyniu i w Niemcach w województwie lubelskim. Miały one pokazać
m.in. przygotowanie zawodowe nauczycieli pracujących z dziećmi o pochodzeniu migracyjnym w opinii samych respondentów. Badaniami objęto
47 osób. Jak pokazały wyniki badań, świadomość występowania i znaczenia różnorodności w klasie wielokulturowej wśród nauczycieli była znaczna.
Przeszło 96% z nich wśród korzyści wymieniło możliwość „uczenia się innych kultur”, a 89% wskazało na „kształtowanie się postaw tolerancji i pozbywania się stereotypów” wśród dzieci i młodzieży. Natomiast prawie 66%
z badanych osób za istotną przesłankę uznało „nawiązywanie «zdrowych»
społecznie relacji z przedstawicielami innych kultur”, a na „powstanie społeczeństwa wielokulturowego” zwróciło uwagę 51% z nich (s. 226). Na pytanie
dotyczące kompetencji zawodowych do pracy z dzieckiem odmiennym kulturowo 53% badanych nauczycieli uznało, że może/powinno poszerzać swoje
kwalifikacje zawodowe z tym związane, a 58% badanych uznało swoje kompetencje i kwalifikacje zawodowe za wystarczające. Tylko 8,5% przyznało się,
że czuje się niekompetentnymi w pracy z dzieckiem odmiennym kulturowo.
Natomiast przeszło połowa uznała, że praca z takim uczniem wymaga zaangażowania wszystkich nauczycieli, a nie tylko nauczyciela uczącego w danej
klasie. Ci sami badani stwierdzili także, że polski nauczyciel jest przygotowany do pracy z takim uczniem (55%), a tylko 36% uznało, że nie jest. Z badań
tych wyłania się optymizm nauczycieli dotyczący ich kompetencji w pracy
z dziećmi odmiennymi kulturowo. Być może ma to związek z tym, iż m.in.
szkoła w Niemcach posiada duże doświadczenie w pracy z uczniami (głównie czeczeńskimi), którzy pochodzą/pochodzili z pobliskiego ośrodka dla
uchodźców (Dobrowolska, 2010, s. 221–223).
Praca z dziećmi ze SPE wymaga wiele zaangażowania, cierpliwości i wyrozumiałości ze strony nauczyciela. Trudności wynikające z obecności ucznia cudzoziemskiego, z jakimi musi mierzyć się on w codziennej praktyce dydaktyczno-wychowawczej, jest wiele. W literaturze przedmiotu najczęściej wymieniany
jest brak znajomości języka polskiego przez uczniów cudzoziemskich, co może
prowadzić do frustracji i zniechęcenia zarówno ucznia, jak i nauczyciela (JanuJournal of Modern Science tom 4/27/2015
27
Edyta Januszewska
szewska, 2010). Nie znając języka polskiego lub znając go w niewystarczającym
stopniu, uczeń nie partycypuje w lekcji, nudzi się i w konsekwencji przestaje
chodzić do szkoły (lub jest w niej obecny, ale nie chodzi na lekcje). Taka sytuacja może powodować brak motywacji do nauki oraz brak wiary w osiągnięcie
sukcesu, co i tak jest już utrudnione ze względu na fakt bycia „innym”, „obcym”
i na trudności wynikające z procesu integracji w środowisku szkolnym. Kolejnymi trudnościami są niska frekwencja na lekcjach uczniów cudzoziemskich,
konflikty i zachowania agresywne (wynikające z różnic kulturowych, ze stresu pourazowego i z szoku kulturowego) oraz brak zainteresowania rodziców
uczniów cudzoziemskich postępami ich dzieci w nauce. Problemy takie mogą
generować frustrację, niechęć i złość ze strony ucznia cudzoziemskiego z powodu „niedostosowania” i „niedopasowania” do szkolnych wymagań/wymogów oraz niechęć ze strony nauczyciela, który mimo swojego zaangażowania
nie widzi rezultatów swojej pracy dydaktycznej i wychowawczej (Kubin, 2011,
s. 4–14). B. Dobrowolska (2013) tak podsumowuje:
Kultura kaukaska, doświadczenia wojenne, trauma, w której wielu z nich
nadal trwa [uczniów uchodźców z Czeczenii – przyp. E.J.], brak perspektyw na przyszłość powodują, że ich społeczne funkcjonowanie w Polsce
naznaczone jest izolacją, buntem, nierzadko agresją. Przejściowy charakter
ich pobytu w Polsce i status uchodźcy nie pozostaje bez wpływu na edukację szkolną dzieci i ich stosunek do polskich rówieśników (s. 50–51).
Podsumowanie
Pozostaje więc jeszcze raz postawić pytanie: czy polski nauczyciel jest
przygotowany do pracy w klasie wielokulturowej i czy posiada kompetencje
zawodowe do pełnienia funkcji nie tylko edukatora, ale także mentora i przewodnika dla dzieci i młodzieży po świecie pełnym różnorodności, złożoności
znaczeń i kontekstów funkcjonowania oraz po świecie, w którym wartość, szacunek i godność człowieka są (i powinny być) dobrem najwyższym? Czy polski
nauczyciel jest świadomy i gotowy, aby – jak głoszą cztery filary edukacji opracowane przez J. Delorosa (1998) – „uczyć się, aby wiedzieć” (learning to know),
„uczyć się, aby działać” (learning to do), „uczyć się, aby żyć wspólnie, uczyć się
współżycia z innymi” (learning to live together) oraz „uczyć się, aby być” (lear28
ning to be)? Te pytania, które według mnie są przyczynkiem do dalszej dyskusji,
pozostawiam otwarte z nadzieją, że skłonią Czytelnika do refleksji nad stanem
przygotowania polskich nauczycieli i polskiej oświaty do spotkania i dialogu
z „innym”, który nie będzie (nie jest?) traktowany jako „obcy”, ale będzie traktowany jako „swój”, który odnajdzie swoje miejsce w społeczeństwie otwartym,
tolerancyjnym i demokratycznym, jakim jest Polska.
Na koniec pragnę przytoczyć słowa J. Nikitorowicza (2002), który powiedział:
Szkoła i nauczyciel winni kształtować postawy otwartości wobec inności,
tolerancję, zrozumienie, chęć poznania i współpracy, wytwarzać autentyczne zaangażowanie u wychowanków poprzez fascynację innymi kulturami i ludźmi, wdrażać do prowadzenia dialogu, w którym znajdą miejsce różne poglądy wyrażane bez obaw i lęku (s. 279).
I dalej: Proces dialogu i doświadczania kultury obcej jest równocześnie procesem doświadczania i rozwoju kultury własnej (Nikitorowicz, 2002, s. 279).
Literatura
Błeszyńska, K.M. (2010). Dzieci obcokrajowców w polskich placówkach oświatowych
– perspektywa szkoły (Raport z badań). Warszawa: Ośrodek Rozwoju Edukacji.
Błeszyńska, K.M. (2006). Uczniowie odmienni kulturowo jako zadanie i wyzwanie.
„Nowa Szkoła”, 5(643), s. 10.
Dobrowolska, B. (2013). Narodowościowo-etniczne aspekty edukacji w polskiej szkole. Inkluzja czy ekskluzja społeczna? „Journal of Modern Science”, 1/16, s. 50–51.
ISSN 1734-2031.
Dobrowolska, B. (2010). Odmienność kulturowa w klasie szkolnej na przykładzie
uczniów czeczeńskich w Polsce – badanie kompetencji kulturowych nauczycieli.
W: J. Surzykiewicz, M. Kulesza (red.), Ciągłość i zmiana w edukacji szkolnej – społeczne i wychowawcze obszary napięć (s. 221, 226, 221–223). Łódź: Wydawnictwo
UŁ. ISBN 9788375254075.
Dzieci w Polsce. Dane, liczby, statystyki (raport) (2013). Warszawa: UNICEF.
Edukacja: jest w niej ukryty skarb (Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji
do spraw Edukacji dla XXI wieku pod przewodnictwem Jacques’a Delorsa) (1998).
Warszawa: Stowarzyszenie Oświatowców Polskich.
Fihel, A. (2014). Koszt edukacji cudzoziemskich dzieci. „Biuletyn Migracyjny”, 49, s. 8.
29
Edyta Januszewska
Gmaj, K. (2009). Educational Challenges Posed by Migration to Poland (report prepared within the project EMILIE: A European approach to multicultural citizenship:
legal, political and educational challenges (CIT5-028205).
Gospodarczyk, J., Bernacka-Langier, A., Tylkowska-Majcher, K. (2012). Edukacja
dzieci cudzoziemskich w warszawskich szkołach. Warszawa: Biuro Edukacji Urzędu
m.st. Warszawy.
Górska, M. (2011). Dziecko odmienne kulturowo w szkole. „Meritum”, 1(20), s. 29.
Grünberger, A., Kyriazopoulou, M., Soriano, V. (2009). Wielokulturowość a edukacja
uczniów ze specjalnymi potrzebami (Raport końcowy). Odense: Europejska Agencja
Rozwoju Edukacji Uczniów ze Specjalnymi Potrzebami.
Integracja dzieci imigrantów w szkołach w Europie. Promowane działania: komunikacja z rodzinami imigrantów, nauczanie języka ojczystego dzieci – imigrantów
(raport) (2009). Warszawa: Agencja Wykonawcza ds. Edukacji, Kultury i Sektora
Audiowizualnego (EACEA P9 Eurydice), Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji.
Jakubczak, M. (2010, marzec). Kompetencje nauczycieli w pracy z uczniami imigranckimi. Referat wygłoszono na: Potrzeby imigrantów a system edukacji i instytucji publicznych w Polsce, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
Januszewska, E. (2010). Dziecko czeczeńskie w Polsce. Między traumą wojenną a doświadczeniem uchodźstwa. Toruń: Wyd. Adam Marszałek. ISBN 9788376115702.
Korporowicz, L. (1997). Wielokulturowość a międzykulturowość: od reakcji do interakcji. W: M. Kempny, A. Kapciak, S. Łodziński (red.), U progu wielokulturowości.
Nowe oblicza społeczeństwa polskiego (s. 67–68). Warszawa: Oficyna Naukowa.
Kubin, K. (2011). Edukacja dzieci z doświadczeniem migracyjnym. Opis i analiza
trudności i wyzwań z perspektywy instytucjonalnej szkoły w Polsce. „Forum na rzecz
Różnorodności Społecznej”. Seria „Z teorią w praktykę”, 1, s. 4–14.
Melosik, Z. (1998). Edukacja skierowana na świat – ideał wychowawczy XXI wieku.
W: S. Wołoszyn (wybór i opracowanie), Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej: T. III, Księga Druga, (s. 741). Kielce: Dom Wydawniczy „Strzelec”.
Nikitorowicz, J. (2002). Edukacja międzykulturowa wobec dylematów kształtowania tożsamości w społeczeństwach wielokulturowych. W: E. Malewska, B. Śliwerski
(red.), Pedagogika i edukacja wobec nowych wspólnot i różnic w jednoczącej się Europie (s. 279). Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”. ISBN 8373081518.
Sielatycki, M. (2015). Kompetencje nauczyciela w Unii Europejskiej, s. 16–17 i 19. Pozyskano [28.04.2015] z http://www.cen.uni.wroc.pl/Pliki/13.pdf.
Symonides, J. (1980). Wychowanie dla pokoju. Warszawa: Książka i Wiedza.
30
Szelewa, D. (2010). Integracja a polityka edukacyjna (Raporty i Analizy). Warszawa:
Centrum Stosunków Międzynarodowych.
Szymanek, Z. (2012). Kompetencje międzykulturowe nauczycieli – wybór czy konieczność. W: J. Horyń (red.), Edukacja międzykulturowa – przełamywaniem barier społecznych w szkole. Radom: Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut
Wydawniczy.
Śliwerski, B. (2005). Współczesne teorie i nurty wychowania. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”. ISBN 8373085823.
Todorovska, V., Jakubczak, M. (2009). Wynik badania ankietowego dotyczącego szkolenia z zakresu spójności społecznej – integracji uczniów z innych kręgów kulturowych w polskich szkołach (Raport z badań). Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej. Pozyskano [02.05.2015] z http://www.cmp3.
ore.edu.pl/files/Wynik%20badania%20ankietowego.pdf.
Todorovska-Sokolovska, V. (2010). Integracja i edukacja dzieci imigrantów w krajach Unii Europejskiej – wnioski dla Polski (raport). Warszawa: Instytut Spraw
Publicznych.
31
Małgorzata Kaniewska
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im.
Alcide De Gasperi w Józefowie
Journal of Modern
s. 33–50
Climate change as a challenge
to ethical action
Zmiany klimatu jako wyzwanie
do etycznego działania
Abstract
The connection between the alarming data on climate change and the other factors
like increasing energy demand in the late twentieth century, the intensification of the
consumer lifestyle in the developed countries, the increasing greenhouse gas emissions and the growing number of people in the world, has shown the need for more
accurate look at the evolution of new environmental problems. Although the issues
pertaining to the air pollution and climate change have been emphasized in international documents since the seventies of the twentieth century, it is only 30 years later
when the philosophers became interested in that subject. The growing energy consumption and its impact on the climate change, highlights the importance of ethical
issues. They not only focus on responsibility for damages that have been done, but also
concentrate on obligations to future generations and millions of species which inhabit
the planet. The cost of mitigation and adaptation is also important. The article will be
about the problem that focuses on degree of responsibility of individual countries for
climate changes, as well as, there will be presented proposals of allocation of future
emissions and their reasoning. There also will be made suggestions which may be
helpful to overcome the climate crisis.
33
Streszczenie
Powiązanie alarmujących danych dotyczących zmian klimatycznych z nasilającym
się pod koniec XX wieku zapotrzebowaniem energetycznym, intensyfikacją konsumpcyjnego stylu życia mieszkańców państw rozwiniętych, ze wzrostem emisji gazów
cieplarnianych oraz liczby ludności na świecie unaoczniło potrzebę dokładniejszego
przyjrzenia się kształtującym się nowym środowiskowym problemom. Pomimo że
kwestie zanieczyszczenia powietrza, zmian klimatycznych były akcentowane w dokumentach międzynarodowych od lat 70. XX wieku, to dopiero 30 lat później tą tematyką zainteresowali się filozofowie. Nasilająca się konsumpcja energii oraz jej wpływ na
zmiany klimatyczne unaoczniły istotne etyczne zagadnienia, skupiające się wokół odpowiedzialności za wyrządzone szkody, obowiązków wobec przyszłych pokoleń oraz
milionów gatunków zamieszkujących planetę, kosztów mitygacyjnych i adaptacyjnych.
W artykule zostanie poruszona kwestia stopnia odpowiedzialności poszczególnych
państw za zmiany klimatyczne, zostaną przedstawione propozycje alokacji przyszłych
emisji oraz ich uzasadnienia, a także sugestie, które mogą okazać się pomocne w przezwyciężeniu kryzysu klimatycznego.
Keywords: climate change, climate protection, environmental protection, environmental awareness, climate crisis
Słowa kluczowe: zmiany klimatu, ochrona klimatu, ochrona środowiska, świadomość ekologiczna, kryzys klimatyczny
Wprowadzenie
Zmiany klimatyczne są bez wątpienia kompleksowym problemem. Etyka
jest jedną z tych dyscyplin, które powinny odgrywać w nim fundamentalną
rolę. Trudno jest prowadzić dyskusje nad problemem zmian klimatycznych
bez odwołania się do etycznych rozważań. Jeżeli uważamy, że nasze działania
podlegają ocenie moralnej, wówczas zmiany klimatyczne będą jawiły się nam
jako problem. Również na poziomie praktyki, podejmowania politycznych decyzji, tworzą się pytania zawierające aspekty etyczne. Próby ustalenia globalnego pułapu emisji oraz dystrybucji w dużej mierze zależą od tego, które interesy
uznamy za priorytetowe: obecnego czy przyszłych pokoleń. Propozycje działań
na rzecz ochrony klimatu bądź ich brak bez wątpienia powiązane są z naszymi
przekonaniami na temat roli konsumpcji w naszym życiu (Sitek, 2014), ważności historycznej odpowiedzialności, obecnych potrzeb oraz aspiracji społe34
czeństw. S.M. Gardiner, parafrazując tytuł książki S. Jungera The Perfect Storm:
A True Story of Men Against the Sea, określa zmiany klimatyczne jako „idealną
moralną burzę” (ang. perfect moral storm), gdyż zawierają one w sobie wiele czynników, które zagrażają naszym zdolnościom do postępowania zgodnie
z normami moralnymi (Gardiner, 2010, s. 87).
Propozycje oraz analiza działań
na rzecz ochrony klimatu
Globalne ocieplenie stanowi nowe wyzwanie dla obecnych instytucji i systemów społecznych. Dzieje się tak, ponieważ zamiany klimatyczne mogą spowodować liczne problemy, które obecnie trudne są do identyfikacji. Możemy
jedynie je prognozować przy użyciu modeli klimatycznych. Trudności interpretacyjne mogą wynikać z określenia stopnia pewności na takie tematy, jak:
mieszkańcy których krajów stracą swoje domostwa na skutek ekstremalnych
zjawisk pogodowych, czy nie dojdzie tam do konfliktów o zasoby, masowych
migracji, zagrożeń zdrowotnych, jak zachowają się wówczas ludzie. Nauki przyrodnicze zaalarmowały o zmieniającym się systemie klimatycznym na Ziemi,
jednak problem zaczął kształtować się już w początkach XX wieku i dotyczył
postępującej industrializacji. Obecnie bardziej uświadamiamy sobie, że działania, jakie prowadził człowiek przez ostatnie sto lat, odcisnęły ogromne piętno
na planecie, na której żyjemy. Dzięki m.in. etyce klimatycznej coraz dosadniej
stawiane są pytania: jak powinniśmy żyć? Jakiego chcemy społeczeństwa? W jakiej relacji powinniśmy być do przyrody? Jak powinniśmy się odnosić do siebie
nawzajem? U progu XXI wieku musimy zmierzyć się z tymi zagadnieniami.
Przeciwdziałanie zmianom klimatycznym wymaga od obecnego pokolenia,
wspieranego przez ekonomistów, podjęcia decyzji dotyczącej strategii działania na rzecz ochrony klimatu. Decyzja ta, oparta na przemyślanych zasadach
i kryteriach, będzie miała istotny wpływ na przyszłe pokolenia oraz dystrybucję zasobów. Musimy podjąć próbę określenia zysków jednych oraz kosztów,
jakie muszą podjąć inni.
Punktem przełomowym w połączeniu kwestii etycznych ze zmianami klimatycznymi było rozpoczęcie Programu Współpracy na rzecz Etycznego Wymiaru Zmian Klimatycznych (ang. The Collaborative Program on the Ethical
35
Dimensions of Climate Change – EDCC). Doszło do niego podczas X Konferencji Stron Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian
klimatu (COP – 10) w grudniu 2004 roku w Buenos Aires. Na priorytetowe
cele programu składają się:
 włączenie etycznych analiz do prac instytucji, zaangażowanych w rozwiązanie problemu globalnego ocieplenia,
 stworzenie lepszego zrozumienia dla etycznego wymiaru zmian klimatycznych wśród decydentów politycznych i opinii publicznej,
 zbudowanie interdyscyplinarnego podejścia do badania etycznego wymiaru zmian klimatycznych oraz wspieranie autorów, którzy starają się
łączyć kwestie etyczne ze zmianami klimatycznymi (Brown, s. 3).
Czy w dyskusji na temat przeciwdziałania zmianom klimatu znajduje się
miejsce dla filozofów? Co oni proponują? Odpowiedź na pytanie, co należy
obecnie zrobić, jak ulokować koszty i korzyści emisji oraz redukcji gazów
cieplarnianych, jest centralnym punktem etyki koncentrującym się wokół
zagadnienia globalnego ocieplenia. Filozofowie, tacy jak Gardiner, Garvey,
Jamieson, Shue, Singer, są praktycznie jednogłośni, że kraje rozwinięte powinny przejąć rolę lidera w ponoszeniu kosztów zmian klimatycznych, podczas gdy mniej rozwinięte państwa powinny móc zwiększyć swoje emisje.
Głównym argumentem przemawiającym za tą propozycją jest bez wątpienia
„globalny ślad węglowy”, czyli poziom emisji gazów cieplarnianych przez
poszczególne państwa. Jeżeli 1 miliard najbiedniejszej ludności świata emituje zaledwie 3% ditlenku węgla, to działania powinien podjąć 1 miliard najbogatszych mieszkańców globu odpowiedzialnych za 50% światowej emisji
tego związku. „Gdyby wszyscy mieszkańcy Ziemi emitowali tyle samo gazów
cieplarnianych co Amerykanie, potrzebowalibyśmy 9 planet do zaabsorbowania takiej ilości CO2” (Global Development Research Group Policy Paper,
2010, s. 3).
Etycy zauważają, że działania na rzecz ochrony klimatu nie powinny koncentrować się wyłącznie na wyborze pomiędzy adaptacją do skutków zmian
klimatu a mitygacją zmian klimatu. Uzyskanie kompromisu pomiędzy tymi
działaniami wydaje się proste, ale takie nie jest. Musimy pamiętać o ekonomicznych kosztach każdej z propozycji. Według danych Komisji Europejskiej
36
koszty związane z mitygacją zmian klimatu mogą okazać się minimum pięć
razy wyższe niż w przypadku adaptacji do skutków zmian klimatycznych.
Bez wątpienia występowanie naukowej niepewności w kwestii przyczyn zmian
klimatycznych oraz trudności w oszacowaniu kosztów to jedne z głównych trudności występujących w międzynarodowej polityce klimatycznej. W szacowaniu
kosztów ograniczenia emisji gazów cieplarnianych i adaptacji do skutków zmian
klimatycznych pojawia się wiele niepewności, rozbieżności.
Do grona etyków, którzy uważają, że decyzje dotyczące działań na rzecz
ochrony klimatu nie powinny być podejmowane na podstawie ekonomicznych
analiz, należy zaliczyć Johna Broome’a. Podobnego zdania jest Kate Raworth
z międzynarodowej organizacji humanitarnej Oxfam International. „W ekonomii, która wywiera wpływ na wiele toczących się obecnie debat dotyczących
polityki klimatycznej, decyzje podejmowane są na podstawie zbilansowania
zysków i strat. Biorąc jednak pod uwagę globalny kontekst zagadnienia, jak
można w ogóle porównywać koszty finansowe redukcji emisji w najbogatszych
krajach z kosztami zmian klimatycznych, ponoszonymi przez najuboższą
ludność świata – implikacje takiej «wymiany» są przerażające. Priorytetowe
traktowanie praw człowieka stanowi alternatywę dla założenia, że wszystko
– od dwutlenku węgla po niedożywienie – można wycenić, porównać i przehandlować. Zapewniają one każdemu zasadnicze moralne prawo dostępu do
rzeczy niezbędnych do życia, takich jak wyżywienie, woda, schronienie i bezpieczeństwo, bez względu na posiadany majątek czy władzę” (Raworth, 2008,
s. 7). Z kolei B. Lomborg twierdzi, że nie powinniśmy wydawać pieniędzy na
ochronę klimatu, który jest tylko jednym z wielu światowych problemów, ale
przeznaczyć te pieniądze na walkę z chorobami, HIV, dostęp do wody pitnej.
Podkreśla, że realizacja postanowień protokołu z Kioto będzie kosztowała 180
bln £ rocznie, natomiast opieka zdrowotna, edukacja, dostęp do wody, sanitariaty 80 bln £. Lomborg uważa, że ekonomiczne analizy jasno pokazują, iż
znacznie więcej trzeba będzie zapłacić za radykalne obniżenie emisji niż za
adaptację do wzrostu temperatury (Lomborg, 2001, s. 318).
Oponenci zmian klimatycznych podkreślają, że prewencja jest dużo kosztowniejsza niż adaptacja. Uważają, że zarówno obecnie żyjące pokolenie, jak
i przyszłe powinno zaakceptować fakt występowania zmian klimatycznych
37
i zacząć się do nich przystosowywać. Pieniądze, które mogłyby zostać wykorzystane na ograniczenie nadmiernych emisji gazów cieplarnianych, powinny
być przeznaczone na pomoc biednym. Krytycy Lomborga uważają, że interwencje mające na celu ochronę klimatu, nie wykluczają działań na rzecz najbiedniejszej ludności świata.
J. Garvey po części potwierdza obawę Lomborga dotyczącą kosztów. Uważa,
że jeśli mylimy się w kwestii zmian klimatycznych, to pieniądze, które obecnie
przeznaczamy na mitygację zmian klimatu, mogłyby być lepiej wykorzystane
np. na pomoc ludziom najbiedniejszym. Podkreśla także, że to, czego obecnie
potrzebujemy, to pewność (ang. certainty) bądź wysoka pewność (ang. high
confidence) w naukach klimatycznych. Zauważa jednak, że jak mamy przewidzieć powódź w 2050 roku, jeśli nie możemy z wysoką pewnością określić, czy
jutro nie będzie padał deszcz. Garvey jednocześnie przeczy sobie, twierdząc,
że nie musimy być w 100% pewni szkód wywołanych w środowisku, żeby podjąć działania, a po chwili dodaje: istnienie luki w naukach klimatycznych nie
może być dobrym wytłumaczeniem do podjęcia środków ostrożności. Musimy
zmniejszyć emisje i przygotować się do zmian klimatycznych. Z kolei H. Shue
odwołując się do zasady nieszkodzenia i zasady zapobiegawczości, uważa, że
nawet jeśli nie mamy pewności skutków zmian klimatu, to istnieje etyczny problem stwarzany przez poddanie przyszłych pokoleń ryzyku ciężkich cierpień.
To implikuje powód do działania pomimo istnienia naukowych i ekonomicznych niepewności (Gardiner, 2004, s. 576).
Wydaje się, że każda rozsądna strategia na rzecz ochrony klimatu powinna
być wprowadzana w życie stopniowo, przy użyciu polityki rozwojowej i klimatycznej, uwzględniając historyczną odpowiedzialność państw oraz obecne zdolności finansowe do podjęcia działań. Choć decyzje dotyczące działań
w sprawie zmian klimatycznych dokonywane są przede wszystkim przez polityków, ekonomistów, należy zaznaczyć, że alokacja przyszłych emisji analizowana była również przez etyków. Przedstawili oni trzy główne sugestie:
 równe uprawnienia per capita (ang. equal per capita entitlements),
 prawa do emisji na utrzymanie (ang. rights to subsistence emissions),
 priorytet dla mniej zamożnych (ang. priority to the least well-off) (Gardiner, s. 585).
38
Propozycję równych uprawnień per capita zapoczątkowali Agrawal i Narain,
których schemat bazuje na globalnym progu emisji. Jeżeli przyjmiemy założenie,
że aby utrzymać względną stabilizację średniej temperatury na Ziemi, zawartość
ditlenku węgla może wynosić 450 ppm, wówczas na każdego z nas będzie przypadała 1 tona emisji na rok. Zwolennicy tej propozycji twierdzą, że jeśli uważamy atmosferę za globalny zasób, to każdy mieszkaniec Ziemi powinien posiadać
taki sam przydział antropogenicznych emisji. Zdaniem Gardinera propozycja
ta wydaje się intuicyjna, ale może mieć radykalny redystrybutywny efekt. Zwolennikiem propozycji przydziału każdemu krajowi równego prawa do udziału
w zdolnościach atmosfery do pochłaniania gazów jest P. Singer. Potwierdza, że
stabilizacja gazów cieplarnianych na aktualnym poziomie byłaby możliwa przy
emisji 1 tony/rok/per capita. Tym samym część krajów mogłaby zwiększyć swoje
emisje (Indie, Chiny), a część musiałaby je drastycznie obniżyć (Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Japonia, Australia). Z tą propozycją wiążą się obawy.
Przyjęcie takiej zasady mogłoby stanowić przesłankę dla krajów do maksymalizacji swojej populacji w celu otrzymania większych kredytów emisji. Ustalenie krajowych limitów dla określonej liczby ludności oraz wprowadzenie braku
akceptacji zmiany limitu wraz ze wzrostem populacji powoduje, że argument
ten traci swoją moc. Większość zwolenników propozycji per capita, aby poradzić
sobie z tym zastrzeżeniem, indeksuje populacje w każdym kraju dla określonego
przedziału czasowego. Jamieson proponuje 1990 rok, czyli publikację pierwszego raportu IPCC, Singer z kolei 2050 rok. Sugeruje, że określając limit przypadający na mieszkańca, powinniśmy kierować się prognozami dotyczącymi zaludnienia opracowywanymi np. przez ONZ, Singer tym samym chce uniknąć
„ukarania” państw z młodszą populacją. Podkreśla, że gdyby jakiś kraj w przyszłości miał niższy poziom zaludnienia, niż prognozowano, wówczas w nagrodę
mógłby zwiększyć swoje emisje, a jeśli populacja by wzrosła, wtedy spotkałaby go
kara w postaci przymusu redukcji (Singer, 2006, s. 57). Zarzut stawiany zasadzie
równego udziału dla wszystkich to także brak uwzględnienia podziału na emisje
luksusowe i emisje na utrzymanie.
Druga propozycja koncentruje się wokół niezbywalnego prawa do niezbędnego minimum emisji (emisje na utrzymanie), potrzebnych do przetrwania
bądź zapewnienia minimalnej jakości życia dla każdego człowieka. Propozycja
39
ta stwarza wiele trudności interpretacyjnych. Dzieje się tak, ponieważ zawiera
sugestię, że „mogą istnieć moralne przeszkody we wprowadzeniu ograniczeń
emisyjnych, więc ustalenie globalnego poziomu emisji nie będzie kwestią wyłącznie dla klimatologów i ekonomistów” (Gardiner, s. 585). Jeżeli jakieś emisje zostaną uznane za moralnie istotne, wówczas muszą być zagwarantowane,
nawet jeśli będzie wiązało się to z przekroczeniem globalnego progu emisji gazów cieplarnianych. Gardiner odwołując się do Martino Traxlera zauważa, że
nawet jeśli emisje na utrzymanie powodują cierpienie, mogą zostać moralnie
usprawiedliwione. Obecni żyjący ludzie muszą dokonać wyboru, czy unikać
cierpienia przyszłych pokoleń kosztem własnego poprzez ograniczanie swoich
emisji na utrzymanie. Kolejnym problemem jawiącym się przed tą propozycją
jest ustalenie, które emisje można uznać za emisje na utrzymanie lub przeżycie, a które już za luksusowe. Traxler definiuje emisje na utrzymanie jako te,
które „społeczeństwo potrzebuje lub uważa za niezbędne, aby przetrwać” (Traxler, 2002, s. 106). Co należy rozumieć przez pojęcie „niezbędne”? Odpowiedź
na to pytanie przy obecnym poziomie wiedzy wydaje się niemożliwa. Nie są
prowadzone badania dotyczące minimum emisji, jakich potrzebujemy do egzystencji. P. Agrawal zauważa, że zostało wyodrębnionych 50–52 czynności,
które odpowiedzialne są za uwalnianie gazów cieplarnianych, każda zawiera
w sobie pewne elementy przetrwania. Ustalenie minimum emisji, których potrzebujemy do egzystencji, oraz określenie powinności ograniczania własnych
emisji na rzecz przyszłych pokoleń to główne kwestie sporne tej propozycji.
Trzecia zasada dotyczy priorytetu pomocy najbiedniejszym. Propozycja ta
zawiera inne uzasadnienie niż równe uprawnienia per capita. Jej zwolennicy
uważają, że bogate państwa powinny pomóc państwom najbiedniejszym w ponoszeniu kosztów związanych z globalnym ociepleniem oraz udzielać im pomocy gospodarczej, czyli polepszyć perspektywy najuboższych. Bez wątpienia
refleksja nad zmianami klimatycznymi w większości przypadków rozpoczyna
się od odnotowania faktu, że istnieje grupa państw, która spala więcej paliw
kopalnych niż pozostała część świata, oraz ustalenia kosztów podjęcia działań.
J. Garvey twierdzi, że kraje rozwinięte posiadają więcej środków, żeby przeciwdziałać zmianom klimatu. Są one obecnie najlepszym miejscem do działania.
Uważa, że posiadane możliwości implikują powinność. Takiego samego zdania
40
jest D. Jamieson, który ma podejście zorientowane na ludzkie możliwości. Ze
względu na posiadane fundusze, stopień rozwoju gospodarczego kraje rozwinięte powinny przyjąć na siebie ciężar działań mitygacyjnych i adaptacyjnych.
Za przykład może posłużyć, zaczerpnięty od P. Singera, przypadek dziecka tonącego w Tamizie. Garvey twierdzi, że powinniśmy po nie wskoczyć, nawet jeśli
oznacza to dla nas małe koszty typu zmoczenie ubrania. Fakt, że tonące dziecko
znajduje się naprzeciw nas czy tysiące mil morskich w Afryce, nie powinien
mieć dla nas znaczenia. Uważa, że dystans przestrzenny nie robi moralnej różnicy w tym, co powinniśmy zrobić. Oboje dzieci są tak samo ważne i możemy pomóc obojgu. To, że jedno jest daleko, nie jest moralnie istotne. Garvey
twierdzi, że jeżeli przestrzenny dystans nie robi moralnej różnicy w tym, co powinniśmy zrobić, ciężko jest zobaczyć, jak dystans czasowy może coś znaczyć.
Podkreśla, że to, co robimy dla kogoś np. w Afryce, nie jest jakiegoś rodzaju
dobroczynnością, ale głębszym rodzajem obowiązku. Nie jest to akt życzliwości,
lecz moralny obowiązek (Garvey, s. 84). Garvey nie ma wątpliwości, że zarówno
dystans przestrzenny, jak i czasowy nie mają znaczenia. Podkreśla jednak, że
widzenie kogoś w nieszczęściu, naprzeciwko swoich oczu, powoduje, iż działamy wtedy chętniej, niż jak tego typu wydarzenia rozgrywają się daleko od
nas. Podobnego zdania jest P. Singer, odwołujący się do efektu rozpoznawalnej
ofiary (ang. identifiable victim effect). Uważa, że prowadzi on z kolei do reguły
pomocy (ang. the rule of resurce). „Jesteśmy gotowi wydać dużo więcej na ratowanie rozpoznawalnej (konkretnej) ofiary niż na ocalenie statystycznego życia”
(Garvey, s. 84–84). Singer zauważa, że na pomoc zagraniczną przeznaczamy
mniej funduszy niż na pomoc potrzebującym we własnym kraju. Za przykład
mogą posłużyć kwoty wpłacone przez Amerykanów po tsunami, które uderzyło
w południowo-wschodnie wybrzeże Azji po Bożym Narodzeniu w 2004 roku
oraz po huraganie Katrina w Stanach Zjednoczonych. W pierwszym przypadku
była to kwota 1,54 mld dolarów, w drugim – 6,5 mld (Garvey, s. 89–90).
Propozycja pomocy najbiedniejszym państwom napotyka również inne
przeszkody. Przyjmując założenie, że koszty redukcji bądź/i mitygacji powinny ponieść państwa najbogatsze, zwłaszcza Stany Zjednoczone Ameryki
Północnej, wówczas może się okazać, że ograniczając emisję USA, dojdzie do
spowolnienia rozwoju gospodarczego i tym samym krajom ubogim będzie
41
się powodziło jeszcze gorzej. Warte uwagi są słowa byłego prezydenta Stanów
Zjednoczonych Ameryki Północnej G.W. Busha, przytoczone przez P. Singera,
który twierdzi, że „rozwój gospodarczy to rozwiązanie, a nie problem, a Stany Zjednoczone pragną promować wzrost gospodarczy w rozwijającym się
świecie, w tym w krajach najuboższych” (Singer, s. 59). Skuteczność poglądu
dotyczącego zezwolenia narodom na emisje w proporcji do ich aktywności gospodarczej można by wykazać, jeżeli udowodnimy, że dzięki emisjom w krajach bogatych lepiej będzie się żyło mieszkańcom krajów najuboższych. Argument ten traci swoją moc, gdyż jak podkreśla Singer, 89% towarów oraz usług
produkowanych w USA pozostaje w kraju, a poza tym mieszkańców krajów
biednych nie stać na kupowanie produktów pochodzących ze Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Druga trudność w interpretacji tej propozycji wynika z powiązania wydajności produkcji z emisją gazów cieplarnianych.
Okazuje się, że kraje rozwijające się, takie jak Indie, Chiny oraz Hiszpania,
Belgia, Szwajcaria czy Francja, wytwarzają towary za niższą cenę niż przeciętny poziom emisji na mieszkańca w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi
Ameryki Północnej, z Arabią Saudyjską, Kanadą. Zdaniem Singera argument
Busha zawodzi, więc ze względu na dużą przepaść dzielącą państwa biedne
i rozwinięte istnieje wymóg polepszenia sytuacji ludzi żyjących w krajach najuboższych, poprzez poniesienie przez państwa rozwinięte wszystkich kosztów
związanych ze zmianami klimatycznymi (Singer, s. 60). Możliwości gospodarcze krajów najsłabiej rozwiniętych są wielokrotnie niższe niż państw wysoko
rozwiniętych. Według danych Banku Światowego obywatele państw należących do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organization
for Economic Co-operation and Development – OECD) zarabiają 40-krotnie
więcej niż mieszkańcy Afryki Subsaharyjskiej (Global Development Research
Group Policy Paper, s. 3). Przyjmując takie założenie, kraje rozwinięte z uwagi
na historyczną odpowiedzialność według różnych oszacowań powinny ograniczyć swoje emisje w stosunku do roku bazowego o 25–40% do 2020 roku,
a w 2050 roku o 60–95%. Potwierdzeniem takich zobowiązań jest stanowisko
Rady Europejskiej, która podczas posiedzenia w Brukseli w dniach 8–9 marca
2007 r. oświadczyła, że „kraje rozwinięte powinny nadal przodować (…), zobowiązując się do wspólnego zmniejszenia swych emisji gazów cieplarnianych
42
do 2020 r. o ok. 30% w stosunku do 1990 r. Powinny to zrobić także z myślą o wspólnym obniżeniu swych emisji do 2050 r. o 60–80% w stosunku do
1990 r.” (Karaczun, Kassenberg, Sobolewski, 2009, s. 63–64).
Która z powyższych propozycji filozofów moralności jest właściwa? Zdaniem Jamesa Garveya moralnie słuszna propozycja dotycząca działań na rzecz
ochrony klimatu powinna uwzględniać cztery wymogi: historyczną odpowiedzialność, obecne możliwości poszczególnych państw, zrównoważony rozwój,
jak też rzetelność procedur. Garvey za pewnik uznaje wpływ wysokorozwiniętych państw na klimat. „Faktem jest, że niektóre kraje wyemitowały więcej gazów
cieplarnianych niż inne i wykorzystały część zdolności atmosfery do absorpcji
GHGs” (Garvey, s. 115). Podkreśla, że obciążenia mitygacyjne i adaptacyjne
powinny być dystrybuowane na podstawie historycznych emisji. Uwzględniając zasadę zanieczyszczający płaci oraz związek między tym, kto wyrządził
szkodę, a odpowiedzialnością, konstruuje wniosek świadczący o dodatkowych
obowiązkach ciążących na państwach rozwiniętych. Potwierdzeniem tej tezy
są obecne emisje per capita, będące najwyższe w krajach uprzemysłowionych.
Wymóg zrównoważonego rozwoju, korzystania z zasobów naturalnych w taki
sposób, aby były one także dostępne dla przyszłych pokoleń u Garveya, wynika
z poglądu, że dystans czasowy nie ma moralnie żadnego znaczenia, jeśli chodzi
o posiadanie praw przez jakąś jednostkę. Powinniśmy ustalić limity emisyjne
oraz podjąć działania adaptacyjne w taki sposób, by ludzie żyjący w przyszłości
mogli w taki sam sposób jak my korzystać ze swoich praw. Propozycje dotyczące ochrony klimatu muszą być tworzone na podstawie rzetelnych procedur.
Każde państwo biorące udział w negocjacjach powinno mieć zagwarantowany
dostęp do informacji, badań naukowych. Proces tworzenia umowy międzynarodowej, będącej kontynuacją Protokołu z Kioto, musi być otwarty i transparentny. Żadne państwo nie może czerpać korzyści kosztem innego.
Czy potrzebujemy nowej etyki,
by przeciwdziałać zmianom klimatu?
Analizując propozycje etyków dotyczące działań redukcyjnych i mitygacyjnych, możemy zaobserwować zgodność dotyczącą tego, kto powinien podjąć
główne działania na rzecz ochrony klimatu. Zdaniem naukowców na pańJournal of Modern Science tom 4/27/2015
43
stwach rozwiniętych, dysponujących środkami finansowymi spoczywa większa odpowiedzialność za zmiany klimatyczne. Kraje bogate powinny znacznie ograniczyć swoje emisje oraz zacząć się dzielić zasobami i technologiami
z mieszkańcami krajów mniej zamożnych lub biednych.
Coraz donioślej przez filozofów moralności podnoszona jest kwestia nieadekwatności istniejącego systemu wartości do kształtujących się nowych
problemów środowiskowych, do których należy zaliczyć kryzys klimatyczny.
Takiego zdania jest m.in. D. Jamieson, który twierdzi, że obowiązujący system wartości jest niewłaściwy, by prowadzić rozważania na temat globalnych
problemów środowiskowych. Wynika to z tego, że system ten ewoluował
w małej gęstości zaludnienia i nisko technologicznie rozwiniętym społeczeństwie, z pozornie nieograniczonym dostępem do ziemi i innych zasobów. System ten znajduje odzwierciedlenie w postawach wobec populacji,
konsumpcji, społecznej sprawiedliwości, jak też stosunku do środowiska.
Zakłada on, że szkody, cierpienia i ich przyczyny są indywidualne i mogą być
łatwo zidentyfikowane. Są umiejscowione w czasie i przestrzeni (Jamieson,
s. 83). Przykładem może być następująca sytuacja: X włamuje się do domu
Y i kradnie mu telewizor. Intencja X jest jasna – chciał ukraść telewizor należący do Y i jest odpowiedzialny za stratę Y. W tym przypadku wiemy, jak
zidentyfikować szkody i przypisać za nie odpowiedzialność. X może zostać
ukarany, aby zapobiec powtórnej tego typu sytuacji, bądź możemy wymagać
od X rekompensaty, by przywrócić poprzedni stan posiadania Y. D. Jamieson
uważa, że w wyżej przytoczonej sytuacji rozstrzyganie o winie i karze jest
jasne. Twierdzi jednak, iż nie da się zastosować tego paradygmatu do globalnych środowiskowych problemów, do których należą zmiany klimatyczne.
Dzieje się tak, ponieważ:
 pozornie niewinny akt może mieć niszczycielskie konsekwencje,
 przyczyny i szkody mogą być rozproszone,
 przyczyny i szkody mogą być odległe w czasie i przestrzeni.
Nie ma nikogo, komu moglibyśmy przypisać przyczyny destrukcji, tak jak
uczyniliśmy to w przypadku X. Wynika to z faktu, że każdy z nas ma mały,
prawie niezauważalny wkład w zmiany klimatyczne poprzez jazdę samochodem, wycinanie drzew, używanie elektryczności. Mamy obecnie do czynienia
44
z możliwością zniszczenia środowiska i nikt nie jest za to odpowiedzialny. Takiego samego zdania jest S.M. Gardiner, który uważa, że zmiany klimatu są
spowodowane nie przez pojedynczego przedstawiciela, ale przez rozległą liczbę ludzi i instytucji. Trudno w takim przypadku mówić o odpowiedzialności
(Gardiner, s. 88).
Jamieson podkreśla, że jeżeli nie wypracujemy nowego systemu wartości
i koncepcji odpowiedzialności, wówczas będziemy mieli wielkie trudności
w zmotywowaniu ludzi do podjęcia działań. Część osób może uważać, że dyskusja o nowych wartościach jest idealistyczna, gdyż natura ludzka nie może
być zmieniona. Jednak każdy, jak uważa Jamieson, kto traktuje poważnie antropologię oraz historię, wie, że nasze obecne wartości są przynajmniej w części skonstruowane historycznie, zakorzenione w warunkach życia, w których
się rozwijały. Obecnie potrzebujemy nowych wartości, które odzwierciedlałyby wzajemne powiązania życia na gęsto zaludnionej, wysoko technologicznie rozwiniętej planecie. Niektórzy mogą uważać, że poszukiwanie nowych
wartości to kwestia zbyt indywidualna i to, czego potrzebujemy, to zbiorowe,
instytucjonalne rozwiązania. D. Jamieson zaznacza, że przecież wartości przenikają instytucje oraz praktykę. Reformowanie naszych wartości jest częścią
konstruowania nowych, moralnych, politycznych i legislacyjnych koncepcji.
Jedną z największych korzyści z identyfikacji oraz „prześwietlenia” globalnych
problemów środowiskowych, jako problemów etycznych, jest to, że prowadzi to do dialogu, dyskusji, współuczestnictwa. Nie są one wówczas wyłącznie
problemami politycznymi, ekonomicznymi, które rozwiązują tylko eksperci,
ale stają się problemami zaadresowanymi do wszystkich nas. Skupianie się
wyłącznie na modelach ekonomicznych sprawia, że studia na temat wartości
oraz ich zmiany były i są zaniedbywane. Jamieson twierdzi, że powinniśmy
bardziej skupiać się na charakterze problemu, a mniej na kalkulacji prawdopodobnych wyników. Zauważa, że koncentrowanie się wyłącznie na wynikach
uczyniło z nas cyniczne kalkulatory. Aby nastąpiły zmiany społeczne, ważne jest, by ludzie działali na bazie podstawowych zasad i idei. Podkreśla, że
musimy pielęgnować oraz nadać nową treść niektórym starym cnotom, jak
pokora, odwaga, umiar, i rozwinąć takie nowe cnoty, jak prostota i zachowawczość. Tego, co obecnie dzieje się w środowisku, nie powinniśmy traktować
45
jako kolejny techniczny problem, ale jako fundamentalne wyzwanie dla naszych wartości. Zdaniem Jamiesona moralna argumentacja nie zmieni świata
w jedną noc. Zbiorowa moralna zmiana potrzebuje bardziej współpracy niż
przymusu (Jamieson, s. 83–84). P. Singer zauważa, że zmiany klimatyczne wymuszają na nas zmianę sposobu myślenia o etyce. Tak jak Jamieson twierdzi,
że „nasz system wartości ewoluował w świecie, w którym atmosfera, podobnie jak oceany, wydawała się niewyczerpalnym zasobem, a odpowiedzialność
i wina były na ogół jasno i dobrze zdefiniowane” (Singer, 2006, s. 1). Zdaniem
Jamiesona oraz Singera potrzebujemy rewizji pojęcia odpowiedzialności oraz
winy w odniesieniu do zmian klimatycznych. Ograniczenia etyki tradycyjnej
wynikają głównie z indywidualizmu i antropocentryzmu. H. Jonas wyróżnia
jeszcze dwa jej ograniczenia:
 „brak zainteresowania światem ludzkim, i to nie tylko w aspekcie przedmiotowym w relacji do człowieka, lecz także w aspekcie podmiotowym,
tj. w relacji człowieka do tego świata,
 brak perspektywy czasowej i przestrzennej w odniesieniu do powiązania
konkretnych czynów z wartościami moralnymi; wszystkie zasady i normy etyki tradycyjnej, zdaniem Jonasa, nie biorą pod uwagę rozległości
czasowej oraz przestrzennej oraz kumulatywności skutków działania
człowieka” (Klimczak, 2008, s. 117).
Kryzys klimatyczny stanowi duże wyzwanie dla naszego konwencjonalnego myślenia o etyce. Zdaniem S.M. Gardinera nie powinniśmy jednak skupiać
się wyłącznie na tworzeniu nowego systemu wartości, tak jak proponują m.in.
D. Jamieson oraz P. Singer, by móc podejmować działania na rzecz ochrony
klimatu. Propozycja Gardinera odwołuje się do instytucjonalnych rozwiązań.
Poprzez powołanie się na polityczną odpowiedzialność oraz respektowanie
ustanowionych aktów dotyczących ochrony powietrza możemy sprawić, by
nasze kolektywne działania odniosły zamierzony skutek. Nie potrzebujemy
nowego systemu wartości, dokładnego określenia stopnia odpowiedzialności
każdego z nas za zmiany klimatyczne, aby nasze działania były skuteczne. To,
czego potrzebujemy, to wyłącznie chęć współdziałania.
Choć zwolennicy adaptacji bądź mitygacji zmian klimatu koszty ekonomiczne ukazują jako główną przesłankę do podjęcia bądź zaprzestania
46
działań, należy podkreślić, że skupianie się wyłącznie na ekonomicznych
aspektach zmian klimatu sprawia, iż dyskurs moralny zmienia się w dyskurs
ekonomiczny i polityczny. Koncepcja etyki utylitarnej niweluje możliwość
refleksji stricte moralnej. Koszty ekonomiczne nie powinny być głównym
argumentem stosowanym przy podejmowaniu określonych działań. Ważną
kwestią jest spojrzenie na zmiany klimatyczne przez pryzmat wartości, gdyż
wskazując na sferę wartości, można wpłynąć na zmianę stylu życia. Najważniejszą część rozważań powinno stanowić dobro człowieka, a nie kalkulacja bieżących zysków i strat. Mamy moralny obowiązek zmieniania tego, co
nadało naszym działaniom negatywny wymiar. Coraz dosadniej akcentowana
jest kwestia niezrównoważonego modelu konsumpcji i produkcji w krajach
uprzemysłowionych. Pazerność i rozrzutność nie powinny wypierać takich
wartości, jak umiar i roztropność.
Co więc należy uczynić, by przezwyciężyć kryzys klimatyczny? Jakiego
należy dokonać wyboru? Jakie powinno być kryterium ludzkiego działania? Czy potrzebujemy 100% pewności na temat przyczyn zmian klimatu,
żeby coś uczynić? Czy istotne jest określenie, w jakim stopniu te zmiany są
następstwem ludzkich działań, czy są to raczej zmiany pochodzenia naturalnego? Czy będziemy umieli dostosować się do tych zmian? Wydaje się,
że posiadanie pewności przyczyn zmian klimatycznych nie jest konieczne.
Obecnie wiemy, że system klimatyczny na Ziemi się zmienia. Nawet jeśli te
zmiany są konsekwencją naturalnych procesów, to i tak naszym obowiązkiem jest podjęcie w sposób roztropny działań adaptacyjnych, mających na
celu przystosowanie się do nowych warunków życia. Czy będzie to łatwe?
Z pewnością nie. Trudności z adaptacją do zmian będą miały państwa słabo
rozwinięte, które już borykają się z problemem ubóstwa, brakiem dostępu
do czystej wody, nierównomiernym dostępem do zasobów, brakiem podstawowej opieki zdrowotnej, konfliktami oraz epidemiami chorób tropikalnych
i HIV/AIDS. Zdolności do adaptacji są silnie powiązane ze stopniem rozwoju społecznego i gospodarczego.
A zatem kraje o najniższym wskaźniku rozwoju społecznego (HDI) oraz
najwyższym wskaźniku wielowymiarowego ubóstwa (MPI) będą uzależnione od pomocy, której udzielą im państwa rozwinięte.
47
Podsumowanie
Wydaje się, że główną częścią działań mających na celu przezwyciężenie
kryzysu klimatycznego powinno być opracowanie odpowiednich strategii
adaptacyjnych oraz obowiązek pomocy krajom, które same nie poradzą sobie z obserwowanymi już zmianami klimatycznymi. Nasza odpowiedzialność
musi obejmować umiejętności wyprzedzania skutków powodzi, susz i innych
niekorzystnych zjawisk pogodowych. Działania, które należy podjąć, powinny
dotyczyć takich sektorów, jak: rolnictwo, ludzkie zdrowie, transport, energia,
dostęp do wody i żywności, infrastruktura mieszkaniowa. Propozycje strategii
adaptacyjnych muszą stanowić integralną część polityk (wodnej, zdrowotnej,
transportowej, energetycznej, badawczo-rozwojowej oraz dotyczącej użytkowania gruntów) każdego państwa. Główne przeszkody z wdrożeniem projektów będą wiązały się z istniejącymi barierami technologicznymi i finansowymi. Pomimo wielu ograniczeń należy zauważyć, że żyjąc obecnie w globalnej
wiosce, ludzkość jest w stanie przystosować się do nadchodzących zmian. Jeśli
„być” będzie ważniejsze niż „mieć”, a takie cnoty, jak braterstwo, opiekuńczość,
życzliwość nie zostaną wyparte przez ekonomiczne kalkulacje, wówczas przezwyciężenie kryzysu klimatycznego stanie się możliwe.
Literatura
Brown, D. (red.). White Paper on the Ethical Dimensions of Climate Change, Rock
Ethics Institute, Penn State University.
Gardiner, S.M. (2011). A Perfect Moral Storm: The Ethical Tragedy of Climate Change,
Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-537944-0.
Gardiner, S.M. (2004). Ethics and Global Climate Change. W: Ethics 114.
Garvey, J. (2008). The ethics of climate change, London: Continuum International Publishing Group. ISBN 978-0-8264-9737-6.
Global Development Research Group Policy Paper (2010). Zmiany klimatu w polityce
rozwojowej – Kopenhaga i co dalej?, 3.
Jamieson, D. (2010). Ethics, Public Policy and Global Warming. W: S.M. Gardiner,
S. Caney, D. Jamieson, H. Sue (red.), Climate Ethics. Essential Readings (s. 77–86).
Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-539961-5.
Karaczun, Z.M., Kassenberg, A., Sobolewski, M. (2009). Polityka klimatyczna Polski
– wyzwaniem XXI wieku, Warszawa. ISBN 978-83-915094-5-6.
48
Klimczak, B. (2008). Między ekonomią a etyką. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. ISBN 9788370119300.
Lomborg, B. (2001). The Sceptical Environmentalist, Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-01068-9.
Raworth, K. (2008). Problem klimatu a prawa człowieka, Oxfam International.
Singer, P. (2006). Jeden świat. Etyka globalizacji. Warszawa: Książka i Wiedza. ISBN
83-05-13442-3.
Singer, P. (2011). Życie, które możesz ocalić. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.
ISBN 978-83-7554-314-8.
Sitek, M. (2014). Prawne i instytucjonalne podstawy modelu zrównoważonej konsumpcji w optyce 7. programu działania UE na rzecz ochrony środowiska do roku
2020. Journal of Modern Science 4/23/2014, Józefów, Wydawnictwo WSGE,
ISSN 1734-2031
Traxler, M. (2002). Fair Chore Division for Climate Change, „Social Theory and Practice”, 28.
49
Bożena Muchacka
Instytut Pedagogiki Przedszkolnej i Szkolnej
Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie
[email protected]
Journal of Modern
Adam Solak
s. 51–66
Instytut Pedagogiki Akademia Pedagogiki
Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie
[email protected]
In the circle of teachers Assistance
in the constellation of teachers’
competence
W kręgu nauczycielskiej asystencji
w konstelacji kompetencji nauczycielskich
Abstract
The authors take the text to reflect the personality competences and professional
priorities for teachers functioning in the situation of a change, and on the recommendations to development of Polish educational space. The article deals with the
assistance of teachers, through which the authors understand the correlation structure
of teaching personality with a practical impact on diverse spheres of the student as an
individual and as a member of the school community and other social groups. The
school next to the family is the principal place of assistance of children in their comprehensive development. The positive experiences in school foster the development
of the potential for health, strengthen self-esteem, help overcoming difficulties, help
develop life skills – personal and social. In contrast, negative experiences increase the
risk of health risk behaviors and disorders in the procedure. Therefore, so it is very
important that the school acted efficiently and responsibly in educational tasks, that
teachers responsibly in the spirit of the rights and duties treated the students, that
school does not become a place with unpleasant experiences and negative feelings for
them, but the place of the assistants presence which requires good, which is present
in the mature teacher ethos. This article aims to identify the significant components
of the ethos of the assistance of teachers that are apparent within the competence of
teachers and the competence of the “young Europeans”.
51
Bożena Muchacka, Adam Solak
Streszczenie
Autorzy podejmują w tekście refleksję nad kompetencjami osobowościowymi
i profesjonalnymi priorytetowymi dla nauczycieli funkcjonujących zawodowo w sytuacji zmiany oraz nad rekomendacjami kierunku rozwoju polskiej przestrzeni edukacyjnej. Artykuł traktuje o asystencji nauczycielskiej, przez którą autorzy rozumieją
współzależność struktur nauczycielskiej osobowości z praktycznym oddziaływaniem
na wielorakie sfery życia ucznia jako jednostki oraz jako członka społeczeństwa szkolnego i innych grup społecznych. Szkoła obok rodziny jest głównym miejscem asystencji dziecku w jego wszechstronnym rozwoju. Pozytywne doświadczenia szkolne sprzyjają rozwojowi potencjału dla zdrowia, umacniają poczucie własnej wartości, ułatwiają
pokonywanie trudności, pomagają rozwijać umiejętności życiowe – osobiste i społeczne. Natomiast doświadczenia negatywne zwiększają ryzyko zachowań zagrażających
zdrowiu oraz zaburzeń w postępowaniu. Dlatego tak bardzo ważną sprawą jest, by
szkoła pełniła efektywnie i odpowiedzialnie zadania wychowawcze, aby nauczyciele
odpowiedzialnie w duchu praw i obowiązków traktowali uczniów, by szkoła nie stawała się dla nich miejscem przykrych doświadczeń i negatywnych uczuć, lecz miejscem
asystenckiej obecności wymagającym dobra, które jest obecne w dojrzałym nauczycielskim etosie. Niniejszy artykuł ma na celu wskazanie na istotne elementy składowe
etosu asystencji nauczycielskiej, które uwidaczniają się w kompetencjach nauczycieli
i kompetencjach „młodych Europejczyków”.
Keywords: teachers, upport teaching, learning outcomes, effects of education
Słowa kluczowe: nauczyciele, asystencja nauczycielska, efekty kształcenia, efekty wychowania
Wprowadzenie
Szkoła jest tyle warta, ile wart jest nauczyciel
Adolf f. Diesterweg
W dobie współczesności, czasie intensywnych przemian społeczno-ekonomicznych dąży się do „idealnego” systemu edukacji oraz nowych szkół określanych jako przyjazne dla ucznia. Truizmem jest twierdzenie, że szkoły nie tworzą
głównie budynki, boiska, sale komputerowe, doskonałe klasopracownie itd. To
nie tylko te czynniki rozbudzają dynamizm zainteresowań uczniów, to nie one
motywują do podejmowania konstruktywnych działań, dzięki którym kształtuje
się osobowość młodego pokolenia, jego wrażliwość, przedsiębiorczość i postawy
społeczne. Duszę każdej szkoły tworzą nauczyciele, którzy mają wpływ na rze52
W kręgu nauczycielskiej asystencji w konstelacji kompetencji...
czywisty rozwój indywidualnych predyspozycji i możliwości ucznia we współpracy z nimi i ich rodziną (Dziurzyński, 2014).
Szkoła, obok rodziny, jest głównym miejscem asystencji dziecku w jego
wszechstronnym rozwoju. Doświadczenia szkolne mają istotny wpływ na
jakość życia dziecka, która ewoluuje w latach adolescencji i na każdym etapie życia dorosłego. Pozytywne doświadczenia szkolne sprzyjają rozwojowi potencjału dla zdrowia, umacniają poczucie własnej wartości, ułatwiają
pokonywanie trudności, pomagają rozwijać umiejętności życiowe – osobiste i społeczne. Natomiast doświadczenia negatywne zwiększają ryzyko
zachowań zagrażających zdrowiu oraz zaburzeń w postępowaniu. Dlatego
tak bardzo ważną sprawą jest, by szkoła pełniła efektywnie i odpowiedzialnie zadania wychowawcze, aby nauczyciele odpowiedzialnie w duchu praw
i obowiązków traktowali uczniów, by szkoła nie stawała się dla nich miejscem przykrych doświadczeń i negatywnych uczuć, lecz miejscem asystenckiej obecności wymagającego dobra, które jest obecne w dojrzałym nauczycielskim etosie.
Niniejszy artykuł ma na celu wskazanie na istotne elementy składowe etosu
asystencji nauczycielskiej, które uwidaczniają się w kompetencjach nauczycieli
i kompetencjach „młodych Europejczyków”.
Należy we wstępie powiedzieć, że artykuł nie traktuje o nauczycielu jako
asystencie, lecz o asystencji nauczycielskiej. Przez nauczycielską asystencję rozumie się tutaj współzależność bogactwa struktur nauczycielskiej osobowości z praktycznym oddziaływaniem na bogactwo
wielorakich sfer życia ucznia jako jednostki oraz członka społeczeństwa szkolnego i innych grup społecznych.
Szkoła a potrzeby towarzyszenia
dydaktyczno-wychowawczego
Szkoła to instytucja nie tylko kształcąca, ale także wychowująca. Ów dualizm dydaktyczno-wychowawczy jawi się jako fundament treści asystenckiej postawy nauczyciela. Szkoła, obok rodziców, pełni bardzo ważną funkcję
w wychowywaniu młodego pokolenia i wprowadzaniu go w życie społeczne.
Jej obowiązkiem jest dbać o pełny rozwój każdego ucznia. Wychowanie stawia
53
sobie za cel wypracowanie zdolności dokonywania mądrych i trafnych wyborów spośród nadmiaru propozycji zawartych w programach nauczania.
Wychowania nie można sprowadzać jedynie do działań koniecznych związanych z:
 organizacją życia klasy (obchodzenie świąt, uroczystości, dekorowanie
klasy),
 działaniami dyscyplinującymi (przestrzeganie regulaminu i zarządzeń),
 uruchomieniem systemu pomocy w przypadkach trudnych (rozmowy
z rodzicami, pedagogiem szkolnym czy psychologiem).
Aby szkoła dobrze wychowywała, musi odpowiednio współpracować z instytucjami pozaszkolnymi, a szczególnie z fundamentalnym środowiskiem
wychowawczym, to jest rodziną. To rodzice są pierwszymi towarzyszami ukierunkowującymi los dziecka. Potrzeba współpracy dyktowana jest nie tylko
jako gwarant właściwej formacji, ale także jako prewencja bez „schizofrenii”
wychowawczej tych instytucji. Owa dychotomia wychowawcza prowadzi zazwyczaj do zagubienia się dziecka w procesie zaufania do wychowujących go
instytucji, a co za tym idzie – do osób je reprezentujących.
Nauczyciele, a szczególnie wychowawcy, którzy chcą naprawdę dobrze
wychowywać uczniów i przygotowywać ich do samodzielnego życia, muszą
pamiętać o tzw. dekalogu podstawowych spraw, bez których proces asystencji nie będzie pełny:
 wychowanie do posłuszeństwa musi być przeciwstawiane uległości,
 wychowanie nie jest możliwe, gdy nie ma miejsca na prawdziwy
dialog,
 koncentracja na wynikach i osiągnięciach dydaktycznych ucznia nie
może przesłaniać spraw najważniejszych,
 fundamentem wychowania jest poszanowanie ludzkiej godności, bowiem sposób traktowania uczniów i odnoszenia się do nich wpływa na
postawę wobec siebie i innych,
 należy ucznia wprowadzać w proces samowychowywania, poprzez podmiotowe traktowanie i wiarę w jego możliwości,
 trzeba mieć świadomość tego, że ważnym problemem wychowania jest
dążenie do jedności – stworzenie zgranych zespołów uczniowskich,
54
 wychowanie powinno stwarzać uczniowi możliwość samodzielnego
i odpowiedzialnego uczestnictwa w życiu szkoły,
 wychowanie to dzieło miłości wypływającej z dojrzałej osobowości nauczyciela,
 wychowanie to nauczycielska odpowiedzialność dla kształtowania odpowiedzialności uczniowskiej.
Aby szkoła mogła być dobrym wychowawcą, wszyscy w niej pracujący muszą myśleć poważnie o sprawach najważniejszych. Nauczyciele powinni tak nauczać i pracować, aby uczniowie mogli czerpać od nich wzorce postępowania
i myślenia i by stawali się oni dla nich autorytetami. Asystencja wychowawcza
domaga się uznania autorytetu. Możliwe staje się to tylko wtedy, gdy nauczyciele postrzegają ucznia podmiotowo. Jeżeli dydaktykę stawia się na pierwszym
miejscu, w dalszej kolejności może to doprowadzić do ujemnych skutków wychowywania ucznia. Cel dydaktyczny szkolnej edukacji musi być integralnie
powiązany z celem wychowawczym. Dydaktyzm skupia niejednokrotnie uwagę na programie nauczania i związanymi z nim wymaganiami. Brakuje natomiast w takich przypadkach zainteresowania uczniem, jego możliwościami,
aspiracjami i dążeniami.
Warunkiem efektywnego wychowywania jest podmiotowe traktowanie
uczniów przez nauczycieli. Uczeń nie może stać się wyłącznie przedmiotem oddziaływania nauczycieli. Musi on być postrzegany jako osoba, która
ponosi odpowiedzialność za własny rozwój i zasługuje na poszanowanie
własnej indywidualności. Gdy nauczyciel w taki sposób odbiera swojego
ucznia, pomaga mu w rozwijaniu aktywności i sam staje się coraz efektywniejszym wychowawcą.
Szkoła może być bowiem uboga materialnie, ale mogą być wspaniali wychowawcy i nauczyciele. Wychowanie musi odbywać się w kategoriach przekazu
osobowego. Musi być otwieraniem uszu, zdejmowaniem łusek z oczu, stałym
poszanowaniem dla tego, kogo się wychowuje (Sapiński, 1999, s. 34).
Asystencja i bezpieczeństwo w szkole
Potrzeba bezpieczeństwa to jedna z podstawowych potrzeb. Szkoła jest
miejscem, w którym uczeń spędza wiele czasu, dlatego konieczne jest, by
55
miał w niej zapewnione poczucie bezpieczeństwa. Niezaspokojenie tej
potrzeby prowadzi bowiem do przeżyć lękowych, a często również pozostawia trwałe skutki – zaburzenia funkcjonowania układu nerwowego
(Ferszt-Piłat, 2012).
Jeżeli uczeń nie potrafi przystosować się do wymagań szkolnych, to przede
wszystkim obniża się efektywność jego pracy. Wyrazem nieprzystosowania są
różnego rodzaju obawy i lęki powodujące, że uczeń czuje się w szkole zagrożony. Gdy nie jest przez innych akceptowany, tolerowany, ale odrzucany, jego
odczucia źle wpływają na jego samopoczucie.
Niejeden uczeń źle się czuje w szkole, ponieważ żyje w ciągłym lęku przed
negatywną oceną, przed tym, że nie jest w stanie spełnić oczekiwań swoich
rodziców czy nauczycieli. Uczniowie szczególnie boją się odpowiedzi czy klasówki na lekcjach sprawiających im największą trudność.
Wielu uczniów przeżywa niepokój na lekcjach prowadzonych przez nauczycieli, którzy nie nawiązali z nimi indywidualnego wychowawczego kontaktu, przez co traktowani są jak nie asystenci dobra, lecz asystenci lęku. Są też
uczniowie, którzy obawiają się wszystkich lekcji. Jest to bardzo niepokojące
zjawisko, gdyż lęki te uniemożliwiają normalne uczestnictwo w lekcji i prowadzą nieraz do nieodpowiednich zachowań.
U źródeł wszelkich lęków szkolnych tkwi także brak wiary we własne możliwości, który prowadzi z kolei do wielu niepowodzeń szkolnych. Natomiast
niepowodzenia prowadzą często do trudności wychowawczych.
Zadaniem nauczycieli jest pomoc w przezwyciężaniu tych trudności poprzez wzmacnianie poczucia własnej wartości u ucznia, ponieważ wpływa ono
na częstość występowania sytuacji lękowych.
Brak poczucia bezpieczeństwa w szkole może być spowodowany nieodpowiednimi kontaktami z rówieśnikami z powodu różnic kulturowych, niepełnosprawności (Dobrowolska, 2013).
Bywają takie sytuacje, że uczniowie rywalizują ze sobą w nauce i odczuwają
obawy, że nie potrafią być najlepsi.
Ogólna atmosfera panująca w szkole może również doprowadzić do
tego, że uczniowie nie czują się w niej bezpiecznie. Dzieje się tak wtedy,
gdy uczniowie traktowani są przedmiotowo (jako klienci będący owocem
56
marketingu), nie mają aktywnego uczestnictwa w życiu szkoły ani wpływu
na podejmowanie decyzji.
Poczucie bezpieczeństwa wiąże się bezpośrednio z odczuwaniem satysfakcji
ze szkoły. Jeżeli uczeń nie przeżywa sytuacji lękowych, ma poczucie przynależności do szkoły, tym samym ma do niej pozytywne nastawienie. Natomiast gdy
czuje się zagrożony, może to nieodpowiednio wpłynąć na jego wyniki w nauce
i źle ustosunkować go do szkoły. Występowanie lęku przed odpowiedzią, klasówką czy oceną prowadzi nierzadko do wagarowania, podczas którego brak
asystencji zarówno rodziców, jak i nauczycieli, przez co uczniowie mogą wejść
w kontakt z różnego rodzaju subkulturami.
Uczniowie niemający w szkole poczucia bezpieczeństwa często nie potrafią
w niej odnaleźć swojego miejsca i czują się osamotnieni. Wszystko to tworzy
dla nich nieodpowiedni obraz szkoły i negatywnie do niej nastawia.
Asystencja dla zaspokojenia potrzeb
poznawczych uczniów
Przyczyną tego, że dzieci mogą odczuwać braki w zaspokojeniu potrzeb
poznawczych, może być fakt, że program szkolny jest praktycznie jednakowy
dla wszystkich i wymaga od wszystkich tego samego. A przecież każdy uczeń
ma swoje zainteresowania i różne potrzeby poznawcze. Aby pomóc wszystkim
z osobna, należałoby stworzyć indywidualny program nauczania, a przynajmniej
kilkanaście takich wariantów. Wprowadzana reforma stwarza w pewnym sensie
takie możliwości.
Nauka szkolna tylko częściowo zaspokaja potrzeby poznawcze choćby
z tego względu, że jest dla większości uczniów jedynie obowiązkiem i dla niejednego stanowi pewien ciężar.
Jeżeli uczeń uczy się chętnie, chce zdobywać wiedzę, otrzymuje pozytywne
oceny, lekcje nie sprawiają mu większych trudności, to nauka szkolna w dużym
stopniu zaspokaja jego potrzeby poznawcze. Natomiast jeśli sytuacje szkolne
wiążą się dla niego z przeżywanym poczuciem zagrożenia i lęku, o zaspokojenie tych potrzeb będzie trudniej.
Powodem tego, że uczniowie nie zaspokajają swych potrzeb poznawczych,
w pełni może być stosowanie przez nauczycieli nieatrakcyjnych metod nauczaJournal of Modern Science tom 4/27/2015
57
nia. Atrakcyjność przekazu wiedzy uzależniona jest bardziej od osobowości
nauczyciela, jego podejścia do ucznia, treści, jakie mu się przekazuje, niż od
nowoczesnego wyposażenia szkoły w środki dydaktyczne.
Jest rzeczą wiadomą, że nigdy nie da się wyeliminować ze szkoły uczenia się
pamięciowego i zwykłego „wkuwania”. Można jednak wiele zrobić w kierunku
uatrakcyjnienia metod nauczania.
Na lekcjach należy dążyć do współpracy, by uczeń nie był tylko biernym
słuchaczem, ale by mógł w niej aktywnie uczestniczyć. Rozwiązywanie różnorakich problemów skłaniające do logicznego i samodzielnego myślenia
oraz praca w zespołach stanowią urozmaicenie, a młodzież lepiej zapamiętuje przekazywane jej treści. Jeżeli bowiem uczniowie nudzą się na lekcjach,
często zaczynają się też nieodpowiednio zachowywać.
Asystencja a potrzeba aktywności
Aktywność stanowi bardzo ważną potrzebę dzieci. Rozwijanie i kształtowanie aktywności należy do ważnych zadań wychowania, ponieważ jest jednym
z elementów przygotowywania młodych ludzi do samodzielnego i odpowiedzialnego życia.
Przeważnie dzieci pozostają bierne w życiu szkolnym. Uczniowie często
uważają, że ich szkoła nie oferuje żadnych ciekawych form spędzania czasu
po lekcjach. Jest to niekorzystne zjawisko, ponieważ uczestnictwo w kółkach
zainteresowań, w życiu kulturalnym i sportowym szkoły pomaga zaspokajać
ich potrzeby poznawcze.
Nie dość, że dzieci nie biorą udziału w działalności szkoły, to nie mają
również czasu na realizację własnych zainteresowań. Wypełniając obowiązki
szkolne, jedynie czasami mogą poświęcić się własnemu hobby, które pomaga
im w rozwoju własnych zainteresowań.
W szkole dzieci spędzają większą część dnia, a potem w domu poświęcają
wiele czasu na odrabianie lekcji. Takie rozplanowanie dnia wcale nie jest odpowiednie. Każdy uczeń przecież powinien mieć czas nie tylko na naukę i pracę,
ale także na wypoczynek, rozrywkę oraz na rozwijanie dodatkowych umiejętności, ponieważ wszystko to pozwala lepiej przyswajać wiedzę i pozytywnie
wpływa na jego rozwój.
58
Asystencja domagająca się permanencji
formacyjnej nauczyciela
Współczesny nauczyciel to przede wszystkim wychowawca nastawiony w swej pracy pedagogicznej na wszechstronne i indywidualne rozwijanie
swych wychowanków, poprzez stałe i aktywne poznawanie ich, jako osób, indywidualności w złożonych i dynamicznych procesach społecznych (Kożmiński, Kitowska, 2000, s. 19).
Wychowawca staje wobec drugiego człowieka z zadaniem kształtowania
jego charakteru i intelektu. Jest zaraz po rodzicach zobowiązany do pełnienia
szczególnej i odpowiedzialnej funkcji wychowawczej i opiekuńczej. Nie może
w żadnej sytuacji o niej zapominać lub jej odrzucać. Musi starać się jej podołać,
mimo że jego praca często jest zdominowana przez dydaktykę. Wychowawca
każdego dnia staje wobec swoich uczniów, by przekazywać im to, co najcenniejsze i najwartościowsze. Powinien mieć świadomość, że przez tworzenie
postaw i zachowań współczesnych uczniów wpływa na kształt i wizerunek
przyszłego pokolenia.
Wychowawca musi ciągle zdawać sobie sprawę z tego, że najpierw i przede
wszystkim jest człowiekiem, a dopiero potem staje się nauczycielem. Wychowawcy potrzebna jest refleksja nad własnym życiem, uznawanym systemem
wartości, według którego żyje, nad zgodnością myśli i przekonań z jego działaniem i postawą. Do jego obowiązków należy ciągła troska o własny rozwój jako
osoby. Asystencja wychowawcza domaga się permanentnej formacji. Zdobywanie wiedzy o sobie i opanowywanie nowych umiejętności prowadzą bowiem do lepszego zrozumienia funkcji, jaką się
pełni wobec uczniów. Dobr y i odpowiedzialny wychowawca nie
może być nigdy obojętny wobec własnego życia, by nie był obojętny wobec życia swoich uczniów. Wychowawca to człowiek, któr y
jest zdolny stanąć wobec swoich uczniów w prawdzie, to człowiek
otwarty na drugiego człowieka i wreszcie człowiek zdolny podejmować chociażby najtrudniejsze zadania i wyzwania. Wychowawca
powinien stać się dla swojego ucznia prawdziwym przewodnikiem.
Powodem tego, że uczeń nie postrzega nauczyciela jako towarzysza w drodze życia, może być brak czasu poświęcanego dla niego i brak zainteresowania
59
jego osobą. Ustawa przewiduje tylko jedną godzinę lekcyjną tygodniowo z wychowawcą. W związku z tym, że wychowawcy mają wiele obowiązków, często
się zdarza, że wszelkie zaległości nadrabiają na godzinach wychowawczych
– przygotowują dokumentację, prowadzą dziennik lekcyjny, obliczają frekwencję, a na koniec roku wypełniają arkusze ocen i świadectwa szkolne. Mija się
to z głównym celem tych godzin, na których przecież powinno się pracować
z klasą, analizować informacje o niej i poszczególnych uczniach, prowadzić
wspólne rozmowy i rozwiązywać problemy. Brak czasu nie pozwala na wzajemne poznanie się uczniów i wychowawców, a im mniej oni się znają, tym
gorzej im ze sobą współpracować.
Jeżeli nauczyciel nie chce lub nie potrafi przełamać barier i dystansu dzielącego go od klasy, w której pełni wychowawstwo, uczeń może pomyśleć, że robi
on jedynie to, co musi. Takie zachowanie zależy w szczególności od charakteru i sposobu bycia. Gdy nauczyciel nie potrafi wyjść do ucznia, nigdy go tak
naprawdę nie pozna, rzeczywiście z nim nie porozmawia, również nie da się
poznać uczniowi. Uczeń także nie otworzy się przed swoim wychowawcą, jeśli
on tego nie zrobi. W klasie, gdzie wszyscy są dla wszystkich, nikt nie jest wobec siebie obojętny. Staje się wtedy możliwe stworzenie trwałej i autentycznej
wspólnoty opartej na wzajemnej akceptacji, zrozumieniu i zaufaniu.
Wiele razy zdarza się, że wychowawca jest po prostu dobrym nauczycielem, potrafi bardzo dobrze uczyć, ale trudności sprawia mu pełnienie wychowawstwa w klasie. Dla takiego wychowawcy godzina wychowawcza stanowi
rzeczywisty problem. Na takiej lekcji jest chwila na wypełnienie formalności
dotyczących frekwencji, zwolnień, spóźnień czy zachowania uczniów, a potem
następuje bardzo często dokończenie lekcji z przedmiotu, którego nauczają
wychowawcy. W takiej sytuacji uczniowie mogą wiele stracić. Godzina wychowawcza powinna być wykorzystywana zgodnie z jej przeznaczeniem. Unikanie
tego zadania wiąże się często z nieodpowiednim przygotowaniem nauczyciela
do pracy w zespole, jakim jest na przykład klasa, do przewodzenia temu zespołowi. Brak przygotowania z kolei prowadzi do tego, że wychowawca unika kontaktu ze swoimi uczniami, by jego niedociągnięcia i nieporadności nie zostały
ujawnione. Gdy jednak klasa dostrzeże te słabe strony nauczyciela, to wtedy
może się okazać, że prawdziwa wzajemna relacja jest bardzo utrudniona.
60
Asystencja jako pomoc w trudnych sytuacjach
Jest prawdą, że wychowawca powinien być takim człowiekiem, na którego
można liczyć w każdej trudnej sytuacji. Każdy uczeń posiada problemy, jeden
większe, drugi mniejsze. Jednakże każdy problem dla nauczyciela jest ważny.
Uczeń nie zostawia swoich problemów w domu. Wpływają one na proces
nauczania, a czasami wręcz go uniemożliwiają. Jeżeli uczeń przeżywa trudności i problemy życiowe, trudno mu będzie skupić się na sprawach nauki.
Nauczyciel będzie mógł pomóc uczniowi, gdy najpierw posiądzie umiejętność rozpoznawania problemów i odpowiedniego ich rozwiązywania.
Chociaż w wielu sytuacjach zdarza się tak, że wychowawca wie o problemie
swego ucznia, to jednak nie potrafi mu w żaden sposób pomóc. Przechodzi
wobec sprawy obojętnie, jak gdyby nic nie zauważał, z nadzieją, że wszystko
się jakoś ułoży. Natomiast brak pomocy uczniowi może być spowodowany
obawą przed odrzuceniem przez ucznia, gdy podejmuje się próbę pomocy
lub rozwiązania problemu.
Każdy wychowawca musi się interesować uczniem, dopóki figuruje on
w dzienniku, poznawać go jako osobę, jego otoczenie, sytuację rodzinną. Dobra znajomość ucznia jest bowiem podstawą do udzielenia mu skutecznej
pomocy.
Ważną sprawą jest to, by uczniowie czuli się przez swoich wychowawców
doceniani, akceptowani, by wiedzieli, że są dla nich kimś ważnym. Wtedy będą
mieli więcej odwagi, aby mówić o swoich problemach.
Jest rzeczą oczywistą, że przybywa młodzieży zagubionej, osamotnionej, ubogiej materialnie i duchowo. Dlatego tym bardziej potrzebuje ona, by
ktoś okazał jej serce, i wychowawcy powinni je okazywać. Wielu młodych ludzi przecież nie otrzymuje tego daru nawet od własnych rodziców. Kardynał
S. Wyszyński stwierdził, że potrzeba kierować się w edukacji i w wychowaniu
sercem. „Za serce będą wdzięczni” (Wyszyński, 1973, s. 287–288).
Wychowawca musi mieć świadomość tego, że rozwiązanie problemu może
być osiągnięte poprzez rozmowę albo nawet wysłuchanie ucznia mającego
problem. Słuchanie jest jednym z najbardziej skutecznych narzędzi – stanowi bowiem dla człowieka znajdującego się w trudnej sytuacji zaproszenie, by
mówił o tym, co go trapi, ułatwia oczyszczenie i uwolnienie od uczuć i emocji,
61
umożliwia nawiązanie kontaktu; pomaga człowiekowi, który ma problemy, pogłębić dokonane przez siebie odkrycie i mówi o naszej gotowości przyjścia mu
z pomocą oraz informuje go o naszej akceptacji tego, jaki jest, z jego kłopotami
(Gordon, 1995, s. 71).
Nauczyciel – asystent – osoba, której można
zaufać
Bez zaufania nie istnieje kreatywność wychowawcza. Budowanie wzajemnego zaufania to długi i trudny proces. Aby zaufać drugiej osobie, trzeba ją
najpierw dobrze poznać i pozwolić jej się otworzyć. W miarę jak druga osoba
daje się nam poznać, zdobywamy pewność, czy można jej zaufać. Jeżeli wychowawca staje się dla ucznia osobą godną zaufania, to sytuacja taka powinna jedynie cieszyć. Gdy uczeń jest przekonany, że jest akceptowany, takim
jakim jest i jakim chce być, możliwe staje się wyjawienie przez niego tajemnic swojemu wychowawcy. W takich sytuacjach nauczyciel jest szczęśliwy,
że zasługuje na zaufanie, a to z kolei zobowiązuje go, by robił wszystko, by
zaufania tego nigdy nie zawieść. Uczeń widząc taką postawę, jest zachęcany
do przyjęcia podobnej.
Zjawisko kryzysu autorytetu wiąże się ze zmieniającym się stosunkiem
uczniów do otaczającego świata i ludzi dorosłych. Kryzys ten jest wyrazem
rozczarowania, jakiego doznają w miarę dostrzegania sprzeczności między narzucanymi im normami a stosowaniem tych norm przez ludzi starszych.
Wychowawca musi mieć świadomość, że autorytet nie jest dla niego darem
otrzymanym, na przykład od władz szkolnych. On sam powinien tak pracować na wyznaczonym stanowisku, dochodzić do takich wyników w swej pracy,
aby mógł zmusić środowisko do uznania własnej osobowości i tym samym do
powstania i utrwalenia swego autorytetu zarówno moralnego, jak i intelektualnego (Pomykało, s. 37).
Osobowość nauczyciela – wychowawcy, jego umiejętności organizacyjne,
zapał i zaangażowanie w pracy wychowawczej mogą doprowadzić całą klasę
do zaskakujących osiągnięć. Natomiast brak ingerencji ze strony wychowawcy
może spowodować wystąpienie w życiu klasy wszelkiego rodzaju negatywnych
przejawów.
62
Stosunek nauczycieli do uczniów, ich wzajemna relacja wpływają na skuteczność nauczania i uczenia się. Tylko wówczas gdy są one dobre, uczniowie
mogą się swobodnie uczyć, a nauczyciele mogą odpowiednio nauczać. Dopóki
kontakt nauczycieli i uczniów nie jest pozytywny, nawet najlepsze metody nauczania okażą się bezużyteczne. Mówimy, że stosunki między nauczycielem
a uczniem są dobre, gdy cechuje je:
 otwartość, która pozwala na ryzyko bezpośredniości i uczciwości,
 wzajemna troska,
 wyrozumiałość i życzliwość,
 tolerancyjność, poszanowanie odrębności,
 cierpliwość.
W momencie gdy nauczyciel akceptuje uczniów, takimi jakimi są, nie ma
w stosunku do nich żadnych uprzedzeń, to bez względu na to, czy spełniają oni
jego oczekiwania, czy też nie, istnieje ogromna szansa, by relacje nauczyciel –
uczeń rozwijały się pomyślnie.
Nauczyciel tolerancyjny uznaje prawo uczniów do własnej odrębności,
prawa do różnorodnych zainteresowań i upodobań, sposobów odczuwania
i myślenia, prawo do wyrażania własnych opinii i przekonań. Tolerancyjność
wymaga bowiem przede wszystkim szacunku dla drugiej osoby.
We wzajemnych relacjach nauczyciel – uczeń bardzo ważną funkcję pełni
wyrozumiałość. Gdy obie strony potrafią się zrozumieć, łatwiej wtedy podjąć
współpracę i pokonać trudności. Nauczyciel asystent wyrozumiały potrafi wybaczyć uczniowi jego błędy i zrozumieć motywy jego postępowania.
Ze zrozumieniem wiąże się ściśle empatia, życzliwość, która oznacza wczuwanie się w stany psychiczne, a szczególnie uczucia innych ludzi, i ich rozumienie.
Nauczyciel powinien starać się zdobywać umiejętności wczuwania się w sytuację
i przeżycia ucznia, gdyż gwarantuje to indywidualne podejście do każdego z wychowanków. Nauczyciel chcąc być życzliwy, musi się powstrzymywać od jakichkolwiek
przekraczających normy etyczności ocen, osądów i wartościowania swoich uczniów.
Cierpliwość pomaga mu w sposób bardziej obiektywny widzieć pewne zachowania ludzi. Cierpliwi nauczyciele rozważnie reagują w różnych sytuacjach
zagrożenia. Cierpliwość pomaga im w realizacji ważnych celów, mimo przeszkód lub własnych słabości i uchybień.
63
Nauczyciel, który jest otwarty i bezpośredni w stosunku do uczniów, pozostaje zawsze sobą, nie ukrywa swoich prawdziwych myśli i uczuć. Ujawniając
siebie uczniom, jest zdolny wyzwolić w nich podobne postępowanie.
Dla prawidłowego rozwoju i dobrego samopoczucia ucznia w szkole ważne jest, aby czuł, że jest dobrze traktowany przez nauczycieli i może liczyć na
pomoc z ich strony. Takie poczucie zwiększa bowiem motywację uczniów do
osiągania lepszych wyników w nauce.
Asystencja w panoramie oceniania
Nauczyciel asystent kształtuje dojrzałą osobowość ucznia przez właściwe
jego ocenianie.
Ocena szkolna jest to ustosunkowanie się nauczyciela do osiągnięć ucznia,
czego wyrazem może być określony stopień szkolny lub opinia wyrażona
w formie pisemnej bądź ustnej. Ocena szkolna daje nauczycielowi możliwość
wyrażenia własnego stosunku do osiągnięć lub niepowodzeń ucznia (Okoń,
1996, s. 195).
Każdy uczeń powinien być informowany, na jakiej zasadzie jest oceniany.
Każda ocena powinna być słuszna, sprawiedliwa i obiektywna. Nauczyciel powinien z kolei mieć do wszystkich uczniów jednakowy stosunek i oceniać ich
zgodnie z przyjętym w szkole systemem. Ocena nie może być w żadnym wypadku wyrazem sympatii do danego ucznia. Rzetelna ocena zawiera informacje o tym, co uczeń umie. Nigdy ocena nie może przysłonić dobra obecnego
w uczniu, zarówno intelektualnego, jak i dobra czynionego.
Ocena nie może być wystawiana na podstawie porównania z całą klasą
– poziomem jej wiedzy. Nie może być skutkiem wysuwania nieodpowiednich
wniosków na temat zachowania ucznia. Zachowanie nie zawsze bowiem kojarzy się z postępami w nauce i posiadaną wiedzą.
Ocena może w uczniu wyzwolić pilność, systematyczność, obowiązkowość
i rzetelność w pracy lub całkowicie do niej zniechęcić. Gdy uczeń wie, za co
może otrzymać konkretną ocenę, gdy jest ona jawna, może wpłynąć na budowanie wzajemnego zaufania do nauczyciela i odwrotnie.
Systematyczna kontrola i ocena działalności ucznia informują nauczycieli,
rodziców i samego ucznia o jego osiągnięciach. Ocena w pewnym sensie po64
budza ucznia do aktywności, mobilizuje do zdobywania wiedzy i do kształtowania pewnych pozytywnych wartości wychowawczych.
Należy podkreślić, że asystencja może posiadać i zapewne posiada siłę
sprawczą do odczytania nauczycielskiego etosu w dobie wielorakich społecznych transformacji we właściwym świetle. Bogactwo strukturowe asystencji to
bogactwo osobowościowe nauczyciela dla bogactwa osobowościowego dziecka. Asystencja nauczycielska warunkuje dojrzałość szkolną ucznia, nie pomijając kształtowania jego dojrzałości osobowościowej; uwidacznia się ona zarówno w kompetencjach nauczycielskich, jak i pożądanych kompetencjach ludzi
młodych, szczególnie kończących szkoły średnie.
Podsumowanie
Z. Kwieciński popiera „wykształcenie i doskonalenie nauczycieli o nowych, niż dotychczas, kompetencjach: w sensie treści – bardziej łącznych
niż wysoko specjalistycznych, bardziej otwartych niż zamkniętych, bardziej
twórczych niż odtwórczych, a w sensie charakteru roli zawodowej – odchodzących od funkcji przekaziciela i egzekutora do roli przewodnika i tłumacza” (Kwieciński, 2000, s. 17). Podział kompetencji według W. Stryjowskiego
ma trzy zasadnicze grupy:
 merytoryczne – dotyczące treści nauczanego przedmiotu,
 dydaktyczno-metodyczne – koncentrujące się na warsztacie pracy nauczyciela i ucznia,
 wychowawcze – dotyczące różnych sposobów oddziaływania na
uczniów.
Chociaż autor powyższego podziału tego directe nie zauważa, powyższa
klasyfikacja musi zawierać w sobie obecność postawy asystenckiej, by kompetencje nauczycielskie były twórcze dla niego samego, a nade wszystko dla
ucznia. Asystencja, jako problem etyczny, uwidacznia się w podziale kompetencji dokonanym przez R. Kwaśnicę. Wyróżnia on: kompetencje praktyczno-moralne i kompetencje techniczne. Do pierwszych zalicza: kompetencje interpretacyjne, kompetencje moralne, kompetencje komunikacyjne. Do drugich zaś włącza: kompetencje postulacyjne, kompetencje metodyczne i kompetencje realizacyjne.
65
Efektywność kompetencji oddziaływających na uczniów i kreujących bogatą osobowość nauczyciela oraz jego warsztat pracy uzależniona jest właśnie od
obecności asystencji w szeroko rozumianej etyczności bycia nauczycielem oraz
zachowania przez niego równowagi między pracą a życiem osobistym (Szejniuk, 2014).
Literatura
Dobrowolska, B. (2013). National & Ethnical Aspects of Education in the Polish School. Social Inclusion or Exclusion/Narodowościowo-etniczne aspekty edukacji w polskiej szkole. Inkluzja czy ekskluzja społeczna? „Journal of Modern Science”, 1/16.
Wydawnictwo WSGE im. Alcide De Gasperi, Józefów.
Dziurzyński, K. (2014). Współpraca szkoły z rodzicami – na marginesie pewnego badania edukacyjnego School cooperation with parents – on the margins of a study of
educational. „Journal of Modern Science”, 1/20. Wydawnictwo WSGE im. Alcide
De Gasperi, Józefów.
Ferszt-Piłat, K. (2012). Zaufanie jako fundament bezpieczeństwa we współczesnym
społeczeństwie. „Journal of Modern Science”, 3/15. Wydawnictwo WSGE im. Alcide De Gasperi, Józefów.
Gordon, T. (1995). Wychowanie bez porażek w szkole, Warszawa.
Koźmiński, G.J., Kitowska, D. (2000). Nauczyciel – Wychowawcą, Złotów.
Kwieciński, Z. (2000). Tropy – ślady – próby. Studia i szkice z pedagogiki pogranicza,
Poznań – Olsztyn.
Okoń, W. (1996). Nowy Słownik Pedagogiczny, Warszawa.
Pomykało, W. (1997). Encyklopedia pedagogiczna. Fundacja Innowacja.
Sapiński, A. (1999). 48 kazań ks. Andrzeja Sapińskiego, Bielsko-Biała.
Szejniuk, A. (2014). Work–life balance/Równowaga – praca – życie osobiste. „Journal
of Modern Science”, 2/21. Wydawnictwo WSGE im. Alcide De Gasperi, Józefów.
Wyszyński, S. (1973). Wyprawa do młodzieży z sercem, Poznań – Warszawa.
66
Mariusz Korczyński
Instytut Pedagogiki UMCS
[email protected]
Journal of Modern
Agata Świdzińska
s. 67–80
Instytut Pedagogiki UMCS
[email protected]
Migrations – intercultural education
– safety
Migracje – edukacja międzykulturowa
– bezpieczeństwo
Abstract
In this paper to describe the importance and role of intercultural education as
a priority in Polish education, the authors assumed the perspective of changes caused
by the dynamics of migration at the local and global levels, and the need to provide a sense of security of societies that are the actors of these changes. Presented
were statistical data of migration from Poland and to Poland, to justify the need for
an interest in the variety of the consequences of this phenomenon, as well as legal
documents regulating migration policy in the country. Previous theoretical studies
and practical solutions in the field of intercultural education were cited. The authors
conclude their discussion with the urgent need to integrate intercultural education
into the education system at all levels. They recognise that current legal conditions
allow optimal execution of its tasks, however, the primary factor in its application is
the need to perceive opportunities and possibilities arising from cultural diversity
by policy makers not only at the local governments level but also the ministerial level. Ensuring preparation for the acquisition of intercultural competencies of citizens
and migrants may result in peaceful coexistence in the same territory.
Streszczenie
W niniejszym artykule do opisu wagi i roli edukacji międzykulturowej, jako priorytetu w polskiej oświacie, autorzy przyjęli perspektywę zmian wywołanych dynamiJournal of Modern Science tom 4/27/2015
67
Mariusz Korczyński, Agata Świdzińska
ką migracji w wymiarze lokalnym i globalnym oraz potrzebą zapewnienia poczucia
bezpieczeństwa społeczeństwom, które są aktorami tych zmian. Przedstawione zostały dane statystyczne migracji do Polski i z Polski, uzasadniające potrzebę zainteresowania się różnorakimi konsekwencjami tego zjawiska, oraz dokumenty prawne
regulujące politykę migracyjną w kraju. Przywołano dotychczasowe opracowania
teoretyczne i rozwiązania praktyczne z zakresu edukacji międzykulturowej. Autorzy
konkludują swoje omówienie pilną potrzebą włączenia edukacji międzykulturowej
do systemu oświaty na wszystkich jej poziomach. Uznają, że stworzone warunki
prawne umożliwiają optymalną realizację jej zadań, jednakże podstawowym czynnikiem jej aplikacji jest konieczność dostrzeżenia szans i możliwości wynikających
ze zróżnicowania kulturowego przez decydentów na szczeblach nie tylko lokalnych
samorządów, ale także ministerialnym. Zapewnienie przygotowania do nabywania
kompetencji międzykulturowych obywatelom i migrantom skutkować może pokojowym współżyciem na jednym terytorium.
Keywords: intercultural education, emigration, safety
Słowa kluczowe: edukacja międzykulturowa, emigracje, bezpieczeństwo
Wprowadzenie
Migracje są zjawiskiem towarzyszącym człowiekowi od zawsze. Poszukiwanie nowego, innego, lepszego miejsca dla siebie i swojej rodziny było i jest
czymś naturalnym. Zawsze tym zjawiskom towarzyszyły też problemy związane z adaptacją w środowiskach przyjmujących. Jedne grupy szybko wtapiały
się w nową lokalną przestrzeń, inne nigdy tego nie zrealizowały. Tempo i poziom integracji zależne są głównie od kulturowego pochodzenia imigrantów.
Wśród istotnych kulturowych czynników wskazać można w pierwszej kolejności religię. Imigranci wyznający inną religię niż mieszkańcy państwa przyjmującego zdecydowanie wolniej podlegają procesom akulturacyjnym i rzadziej integrują z tubylcami (np. we Francji, w Wielkiej Brytanii, Niemczech).
Tworzą zazwyczaj swoje „małe ojczyzny”, do których rodowici mieszkańcy nie bardzo mają możliwość wejścia. Pogłębia to izolacjonizm, poczucie
wyobcowania, brak tolerancji, zazdrość, rasizm, a co za tym idzie – poczucie
niepewności, zagrożenia, wykluczenia, co jest w wielu przypadkach zarzewiem różnego rodzaju nieporozumień i konfliktów, czasami bardzo drastycznych (Lewowicki, Szczurek-Boruta i Suchodolska, 2011).
68
Migracje a potrzeba poczucia bezpieczeństwa
społeczeństw
Powyższe zjawiska obecnie tylko incydentalnie dotyczą naszego kraju
w porównaniu z krajami europejskimi. Jednakże w związku z dynamizowaniem się zjawisk migracyjnych problem ten w niedalekiej przyszłości może
ulec wyraźnej intensyfikacji i mocno dotknąć naszych obywateli. Analizując ostatnie lata, szacuje się, że z końcem 2013 roku poza granicami Polski
przebywało czasowo około 2196 tys. mieszkańców naszego kraju, tj. o 66 tys.
(3,1%) więcej niż w 2012 roku (około 2130 tys.). W Europie w 2013 roku
przebywało około 1891 tys. osób (w 2012 roku – około 1816 tys.), przy czym
zdecydowana większość – około 1789 tys. – emigrantów z Polski przebywała
w krajach członkowskich UE. Liczba ta zwiększyła się o 69 tys. w stosunku do 2012 roku. Wśród krajów należących do UE nadal najwięcej osób
przebywało w Wielkiej Brytanii (642 tys.), Niemczech (560 tys.), Irlandii
(115 tys.), Holandii (103 tys.) i we Włoszech (96 tys.) (http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/migracje-ludnosci, 01.02.2015). Jak wynika z danych statystycznych, wyż migracyjny Polaków cały czas ma charakter bardzo
dynamiczny. Zdecydowanie więcej osób opuszcza Polskę, a co za tym idzie
– powstaje luka, niedobór w potencjale ludzkim, tak niezbędnym do dynamicznego rozwoju gospodarki. Według wyliczeń Ośrodka Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego całkowity „ubytek migracyjny” to około
6–7% polskiego społeczeństwa. Szacuje się, że do 2050 roku potrzeby naszego
kraju wyniosą aż 5 mln imigrantów w wieku produkcyjnym (http://wiadomosci.onet.pl/tylko-w-onecie/prognozy-demograficzne-dla-polski/s19k4,
29.01.2015). Lukę tę koniecznie trzeba będzie wypełnić. Zachodzi pytanie,
z jakich krajów przybędą niezbędni nam pracownicy? Jak przygotować się
do ich przyjęcia? Jakie działania edukacyjne przygotowywać? Wiedza z tego
zakresu wydaje się kluczowa w kwestii przyszłego bezpieczeństwa naszego
kraju, naszych obywateli oraz przybyłych imigrantów.
Odpowiedź na powyższe pytania można znaleźć w analizach obecnych
ruchów imigracyjnych na terenie naszego państwa, bowiem i w tym obszarze
zaobserwować można pewną dynamikę.
69
Chociaż większość cudzoziemców traktuje Polskę jako kraj tranzytu (na
przykład w 1999 roku wyjechało 99% obcokrajowców, którzy przybyli do nas
w tym roku, a w 2007 roku – 97%), to jednak ich liczba wciąż się zwiększa.
W latach 1994–2011 decyzje o osiedleniu się na stałe podjęło 183 797 obcokrajowców (Adamczyk, 2013). Potwierdzają to również inne statystyki, np.
Urzędu do Spraw Cudzoziemców RP. W 2013 roku przyjęto najwięcej wniosków o nadanie statusu uchodźcy w RP w dotychczasowej historii polskiego
systemu azylowego (wnioski złożyło ponad 15 tys. osób) (http://udsc.gov.pl/
statystyki/raporty-okresowe/zestawienia-roczne/, 30.03.2015). Wśród osób
ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy 85% stanowili Rosjanie; w dalszej kolejności byli to: Gruzini – 8%, Syryjczycy – 2%, Armeńczycy i Kazachowie – odpowiednio po 1%. Status uchodźcy otrzymali głównie obywatele
Syrii – 35%, osoby bez obywatelstwa (pochodzenia syryjskiego) – 13%, obywatele Rosji – 12%, Afganistanu i Białorusi – odpowiednio po 10%. Ochronę uzupełniającą udzielono głównie: Rosjanom – 65%, Syryjczykom – 15%,
obywatelom Kazachstanu i Somalii – odpowiednio po 5% oraz obywatelom
Ukrainy – 4%. Zgodę na pobyt tolerowany wydano przede wszystkim obywatelom Rosji – 70%, Gruzji – 16%, Armenii – 6%, Ukrainy – 2% i Kirgistanu
– 1%. Ponadto w 2013 roku przyjęto 35 tys. wniosków o zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony, z czego 1/3 z nich złożyli obywatele Ukrainy,
a w dalszej kolejności obywatele Chin. W sprawach o udzielenie zezwolenia
na osiedlenie się (w sumie 4,5 tys. wnioskodawców) wzrosła liczba wniosków
składanych w związku z małżeństwem z obywatelem polskim (zdecydowana
większość wniosków składanych przez obywateli Turcji, Nigerii, Egiptu i Tunezji); wśród uzyskujących to zezwolenie (3,5 tys. osób) dominują: obywatele
Ukrainy (46%), Białorusi (17%), Rosji (6%), Turcji, Egiptu i Tunezji (odpowiednio po 2%). Wzrosła również liczba wniosków o udzielenie zezwolenia
na pobyt rezydenta długoterminowego UE (ponad 2 tys. osób); decyzje pozytywne otrzymali głównie obywatele Wietnamu (35%), Ukrainy (22%), Armenii (8%), Chin (7%) i Rosji (4%). Wystawiono około 80 tys. zaproszeń, przeważnie obywatelom Białorusi, obywatelom Ukrainy, Rosji, Chin i Mongolii.
Ponadto najwięcej w 2013 roku zezwoleń na pracę wydano obywatelom Ukrainy (20416), Chin (3089), Wietnamu (2230), Białorusi (2004), Indii (1300),
70
Turcji (967), Uzbekistanu (948) oraz Rosji (822) (http://www.mpips.gov.pl/
analizy-i-raporty/cudzoziemcy-pracujacy-w-polsce-statystyki/, 01.02.2015).
Biorąc pod uwagę powyższe dane oraz ogólne trendy migracyjne, jak również od dłuższego czasu trwającą poprawę jakości życia związaną z rozwojem
gospodarczym naszego kraju, można z dużą pewnością zaryzykować stwierdzenie, że liczba migrujących do Polski będzie nadal rosła. W najbliższym
czasie może istotnie zwiększyć się liczba odmiennych kulturowo imigrantów,
takich jak: Chińczycy, Hindusi, Turcy czy też Wietnamczycy. Z jednej strony
będzie to miało pozytywne przełożenie na gospodarkę naszego kraju, z drugiej zaś negatywnie wpłynie na stopień realnego i odczuwanego bezpieczeństwa ekonomicznego, społecznego, jak też kulturowego.
Już dzisiaj, pomimo niewielkiej skali tego zjawiska, zauważyć można przejawy niezadowolenia z obecności imigrantów w naszym kraju. W Białymstoku w latach 2011–2013 odnotowano 22 przypadki zachowań rasistowskich
i ksenofobicznych (Klimowska i Medek za: Adamczyk, 2013). Podobne zachowania prezentowali również mieszkańcy Warszawy. Podłożem były obawy
związane z przekształceniem w przyszłości dzielnicy Włoch w muzułmańską
enklawę (Szymanik za: Adamczyk, 2013). Podobne negatywne nastroje wyrazili również mieszkańcy Warszawy w sprawie wybudowania Ośrodka Kultury Muzułmańskiej, za którym bardzo mocno optowali przedstawiciele fundamentalistycznego Bractwa Muzułmańskiego. Zaniepokojenie w tym samym
kontekście wyrazili w 2009 roku mieszkańcy Poznania. Wynikało ono z pomysłu przekształcenia komina poznańskiej Starej Papierni w minaret (Wybieralski za: Adamczyk, 2013). Również w Łomży w 2010 roku część mieszkańców ostro zaprotestowała przeciwko istnieniu ośrodka dla cudzoziemców
(uchodźców). Poziom niezadowolenia i frustracji mieszkańców przełożył się
między innymi na pobicie zamieszkujących w nim Czeczenek.
Konieczne wydaje się więc podejmowanie różnorodnych działań nie tylko
wobec imigrantów, ale przede wszystkim wobec rdzennej ludności, mających
na celu usprawnienie procesów integracyjnych. W ocenie „Migrant Integration Policy Index”, który zajmuje się oceną polityki integracyjnej w państwach członkowskich Unii Europejskiej i 4 krajów spoza UE, Polska plasuje
się dopiero na 24. pozycji na 31 państw objętych tym projektem. Wydaje się,
71
że nasze państwo skupiło się głównie na problemach dostępu do rynku pracy, procedur dotyczących migrantów, zezwoleń na pracę, zaniedbując jednocześnie obszary działań integracyjnych, których adresatami powinni być nie
tylko imigranci, ale również nasze społeczeństwo. Nie trzeba chyba nikogo
przekonywać, że przez lata izolacji międzynarodowej, ze sporadycznymi kontaktami międzykulturowymi, nie nabyliśmy wystarczająco wysokich umiejętności współistnienia w wielokulturowym społeczeństwie.
Obecnie dostrzec można jedynie aktywność naszych władz w kontekście kształtowania polityki migracyjnej. Przyjęty w 2012 roku dokument
Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania, nazywany
również „Strategią migracyjną”, jest istotnym z tego punktu widzenia rozwiązaniem. Dostrzega on bardzo ważny dla bezpieczeństwa Polski kierunek przyszłych migracji, stawiając przede wszystkim na migrację z takich
krajów, jak: Białoruś, Gruzja, Mołdowa, Rosja i Ukraina – czyli na ludzi
o zbliżonych do naszego społeczeństwa korzeniach kulturowych (http://bip.
msw.gov.pl /bip/polityka-migracyjna-po/19529,Polityka-migracyjna-Polski.
html, 30.01.2015). Dokument ten poświęca również uwagę repatriantom
i zobowiązaniom państwa polskiego w odniesieniu do tej grupy osób. Szacuje się, że są to głównie osoby zamieszkujące olbrzymie obszary Syberii
(około 300 tys.) oraz Ukrainy (około 900 tys.). Przyjęte regulacje zapewniają im konstytucyjne prawo do osiedlenia się na stałe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i nabycie w związku z tym wszelkich uprawnień, które
posiadają cudzoziemcy, którym udzielono zezwolenia na osiedlenie się na
podstawie przepisów ustawy z dnia 13 czerwca 2003 roku o cudzoziemcach oraz innych obowiązujących przepisów, takich jak m.in. „zwolnienie
z obowiązku posiadania zezwolenia na pracę na terytorium Polski, możliwość podejmowania studiów oraz bezpłatnej nauki w szkole podstawowej
i ponadpodstawowej, możliwość podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej na tych samych prawach co obywatele polscy” (Polityka migracyjna…, 2012, s. 86). Ponadto przewiduje, że skutkiem przyjęcia
takich regulacji „powinien być napływ, zwłaszcza młodych osób, który
mógłby częściowo niwelować niekorzystne procesy demograficzne. Należy
bowiem przypuszczać, że uzyskaniem stwierdzenia polskiego pochodze72
nia będą zainteresowane osoby młode, przedsiębiorcze, pragnące rozwinąć własną działalność gospodarczą lub podjąć pracę w Polsce” (tamże).
Dokument ten, pomimo licznych zalet, nie poświęca jednak należytej
uwagi problemom i działaniom z obszaru edukacji międzykulturowej dla migrantów i polskiego społeczeństwa, które trzeba przygotować na nieuchronne
spotkanie z wielokulturowością w sensie lokalnym i globalnym. Ma to znaczenie dla poczucia bezpieczeństwa, bowiem dzisiaj, jako społeczeństwo, nie
jesteśmy mentalnie przygotowani na pełne zrozumienie tolerancji, empatii
i wzajemnego szacunku, a także na spotkanie z przedstawicielami innych kultur, których nie znamy, nie rozumiemy. Ze względu na homogeniczną specyfikę społeczeństwa polskiego, według M. Bennetta (za: Matsumoto, Juang,
2007), jesteśmy niejako skazani na etnocentryzm, czyli postrzeganie innych
przez pryzmat tego, co swojskie. Opracowany przez niego model kontinuum
etnocentryzmu – etnorelatywizmu przewiduje możliwość rozwoju i wypracowania najlepszej strategii wobec obcości. Rozwijanie wrażliwości kulturowej to zatem nic innego, jak coraz lepsze rozpoznawanie różnic kulturowych
i radzenie sobie z nimi.
Poczucie bezpieczeństwa a edukacja
międzykulturowa
We współczesnym świecie kontakt z odmiennymi kulturami stał się codziennością. Nasilone procesy globalizacji i migracji oraz integracja europejska i wynikająca z tych procesów większa zależność między różnymi osobami,
grupami oraz instytucjami z oddalonych od siebie części świata spowodowały, że kompetencje międzykulturowe stały się niezbędnym warunkiem funkcjonowania we współczesnym świecie – pozwalającym nie tylko lepiej radzić
sobie w spotkaniu z tym, co w znacznym stopniu odbiega od naszej codzienności, ale także lepiej wykorzystywać możliwości i potencjał tych kontaktów.
Edukacja międzykulturowa narodziła się w Stanach Zjednoczonych w okresie międzywojennym. Jako obszar praktyki społecznej i oświatowej ewoluowała
od edukacji wielokulturowej do obecnej formy. Potrzeba takiej edukacji pojawiła się tam, gdzie obok siebie żyli ludzie różnych ras, posługujący się odmiennymi wzorami kulturowymi, kultywujący różne tradycje i religie.
73
W Europie o edukacji międzykulturowej zaczęto mówić znacznie później, w latach 60. i 70. XX wieku wraz z napływem licznych grup imigrantów,
przede wszystkim z byłych kolonii brytyjskich, francuskich czy holenderskich.
Zatem społeczeństwa wieloetniczne i multikulturowe w świecie zachodnim
od dawna są już faktem. Jedną z liczniejszych grup imigranckich w tych rejonach Europy od 2004 roku staje się nasze młode pokolenie. Kolejne fale
migracji światowej powoli docierają do Polski. Po 1989 roku nasz kraj stał
się państwem docelowym dla wielu migrantów ze wschodniej i południowej
Europy, z Azji i Afryki. Następstwem tego są i będą coraz częstsze kontakty
z ludźmi pochodzącymi z innych niż nasza kultur. Coraz częściej spotykać
będziemy ludzi odmiennych od nas kulturowo, rasowo, językowo, religijnie,
obyczajowo, wartościująco. Wpływać to będzie na kształt naszego życia, czego
nie wolno ignorować. Doświadczać będziemy nieprzewidzianych, nowych,
czasami szokujących sytuacji. Powinniśmy być przygotowani do nawiązania
dialogu, umieć komunikować się z innymi, zrozumieć ich kulturowo, ustalić wspólne reguły współpracy. Dlatego powinniśmy poświęcić zdecydowanie więcej uwagi na wyposażenie naszych obywateli w kompetencje do życia
w nowych, multikulturowych społeczeństwach, akceptacji odmienności i tolerancji dla różnorodności religijnej czy obyczajowej, co jest niezbędnym warunkiem dalszego współistnienia i rozwoju zarówno w sensie jednostkowym,
jak i globalnym. To z kolei przełożyć się może na zminimalizowanie możliwości powstawania różnorodnych konfliktów.
Ten obszar kształcenia powinien być szczególnie wzmocniony na
każdym etapie edukacji. Na niższych etapach kształcenia problematyka
edukacji międzykulturowej już została uwzględniona. Zgodnie z celem
kształcenia ogólnego w szkole podstawa programowa wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół zakłada, że: „W rozwoju społecznym bardzo ważne jest kształtowanie postawy obywatelskiej, postawy poszanowania tradycji i kultury własnego
narodu, a także postawy poszanowania dla innych kultur i tradycji. Szkoła
podejmuje odpowiednie kroki w celu zapobiegania wszelkiej dyskryminacji” (Dz.U. z 2012 r. poz. 977). Z tak sformułowanego zapisu wynika,
że uczeń powinien być przygotowany do funkcjonowania w zglobalizowa74
nym i zróżnicowanym kulturowo współczesnym świecie. Jednak na podstawie własnych doświadczeń należy stwierdzić, że tylko niewielki odsetek
czynnych zawodowo nauczycieli realizuje ten zapis zgodnie z założeniami
edukacji międzykulturowej. Również podręczniki szkolne nie są treściowo
dostosowane do wymogów ustawodawcy w tym zakresie. Przed nauczycielami stoi zatem wyzwanie, którym jest edukacja międzykulturowa: kształtowanie u uczniów umiejętności uczestnictwa w kulturze w jej antropologiczno-humanistycznym rozumieniu, akceptowania Innego, tolerancji
wobec odmienności, szacunku, a co za tym idzie – umiejętność spojrzenia
na rzeczywistość w różnych kontekstach kulturowych oraz zdolność radzenia sobie w warunkach różnic społecznych, religijnych, kulturowych.
To zadanie powinno być priorytetem we współczesnym kształceniu przyszłych pedagogów i wychowawców.
O ile uczelnie ze względu na swoją autonomię i misję mogą decydować
o kierunkach, specjalnościach czy przedmiotach kształcenia, o tyle szkoły
podstawowe, gimnazja i szkoły ponadgimnazjalne muszą uwzględniać wytyczne podstawy programowej przyjętej dla określonego poziomu i przedmiotu kształcenia. Ten dokument, jak wyżej wspomniano, umożliwia dyrektorom i nauczycielom włączanie omawianych treści problemowych.
Dodatkowym dokumentem prawnym uwzględniającym działania szkoły
w obszarze wielo- i międzykulturowości jest rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 października 2009 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz.U. nr 168, poz. 1324) zawierające sformułowane przez państwo
wymagania wobec szkół i placówek, które wskazują im strategiczne i priorytetowe zadania. Wśród nich sformułowano tzw. Wymaganie 5: Respektowane
są normy społeczne, co oznacza kształtowanie postaw zgodnie z wartościami i normami społeczeństwa demokratycznego oraz Wymaganie 6: Szkoła
lub placówka wspomaga rozwój uczniów, z uwzględnieniem ich indywidualnej
sytuacji, co przekłada się na m.in. powszechne prowadzenie działań antydyskryminacyjnych.
W zakresie kształcenia akademickiego należy podkreślić, że uczelnie wyższe włączają do programów na studiach I i II stopnia przedmioty bądź moduły
obejmujące zagadnienia wielo- i międzykulturowości. W ofercie edukacyjnej
75
uczelni pojawiają się również specjalności z zakresu międzykulturowości na
kierunkach pedagogicznych, np. specjalność na studiach II stopnia: pedagogika regionalna i międzykulturowa na Uniwersytecie w Białymstoku, edukacja międzykulturowa i regionalna na Uniwersytecie Gdańskim; na kierunku
dziennikarstwo i komunikacja społeczna na Uniwersytecie Ekonomicznym
w Katowicach utworzono specjalność kultura i komunikacja międzykulturowa czy kierunek kulturoznawstwo i komunikacja międzykulturowa na studiach II stopnia w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej. Uczelnie i szkoły
wyższe proponują również studia podyplomowe, będące odpowiedzią na
zdiagnozowane lokalnie kulturowe zróżnicowanie, a tym samym potrzeby
pracowników samorządów, kultury i oświaty. Nie są to jednak rozwiązania
wystarczające. Uniwersytety i uczelnie wyższe powinny – wobec tak dynamicznych procesów i zjawisk społecznych – przygotowywać swoich absolwentów do funkcjonowania w zróżnicowanych kulturowo środowiskach
systemowo, włączając na wszystkich kierunkach studiów programy przygotowania do nabywania kompetencji międzykulturowych.
Dysonans, jaki zachodzi między postulowaną integracją zadań edukacji
międzykulturowej stawianych przed szkołą a praktyczną ich realizacją, jest
przedmiotem rozlicznych analiz i badań. Rekomendacje postdiagnostyczne
czy sprawdzone działania nie przekładają się jednak na zmianę myślenia
o istocie idei międzykulturowości i jej wagi w budowaniu przyszłości społeczeństw. Nadal jest to zagadnienie dyskusyjne na poziomie organizacji
zadań poszczególnych szkół i gmin, borykających się z palącymi problemami codzienności i wymogami organów nadzoru skupionymi na parametryzacji ich pracy.
Cele edukacji międzykulturowej
O znaczącej roli edukacji, z naciskiem na kategorię edukacyjnych powinności w kontekście zróżnicowania kulturowego, od wielu już lat piszą badacze skupieni wokół ośrodków: białostockiego, cieszyńskiego, warszawskiego,
opolskiego, gdańskiego, toruńskiego czy lubelskiego. T. Lewowicki (2012)
ujął ten problem następująco: „powinności edukacji są na gruncie edukacji
międzykulturowej wyznaczane przez zespół wartości, które określa się jako
76
uniwersalne, a które czerpią swe źródła zarówno z pozytywnych przesłań
religii i wyznań, jak i odwiecznych doświadczeń i mądrości poprzednich
pokoleń, jak też imperatywów nieczynienia zła a czynienia dobra, jak też
wreszcie współczesnej myśli społecznej ukazującej pozytywne perspektywy
życia w pokoju, wolności w warunkach respektowania praw człowieka, solidarności, współpracy, a jednocześnie pluralizmu światopoglądowego i politycznego, zróżnicowania kultur. (…) Przytoczenie fundamentów aksjologicznych i oparcie na nich swoistej ideologii i praktyki edukacyjnej wyznacza
cele, treść i realizacje edukacji międzykulturowej” (s. 16–17). Odnosząc się
do polskiej perspektywy edukacji międzykulturowej, trzeba przywołać fakt
istnienia znaczącego już dorobku teoretycznego w tym zakresie, a także licznych działań praktycznych, których efekty także obszernie opisano.
Wydaje się, że zostały stworzone podstawowe warunki do włączania zadań
edukacji międzykulturowej w działalność oświatową na wszystkich poziomach kształcenia oraz wymiarach (formalnym i pozaformalnym). T. Lewowicki (2012) jednakże podkreśla, iż nie jest to zadanie łatwe: „Bogactwo zjawiska wielokulturowości i związane z różnymi odmianami wielokulturowości
ideologie, motywacje, zachowania ludzi stanowią stałe tło i po części również
treść edukacji. Szczególnie dotyczy to edukacji wielokulturowej, a tym bardziej
międzykulturowej. Edukacja międzykulturowa zderza się z bagażem złych doświadczeń, stereotypów, pamięcią krzywd i lansowanymi od paru stuleci wyobrażeniami o patriotyzmie, tożsamości narodowej, państwach narodowych
czy nawet narodowo-wyznaniowych bądź religijnych. O tym wszystkim należy pamiętać i zdawać sobie sprawę, że idea i praktyka edukacji międzykulturowej są wciąż nowością w życiu społecznym oraz że musi upłynąć wiele czasu
i trzeba wiele trudu, aby społeczeństwa zrozumiały i zaakceptowały w praktyce przesłania i realizacje edukacji międzykulturowej. Szanse tej edukacji wydają się już teraz największe w tych państwach i społeczeństwach, które dążą
do utworzenia i umocnienia struktur międzynarodowej współpracy, pokoju,
zapewnienia praw człowieka i warunków rozwoju” (s. 25).
Zdaniem J. Nikitorowicza (2012) współczesna wielokulturowość jest kolejną zmianą cywilizacyjną, zjawiskiem w równej mierze edukacyjnym, społeczno-ekonomicznym, jak ideologicznym i politycznym, a przede wszystkim
77
„fenomenem tożsamościowym” (s. 37–64). Zatem „szczególnie istotnym problemem jest potrzeba wypracowania nowej koncepcji kultury wiedzy o sobie
i innych, co może i powinna podjąć edukacja międzykulturowa” (s. 48).
W tak określonych warunkach międzykulturowość jest ideą, a edukacja
narzędziem zmiany, która ma szansę urzeczywistnienia, jeśli przyjmiemy odpowiedzialność za budowanie świata w duchu dialogu.
Podsumowanie
Dotychczasowe i obecne realizacje procesu kształcenia międzykulturowego w Polsce opierały się głównie na dostrzeżeniu pojawiających się problemów i potrzeb wywołanych ujawniającą się różnicą, np.: współistnieniem
mniejszości na danym terenie, napływem imigrantów czy uchodźców, emigracją zarobkową Polaków czy dostrzeżeniem potencjału kultury regionalnej. Mimo wielu wartościowych inicjatyw skutecznie włączanych w obszar
kształcenia studentów, nauczycieli i uczniów, dostrzec można lukę: brakuje
spójności i powszechności tych działań. Mają one często charakter doraźny,
sporadyczny i lokalny, co przekłada się na nieciągłość procesu kształcenia,
a tym samym zaburzenia w nabywaniu kompetencji międzykulturowej jako
procesu „stałego wzrastania osobowościowego oraz świadomościowego,
które wymaga zaangażowania emocjonalnego oraz silnej motywacji” (Szczurek-Boruta, 2013, s. 158). Jednakże możemy mówić już o wypracowanych
teoretycznych modelach i formach praktycznej jej realizacji w warunkach
polskiej wielokulturowości.
Omówione wyżej problemy powiązania migracji i edukacji międzykulturowej stanowią istotny czynnik tworzenia warunków poczucia bezpieczeństwa społeczeństw poddawanych oddziaływaniom dynamicznych procesów współczesności. Podkreślić należy, że migracje na stałe wpisały się
w krajobraz społecznych przeobrażeń i nie jesteśmy w stanie określić ich
natężenia czy kierunków, a co za tym idzie – zarządzać migracjami. Zmiana
społeczna wywołana zjawiskiem nasilającego się zróżnicowania kulturowego może wpłynąć negatywnie na międzykulturowy kontakt między grupami, które nie posiadają kompetencji międzykulturowych. Skutecznym
narzędziem potwierdzonym przez badania naukowe jest edukacja między78
kulturowa, której znaczenie trzeba docenić poprzez wdrożenie do systemu
oświaty, nadając jej rangę priorytetu.
Literatura
Adamczyk, A. (2013), Migracje zagraniczne do Polski a problem bezpieczeństwa społeczno-politycznego, „Przegląd Strategiczny”, 2.
Gruszka, P., Prognozy demograficzne dla Polski. Pozyskano 29.01.2015 z http://wiadomosci.onet.pl/tylko-w-onecie/prognozy-demograficzne-dla-polski/s19k4.
Lewowicki, T. (2012), Edukacja międzykulturowa – bilans otwarcia 2012, „Edukacja
Międzykulturowa”, 1, Toruń: Wyd. Adam Marszałek.
Lewowicki, T., Szczurek-Boruta, A., Suchodolska, J. (red.) (2011), Pedagogika międzykulturowa wobec wykluczenia społecznego i edukacyjnego, Toruń: Wyd. Adam
Marszałek. ISBN 9788377800584.
Matsumoto, D., Juang, L. (red.) (2007), Psychologia międzykulturowa, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. ISBN 978-83-7489-001-4.
Nikitorowicz, J. (2012), Fenomen wielokulturowości i prognozy rozwoju ku międzykulturowości, „Edukacja Międzykulturowa”, 1, Toruń: Wyd. Adam Marszałek.
Szczurek-Boruta, A. (2013), Nauczyciele i kształtowanie kompetencji międzykulturowej uczniów, „Pogranicze. Studia Społeczne” t. XXI., Białystok: Uniwersytet w Białymstoku.
Wojdalski, J. (2013, 26.04–9.05.2013), Meczet we Włochach – decyzja odmowna, „Informator Ochoty i Włoch”, 7.
Netografia
Główny Urząd Statystyczny. Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy, Informacja o rozmiarach i kierunkach czasowej emigracji z Polski w latach
2004–2013. Pozyskano 01.02.2015 z http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/migracje-ludnosci.
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Cudzoziemcy pracujący w Polsce – statystyki. Pozyskano 30.01.2015 z http://bip.msw.gov.pl/bip/polityka-migracyjna-po
/19529,Polityka-migracyjna-Polski.html.
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Departament Polityki Migracyjnej, Polityka
migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania. Dokument przyjęty przez
79
Radę Ministrów w dniu 31 lipca 2012 r. Pozyskano 30.01.2015 z http://bip.msw.gov.
pl/bip/polityka-migracyjna-po/19529,Polityka-migracyjna-Polski.html.
Urząd do Spraw Cudzoziemców RP, Komentarz do danych dotyczących zestawienia
za 2013 rok. Pozyskano 30.03.2015 z http://udsc.gov.pl/statystyki/raporty-okresowe/zestawienia-roczne/.
Akty normatywne
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego
w poszczególnych typach szkół (Dz.U. z 2012 r. poz. 977), Załącznik 2.
80
Mateusz Muchacki
Katedra Informatyki i Metod Komputerowych
Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie
[email protected]
Journal of Modern
s. 81–92
Ludic, cognitive, social value of computer
games in the context of challenges for
the learning environment of the child
Ludyczne, poznawcze, społeczne wartości
gier komputerowych w kontekście
wyzwań dla organizowania środowiska
edukacyjnego dziecka
Abstract
The Internet has set not only a new dimension of virtual entertainment but also
a new dimension of virtual education, in which may well serve computer games. In
terms of cognitive development are visible positive aspects of computer games. Games
stimulate reflexes, hand-eye coordination, improve skills of the player in many other
dimensions. Nowadays, virtual entertainment in the “online world” is also a way to
communicate with other games participants (for exchange of views and cooperation
in the game), capturing trophies (an extra element of competition) and improving the
knowledge and skills using online forums or social networking sites. Computer games
can also help in the treatment of people who have had serious illnesses, and among
other things: the rehabilitation of stroke, the elderly, or people who needed correction
of disturbed vegetative functions. It allows to control waves produced by the brain:
alpha, beta and delta, thus providing a treatment of such disorders as, among others,
ADHD, learning difficulties or other forms of therapy, such as: stress reducing or stimulating of creativity. On the other hand, computer games – especially those with
developed social features – creating more and more new threats. This text shows the
problems of computer games under their new values and new threats. In addition, it
stimulates reflection on the good use of computer games in education and especially
in its early stages.
81
Mateusz Muchacki
Streszczenie
Internet wyznaczył nie tylko nowy wymiar wirtualnej rozrywki, ale też nowy wymiar wirtualnej edukacji, której doskonale mogą służyć gry komputerowe. W zakresie rozwoju poznawczego widoczne są pozytywne aspekty gier komputerowych. Gry
stymulują refleks, koordynację wzrokowo-ruchową, usprawniają umiejętności osoby
grającej w wielu innych wymiarach. Współcześnie wirtualna rozrywka w „świecie
online” to także sposób na komunikację z innymi uczestnikami rozgrywki (w celu
wymiany poglądów lub kooperacji w grze), zdobywanie trofeów (dodatkowy element
rywalizacji) czy doskonalenie wiedzy i umiejętności za pomocą forów internetowych
czy portali społecznościowych. Gry komputerowe mogą też pomagać w terapii osób
po przebyciu ciężkich chorób, a m.in.: w rehabilitacji osób po udarze mózgu, osób
starszych czy też osób, u których konieczna jest korekta zaburzonych funkcji wegetatywnych. Z jednej strony pozwalają na kontrolowanie wytwarzanych przez mózg fal:
alfa, beta i delta, dzięki czemu możliwa jest terapia takich zaburzeń, jak m.in. ADHD,
trudności w uczeniu się, lub inne formy terapii, jak: redukcja stresu czy stymulacja
kreatywności. Z drugiej strony gry komputerowe – szczególnie te z rozwiniętymi funkcjami społecznościowymi – stwarzają coraz więcej nowych zagrożeń. Niniejszy tekst
pokazuje problematykę gier komputerowych w świetle ich nowych wartości i nowych
zagrożeń. Ponadto pobudza do refleksji nad dobrym wykorzystaniem gier komputerowych w edukacji, a zwłaszcza na pierwszych jej etapach.
Keywords: computer games, online games, values, threats
Słowa kluczowe: gry komputerowe, gry sieciowe, wartości, zagrożenia
Wprowadzenie
Współczesne pokolenie ludzi (urodzonych po 1980 roku w krajach rozwijających się), którzy już od początku swojego życia otoczeni są zaawansowaną technologią (najczęściej w połączeniu z dostępem do globalnej sieci)
M. Prensky (2001) nazywa cyfrowymi tubylcami (digital natives), zaś urodzonych przed 1980 rokiem cyfrowymi imigrantami (digital immigrants). Nie
znają oni świata funkcjonującego bez komputerów. W ciągu ostatnich 15 lat
obserwuje się coraz większą aktywność w społecznej przestrzeni internetowej
(Lubina, 2012, s. 80).
Często mówi się o aktywnym bądź biernym sposobie spędzania czasu
wolnego. Bierne spędzanie czasu wolnego sprowadza się m.in. do: oglądania
telewizji, surfowania po Internecie, gier komputerowych, komunikowania
się ze znajomymi przez różne portale internetowe (Antczak, 2014, s. 113).
82
Ludyczne, poznawcze, społeczne wartości gier komputerowych...
Dzień cyfrowego tubylca nie sprowadza się jedynie do bezmyślnego naciskania przycisków na klawiaturze e-urządzenia. Mają oni inne rzeczy do zrobienia, mają cel (Cole Flor, 2011), który odnajdują w coraz bardziej popularnych, zarówno wśród dzieci, jak i wśród młodzieży i dorosłych, portalach
społecznościowych czy wieloosobowych grach komputerowych (tzw. multiplayer game).
Gry komputerowe są specyficznym rodzajem zabawy, jedną z najbardziej
ulubionych aktywności dzieci, młodzieży, a także dorosłych. Warto w tym
miejscu nadmienić, że obok pojęcia „zabawa” w języku polskim funkcjonuje
również pojęcie „gra”. Jednak nie każda gra jest zabawą, ale też i nie każda
zabawa jest grą. Istotnym elementem gier jest stopień napięcia, emocjonalność gracza, która wynika z rywalizacji i chęci wygrania. Można zgodzić się
ze stwierdzeniem holenderskiego historyka J. Huizingi, który nadmienia, że
do naszego gatunku najbardziej mogłoby przystawać określenie homo ludens,
ponieważ – jak twierdzi – u podstaw wszelkich poczynań człowieka leży zabawa, gra, współzawodnictwo. Według J. Huizingi (1967, s. 28) zabawa to „(…)
czynność swobodna, pozostająca poza zwykłym życiem, a która mimo to może
całkowicie zaabsorbować grającego czynnością, z którą nie łączy się żaden interes materialny…, która dokonuje się w obrębie własnego określonego czasu i własnej określonej przestrzeni, czynnością przebiegającą w określonym
porządku według określonych reguł i powołującą do życia związki społeczne,
które ze swej strony chętnie otaczają się tajemnicą lub przy pomocy przebrania
uwydatniają swoją inność wobec zwyczajnego świata”.
R. Caillois, socjolog, w latach 50. ubiegłego stulecia dokonał klasyfikacji
gier i zabaw człowieka na cztery ich rodzaje, ale wydaje się, że ich cechy można przypisać grom komputerowym, charakterystycznym we współczesnej rzeczywistości ludycznej. Gry „Agon” to gry polegające na rywalizacji, w której
wszyscy powinni mieć równe szanse, gry „alea” to gry, które wymagają bezwzględnego podporządkowania się, „mimicry” to gry polegające na naśladownictwie, pozwalające wcielić się w rolę (gry komputerowe przenoszą nas do
rzeczywistości wirtualnych), natomiast cechą gier „ilinx” jest oszołomienie, są
to zabawy, które pozwalają zapomnieć o realnym świecie (szalony taniec, alkohol, narkotyki, a dzisiaj także gry komputerowe).
83
Mateusz Muchacki
Gry komputerowe, według S. Łukasza (1998), to „zapisany w dowolnej
postaci i na dowolnym nośniku cyfrowym program komputerowy, spełniający funkcję ludyczną poprzez umożliwienie manipulacji generowanymi elektronicznie na ekranie wizyjnym obiektami graficznymi lub tekstem, zgodnie
z określonymi przez twórców regułami”. Encyklopedia Powszechna PWN
krótko definiuje termin „gry komputerowe” jako „gry wymagające do przeprowadzenia rozgrywki programu komputerowego; także programy komputerowe pozwalające jednemu lub więcej użytkownikom na rozgrywanie gier”.
Podstawowym założeniem w zdecydowanej większości gier komputerowych jest cel, jednak spora część gier dostępnych na rynku wydaje się nie
mieć go jasno określonego. Cel gier, do którego realizacji podczas rozgrywki
zmierza gracz, jest zazwyczaj wyznaczany przez ich twórców. Napotyka on
zróżnicowane stopniem skomplikowania wyzwania, którym musi sprostać,
a samą rozgrywkę uatrakcyjnia odpowiednio dobrana przez twórców aplikacji zawartość audiowizualna. Receptą na sukces elektronicznych form rozrywki okazuje się ich interaktywność, dzięki której gracz wykazuje osobiste
zaangażowanie w wydarzenia na ekranie i ma istotny wpływ na ich przebieg
(np. na osiągnięcie jednego z wielu alternatywnych zakończeń gry). W interakcję ze światem gry gracz wchodzi za pośrednictwem dedykowanego
kontrolera (od najwcześniejszych automatów do gier z panelem sterującym
przez joystick aż po współczesne pady w konsolach do gier) lub uniwersalnego urządzenia sterującego jak np. klawiatura czy mysz komputerowa.
Coraz częściej pojawiają się nowatorskie rozwiązania, umożliwiające sterowanie za pomocą ciała samego gracza – pionierem w tej dziedzinie jest firma
Nintendo, ale tuż za nimi pojawiają się kontrolery Kinect firmy Microsoft
oraz Move firmy Sony.
Ludyczne, poznawcze i społeczne aspekty gier
komputerowych
Tematyka aplikacji wchodzących w skład systemów wirtualnej rozrywki jest bardzo szeroka tak samo jak stopień skomplikowania samych gier.
Począwszy od początku lat 70. ubiegłego stulecia, gdzie na automatach popularna była gra Pong autorstwa firmy Atari, a skończywszy na wielkich,
84
współczesnych, multiplatformowych produkcjach jak np. Destiny autorstwa
Activision (z budżetem 500 mln dolarów).
Pierwsze gry miały raczej charakter ludyczny, podejmowane były dla samej
czynności i przyjemności z niej płynącej, grania i rywalizacji. Z czasem zaczęto
też wplatać m.in. elementy edukacyjne. Na przykład mity, legendy czy różne
wydarzenia historyczne zaczęły zajmować częsty temat gier klasyfikowanych
jako strategiczne (Company of Heroes, seria Civilization czy Europa Universalis) lub FPS (seria Call of Duty, Battlefield 1942 i podobne), ale nie tylko.
Do dziś gry strategiczne są popularne i bardzo chętnie podejmowane przez
graczy. Trzeba przyznać wielką wartość edukacyjną gier konstruowanych na
kanwie historycznych faktów, jednak rzetelnie (z dopracowaniem historycznych szczegółów i często politycznie „niewygodnych” faktów) opracowanych
tego typu produkcji jest niewiele. Gracz w multimedialnej rozgrywce zdobywa wiedzę historyczną, przyswaja znaczenie nieznanych wcześniej pojęć charakterystycznych dla danej epoki, zasad funkcjonowania społecznego w danej
epoce, zasad decyzyjnych koniecznych do budowy skutecznego i wysoko rozwiniętego imperium oraz technologii danej epoki.
Twórcy gier często odwołują się do literatury popularnej, a nawet współpracują z pisarzami. Dla graczy stanowić to może zachętę do nauki, może
inspirować ich do kreatywnego myślenia. Ciekawe poznawczo dla odbiorców są gry typu RPG (Role-playing Game) w większości o tematyce fantasy
– na przykład popularny Wiedźmin, powstały na podstawie prozy Andrzeja
Sapkowskiego.
Rozwiązania oparte na wirtualnej rzeczywistości, sztucznej inteligencji
czy rozszerzonej rzeczywistości towarzyszą współczesnemu człowiekowi od
dawna i w wielu obszarach jego funkcjonowania – czy to praca, czas wolny,
doskonalenie jego umiejętności, czy zastosowania w nauce, na rozwiązaniach
terapeutycznych kończąc.
Próbę zdefiniowania pojęcia wirtualnej rzeczywistości (virtual reality, vr)
pierwszy raz zauważamy w publikacjach z lat 90. ubiegłego stulecia, autorstwa
J. Laniera i S. Byrsona. Jednak w badaniach praktycznych (nad rozwiązaniami
vr) jej początków należy doszukiwać się w początkach lat 40. XX wieku, kiedy
to piloci wojskowi ćwiczyli swoje umiejętności na symulatorach lotu.
85
Mateusz Muchacki
Według S. Byrsona „Virtual Reality is the use of computer technology to create
the effect of an interactive three-dimensional world in which the objects have a sense of spatial presence” (Burdea, 2003). Czyli przekładając na język polski: „Wirtualna rzeczywistość to wykorzystanie technologii komputerowej do tego, aby
stworzyć efekt interaktywnego trójwymiarowego świata, w którym obiekty dają
wrażenie przestrzennej obecności”. A zatem wirtualna rzeczywistość to nie tylko
rozrywka i gry – to także cała infrastruktura pozwalająca specjalistom poszerzać
swoje kompetencje w niematerialnym świecie. Korzysta z niej wojsko, wykorzystując m.in. wspomniane wcześniej symulatory, branża lotnictwa cywilnego,
przemysł (modelowanie i symulacja), branża medyczna i wiele innych.
W nieodległej przeszłości wraz z rozwojem i upowszechnieniem technologii mobilnych termin „rzeczywistość wirtualna” zyskał ciekawą formę – połączenia światów: rzeczywistego i wirtualnego, co zasługuje na miano tzw.
rzeczywistości rozszerzonej (augmented reality). W tego typu rozwiązaniach
prezentowane obiekty graficzne są trójwymiarowe – co ułatwia ich integrację z obiektami świata rzeczywistego. W definicji R. Azuma czytamy, że rozszerzona rzeczywistość łączy w sobie elementy występujące w rzeczywistości
z elementami wykreowanymi na potrzeby wirtualnego świata, czas jest interaktywny z rzeczywistością, czyli rozróżnione są pory dnia, oraz istotne jest
poruszanie się w trzech wymiarach (Burdea, 2003). Rozwiązania oparte na
rzeczywistości rozszerzonej powszechnie stosuje się już w wirtualnej rozrywce
(gry, aplikacje społecznościowe), lotnictwie czy medycynie.
Obydwa powyższe przykłady pokazują, że rozwiązania, które początkowo
swoje zastosowanie znalazły głównie w przemyśle rozrywkowym, mają zastosowanie także do kreowania wirtualnego świata, pomocnego w innych obszarach działalności człowieka.
Typy gier sieciowych
Gry sieciowe można podzielić na dwa podstawowe typy: proste, niskobudżetowe gry oparte na interfejsie WWW (tzw. gry przeglądarkowe) oraz
rozbudowane wysokobudżetowe produkcje, w których możliwość rozgrywki
sieciowej jest alternatywnym, ale bardzo istotnym dodatkiem do gry. Tematyka gier sieciowych jest bardzo zróżnicowana. Gracz staje się uczestnikiem
86
świata tożsamego z rzeczywistym, który ma swoje odzwierciedlenie w realnym
świecie – współczesnym bądź historycznym, ale też może przemierzać krainy
jednego z wyimaginowanych światów w grach RPG (role-playing game) osadzonych w świecie fantasy.
W świecie wirtualnej rozrywki gracz ma możliwość stworzenia własnej
postaci, często zwanej awatarem. Wyjaśnić należy, że nazwa ta wywodzi się
z hinduizmu, gdzie oznacza bóstwo zesłane pod postacią człowieka, zwierzęcia bądź połączenia obu, w celu przywrócenia porządku na Ziemi. Awatar jest
więc przedstawicielem człowieka w wirtualnym świecie.
S. Turkle uważa, że granie w gry komputerowe to nie tylko wkraczanie
w inny świat, ale koncentrując się na działaniach podejmowanych przez bohatera – identyfikowanie się ze stworzoną postacią. Dzięki takiemu połączeniu
emocji i zaangażowania wielu graczy przenosi się do odmiennego stanu świadomości, który S. Turkle nazywa „drugą jaźnią” (Turkle, 1984). Kontynuując,
termin „jaźń” oznacza oś, wokół której organizuje się struktura psychiczna
człowieka. Odwołuje się do świadomości, która według C. Junga stanowi centrum psychiki i odnosi się do całościowego życia psychicznego. W przypadku
kiedy nieświadomość kieruje poczynaniem psychiki oraz jest źródłem indywidualności – jaźń jest wyższym stanem, w którym zawiera się obraz religijny (Jolande, 1993). Dzięki jaźni możliwy jest przepływ z części świadomej do
części podświadomej, w której mieszczą się wyobrażenia oraz wiara. Pojęcie
„jaźń” występuje również w teorii głoszonej przez Z. Freuda i zostało nazwane
„ego”, które razem z „id” oraz „superego” tworzą elementy życia psychicznego
człowieka. Kiedy od „id” zależą popędy i instynkty, z „ego” wiąże się indywidualne postrzeganie świadomości, natomiast „superego” odnosi się do własnych
ideałów i prawa moralnego (Freud, 2006).
Wkraczając w świat wirtualnej rzeczywistości online, gracz tworzy postać,
z którą będzie się utożsamiał (i dzięki której będzie rozpoznawany przez innych graczy) w czasie rozgrywki. Na etapie tworzenia postaci (tzw. awatara)
gracz decyduje o jej cechach zewnętrznych (wzrost, budowa ciała, kolor skóry, włosów itp.). Często losowo bądź z częściową współdecyzją gracza postać
otrzymuje parametry istotne w grze – takie jak: siła, zwinność, mądrość czy
inteligencja – od których może zależeć powodzenie wybranych misji, korzystJournal of Modern Science tom 4/27/2015
87
Mateusz Muchacki
ne dobicie targów podczas wymiany towarów czy możliwość używania konkretnych przedmiotów w grze. W procesie tworzenia postaci (jak też później
w trakcie rozgrywki) istotny udział ma indywidualne postrzeganie rzeczywistości przez gracza, dzięki czemu kreuje on postać, jej poczynania i świat gry
według własnego uznania. Można powiedzieć, że w ten sposób gracz tworzy
alter ego będące odzwierciedleniem jego wewnętrznych pragnień.
Znaczący postęp technologiczny ostatnich lat w zakresie IT spowodował,
że współczesne silniki graficzne, na których opierają się autorzy gier komputerowych, tworząc swoje aplikacje, pozwalają na tworzenie fotorealistycznych
lokacji. Gracz zafascynowany nowym, nieznanym, wciągającym światem,
możliwością nieograniczonej interakcji z jego elementami oraz możliwością
sterowania alter ego, stworzonym według własnych wizji, często traci kontrolę
nad granicą między światem wirtualnej rozgrywki a światem rzeczywistym.
Bywa też, że emocje ze świata wirtualnego gracz przenosi do świata realnego,
co może prowadzić do braku zrozumienia, niedopowiedzeń i konfliktów najczęściej wśród osób z jego najbliższego otoczenia. W sytuacjach konfliktowych
ucieka w bezpieczne, dobrze sobie znane zakamarki świata wirtualnego i tak
koło się zamyka. W skrajnych przypadkach możemy mówić nawet o syndromie wykluczenia społecznego (Shakaiteki Hikikomori, Social Withdrawal) (Gajewski, 2010) występującym wśród najbardziej zaangażowanych graczy.
W przypadku interakcji z realnym przeciwnikiem (lub kooperantem) wirtualnej rozrywki przy poczuciu anonimowości i braku ryzyka konfrontacji
bezpośredniej coraz częściej można zaobserwować niepokojące zjawisko społeczne, jakim jest cyberprzemoc przybierająca różne formy. W przypadku graczy online rzadko przyjmuje bezpośredni, personalny wymiar. Gracze w większości pozostają anonimowi, używając do identyfikacji nazwy awatarów bądź
nick-name’ów. W tych przypadkach przykładem cyberprzemocy mogą być:
złośliwe komentarze na internetowych forach tematycznych, pod opublikowanymi przez gracza filmami w serwisach społecznościowych (np. YouTube)
czy bezpośrednio na czacie podczas gry. W sferze powszechnie i tradycyjnie
już przyjmowanych za potencjalnie szkodliwe zachowań agresywnych, w tym
autodestrukcyjnych, zaobserwowano powstanie internetowych ich form w postaci agresywnych gier online (Badźmirowska-Masłowska, 2013, s. 92).
88
Nowe sieciowe media
Współcześnie wirtualna rozrywka w „świecie online” to nie tylko godziny
spędzone na samej czynności grania. Teraz to także sposób na komunikację
z innymi uczestnikami rozgrywki (w celu wymiany poglądów lub kooperacji
w grze), zdobywanie trofeów (dodatkowy element rywalizacji) czy doskonalenie wiedzy i umiejętności związanych z danym tytułem za pomocą forów
internetowych czy portali społecznościowych.
W ciekawy poznawczo sposób Badźmirowska-Masłowska (2013, s. 66)
opisuje nowe sieciowe media, zwane społecznościowymi (social media). Autorka zwraca uwagę na to, że są one przykładem komunikacji symetrycznej,
bezpośredniej, interaktywnej w formułach: indywidualnej – e2e (end-to-end),
grupowej – p2p (peer-to-peer) czy m2m (many-to-many); głównie chodzi tu
o witryny społecznościowe, komunikatory i fora internetowe. Multimedialność środowiska powoduje, że pojęcie informacyjnych usług online nie jest
jednolicie definiowane, tym bardziej że niektóre media klasyczne internetyzują
się, wykorzystując sieć jako dodatkowy, spersonalizowany kanał rozpowszechniania treści uzupełniany dodatkowymi informacjami i usługami; tworzą one
hybrydalne formy zawartości (np. gry i reklama), technik (klasyczne rozpowszechnianie, livestreaming, web casting) czy triple play, nie wspominając już
o wcześniej wprowadzonych pay per view (PPV), impulse pay per view (IPPV),
near video on demand (NVoD). Młodzi ludzie częściej niż w innych kategoriach wiekowych korzystają z gier wideo online, stale ewoluujących urządzeń
mobilnych (typu smartfony czy tablety).
W sferze społecznej możemy więc zaobserwować także aspekty korzystne dla graczy. Sieciowa rozgrywka w większości przypadków pozwala odnieść
sukces tylko wtedy, kiedy grupa użytkowników ściśle ze sobą współpracuje
(np. obmyślając strategie działania czy wspomagając swoją wirtualną egzystencję poprzez wymianę towarów). Sieciowe gry komputerowe oparte na ewolucji postaci, w którą wciela się gracz, często pozwalają na dobór odpowiednich
umiejętności bohatera, przez co gracz może wartościować istotę poszczególnych cech postaci, dążąc do stworzenia tej najbardziej efektywnej.
Gry komputerowe mogą mieć także wpływ na samoocenę gracza. Główną
składową samooceny jest samowiedza – czyli znajomość silnych i słabych stron
89
Mateusz Muchacki
jednostki (i płynących z nich ograniczeń, jak też możliwości). Jak pisze J.P. Gee
(Gee, 2004), granie w gry wideo pogłębia samowiedzę osoby grającej. Samowiedza prowadzi do wyimaginowania pewnego ogólnego obrazu siebie – tego,
kim jesteśmy, jaka jest nasza tożsamość. Im pełniejszy i bardziej kompletny jest
ten obraz – tym lepiej dla rozwoju człowieka.
Obraz samego siebie może wiązać się z samoakceptacją bądź z samoodtrąceniem. Samoakceptacja przejawia się wiarą we własne możliwości, natomiast
brak akceptacji własnej osoby wyzwala krytyczne podejście do swoich porażek. W odniesieniu do świata gier komputerowych sukces, który gracz osiąga
w wirtualnym świecie, ma przełożenie na wzrost jego samooceny w świecie
rzeczywistym. Natomiast niepowodzenia doświadczane w grach komputerowych mogą potęgować zaniżanie oceny własnej osoby.
W zakresie rozwoju poznawczego widoczne są pozytywne aspekty gier
komputerowych. Gry stymulują refleks, koordynację wzrokowo-ruchową,
usprawniają umiejętności osoby gającej w wielu innych wymiarach. Długotrwałe sesje z użyciem gier komputerowych zdecydowanie wpływają na funkcje poznawcze mózgu, a także na szybkość podejmowania działań. Na przykładzie gry „Neuro Racer”, opracowanej w ośrodku Neuroscience Imaging
Center na University of California w San Francisco, możemy zaobserwować
fenomen zastosowania gier komputerowych w celu poprawienia wybranych
cech rozwojowych człowieka. Badacze pod kierunkiem dr. A. Gazzaleya opracowali grę komputerową 3D, w której gracz miał za zadanie prowadzić samochód wyścigowy, przy niesprzyjających warunkach (kręte trasy, zmienna
siła wiatru itp.). Co pewien czas na ekranie pojawiał się symbol, kiedy to należało nacisnąć dodatkowy przycisk kontrolera. Dodatkowo w grze zastosowano zmienny wskaźnik skomplikowania – wraz ze zmianą poziomu gracza
zmieniał się także poziom trudności gry. Celem rozgrywki było rozwijanie
wielozadaniowości, przez co gracz zmuszony był do szybkiego przełączania
się pomiędzy wykonywanymi czynnościami. Ideą twórców gry było wywarcie
presji w jednym obszarze mózgu – odpowiadającym za kontrolę poznawczą.
Osoby w starszym wieku (60–85 lat), które ukończyły rozgrywkę „Neuro Racer”, rzeczywiście wykazały poprawę pamięci roboczej i zdolności do utrzymania uwagi (Johnston, 2013).
90
Innymi przykładami są symulatory wspomagające rozwój umiejętności radzenia sobie w nietypowych sytuacjach, przeznaczone m.in. dla pilotów lotnictwa czy lekarzy – chirurgów.
Gry komputerowe mogą także pomagać w terapii osób po przebyciu ciężkich chorób, a m.in. w rehabilitacji osób po udarze mózgu, osób starszych czy
też osób, u których konieczna jest korekta zaburzonych funkcji wegetatywnych
(są to takie formy aktywności komputerowej, jak Biofeedback RSA). Z kolei
metoda Biofeedback EEG pozwala na kontrolowanie wytwarzanych przez
mózg fal: alfa, beta i delta, dzięki czemu możliwa jest terapia takich zaburzeń,
jak m.in. ADHD, trudności w uczeniu się, lub inne formy terapii, jak: redukcja
stresu czy stymulacja kreatywności.
Podsumowanie
Najbardziej widoczne zmiany w świecie wirtualnej rozrywki w nawiązaniu
do wymienionych w tytule niniejszego artykułu wartości ludycznych, społecznych i poznawczych nastąpiły w momencie jej przeniesienia w bezkres globalnej sieci komputerowej. Internet wyznaczył nie tylko nowy wymiar wirtualnej
rozrywki, ale też nowy wymiar wirtualnej edukacji, której doskonale mogą
służyć gry komputerowe. Ponieważ – jak stwierdza K. Dziurzyński (2014)
– celem nadrzędnym współpracy rodziców i nauczycieli jest osiągnięcie dobra
dziecka, należy zastanowić się nad dobrym wykorzystaniem gier komputerowych w edukacji, a zwłaszcza na pierwszych jej etapach. Jak już to pisałem we
wcześniejszych moich publikacjach (2014), uzasadnione wydaje się podjęcie
działań edukacyjnych z wykorzystaniem gier mających na celu motywowanie
dzieci i młodzieży do rozpoznawania właściwych potrzeb informacyjnych,
umiejętności poszukiwania informacji, konstruowania własnej wiedzy, rozwijania zdolności i umiejętności w zakresie wszystkich obszarów przewidzianych
do realizacji poprzez programy szkolne.
Literatura
Antczak, B. (2014). Types and forms of activeness/Rodzaje i formy aktywności. „Journal of Modern Science”, 2/21 WSGE Józefów.
91
Mateusz Muchacki
Badźmirowska-Masłowska, K. (2013). Minors` protection in audiovisual media sector,
Internet and other on-line services within the scope of Council of Europe documents/
Ochrona małoletnich w środowisku mediów audiowizualnych, Internetu i innych usług
on-line przed współczesnymi zagrożeniami w świetle dokumentów Rady Europy. Wybrane aspekty prawne. „Journal of Modern Science”, 1/16. WSGE Józefów.
Burdea, G.C., Coiffet, P. (2003). Virtual Reality Technology, wyd. John Wiley & Sons.
Dziurzyński, K. (2014). Współpraca szkoły z rodzicami – na marginesie pewnego badania edukacyjnego School cooperation with parents – on the margins of a study
of educational. „Journal of Modern Science”, 1/20. WSGE Józefów.
Ferszt-Piłat, K. (2012). Zaufanie jako fundament bezpieczeństwa we współczesnym
społeczeństwie. „Journal of Modern Science”, 3/15. Józefów: Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi.
Flor, C.L. (2015). Mirror Exercises. W: N., Shah, F., Jansen, Digital (Alter)Natives with
a Cause, Centre for Internet and Society, Hague 2011.
Freud, S. (2008). Wstęp do psychoanalizy, WN PWN.
Gajewski, A. (2015). Hikikomori – samotnicy na marginesie japońskiego społeczeństwa.
Źródło: polska-azja.pl (dostęp 1.05.2015).
Gee, J.P. (2004). What video games have to teach us about learning and literacy, Palgrave
Macmillan.
Jacobi, J. (1993). Psychologia C.G. Junga, tłum. S. Łypacewicz, wyd. Wodnik, Warszawa.
Johnston, E., Gazzaley, A. (2013). Video game training enhances cognitive control in
older adults, Nature 501, 97–101 (05 September 2013).
Lubina, E. (2012). Social support for children and youths in internet network – psychopedagogical help with use of multimedia tools/Wsparcie społeczne w sieci internetowej
dla dzieci i młodzieży z problemami – mediatyzacja pomocy psychopedagogicznej.
„Journal of Modern Science”, 3/14. WSGE Józefów.
Łukasz, S. (1998). Magia gier wirtualnych, wyd. MIKOM, Warszawa.
Muchacki, M. (2014). Cywilizacja informatyczna i Internet. Konteksty współczesnego
konsumenta TI, OW Impuls, Kraków.
Prensky, M. (2001). Digital Natives, Digital Immigrants. W: On the Horizon, MCB Univercity Press, vol. 9, nr 5.
Pyżalski, J. (2012). Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży. Kraków.
Turkle, S. (1984). Second Seft. Computers and the human Spirit, New York, Simson
and Schuster.
92
Anna Krajewska
Journal of Modern
s. 93–108
Nursery school of Rosa and Corolina
Agazzi in equalising life and educational
chances of children from neglected
environments
Przedszkole Róży i Karoliny Agazzi
w wyrównywaniu szans edukacyjnych
i życiowych dzieci z zaniedbanych
środowisk wiejskich
Abstract
Rosa and Carolina Agazzi understood and realised equalising life and educational
chances from neglected rural environments though creating nursery schools destined for them and starting early childhood education for the greatest possible number
of children. In the institution established by them in the town Mompiano though stimulation of the development of child they aimed at evolving and controlling key life
skills indispensable for effective coping with the next stage, which is school education. It concerned cognitive, emotional, social and physical aspect. Due to interesting
methods of conducting classes, children not only learned definite information and
became more unassisted and creative, as well as they better managed with solving
conflicts, were more open and active. In realising the mission of the nursery school
the particular roleis attributed to a teacher. He/she was required to be creative, active
in searching new and more absorbing forms of teaching and encouraging children to
search, cooperate and arousing interest about the world.
Streszczenie
W artykule skupiono się na niektórych działaniach Róży i Karoliny Agazzi, które
w poszukiwaniu różnych metod i form wspierających wszechstronny rozwój rozwijały umiejętności dzieci umożliwiające im osiągnięcie sukcesu w szkole, tym samym
93
Anna Krajewska
wyrównując ich szanse edukacyjne i życiowe. Należy przy tym zaznaczyć, że same co
prawda nigdy nie używały określenia „wyrównywanie szans edukacyjnych”, a mimo to
– dzisiaj można by rzec intuicyjnie – zwróciły uwagę na konieczność wszechstronnego
rozwijania umiejętności dziecka umożliwiających mu w późniejszym okresie osiągnięcie sukcesu w szkole.
Keywords: equalising chances, key skills, nursery school, teacher, children
Słowa kluczowe: przedszkole, zaniedbane środowiska wiejskie
Wprowadzenie
Pierwsze doświadczenia pedagogiczne sióstr Róży i Karoliny Agazzi przypadają na lata 1889–1890. Zjednoczone niespełna 30 lat wcześniej Włochy były
wówczas krajem gospodarczo zacofanym, głównie rolniczym, a w społeczeństwie trapionym ubóstwem materialnym panowała powszechna ignorancja
i analfabetyzm. Północna część kraju, z rozwijającym się dopiero przemysłem,
była w nieco lepszej sytuacji. Powstawały fabryki, w których, obok mężczyzn,
również liczne kobiety znajdowały zatrudnienie. Zmuszane do pozostawiania
swoich dzieci bez opieki, „skazywały” je na przeróżne zaniedbania wychowawcze, a nierzadko i patologie. W dźwigającym się z zapaści gospodarczej
państwie, w 1895 roku, w Mompiano, małej wiejskiej miejscowości (obecnie
stanowiącej północne przedmieścia Bresci), siostry Róża i Karolina Agazzi rozpoczynały swoją działalność, mając za sobą pierwsze doświadczenia.
Do zaimprowizowanego przedszkola, nieposiadającego praktycznie zaplecza
materialnego i organizacyjnego, uczęszczała setka dzieci. Mimo początkowo
ogromnych trudności ich kreatywność i zaangażowanie przyniosły rezultaty,
a osiągnięcia bardzo szybko zyskały rozgłos w całym kraju. Innowacyjność
i skuteczność stosowanych metod zaowocowały zaproszeniem na Kongres Pedagogiczny w Turynie (1898), na który Róża Agazzi została zaproszona w celu
podzielenia się zdobytymi doświadczeniami (Ruspantini, s. 10).
Przedstawiając sytuację ogólną, przekonywała, że panujący wówczas „system” opieki przedszkolnej wymaga naprawy i reform. Korzystając z nadarzającej się okazji, zaproponowała nową, własną metodę edukacji przedszkolnej,
później nazwaną metodą Agazzi, a swoje przedszkole ukazała jako wzorcowe.
W założeniu miało ono służyć jako model wychowania przedszkolnego ukie94
Przedszkole Róży i Karoliny Agazzi w wyrównywaniu szans...
runkowanego na wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci z ubogich i zagrożonych dysfunkcjami rodzin. W 1902 roku – już oficjalnie – przedszkole
w Mompiano rzeczywiście uznano za wzorcowe przedszkole wiejskie i stało się
ono miejscem licznych inspekcji i oficjalnych wizyt (Pasquali, s. 69).
W dzisiejszym rozumieniu tego zagadnienia to wyrównywanie szans polega na tworzeniu warunków do pełnego zaspokojenia indywidualnych potrzeb
rozwojowych i edukacyjnych w procesie kształcenia tych, którzy tego autentycznie potrzebują ze względu na skutki występowania niekorzystnych czynników w ich środowisku życia (Kawula, 2005, s. 63).
Siostry Agazzi były świadome, że dla prawidłowego rozwoju dziecka w wyrównywaniu szans edukacyjnych będących konsekwencją zaniedbań środowiskowych duże znaczenie ma edukacja przedszkolna; to również świadomość, że
w przygotowywaniu do następnego etapu kształcenia, w przedszkolu, najskuteczniej wspiera się i rozwija dzieci, uwzględniając ich indywidualne możliwości. Nabyte na tym etapie umiejętności determinują nie tylko późniejszą karierę
edukacyjną dzieci, ale także ich społeczne funkcjonowanie (Marzec-Tarasińska,
2011, s. 176). Szkoła zatem „okazuje się doskonałym instrumentem utrwalania
różnic uwarunkowanych przez zróżnicowanie warunków rozwojowych w domu
rodzinnym”. Wszelkie wysiłki w celu wyrównania szans mają sens wtedy i tylko
wtedy, gdy są podejmowane w najwcześniejszym okresie rozwoju dziecka, czyli
w wieku 2–6 lat. Tylko wówczas możliwe jest przerwanie błędnego koła reprodukcji kulturowej z udziałem szkoły, a zwłaszcza procesu marginalizacji i wykluczenia wciąż wysokiej i od lat niemal niezmiennej części uczniów i absolwentów
szkolnictwa powszechnego, którzy nie tylko nie mają dostępu do kultury symbolicznej, ale także są bezradni na rynku pracy, a ich poziom i jakość życia są – nie
z ich winy – niezmiernie niskie (Kwieciński, 2006).
A zatem Agazzi w swej działalności przedszkolnej włączały się w wyrównywanie nierówności społecznych, nawet jeśli nie wysuwały żadnej konkretnej propozycji politycznej, która mogłaby posłużyć kompleksowemu rozwiązaniu problemu. Wiele ich wypowiedzi z tym związanych zasługuje na uwagę. Wymowna
pod tym względem bez wątpienia jest ta dotycząca przekroju społecznego dzieci uczęszczających do przedszkola: „przedszkole przyjmuje dzieci, pochodzące
z różnych klas społecznych. Są wśród nich te dobre i mniej dobre, przekorne,
95
Anna Krajewska
dokuczliwe, łagodne, uparte, uległe wobec zasad panujących w domu rodzinnym, nieokrzesane dzieci ulicy, zaniedbane, brudne, despotyczne, obojętne, egoistyczne, nieśmiałe, chorowite i inne jeszcze z «dysfunkcjami» wrodzonymi i nabytymi. W środowisku tak zróżnicowanym niezbędne okazuje się wprowadzenie
atmosfery, w której wszyscy czuliby się dobrze. Atmosfery przenikniętej zdrową
wolnością, gdzie umiejętności wychowawczyni włączone w zabawę służą dostosowaniu zachowania dziecka do stawianych wymagań w celu osiągnięcia przez
nie pewnego uporządkowania” (Agazzi, 1973, s. 55–56).
Kompetencje w zakresie języka ojczystego
O jakie to zatem kompetencje i umiejętności służące wyrównywaniu szans
dzieci z obszarów wiejskich i przygotowywaniu ich do rozpoczęcia nauki
w szkole chodziło?
W przedszkolu prowadzonym przez siostry Agazzi dużą wagę przywiązywano do nauki i poprawnego posługiwania się językiem ojczystym; nieustannie
zwracano uwagę na prawidłową wymowę i rozumienie: „Języka uczy się słuchając i rozmawiając; można dodać, że uczy się go również obserwując zachowania
komunikacyjne innych” – pisała Róża (Agazzi, 1961, s. 59), podkreślając tym samym, jaką rolę w jej mniemaniu odgrywa interakcja w nauce języka u dziecka.
Współczesne koncepcje przyjmują, że dla osiągnięcia określonego poziomu
umiejętności komunikacyjnych ważną rolę w życiu rozwojowym dziecka odgrywają spotkania z osobami dla niego znaczącymi, które w obszarze języka są bardziej kompetentne od niego samego. Analizując potencjał rozwojowy, podkreśla
się, że dla małego dziecka osoba dorosła jest zarówno nauczycielem, jak i tworzywem, a jej język jest jedynym źródłem wiedzy. Pojawia się zatem przed nim niełatwe zadanie: musi nie tylko poznać język dorosłych, ale także uczynić go własnym (Gopnik, 2004, s. 114). Taką znaczącą dla dziecka osobą – oczywiście poza
rodzicami – według Agazzi, jest właśnie wychowawczyni, która nie tylko musi
poprawnie posługiwać się językiem, mieć nienaganną dykcję; nie tylko z uwagą i zainteresowaniem przysłuchiwać się dzieciom czy wspomagać je uważnym
słuchaniem tego, co mają do powiedzenia, ale również zachęcać wychowanków
do wypowiadania się: „Nie wystarczy tylko mówić, należy jeszcze umieć włączyć
dziecko do rozmowy” (Agazzi, 1961, s. 59). Mając to na względzie, wychowaw96
czynie zachęcały młodsze dzieci do samodzielnego formułowania prostych zdań
i dłuższego wypowiadania się na określony temat poprzez zadawanie stosownych
pytań do wcześniej przeczytanego tekstu albo też – w przypadku starszych dzieci
– poprzez zachęcanie do opowiadania zasłyszanej bajki lub oglądanej ilustracji
(Franze, 2006, s. 137). Nauka mówienia miała zatem przebiegać w pogodnym
i żywym dialogu z wychowawczynią i dotyczyć doświadczeń dnia codziennego.
O rozwijaniu tych umiejętności Agazzi mówią jako o „gramatyce bez gramatyki”
(Altea, 2011, s. 85) umożliwiającej dziecku nabywanie kompetencji językowych
dzięki ukierunkowywanej konwersacji z wychowawcą.
Kolejnym krokiem w poprawianiu wymowy dziecka – zdaniem Agazzi
– było wykonywanie szeregu stosownych ćwiczeń usprawniających aparat
mowy: „Wychowawczyni, która nie przywiązuje dużej wagi do emisji głosu, zaniedbuje część swoich zadań, bowiem uniemożliwia przyszłemu dziecku otrzymanie solidnych podstaw ułatwiających naukę alfabetu” (Agazzi, s. 149–150).
W tym celu wprowadzono regularne zajęcia oddechowe i artykulacyjne polegające na ćwiczeniu mięśni twarzy i usprawnianiu języka. Dla poszerzenia zasobu
słownictwa, który z reguły jest jeszcze bardzo niewielki, wprowadzono serię ćwiczeń grupowych. Najpierw dzieci uczyły się poprawnie wymawiać łatwe, krótkie
wyrazy – nazwy znanych im dobrze przedmiotów; dopiero później uczyły się
wyrazów dłuższych i fonetycznie bardziej skomplikowanych.
To akcentowanie i doskonalenie umiejętności komunikacyjnych nauczycieli nie tylko przekładało się na działania stymulujące rozwój mowy u dzieci, ale
też ułatwiało nawiązywanie relacji z ich matkami i rodzinami. Widać więc, że
przedszkole Agazzi, m.in. poprzez działania wspierające i usprawniające rozwój mowy u dzieci, chciało kompensować różnice środowiskowe i przyczyniać
się do wyrównywania szans edukacyjnych; w ten sposób wpływało na przyszłe
osiągnięcia w szkole swoich podopiecznych.
Rozwijanie umiejętności matematycznych
Poprzez rozmowy z dziećmi najczęściej na tematy czysto praktyczne, z życia, prowokowano je do stawiania pytań i zainteresowania otoczeniem. Wspomagano w ten sposób rozwój rozumowania przyczynowo-skutkowego. Oto
przykład zajęć wspomagania rozwoju rozumowania:
97
Anna Krajewska
„Wychowawczyni pokazuje dzieciom zniszczone śliniaki.
– Co wy na to? Trzeba je wyrzucić?
Ale Magdalena nie chce o tym słyszeć.
– Nie. Proszę ich nie wyrzucać – mówi jedna z dziewczynek – pomyślę, co
można z nich zrobić/na co mogą się przydać.
– Świetnie Madziu! Jutro zobaczymy, co zrobi z tymi zniszczonymi śliniakami.
Jakiś czas później. Wychowawczyni:
– Porwane śliniaki? Już ich nie ma. Magda zamieniła je w przydatne rzeczy:
oto kilka ściereczek do wykorzystywania po zajęciach z wyklejania i trzy większe do wycierania kurzu.
Ciąg dalszy. Wychowawczyni przyniosła różne niepotrzebne przedmioty,
poddając je ocenie dzieci.
– Chciałam wyrzucić ten stary fartuszek, ale po chwili pomyślałam: chcę
nauczyć się od Madzi, jak zmienić jego nazwę i przeznaczenie. Zobaczymy, czy
mi się uda. Mówicie, żeby zawołać Magdę? Nie, nie teraz. Jest bardzo zajęta.
Chcę sama pomyśleć. Pomyślmy, zastanówmy się wszyscy. Zaczynamy?
– Patrzcie (pokazując fartuszek) jest dziurawy, ale jest jeszcze kawałek [całego] materiału. Co można z tego zrobić? Ściereczki? Nie mamy ich już za dużo?
Założę się, że gdyby była z nami Magda, zaproponowałaby chusteczki dla lalek.
Co wy na to? Spróbujmy je pociąć. Ale nie wyrzucajmy nawet najmniejszego
skrawka; zobaczymy, czy uda się z nich zrobić mały woreczek na łubin.
Fartuszek zostaje więc przerobiony na chusteczki i woreczki” (Franzoni,
s. 112). Największą zasługą Agazzi w tym względzie jest zatem uświadomienie,
że tylko zabawa odwzorowująca realne problemy codzienności najskuteczniej
i najłatwiej wprowadza dzieci do uczestnictwa w życiu dorosłych; uruchamia
mechanizm logicznego myślenia, uporządkowuje myśli. Zabawy muszą być realizowane według określonego, logicznego schematu, nie tylko łączącego myślenie z działaniem i rozwiązywaniem nawet najmniejszych problemów, ale też
i bez szczególnego skrępowania.
Siostry Agazzi starały się też zachęcić dzieci i wprowadzać w zagadnienia
matematyczne przy wykonywaniu różnych czynności codziennego życia. Wykorzystując zgromadzone eksponaty w stworzonym przez dzieci „muzeum dy98
daktycznym”, rozwijały w nich umiejętności matematyczne. Chodziło zatem
nie tylko o zainteresowanie tą dziedziną wiedzy, ale również przygotowanie do
podjęcia nauki w szkole. Należy podkreślić, że i tym razem Agazzi stosowały
praktykowaną w większości swoich działań zasadę stopniowania trudności, począwszy od rzeczy najprostszych, a po ich opanowaniu konsekwentnie zmierzały do trudniejszych. Miały świadomość, że dzieci mają wiele trudności ze stopniowalnością rzeczywistości, toteż w początkowym okresie nauczania należało
powtarzać i różnicować ćwiczenia, aż do całkowitego przyswojenia konkretnej
umiejętności. Zdawały sobie na przykład sprawę z różnych sposobów pojmowania wielkości. Trudnością było nie tyle odróżnienie jednego przedmiotu
od innego, co dostrzeganie relacji zachodzących pomiędzy konkretną rzeczą
i jej cechą oraz angażowanie wielu zmysłów w ustalanie właściwości, a następnie stopniowanie tych właściwości. To akurat w wielu przypadkach sprawiało
już poważne problemy. Koncentrowanie pracy na rozpoznawaniu właściwości przedmiotu, stopniowaniu i grupowaniu tych właściwości Agazzi uważały
za finalny, najważniejszy, ale i najtrudniejszy etap „edukacji matematycznej”
w tym przedziale wiekowym. W przedszkolu w Mompiano, dla ułatwienia, skutecznie posługiwano się najróżniejszymi przedmiotami; zazwyczaj tymi, które
wzbudzały największe zainteresowanie dzieci, lub wybieranymi wspólnie (ale
za sugestią wychowawczyni). Były to na przykład pudełka różniące się między
sobą wielkością, kolorem lub materiałem, z którego zostały wykonane. Chodziło o stopniowanie form; w tym celu używano w konkretnym ćwiczeniu tylko
przedmiotów okrągłych (piłki, kulki, czereśnie) lub prostokątów (ramy obrazów,
umywalka, pocztówki). W innym przypadku kryterium podziału była wielkość;
dziecko otrzymywało miniatury przedmiotów rzeczywistych: maleńkie meble
dla lalek, lokomotywy, samochody, zwierzątka. Chodziło zatem o niezwykle
proste ćwiczenia-zabawy, które można było mnożyć, wymyślać i modyfikować
w nieskończoność i które każde z rodziców mogło samo w domowych warunkach zorganizować i poprowadzić ze swoim dzieckiem.
Kompetencje matematyczne rozwijano też w zabawach z kolorami. Tu
również w grę wchodziło stopniowanie z użyciem „eksponatów” podręcznego
muzeum. Spośród licznych przedmiotów należało wybrać i posegregować te
o zbliżonej barwie. Ważne, aby było ich możliwie jak najwięcej. Innym razem
99
Anna Krajewska
spośród zgromadzonych drobiazgów trzeba było dobrać przedmioty w identycznym kolorze. Pamięć ćwiczono poprzez szukanie w zbiorach jakichkolwiek przedmiotów o wcześniej wybranej barwie lub takie ich dobieranie, aby
intensywność koloru się zmieniała, stopniowo przechodząc w inny.
Były to zatem ćwiczenia niezwykle proste; w swej istocie zaczynające się
zawsze od konkretu, a zmierzające ku pojmowaniu abstrakcyjnemu. Rozwijanie zainteresowań matematycznych, według Róży Agazzi, nie polegało więc na
wyprzedzaniu nauki w zakresie tzw. umiejętności szkolnych (por. Waloszek,
s. 229), ale na rozwijaniu zainteresowań przedmiotami, które znajdowały się
w otoczeniu dziecka. Rozbudzenie zainteresowania wychowanków kształtem
otaczających ich przedmiotów, ilością, podobieństwem, kolorem, tworzywem
stanowiło cel zainteresowań Agazzi.
Umiejętność współdziałania w grupie
Umiejętność współdziałania w grupie Agazzi traktowały jako ważną, wysoko ocenianą sprawność, zaszczepianą wychowankom na różne sposoby i przy
różnych okazjach. Z jednej strony zauważyły bowiem, że dzieci rozpoczynające
edukację w ich przedszkolu są jeszcze bardzo mocno skoncentrowane na sobie i trudno jest im zrozumieć potrzeby innych. Z drugiej strony dostrzegały
naturalną potrzebę dziecka do przebywania w grupie rówieśniczej. Starały się
więc rozwijać w nich umiejętności społeczne, aby mogły sprostać wymaganiom
stawianym później w szkole. Wskazywały przy tym, jakie konkretne umiejętności należy doskonalić i jakie zachowania wzmacniać, a jakie osłabiać i wygaszać. Wszelkie działania prospołeczne zawsze odnoszono do życia w przedszkolu, w rodzinie, w środowisku lokalnym. Aranżowały też sytuacje uczące dzieci
współpracy, współdziałania, przestrzegania norm życia w grupie. Najwięcej okazji ku temu stwarzała oczywiście odpowiednio zainicjowana i poprowadzona
zabawa. Zgodnie z założeniem, że jest naturalną aktywnością dziecka, w przedszkolu w Mompiano wszystko miało być zabawą: począwszy od zwykłych igraszek do zabawy ukierunkowanej, przede wszystkim na zabawę-pracę w ogrodzie
albo na „ćwiczenia praktycznego życia”. Właśnie poprzez zabawę dzieci nabywały najwięcej tych nowych dla nich umiejętności, które odgrywały szczególną rolę
w kształtowaniu charakteru, woli i pewności siebie; poprzez zabawę kształtowa100
ły wewnętrzną dyscyplinę, uczyły się przestrzegania zasad działania we współpracy i z poszanowaniem innych. Stąd to nieco zaskakujące dla współczesnych
rozbudzanie zainteresowania pracą w ogrodzie. Pracując, uczyły się ją doceniać
jako jedną z najważniejszych i najcenniejszych wartości, na której opiera się życie w społeczeństwie. Pracę-zabawę traktowano jako dobrą okazję rozbudzania
motywacji do działania, gotowości do ponoszenia trudów, gdyż to poświęcenie,
cierpliwość i obowiązkowość są cechami społecznie wyjątkowo pożądanymi.
Wspólne obowiązki i prace wymagają przecież zaakceptowania ogólnych zasad
postępowania przez jednostkę i zgodnego podziału ról przez wszystkich biorących w tych czynnościach udział. Poza tym towarzysz pracy staje się kimś, z kim
trzeba koordynować czynności i dzielić treść własnych towarzyszących temu
przeżyć i to tak, aby możliwe było tworzenie wspólnoty nie tylko działań, ale
także doznań (Altea, 2011, s. 123–124).
Obok wspólnie wykonywanych czynności bardzo ważnym – w przekonaniu sióstr Agazzi – czynnikiem kształtującym zachowania i postawy prospołeczne były relacje między rówieśnikami podczas tych zajęć. Toteż i na nie trzeba było zwrócić uwagę. Przydzielenie każdemu ze starszych dzieci młodszego
kolegi z zadaniem niesienia mu pomocy w określonych porach dnia uczyło
współpracy i odpowiedzialności. Takim to sposobem, i niejako „przy okazji”,
zwykle starsze dziecko uczyło młodsze tej umiejętności, którą samo już dobrze opanowało (Lombardo Radice, 1969, s. 14–15). W tym kontekście warto
zwrócić uwagę na słowa R. Agazzi: „Kiedy stawiamy starsze dziecko w wieku
5 lat jako obserwatora dziecka młodszego od niego, również pod względem
inteligencji, i powiemy mu: widzisz, on nie jest w stanie wszystkiego dosięgnąć,
ponieważ jest niski. Chcesz mu pomóc? On nie umie tego, co ty wiesz; chcesz
nauczyć go czegoś ważnego? On jest słabszy, a ty silniejszy. Chcesz mu pomóc?
W ten sposób wcielamy w praktykę zasadę moralności chrześcijańskiej – miłości bliźniego, tzn. uczymy braterstwa. On jest słabszy, a ty silniejszy. Trudno nie
zauważyć duchowego piękna, które zawiera w sobie spotkanie dwóch małych
istot, z których jedna doświadcza własnej małości, druga zaś radości, ponieważ
czuje, że przezwyciężyła ten stan i jest w stanie uczyć innych przezwyciężenia
go. Starszy, wspierany przez wychowawcę, który przypomina mu drogę, którą
jeszcze niedawno sam przechodził, pomyśli: «To prawda. Ja również niedawJournal of Modern Science tom 4/27/2015
101
Anna Krajewska
no byłem mały i nieporadny. Wtedy ktoś pomógł mi zrozumieć. Nauczyłem
się samodzielności i teraz mogę uczyć tego, kto jeszcze nie potrafi»” (Agazzi,
42–43). A zatem wychowanie poprzez przykład – zdaniem R. Agazzi – rozbudza uczucie braterstwa. Pozwala nie tylko wspierać się wzajemnie i nieść pomoc, ale także uczy rozumienia potrzeb innych.
W ten – można określić – zabawowy sposób z sukcesem realizowano proces
wychowawczy nastawiony na umiejętność indywidualnego i wspólnotowego życia. Czasowo i organizacyjnie wyprzedzano zatem tę już wyżej, dyscyplinarnie
i dydaktycznie, zorganizowaną formę wychowywania, jaką w późniejszym zamyśle M. Agostiego mogłaby być klasa szkolna, określana przez pomysłodawcę
jako „system regentów”. W nim to inicjatywa działania wychowawczego poprzez
czynności praktyczne była stopniowo przenoszona z wychowawcy na wychowanków. Przez nie – poczynając od najprostszych i zindywidualizowanych obowiązków oraz zadań, a następnie poprzez formy bardziej skomplikowane i związane z pracą w grupie – dochodzono do wdrażania stałego poczucia obowiązku
wypełniania zadań szkolnych (Agosti, s. 13).
Kreatywność i samodzielność działania
Wielką zasługą sióstr Agazzi było ograniczenie do minimum tzw. zajęć typu
lekcyjnego, tj. grupowych zajęć w ławkach, oraz wprowadzenie zajęć zindywidualizowanych i dowolnych. Dla Agazzi podstawowym błędem edukacji wczesnoszkolnej był nadmierny rygoryzm. Określała go mianem zakorzenionego
i ślepego konwencjonalizmu, przez który dzieci stają się prawdziwymi marionetkami w naśladowaniu gestów, słów i czynności wykonywanych na polecenie wychowawczyni; jest barierą w ich rozwoju i ogranicza ich kreatywność
(Pasquali, s. 35). Dlatego w Mompiano dążono do rozbudzania indywidualnej
aktywności i działalności każdego dziecka, zachęcając je przy tym do wysiłku,
a pomoc wychowawczyni ograniczała się jedynie do okazywania wsparcia, gdy
pojawiał się problem, z którym dziecko samo sobie nie radziło, co mogło zniechęcać i groziło przerwaniem zajęć.
Róża Agazzi uważała, że tworzenie rzeczy ładnych i interesujących z innych, już istniejących, jest łatwe, ale mało kreatywne. „Twórca” doznaje satysfakcji tylko wówczas, gdy potrafi i jest w stanie wydobyć z materiału wyjścio102
wego i pozornie nic nieznaczącego coś wyjątkowego, innego. W tym właśnie
tkwi sens, prawdziwy cel tworzenia. Dziecko samo znajduje sposób działania
poprzez próby, pomyłki i sukcesy w wyrażaniu siebie. Jedynym obowiązującym
go ograniczeniem było więc utrzymanie porządku w czasie zajęć i nieprzeszkadzanie innym. Dzieci pracowały (wykonywały w dowolny sposób określone
zadania) nie po to, aby coś zrobić, ale przede wszystkim po to, aby się rozwijać.
Każde dziecko w swoim miejscu pracy miało wszystko, co niezbędne: materiały i narzędzia, które wybierało, planowało, a gdy tylko ukończyło zadanie,
musiało zostawić po sobie porządek. Podstawową zasadą i w tym przypadku
było stopniowanie trudności, dlatego zadania/ćwiczenia np. w wyklejaniu były
proponowane jako pierwsze i chętnie wykonywane przez dzieci. Agazzi dowartościowywały spontaniczną aktywność dzieci, włączając do prac manualnych
tzw. sztuki małych rąk, kolorowy papier, glinę, piasek, małe kamyki. Ważne
było przy tej okazji stosowanie odpowiedniego słownictwa; dbałość o stosowanie synonimów i „bardziej wyszukanych zwrotów”; nie używały na przykład
słowa „rwać” (strappare), zastępując je chyba nieco łagodniejszym w brzmieniu „odrywaniem\wyrywaniem” (Ruspantini, 1969, s. 81–82).
Innym przykładem kreatywności zarówno wychowanków, jak i nauczycieli było zorganizowanie w przedszkolu „muzeum dydaktycznego”. Jego celem
było postawienie do dyspozycji dziecka przedmiotów/eksponatów istniejących
w rzeczywistości: pięknych i brzydkich, małych i dużych, bardziej lub mniej
interesujących, wpadających w oko lub niezauważanych. Dzieci wzbogacały
swoje doświadczenie, mając możliwość obserwowania i dotykania przedmiotów prawdziwych, istniejących i spotykanych w ich otoczeniu. Większość eksponatów tego muzeum to eksponaty znalezione w kieszeniach dzieci, generalnie drobiazgi niemające żadnej wymiernej wartości. Z czasem stawały się
materiałem dydaktycznym (Agazzi, s. 57). Agazzi wykazały się sporą intuicją.
Pracując z dziećmi na tym spontanicznie kolekcjonowanym materiale, uzyskiwały zaskakująco dobre rezultaty. W tym celu wykorzystywany był każdy
przedmiot, i to na różne sposoby i w różnych celach: poznawania tworzywa,
z którego był wykonany, rozróżniania kształtu, jakości, ilości, przeznaczenia,
koloru itp. (Franzè, s. 134). Muzeum dydaktyczne powstało dzięki pomysłowości i otwartości na swoisty świat dziecka, umiejętności postrzegania przez nie
103
Anna Krajewska
rzeczywistości oraz prostocie jej pojmowania, odmiennej od obowiązujących
zasad logiki dorosłych. Materiał dydaktyczny nie musiał zatem składać się wyłącznie z pomocy przygotowanych przez dorosłych; częściej były to przedmioty zebrane przypadkowo przez dzieci.
Wychowawca według Agazzi
W edukacji dziecka – co wielokrotnie podkreślały Agazzi – osoba wychowawczyni i jej przygotowanie do pracy mają fundamentalne znaczenie. Dlatego ustosunkowując się do zagadnienia, stwierdzały wprost, że można urządzić
bardzo ładne przedszkole (oczywiście w sensie budynku czy pomieszczeń),
lecz jeśli nie dysponuje się kreatywnym nauczycielem, trudno oczekiwać pozytywnych rezultatów. Dla nich dziecko jest „zalążkiem życia”, to znaczy istotą wyposażoną w potencjał niezbędny do pełnego rozwoju, w którym samo
aktywnie uczestniczy. Potrzebuje do tego określonych warunków, specjalnie
w tym celu przygotowanego edukacyjnego otoczenia, w szczególności zaś
opieki osoby dorosłej. Rolą nauczyciela jest więc tworzenie możliwie najkorzystniejszych sytuacji wychowawczych sprzyjających podejmowaniu przez
dziecko działań, które wspierają i stymulują swobodny jego rozwój oraz kreują
spontaniczną aktywność. Wychowawczyni ma zatem obserwować wychowanków, aby wnikliwie poznać dzieci, umożliwiać swobodę działania, wspierając
je w dochodzeniu do samodzielności. Powinna ponadto stawiać pytania, pobudzać myślenie czy też stawiać zadania, zachęcając dzieci do wzięcia w nich
udziału. Jednocześnie musi dbać o przestrzeganie przez dzieci norm współżycia społecznego, ponieważ warunkiem pogodnej atmosfery w przedszkolu jest
panujący porządek (Catarsi, s. 76–77).
R. Agazzi wskazywała m.in. na znaczenie wrodzonych zalet i osobowości wychowawczyni. Przy tej okazji konstatowała, że niestety wiele młodych
kobiet decyduje się na pracę w tym zawodzie, nawet jeśli nie posiada ku
temu predyspozycji. Mówiła o naturalnych uzdolnieniach, które powinna
posiadać przyszła kandydatka, wręcz „powołaniu” do bycia nauczycielem.
Przy okazji zaczepnie stawiała pytanie: „Kto wam mówi, że wszystkie czują
się powołane do tego, by wychowywać? Są wśród nich urodzone do bycia
kucharką, zdolną krawcową […] tylko, że szwaczka nie brzmi dobrze, toteż
104
wolałaby być nazywana nauczycielką. I oto mamy szwaczkę-nauczycielkę,
bo takie najczęściej trafiają do przedszkoli. Ona – a także wielu innych – sądzi, że przedszkole nie wymaga od nich jakichś wyjątkowych predyspozycji”
(Agazzi, 1961, s. 10).
Z tego między innymi powodu R. Agazzi ostro krytykowała instytuty
kształcące nauczycieli, które nie przywiązywały zbytniej wagi do cech osobowościowych, ograniczając się jedynie do przygotowania kulturalnego kandydatek, które w chwili rzeczywistego zatrudnienia okazuje się niewystarczające. W Guida per le educatrici dell’infanzia napisała: „Jedną rzeczą jest nasycić
umysł nowościami naukowymi, inną natomiast jest umiejętność odczuwania
i rozumienia potrzeb dzieci. Nie wszystko to, co rozwija inteligencję, wystarcza,
by wypełnić luki duchowe. Nauczyciel, który drobiazgowo przekazuje wiedzę,
nie zawsze wie, kogo ma przed sobą; jest nią przyszła wychowawczyni, czy też
tylko uczennica pilnie studiująca teorię. Kto wie, może […] tylko przypadek
sprawił, że znalazła się tutaj; może bardziej niż do pochylania się nad dziecięcą duszą czuje powołanie do filozofii” (Agazzi, 1961, s. 10–11). Krótko mówiąc, R. Agazzi wyraziła przekonanie, że w szkołach kształcących przyszłych
nauczycieli zwraca się wyłącznie uwagę na edukację intelektualną i kulturalną;
nie formuje się u kandydatek cech osobowościowych, a są one niezbędne do
pracy z dziećmi. W przedszkolu – pisała – „[wychowawczyni] musi być zdolna
do poświęcenia, ponieważ prawdziwa matka nie wie, czym jest egoizm wobec
własnego dziecka” (Agazzi, 1898–1899, s. 52).
Inną niezmiernie ważną cechą, którą powinna posiadać wychowawczyni,
jest świadomość społeczna. Mając to na myśli, pisała: „Jej obecność może być
przydatna wszędzie: w kuchni wydaje polecenia, doradza, pomaga; w ogrodzie
obserwuje i poprawia, w sali przewiduje i zapobiega” (Agazzi, s. 52). Swoiste
wyczucie w tym zakresie najbardziej przydawało się w relacjach z matkami.
Szczególne trudności wynikały najczęściej z niezawinionego przez nie zaniedbania kulturowego. Konsekwencje tego stanu rzeczy oczywiście ponosili z reguły inni. Dlatego wychowawczyni musiała również nauczyć się poprawnie
funkcjonować w tak szczególnym środowisku, gdzie zdarzały się nawet przypadki zastraszania nauczyciela. Umiejętność postępowania i wyczucie w nietypowych sytuacjach były więc niezwykle pożądane (Catarsi, 1994, s. 71–72).
105
Anna Krajewska
Można powiedzieć, że przyszłą wychowawczynię powinny charakteryzować w równiej mierze wrażliwość ludzka i społeczna. W 1904 roku jeszcze raz
zdecydowanie podkreśliła znaczenie wrażliwości społecznej i wyrazistość ludzkich zalet. „Wychowawczyni, która wybiera drogę wyznaczoną nowoczesnym
kierunkiem, a nie posiądzie wrażliwości ludzkiej, nie będzie w stanie stanąć na
wysokości zadania. Są dwie możliwości: albo szczere poświęcenie podyktowane wrażliwością na dobro, albo niechęć przeżywana każdego dnia, która stopniowo misję, jaką jest wychowanie, uczyni nieznośną. Kto nie umie kierować
się miłością do drugiego człowieka i nie jest w stanie zrezygnować z własnego
ja, nie może być prawdziwym wychowawcą” (Agazzi, 1964, s. 84–85).
Wymagając od przyszłych wychowawczyń poświęcenia, Agazzi zwracały
też uwagę na konieczność zapewniania materialnych warunków życia nauczycieli. Poddały krytyce brak należytej uwagi klasy rządzącej wobec tej grupy
zawodowej: „Oto jedna z mniej pięknych stron historii włoskiej filantropii: administratorzy przedszkoli bardzo zabiegają o dzieci i ich rodziny; niewiele natomiast uwagi poświęcają wychowawczyniom”. Dodają jeszcze: „wynagrodzenie i niepewne warunki odzwierciedlają niesprawiedliwość czasów, w których
żyjemy” (Pasquali, 1973, s. 103–104). W odniesieniu do koncepcji wychowawcy tamtych czasów, według Agazzi, miała to być osoba umiejętnie angażująca
dzieci w ich własny proces rozwojowy, mobilizująca do działania, organizująca
środowisko, aktywizująca, zachęcająca do wysiłku i wspierająca w osiąganiu
celu, a tym samym budująca w dziecku poczucie własnej wartości, najczęściej
poważnie nadszarpnięte warunkami życia i środowiska, z którego się wywodziło (Macchietti, 1999, s. 156).
Podsumowanie
Róża i Karolina Agazzi poprzez wyrównywanie szans edukacyjnych (a zatem i życiowych) dzieci wywodzących się z obszarów ryzyka rozumiały konieczność rozwijania w dziecku umiejętności niezbędnych w osiąganiu sukcesu szkolnego w przyszłości. Tworzenie pogodnej i stymulującej atmosfery,
zachęcanie wychowanków do samodzielności i twórczej aktywności, nieprzyśpieszanie, podkreślanie umiejętności pracy w grupie, rozwijanie kompetencji
w zakresie języka ojczystego czy umiejętności matematycznych miały – ich
106
zdaniem – przyczynić się do skutecznego radzenia sobie z wymaganiami stawianymi przez szkołę. W tym odpowiedzialnym zadaniu istotną rolę przypisywały dobrze przygotowanemu do pracy nauczycielowi, jego wiedzy, postawom
i umiejętnościom, dzięki którym możliwe było optymalizowanie szans edukacyjnych dzieci wywodzących się z obszarów ryzyka.
Literatura
Agazzi, A. (1973). La lingua parlata. Esercizi pratici ad uso delle scule materne e delle
prime classi elementari, La Scuola, Brescia.
Agazzi, R. (1898–1899). A proposto di asili infantili, „La Scuola Nazionale”, X, s. 52.
Agazzi, R. (1922), Come intendo il muzeo didattico nell’educazione dell’infanzia e della
fanciullezza, Queriniana, Brescia.
Agazzi, R. (1961). Guida per le educatrici dell’infanzia, La Scuola, Brescia, s. 10–11.
Agazzi, R. (1898). Ordinamento pedagogico dei giardini dell’infanzia secondo il metodo di Frőbel, Paravia, Torino.
Agazzi, R.C. (1967). Note di critica didattica, La Scuola, Brescia.
Altea, F. (2011). Il metodo di Rosa e Carolina Agazzi. Un valore educativo intatto nel
tempo, Armando, Roma.
Catarsi, E. (1994). L’asilo e la scuola dell’infanzia. Storia della scuola „materna” e dei
suoi programmi dall’ottocento ai giorni nostri. Educatori antichi e moderni, La Nuova Italia, Firenze.
Franzè, G. (2006). Fanciulli oggi, uomini domani. Agazzi, Pizzigoni, Montessori – itinerari didattici, Edizione elettronica Roma.
Franzoni, A. (1931). Il metodo Agazzi. Manuale per l’eduzione infantile, Associacione
Educatrice Italiana, Roma.
Gopnik, A., Meltzoff, A.N., Kuhl, P.K. (2004). Naukowiec w kołysce. Czego o umyśle
uczą nas małe dzieci, MEDIA, Poznań. ISBN 8372781184.
Kawula, S. (2005). Drogi dystansujące biografie ludzkie: marginalizacja, wykluczenie
i normalizacja. Przykład biedy i bezrobocia i biedy w małym mieście. W: K. MarzecHolka (red.), Marginalizacja w problematyce pedagogiki społecznej i praktyce pracy socjalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz. ISBN
8370965407.
Kwieciński, Z. (2006). Szkoła a wykluczenie z kultury symbolicznej i marginalizacja
społeczna. W: Dzieci i młodzież – bariery i szanse rozwojowe. Oprac. Biuro RzeczJournal of Modern Science tom 4/27/2015
107
Anna Krajewska
nika Praw Dziecka: materiały z konferencji zorganizowanej przez Rzecznika Praw
Dziecka i Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz.
Lombardo Radice, G. (1969). Il problema dell’educazione infantile, Firenze, 1967,
s. 14–15; tenże, Il metodo Agazzi, Firenze.
Macchietti, S. (1978). Il metodo Agazzi „oggi”. W: A. Agazzi, L’educazione dell’infanzia
nella scuola materna e il metodo Agazzi, LA Scuola, Brescia.
Macchietti, S.S. (2005). Alle origini dell’esperienza Agazziana: sottolineature e discorsi.
W: A. Mariolla, T. Rossetto, La scuola agaziana fra presente e futuro, Edizioni Junior, Azzano San Paolo, Firenze.
Marzec-Tarasińska, A. (2012). Dzieci z rodzin z problemami bezrobocia – wielowymiarowe obszary nierówności społecznych. W: M. Chodkowska, S. Byra, Dystans
społeczny w teorii i praktyce pedagogicznej, Wydawnictwo Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin. ISBN 9788377842409.
Pasquali, P. (1973). Coordinamento dei giardini d’infanzia con le prime classi delle scuole elementari. W: R. Agazzi, P. Pasquali, Scritti inediti e rari, La Scuola, Brescia.
Pasquali, P. (1909). Famiglia di bimbi giardino infantile a Brescia (cenni storici), „Rivista Pedagogica”, 2, s. 69.
Ruspantini, N. (1969). Il metodo Agazzi, Ciranna, Roma.
Waloszek, D. (2014). Między przedszkolem a szkołą. Rozważania o gotowości dzieci
do podjęcia nauki w szkole, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa. ISBN
9788362015696.
108
nauki społeczne
social sciences
Magdalena Sitek
w Józefowie
Journal of Modern
s. 111–126
National (European) identity
and the European Union citizenship
Tożsamość narodowa (europejska)
a obywatelstwo Unii Europejskiej
Abstract
The European integration is opening new perspectives of social, cultural, economic and political development. The free movement of people caused extinction of the
old border conflicts. The integration processes on a global scale require ideological
foundation based on a certain system of values. Consequently, within the European
Union, there is the collision of traditional culture, built on Christianity, Greek philosophy and Roman law. The new system of values, mainly contained in the Charter of
Fundamental Rights of 2000, storms the existing concept of family, marriage, social
welfare system, and finally the traditional conception of the state. The collision of two
systems of values must raise some concerns and social tensions, that we should talk
about. The basis for discussion is the issue of citizenship of the Member State and the
citizenship of European Union in the context of national identity.
Streszczenie
Integracja europejska otwiera coraz to nowsze perspektywy rozwoju społecznego,
kulturowego, gospodarczego i politycznego. Swoboda przepływu osób spowodowała
w głównej mierze wygaszenie dawnych granicznych konfliktów. Procesy integracyjne na skalę globalną wymagają podbudowy ideologicznej osadzonej na określonym
systemie wartości. W konsekwencji dochodzi w ramach Unii Europejskiej do zderzenia tradycyjnej kultury, zbudowanej na chrześcijaństwie, filozofii greckiej i prawie
111
Magdalena Sitek
rzymskim. Nowy system wartości, zawarty głównie w Karcie Praw Podstawowych
z 2000 roku, burzy dotychczasową koncepcję m.in. rodziny, małżeństwa, systemu
pomocy społecznej, a w końcu tradycyjną koncepcję państwa. Zderzenie się dwóch
systemów wartości musi rodzić pewne obawy i napięcia społeczne, o których należy
mówić. Podstawę rozważań stanowi kwestia obywatelstwa państwa członkowskiego
i obywatelstwa Unii Europejskiej w kontekście tożsamości narodowej.
Keywords: European law, citizenship, tradition, culture, civilization changes
Słowa kluczowe: prawo europejskie, obywatelstwo, tradycja, kultura, zmiany cywilizacyjne
Naród, który odcina się od historii,
który się jej wstydzi,
wychowuje młode pokolenie bez powiązań historycznych,
podcina korzenie własnego istnienia
Bł. Jan Paweł II
Wprowadzenie
Integracja europejska zapoczątkowana przez chrześcijańskie nurty myślowe
po II wojnie światowej pozwoliła na wprowadzenie nowych zasad współpracy między państwami w różnych obszarach. Stopniowo wprowadzano polityki
sektorowe wpływające na tworzenie nowych instrumentów prawnych i instytucjonalnych pozwalających na rozwiązywanie trudnych i dotychczas konfliktogennych problemów, np. wydobycie węgla, wytop stali czy produkcja energii
atomowej. Obecnie zostało uregulowanych znacznie więcej obszarów problemowych, w tym ochrona konsumenta, polityka ekologiczna, energetyczna,
transportowa czy zapewnienie bezpieczeństwa jednostkowego i społecznego.
Zmiany te konsekwentnie rodzą pytanie o tożsamość narodową i europejską
(Kabat-Rudnicka, Rudnicki, 2011, s. 121 i n.).
Konsekwencją ujednolicania polityk jest stopniowe ograniczanie suwerenności państw na rzecz organów unijnych mających dbać o interes już nie
jednego państwa, lecz całej europejskiej wspólnoty. Namacalnymi dowodami zachodzących zmian było stworzenie wspólnoty celnej, która zniosła
granice przepływu osób i usług, wspólnoty walutowej, która wprowadziła
w większości państw unijnych wspólną walutę – euro, tworząc tym samym
112
wewnątrz Unii strefę euro. Zniesienie granic politycznych stało się możliwe
na podstawie układu z Schengen.
Wprowadzone zmiany zintensyfikowały ruch nie tylko handlowy, ale przede
wszystkim osobowy. Strumień przemieszczających się osób ciągle wzrasta, kreując tym samym nowe problemy związane z bezpieczeństwem, zabezpieczeniami
socjalnymi czy transportem i ochroną środowiska. Uczestnikami tego ruchu są
nie tylko turyści, ale przede wszystkim osoby poszukujące pracy i lepsze warunki do życia. To z kolei powoduje następne kwestie związane głównie z przemieszczaniem się ludzi młodych do państw o wyższej stopie życiowej i tym
samym pustoszeniem regionów biedniejszych. Strumień ten jest wzmacniany
dodatkowo coraz bardziej napływającymi obywatelami spoza Unii, zwłaszcza
z terenów objętych działaniami wojennymi, tj. z Bliskiego Wschodu, Dalekiej
Azji i Afryki.
Zmienia się również system wartości. Europa z kraju monokulturowego,
w dużej mierze chrześcijańskiego, staje się społeczeństwem wielokulturowym,
o dużym stopniu zrelatywizowania wartości. Zmiany te mają coraz bardziej charakter trwały, chociaż napływająca coraz większa fala uchodźców do Europy budzi coraz większy sprzeciw i obawy przed utratą tożsamości europejskiej. Nie
tylko Polska, ale już i Dania odmawiają wykonania wskazań Rady Europejskiej
co do przyjęcia przyznanej liczby uchodźców do swojego kraju.
Zmianom tym towarzyszą również coraz to nowsze regulacje prawne, których celem jest uporządkowanie nowych obszarów problemowych zgodnie
z założeniami ogólnoeuropejskiej polityki. W tym też duchu należy spostrzegać jedną z najistotniejszych zmian, a mianowicie wprowadzenie obywatelstwa
europejskiego. Obywatelstwo europejskie pociąga za sobą wiele korzyści. Dzięki temu obywatele Unii mogą znaleźć ochronę konsularną, niezależnie z jakiegokolwiek kraju pochodzą czy w jakimkolwiek miejscu na świecie się znajdują
(Čentéš, 2008, s. 133–140).
Obywatelstwo a tożsamość narodowa
Od czasów renesansu obywatelstwo zaczęto coraz silniej utożsamiać z tożsamością narodową. Wykwitem tego poglądu były idee głoszone przez różne
nurty filozoficzne narodowościowo, dla których istotne było szukanie wspólJournal of Modern Science tom 4/27/2015
113
Magdalena Sitek
nych korzeni historycznych, języka czy wspólnej religii. Idee te mieszały się
najczęściej z ideologią rasistowską, czy to w wydaniu rasizmu kulturowego, czy
w wydaniu L. Gumplowicza (1838–1909). Według niego każda rasa posiada
własną tożsamość kulturową rozwiniętą na przestrzeni wieków. Stopień rozwoju rasy pozwala na wartościowanie ras (Gumplowicz, 1912). Z kolei rasizm
biologiczny głosił H.S. Chamberlain (1855–1927). Rasizm biologiczny zakładał istnienie ras zdeterminowanych genetycznie pod względem somatycznym
i psychologicznym. Z tego wywodzono istnienie ras wyższych, przeznaczonych
do kierowania innymi, i ras niższych nadających się tylko do prac służebnych
(Izdebski, 1995, s. 223).
Momentem szczytowym praktycznego wykorzystania dorobku myśli filozoficznej rasizmu był nazizm niemiecki. Ideologia socjalizmu narodowego
w Niemczech zakładała stopniową eksterminację lub podporządkowanie sobie
narodów o niższym stopniu rozwoju kulturowego czy biologicznego.
Pewne naleciałości filozofii narodowościowej miały wpływ na decyzje państw sprzymierzonych co do granic państw europejskich po II wojnie
światowej. Podczas konferencji w Jałcie, Poczdamie czy Teheranie przywódcy trzech mocarstw, wytyczając na nowo granice wielu państw europejskich,
w tym Polski, brali pod uwagę element narodowościowy. Dowodem tego było
odcięcie dawnych kresowych terenów Polski. Argumentowali swoje stanowisko tym, że na tamtych terenach element polski nie był przeważający. Podstawę
do wytyczenia nowej granicy Polski stanowiła dość arbitralnie zakreślona po
I wojnie światowej tzw. linia Curzona, ograniczająca terytorium Polski głównie
do elementu narodowościowego, utożsamianego z językiem polskim (Prochowicz, 2011, s. 88 i n.). Paradoksem było włączenie tych terenów do ZSSR, państwa budowanego wyłącznie na podstawie elementu wielonarodowościowego.
Tymczasem Polska zawsze była krajem wielokulturowym. Decyzje przywódców wielkich mocarstw miały zatem charakter wyłącznie polityczny, niemający wiele wspólnego z logiką, racjonalnością czy historią tych terenów.
Pewne pronarodowościowe działania były podejmowane w państwach socjalistycznych po II wojnie światowej. Niewątpliwy wpływ na taką politykę
miało „skrojenie” granic poszczególnych państw do ludności posługującej się
tym samym językiem. W konsekwencji kładziono nacisk na naukę języka pol114
skiego, węgierskiego czy rumuńskiego, stopniowo z pominięciem istniejących
różnego rodzaju dialektów. Różnice pomiędzy lokalnymi społecznościami zaczęły stopniowo się zacierać.
W środkowej i wschodniej Europie aż do początku lat 90. XX wieku podstawę tożsamości człowieka stanowiło obywatelstwo. W świetle Konstytucji PRL
z 1952 roku tylko obywatele mieli prawa, takie jak: prawo do zasiłków socjalnych, nauki, ochrony prawnej czy podnoszenia kwalifikacji (art. 67 i n.) (Dz.U.
z 1952 r. Nr 33, poz. 232). Konstytucja ta nie gwarantowała żadnych praw dla
mniejszości narodowościowych, społecznych czy kulturowych.
Innymi torami rozwijała się kultura polityczna w tzw. Europie Zachodniej,
gdzie po II wojnie światowej rozpoczęto proces daleko idącej integracji struktur politycznych, zmierzającej do zniesienia granic politycznych, ekonomicznych, finansowych i kulturowych. Najbardziej widocznym efektem tego procesu było stworzenie prawnych warunków do swobodnego przemieszczenia się
osób. Zarzucono tym samym koncepcję państwa narodowego na rzecz tworzenia społeczeństwa wielokulturowego z możliwością samostanowienia każdego człowieka o przynależności do określonej grupy społecznej (politycznej,
kulturowej, ekonomicznej czy religijnej). W tę właśnie politykę włączyły się
państwa dawnego bloku socjalistycznego poprzez akcesję do Unii Europejskiej
przy kolejnych jej rozszerzeniach (Santoro, 2008, s. 515 i n.).
Obywatelstwo danego państwa wraz ze zmianami cywilizacyjnymi odgrywa coraz mniejszą rolę. Stąd też w art. 8A–8D Traktatu z Maastricht
wprowadzano koncepcję obywatelstwa europejskiego. W art. 20 ust. 1 Traktatu o Funkcjonowaniu o Unii Europejskiej (TFUE) (dawny art. 17 Traktatu
ustanawiającego Wspólnotę Europejską – TWE) postanowiono, że: „Ustanawia się obywatelstwo Unii. Obywatelem Unii jest każda osoba mająca
obywatelstwo Państwa Członkowskiego. Obywatelstwo Unii ma charakter
dodatkowy w stosunku do obywatelstwa krajowego, nie zastępując go jednak”. Z tego zapisu wynika zatem, że obywatelstwo UE ma charakter solidarny i nie zastępuje obywatelstwa państwa pochodzenia. Wszelkie prawa
obywatelskie są gwarantowane przez ustawy państw członkowskich. Obywatelstwo UE zaś daje szerszą ochronę prawną w zakresie: swobody przemieszczania się po terytorium UE (art. 21 TFUE), udziału w wyborach do
115
Magdalena Sitek
Parlamentu Europejskiego i w wyborach lokalnych w dowolnym miejscu na
terytorium UE (art. 22 TFUE) czy ochrony dyplomatycznej i konsularnej
(art. 23 TFUE).
Stworzenie obywatelstwa europejskiego jest niewątpliwie wielkim dobrodziejstwem, zwłaszcza w perspektywie reparacji szkód wyrządzonych dość
sztucznym podziałem terytorium Europy po II wojnie światowej. W obecnym
układzie geopolitycznym i prawnym każdy może zamieszkać w dowolnym
miejscu Europy, z którym się utożsamia, bez wszczynania wojny czy lokalnych
konfliktów. W ten sposób wygasły spory graniczne i kulturowe między Francją
i Niemcami o Alzację, między Włochami a Austrią o Południowy Tyrol, między Węgrami a Rumunami. Pozostały jeszcze napięcia na granicy polsko-ukraińskiej i roszczenia niektórych grup polskich co do Lwowa czy nacjonalistów
ukraińskich co do Przemyśla, a nawet Lublina. Jednak i te napięcia znikną wraz
z wejściem Ukrainy do Unii Europejskiej.
S. Pikulski pisze, że: „Obywatelstwo europejskie stwarza silne gwarancje
stabilności oraz umacnia przestrzeganie praw i wolności człowieka i obywatela. Powstrzymuje władze państw członkowskich od nadużywania uprawnień
oraz przeciwdziała naruszeniom praw i wolności obywatelskich, a zwłaszcza
dyskryminacji” (Pikulski, 2008, s. 53). Ta odpowiedź pozwala przypuszczać,
że obecna sytuacja w Europie może skłaniać jej mieszkańców do przekonania, że nastał względny spokój mogący trwać nawet wieki. Wszelka globalizacja, również w przeszłości antycznej, zwłaszcza za panowania Aleksandra Macedońskiego, a później Rzymian, czy dzisiejsza, rodzi jednak pytanie
i w konsekwencji obawy o tożsamość narodową, kulturową czy religijną.
Uniwersalizm czy globalizacja, która obecnie przeżywa wielki kryzys, potrzebują nowej ideologii i nowego systemu wartości. Cechą wszystkich procesów zjednoczeniowych w historii było burzenie wcześniejszego porządku
rzeczy. Porządek europejski budowany na bazie trzech wspólnot inspirowany
był ideami chrześcijańskimi, określanymi przez K. Adenauera, R. Schumana
i A. De Gasperiego. Od początku lat 80. ten zapoczątkowany porządek nowego ładu europejskiego był coraz bardziej opierany na wartościach laickich,
sięgających swoimi korzeniami rewolucji francuskiej. Wytworem tego nurtu
europeizującego jest Karta Praw Podstawowych z 2000 roku, która jednak
116
wzbudza wiele kontrowersji i oporu społecznego. W tej perspektywie wydaje
się, że nie bez przyczyny Jan Paweł II mówił: „Chrześcijaństwo musi podjąć
na nowo swój udział w kształtowaniu duchowej jedności Europy. Same racje
ekonomiczne i polityczne jej nie ukształtują” (Jan Paweł II, przemówienie do
Konferencji Episkopatu Polski, Częstochowa, 5 czerwca 1979 r.). Wypowiedź
ta nie oznacza powrotu do państwa teokratycznego, lecz potrzeby odbudowy
na nowo tego, co może Europejczyków jednoczyć, z czym mogą się utożsamiać. Dobrym instrumentem do tego jest właśnie idea wspólnego obywatelstwa europejskiego.
Tożsamość narodowa vs tożsamość europejska
I. Grądzka pisze, że: „Tożsamość narodowa charakteryzuje się szczególnymi cechami członków danej grupy narodowej. Łączą je takie elementy, jak:
kultura, przeszłość polityczna, wspólne obyczaje, tradycje, języki itd.” (Grądzka, 2012, s. 498). Tożsamość narodowa daje poczucie odrębności wobec innych narodów i ujawnia się w sytuacjach kryzysowych, na przykład wtedy gdy
trzeba podejmować działania na rzecz dobra narodu. Pozytywnym przejawem
tożsamości narodowej jest patriotyzm. Tożsamość narodowa w Polsce podlega ochronie prawnej na podstawie art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego – kc (Obara,
2013 B13).
Ta quasi-definicja tożsamości narodowej nie jest oczywiście kompletna, ale
pozwala wykazać, że tożsamość jest pewnym dziedzictwem historycznym, na
które składa się dorobek wartości materialnych i niematerialnych zgromadzony przez minione pokolenia. Stąd nie bez przyczyny św. Jan Paweł II w zacytowanej na początku opracowania swojej wypowiedzi wskazuje na konieczność
zachowania dziedzictwa kulturowego, całej tożsamości narodowej głównie na
potrzeby przyszłych pokoleń. Każdy kraj, w tym Polska, posiada własną tożsamość narodową, którą powinno się pielęgnować.
Polska tożsamość narodowa, podobnie jak innych krajów europejskich,
jest głęboko powiązana z tożsamością europejską wykształconą na przestrzeni wielu wieków. Kultura europejska od czasów końca starożytności opierała
się na trzech fundamentach, tj. filozofii greckiej, prawie rzymskim i doktrynie chrześcijańskiej. Niektórzy dodają jeszcze judaizm, który niewątpliwe
117
Magdalena Sitek
wniósł wielki wkład w strukturę tradycyjnej rodziny (Kupiszewski, 1988,
s. 35). Filozofia grecka stała się źródłem systemu pojęć abstrakcyjnych, takich jak: dobro, sprawiedliwość, piękno, filantropia, miłość. Filozofowie
greccy poszukiwali odpowiedzi na podstawowe pytania nurtujące człowieka, zwłaszcza o sens życia, o istnienie bytu czy budowę materii.
Zasady filozoficznego i logicznego myślenia Rzymianie przekuli na praktyczne reguły organizacji i funkcjonowania społeczności. Emanacją takiej postawy był system prawa, który stał się fundamentem współczesnych systemów
prawnych. Stąd, pomimo istniejących różnic między systemami prawa w wielu
krajach europejskich, istnieje niezaprzeczalne podobieństwo wielu instytucji
prawnych, zwłaszcza w prawie zobowiązań, prawie rzeczowym czy w pojęciach ogólnych prawa. Dziedzictwa kulturowego Rzymian można doszukiwać
się również w wielu instytucjach prawa publicznego, zwłaszcza prawa samorządowego. Municypia stanowiły bardzo dobrze urządzony system samorządności lokalnej, który w wielu aspektach może być wzorem dla współczesnych.
O wpływie prawa rzymskiego na kulturę europejską pisało wielu romanistów
(Ejankowska, Świrgoń-Skok, 2011, s. 98–108).
Chrześcijaństwo stworzyło cały system pojęć i działań skierowanych na
człowieka uznawanego za najważniejszy z bytów. Potrzeba ochrony człowieka oraz koncepcja jednostkowego zbawienia stała się podstawą do budowania współczesnych koncepcji praw człowieka czy nawet skrajnego indywidualizmu. To chrześcijaństwo zbudowało cały system organizacji, stowarzyszeń
i fundacji niosących pomoc ludziom potrzebującym pomocy. Kult maryjny
dowartościował rolę kobiety w życiu społecznym. Współcześnie ogromną wartość mają chrześcijańskie pojęcia przebaczenia, miłosierdzia czy poświęcenia
się sprawom wyższym, zwłaszcza dobru wspólnemu.
Tak ukształtowana kultura europejska w każdym kraju nabrała swojego rysu
charakterystycznego, często związanego z odcieniem chrześcijaństwa (Banaszak,
2014). Stąd mówiono o krajach katolickich, jak np. Polska, Irlandia, Austria,
Włochy, Hiszpania; krajach prawosławnych, np. Rosja, Grecja; czy protestanckich, np. północne Niemcy, Wielka Brytania czy kraje skandynawskie. Wraz
z nurtem oświeceniowym myślowym w europejskiej kulturze pojawił się nowy
trend związany z deizmem, a później z ateizmem i świecką koncepcją państwa.
118
Początki nowych systemów politycznych opartych na wartościach ateistycznych
wystąpiły w Meksyku, a następnie w Rosji Sowieckiej (ZSSR) i po II wojnie światowej w państwach dawnego bloku socjalistycznego, w tym w Polsce.
W nurt myśli socjalistycznej na stałe wpisany został wątek walki klas, w tym
również walki z religią, zwłaszcza katolicką. Religia przedstawiana jest jako
swoisty zabobon niemający żadnej podbudowy naukowej. Tym samym osoby wierzące uważane są za zacofane cywilizacyjnie. Ten ostatni wątek pojawił
się na nowo we współczesnych doktrynach w związku ze zbliżeniem się myśli socjalistycznej ze skrajnymi poglądami liberalnymi. Dla pierwszych walka
z religią była elementem walki politycznej, klasowej, dla drugich zaś elementem walki o wartości biznesowe, zwłaszcza zysk za wszelką cenę (Sitek, 2008,
s. 66–78). Przeszkodą w tym stały się nie tyle same wartości chrześcijańskie, co
ich bezwzględne przestrzeganie właśnie przez Kościół katolicki.
Głoszenie przez katolików potrzeby ochrony życia od poczęcia do naturalnej
śmierci stało się przeszkodą w rozwoju przemysłu aborcyjnego i eutanazyjnego.
Głoszenie z kolei szacunku do ciała oraz roli kobiety w rodzinie w dużej mierze
stoi w sprzeczności z legalizacją dynamicznie rozwijającego się biznesu seksualnego i pornograficznego. Ochrona prawa naturalnego przez Kościół katolicki
pośrednio godzi w coraz szybciej rosnący biznes związany z zapłodnieniami in
vitro. Badania prenatalne pozwalają nie tylko podjąć świadomie rodzicom decyzję
o narodzeniu dziecka czy też dokonaniu aborcji, ale pośrednio dają także szansę na
duże oszczędności dla towarzystw ubezpieczeniowych czy państwa na leczeniu czy
opiece nad osobami chorymi. Stąd też wynika wielkie zaangażowanie się mediów
i organizacji w proces relatywizacji tradycyjnego systemu wartości, co wskazuje na
jego anachroniczność i nienaukowość oraz na niemoralne zachowania funkcjonariuszy Kościoła katolickiego. Wszystko to jest robione w celu osłabienia przekazu
prawd ewangelicznych i ich oddziaływania na postawy ludzi wierzących.
Do podstawowych wartości globalizacji zaliczane są tolerancja i relatywizm. Zaciera się granica pomiędzy dobrem a złem, sprawiedliwością i niesprawiedliwością. Szkodą jest odmowa dokonania aborcji przez lekarza, który
powołuje się na klauzulę sumienia. Prawo do aborcji przez członkinie feministycznej organizacji Femen nazywają świętością podczas protestu w hiszpańskim parlamencie (Hiszpania: Femen przeciwko…).
119
Magdalena Sitek
Nowe wartości europejskie, kreujące nową tożsamość europejską, posiadają silną ochronę konstytucyjną oraz instytucjonalną, zwłaszcza sądową
w Europejskim Trybunale Praw Człowieka (ETPCz). Z kolei tradycyjne wartości, zwłaszcza chrześcijańskie, wydają się porzuconymi zarówno w państwach członkowskich UE, jak i poza granicami Europy. Niszczenie Biblii,
świętej księgi chrześcijan, przez artystów nie jest uznawane przez sądy polskie i europejskie, zwłaszcza ETPCz, za obrazę uczuć religijnych. Sąd swoją
decyzję uzasadnia wolnością twórców kultury. Przykładem może być uniewinnienie w 2013 roku przez Sąd Rejonowy w Gdyni lidera blackmetalowej
grupy Behemoth Adama Darskiego, „Nergala”, oskarżonego o obrazę uczuć
religijnych. W 2007 roku muzyk podczas koncertu w Gdyni w klubie „Ucho”
podarł Biblię, używał przy tym wulgarnych słów (Kuriozalny wyrok…).
Można mnożyć wiele innych przykładów. W Malezji Sąd Najwyższy zakazał chrześcijanom używać słowa „Allah”, uzasadniając swoją decyzję zagrożeniem wprowadzenia do wspólnoty wyznawców islamu dezorientacji
co do prawdziwości boga. Tym samym dostrzega się dążność do stworzenia
dość hermetycznej religijnie i kulturowo wspólnoty (Malezja…). W Europie
nikt nie protestuje, że jest to przejaw nietolerancji czy nawet jawnej dyskryminacji. Najbardziej jawnym przykładem désintéressement jest jednak
pomijanie faktu mordowania chrześcijan. Chrześcijanie należą bowiem do
grupy osób najczęściej pozbawianych życia obecnie na świecie z powodów
religijnych. Ginie ich rocznie około 170 tys. Nie istnieją jednak w tym zakresie żadne rezolucje ONZ czy innych organizacji potępiających takie działanie. Całkiem inaczej traktuje się uprowadzenie choćby jednego dziennikarza czy polityka.
Zderzenie się dwóch światów wartości rodzi pytanie o kształt nowej tożsamości europejskiej. Wydaje się, że w gronie decydentów europejskich przesądzono już o likwidacji dawnego systemu wartości i jej materialnych elementów.
Przejawem tego była odmowa odniesienia się do fundamentów dotychczasowej kultury europejskiej, opartej na prawie rzymskim, filozofii greckiej i prawie rzymskim w preambule do Traktatu Konstytucyjnego UE. Spór na tym tle
doprowadził do odrzucenia tego traktatu właśnie w dwóch państwach europejskich prawie całkowicie zeświecczonych, tj. we Francji i w Belgii.
120
Materialne znaki kultury tradycyjnej wobec
nowego systemu wartości
Zmiany zachodzące w nurtach myślowych, zwłaszcza w systemie wartości
identyfikujących Europę, znajdują swoje odzwierciedlenie w daleko idących
zmianach w kulturze materialnej i niematerialnej. Temu zjawisku towarzyszy
porzucenie czy wręcz niszczenie znaków tradycyjnej tożsamości europejskiej
połączone z coraz silniejszą ochroną prawną i instytucjonalną wytworów nowej kultury. W tym obszarze można mnożyć liczne przykłady, jednak ze względu na ograniczenia ilościowe publikacji pozwolę sobie przytoczyć kilka z nich
(Krajewski, 2013, s. 29 i n.).
Jednym z materialnych przejawów tradycyjnej kultury są obiekty sakralne, takie jak kościoły, katedry, zakony i inne. Jeszcze w latach 80. XX wieku obiekty te były zaznaczane na planach miast jako punkty orientacyjne.
Uważano je bowiem za bardzo ważne punkty odniesienia. Na współczesnych
planach miast europejskich trudno jest doszukać się jakiegokolwiek obiektu
sakralnego, poza niezwykle słynnymi obiektami, takimi jak: kościół Sagrada
Familia w Barcelonie czy katedra Notre Dame w Paryżu. W to miejsce wpisuje się wytwory architektury współczesnej, jak np. Centre Pompidou w Paryżu
czy Ciudad de las Artes y las Ciencas w Walencji. Zjawisko pomniejszania
roli wyznaczników tradycyjnej kultury lub ich burzenia nie jest nowe, wystarczy wspomnieć zniszczone obiekty ancien régime, w tym wspaniałego
opactwa w Cluny we Francji podczas rewolucji francuskiej czy katedr w Rosji
po wybuchu rewolucji październikowej.
Prawie całkowicie porzucone zostały nośniki niematerialnych wartości tradycyjnej kultury. W obiektach sakralnych najczęściej znajdują się zgromadzone
ogromne ilości dokumentów dotyczących minionych pokoleń, w tym akty metrykalne, księgi cmentarne, oraz liczne inne dokumenty. Komercjalizacja kultury
nie pozwala na wygospodarowanie odpowiednich środków finansowych przeznaczonych na konserwację, opracowania i dalsze ich przechowywanie. Środki
finansowe przeznaczone na badania naukowe w ramach instytucji finansujących
w Polsce i Unii Europejskiej nie przewidują możliwości składania wniosków na
tego rodzaju działania. Z kolei aplikowanie o jakiekolwiek środki na badania archiwaliów przegrywa z projektami o charakterze praktycznym lub utylitarnym.
121
Magdalena Sitek
Zapomnieniu lub zniszczeniu ulegają także niematerialne wartości. Jeszcze
w XX wieku liczne były koncerty muzyki chrześcijańskiej, dawnej, zwłaszcza
średniowiecznej. Obecnie stanowią one marginalny ułamek rynku muzycznego. Podobnie jest z malarstwem czy rzeźbą. Marginalizuje się działalność
rozgłośni i telewizji religijnej. W popularnych filmach coraz częściej dominuje
negatywny obraz rodziny, zastępowany modelem dobrych i udanych związków
osób tej samej płci czy też singli. Promowany jest utylitarny styl życia o dużej
dozie egocentryzmu i skrajnego indywidualizmu.
Podsumowanie
Rozwój globalizacyjny niesie zawsze daleko idące zmiany. Tak było zawsze. Stworzenie kultury helleńskiej przez Aleksandra Wielkiego zmieniało
układ siły i kulturę ówczesnego świata, od Indii po dzisiejszy Egipt. Powstawał nowy uniwersalny język koine. Podbój świata przez Rzymian przyniósł
ze sobą nowy porządek określany jako pax Romana (Sitek, 2000, s. 185–201).
W ramach imperium rzymskiego od 380 roku chrześcijaństwo stało się religią dominującą. Dawne religie rzymskie, określane jako pogańskie, wraz
z materialnymi znakami poszły w zapomnienie. Ostało się niewiele zabytków
materialnych tamtej kultury. Wielkie imperium bizantyjskie zostało podbite
przez Turków. Wraz z upadkiem Konstantynopola (1453) na gruzach dawnego imperium powstało imperium otomańskie. Kultura islamska wyparła
chrześcijańską, po której do naszych czasów pozostało niewiele śladów materialnych i niematerialnych.
W Europie mamy do czynienia ze zjawiskiem wewnętrznej rewolucji kulturowej. Tradycyjna kultura oparta na trzech filarach z dużym impetem jest
marginalizowana czy wręcz burzona. Bezwzględnie dominuje nowy system
wartości oparty na konsumpcjonizmie, zysku i bezwzględnym kulcie wartości
materialnych. Europa, zwłaszcza Unia Europejska, odeszła od dotychczasowej tożsamości, budując społeczność wielokulturową, opartą na przesłankach
naukowych, racjonalności i utylitarności (czytaj: praktycznej użyteczności).
Obywatelstwo europejskie nie tylko daje lepszą ochronę prawną obywatelom
państw członkowskich, ale też jest identyfikowane z tymi przemianami. To
właśnie to obywatelstwo daje coraz większe poczucie bezpieczeństwa i nadzie122
ję na lepsze jutro. Coraz mniejsze znaczenie posiada obywatelstwo państwa
członkowskiego, które dotychczas było strażnikiem tradycyjnej kultury i tożsamości europejskiej.
Zachodzące zmiany nie są czymś nadzwyczajnym, co zostało pokazane
w kilku przykładach z historii. Zmiana kultur i tożsamości była czymś naturalnym w dziejach ludzkości. Jednak w takich okolicznościach należy zastanowić
się nad skutkami dla przyszłych pokoleń. Wielokulturowość europejska wraz
z jej wszystkimi problemami jest dziedzictwem polityki kolonialnej kilkunastu
państw europejskich: Anglii, Francji, Hiszpanii, Portugalii, Belgii, Holandii czy
Włoch, czy też sprowadzania taniej siły roboczej, jak np. Niemcy po II wojnie
światowej. Wraz ze zniesieniem granic i zacieśnianiem integracji politycznej
i ekonomicznej problemy te zaczynają dotykać również inne kraje, w tym Polskę, Czechy, Słowację, Węgry, kraje nadbałtyckie, Rumunię czy Austrię. Do
tych problemów należy zaliczyć: zmianę struktury społeczeństwa, wielość religii, brak integracji migrantów z tradycyjną kulturą europejską, zmiany w kulturze prawnej (Kobylińska, 2012, s. 691 i n.).
Rodzi się więc nowa tożsamość europejska, symbolem której jest obywatelstwo europejskie. Jest ona diametralnie odmienna od tradycyjnej. Co
zatem czeka Europę? Trudno jest jednoznacznie ocenić i przewidzieć bieg
zdarzeń. Niż demograficzny, któremu sprzyja m.in. konsumpcyjny styl życia,
rozbicie rodziny, legalizacja związków homoseksualnych, promowanie singli,
pozwala przypuszczać zasiedlenie terenów europejskich przez ludność pochodzenia azjatyckiego czy afrykańskiego. Stworzy ona własną kulturę opartą na zupełnie innych wartościach niż tradycyjne czy te, które promowane są
przez kulturę obecnie tworzoną, która będzie miała jedynie charakter przejściowy (Sozański, 2008, s. 61 i n.). Europa może być tyglem narodów, bez
śladów materialnych i niematerialnych minionej cywilizacji. Ślady te są dość
szybko niszczone przez kulturę przejściową. Nie będzie to jednak koniec
świata i tak jak na gruzach imperium Aleksandra Macedońskiego powstało
imperium rzymskie, na gruzach Bizancjum powstało imperium tureckie, to
na gruzach naszej europejskiej kultury powstanie wielokulturowe społeczeństwo. Ale kto wtedy będzie pamiętał o obywatelach Polski, Niemiec, Francji,
Hiszpanii czy o obywatelach Europy?
123
Magdalena Sitek
Literatura
Banaszak, A. (2014). Unia Europejska a Kościół Katolicki. Journal of Modern Science
4/23/2014, Józefów, Wydawnictwo WSGE, ISSN 1734-2031
Čentéš, J. (2008). Väzba ako najzávažnejší zásah do základných práv a slobôd. „Trestněprávní Revue”, 7, nr 5, s. 133–140. ISSN 1213-5313.
Ejankowska, E., Świrgoń-Skok, R. (2011). Tradycja romanistyczna w kulturze prawnej
Europy. W: S. Sagan (red.), Państwo i prawo w dobie globalizacji. Rzeszów 2011,
s. 98–108. ISBN 978-83-7338-613-6.
Grądzka, I. (2012). Rule of Respecting the National Identities of the Member States.
W: G. Dammacco, B. Sitek, A. Uricchio (red.), Integrazione e politiche di vicinato.
Nuovi diritti e nuove economie, Bari. ISBN 978-88-6611-137-5.
Gumplowicz, L. (2012). Filozofia społeczna, Warszawa.
Izdebski, H. (1995). Historia myśli politycznej i prawnej, Warszawa. ISBN
8371100566.
Jan Paweł II, przemówienie do Konferencji Episkopatu Polski, Częstochowa, 5 czerwca 1979 r.
Kabat-Rudnicka, D., Rudnicki, Z.B. (2011). Oblicza Unii. Tożsamość ponadnarodowa
jako wyzwanie dla teorii i praktyki integracji europejskiej. W: S. Sagan (red.), Państwo i prawo w dobie globalizacji, Rzeszów. ISBN 978-83-7338-613-6.
Kobylińska A. (2012). The Process of integration in multicultural society – between legislation and theoretical assumption. W: G. Dammacco, B. Sitek, A. Uricchio (red.),
Integrazione e politiche di vicinato. Nuovi diritti e nuove economie, Bari, s. 691–695.
ISBN 978-88-6611-137-5.
Krajewski, P. (2013). The future of Europe and its mission at the beginning of the
third millennium. W: M. Sitek, G. Dammacco, A. Ukleja, M. Wójcicka (red.), Europe of Founding Fathers: Investment in common future. Olsztyn, s. 29–34. ISBN
9788362383481.
Kupiszewski, H. (1988). Prawo rzymskie a współczesność, Warszawa. ISBN
830108278X.
Obara, L. (2013). Tożsamość narodowa podlega ochronie, „Gazeta Prawna” z 8 października 2013 r. nr 195, B13. ISSN 2080-6744.
Pikulski, S. (2008). Sytuacja prawna obywatela europejskiego. W: G. Dammacco,
B. Sitek, O. Cabaj (red.), Deboli e indifesi nella società multiculturale europea. Olsztyn – Bari, s. 47–53. ISBN 8389112043.
Prochowicz, J.R. (2011). Wojska Ochrony Pogranicza 1945–1965, Piotrków Trybunalski. ISBN 978-83-7726-027-2.
124
Santoro, R. (2008). La liberta religiosa nelle dinamiche della società multiculturale:
il problema dell’assistenza sanitaria. W: G. Dammacco, B. Sitek, O. Cabaj (red.),
Człowiek pomiędzy prawem a ekonomią w procesie integracji europejskiej, Olsztyn
–Bari, s. 515–523. ISBN 987-83-62383-01-6.
Sitek, B. (2000). Novus ordo rerum Augusta. Pierwsza próba zjednoczenia Europy.
W: Materiały Pokonferencyjne I-go Forum Unii Walutowej. Unia Walutowa a przyszłość Polski i krajów Europy Środkowo-Wschodniej, Olsztyn, s. 185–201.
Sitek, B. (2008). Od antropocentryzmu prawniczego do ekonomizacji prawa.
W: G. Dammacco, B. Sitek, O. Cabaj (red.), Człowiek pomiędzy prawem a ekonomią w procesie integracji europejskiej, Olsztyn – Bari, s. 66–78. ISBN 987-8362383-01-6.
Sozański, J. (2008). Społeczeństwo obywatelskie a ochrona praw mniejszości i cudzoziemców w Europie według regulacji różnych systemów prawnych. W: G. Dammacco,
B. Sitek, O. Cabaj (red.), Deboli e indifesi nella società multiculturale europea, Olsztyn – Bari, s. 61–72. ISBN 8389112043.
Netografia
Hiszpania: Femen przeciwko zaostrzeniu prawa do aborcji, online: http://pl.euronews.
com/2013/10/09/hiszpania-femen-przeciwko-zaostrzenia-prawa-do-aborcji/
[dostęp: 15.10.2013].
Kuriozalny wyrok w sprawie Nergala, online: http://wpolityce.pl/wydarzenia/55023-kuriozalny-wyrok-w-sprawie-nergala-zostal-on-uniewinniony-poniewaz-zniewazyluczucia-religijne-tylko-tych-osob-ktore-byly-na-koncercie [dostęp: 15.10.2013].
Malezja: chrześcijanie nie mogą używać słowa Allah, online: http://www.opoka.org.pl/
aktualnosci/news.php?id=49598&s=opoka [dostęp: 15.10.2013].
125
Bronisław Sitek
Journal of Modern
s. 127–146
Avvocatura dello Stato – The Advocate
General for the protection of the rights
and interests of the state. Security
protection of the rights and interests
of the Italian State
Avvocatura dello Stato – Rzecznik
Generalny ds. ochrony praw i interesów
państwa. Bezpieczeństwo ochrony praw
i interesów państwa włoskiego
Abstract
Avvocatura dello Stato – The Attorney General for the protection of rights and interests of the state. Security of protection of the rights and interests of the Italian State
The legal and institutional system of protection of the legal rights and interests existed
on the Italian Peninsula before the Italian unification. The current system is based on
the Royal Decree no 1611 from the year 1933. This decree was repeatedly amended
and supplemented with the subsequent acts. The Advocate General is appointed by
Presidential Decree. The Office’s headquarter is located in Rome. There are 25 District
Avvocatures located in cities where the courts of appeal are seated. The Advocate General is the central authority of the state, not having constitutional legitimacy. The state
lawyers, prosecutors and administrative staff are employed in this office. The main task
of the Advocate General is to protect the rights and interests of public administrations
and entities performing the tasks of the public sector. There are: local self-governments,
professional self-governments and other bodies. The state lawyers have a legal power
of attorney – ex lege – to represent these entities in civil proceedings in front of the
general and arbitration courts and other judicial authorities. In addition, the Advocate
General may provide legal advice for the public administration authorities and post
legal opinions for them.
127
Bronisław Sitek
Streszczenie
System prawny i instytucjonalny ochrony prawnej praw i interesów istniał na Półwyspie Apenińskim jeszcze przed zjednoczeniem Włoch. Obecny system powstał na
bazie Dekretu Królewskiego nr 1611 z 1933 roku. Dekret ten był wielokrotnie nowelizowany i uzupełniany późniejszymi aktami prawnymi. Rzecznik Generalny powoływany jest dekretem Prezydenta Republiki. Siedzibą urzędu jest Rzym. Istnieje 25 wydziałów zamiejscowych. Są one zlokalizowane w miastach, gdzie znajdują się siedziby
sądów apelacyjnych. Rzecznik Generalny jest organem centralnym państwa, niemającym umocowania konstytucyjnego. W urzędzie zatrudnieni są adwokaci państwowi, prokuratorzy oraz pracownicy administracyjni. Podstawowym zadaniem Rzecznika Generalnego jest ochrona praw i interesów organów administracji państwowej
oraz pomiotów wykonujących zadania sektora publicznego. Mogą to być samorządy
terytorialne, zawodowe i inne podmioty. Adwokaci państwowi mają ustawowe pełnomocnictwo – ex lege – do reprezentowania tych podmiotów w postępowaniach cywilnych przed sądami powszechnymi, arbitrażowymi i innymi organami sądowniczymi.
Ponadto Rzecznik Generalny może udzielać porad prawnych organom administracji
państwowej oraz pisać dla nich opinie prawne.
Keywords: Italian law, lawyers, legal representation, Attorney General, Avvocatura
Generale, public administration, legal protection of the state’s rights and interests
Słowa kluczowe: prawo włoskie, adwokaci, zastępstwo procesowe, Avvocatura Generale, administracja publiczna, prawna ochrona praw i interesów państwa
Wprowadzenie
Elementy systemów prawnych i instytucjonalnych odpowiedzialnych za
ochronę interesów Skarbu Państwa istniały już w okresie przed zjednoczeniem
Włoch, czyli przed 1870 rokiem. Wziąwszy pod uwagę istniejące wówczas
dość duże rozdrobnienie Włoch na księstwa i królestwa, w literaturze prawnohistorycznej wyróżnia się dwa dominujące modele systemów prawnej ochrony
praw i interesów Skarbu Państwa w poszczególnych księstwach i królestwach.
Pierwszy z nich, zwany systemem toskańskim, charakteryzował się silną centralizacją reprezentacji procesowej interesów materialnych i niematerialnych
państwa. Drugi z kolei system, zwany systemem neapolitańskim, charakteryzował się powierzaniem reprezentacji procesowej Skarbu Państwa adwokatom
działającym na wolnym rynku usług prawniczych (avvocato del libero) (I sistemi preunitari…).
128
Avvocatura dello Stato – Rzecznik Generalny ds. ochrony praw...
W toskańskim modelu reprezentacja procesowa Skarbu Państwa była powierzona adwokatowi królewskiemu (avvocato regio). Był on jednym z organów
wymiaru sprawiedliwości, przed którym jednak nie wszczynano postępowań
sądowych. Oprócz pełnienia funkcji obrońcy interesów królewskich był jeszcze
mediatorem i doradcą organów państwowych (Mantellini, 1882).
W systemie neapolitańskim istniał urząd zajmujący się koordynacją postępowań sądowych czynnych i biernych z udziałem organów administracji
państwowej, samo zastępstwo procesowe było jednak powierzone adwokatom
wykonującym wolny zawód. Podstawowym zadaniem tego urzędu stało się
udzielanie upoważnienia do podjęcia zastępstwa procesowego w sprawach,
w których stroną było państwo (król lub książę). Niezwykle rzadko urząd ten
mógł sam prowadzić pojedyncze postępowania.
Model neapolitański posłużył do zbudowania w okresie późniejszym systemu organów zajmujących się ochroną interesów Skarbu Państwa. Na tej bazie
utworzono Urząd Rzecznika Skarbu (Avvocatura Erariale), ale z kompetencjami
typowymi dla modelu toskańskiego, czyli przejęcia przez ten organ wyłącznych
kompetencji do reprezentacji procesowej organów administracji państwowej.
W procesie tworzenia państwa włoskiego kilkakrotnie dokonywano reorganizacji organów zajmujących się zastępstwem procesowym państwa. Już
9 października 1852 r. na podstawie ustawy nr 915 ustanowiono urzędy ds.
sporów finansowych podległe ministrowi finansów. Do kompetencji tego organu należało udzielanie porad prawnych, podejmowanie zastępstwa procesowego i nieprocesowego w imieniu organów administracji skarbowej. Urząd ten
zajmował się również kontrolą stosowania ustaw finansowych. W tym okresie
kontynuowano praktykę powierzania zastępstwa procesowego Skarbu Państwa
adwokatom spoza urzędu. W ten sposób urząd ten łączył w sobie rozwiązania
stosowane w modelu neapolitańskim i toskańskim.
Przedstawiony powyżej system ochrony interesów Skarbu Państwa został
zreformowany 20 marca 1865 r. na podstawie ustawy nr 2248. Wówczas zniesiono system rozstrzygania sporów w trybie administracyjnym i zastąpiono go
systemem rozstrzygania sporów z udziałem Skarbu Państwa przed sądami powszechnymi, wprowadzając tym samym nowy model prawnej ochrony praw
i interesów państwa. Powołano do życia organ składający się z wysoko wyJournal of Modern Science tom 4/27/2015
129
Bronisław Sitek
specjalizowanych adwokatów, rezygnując z adwokatów wykonujących wolny
zawód. Tym samym ochrona praw i interesów Skarbu Państwa o charakterze
cywilnym nie należała już do kompetencji prokuratury czy innych organów
administracji państwa, lecz do wysoko wyspecjalizowanej jednostki. Prokuratura zachowała jednak nadal dość szerokie w tym zakresie kompetencje.
Kolejna reforma została przeprowadzona 28 listopada 1875 r. na podstawie
ustawy nr 2781 oraz rozporządzenia nr 2914 z 16 stycznia 1876 r. Reforma ta
zmierzała do ograniczenia kompetencji prokuratury, poprzez całkowite wyłączenie z nich spraw cywilnych, z wyjątkiem spraw małżeńskich i spraw przyznanych jej na podstawie ustaw szczególnych. Reforma ta określiła też kwalifikacje, jakie powinni posiadać adwokaci zajmujący się prawną ochroną praw
i interesów Skarbu Państwa.
Ostatecznie reforma systemu prawnej ochrony interesów i praw majątkowych oraz niemajątkowych państwa włoskiego została przeprowadzona w 1933
roku Dekretem Królewskim nr 1611. Doprowadziła ona do utworzenia urzędu
określanego mianem Avvocatura dello Stato. Nazwy tej nie należy tłumaczyć
na język polski jako adwokatury państwa czy państwowej, co oznaczałoby po
prostu organizację adwokatów czy palestrę albo ogół adwokatów. Tymczasem
Avvocatura dello Stato jest organem państwowym, nie zaś korporacją. Jego usytuowanie ustrojowe oraz pełniona funkcja sprawiają, że bardziej właściwe jest
użycie określenia urząd „rzecznika” do spraw ochrony praw i interesów państwa. Zresztą w Polsce takie określenie stosuje się w odniesieniu do niektórych
organów centralnych państwa, m.in. do rzecznika praw człowieka czy praw
dziecka. Konsekwentnie, kierownika urzędu, czyli Avvocato Generale dello
Stato, należy tłumaczyć jako Rzecznika Generalnego do spraw ochrony praw
i interesów państwa. Dopiero prawników mianowanych (togati) powinno się
określać jako adwokatów państwowych, w odróżnieniu od adwokatów działających na rynku usług prawniczych (avvocati liberi).
W wyniku reformy z 1933 roku dawne urzędy zatrudniające adwokatów
skarbowych zostały podporządkowane Rzecznikowi Generalnemu. Pracownicy nowego organu państwa zostali wyposażeni w wyłączną kompetencję do
reprezentowania organów administracyjnych państwa przed sądami. Wprowadzono nowe wymogi co do wiedzy adwokatów państwowych, a stanowi130
ska zaczęto obsadzać w drodze konkursu. Wprowadzono tym samym zakaz
powierzania tej reprezentacji Skarbu Państwa lub udzielania porad organom
państwowym przez adwokatów wykonujących wolny zawód. Mogło to się zdarzyć tylko w wyjątkowych sytuacjach, i to za zgodą właściwego ministerstwa
(I Regio Decreto N. 1611 del Ottobre 1933, online: https://www.avvocaturastato.
it/node/6, dostęp: 20.11.2015).
Tym samym ustawodawca włoski wybrał inną drogę aniżeli w innych państwach europejskich czy w Stanach Zjednoczonych. W tytule 28 § 507 Kodeksu
USA (U.S. Code) przewidziano Urząd Generalnego Adwokata USA (Attorney
General) i jednocześnie Adwokata Państwa, do kompetencji którego należą nie
tylko sprawy cywilne, ale również administracyjne i penalne.
Urząd Adwokata Państwa został utrzymany po II wojnie światowej, kiedy
to na podstawie konstytucji z 1948 roku wprowadzono pewne elementy decentralizacji państwa, przekazując niektóre kompetencje na rzecz organów lokalnych czy zawodowych (art. 5, 18, 39, 49, 114 Konstytucji Włoch). Tym samym
dokonało się ograniczenie suwerenności organów centralnych o charakterze
ogólnopaństwowym. Zmiany te wpłynęły na relacje pomiędzy organami państwa a obywatelami, a także między organami państwowymi a administracją
lokalną, samorządami zawodowymi, jak też na relacje z Unią Europejską. Pomimo dość znaczącej pozycji Urzędu Adwokata Państwa w strukturze organów centralnych, nie został on uwzględniony w konstytucji z 1948 roku. Nie
jest więc organem konstytucyjnym, działa na podstawie zwykłej ustawy.
Obecny Urząd Adwokata Państwa funkcjonuje na podstawie trzech podstawowych aktów prawnych, wielokrotnie nowelizowanych lub uzupełnianych.
Pierwszym z nich jest wspomniany wcześniej Dekret Królewski nr 1611 (1)
z 30 października 1933 r., następnie Dekret Królewski nr 1612 z 1933 roku
oraz ustawa nr 103 z 3 kwietnia 1979 r., która wprowadziła dość istotne zmiany
w dekrecie. Ponadto obecny system organizacji urzędu rzecznika opiera się
również na dekrecie z mocą ustawy (decreto legislativo) nr 155 z 2 marca 1948 r.
Do innych najważniejszych aktów normatywnych o charakterze nowelizującym organizację i funkcjonowanie Urzędu Rzecznika należy zaliczyć:
 dekret nr 155 z 2 marca 1948 r.,
 ustawę nr 519 z 20 czerwca 1955 r.,
131
Bronisław Sitek
 dekret nr 370 z 23 sierpnia 1988 r. dotyczący norm prawnych stosowanych przy konkursach na adwokatów państwowych,
 dekret Prezydenta Republiki nr 161 z 11 lipca 2011 r. modyfikujący normy dotyczące konkursu na prokuratora.
Miejsce ustrojowe adwokata państwa – struktura
Według art. 17 Dekretu Królewskiego z 1933 roku Rzecznik Generalny
został umiejscowiony bezpośrednio pod Prezesem Rady Ministrów. Jest to
jeden z autonomicznych organów centralnych państwa, nie jest zaś wpisany
w hierarchię systemu organów administracji państwowej. Urząd Rzecznika
Generalnego nie ma umocowania konstytucyjnego. Jest organem pomocniczym, zadaniem którego jest zastępstwo procesowe w postępowaniach cywilnych, w których stroną są organy państwa, oraz udzielanie tym organom
porad prawnych i pisanie opinii. Takie miejsce ustrojowe Urzędu Rzecznika
Generalnego jest gwarancją autonomii i należytej ochrony interesów państwa
włoskiego. Można mówić jedynie o zależności organizacyjnej, uwidaczniającej
się w kwestiach finansowania urzędu oraz w wyborze kandydata na stanowisko
Rzecznika Generalnego (Bruni, Palatiello, 2011, s. 37; Gallo, 2007, s. 698).
Zgodnie z art. 1 dekretu 1611(1) Rzecznik Generalny jest niezależny i autonomiczny w stosunku do innych organów państwa. Takie umiejscowienie
Rzecznika w strukturze centralnych organów państwa wynika z zakresu i charakterystyki zadań związanych z ochroną praw i interesów wszystkich innych
organów państwa. Nie może zatem być on podporządkowany konkretnemu
resortowi. Autonomia ta jednak nie oznacza niezależności Urzędu od przepisów i wymogów techniczno-organizacyjnych, które obowiązują inne organy państwa, jak np. dyscyplina finansów publicznych, przepisy podatkowe,
emerytalne czy pracownicze. Zgodnie z art. 14 dekretu nr 1611/1933 Rzecznik
Generalny ma obowiązek składania sprawozdania, podobnie zresztą jak inne
organy centralne.
Urząd Rzecznika Generalnego jawi się jako instytucja funkcjonalnie niezależna, a jednocześnie organizacyjnie ukształtowana w ten sposób, że tworzy
system urzędów ze sobą powiązanych, położonych pomiędzy organami administracji państwowej a organami administracji samorządowej. Przyjęto, że
132
jest to najlepszy sposób zabezpieczenia interesów i praw państwa włoskiego.
Siedziba główna znajduje się w Rzymie, zaś wydziały zamiejscowe (avvocature
distrettuali) w miastach będących stolicami regionów, gdzie znajdują się siedziby sądów apelacyjnych. Wyjątkiem jest najmniejszy region włoski, tj. Valle
d’Aosta, który swój sąd apelacyjny ma w Turynie (art. 18 dekretu z 1933 roku
zmieniony art. 7 ustawy z 1979 roku nr 103). W sumie jest 25 wydziałów zamiejscowych. Na podstawie dekretu Prezydenta Republiki z 5 lipca 1995 r. nr
33 do wewnętrznych kontaktów w Biurze Rzecznika Generalnego oraz między
centralą w Rzymie a wydziałami zamiejscowymi wdrożono informatyczny system komunikacji.
Kompetencje rzecznika generalnego
Podstawowym zadaniem Rzecznika jest ochrona interesów materialnych
i niematerialnych państwa oraz innych podmiotów dysponujących majątkiem państwowym. Ponadto Rzecznik Generalny zajmuje się nie tylko zastępstwem procesowym organów administracji państwowej (affari contenziosi),
ale również jest organem udzielającym wszelkiego rodzaju porad prawnych
czy przygotowuje opinie prawne dla tych organów (affari consultativi). Tak
szerokie kompetencje tego organu zostały określone w art. 1 i art. 15 dekretu
nr 1611/1933. Można zatem powiedzieć, że Rzecznik zajmuje się procesową
ochroną państwa włoskiego i udzielaniem wsparcia prawnego wszystkim organom administracji państwowej na wszystkich obszarach jego działalności,
a także państwowym osobom prawnym czy nawet innym podmiotom, które
wykonują zadania publiczne im zlecone (Guimarães, 2011, s. 283–311).
Stosownie do art. 25 Kodeksu postępowania cywilnego (Codice di procdura
civile – cpc) zastępstwo procesowe podejmowane przez Rzecznika Generalnego jest obowiązkowe zawsze tam, gdzie stroną postępowania jest jakikolwiek
organ państwowy (le amministrazioni statali) (Dekret Królewski z 28 października 1940 r. nr 1443 Gazett. Uff. Nr 253 z 29 października 1940 r., online:
http://www.paolonesta.it/attachments/article/1533/Codice%20di%20Procedura%20Civile,%20Ed.%20Marzo%202014%20-.pdf, dostęp: 15.11.2015). Do
organów państwowych zalicza się ministerstwa oraz organy centralne państwa.
W art. 415 cpc jest też mowa o organach zrównanych z organami administraJournal of Modern Science tom 4/27/2015
133
Bronisław Sitek
cji państwowej (le amministrazioni statali o ad esse equiparate), które również
mogą korzystać z pomocy prawnej adwokatów Rzecznika Generalnego. Z kolei do tych organów zalicza się agencje podległe poszczególnym ministrom
resortowym oraz prefektów reprezentujących interes państwa. Rzecznik Generalny jest również obecny w postępowaniach, w których stroną postępowania
są wójtowie (sindaci) czy przewodniczący regionów (presidenti delle regioni),
o ile występuje w nich interes państwa (L’amministrazione statale).
Dosłowne rozumienie tekstu art. 1 dekretu nr 1611/1933 może sugerować
istnienie podmiotowego ograniczenia kompetencji Rzecznika Generalnego do
organów władzy wykonawczej. W rzeczywistości jednak we wszystkich typach
organów państwowych, w tym również organów wymiaru sprawiedliwości
i władzy ustawodawczej, pojawia się element aktywności administracyjnej.
Z tego faktu wyprowadza się kompetencję Rzecznika Generalnego do reprezentowania wszystkich organów administracji państwowej w postępowaniach
sądowych, niezależnie od tego, czy są to organy władzy wykonawczej, ustawodawczej czy sądowniczej (Bruni, Palatiello, 2011, s. 48).
Rzecznik Generalny wraz z adwokatami zatrudnionymi w urzędzie swoje zadania wykonuje przed wszystkimi rodzajami organów sądowych (art. 1 dekretu
nr 1611/1933: innanzi a tutte le giurisdizioni). Oznacza to, że adwokaci Urzędu
Rzecznika bronią interesów państwa nie tylko przed sądami powszechnymi, ale
również administracyjnymi i trybunałami arbitrażowymi. Adwokaci państwowi
zatrudnieni w Urzędzie Rzecznika Generalnego występują obowiązkowo przed
sądem najwyższym (corte di cassazione), najwyższym trybunałem do spraw wody
publicznej (tribunale superiore delle acque pubbliche), innymi organami sądowymi, w tym sądami administracyjnymi oraz arbitrażowymi włoskimi i międzynarodowymi (art. 1 dekretu nr 1612/1933). Na podstawie art. 9 ustawy nr 103/1979
Rzecznik Generalny i adwokaci jego urzędu mogą reprezentować organy administracji państwowej również przed Trybunałem Konstytucyjnym.
Rzecznik Generalny może podjąć decyzję o przejęciu jakiejkolwiek sprawy
w dowolnym stadium postępowania, jeśli uzna, że jest to konieczne ze względu
na interes państwa (art. 3 dekretu nr 1612/1933) (Per lo Stato un pool…).
We Włoszech nie ma zatem ograniczenia kompetencji Rzecznika Generalnego do spraw wszczynanych w pierwszej instancji w sądzie okręgowym, tak
134
jak to jest w Polsce z kompetencją Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa.
Sprawy sądowe, przedmiotem których jest ochrona interesu skarbu państwa
włoskiego, mogą toczyć się również przed sądami rejonowymi (tribunali ordinari) oraz sądami apelacyjnymi (corte di appello) według właściwości miejscowej sądu i wydziału zamiejscowego Rzecznika Generalnego w powiązaniu
z właściwością sądu wynikającą z miejsca czy rodzaju dokonanej czynności
prawnej, czy zaistnienia zdarzenia prawnego powiązanego z koniecznością
ochrony interesów państwa (art. 6 dekretu nr 1611/1933).
Wniesione powództwo, a także inne pisma procesowe w sprawach, w których stroną jest organ administracji państwowej, musi być dostarczone do Biura
Rzecznika Generalnego lub też do wydziału zamiejscowego (art. 144 cpc).
Z kompetencji Rzecznika Generalnego wyjęte zostały sprawy z zakresu
urzędów skarbowych. Przed trybunałem skarbowym (Corte dei Conti) urzędy skarbowe reprezentowane są przez Prokuratora Generalnego (Procuratore
Generale) i Komisje Podatkowe (Commissioni Tributarie). Rzecznik Generalny
wraz ze swoimi adwokatami występuje tylko w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa.
Adwokaci państwowi nie potrzebują żadnego szczególnego umocowania, to
bowiem wynika z art. 1 zd. 2 dekretu nr 1611/1933, i to niezależnie od tego, czy
przepisy wymagają pełnomocnictwa ogólnego czy szczególnego. Upoważnienie
ich bowiem do występowania przed sądami wynika z aktu normatywnego – upoważnienie ex lege. Ustawowe umocowanie obejmuje nie tylko klasyczne sprawy
cywilne, ale również dochodzenie roszczeń cywilnych państwa występujących
w postępowaniach karnych (Bruni, Palatiello, 2011, s. 51; Belli, 1959, s. 647).
W przypadku postępowań cywilnych dotyczących ochrony interesów państwa toczących się poza siedzibami wydziałów zamiejscowych Rzecznik może
delegować adwokata zatrudnionego w danym statio fisci lub też aplikanta adwokackiego (procuratore legale), instytucji ustanowionej na podstawie ustawy
z 28 lutego nr 27/197 (encyklopedia: saper.it). Wyjątkiem jest także możliwość
udzielenia zastępstwa procesowego delegowanym i uprawnionym urzędnikom
danego organu administracji publicznej w sprawach toczących się przed komisjami pojednawczymi (ufficio del conciliazione) czy sędziami pokoju (giudice
di pace) (art. 3 dekretu nr 1611/1933). Takie uprawnienie posiadają organy
135
Bronisław Sitek
transportu, a także koleje włoskie (art. 4 dekretu nr 1611/1933). Organy te
mogą jednak w każdej chwili prosić Rzecznika Generalnego o pomoc prawną
w toczącym się postępowaniu. Zastępstwo procesowe właściwe adwokatom zatrudnionym w urzędzie Rzecznika Generalnego nie może być delegowane na
urzędników sądowych, w tym sędziów (art. 2 dekretu nr 1611/1933).
Kompetencja Rzecznika Generalnego jest wyłączna. Oznacza to, że żaden
organ państwowy nie może ustanowić w sprawie żadnego adwokata wykonującego wolny zawód (avvocato del libero foro). Taka sytuacja może mieć wyjątkowe zastosowanie. Na tę okoliczność Rada Ministrów zobowiązana jest wydać stosowne rozporządzenie określające ramy dopuszczalności takiej sytuacji.
Ustanowienie adwokata spoza Urzędu Rzecznika może zaś nastąpić na podstawie wniosku skierowanego do Prezesa Rady Ministrów, za pośrednictwem
właściwego ministra. Na każdą taką okoliczność zgoda jest wydawana w formie dekretu Prezesa Rady Ministrów (art. 5 dekretu nr 1611/1933).
Zakres spraw, w których występuje zastępstwo procesowe lub pomoc prawna Rzecznika, jest dość szeroki. Jest on ujmowany dość ogólnie, jako La rappresentanza, il patrocinio e l’assistenza… (art. 1 pr. dekretu nr 1611/1933). Pojęcie
la rappresentanza oznacza podejmowanie przez rzecznika i jego adwokatów
czynności związanych z zastępstwem procesowym przed organami sądowymi.
Pojęcie il patrocinio oznacza z kolei nieodpłatne wsparcie czy pomoc prawną
udzielaną przez Rzecznika organom państwowym. Działaniami podejmowanymi w ramach tego terminu są również opinie prawne. W końcu termin l’assistenza oznacza również wsparcie prawne, ale nie tylko w konkretnej sprawie
czy w grupie spraw związanych z danym organem państwowym. Porady czy
opinie mogą także dotyczyć kwestii ogólnych związanych z interesami państwa. Rzecznik Generalny uczestniczy nie tylko w klasycznych postępowaniach
cywilnych, ale również egzekucyjnych, upadłościowych i fiskalnych, kiedy występuje w nich jakiś element interesu majątkowego lub niemajątkowego organu administracji państwowej (art. 7 i 8 dekretu z 1933 roku nr 1611, a także
art. 873 Kodeksu handlowego).
Z kolei z art. 13 dekretu nr 1611/1933 wynika, że oprócz czynności procesowych podejmowanych przez Rzecznika Generalnego i jego adwokatów przed
sądami i trybunałami może również udzielać porad prawnych na żądanie orga136
nów państwa oraz podejmować decyzję o zasadności drogi sądowej, przygotowywać strategię procesową, a także negować roszczenia wnoszone wobec organów administracji państwowej. Rzecznik może być również proszony o opinie
legislacyjne w przypadku nie tylko ustaw, ale także aktów wykonawczych czy
wewnętrznych aktów prawnych instytucji administracji publicznej. Działania te
podejmuje na wyraźną prośbę tych organów. Rzecznik może przygotować treść
ugody, w której stroną jest organ państwowy, lub wyrazić opinię o zasadności
zawarcia takiej ugody. Ważnym obszarem działalności Rzecznika jest przygotowywanie treści umów, w których stroną są organy państwa. Nie jest to jednak
działalność obligatoryjna i wyłączna kompetencja Rzecznika, który może ograniczyć się tylko do oceny zawieranej ugody przez organ państwowy, co najwyżej
sugerując zmiany lub też wskazując na ewentualne przyszłe ryzyka procesowe.
W celu właściwej ochrony interesów państwa Rzecznik i jego adwokaci mogą zwracać się do reprezentowanych organów administracji publicznej
o wyjaśnienia i sprostowania potrzebne do prowadzenia sprawy. Organy te są
zobligowane do udzielenia odpowiedzi na wszelkie zapytania czy niejasności
(art. 9 ustawy z 1979 roku nr 103).
Struktura wewnętrzna
urzędu rzecznika generalnego
Na czele przedmiotowej instytucji stoi Rzecznik Generalny wspierany przez
Urząd Sekretariatu Generalnego. W ramach Urzędu Rzecznika Generalnego
znajduje się osiem wysoko wyspecjalizowanych sekcji (departamentów), z tym
że pierwsza sekcja dzieli się na sekcję I i I Bis. Na czele każdej z nich stoi Wicerzecznik Generalny. Kompetencje poszczególnych sekcji w zakresie zastępstwa
procesowego lub/i doradztwa prawnego bądź wydawania opinii prawnych:
 sekcja I – sprawy cywilne, zwłaszcza gdy stroną jest Rada Państwa (Consiglio dello stato – organ doradczy Prezydenta Republiki oraz naczelny
organ sądownictwa administracyjnego, odpowiednik polskiego NSA)
oraz Trybunał Obrachunkowy (Tribunale dei Conti),
 sekcja I Bis – sprawy z zakresu prawa pracy i spraw socjalnych,
 sekcja II – sprawy ochrony środowiska, spory gruntowe i spory z zakresu
prawa rolnego,
137
Bronisław Sitek
 sekcja III – sprawy gospodarcze i finansowe,
 sekcja IV – sprawy wewnętrzne związane z policją, ze służbami i z migracją,
sekcja
V – sprawy wojskowe i służby zdrowia,

 sekcja VI – sprawy dotyczące wymiaru sprawiedliwości, więziennictwa
i rozwoju gospodarczego,
 sekcja VII – sprawy związane ze szkolnictwem wyższym, z infrastrukturą i transportem.
Urzędnicy Rzecznika Generalnego zatrudnieni w urzędzie tworzą następujące kategorie pracowników:
 adwokaci państwa (avvocati dello stato),
 prokuratorzy – instytucja zniesiona w 1997 roku (procuratori dello stato),
 zastępcy adwokatów (Sostituti avvocati dello Stato),
 inni urzędnicy.
Rzecznik generalny
Na czele urzędu stoi Rzecznik Generalny państwa (Avvocato Generale dello
Stato) oraz jego zastępcy. Mianowanie Rzecznika Generalnego jest prerogatywą Rady Ministrów. Zgodnie z art. 30 dekretu nr 161/1933 powoływany jest on
na podstawie dekretu Prezydenta Republiki Włoskiej na wniosek Prezesa Rady
Ministrów. Jego zastępcą jest Avvocato Generale Aggiunto, który podejmuje za
niego działania w razie jego absencji w urzędzie. W przypadku nieobecności
Rzecznika Generalnego i jego zastępcy zastępuje go najstarszy wiekiem zastępca (dyrektor) stający na czele sekcji (art. 16 dekretu z 1933 roku nr 1611).
Stosownie do art. 15 dekretu nr 1611/1933 do zadań Rzecznika Generalnego należy m.in.:
 określanie kierunków jednolitego postępowania adwokatów w sprawach
spornych oraz przy udzielaniu porad prawnych organom administracji
państwowej,
 zwołanie rady adwokatów i prokuratorów państwowych oraz komitetu
doradczego i przewodniczenie im,
 nadzorowanie wszystkich podległych mu urzędów, w tym wydziałów zamiejscowych,
138
 wydawanie wszystkim pracownikom zatrudnionym w urzędzie dyspozycji i poleceń,
 przyjmowanie stanowisk komitetu doradczego,
 przydzielanie adwokatom i prokuratorom spraw do prowadzenia zgodnie z wytycznymi przyjętymi przez komitet doradczy,
 przedstawianie Przewodniczącemu Rady Ministrów corocznych sprawozdań z działalności urzędu, poprzez wskazywanie w nich m.in. uwag co do
legislacji lub interpretacji, które powstały na bazie aktywności urzędu,
 gromadzenie propozycji normatywnych dotyczących Urzędu Rzecznika.
Według art. 20 dekretu nr 1611/1933 pracami urzędu kieruje sekretarz generalny, do którego kompetencji należy m.in. podejmowanie wszystkich niezbędnych czynności administracyjnych, w tym sprawowanie pieczy nad obiektami, koordynowanie współpracy między wydziałami zamiejscowymi. Musi
posiadać uprawnienia dostępu do informacji niejawnych. Odpowiada też za
utrzymanie kontaktów z wydziałami zamiejscowymi, mieszczącymi się przy
sądach apelacyjnych. W przypadku jego nieobecności funkcję tę czasowo powierza się jednemu z adwokatów zatrudnionych w urzędzie (art. 20 dekretu nr
1611/1933). Sekretarz generalny powoływany jest dekretem Rzecznika Generalnego spośród wicerzeczników (wicedyrektorów) lub spośród substytutów
adwokatów (art. 29 dekretu nr 1611/1933).
Adwokaci państwa (avvocati dello stato)
Adwokaci zatrudnieni w urzędzie Rzecznika Generalnego są mianowani (togati) i posiadają gwarantowaną ustawowo niezależność. Są funkcjonariuszami
państwowymi w randze analogicznej do urzędników wymiaru sprawiedliwości.
Zostanie członkiem korpusu adwokatów Urzędu Rzecznika Generalnego jest
drogą trudną i długą, ale osiągnięcie tego celu stanowi ukoronowanie kariery
urzędniczej, prawniczej, a także daje daleko idącą stabilizację i niezależność finansową.
W ramach korpusu adwokatów państwowych była jeszcze grupa zastępców
adwokatów (sostituti avvocati). Została zniesiona na podstawie art. 3 ustawy
nr 519/1955.
139
Bronisław Sitek
Adwokatem można zostać w drodze publicznego konkursu, zasady którego
zostały określone w art. 52 dekretu nr 1612/1933. Konkurs ten ogłasza Rzecznik Generalny poprzez publiczne obwieszczenie, obecnie również w internecie. Na adwokata może kandydować każdy, kto posiada obywatelstwo włoskie,
oraz funkcjonariusze określonych zawodów lub wykonujący wolne zawody.
Mogą być to (Come si diventa avvocato):
 prokuratorzy państwowi, którzy wykonywali swoje funkcje przez okres
co najmniej dwóch lat;
 urzędnicy sądowi, którzy zostali mianowani co najmniej sędziami sądu
rejonowego;
 urzędnicy sądów wojskowych, którzy mają takie same kwalifikacje co
sędziowie sądów rejonowych;
 urzędnicy administracji publicznej;
 adwokaci wykonujący wolny zawód wpisani na listę adwokatów przez
okres co najmniej sześciu lat;
 funkcjonariusze państwowi, którzy złożyli egzamin adwokacki, pozostając jednocześnie w administracji publicznej;
 profesorowie uniwersyteccy i asystenci uniwersyteccy, którzy zdali egzamin adwokacki;
 funkcjonariusze organów regionalnych, lokalnych, organów państwowych umiejscowionych w regionie, którzy objęli urzędy w drodze publicznych konkursów i piastowali swoją funkcję przez okres co najmniej
pięciu lat. Muszą też mieć zdany egzamin adwokacki.
Kandydaci, którzy się zgłoszą, muszą jeszcze przejść egzamin państwowy,
składający się z części teoretycznej i praktycznej. Część praktyczna obejmuje
takie zadania, jak:
 napisanie powództwa i wykazanie się znajomością procedury cywilnej,
 pisemne opracowanie tematu z zakresu prawa cywilnego materialnego
w powiązaniu z analogicznymi rozwiązaniami w prawie rzymskim,
 napisanie powództwa w sprawie z zakresu prawa administracyjnego i finansowego.
Egzamin pisemny obejmuje pytania z obszaru następujących materii prawnych: prawo cywilne, prawo rzymskie, procedura cywilna, prawo karne, pro140
cedura karna, prawo pracy, prawo administracyjne, prawo podatkowe, prawo
lokalne, prawo europejskie, prawo konstytucyjne, prawo wyznaniowe, prawo
międzynarodowe publiczne i prywatne. Ponadto każdy kandydat musi zaprezentować przed komisją mowę obrończą na konkretnym wylosowanym przykładzie, który kandydat otrzymał do wiadomości na 24 godziny wcześniej.
Według art. 3 ustawy nr 1035/66 adwokaci podzieleni są na cztery klasy.
Podział adwokatów na klasy, o którym szerzej będzie mowa poniżej, przeprowadzony został w celu nie tylko ustalenia odpowiedniego zaszeregowania dla
ustalenia wysokości wynagrodzenia (cel ekonomiczny), ale również określenia
zakresu kompetencji (cel merytoryczny).
Chociaż przy urzędzie Rzecznika Generalnego prowadzone są kursy dla
kandydatów na adwokatów państwowych, podobne do aplikacji adwokackiej
czy radcowskiej w Polsce, to jednak udział w nich czy też ich ukończenie nie
gwarantują w żadnej mierze automatycznego awansu na stanowisko adwokata
czy prokuratora. Otwierają jednak możliwość przystąpienia do konkursu (art.
24 dekretu z 1933 roku nr 1611).
Adwokaci zostali podzieleni na cztery kategorie. Obok adwokatów państwowych występuje również figura substytut adwokata (sostituto avvocato).
Prokuratorzy państwowi
(procuratori dello stato)
Prokuratorzy państwowi (procuratori dello stato) w hierarchii są urzędnikami niższymi od adwokatów państwowych i zajmują się prowadzeniem spraw
mniejszej wagi. Stąd nie potrzebują aż takiej wiedzy prawniczej, jak adwokaci.
Prokuratorzy są funkcjonariuszami podległymi Rzecznikowi Generalnemu.
Instytucja prokuratora istniejąca w ramach Urzędu Rzecznika Generalnego
została zniesiona w 1997 roku. Obecnie pozostali w urzędzie prokuratorzy
zajmują się sprawami mniejszej wagi. Instytucji prokuratora zatrudnionego
w Urzędzie Rzecznika Generalnego nie należy mylić z prokuratorami zatrudnionymi w Urzędzie Prokuratora Generalnego (Procuratore della Repubblica),
podległego Ministrowi do Spraw Publicznych.
Do kompetencji prokuratorów państwowych należy wszczynanie postępowań karnych w każdym przypadku, gdy występuje w nich zagadnienie prawne
141
Bronisław Sitek
z zakresu prawa cywilnego. Mają obowiązek ścigać każdego, kto dopuścił się takiego przestępstwa. Szczególną troską otaczają osoby nieletnie i chore umysłowo. Ich działania zawsze muszą być podejmowane w ramach obowiązujących
przepisów prawa. Również w przypadku prokuratorów zatrudnionych w Urzędzie Rzecznika Generalnego obowiązuje zasada, że prokurator jest zawsze na
służbie, a więc w każdej chwili może podjąć działania, do których na podstawie
przepisów prawa jest upoważniony. Prokuratorzy są niezależni i autonomiczni
w podejmowanych decyzjach (dane opublikowane na podstawie artykułu pt. Lavorare come Procuratore dello Stato, online: http://www.provincia.re.it/page.asp?
IDCategoria=701&IDSezione=4420&ID=230534, dostęp: 11.11.2015).
Kandydat na prokuratora miał być absolwentem prawa i przejść przez konkurs. Bycie prokuratorem nie stanowi automatycznego awansu na adwokata.
Prokurator może wziąć udział w konkursie na równi z innymi kandydatami.
Konkurs na stanowisko prokuratora ogłaszał Rzecznik Generalny. Wymogi formalne kandydatów były następujące: obywatelstwo włoskie, wiek od
18 do 40 lat, ukończone studia prawnicze. Nie byli dopuszczani do konkursu ci,
którzy dwukrotnie nie zdali egzaminu. Egzamin pisemny obejmował materie
z zakresu prawa cywilnego, handlowego, procedury penalnej i cywilnej. Część
ustna egzaminu obejmowała zaś takie materie, jak: prawo cywilne, handlowe,
karne, administracyjne, procedura penalna, prawo finansowe, prawo pracy.
Zaszeregowanie adwokatów i prokuratorów
– wynagrodzenie
Pozycja adwokatów i prokuratorów odpowiada poszczególnym grupom sędziów (art. 23 dekretu z 1933 roku nr 1611). Konkretne rozwiązania zostały zamieszczone w tabeli B dołączonej do ww. dekretu. Wykaz ten jest jednocześnie
podstawą do określenia wynagrodzenia dla poszczególnych grup adwokatów.
Najniższą klasę stanowią prokuratorzy klasy 10. Ich wynagrodzenie jest równorzędne z wynagrodzeniem uditore giudiziario, który odpowiada polskiemu
asesorowi lub referendarzowi. W dalszej kolejności jest klasa 10 adwokatów,
którą otrzymuje się z chwilą nominacji, i na tym samym poziome jest klasa 30
prokuratorów, która została zrównana z aggiunto giudiziario, czyli z początkującym sędzią lub sędzią sądu rejonowego (giudice di tribunale). Klasa 20
142
adwokatów, którą otrzymuje się po trzech latach istnienia w klasie 10, i klasa
40 prokuratorów została zrównana z sędzią sądu apelacyjnego (consigliere di
corte d’appello). Klasa 30 adwokatów została z kolei zrównana z sędziami sądu
kasacyjnego (consigliere di cassazione) i otrzymuje się ją po pozytywnej ocenie
i pięcioletnim stażu w klasie 30. Najwyższa klasa 40 adwokatów osiągalna jest po
ośmiu latach pracy jako adwokat 30 i zarobkami zostali oni zrównani z prezesem sądu kasacyjnego. Wynagrodzenie Rzecznika Generalnego jest takie samo
jak Prokuratora Generalnego Sądu Kasacyjnego. Zestawienie klas adwokatów
i prokuratorów zostało sporządzone na podstawie tabeli B do dekretu z 1933
roku nr 1611. Awansu do kolejnej klasy dokonuje się na podstawie dekretu
Rzecznika Generalnego (Carinci, Tenore, 2007, s. 681).
Obecnie w Urzędzie Rzecznika Generalnego oraz w wydziałach zamiejscowych pracuje w sumie 370 pracowników mianowanych (personale togato),
w tym 300 adwokatów i 70 prokuratorów. Ponadto w urzędzie zatrudnionych
jest około 900 pracowników administracyjnych. Corocznie wpływa około
200 000 nowych spraw, czyli średnio 500–600 spraw na jednego adwokata lub
prokuratora (Bruni, Palatiello, 2011, s. 39).
Koszt wynagrodzeń wypłacanych adwokatom z budżetu państwa corocznie
wynosi 81,3 mln euro. Ponadto mają oni prawo do otrzymania kosztów zastępstwa procesowego oraz dodatkowego wynagrodzenia płaconego za udział
w procesie zawierania ugody. W tym przypadku opłaty wnoszą obie strony.
W sumie średniorocznie jest to kwota około 44 mln euro. Te bardzo wysokie
zarobki funkcjonariuszy publicznych wywołały powszechną krytykę. W konsekwencji Prezes Rady Ministrów dekretem z 2014 roku wprowadził możliwość dla sędziów niezasądzania kosztów zastępstwa procesowego w przypadku adwokatów państwowych. Rozwiązanie to sprowokowało trzydniowy strajk
adwokatów państwowych (Rizzo, Online).
Co do zasady adwokaci i prokuratorzy nie mogą podejmować dodatkowych
zajęć. Według art. 24 dekretu z 1933 roku nr 1611 nie mogą pełnić innych funkcji publicznych niż te, które zostały im powierzone. Wszelkie dodatkowe zajęcia
mogą prowadzić wyłącznie za zgodą Rzecznika Generalnego. Z tego artykułu
wynika, że adwokaci i prokuratorzy nie mogą podejmować nawet aktywności
akademickiej, chyba że uzyskają na to specjalną zgodę Rzecznika Generalnego.
143
Bronisław Sitek
Podsumowanie
Świadomość istnienia odrębnych praw i interesów od praw i interesów obywateli lub osób prawnych istniała jeszcze przed zjednoczeniem Włoch. Z tego
powodu powoływano odpowiednie organy i tworzono systemy służące do
ich ochrony. Najbardziej znane systemy to neapolitański i toskański. Należy
stwierdzić, że te dwa modele nie wyczerpywały wszystkich wówczas istniejących. Stały się one jednak podstawą do rozwiązań przyjętych w Dekrecie Królewskim nr 1611 z 1933 roku. Dekret ten był następnie wielokrotnie modyfikowany i uzupełniany innymi aktami prawnymi.
Rzecznik Generalny powoływany jest dekretem Prezydenta Republiki. Siedzibą urzędu jest Rzym. W modelu włoskim istnieje 25 wydziałów zamiejscowych. Są one umiejscowione w miastach, gdzie znajdują się siedziby sądów
apelacyjnych. Rzecznik Generalny jest organem centralnym państwa, niemającym umocowania konstytucyjnego. W urzędzie zatrudnieni są adwokaci państwowi, prokuratorzy oraz pracownicy administracyjni.
Podstawowym zadaniem Rzecznika Generalnego jest ochrona praw i interesów organów administracji państwowej oraz podmiotów wykonujących
zadania sektora publicznego. Mogą to być samorządy terytorialne, zawodowe i inne podmioty. Adwokaci państwowi mają ustawowe pełnomocnictwo
– ex lege – do reprezentowania tych podmiotów w postępowaniach cywilnych
przed sądami powszechnymi, arbitrażowymi i innymi organami sądowniczymi. Ponadto Rzecznik Generalny może udzielać porad prawnych organom administracji państwowej oraz pisać dla nich opinie prawne.
Literatura
Belli, G. (1959). s.v. Avvocatura dello stato. W: Enciclopedia del Diritto, t. IV, Milano,
s. 674. ISBN 814161879.
Bruni, A., Palatiello, G. (2011). La difesa dello stato nel processo, Torino, s. 37. ISBN
13 978-8859806080.
Carinci, F., Tenore, V. (red.) (2007). Il pubblico impiego non privatizzato, t. I: Magistrati e avvocati dello stato, Milano, s. 681. ISBN 88-14-12616-X.
Gallo, P. (2007). W: S. Battini, B.G. Mattarella, A. Sandulli, G. Vesperini, Codice ipertestuale della giustizia amministrativa, Torino, s. 698. ISBN 978-88-598-0197-9.
144
Guimarães, G.C. (2011). Avvocatura dello Stato, amministrazione pubblica e democrazia: il ruolo della consulenza legale nella formulazione ed esecuzione delle politiche
pubbliche, Rassegna Avvocatura dello Stato 63.1, s. 283–311.
Mantellini, G. (1882). Lo Stato e il Codice Civile: Dei giudizi dello stato, Firenze.
Netografia
Come si diventa avvocato dello stato, online: http://www.avvocaturastato.it/node/274
[dostęp: 15.11.2015].
I sistemi preunitari, online: https://www.avvocaturastato.it/node/3 [dostęp:
20.11.2015].
Lavorare come Procuratore dello Stato, online: http://www.provincia.re.it/page.
asp?IDCategoria=701&IDSezione=4420&ID=230534 [dostęp: 11.11.2015].
L’amministrazione statale, online: https://gamma83.files.wordpress.com/2009/10/lezione-2.pdf [dostęp: 15.11.2015].
Per lo Stato un pool di difensori, online: http://www.avvocaturastato.it/node/356
[dostęp: 15.11.2015].
Rizzo, S., Avvocati dello Stato, addio premii. E partono tre giorni di sciopero, online:
http://www.corriere.it/cronache/14_giugno_17/avvocati-stato-addio-premi-partono-tre-giorni-sciopero-83a7b77a-f5e5-11e3-9bf3-84ef22f2d84d.shtml [dostęp:
12.11.2015].
145
Viktoriya Serzhanova
Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu
Rzeszowskiego, Rzeszów
[email protected]
Journal of Modern
s. 147–164
The Organization of the Institution
Of the Advocate of the People in Romania
Organizacja instytucji Adwokata Ludu
w Rumunii
Abstract
Proper internal organization of a state authority and its office, constructed on
the basis of the rules and criteria elaborated by the theorists who make research
in this field, is sometimes extremely important for a contemporary state. It is particularly significant in the context of the effectiveness in the activity of the state’s
system of authorities, because their organization directly influences the level of their
effectiveness. The paper aims at analyzing the organization of the institution of the
Romanian Ombudsman called ‘the Advocate of the People’ from the perspective of
the rules related to the internal structure of a state authority and its office, as well as
its estimation in the context of the effectiveness of the Ombudsman’s activity. The
Advocate of the People is a single supreme state authority acting on the central level. It is independent, autonomous and neutral in relations with other state organs.
It possesses special legal status which enables it to maintain the abovementioned
attributes. It acts with the aid of its deputies, and moreover it is assisted by its office
(bureau) being its auxiliary structure, as well as the local offices headed by so-called
‘local Ombudsmen’. The subject of the paper is the role which the Ombudsman and
his deputies play in the institution’s activity, the procedure of the deputies’ appointment, their status and competences. The subject also comprises the detailed analysis
of the principles of organization of the whole institution, as well as its internal structural units.
147
Streszczenie
Prawidłowa organizacja wewnętrzna organu państwowego i jego urzędu, skonstruowana na podstawie reguł i kryteriów wypracowanych przez teoretyków badających tę
problematykę, bywa niezwykle istotna dla funkcjonowania współczesnego państwa.
Szczególnie ważne może to być w kontekście skuteczności działania systemu jego organów, albowiem ich organizacja wywiera bezpośredni wpływ na stopień ich skuteczności. Opracowanie ma na celu analizę organizacji instytucji rumuńskiego ombudsmana,
zwanego Adwokatem Ludu, z perspektywy reguł odnoszących się do struktury wewnętrznej organu państwowego i jego urzędu, a także ocenę tej struktury w kontekście skuteczności działania organu. Adwokat Ludu w Rumunii jest jednoosobowym
naczelnym organem państwowym, działającym na szczeblu centralnym. Jest organem
niezależnym, niezawisłym, autonomicznym oraz neutralnym w relacjach z innymi organami państwowymi. Posiada szczególny status prawny, umożliwiający mu zachowanie powyższych atrybutów. Działa przy pomocy swoich zastępców, a ponadto w jego
działalności wspomaga go jego urząd (biuro), stanowiący strukturę pomocniczą tego
organu, oraz biura terenowe, na czele których stoją tzw. lokalni ombudsmani. Przedmiotem opracowania jest w szczególności ustalenie funkcji, jaką spełnia w działalności
całej instytucji zarówno sam Adwokat Ludu, jak i jego zastępcy, procedury ich powoływania, statusu oraz podziału kompetencji. Ponadto przedmiot opracowania obejmuje
również szczegółową analizę zasad, na jakich opiera się organizacja całej instytucji,
oraz jej poszczególnych wewnętrznych jednostek organizacyjnych.
Keywords: internal structure of a state authority and its office, the Advocate of the
People in Romania, the system of state authorities, effectiveness of the Ombudsman’s
activity
Słowa kluczowe: struktura wewnętrzna organu państwowego oraz jego urzędu,
Adwokat Ludu w Rumunii, system organów państwowych, skuteczność działania
ombudsmana
Wprowadzenie
Skuteczne funkcjonowanie współczesnego państwa jest uzależnione m.in.
od struktury jego aparatu państwowego, klarownego określenia powierzonych
organom państwowym kompetencji oraz odpowiedniej, stosownej do realizowanych zadań, organizacji wewnętrznej organów i ich urzędów, rozumianych
jako ich struktury pomocnicze. Niezwykle istotny w tym zakresie jest dorobek teorii organów państwowych oraz wkład badaczy tej problematyki, którym udało się opracować pewne reguły i kryteria, na jakich powinna opierać
148
się budowa (morfologia) organów oraz ich struktur wewnętrznych [Sagan,
Serzhanova (red.), 2014, s. 19–21]. Jako szczególnie istotny jawi się tu kontekst
prawidłowości i skuteczności działania organów państwowych, albowiem ich organizacja wewnętrzna wywiera bezpośredni wpływ na stopień tej skuteczności.
Niniejsze opracowanie ma na celu analizę organizacji instytucji rumuńskiego
ombudsmana, zwanego Adwokatem Ludu. Analiza ta dokonana jest z perspektywy reguł i kryteriów odnoszących się do wewnętrznej struktury organu państwowego i jego urzędu. Ponadto podjęto próbę dokonania oceny tej struktury
z punktu widzenia skuteczności działania samego organu, a w konsekwencji należycie wykonywanej ochrony praw i wolności człowieka i obywatela w trybie
pozasądowym, która to ochrona stanowi podstawowe zadanie ombudsmana.
Adwokat Ludu w Rumunii jest jednoosobowym naczelnym organem, w aparacie
państwowym uplasowanym na szczeblu centralnym. Jest instytucją niezależną,
niezawisłą, autonomiczną oraz neutralną w relacjach z innymi organami państwowymi, która ma szczególny status prawny, umożliwiający jej zachowanie
tych atrybutów. Ombudsman jednakże nie działa samodzielnie, gdyż w wykonywaniu jego kompetencji wspomagają go zastępcy, jego urząd (biuro), stanowiący
strukturę pomocniczą tego organu, a także biura terenowe, na czele których stoją
tzw. lokalni ombudsmani. Przedmiotem niniejszego opracowania jest w szczególności ustalenie funkcji, jaką spełniają Adwokat Ludu i jego zastępcy w działalności instytucji, kryteriów wyłonienia i procedury powoływania zastępców, ich
statusu oraz podziału kompetencji. Ponadto przedmiot opracowania obejmuje
również szczegółową analizę zasad, na jakich opiera się organizacja całej instytucji oraz jej poszczególnych wewnętrznych jednostek organizacyjnych. Poddano szczegółowej analizie i egzegezie akty normatywne stanowiące podstawy
prawne organizacji instytucji – zarówno stosowne przepisy Konstytucji Rumunii
z 21 listopada 1991 r. (Mon. Urz. cz. I nr 233 z 21.11.1991 r. ze zm., uwzględniające obszerną nowelizację, w tym postanowienia dotyczące Adwokata Ludu, wprowadzone na mocy ustawy nr 429/2003 zmieniającej Konstytucję Rumunii – Mon.
Urz. cz. I nr 758. Tekst rumuńskiej ustawy zasadniczej w wersji polskiej: Brodziński, Kosma, 1996 – stan prawny mocno zdezaktualizowany; tekst anglojęzyczny,
uwzględniający wszystkie dotychczasowe zmiany, dostępny jest na stronie internetowej rumuńskiego parlamentu http://www.cdep.ro/pls/dic/site.page?id=371),
149
ustawy organicznej nr 35/1997 o organizacji i funkcjonowaniu instytucji Adwokata Ludu z 20 marca 1997 r. (Mon. Urz. cz. I nr 48 z 20.03.1997 r. ze zm. – dalej
u.o.f.a.l.; w wersji angielskiej http://www.avp.ro/index.php?option=com_content&view=article&id=48&Itemid=40&lang=en), jak i regulaminu organizacji
i funkcjonowania instytucji Adwokata Ludu z 17 kwietnia 2002 r. (Mon. Urz.
cz. I nr 922 z 11.10.2004 r. ze zm. – dalej regulaminu ombudsmana; w wersji
angielskiej dostępny na stronie internetowej instytucji http://www.avp.ro/index.
php?option=com_content&view=article&id=48&Itemid=40&lang=en).
Zasady wewnętrznej organizacji instytucji
Adwokat Ludu jest jednoosobowym, naczelnym, centralnym organem państwowym o statusie niezależnym i autonomicznym w relacjach z innymi organami (Brânzan, 2001, s. 244 i n.). Jego siedziba znajduje się w stolicy państwa
– Bukareszcie. W swoim statusie dorównuje on randze ministra (art. 36 ust. 3
u.o.f.a.l.). W myśl art. 13 ust. 1 u.o.f.a.l. do kompetencji Adwokata Ludu, w tym
zwłaszcza w zakresie kierowania urzędem, należy:
 koordynowanie działalności całego biura,
 koordynowanie działań zapobiegających stosowaniu tortur w miejscach
zatrzymań,
 zatwierdzanie sprawozdań powizytacyjnych sporządzonych w ramach
działań zapobiegających stosowaniu tortur,
 zatwierdzanie zaleceń powizytacyjnych w razie zaistnienia nieprawidłowości,
 rozstrzyganie skarg indywidualnych o naruszenie praw lub wolności
przez działalność organów administracji publicznej,
 badanie legalności działania organów, których skarga dotyczy, oraz żądanie od organów bądź urzędników zaprzestania łamania praw lub wolności jednostki, przywrócenia skarżącym ich praw oraz uczynienia zadość
za spowodowane szkody,
 sporządzanie opinii na żądanie Trybunału Konstytucyjnego,
 informowanie Trybunału Konstytucyjnego o przypadkach niekonstytucyjności ustaw przed ich ogłoszeniem, a także bezpośrednio o wyjątkach
w niekonstytucyjności ustaw lub rozporządzeń (por. Criste, 2009, s. 61),
150
 reprezentowanie instytucji w Izbie Deputowanych i Senacie oraz przed
wszelkimi organami władzy publicznej, jak również w kontaktach z osobami fizycznymi i prawnymi,
 zatrudnianie pracowników urzędu oraz sprawowanie władzy dyscyplinarnej nad personelem,
 pełnienie funkcji głównego dysponenta środków publicznych,
 informowanie o rozbieżności w działalności orzeczniczej sądów administracyjnych na podstawie sprzecznych ze sobą przepisów prawa administracyjnego.
Zgodnie z art. 58 ust. 1 ustawy zasadniczej Adwokat Ludu działa niezupełnie samodzielnie, lecz przy pomocy swoich zastępców (rum. Adjunct).
Zgodnie z art. 11 ust. 2 u.o.f.a.l. ich status zrównany jest z rangą sekretarzy
stanu (rum. Secretar de stat), a uszczegóławia go art. 36 ust. 3 u.o.f.a.l. w swoim
najnowszym brzmieniu. Stanowi on, że zarówno Adwokat, jak i jego zastępcy
korzystają ze wszystkich stosownych do tych rang praw i przywilejów, w tym
dotyczących wynagrodzenia oraz praw emerytalnych.
Liczba zastępców Adwokata Ludu, których może on powołać, nie została
określona wprost ani przez postanowienia konstytucji, ani przez przepisy ustawy
organicznej. Ustawa zasadnicza stanowi jedynie, że zastępcy mają być wyspecjalizowani w określonych przedmiotowo obszarach działań. Pięć takich obszarów
aktywności ombudsmana oraz jego zastępców zostało natomiast zdeterminowanych w art. 10 ust. 1 u.o.f.a.l. Kryterium przedmiotowe rozróżnia zatem sprawy:
 z zakresu praw człowieka, równości szans mężczyzn i kobiet, wyznawania religii oraz mniejszości narodowych,
 z zakresu praw dzieci, rodzin, młodzieży, osadzonych oraz niepełnosprawnych,
 wojska, wymiaru sprawiedliwości, policji oraz więziennictwa,
 z zakresu prawa własności, prawa pracy, ubezpieczeń społecznych, podatków i opłat,
 związane z zapobieganiem stosowaniu tortur i innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego karania bądź traktowania podczas zatrzymania
(obszar ten, jako piąty, został dodany po wprowadzeniu w życie przepisów ustawy nr 109/2009, ratyfikującej Protokół Fakultatywny z 18 grudJournal of Modern Science tom 4/27/2015
151
nia 2002 r. do Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego
okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania z 10 grudnia 1984 r.,
która to ratyfikacja spowodowała konieczność dokonania obszernej nowelizacji ustawy o Adwokacie Ludu poprzez dodanie regulacji zapewniających i umożliwiających lepszą i skuteczniejszą ochronę tych praw).
Przed wprowadzeniem w życie ostatniego, piątego, obszaru aktywności
ombudsmana art. 10 ust. 2 u.o.f.a.l. zakładał powołanie zastępców kompetentnych do zajmowania się jedną z określonych w ustawie dziedzin, tj. w domniemaniu czterech. Taka też liczba zastępców wówczas funkcjonowała.
W związku z dodaniem piątego obszaru przepisy ww. artykułu ustawy umożliwiły powierzenie jednemu zastępcy spraw związanych z dwoma obszarami.
W konsekwencji, utrwalona dotychczas liczba zastępców się nie zmieniła
i w dalszym ciągu wynosi cztery. Niemniej jednak nie oznacza to wcale, że
liczba ta teoretycznie nie może być większa lub mniejsza, w zależności od
rzeczywistych potrzeb instytucji oraz dla dobra i skuteczności jej funkcjonowania, albowiem prawo tego nie zabrania. Praktyka ukształtowała natomiast
tradycję powoływania czterech zastępców, którzy odpowiadaliby za poszczególne, wymienione w ustawie pięć obszarów spraw, i tak zostało do dziś. Podlegają im, utworzone w strukturze każdego działu, jednostki organizacyjne,
zatrudniające specjalistów – radców (rum. Consilier) oraz ekspertów (rum.
Expert) w danej dziedzinie (o zastępcach por. Brânzan, 2001, s. 247–248 i n.).
Tryb powoływania zastępców ombudsmana został określony
w art. 11 u.o.f.a.l. W ust. 1 stanowi on, że zastępcy są powoływani na okres
pięciu lat przez stałe biura obu izb parlamentarnych na podstawie wniosku
Adwokata Ludu oraz opinii komisji prawnych izb.
Wymogi formalne oraz kwalifikacje merytoryczne, jakie powinien posiadać
kandydat na zastępcę Adwokata Ludu, zostały określone w art. 7 regulaminu
ombudsmana i są następujące:
 musi posiadać dyplom ukończenia studiów uniwersyteckich w dziedzinie
nauk prawnych, administracyjnych, politycznych lub ekonomicznych,
 musi dysponować co najmniej ośmioletnim doświadczeniem w wykonywaniu zgodnego z wykształceniem zawodu bądź sprawowaniu mandatu
deputowanego lub senatora,
152
 musi być w pełni dyspozycyjny oraz posiadać nieskazitelną opinię,
 musi być zdolny ze względu na stan zdrowia,
 nie może być karany,
 musi cechować się apolitycznością.
Zastępcy ombudsmana obejmują urząd z chwilą złożenia ślubowania. Jego
treść jest identyczna z treścią przysięgi, którą składa Adwokat Ludu. Zobowiązują
się w niej do przestrzegania konstytucji i ustaw, obrony praw i wolności obywateli oraz wykonywania swoich obowiązków bezstronnie i w dobrej wierze. Wygłaszają ją przed Adwokatem oraz członkami Stałych Biur Izby Deputowanych
i Senatu – po jednym przedstawicielu z każdej (art. 11 ust. 3 u.o.f.a.l.). Odmowa
złożenia ślubowania powoduje nieskuteczność aktu powołania i konieczność
zainicjowania procedury powołania innego kandydata (art. 11 ust. 5 u.o.f.a.l.).
Formalnie kadencja trwa do chwili złożenia ślubowania przez nowego zastępcę
i może zostać powtórzona przez tę samą osobę tylko raz (art. 11 ust. 6 u.o.f.a.l.).
W razie rezygnacji, niezdolności lub niemożności pełnienia obowiązków
bądź śmierci zastępcy ombudsmana fakt ten odnotowywany jest przez Adwokata Ludu oraz stałe biura obu izb parlamentu w terminie 30 dni od chwili
zaistnienia zdarzenia powodującego zakończenie sprawowania przez niego
funkcji. Do czasu powołania nowego zastępcy jego obowiązki przejmuje osoba wyznaczona na mocy decyzji Adwokata Ludu spośród wyspecjalizowanego
personelu instytucji (art. 11 ust. 8 u.o.f.a.l.).
Fakt powołania zastępców Adwokata Ludu na stanowisko jest ogłaszany
w części I Monitora Urzędowego Rumunii (art. 11 ust. 9 u.o.f.a.l.).
Na mocy art. 10 ust. 2 u.o.f.a.l. zastępcy ombudsmana wykonują kompetencje zgodnie z ich dwoma obszarami działań, a także inne obowiązki, które
powierza im Adwokat Ludu. W przypadku czasowej niemożności pełnienia
funkcji przez ombudsmana zastępcy mogą wykonywać niektóre jego obowiązki, jeżeli decyzję taką podejmie sam Adwokat (art. 10 ust. 3 u.o.f.a.l.).
Stosownie do art. 12 u.o.f.a.l. do kompetencji zastępców Adwokata Ludu
należy:
 koordynowanie działalności podległych im działów oraz informowanie
o niej Adwokata Ludu,
 dokonywanie rozdziału skarg do odpowiednich jednostek organizacyjnych,
153
 zatwierdzanie sprawozdań, zaleceń oraz innych dokumentów przedkładanych do podpisu Adwokatowi Ludu,
 wykonywanie obowiązków Adwokata Ludu w razie tymczasowej niemożności pełnienia przez niego urzędu na podstawie jego decyzji,
 wykonywanie innych zadań powierzonych im przez Adwokata Ludu.
Pozycja Adwokata Ludu posiadającego rangę ministra determinuje zarówno status jego zastępców zrównany z rangą sekretarzy stanu, jak i całą wewnętrzną organizację urzędu, rozumianego jako jego struktura pomocnicza.
Nie przypomina ona zatem klasycznego biura ombudsmana, zorganizowana
natomiast jest bardziej na wzór ministerstwa.
Struktura urzędu Adwokata Ludu
Zasady wewnętrznej organizacji urzędu ombudsmana określają przepisy
art. 33–34 u.o.f.a.l. Zgodnie z art. 33 strukturę organizacyjną oraz wykaz stanowisk i personelu niezbędnego do prowadzenia biura zatwierdza Adwokat
Ludu na podstawie rocznego budżetu przeznaczonego na działalność instytucji. Artykuł 331 określa dodatkowe, do omówionych wcześniej obszarów właściwości w działalności Adwokata Ludu i jego zastępców, pola jego aktywności,
mianowicie: przede wszystkim zajmowanie się sprawami wywołującymi spory
z zakresu prawa konstytucyjnego, apelacją co do kwestii prawnych i administracyjnych, analizą ustawodawstwa, stosunków zewnętrznych i komunikacji,
sprawozdawczością bezpośrednio przed ombudsmanem szefa jego gabinetu,
który koordynuje pracę biura spraw konstytucyjnych i odwołań w kwestiach
prawnych, spraw administracyjnych, sporów prawnych, stosunków zewnętrznych i komunikacji; ponadto jest to również praca biura ds. finansów, płac i zasobów ludzkich, którą koordynuje dyrektor generalny. W myśl art. 34 zatrudnienie na stanowiskach kierowniczych i specjalistycznych w biurze Adwokata
Ludu następuje w drodze konkursu, zgodnie z ustawą.
Szczegółową organizację biura Adwokata Ludu regulują przepisy części
III regulaminu ombudsmana (art. 9–13), zatytułowanej Organizacja wewnętrzna, oraz – w myśl art. 9 ust. 1 regulaminu – w formie schematu, stanowiący
jego integralną część, aneks nr 1 do regulaminu zatytułowany Struktura urzędu
Adwokata Ludu.
154
Aneks nr 1. Struktura urzędu Adwokata Ludu
Szef gabinetu,
referent
Sekretarz Stanu
Doradcy
Eksperci ds. praw
człowieka,
równości szans
dla mężczyzn
i kobiet,
wyznawanych
religii
i mniejszości
narodowych
Adwokat Ludu
– minister
Sekretarz Stanu
(zastępca)
Doradcy
Eksperci ds. praw
dzieci, spraw
rodzin, ludzi
młodych, osób
osadzonych
i niepełnosprawnych
Rada
Konsultacyjna
Sekretarz Stanu
(zastępca)
Doradcy
Eksperci ds.
wojska, wymiaru
sprawiedliwości,
policji, spraw
penitencjarnych
Sekretarz Stanu
(zastępca)
Doradcy
Eksperci ds.
własności,
zatrudnienia,
ochrony socjalnej
oraz obowiązków
wynikających
z nakładania
podatków
Szef gabinetu
Audyt
Dyrektor generalny
Biura funkcjonalne
Biuro finansowe
Biuro administracyjne
Biuro spraw
konstytucyjnych,
prawnych, zasobów
ludzkich i protokołów
Biura terenowe
155
Kancelarię Adwokata Ludu stanowi jego gabinet. Na jego czele stoi, bezpośrednio mu podległy, szef gabinetu, który jednocześnie jest referentem.
W organizacji instytucji ważne miejsce zajmuje organ kolegialny – Rada Konsultacyjna bądź, inaczej, Zespół Doradczy (rum. Consiliul consultativ). Adwokatowi Ludu oraz jego zastępcom jest bezpośrednio podległy jeszcze jeden szef
gabinetu, stanowiącego niejako ich wspólny sekretariat, na czele którego stoi
i którym kieruje.
Na kolejnym szczeblu hierarchicznej struktury urzędu znajdują się: audytor
(rum. Audit) oraz dyrektor generalny (rum. Director coordonator). Na poniższych szczeblach zostały umieszczone trzy biura funkcjonalne (rum. Birouri
funcţionale): finansowe (rum. Biroul financiar), administracyjne (rum. Biroul
administrativ) oraz spraw konstytucyjnych, prawnych, zasobów ludzkich i protokołu (rum. Biroul contencios constituţional, juridic, resurse umane, protocol).
Zgodnie z art. 8 ust. 2 pkt a regulaminu ombudsmana dwa z nich – finansowe i administracyjne – podlegają bezpośrednio dyrektorowi generalnemu
(Brânzan, 2001, s. 250), trzecie zaś – spraw konstytucyjnych, prawnych, zasobów ludzkich i protokołu – bezpośrednio podlega ombudsmanowi (w myśl
art. 9 ust. 2 regulaminu). Na czele biur stoją i kierują nimi szefowie będący
jednocześnie radcami, ekspertami i referentami.
Ponadto art. 29 u.o.f.a.l. oraz art. 9 ust. 4 regulaminu przewidują utworzenie biur terenowych (rum. birouri teritoriale). Ich zadaniem jest realizowanie
ustawowych kompetencji ombudsmana na szczeblu lokalnym. Celem powołania biur terenowych miało być uskutecznienie lepszej ochrony praw i wolności
realizowanej przez Adwokata Ludu, a także ułatwianie obywatelom dostępu do
instytucji gwarantującej ich przestrzeganie (Criste, 2009, s. 62).
Lista biur terenowych została umieszczona w aneksie nr 1 do u.o.f.a.l., który
stanowi jej integralną część. Obecnie jest ich 15. Znajdują się one w miastach
siedzib sądów apelacyjnych, a ich właściwość terytorialna odpowiada jurysdykcji obszarów tych sądów (Criste, 2009, s. 62). Każde biuro terenowe swoją
jurysdykcją obejmuje dwa do czterech okręgów. Aneks określa również miasta
ich siedzib. Zgodnie z art. 29 u.o.f.a.l. prefekty okręgów mają obowiązek zapewnienia lokali na siedziby biur terenowych ombudsmana. Na czele biur stoją
tzw. lokalni adwokaci ludu, którzy nimi kierują.
156
Aneks nr 2.
Biura terenowe Adwokata Ludu
Nr
Siedziba
Prowincje objęte jurysdykcją terytorialną
1.
Alba Iulia
Alba, Sibiu, Hunedoara
2.
Piteşti
Argeş, Vâlcea
3.
Bacău
Bacău, Neamţ
4.
Oradea
Bihor, Satu Mare
5.
Suceava
Suceava, Botoşani
6.
Braşov
Braşov, Covasna
7.
Slobozia
Călăraşi, Giurgiu, Ialomiţa, Ilfov, Teleorman
8.
Cluj-Napoca
Cluj, Bistriţa-Năsăud, Maramureş, Sălaj
9.
Constanţa
Constanţa, Tulcea
10.
Craiova
Dolj, Gorj, Mehedinţi, Olt
11.
Galaţi
Galaţi, Brăila, Vrancea
12.
Iaşi
Iaşi, Vaslui
13.
Târgu Mureş
Mureş, Harghita
14.
Ploieşti
Prahova, Buzău, Dâmboviţa
15.
Timişoara
Timiş, Arad, Caraş-Severin
Tryb powoływania dyrektora generalnego reguluje art. 8 ust. 1 regulaminu
ombudsmana. Powołuje go Adwokat Ludu po przeprowadzeniu egzaminu lub
w wyniku konkursu sprawdzającego jego kwalifikacje zawodowe, w drodze zarządzenia.
Katalog kompetencji i obowiązków dyrektora generalnego został zawarty
w art. 8 ust. 2 regulaminu:
 kieruje on działalnością Biura Finansowego i Administracyjnego i odpowiada za nią oraz zapewnia przepływ informacji między Adwokatem
Ludu i szefami biur,
 nadzoruje i kontroluje sporządzenie okresowych sprawozdań statystycznych ombudsmana w zakresie gospodarczo-administracyjnym,
157
 organizuje administrowanie majątkiem instytucji oraz podejmuje działania mające na celu zapewnienie jego integralności,
 organizuje wyposażanie i utrzymywanie biur, a także podejmuje działania na rzecz bezpieczeństwa, prawidłowego zatrudniania oraz zapewniania warunków, używając do tego celu wyspecjalizowane struktury,
 nadzoruje procedury zawierania umów o świadczenie usług (dostawy
wody, energii elektrycznej, ogrzewania, usług telekomunikacyjnych itd.),
 przeprowadza doroczne inwentaryzacje zasobów instytucji oraz przedkłada Adwokatowi Ludu sprawozdania w tym zakresie,
 odpowiada za przestrzeganie przepisów prawa w zakresie wykorzystywania środków stanowiących przychody i wydatki w budżecie instytucji,
a także sporządza projekt rocznego budżetu,
 odpowiada za organizację i działanie sieci informatycznej instytucji,
 ustala niezbędne do podjęcia działania związane z obrotem i przepływem składników majątku instytucji,
 organizuje działania w zakresie ochrony przeciwpożarowej oraz bezpieczeństwa i higieny pracy,
 zatwierdza wartości inwentaryzacyjne otrzymanych nieodpłatnie publikacji,
wykonuje
inne obowiązki powierzone mu przez Adwokata Ludu.

Kompetencje Adwokata Ludu
Adwokat Ludu może, w drodze zarządzenia, tworzyć w urzędzie tymczasowe wydziały, służby oraz inne rodzaje biur lub komisji, ustala również liczbę
stanowisk kierowniczych i innych urzędników niezbędną do ich obsadzenia
(art. 9 ust. 3 regulaminu ombudsmana).
W biurach terenowych mogą być zatrudnieni dwaj eksperci. Wyjątek stanowi Biuro Terenowe w Alba Iulii, posiadające status nadrzędny (rum. biroupilot) i zatrudniające trzech ekspertów (art. 9 ust. 5 regulaminu).
W instytucji działa Rada Konsultacyjna, składająca się z Adwokata Ludu,
jego zastępców i szefów biur oraz innych osób powołanych przez ombudsmana na mocy zarządzenia. Posiedzenia Rady zwołuje Adwokat (art. 10 regulaminu).
158
Audyt wewnętrzny jest organizowany i prowadzony bezpośrednio pod
nadzorem Adwokata Ludu (art. 11 regulaminu).
Zgodnie z art. 12 regulaminu do kompetencji personelu Biura Spraw Konstytucyjnych, Prawnych, Zasobów Ludzkich i Protokołu, które podlega bezpośrednio ombudsmanowi, należy:
 badanie i przedkładanie propozycji rozwiązań dotyczących organizacji
i funkcjonowania instytucji,
 sporządzanie notatek, raportów ocen, syntez i studiów związanych
z działalnością instytucji lub udział w ich opracowywaniu oraz dostarczanie danych niezbędnych do celów ustawodawstwa,
 zatwierdzanie zarządzeń, instrukcji, regulaminów, umów i innych dokumentów wydawanych przez ombudsmana, jego zastępców oraz dyrektora generalnego w związku z wykonywanymi przez nich kompetencjami,
 udział w przygotowaniu sprawozdań specjalnych i rocznych, w tym również zestawień skarg i toczących się spraw,
 informowanie Adwokata Ludu o sytuacjach społecznych, które mogłyby stać się przedmiotem postępowania z urzędu, w razie potrzeby – we
współpracy z innymi wydziałami,
 wspomaganie Adwokata Ludu w prowadzeniu przez niego korespondencji,
 natychmiastowe informowanie Adwokata Ludu o sprawach podnoszonych w środkach masowej komunikacji, dotyczących działalności instytucji, oraz udzielanie rzetelnych odpowiedzi na pytania mediów,
 reprezentowanie Adwokata Ludu przed sądami i innymi organami,
 dokonywanie, za zgodą księgowego, zakupu aktów prawnych i innych
opracowań potrzebnych do działalności instytucji, dokumentacji naukowej, po włączeniu ich do ewidencji, przetworzeniu i zarejestrowaniu
w bibliotece (centrum dokumentacji),
 wykonywanie innych obowiązków przewidzianych w ustawie lub powierzonych przez Adwokata Ludu.
W myśl art. 13 regulaminu organizacja urzędu oraz tworzenie w nim jednostek organizacyjnych odbywają się przy uwzględnieniu obszarów właściwości przedmiotowej instytucji, o których mowa w ustawie.
159
Status i uprawnienia personelu zatrudnionego w biurze regulują przepisy
art. 35 ust. 3 u.o.f.a.l. oraz części V regulaminu ombudsmana, noszącej tytuł
Status prawny urzędników (art. 26–33). Zgodnie z ich postanowieniami wobec
urzędników ombudsmana, poza tymi regulacjami, mają zastosowanie również
normy zawarte w Statucie urzędników specjalistycznych jednostek strukturalnych parlamentu (art. 26 regulaminu). Dzieje się tak dlatego, że status urzędników na stanowiskach kierowniczych i innych specjalistycznych w biurze
ombudsmana dorównuje statusowi personelu zatrudnionego w parlamencie.
Kwalifikacje wymagane od kandydatów na stanowiska kierownicze i podrzędne w biurze, inne niż ustalone dla zastępców, określa ombudsman (art. 27 regulaminu). Oceny pracy urzędników dokonuje się na podstawie przepisów mających
zastosowanie wobec personelu zatrudnionego w parlamencie (art. 28 regulaminu).
Urzędnikom zatrudnionym na stanowiskach kierowniczych i podrzędnych
w biurze ombudsmana przysługują identyczne uprawnienia, a także zagwarantowane są warunki i wysokość wynagrodzenia na poziomie personelu w parlamencie (art. 29 i 30 regulaminu).
Urzędnicy uprawnieni są do płatnego urlopu wypoczynkowego, w wymiarze
stosownie do okresu zatrudnienia, na podstawie regulacji w sprawie urlopów wypoczynkowych, zatwierdzonych przez ombudsmana. Możliwość otrzymania wynagrodzenia za niewykorzystany urlop przysługuje wyłącznie w przypadku ustania
zatrudnienia. Ponadto pracownicy mogą korzystać z innych rodzajów urlopów:
w celu pobierania nauk, dodatkowych, bezpłatnych, zdrowotnych, płatnych w dni
świąteczne oraz z tytułu godzin nadliczbowych (art. 31 ust. 1–3 regulaminu).
Pracownicy urzędu mają obowiązek wykonywać swoją pracę z należytym
profesjonalizmem i oddaniem oraz uczciwie, a także stale podnosić swoje kwalifikacje zawodowe (art. 32 regulaminu).
Na mocy art. 33 regulaminu w relacjach z petentami pracownicy urzędu muszą:
 okazywać im swoje zainteresowanie i uprzejmość,
 gwarantować skarżącym równe traktowanie, nie okazując nikomu szczególnych względów lub innych przejawów dyskryminacji przy podejmowaniu i wprowadzaniu w życie decyzji oraz rozstrzyganiu skarg,
 wykonywać powierzone im obowiązki wyłącznie w celach określonych
prawem,
160
 nie dopuszczać interesów osobistych lub ingerencji politycznych do swojej działalności zawodowej,
 zapewniać obywatelom dostęp do wszelkich dokumentów na mocy prawa,
 nosić identyfikator.
Istotnym elementem statusu personelu biura, który motywuje urzędników do rzetelnego i należytego wykonywania przez nich obowiązków zgodnie
z prawem, jest – przewidziana w art. 35 u.o.f.a.l. – możliwość pociągania ich
do odpowiedzialności prawnej. Zgodnie z zasadami zawartymi w tym przepisie naruszenie postanowień ustawy o ombudsmanie oraz regulaminu instytucji przez urzędników zatrudnionych w biurze powoduje ich odpowiedzialność karną, dyscyplinarną bądź administracyjną. Wynika z tego, że łamanie
norm obowiązującego pracowników prawa stanowi rażące naruszenie przez
nich obowiązków służbowych, czego konsekwencją może się stać pociągnięcie
takiego urzędnika do odpowiedzialności trzech rodzajów. Uszczegółowienie
tych przepisów znalazło się w regulaminie ombudsmana, którym to zasadom
odpowiedzialności prawnej poświęcono tam całą część VI (art. 34–37), zatytułowaną Odpowiedzialność dyscyplinarna.
Zgodnie z art. 34 ust. 1 regulaminu ombudsmana zawinione naruszenie obowiązków służbowych przez urzędnika powoduje jego odpowiedzialność dyscyplinarną. Takim naruszeniem może być związane z pracą zdarzenie, które polega na podjęciu działania lub zaniechaniu pracownika, skutkującym złamaniem
przepisów prawa, w tym regulaminu ombudsmana, a ponadto warunków jego
umowy o pracę lub decyzji bądź dyspozycji służbowych przełożonych (art. 34
ust. 2 regulaminu). Kary dyscyplinarne dla takiego pracownika przewiduje Kodeks pracy (art. 34 ust. 3 regulaminu ombudsmana). Z kolei procedura pociągnięcia do takiej odpowiedzialności, prowadzenie całego postępowania, wymierzenie kary oraz postępowanie odwoławcze określone są w przepisach regulaminu
oraz Kodeksu pracy. Postępowanie wyjaśniające prowadzone jest przez osobę
upoważnioną do tego na mocy decyzji ombudsmana (art. 34 ust. 4 regulaminu).
Osoba wyznaczona przez Adwokata Ludu do przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego składa sprawozdanie z podjętych w tym zakresie działań,
zawierające uzasadnienie, wniosek o wymierzenie kary dyscyplinarnej bądź
o zakończenie (umorzenie) postępowania (art. 35 ust. 1 regulaminu). Karę
161
dyscyplinarną Adwokat Ludu nakłada w drodze zarządzenia. Może też powierzyć wykonanie tej kompetencji jednemu ze swoich zastępców (art. 35 ust. 2
regulaminu). Urzędnik kwestionujący zastosowanie kary dyscyplinarnej może
odwołać się od decyzji ombudsmana do właściwego sądu, zgodnie z przepisami Kodeksu pracy (art. 35 ust. 3 regulaminu).
Kara dyscyplinarna ulega zatarciu z mocy prawa po upływie jednego roku
od chwili jej nałożenia, o ile ukarany urzędnik nie dopuści się innego naruszenia przepisów dyscyplinarnych (art. 36 ust. 1 regulaminu).
Instytucja Adwokata Ludu dysponuje swoim własnym budżetem, stanowiącym część budżetu państwa. Ustawa budżetowa może uwzględniać fundusz
dodatkowego wsparcia finansowego ombudsmana (art. 36 ust. 1 u.o.f.a.l.). Projekt budżetu instytucji zatwierdzany jest przez Adwokata Ludu, na podstawie
opinii sporządzonej przez Ministerstwo Finansów Publicznych, oraz przedkładany rządowi w celu włączenia go do projektu ustawy budżetowej. Ewentualne uwagi ombudsmana do rządowego projektu budżetu rozpatruje parlament
(art. 36 ust. 2 u.o.f.a.l.). Odrębny budżet przewidziany dla instytucji ombudsmana stanowi dodatkową gwarancję jego niezależności.
Podsumowanie
Reasumując powyższe rozważania, warto podkreślić, że instytucja Adwokata Ludu w Rumunii, wzorem ombudsmanów w wielu innych krajach, stanowi
jednoosobowy niezależny naczelny organ państwowy usytuowany na szczeblu
centralnym. Cechą szczególną ombudsmana rumuńskiego jest to, iż posiada on
rangę ministra. Świadczy to nie tylko o dużym prestiżu instytucji, ale również
stanowi mechanizm przyczyniający się do zwiększenia skuteczności i efektywności jego funkcjonowania. Nie działa on jednakże całkowicie samodzielnie,
gdyż w wykonywaniu kompetencji wspomagają go czterej zastępcy o statusie
sekretarzy stanu. Ponadto ma on do dyspozycji biuro (urząd), stanowiące jego
strukturę pomocniczą. Z uwagi na status Adwokata Ludu zostało ono zorganizowane na wzór ministerstwa. Ponadto znaczącą rolę dla skuteczności jego
działalności odgrywają biura terenowe funkcjonujące na szczeblu lokalnym,
gdyż ułatwiają one dostęp obywateli do instytucji, a tym samym umożliwiają
wzmocnienie ochrony ich praw i wolności.
162
Literatura
Brânzan, C. (2001). Avocatul Poporului. O instituţie la dispoziţia cetăţeanului, Bukareszt, Juridica. ISBN 973-851-972-1.
Brodziński, W. – wstęp, Kosma, A. – tłumaczenie. (1996). Konstytucja Rumunii. Warszawa, Wydawnictwo Sejmowe. ISBN 8370592732.
Criste, M. (2009). The Protection of the Fundamental Rights through the Advocate of
the People. „Annales Universitatis Apulensis. Series Jurisprudentia”, 12.
Sagan, S., Serzhanova, V. (red.) (2014). Organy i korporacje ochrony prawa. Warszawa, LexisNexis. ISBN 9788327808080, 9788327808097, 9788327808103.
Akty normatywne
Konstytucja Rumunii z 21 listopada 1991 r. (Mon. Urz. cz. I nr 233 z 21.11.1991 r.,
zmieniona przez ustawę nr 429/2003 – Mon. Urz. cz. I nr 758 z 29.10.2003 r.).
Regulamin organizacji i funkcjonowania instytucji Adwokata Ludu z 17 kwietnia
2002 r. (tekst jedn.: Mon. Urz. cz. I nr 692 z 29.09.2011 r.).
Ustawa o organizacji i funkcjonowaniu instytucji Adwokata Ludu nr 35/1997
z 20 marca 1997 r. (Mon. Urz. cz. I nr 48 z 20.03.1997 r. ze zm.).
163
Katarzyna Bomba
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski
w Olsztynie
[email protected]
Journal of Modern
s. 165–192
Error in declaration of intent in labour
relations
Błąd co do treści czynności prawnej
w stosunkach pracy
Abstract
The author raises the issue of the legal consequences of a declaration of intent made
in error in labour relations. She considers the existence of a legal loophole in labour law
to justify reference to the provisions of civil law and various proposals for the proper
application of Art. 84–88 of the Civil Code, ranging from exclusion applicability of the
provisions of civil law on the defects of the declaration of intent to labour relations, the
admission of the application of those provisions with the various modifications, or the
application of the provisions of the deficiencies of the declaration of intent directly, so
without making any changes. The author also considers the legal consequences of the
application of Art. 84–88 of the Civil Code to labour relations, in particular, on the one
hand, the effects of the cancellation of legal action ex tunc in the situation where the
work was already done on the basis of an annulled contract and, on the other hand, if
the contract was annulled before the employee started work. She also presents the legal
structure of the error in declarations of intent and discusses the most frequent causes
of errors in declarations of intent in labour relations.
Streszczenie
Autorka porusza problematykę skutków prawnych dla stosunku pracy złożenia
oświadczenia woli pod wpływem błędu. Rozważa istnienie w prawie pracy luki prawnej uzasadniającej odwołanie do przepisów prawa cywilnego oraz różne propozycje
165
Katarzyna Bomba
odpowiedniego stosowania art. 84–88 Kodeksu cywilnego (dalej: kc), wahające się od
wykluczenia możliwości stosowania przepisów prawa cywilnego, dotyczących wad
oświadczenia woli, do stosunków pracy, dopuszczenia zastosowania wskazanych przepisów z rozmaitymi modyfikacjami czy też stosowania przepisów o wadach oświadczenia woli wprost, tj. bez dokonania żadnych zmian. Autorka rozważa także skutki
prawne odpowiedniego zastosowania art. 84–88 kc do stosunków pracy, w szczególności skutki unieważnienia czynności prawnej ex tunc, w sytuacji gdy praca była już
wykonywana na podstawie unieważnionej umowy oraz w przypadku gdy umowa stała
się nieważna przed przystąpieniem przez pracownika do wykonywania pracy. Przedstawia również konstrukcję prawną błędu, a także omawia najczęstsze przypadki błędu
w stosunkach pracy.
Keywords: error, defects of the declaration of intent, invalidity of legal action, nullify
the consequences of legal action, invalidity of the employment contract
Słowa kluczowe: błąd, wady oświadczenia woli, nieważność czynności prawnej,
uchylenie się od skutków czynności prawnej, nieważność umowy o pracę
Wprowadzenie
Wobec braku odrębnej regulacji w prawie pracy w zakresie wad oświadczenia woli Kodeks pracy dopuszcza na zasadach określonych w art. 300 zastosowanie w omawianej kwestii art. 84–88 kc Kontrowersje pojawiają się jednakże
na tle znacznie różniących się od siebie propozycji odpowiedniego stosowania
przywołanych przepisów do stosunków pracy. Nie ma w literaturze zgody co
do tego, czy odpowiednie stosowanie przepisów prawa cywilnego regulujących
interesującą nas kwestię oznacza wykluczenie takiej możliwości, dopuszczenie zastosowania wskazanych przepisów z rozmaitymi modyfikacjami czy też
stosowanie przepisów o wadach oświadczenia woli wyłącznie wprost, tj. bez
dokonania żadnych zmian.
Odpowiednie stosowanie
art. 84 kc i n. do stosunków pracy
Odwołując się do koncepcji odpowiedniego stosowania art. 84 kc i n. do
stosunków pracy, zauważyć należy, że jeszcze przed uchwaleniem Kodeksu
pracy W. Masewicz (Masewicz, Dzwonkowski, 1963, s. 28) stwierdził, że wobec
wyczerpującego uregulowania w przepisach prawa pracy zasad rozwiązania
166
umowy o pracę nie ma potrzeby stosowania na gruncie prawa pracy przepisów
ogólnych art. 72 i 74 prawa cywilnego (dalej: p.o.p.c.). W konsekwencji cywilistyczne przepisy dopuszczające uchylenie się od skutków prawnych wadliwego
oświadczenia woli nie mają zastosowania do rozwiązywania umów o pracę.
Na gruncie Kodeksu pracy stanowisko takie zajął A. Malanowski (Malanowski,
1978, nr 12, s. 70), przyjmując, że istotne znaczenie ma tutaj kwestia dobrej
wiary (braku winy) pracownika. W przypadku sfałszowania przez pracownika
dokumentu potwierdzającego spełnianie „warunku podmiotowości szczególnej”, np. kwalifikacji pracownika, zdaniem autora, należy uznać wystąpienie
ciężkiego naruszenia podstawowego obowiązku pracowniczego, wobec czego
stosunek pracy ulega rozwiązaniu w trybie natychmiastowym. Inaczej sprawa
wygląda, gdy pracownik w razie wystąpienia błędu po stronie pracodawcy pozostaje w dobrej wierze. Wówczas powinno być zastosowane wypowiedzenie.
Pogląd ten zakłada, że Kodeks pracy w wyczerpujący sposób normuje kwestię
skutków wadliwości umowy o pracę. Wpisuje się w niego stanowisko Sądu Apelacyjnego w Warszawie zajęte w wyroku z 15.01.1998 r., III APa 80/97, którego
teza brzmi: „Kodeks pracy szczegółowo reguluje kwestie związane z rozwiązaniem i wygaśnięciem stosunku pracy i przepis art. 300 k.p. nie daje podstaw do
stosowania art. 84 k.c. w tym zakresie”.
W literaturze dominuje jednak pogląd, iż odpowiednie stosowanie omawianych przepisów Kodeksu cywilnego do stosunków pracy pociąga za sobą
konieczność ich modyfikacji. Za takim ujęciem opowiedział się J. Pacho (Korolec, Pacho, 1975, s. 45), uznając, że przepisy Kodeksu cywilnego, dopuszczające możliwość natychmiastowego uchylenia się od skutków wadliwego
oświadczenia woli, nie mają zastosowania do rozwiązywania umów o pracę,
z wyjątkiem nierzetelności informacji, która może być w chwili nawiązania
stosunku pracy istotna dla obu stron czynności prawnej i stanowić dla nich
podstawę do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia
woli. W opinii wyżej wymienionego autora taka wadliwa umowa o pracę po
stwierdzeniu jej wadliwości powinna być niezwłocznie wypowiedziana z jednoczesnym odsunięciem pracownika od pracy (Korolec, Pacho, 1975, s. 64).
Natomiast okres wykonywania pracy na podstawie wadliwej umowy o pracę
powinien być kwalifikowany jako okres faktycznego stosunku pracy. W kwestii
167
Katarzyna Bomba
odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu cywilnego do stosunków pracy podobny pogląd przyjął W. Święcicki (Święcicki, 1969, s. 192–193), zdaniem
którego w stosunkach pracy dopuszczalne jest uchylenie się od skutków złożonego wadliwego oświadczenia woli. W takiej sytuacji uważa, iż należy stosować
art. 84 i n. kc z wynikającą z zasad prawa pracy modyfikacją, w wyniku której
nie jest możliwe uchylenie się przez podmiot prawa pracy od skutków swego
wadliwego oświadczenia woli, jeśli błąd tego podmiotu nie został wywołany
celowo. Także T. Zieliński (Zieliński, 1986, s. 22–25) przyjmuje na gruncie prawa pracy stosowanie przepisów prawa cywilnego normujących wady oświadczenia woli z uwzględnieniem kryteriów zawartych w treści art. 300 Kodeksu
pracy (dalej: kp). T. Zieliński różnicuje uprawnienia podmiotu, który złożył
oświadczenie wadliwe ze względu na nieświadome bądź rozmyślne wprowadzenie autora oświadczenia w błąd. Podobnie kwestię tę widzi W. Piotrowski
(Jaśkiewicz, Jackowski, Piotrowski, 1985, s. 178–179), według którego ważność
oświadczeń woli dokonanych pod wpływem błędu oceniać trzeba na podstawie
norm prawa cywilnego stosowanych odpowiednio, tj. dopuszczając możliwość
uchylenia się od skutków oświadczenia woli wyłącznie w przypadku celowego
wprowadzania w błąd przez drugą stronę.
Odmienne stanowisko w kwestii odpowiedniego stosowania przepisów normujących wady oświadczenia woli do stosunków pracy zajmuje M. Gersdorf
(Gersdorf, 1983, s. 151–152). Uważa ona, iż ze względu na zobowiązaniowy
charakter stosunku pracy trudno zrezygnować z mechanizmów Kodeksu cywilnego dotyczących wad oświadczenia woli. Ich założeniem jest zachowanie
równości w obrocie prawnym poprzez ochronę tych podmiotów, które, zdaniem
ustawodawcy, na taką ochronę zasługują. Przepisy normujące wady oświadczenia woli zamieszczone są w części ogólnej Kodeksu cywilnego. Znajdują
zatem zastosowanie do wszystkich czynności prawnych. Ustawodawca chcąc
je zmodyfikować, w przepisach szczególnych wprowadza odmienne uregulowanie zarówno co do skutków wad oświadczenia woli, jak i sposobu powoływania się na nie (art. 945 kc, art. 17, 80, 82 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – dalej: k.r.o.). Regulując w Kodeksie pracy stosunki pracy w sposób
dopuszczający sięganie do przepisów Kodeksu cywilnego, z pewnością liczył
się z prawdopodobieństwem stosowania instytucji wad oświadczenia woli
168
do zobowiązaniowych stosunków pracy. Mając świadomość, że rozszerzenie
swobody podważania oświadczeń woli przez jedne podmioty godzi w interesy
drugich, nie wprowadził w tym zakresie mechanizmów własnych prawa pracy. Nie zawarł również w Kodeksie pracy żadnej reguły interpretacyjnej, która
w sposób jednoznaczny dopuściłaby modyfikację skutków powołania się na
błąd. Tym samym ustawodawca wskazał, że „odpowiednie stosowanie omawianych przepisów do stosunków pracy polega na ich zastosowaniu wprost,
tj. bez żadnych zmian czy modyfikacji”.
Rozbieżność poglądów dotyczących następstw złożenia wadliwego oświadczenia woli jest znaczna, jednak poszczególne zapatrywania mieszczą się w ramach wyróżnionych trzech wariantów odpowiedniego stosowania przepisów
prawa cywilnego do spraw nieuregulowanych w przepisach prawa pracy.
Rozważając poszczególne koncepcje, należy rozstrzygnąć kwestię, czy w systemie prawa pracy istnieje potrzeba odpowiedniego stosowania, tzn. luka
konstrukcyjna w prawie. Bezspornie problematyka wad oświadczenia woli
nie została uregulowana w prawie pracy. Nie można jednak uznać jej za prawnie obojętną, skoro oświadczenia woli stron stanowią najczęściej występującą
podstawę nawiązania i rozwiązania stosunku pracy. Nie powinna zatem z tego
punktu widzenia być kwestionowana możliwość sięgania do przepisów art. 84
i n. k.c. w związku z art. 300 k.p., jeśli przepisy prawa cywilnego nie pozostają
w sprzeczności z zasadami prawa pracy.
Konsekwencje wystąpienia błędu
w stosunkach pracy
Zastosowaniu omawianych przepisów prawa cywilnego nie staje na przeszkodzie instytucja rozwiązania niezwłocznego. Przywoływana jest ona przez
zwolenników (Masewicz, Dzwonkowski, 1963, s. 28) stanowiska, iż nie ma potrzeby posiłkowego stosowania na gruncie prawa pracy wskazanych przepisów
o uchyleniu się od skutków wadliwego oświadczenia woli, gdyż Kodeks pracy
w sposób wyczerpujący reguluje rozwiązanie stosunku pracy. Wykorzystanie
instytucji rozwiązania niezwłocznego w interesujących nas sytuacjach trzeba
jednak uznać za działanie in fraudem legis. Zakres zastosowania normy, która
została wyrażona w art. 52 § 1 pkt 1 kp, nie obejmuje zachowań, które wystąJournal of Modern Science tom 4/27/2015
169
Katarzyna Bomba
piły przed nawiązaniem stosunku pracy (Drozd, 2004, s. 65). Powołany przepis, jak podkreśla się w doktrynie i orzecznictwie (Sanetra, 1975, s. 147, 149;
wyrok SN z 12.06.1997 r., I PKN 211/97), ma zresztą charakter gwarancyjny
i służy realizacji funkcji ochronnej prawa pracy. Z tego względu nie powinien
być interpretowany rozszerzająco. Sama instytucja rozwiązania niezwłocznego
ma zastosowanie do ważnie istniejącego stosunku pracy, a w przypadku błędu
– jak podkreśla M. Święcicki (Święcicki, 1969, s. 192) – umowa od początku jest
nieważna. Także argumentacja historyczna przemawia przeciwko powoływaniu
w omawianych sytuacjach art. 52 § 1 pkt 1 kp. Gdyby nawet pominąć wskazane argumenty, choć byłoby to niesłuszne, i rozpatrywać kwestię naruszenia
przez pracownika obowiązku lojalności, wątpliwe wydaje się, czy nieujawnienie
przez pracownika faktu wywołania błędu bądź posiadania pozytywnej wiedzy
o pozostawaniu przez pracodawcę w błędzie przed zawieraniem albo przy zawieraniu umowy o pracę może być kwalifikowane jako ciężkie naruszenie obowiązków pracowniczych. T. Zieliński (Zieliński, 1985, s. 187) wskazuje, że pracownik „powinien stosować się do moralnego nakazu tzw. lojalności zarówno
wobec zakładu pracy i jego kierownictwa, jak też wobec innych pracowników,
tzn. powinien powstrzymywać się od wszelkich szkodliwych działań nagannych
ze względu na łączące go z tymi podmiotami więzy zaufania”. Pracownik zobowiązany jest więc do zaniechania, nie do działania. Rozważając błędny, zdaniem
A. Drozda (Drozd, 2004, s. 65), argument, że obowiązek lojalności pracownika
zobowiązuje go do podejmowania określonych działań, można zauważyć, że
w typowej sytuacji nieujawnienie przez pracownika faktu pozostawania przez
pracodawcę w błędzie przed nawiązywaniem lub podczas nawiązywania z nim
stosunku pracy nie zagraża z reguły poważnym interesom pracodawcy. Tymczasem zagrożenie tych interesów jest, obok winy umyślnej pracownika albo
jego rażącego niedbalstwa, konieczną przesłanką stwierdzenia „ciężkiego naruszenia przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych” (Sanetra, 1975, s. 150; Sobczyk, 1999, poz. 131, wyrok SN z 23.09.1997 r., I PKN
274/97; wyrok SN z 12.06.1997 r., I PKN 211/97; wyrok SN z 19.03.1998 r.,
I PKN 570/97). W konsekwencji, należy przyjąć, że wystąpienie błędu prawnie
doniosłego po stronie podmiotu zatrudniającego przed nawiązywaniem bądź
w chwili nawiązywania stosunku pracy oraz niepoinformowanie pracodawcy
170
po zawarciu umowy o pracę o fakcie zaistnienia błędu nie stanowi podstawy do
niezwłocznego rozwiązania wadliwej umowy o pracę.
Wykluczając zastosowanie instytucji uregulowanej w art. 52 kp, przy dalszej analizie możliwych skutków zawarcia umowy o pracę dotkniętej błędem
konieczne jest rozróżnienie sytuacji, w których strony nie przystąpiły do realizacji zobowiązań wynikających z wadliwej umowy o pracę, od tych, w których doszło do dopuszczenia i podjęcia pracy. Powyższy podział na gruncie
prawa pracy wydaje się tym bardziej doniosły, że zobowiązaniowy charakter
stosunku pracy przemawia za stosowaniem przepisów Kodeksu cywilnego
przewidujących wzruszalność takiego stosunku prawnego ze skutkiem ex tunc
także wtedy, gdy strony rozpoczęły już realizację obowiązków wynikających
ze zobowiązania. W literaturze podkreśla się jednak, że zdarzeniem prawnym przewidzianym do wyznaczania kresu zobowiązania jest wypowiedzenie
znoszące stosunek prawny ze skutkiem ex nunc, podczas gdy uchylenie się od
skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli prowadzi do likwidacji stosunku prawnego ze skutkiem ex tunc. Stosowanie omawianych przepisów do
stosunków pracy „wprost” pociągałoby zatem za sobą konieczność dokonywania skomplikowanych rozliczeń z tytułu wykonywania świadczeń.
Jeżeli jednak strony nie przystąpiły do wykonywania wadliwej umowy, nie
ma przeszkód, by taką czynność wzruszyć, stosując art. 84 i n. kc bez modyfikacji. Zmian w zastosowaniu tego przepisu nie może uzasadniać w takim przypadku powołanie się na sprzeczność regulacji z zasadą ochrony wynagrodzenia
za pracę (Zieliński, 2001, s. 6). Także trwały charakter zobowiązaniowego stosunku pracy nie stanowi w takiej sytuacji argumentu przeciwko uchyleniu się
przez pracodawcę od skutków złożonego wadliwego oświadczenia woli z mocą
wsteczną. Nie powstaje w takich okolicznościach obowiązek zwrotu, ponieważ
strony niczego sobie nie świadczyły. Jedynym, choć słusznie przyjmowanym
przez M. Gersdorf (Gersdorf, 1983, s. 151–152) za niewystarczający, argumentem przemawiającym za wyłączeniem możliwości wzruszenia stosunku pracy
ex tunc jest postulat korygowania ekonomicznej i socjalnej przewagi pracodawcy. Autorka trafnie jednak uznaje, że nie uzasadnia on modyfikacji art. 84
i n. kc, ponieważ nie stanowi zasady prawa pracy, a w myśl art. 300 kp dokonanie takiej zmiany motywują wyłącznie zasady normatywne prawa pracy.
171
Katarzyna Bomba
Nie wydaje się natomiast słuszne przyjęcie, że w sytuacji gdy doszło do wykonywania umowy o pracę, uchylenie się od skutków wadliwego oświadczenia
woli możliwe jest na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego stosowanych
„wprost”. Właściwie W. Szubert (Szubert, 1972, s. 117) uznał konieczność
modyfikacji omawianych przepisów na gruncie prawa pracy. Przyjął, że traktowanie stosunku pracy za niebyły ex tunc, ze względu na zaistnienie wady
oświadczenia woli, „prowadziłoby do poważnych komplikacji oraz mogłoby
spowodować pokrzywdzenie osoby, która spełniała przez pewien czas obowiązki pracownika bez ważnej podstawy prawnej”. Z tego powodu stosunek
taki przez czas jego faktycznego istnienia należy traktować na równi ze stosunkiem mającym oparcie w ważnej umowie (Święcicki, 1957, s. 31 i n.; Walas,
1961, s. 37 i n.; Szubert, 1972, s. 113 i n.; Modliński, 1974, s. 364, poz. 30).
Podobnie przyjmują L. Florek i T. Zieliński (Florek, Zieliński, 2006, s. 80), zdaniem których w razie uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli, które stanowi element umowy o pracę, zniesienie umowy następuje z mocą wsteczną, co nie wyklucza obowiązku zapłaty za pracę już wykonaną.
W przytoczonych poglądach widoczny jest postulat ochrony pracownika, który w przypadku uchylenia się przez pracodawcę od skutków swego wadliwego
oświadczenia, zgodnie z przepisami prawa cywilnego stosowanymi bez modyfikacji, zobowiązany byłby np. do zwrotu otrzymanego wynagrodzenia według
przepisów Kodeksu cywilnego o świadczeniu nienależnym.
Niewątpliwie stosowanie norm wyrażonych w art. 84 i n. kc do zobowiązaniowego stosunku pracy musi uwzględniać jego specyfikę jako zobowiązania
trwałego (ciągłego) (Preussner-Zamorska, 1979, s. 104) oraz konstytucyjną
zasadę ochrony pracy (art. 24 Konstytucji RP), która dotyczy także osób faktycznie wykonujących pracę (Winczorek, 2000, s. 37). Potrzeba ochrony tych
podmiotów szczególnie akcentowana jest w literaturze (Święcicki, 1957, s. 66;
Zieliński, 1968, s. 20; Kaczyński, 1997, s. 17) poruszającej kwestię stosowania na gruncie prawa pracy cywilistycznej regulacji dotyczącej błędu. Przede
wszystkim zwraca się uwagę na okoliczność, że ustawodawca normując wady
oświadczenia woli w art. 84–88 kc, głównie dążył do zachowania równowagi
w obrocie cywilnoprawnym (Lewaszkiewicz-Petrykowska, 1973, s. 64). Tymczasem, w przeciwieństwie do większości stosunków cywilnoprawnych, w sto172
sunkach pracy panuje ekonomiczna nierównowaga między stronami. Prawo
dąży do jej skorygowania i utrzymania między stronami faktycznej równości,
co należy mieć na względzie, stosując, po spełnieniu przesłanek z art. 300 kp,
instytucje cywilistyczne do stosunków pracy. Dopuszczone przez ten przepis
odpowiednie stosowanie art. 84 kc do stosunków pracy wydaje się spełniać
wskazany postulat ustawodawcy przy założeniu, że uwzględnimy konstytucyjną zasadę ochrony osób faktycznie wykonujących pracę (Drozd, 2004, s. 69).
W świetle tych rozważań niesłuszny wydaje się wniosek A. Drozda, iż modyfikacja na gruncie prawa pracy art. 84 kc w związku z art. 300 kp, mając na
uwadze art. 24 Konstytucji RP, prowadzi do przyjęcia stanowiska, iż wystąpienie błędu po stronie pracodawcy w przedmiocie nawiązania stosunku pracy uprawnia podmiot zatrudniający do rozwiązania stosunku pracy ze skutkiem na przyszłość (ex nunc). W konsekwencji, jako bardziej trafna i zgodna
z konstytucyjną zasadą ochrony pracy wydaje się koncepcja faktycznego stosunku pracy, głoszona szeroko w literaturze (Szubert, 1972, s. 117). Zakłada
ona, że w przypadku unieważnienia lub wzruszenia czynności prawnej staje
się ona bezskuteczna ex tunc. Nie prowadzi to jednak do rozliczenia z tytułu
nienależnego świadczenia pracy podporządkowanej (Liszcz, 1977, s. 197–198;
Preussner-Zamorska, 1979, s. 117), ponieważ okres wykonywania pracy na
podstawie wadliwej umowy o pracę traktujemy jak świadczenie pracy na
podstawie ważnej umowy. Za uznaniem nieważności wadliwej umowy o pracę ex nunc nie przekonuje także argument A. Drozda (Drozd, 2004, s. 70), że
w przypadku złożenia przez podmiot zatrudniający wadliwego oświadczenia
woli w przedmiocie nawiązania stosunku pracy, a następnie skorzystania przez
niego z przewidzianego w art. 88 w związku z art. 84 kc prawa podmiotowego kształtującego, w wyniku czego czynność stanie się bezskuteczna ex tunc,
wykonanie przysługującego pracodawcy uprawnienia mogłoby być niezgodne
z jego interesem, np. w razie zawarcia umowy o zakazie konkurencji po ustaniu
stosunku pracy (klauzula konkurencyjna). Wzruszenie czynności spowoduje
wówczas – jak słusznie podkreśla przywołany autor – nieważność także klauzuli. Skoro bowiem umowa o pracę stała się od samego początku nieważna,
to quasi-pracownikowi i quasi-pracodawcy nie przysługiwała kompetencja
do związania się na podstawie art. 1102 kp klauzulą konkurencyjną. Prowadzi
173
Katarzyna Bomba
to do nieważności samej klauzuli oraz braku obowiązków z tytułu zawarcia
umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy po stronie quasi-pracownika, który miał dostęp do szczególnie ważnych informacji. Należy jednak
zauważyć, że uprawnienie do uchylenia się od oświadczenia woli dotkniętego
błędem przysługuje wyłącznie błądzącemu (wyrok SN z 4.12.1998 r., I PKN
478/98). Czynność prawna dotknięta błędem wywołuje, w myśl przepisów
prawa cywilnego, zamierzony cel. Jedynie jej dalsza skuteczność uzależniona
jest od działań, jakie podejmie osoba, której oświadczenie dotknięte zostało
określoną wadą. Decyzja tej osoby rozstrzyga, czy czynność prawna ulegnie
konwalidacji, czy będzie bezskuteczna. Ustawodawca przyznaje więc błądzącemu alternatywę: może, składając drugiej stronie stosunku pracy oświadczenie
na piśmie, wykonać swoje prawo podmiotowe kształtujące ze wszystkimi tego
konsekwencjami, w tym ustaniem klauzuli konkurencyjnej, albo może zrzec
się swego uprawnienia, po tym jak błąd został wykryty, i w ten sposób doprowadzić do konwalidacji wadliwej czynności prawnej bądź osiągnąć identyczny
skutek, nie podejmując żadnego działania. Nic natomiast nie stoi na przeszkodzie, by pracodawca za pomocą wypowiedzenia, jako instytucji do tego przeznaczonej, rozwiązał uprzednio sanowany stosunek pracy, w wyniku czego
interesy pracodawcy, chronione np. przez klauzule konkurencyjne, po ustaniu
stosunku pracy zostaną uwzględnione.
Termin na uchylenie się od skutków
oświadczenia woli dotkniętego błędem
Prawo do skorzystania przez błądzącego z przysługującego mu prawa
podmiotowego kształtującego do uchylenia się od skutków swego wadliwego oświadczenia woli jest ograniczone terminem prekluzyjnym. Zdaniem
M. Gersdorf (Gersdorf, 1983, s. 151–152) termin roku (art. 88 kc) jest jednak
zbyt długi. Autorka słusznie zwraca uwagę na konieczność zapewnienia stabilizacji zatrudnienia. Jednocześnie uznaje, że jakakolwiek modyfikacja tego
terminu wykracza poza ramy odpowiedniego stosowania, kwalifikuje się do
stanowienia prawa i z tego względu jest niedopuszczalna. Brakuje bowiem
wśród zasad prawa pracy wskazówki, która określałaby kierunek zmiany treści art. 88 kc. Z tego względu niesłuszna wydaje się przedkodeksowa sugestia
174
M. Święcickiego (Święcicki, 1969, s. 193), aby zrezygnować ze stosowania
w stosunkach pracy terminu rocznego, o którym mówi art. 88 kc, i ograniczyć
błądzącego wymogiem skorzystania ze swego uprawnienia niezwłocznie po
poznaniu rzeczywistego stanu rzeczy pod rygorem utraty uprawnienia. Wobec powyższego pozostaje zatem stosowanie do stosunków pracy art. 88 kc
wprost albo rezygnacja z jego wykorzystania w ogóle. Rozważając zastosowanie bez modyfikacji przepisu art. 84 i n. kc w związku z art. 300 kp, z punktu
widzenia możliwości skorzystania przez pracownika z regulacji ochronnych
w nich zawartych, mechanizm ten nie budzi zastrzeżeń. Wątpliwości powstają
dopiero przy stosowaniu wskazanych norm dla obrony interesów podmiotu
zatrudniającego. Niewątpliwie roczny termin skutkuje niepewnością w stosunkach pracy oraz zagraża bezpieczeństwu prawnemu podmiotów w nim uczestniczących. Ze względu na konieczność zapewnienia stabilizacji pracy powstaje
wątpliwość, czy termin jednego roku nie jest zbyt długi. Stosując zbliżone konstrukcje prawne, prawo pracy przewiduje terminy krótsze, i to w celu udzielenia znacznie węższej ochrony pracownikowi (art. 264 kp). Jest to z pewnością
trafne uzasadnienie przemawiające za odrzuceniem możliwości stosowania
art. 88 k.c. na gruncie prawa pracy. Szukając właściwego dla prawa pracy rozwiązania tego problemu, można dojść do wniosku, że nie wydaje się natomiast
przekonujący argument M. Gersdorf (Gersdorf, 1983, s. 151–152), mówiący,
że skoro nie można zmodyfikować rocznego terminu wynikającego z treści
art. 88 k.c. na potrzeby prawa pracy, należy go odrzucić. Autorka wskazuje, że
nie ma powodu, by stosować ten przepis ze względu na możliwość stosowania
per analogiam art. 52 § 2 kp. Twierdzi, że zabieg taki byłby słuszny, tym bardziej
że w interesującej nas kwestii przed posiłkowym stosowaniem przepisów Kodeksu cywilnego pierwszeństwo ma stosowanie przepisów prawa pracy w drodze analogii (z ustawy) (Bieniek, s. 22; Salwa, 1995, s. 43; odmiennie: Kaczyński,
1997, s. 10–11). Pogląd taki wydaje się jednak nie do obronienia. Ustawodawca
posługuje się w art. 52 kp terminem „pracownik”, który ma swoją normatywną
definicję zawartą w art. 2 kp. Zgodnie z przywołanym przepisem „pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę”. Już z wykładni językowej
wskazanych przepisów wynika jednoznacznie, że ustawodawca zakresem podJournal of Modern Science tom 4/27/2015
175
Katarzyna Bomba
miotowym przepisu art. 52 kp. objął osoby wykonujące pracę w ramach ważnie istniejących stosunków pracy. Przy czym przyjęta koncepcja faktycznych
stosunków pracy, która zakłada traktowanie okresu faktycznego wykonywania
pracy na równi z okresem wykonywania zobowiązań wynikających z ważnej
umowy o pracę, wyklucza stosowanie do osoby faktycznie świadczącej pracę
przepisów dotyczących rozwiązania stosunku pracy, w tym rozwiązania niezwłocznego z winy pracownika. Wobec powyższego należy uznać, że błądzącego, w wykonaniu na podstawie art. 84 kc w związku z art. 300 kp uprawnienia
do uchylenia się od skutków złożonego wadliwego oświadczenia woli, ogranicza roczny termin prekluzyjny. Nie jest to bezsporny zabieg interpretacyjny.
W wyniku nagromadzonych wątpliwości przydatne byłoby wyraźne uregulowanie zagadnienia w Kodeksie pracy. Na szczególnie godne uwagi rozwiązanie
wskazuje M. Gersdorf (Gersdorf, 1979, s. 51), przywołując regulację włoskiego
kodeksu cywilnego (dalej: kcw). W myśl art. 2126 kcw z 1942 roku umowa
o pracę nie może uchodzić za nieważną w okresie, w którym stosunek pracy
był faktycznie wykonywany, chyba że umowa jest nieważna z uwagi na niedozwolony przedmiot lub przyczynę. Podobne rozstrzygnięcie przewidział niemiecki ustawodawca w § 9 projektu ustawy o stosunku pracy z 1938 r., który
nigdy jednak nie stał się prawem obowiązującym (Drozd, 2004, s. 81). Może
wskazane regulacje obcych ustawodawstw wytyczają ścieżkę, którą powinien
podążyć również polski ustawodawca.
Realizacja uprawnienia z art. 84 kc w związku
z art. 300 kp przez strony stosunku pracy
Po dokonaniu ustaleń w kwestii zasadniczej, tj. konsekwencji wystąpienia
błędu w stosunkach pracy, przyjrzyjmy się bliżej sytuacjom, w których literatura prawa pracy i orzecznictwo najpowszechniej spotykają się z przypadkami
wystąpienia omawianej wady oświadczenia woli po stronie pracodawcy oraz
pracownika.
Od strony podmiotu zatrudniającego największe znaczenie ma prawo do
uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem mylnego wyobrażenia co do kwalifikacji pracownika. Tego rodzaju błąd
z zakresu sfery motywacyjnej w obecnym stanie prawnym kwalifikowany jest
176
jako błąd co do treści czynności prawnej. Możliwe jest jednak uchylenie się
od skutków oświadczenia woli złożonego w błędzie dotyczącym również innych okoliczności odnoszących się do pracownika (Święcicki, 1969, s. 193).
Warto jednak zaznaczyć, że zgodnie z poglądem SN wyrażonym w wyroku
z 13.04.2005 r., II PK 258/04, „błąd pracodawcy co do tego, że pracownik miał
dostęp do szczególnie ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę, co uzasadniało zawarcie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, nie stanowi podstawy do uchylenia się
od skutków prawnych umowy (art. 84 k.c. w zw. z art. 300 k.p.) ani do jednostronnego jej rozwiązania przez pracodawcę”. Pracodawca, który zmierza
do zawarcia umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, chroni
swoje interesy oparte na przekonaniu, że pracownik ma dostęp do informacji,
które pracodawca uważa za szczególnie ważne, tj. takie, których ujawnienie
mogłoby narazić go na szkodę. Sprawa komplikuje się, jeżeli to przekonanie
nie ma obiektywnego uzasadnienia, gdyż okazuje się, że pracownik nie miał
lub nie ma dostępu do istotnych informacji lub ich wykorzystanie nie narażałoby pracodawcy na szkodę. Pracodawcę obciąża jednak ryzyko uzgodnienia
klauzuli konkurencyjnej wynikającego z jego przekonania, że istnieją okoliczności uzasadniające zawarcie takiej umowy. Ewentualny błąd pracodawcy co
do istnienia okoliczności uzasadniających zawarcie takiej umowy nie może
być – jak wskazuje SN w przytoczonym orzeczeniu – usunięty w trybie art.
84 kc w związku z art. 300 kp ani tym bardziej w drodze jednostronnego nieuzgodnionego rozwiązania umowy o zakazie konkurencji. Jak słusznie podnosi SN, pracodawca, jako podmiot inicjujący, a w istocie decydujący o zawarciu
umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, tj. wymuszający na
pracowniku zawarcie takiej umowy ze względu na potencjalne zagrożenie nienawiązania albo rozwiązania trwającego stosunku pracy, powinien przezornie
dbać o warunki zawieranej umowy, w tym również o ewentualne uzgodnienie
postanowień umownych, uwzględniających wcześniejsze rozwiązanie klauzuli konkurencyjnej albo uzgodnienie innych środków umożliwiających legalne
uwolnienie się od skutków prawnych zobowiązania do zapłaty uzgodnionego
odszkodowania za powstrzymywanie się przez pracownika od podejmowania
działalności konkurencyjnej w umówionym okresie po ustaniu stosunku praJournal of Modern Science tom 4/27/2015
177
Katarzyna Bomba
cy. Nieistnienie lub ustanie przyczyn motywujących zawarcie umowy o zakazie
konkurencji po ustaniu stosunku pracy nie prowadzi bowiem do wygaśnięcia
tej umowy z mocy samego prawa (art. 1012 § 2 kp). Jak wskazuje SN w wyroku
z 26.02.2003 r., I PK 139/02, następuje to tylko wówczas, gdy takie przyczyny
ustania zakazu konkurencji zostały wskazane przez strony jako okoliczności
uzasadniające rozwiązanie umowy o zakazie konkurencji w drodze czynności
prawnej jednej ze stron. W innych sytuacjach rozwiązanie umowy jest dopuszczalne wyłącznie w drodze porozumienia stron lub w wyniku wszczęcia procedury sądowej zmiany sposobu wykonania zobowiązania, wysokości świadczenia
albo rozwiązania umowy w wyjątkowym trybie przewidzianym w art. 3571 kc
w związku z art. 300 kp.
Błąd pracodawcy przy nawiązaniu stosunku pracy, zgodnie z art. 84 kc,
musi dotyczyć treści czynności prawnej oraz musi być to błąd istotny. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z 13.12.2012 r., V CSK 25/12, chodzi o błąd co
do okoliczności faktycznych lub prawa, a warunkiem jego istotności w rozumieniu art. 84 § 2 kc jest „niezgodne z rzeczywistością wyobrażenie o treści
czynności prawnej, zarówno jej podstawy faktycznej lub prawnej, jak i każdego ich elementu, które było przyczyną złożenia oświadczenia woli, przy
uwzględnieniu tego, że gdyby składający oświadczenie znał treść rzeczywistą,
nie złożyłby tego oświadczenia”. W konsekwencji, między błędem a złożeniem
oświadczenia woli musi istnieć związek przyczynowy. O istotności błędu decydują kryteria obiektywne, odwołujące sie do oceny rozsądnego człowieka,
który znając stan rzeczy, nie złożyłby oświadczenia woli tej treści. Stosowanie
do art. 84 § 1 zd. 2 kc możliwość powołania się na to, że oświadczenie złożone drugiej osobie obarczone było błędem co do okoliczności faktycznych lub
prawa, istnieje tylko wtedy, gdy błąd był wywołany przez tę osobę, nawet bez
jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć. Jak stwierdza SN w wyroku z 13.12.2012 r., chodzi tu o postawę adresata
oświadczenia woli, który w pewnym zakresie współdziała w zaistnieniu wadliwości czynności prawnej. Niezbędna jest zatem ocena postępowania, stanu
wiedzy i przyczynowości zachowania adresata oświadczenia woli. Jak wskazuje
Sąd Najwyższy, „wywołanie błędu w rozumieniu art. 84 § 1 kc wyczerpuje się
przez każde zachowanie adresata oświadczenia woli, które po stronie składa178
jącego to oświadczenie skutkowało fałszywym wyobrażeniem co do czynności
prawnej”. Przy czym nie jest warunkiem koniecznym, aby zachowanie to było
wyłączną przyczyną błędu, wystarczy, że jest współprzyczyną.
Rozważając trzy alternatywne przesłanki wskazane w art. 84 § 1 kc, tj. gdy
kontrahent błąd wywołał, chociażby bez swej winy, albo wiedział o błędzie lub
mógł błąd z łatwością zauważyć, należy zaznaczyć, że na gruncie stosunków
pracy nie stosuje się wskazanych konstrukcji tak rygorystycznie, jak to przewiduje art. 84 kc (Święcicki, 1969, s. 193). W konsekwencji, wymienione przepisy dotyczące wad oświadczenia woli nie znajdują zastosowania, gdy umowa
została zawarta pod wpływem błędu co do treści oświadczenia woli, a błąd ten
został wywołany w sposób niezawiniony przez pracownika. Konieczną przesłanką do uchylenia się przez pracodawcę od skutków złożonego wadliwego
oświadczenia woli jest umyślne wywołanie błędu przez pracownika. Przy czym
mówiąc o winie pracownika w kontekście art. 84 kc, należy mieć na myśli dolus
eventualis. W przeciwnym razie granica między trudną w praktyce do rozróżnienia sytuacją, gdy druga strona błąd wywołuje, działając w zamiarze ewentualnym, i taką, gdy wywołuje błąd podstępnie, uległaby zupełnemu zatarciu.
Przyjęcie, że pracodawca może powołać się na swój błąd tylko wtedy, gdy błąd
ten został wywołany w sposób zawiniony przez kandydata na pracownika,
skłania do bliższego przyjrzenia się kwestii ewentualnego zakwalifikowania
kandydata na pracownika do podmiotów prawa pracy albo podmiotów w takiej roli występujących i obciążenia go – jak postuluje W. Santera (Sanetra,
1991, s. 31–32; tenże, 1977, s. 89) – odpowiedzialnością pracowniczą w zaproponowanym przez autora jej szerokim rozumieniu. „Problematyka związana
z odpowiedzialnością pracowniczą powinna [bowiem] podlegać ideologii,
zasadom i wymogom prawa pracy” (Sanetra, 1991, s. 31–32). Jednak utożsamianie sankcji odpowiedzialności pracowniczej, których jedną z przesłanek
jest wina pracownika z zawinieniem uzasadniającym skorzystanie pracodawcy z przysługującego mu uprawnienia do uchylenia się od skutków prawnych
złożonego wadliwego oświadczenia, wydaje się nadużyciem. W szczególności
trzeba zwrócić uwagę na zakres podmiotowy zastosowania kar porządkowych.
Stwierdzenie, że odpowiedzialność pracownicza dotyczy wyłącznie pracowników, jest niewystarczające. Zgodnie z art. 2 kp pracownikiem jest osoba zatrudJournal of Modern Science tom 4/27/2015
179
Katarzyna Bomba
niona na podstawie umowy o pracę, powołania, mianowania lub spółdzielczej
umowy o pracę. W istocie jednak odpowiedzialność porządkowa uregulowana
w art. 108–113 kp obejmuje przede wszystkim pracowników zatrudnionych
na podstawie umowy o pracę (Góral, 1987, s. 36–37). Zastosowanie znajduje
również do pracowników powoływanych, a także osób wykonujących pracę
w związku z wyborem. Z zakresu podmiotowego zastosowania pracowniczej
odpowiedzialności porządkowej ze względu na odrębne uregulowanie odpowiedzialności pracowniczej zawarte w pragmatykach pozakodeksowych należy wyłączyć pracowników zatrudnionych na podstawie mianowania. Poza
pewnymi wyjątkami, do których zaliczymy stosowanie kar porządkowych do
niektórych kategorii pracowników umownych, tj. marynarze, powyższe wyliczenie przedstawia ukształtowany w Kodeksie pracy zakres podmiotowy zastosowania odpowiedzialności porządkowej. Zawinione wywołanie błędu przez
kandydata na pracownika nie stanowi zatem podstawy do zastosowania wobec
niego kary porządkowej. Ze wskazanych wcześniej powodów nie uprawnia
również do rozwiązania z nim zawartej wadliwie umowy o pracę w wyniku
zastosowania odrębnej od kar porządkowych sankcji przewidzianej w art. 52
§ 1 pkt 1 kp (Góral, 1987, s. 27; Chobot, 1975, s. 12). Uprawnia ono pracodawcę wyłącznie do uchylenia się przez niego od skutków złożonego wadliwego
oświadczenia woli. Wyłączenie możliwości powołania się przez pracodawcę na
to, że pracownik wiedział lub mógł wiedzieć o jego błędzie albo przyczynił się
do powstania błędu, tłumaczy się w literaturze (Święcicki, 1969, s. 193) aktywną rolą podmiotu zatrudniającego w rokowaniach poprzedzających nawiązanie stosunku pracy. Ze względu na zasadę ryzyka osobowego skutki błędu obciążają pracodawcę, który nie może pozbawić pracownika zatrudnienia nagle,
tj. bez zachowania okresu wypowiedzenia, poprzez uchylenie się od skutków
złożonego oświadczenia woli. W przypadku nieskorzystania przez błądzącego
z przysługującego mu prawa podmiotowego kształtującego i kontynuowania
zatrudnienia pracownika po upływie roku od chwili uzyskania przez pracodawcę informacji o błędzie należy uznać, że pracodawca zrzekł się prawa do
uchylenia się od skutków oświadczenia woli (inaczej: Święcicki, 1969, s. 193).
Nie można jednak z faktu dopuszczalności zastosowania przepisów Kodeksu cywilnego o błędzie w ramach stosunków przygotowujących nawiązanie
180
stosunku pracy zrekonstruować normy (czy norm) wyznaczającej jakiekolwiek obowiązki kandydata na pracownika (Drozd, 2004, s. 73). Konsekwencją naruszenia prawnego obowiązku jest zawsze sankcja. Mianem sankcji wadliwej czynności prawnej określana jest również wzruszalność, która dotyczy
czynności prawnych dotkniętych błędem (podstępem) (Preussner-Zamorska,
1983, s. 77 i n.). Wątpliwość jednak budzi przyjęcie, że normy zrekonstruowane z art. 84 i n. kc ustanawiając sankcję nielojalnego zachowania, mogą być
podstawą do stworzenia normy nakładającej na strony dokonujące czynności
prawnej obowiązek lojalności, w którego skład wchodzi informowanie kontrahenta, bowiem sankcja wzruszalności przyjęta dla umowy o pracę, z uwagi
na wadę oświadczenia woli pracodawcy, nie stanowi elementu objętego zakresem normy sankcjonującej. Jak wskazuje M. Piotrowski (Piotrkowski, 1990,
s. 31 i 99), nie jest ona jednym z członów w trójczłonowej koncepcji normy
prawnej. Przepisy normujące błąd wyznaczają zespół reguł, na podstawie których jest dokonywana wzruszalna czynność prawna (Gizbert-Studnicki, 1975,
s. 81), ale niesłuszne jest traktowanie ich jako sankcji będącej konsekwencją
niewypełnienia prawnego obowiązku (Drozd, 2004, s. 74). Wobec powyższego nie można stwierdzić, by socjologicznie rozumiana sankcja wyprowadzana
z norm zrekonstruowanych z art. 84 i n. kc w postaci wzruszenia wadliwej
czynności prawnej wpływała na przekształcenie moralnego obowiązku lojalności przed nawiązaniem stosunku pracy w obowiązek prawny, którego zrealizowanie zabezpieczone jest sankcją. W systemie prawa pracy nie obowiązuje
norma prawna nakładająca na kandydata na pracownika obowiązki w zakresie
udzielania informacji podmiotowi zatrudniającemu. Innymi sprawami są kwestia udzielania przez kandydata na pracownika informacji nierzetelnych bądź
nieprawdziwych czy przypadek zaniechania udzielania informacji, jednak należy zasadniczo przyjąć, że ekonomiczna i socjalna przewaga potencjalnego
pracodawcy umożliwia mu pozyskanie informacji istotnych dla oceny ryzyka związanego z zawarciem umowy (Drozd, 2004, s. 76). Z tego względu jego
rezygnacja z wykonania prawa do pozyskiwania informacji o kandydacie na
pracownika faktycznie skutkuje wysokim ryzykiem zatrudniania takiej osoby.
Pracodawca powinien się z tym ryzykiem liczyć i nie ma powodu, by przerzucać je na kandydata na pracownika. Z podobnym stanowiskiem spotykamy
181
Katarzyna Bomba
się w najnowszym orzecznictwie. Dla przykładu, Sąd Apelacyjny w Poznaniu
potwierdził w wyroku z 26.06.2014 r., I ACa 406/14, że mylne wyobrażenie
strony co do treści czynności prawnej spowodowane jej niedbalstwem wyklucza możliwość skutecznego powoływania się na błąd.
Prawo do uchylenia się od skutków złożonego oświadczenia woli dotkniętego błędem może pojawić się także po stronie pracownika. Przy czym pracownik może uzyskać wskazane uprawnienie na skutek wystąpienia błędu co
do treści umowy o pracę albo okoliczności nieobjętych treścią tej umowy, ale
wchodzących w skład treści stosunku pracy z mocy ustawy lub układu zbiorowego pracy. W świetle art. 84 kc nie ma znaczenia, czy błąd dotyczy stanu
faktycznego, czy też stanowi błąd co do prawa (Grzybowski, 1985, s. 583 i n.).
Drugą przesłanką, której spełnienie jest konieczne dla uchylenia się przez pracownika od skutków wadliwego oświadczenia woli, jest istotność błędu, tzn.
błąd uzasadnia przypuszczenie, że gdyby pracownik nie działał pod jego wpływem oraz oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia woli tej treści.
Ponadto błąd taki został przez pracodawcę wywołany chociażby bez jego winy
albo pracodawca o błędzie pracownika wiedział lub mógł z łatwością ten błąd
zauważyć. Kumulatywne spełnienie wskazanych przesłanek normatywnych
warunkuje w przypadku czynności prawnej odpłatnej możliwość uchylenia
się przez pracownika od skutków złożonego przez niego oświadczenia dotkniętego błędem. Na taką konstrukcję uchylenia się od skutków oświadczenia
woli złożonego innej osobie pod wpływem błędu zwraca uwagę SN w wyroku
z 15.05.1997 r., I PKN 80/97, w którym uzależnia skorzystanie przez oświadczającego z takiego uprawnienia od wystąpienia związku błędu z treścią czynności prawnej, spełnienia warunku istotności błędu, a także alternatywnego
spełnienia trzech przesłanek z art. 84 § 1 zd. 2 kc. W konsekwencji przyjęcia
takiego stanowiska w powołanym wyroku SN stwierdza, że „pracownik nie
może skutecznie powoływać się na istotny błąd w wyrażeniu zgody na przekształcenie w umowę terminową umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony, jeżeli nie wykaże, iż wskutek zachowania się pracodawcy był przekonany, że
przekształcenie to nie doprowadzi do skutku rozwiązującego”. Podobny pogląd
SN wyraża w uchwale z 31.08.1989 r., III PZP 37/89, zgodnie z którą „przyjęta
przez zakład pracy oferta rozwiązania umowy o pracę złożona przez pracow182
nika pod wpływem nieświadomości, że postępowanie likwidacyjne dotyczące
zakładu pracy [przedsiębiorstwa państwowego] nie zostało ukończone, może
być uznana za złożoną pod wpływem istotnego błędu co do treści czynności
prawnej, uprawniającego pracownika na podstawie art. 84 k.c. w zw. z art. 300
k.p. do uchylenia się od skutków prawnych swego oświadczenia woli, jeżeli
spełnione zostały warunki określone w art. 84 § 1 k.c.”.
W odniesieniu do przesłanki powiązania błędu z dokonaną czynnością
prawną – jak już zaznaczyłam – po stronie pracownika może pojawić się
zarówno błąd co do treści czynności prawnej, jak i błąd co do okoliczności
nieobjętych tą treścią. Z sytuacją pierwszą mamy do czynienia wówczas, gdy
pracownik zostanie mylnie poinformowany o warunkach umowy o pracę
(tj. o podstawie ustalenia wysokości wynagrodzenia za pracę) albo o pewnych doniosłych okolicznościach związanych z umówionym rodzajem pracy
(np. o warunkach pracy na stanowisku związanych z odpowiedzialnością) (Lewaszkiewicz-Petrykowska, 1973, s. 111 i n.). Z punktu widzenia pracownika
uprawnienie to, zdaniem M. Święcickiego (Święcicki, 1969, s. 193), w praktyce
największe znaczenie ma w tym ostatnim przypadku, tzn. gdy pracownik pozostając w błędzie co do rzeczywistych warunków pracy, złożył oświadczenie
o objęciu stanowiska połączonego ze szczególną odpowiedzialnością majątkową, a po przystąpieniu do pracy zastał warunki (np. urządzenia zabezpieczające mienie, ilość i kwalifikacje podległych pracowników) nieodpowiadające
potrzebom. Wykonanie w takiej sytuacji uprawnienia do uchylenia się od skutków oświadczenia woli umożliwia pracownikowi niezwłoczne uwolnienie się
od odpowiedzialności, która w przypadku zastosowania wypowiedzenia obciążałaby go przez cały jego okres. W tym miejscu warto również zasygnalizować,
że błędem dotyczącym treści czynności prawnej wypowiedzenia stosunku pracy jest także błąd co do faktu ciąży (wyrok SN z 11.06.2003 r., I PK 206/02; wyrok SN z 19.03.2002 r., I PKN 156/01; Liszcz, 2004, poz. 278). Taka kwalifikacja
błędu co do stanu ciąży budzi w doktrynie kontrowersje. W szczególności kwestionowany jest związek takiego błędu z treścią czynności prawnej. Uwzględnienie tej przesłanki w procesie subsumcji, zdaniem przeciwników przyjętej
przeze mnie kwalifikacji (Liszcz, 2004, poz. 278), pozwoliłoby na odmienne od
aktualnej linii orzeczniczej rozpatrywanie tego typu spraw. Nie można bowiem
183
Katarzyna Bomba
zaliczyć błędu pracownicy do kategorii błędów co do przedmiotu czynności,
jej charakteru czy skutków, ponieważ pracownica znała skutki i charakter
swojej decyzji zmierzającej do unicestwienia stosunku pracy. M. Raczkowski
uważa, że odmienne w tym względzie stanowisko oznaczałoby zgodę na uzasadnienie uchylenia się od skutków oświadczenia woli dotkniętego błędem co
do samego siebie. Autor podkreśla, że złożenie oświadczenia woli o wypowiedzeniu stosunku pracy w nieświadomości co do stanu ciąży stanowi błąd, który
w poprzednim stanie prawnym zaliczony zostałby do błędu co do pobudki,
gdyż pracownica przekonana, że poradzi sobie bez pozostawania w konkretnym stosunku pracy, radykalnie zmienia opinię, gdy uzyskuje wynik badania lekarskiego. Natomiast, jak stwierdzono na gruncie kodeksu zobowiązań,
„błąd taki idzie na ryzyko strony, gdyż powinna ona dowiedzieć się, jaki jest
rzeczywisty stan faktyczny, zanim złoży oświadczenie woli” (Longchamps de
Berier, 1948, s. 88). Niewątpliwie trafny argument autora w poprzednim stanie
prawnym traci na aktualności wobec zniesienia w Kodeksie cywilnym opartego na kryterium motywacyjnym podziału na błąd co do pobudki oraz błąd co
do treści oświadczenia woli. Zastąpiony został rozróżnieniem na błąd co do
okoliczności nieobjętych treścią czynności prawnej oraz błąd dotyczący treści
czynności prawnej. Ten ostatni obecnie stosuje się w przytoczonym już przeze
mnie szerokim rozumieniu treści czynności prawnej w doktrynie prawa cywilnego, włącznie ze skutkami, które z tej czynności wynikają, zgodnie z ustawą,
zasadami współżycia społecznego i ustalonymi zwyczajami (Lewaszkiewicz-Petrykowska, 1973, s. 112; Radwański, s. 395). Zaznaczyć przy tym należy, że
odejście od kryterium psychologicznego nie spowodowało całkowitego pozbawienia błędu co do pobudki znaczenia prawnego. Taka regulacja prowadziłaby
do „wyników społecznie niepożądanych” (Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, 2001,
s. 308). W konsekwencji, o uznaniu, iż błąd dotyczy treści czynności prawnej, decyduje stopień powiązania okoliczności dotkniętej błędem z całokształtem czynności prawnej. W doktrynie prawa cywilnego dopuszcza się zatem,
by błąd co do okoliczności niezwiązanych z treścią czynności prawnej mógł
być traktowany na równi z błędem co do treści czynności prawnej, np. w razie
podstępu (Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, 2001, s. 310). Sądzić można, że tak
szerokie rozumienie w doktrynie prawa cywilnego treści czynności prawnej
184
uprawnia do zakwalifikowania błędu co do faktu ciąży jako błędu dotyczącego
treści czynności prawnej wypowiedzenia. W szczególności przemawia za tym
dopuszczalność, w uzasadnionych sytuacjach, zakwalifikowania dawniej wyróżnianego błędu co do pobudki jako błędu co do treści czynności prawnej,
a także szczególna ochrona pracy kobiet na gruncie prawa pracy. Stanowisko
takie jest potwierdzone w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego w wyroku z 23.09.2014 r., II PK 269/13.
Artykuł 84 k.c. ma zastosowanie także wtedy, gdy błąd po stronie pracownika dotyczy okoliczności, które nie zostały objęte treścią zawartej przez strony
umowy o pracę, ale wchodzą w skład treści stosunku pracy z mocy ustawy
albo układu zbiorowego pracy. Chodzi tutaj o błąd co do okoliczności, które
ze względu na brak postanowień w umowie zastępczo reguluje ustawa albo
układ zbiorowy. T. Zieliński (Zieliński, 1986, s. 23) wskazuje przykładowo na
błąd dotyczący regulacji zawartej w tych aktach, który wywołany został przez
zakład pracy albo mógł być z łatwością przez niego zauważony.
Specyfika prawa pracy dyktuje jednak pewne ograniczenia przy zastosowaniu regulacji z art. 84 i n. kc do stosunków pracy. Wobec dużej ostrożności,
jaka cechuje stosowanie sankcji wzruszalności czynności prawnej w prawie
pracy, słuszne wydaje się stanowisko M. Święcickiego (Święcicki, 1969, s. 196),
według którego pracownik, który złożył oświadczenie woli pod wpływem błędu, może wykonać swoje prawo uchylenia się wyłącznie wtedy, gdy podmiot
zatrudniający nie oświadczy, że jest gotowy niezwłocznie dostosować sytuację
do warunków, na jakie zgodził się pracownik, zawierając umowę. W przeciwnym razie, m. zd., zachowanie pracownika można potraktować jako nadużycie prawa podmiotowego i zgodnie z art. 8 kp uznać je za bezskuteczne jako
„sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego”. Inną modyfikacją na gruncie prawa pracy cywilistycznej regulacji dotyczącej błędu jest, zdaniem M. Święcickiego (Święcicki,
1969, s. 193), przyznanie pracownikowi, który uchylił się od skutków swego
wadliwego oświadczenia woli, odszkodowania w wysokości równej zarobkowi utraconemu w okresie poszukiwania nowej pracy, nie dłuższym jednak niż
okres wypowiedzenia. Autor nie precyzuje bliżej tego obowiązku pracodawcy.
Można uznać, że ten przedkodeksowy pogląd jest w części spójny z obecnie
185
Katarzyna Bomba
obowiązującym art. 55 § 11 kp normującym rozwiązanie umowy o pracę bez
wypowiedzenia przez pracownika. Zgodnie z § 3 wskazanego przepisu pracownikowi, który zasadnie rozwiązał umowę o pracę bez wypowiedzenia, przysługuje od pracodawcy odszkodowanie za okres wypowiedzenia, a w przypadku
wypowiedzenia umowy zawartej na czas określony albo umowy na czas wykonania określonej pracy – w wysokości wynagrodzenia za okres dwóch tygodni.
Przy czym prawo pracownika do odszkodowania, podobnie jak w przypadku
odszkodowania dla pracownika po skorzystaniu przez niego z prawa uchylenia się od skutków swego oświadczenia, nie jest uzależnione od wykazania
przez niego szkody doznanej w następstwie rozwiązania umowy (art. 55 § 11
zd. 2 kp). Samo naganne zachowanie drugiej strony umowy o pracę (określone w art. 84 § 1 zd. 2 kc oraz art. 55 § 11 kp) stanowiłoby zatem, zdaniem M.
Święcickiego, podstawę do wypłacenia pracownikowi odszkodowania. W myśl
argumentów przytoczonych powyżej sięganie do instytucji rozwiązania niezwłocznego w celu przyznania pracownikowi odszkodowania w przypadku
wad oświadczenia woli występujących w stosunkach pracy nie jest uzasadnione, gdyż wychodzi poza zakres odpowiedniego stosowania przepisów prawa
cywilnego dopuszczonego w art. 300 kp, będąc w istocie stanowieniem prawa.
Stanowisko takie nie pozostaje w sprzeczności z poglądem, zgodnie z którym odpowiednie stosowanie na gruncie prawa pracy przepisów dotyczących wad oświadczeń woli, tj. w sposób niesprzeczny z zasadami prawa pracy,
prowadzi do daleko idących modyfikacji tych przepisów. Za propozycją radykalnych zmian przesłanek z art. 84 kc ze względu na zasady prawa pracy
opowiada się SN oraz przeważająca część doktryny. Jednakże pozostaje ona
aktualna wyłącznie do ściśle określonej sytuacji, tj. uchylenia się od oświadczenia woli o rozwiązaniu stosunku pracy złożonego przez ciężarną pracownicę,
która w chwili składania tego oświadczenia nie wiedziała o ciąży, zaś dowiedziawszy się, podjęła działania zmierzające do pozbawienia skuteczności złożonego oświadczenia woli. Pogląd ten wyraził SN w wyroku z 11.06.2003 r.,
I PK 206/02, uznając, iż w przytoczonej sytuacji „oświadczenie woli pracownicy o wypowiedzeniu umowy o pracę dotyczy czynności prawnej odpłatnej.
Dla uchylenia się od skutków prawnych takiego oświadczenia woli, w przypadku złożenia go przez pracownicę pozostającą w błędzie co do stanu ciąży,
186
nie jest wymagane, by błąd został wywołany przez pracodawcę, chociażby bez
jego winy, albo by pracodawca wiedział o błędzie lub z łatwością mógł go zauważyć (art. 84 § 1 k.c. stosowany odpowiednio i zgodnie z zasadami prawa
pracy – art. 300 k.p.)”. Zastosowanie przepisów art. 84 kc do przedstawionego
stanu faktycznego w literalnym brzmieniu oznaczałoby pozbawienie ciężarnej
pracownicy prawa do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli
o wypowiedzeniu umowy o pracę złożonego pod wpływem błędu co do stanu
ciąży. W konsekwencji, zaistniałaby sytuacja, w której po rozwiązaniu, z upływem okresu wypowiedzenia, danego stosunku pracy ciężarna kobieta z reguły
bezskutecznie ubiegałaby się o podjęcie innego zatrudnienia i pozostałaby bez
zabezpieczenia materialnego, a także innych praw, które na podstawie przepisów prawa pracy oraz prawa ubezpieczeń społecznych przysługują w związku z ciążą i urodzeniem dziecka przez kobietę pozostającą w stosunku pracy
(Liszcz, 2004, poz. 278). Taka sytuacja, ze względu na wyrażoną w wielu przepisach prawa pracy zasadę ochrony macierzyństwa, byłaby nie do przyjęcia
zarówno przez orzecznictwo, jak i doktrynę (por. wyrok SN z 19.03.2002 r.,
I PKN 156/01; wyrok z 11.06.2003 r., I PK 206/02). Wyjście z tego impasu znalazł SN w zawartej w art. 300 k.p. klauzuli odpowiedniego stosowania przepisów
Kodeksu cywilnego do stosunków pracy. Oparte na niej rozważania zamieścił
w uzasadnieniu wyroku z 19.03.2002 r., I PKN 156/01. Następnie potwierdził
przyjęte stanowisko w wyroku z 11.06.2003 r., I PK 206/02.
Na koniec rozważań dotyczących problematyki konsekwencji rozwiązania
stosunku pracy na podstawie art. 84 i n. kc w związku z art. 300 kp zaznaczyć
należy, że zaliczamy do niej także konieczność wydania pracownikowi świadectwa pracy. Zdaniem A. Drozda (Drozd, 2004, s. 72) ustanie stosunku pracy
osoby faktycznie świadczącej pracę na podstawie wadliwej umowy o pracę powinno zostać wskazane w ust. 3b wzoru świadectwa pracy stanowiącego załącznik do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 15.05.1996 r.
w sprawie szczegółowej treści świadectwa pracy oraz sposobu i trybu jego wydawania i prostowania, tj. jako szczególny przypadek rozwiązania stosunku
pracy. Jest to szczególnie korzystne dla quasi-pracownika, gdyż przysługiwać
mu będą pewne uprawnienia, np. do ekwiwalentu za niewykorzystany urlop
wypoczynkowy. W świetle koncepcji faktycznych stosunków pracy, a zatem
187
Katarzyna Bomba
traktowania okresu świadczenia pracy na podstawie wadliwej umowy na równi z wykonywaniem zobowiązania na mocy ważnej podstawy prawnej, pozbawienie pracownika takich świadczeń nie znalazło uzasadnienia.
Podsumowanie
Bezspornie problematyka wad oświadczenia woli nie została uregulowana
w prawie pracy. Nie można jednak uznać jej za prawnie obojętną, skoro wady
oświadczenia woli najczęściej dotykają oświadczenia woli stron o nawiązaniu
lub rozwiązaniu stosunku pracy. Istnienie luki konstrukcyjnej w prawie uzasadnia odpowiednie stosowanie z mocy art. 300 kp przepisów Kodeksu cywilnego regulującego wyżej wymienioną problematykę. Kontrowersje budzą
jednak skutki zastosowania konstrukcji błędu w stosunkach pracy. Zależą one
w szczególności od rozróżnienia sytuacji, w których strony nie przystąpiły do
realizacji zobowiązań wynikających z wadliwej umowy o pracę, od tych, w których doszło do dopuszczenia i podjęcia pracy. Powyższy podział ma na gruncie
prawa pracy ogromne znaczenie, zważywszy na okoliczność, że zobowiązaniowy charakter stosunku pracy przemawia za stosowaniem Kodeksu cywilnego
przewidującego wzruszalność takiego stosunku prawnego ze skutkiem ex tunc
także wtedy, gdy strony rozpoczęły już realizację obowiązków wynikających ze
zobowiązania. Wydaje się, że nie ma przeszkód, by taką czynność wzruszyć,
stosując art. 84 kc bez modyfikacji, w przypadku gdy strony nie przystąpiły do
wykonywania wadliwej umowy. Niesłuszne jednak byłoby zastosowanie art. 84
kc wprost w sytuacji, gdy doszło do świadczenia pracy na podstawie wadliwej
umowy. Takie działanie prowadziłoby do znacznych komplikacji w zakresie
wzajemnych rozliczeń oraz mogłoby spowodować pokrzywdzenie osoby, która
świadczyła pracę bez ważnej podstawy prawnej. Przemawia za tym postulat
ochrony pracownika, który w przypadku uchylenia się pracodawcy od skutków
swojego oświadczenia woli byłby m.in. zobowiązany do zwrotu świadczenia
otrzymywanego tytułem wynagrodzenia za świadczoną pracę. Jednocześnie
problematyczne jest stosowanie w prawie pracy rocznego terminu prekluzyjnego wskazanego w art. 88 kc do uchylenia się od skutków oświadczenia
woli liczonego od dnia powzięcia wiadomości o pozostawaniu w błędzie. O ile
zastosowanie art. 88 kc w odniesieniu do pracownika nie budzi w literaturze
188
zasadniczych wątpliwości, o tyle realizując funkcję ochronną prawa pracy, odmiennie ocenia się sytuację w razie skorzystania z uprawnienia do uchylenia
się od skutków oświadczenia woli przez podmiot zatrudniający. Wydaje się, że
na gruncie obecnego stanu prawnego trudno uzasadnić zastosowanie innego
niż w art. 88 kc terminu, w szczególności terminu miesięcznego wskazanego
w art. 52 kc. Mając na uwadze niepewność, jaką roczny termin na uchylenie
się od skutków wadliwego oświadczenia woli wprowadza do stosunków pracy,
oraz liczne wątpliwości związane z jego zastosowaniem, przydatne byłoby wyraźne uregulowanie wyżej wymienionych kwestii w Kodeksie pracy.
Literatura
Bieniek, G.,(1986) Prawo pracy a prawo cywilne. cz.1 Praca i Zabezpieczenie Społeczne nr 9, s. 22.
Chobot, A. (1975). Obowiązki pracownicze oraz środki prawne zabezpieczające
ich wykonanie. W: Jaśkiewicz W. (red) Studia nad kodeksem pracy, Poznań. PB
1975/9361.
Drozd, A. (2004). Prawo podmiotu zatrudniającego do pozyskiwania informacji o kandydacie na pracownika, LexisNexis. ISBN 8373342745.
Florek, L., Zieliński, T. (2009). Prawo pracy, C.H. Beck. ISBN 9788325511395.
Gersdorf, M. (1983). Glosa do wyroku z 5.08.1980 r., I PR 52/80, NP 1983, nr 3.
Gersdorf, M. (1979). Zawarcie umowy o pracę we Włoszech, Praca i Zabezpieczenie
Społeczne, 4.
Gizbert-Studnicki, T. (1975). O nieważnych czynnościach prawnych w świetle koncepcji czynności konwencjonalnych, Państwo i Prawo, 4.
Góral, Z. (1987). Pracownicza odpowiedzialność porządkowa, „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridicia”, 29.
Grzybowski, S. (red.) (1985). System prawa cywilnego – część ogólna, t. I, Ossolineum.
Jaśkiewicz, W., Jackowiak, C, Piotrowski, W. (1985). Prawo pracy w zarysie, PWN.
ISBN 8301061243.
Jończyk, J. (red.) (1977). Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa.
Kaczyński, L. (1997). Zasada swobody umów w prawie pracy po nowelizacji k.p., Państwo i Prawo, 3.
189
Katarzyna Bomba
Korolec, R., Pacho, J. (red.) (1975). Nowe prawo pracy, Warszawa. PB 1976/24.
Lewaszkiewicz-Petrykowska, B. (1973). Wady oświadczenia woli, Wydawnictwo
Prawnicze. PB 1973/3181.
Liszcz, T. (2004). Glosa do wyroku SN z 11.06.2003 r., I PK 206/02, OSNP 2004,
nr 16, poz. 278.
Liszcz, T. (1977). Nieważność czynności prawnych w umownych stosunkach pracy,
PWN. PB 1977/4695.
Longchamps de Berier, R. (1948). Zobowiązania, Poznań.
Malanowski, A. (1978). Skutki braku zdolności do zawierania umowy o pracę, Państwo i Prawo, 12.
Masewicz, W., Dzwonkowski, S. (1963). Rozwiązywanie umowy o pracę bez wypowiedzenia, Warszawa.
Modliński, E. (1974). Z problematyki bezwzględnie obowiązujących przepisów kodeksu pracy, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego, 11.
Piotrowski, M. (1990). Normy prawne imperatywne i dyspozytywne, Warszawa – Poznań.
Preussner-Zamorska, J. (1979). Wykonanie nieważnej umowy, SC 1979, t. XXX.
Raczkowski, M. (2006). Glosa do wyroku SN z 11.06.2003 r., I PK 206/2, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2006, nr 1.
Radwański, Z. (1994). Prawo cywilne – część ogólna., Wolters Kluwer
Salwa, Z. (1995). Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, Warszawa. ISBN
8386702192.
Sanetra, W. (1977). Odpowiedzialność pracownicza i jej przesłanki w kodeksie pracy,
Ruch Prawniczy, Ekologiczny i Socjologiczny, 4.
Sanetra, W. (1991). Odpowiedzialność według prawa pracy. Pojęcie, zakres, dyferencjacja, Wrocław.
Sanetra, W. (1975). Wina w odpowiedzialności pracowniczej, Warszawa – Wrocław.
Sobczyk, A. (1999). Glosa do wyroku SN z 19.03.1998 r., I PKN 570/97, OSN 1999,
7–8, poz. 131.
Szubert, W. (1972). Zarys prawa pracy, Warszawa.
Święcicki, M. (1969). Prawo pracy, PWN.
Święcicki, M. (1957). Stosunek pracy. W: Z. Salwa, W. Szubert, M. Święcicki Podstawowe problemy prawa pracy, Warszawa.
190
Walas, A. (1961). Prawo wypowiedzenia umowy o pracę, „Zeszyty Naukowe UJ”, Kraków.
Winczorek, P. (2000). Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
z 02.04.1997 r., Warszawa.
Wolter, A., Ignatowicz, J., Stefaniuk, K. (2001). Prawo cywilne, zarys części ogólnej,
LexisNexis. ISBN 8373340297.
Zieliński, T. (1968). Nieważność czynności prawnych w świetle prawa pracy i prawa
administracyjnego, Państwo i Prawo, 1.
Zieliński, T. (1986). Prawo pracy. Zarys systemu. Część II: Prawo stosunku pracy Warszawa-Kraków, PWN.
Zieliński, T. (1976). Stosunek pracy i jego nawiązanie, ZPP Katowice – Warszawa.
Zieliński, T. (2001). Zasady prawa pracy w nowym systemie ustrojowym, Państwo
i Prawo, 12.
Akty prawne
Dekret z 18.01.1956 r. o ograniczeniu dopuszczalności umów o pracę bez wypowiedzenia oraz o zabezpieczeniu ciągłości pracy (Dz.U. z 1956 r. nr 2, poz. 11).
Rozporządzenie z 16.03.1928 r. o umowie o pracę pracowników umysłowych (Dz.U.
z 1928 r. nr 35, poz. 323 ze zm.).
Ustawa z 26.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz. 93 ze zm.).
Ustawa z 26.06.1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 1974 r. nr 24, poz. 141 ze zm.).
Orzecznictwo
Uchwała SN z 31.08.1989 r., III PZP 37/89, OSNCP 1990, z. 9, poz. 108.
Wyrok SA w Poznaniu z 26.06.2014 r., sygn. I ACa 406/14, LEX 1496507.
Wyrok SA w Warszawie z 15.01.1998 r., III APa 80/97, Apel. W-wa 1999, nr 1, poz. 1.
Wyrok SN z 15.05.1972 r., III CRN 83/72, OSN CP 1973, nr 2, poz. 30.
Wyrok SN z 15.05.1997 r., I PKN 80/97, OSNAPiUS 1998, nr 7, poz. 207.
Wyrok SN z 23.09.1997 r., I PKN 274/97, OSNAP 1998, nr 13, poz. 396.
Wyrok SN z 19.03.1998 r., I PKN 570/97, OSP 1999, nr 7–8, poz. 131.
191
Katarzyna Bomba
Wyrok SN z 19.03.2002 r., I PKN 156/01, OSNP 2004, nr 5, poz. 78.
Wyrok SN z 26.02.2003 r., I PK 139/02, OSNP 2004, nr 14, poz. 241.
Wyrok SN z 11.06.2003 r., I PK 206/02, OSNP 2004, nr 16, poz. 278.
Wyrok SN z 13.04.2005 r., II PK 258/04, OSNP 2005, nr 22, poz. 356.
Wyrok SN z 13.12.2012 r., V CSK 25/12, LEX nr 1293974.
Wyrok SN z 23.09.2014 r., II PK 269/13, LEX nr 1541199.
192
Nicolas Levi
Polska Akademia Nauk,
[email protected]
Journal of Modern
s. 193–208
Introduction à la politique de dividendes
des sociétés en Pologne en 2015
Introduction to the dividend policy
of societies in Poland in 2015
Abstract
The considered text aims at providing an introduction to the dividend policy of
Polish companies. The author aimed at explaining how polish companies are funding dividends to its shareholders. The article will also prove that Polish companies
are using different model of dividends policies. The first part includes some elements
related to the theory of dividends. The second part is including data related to the
dividends of Polish companies. We will particularly remark that the valuations of
Polish companies are highly different from the one of Western companies. It may
impact the ration dividend to share price.
Résumé
Le texte ci-contre se donnera pour vocation de fournir une introductionà la
politique de dividendes des sociétés polonaises. L’auteur cherchera à expliquer
la politique en termes de dividendes des sociétés cotées à la bourse de Varsovie
(Pologne). L’article se donnera également pour but de démontrer que les sociétés
polonaises appliquent différentes politiques de dividendes. Dans la première partie
du texte ci-dessous se trouve un rappel théorique concernant La notion du concept
de dividendes. Celle-ci apportera des éléments quand à l’historique des dividendes
en Pologne. La seconde partie du texte concernera tout particulièrement la politique
de dividendes des sociétés polonaises.
193
Nicolas Levi
Keywords: dividends, profit, financial result, investment
Mots clés: dividendes, profit, résultat financier, investissement
Introduction générale
La fonction primaire d’une société fonctionnant dans le cadre d’une économie capitaliste est de maximiser la valeur de la société pour l’actionnaire et
de maximiser la valeur de son profit dans le cadre de son activité. Pour cela les
sociétés disposent d’outils qui peuvent être soit de nature opérationnelle, soit
de nature financière. Les sociétés réalisant des profits peuvent se trouver dans
l’impasse suivante: doivent-elles réinvestir les profits qu’elles réalisent ou se
trouvent-elles dans une situation où celui-ci sera redistribué aux actionnaires
sous la forme de dividendes. Le but de l’article est de présenter la politique en
termes de dividendes des sociétés cotées à la bourse de Varsovie. Revenons en
tout d’abord aux théories liées à la politique de dividendes.
Rappel concernant les dividendes
Le dividende est la rémunération versée aux actionnaires d’une société en
contrepartie de leur investissement au capital de l’entreprise. C’est la part des
bénéfices distribuables qui, sur décision de l’assemblée générale, est versée à
chaque titulaire d’une part ou action. Cette distribution peut se faire en numéraire (dans ce cas, l’entreprise verse de l’argent à l’actionnaire), en nature (sous forme
d’actions de filiales ou tout autre actif détenu par l’entreprise), ou sous forme
d’actions de l’entreprise (auto-détenues ou par émission de nouvelles actions).
La politique dite de dividendes peut être catégorisé en trois conceptions.
Selon Bogna Kaźmierska-Jóźwiak (2008, p. 144), le premier groupe est le groupe
dit conservateur qui sous entend que le paiement de dividendes entraine une
hausse du prix des actions et donc de la valeur de la société en question. Le
second groupe dit radical est sous-entend une sous-évaluation des entreprises
par le paiement de dividendes. Enfin le troisième groupe appelé neutre affirme
que le paiement de dividendes n’affecte pas la valorisation des sociétés.
Je souhaiterais à présent évoquer les principales méthodes de calcul de
dividendes (Vernimmen, 2012, p. 741). Selon l’économiste Gordon. Les
194
dividendes constituent la principale motivation des actionnaires. Celui-ci, en
coopération avec l’économiste Shapiro, ont proposé une formule permettant de
calculer la valeur théorique d’une action sur la base des dividendes distribués
par la société ayant émises les actions. La formule est la suivante:
Po = D1/(k-g) dans laquelle:
Po = valeur théorique de l’action
D1 = dividende anticipé de la première période
k = Taux de rendement attendu pour l’actionnaire
g = Taux de croissance du bénéfice brut par action (BPA), c-à-d BPA/action
= taux de gains prévu des nouveaux investissements*(1-taux de distribution du dividende)
Le modèle de Gordon sous-entend que la valeur de l’action est proportionnelle au montant du dividende ainsi qu’au taux de croissance du dividende. Ce
taux de croissance du dividende peut-être établi sur la base des futurs profits
de la société. Quant aux économistes Modigliani et Miller, ceux-ci considèrent
que le dividende considéré n’influence pas la valeur de la société. Ceux-ci sousentendent que les investisseurs se comportent de manière rationnelle, que le
marché des capitaux est parfait (sans frais de transactions), que l’investisseur
connait le futur programme de dividende de la société. Ces arguments peuvent remis en cause dans la mesure où de nombreuses sociétés ont tendance
à changer de politique de dividende car un lieu de distribuer ce revenu aux
actionnaires, les sociétés préfèrent maintenir des fonds pour des transactions
(fusions et acquisitions) futures.
Les modèles de politique de dividendes
Les sociétés qui distribuent régulièrement des dividendes ont le choix entre différentes politiques de dividendes. Celle-ci peut-être catégorisé en trois
groupes:
 une politique dite de dividende fixe mais régulier,
 une politique où le dividende croit de manière régulière,
 une politique de dividende résiduel.
La politique de dividende fixe a pour but de s’assurer d’un actionnariat
non seulement stable mais tout particulièrement fidèle à la société. Celle-ci
195
Nicolas Levi
est basée sur une communication régulière quant au paiement du dividende
afin de s’assurer que les actionnaires sachent comment celui-ci sera établi et
quand il sera payé. Ces actionnaires fidèles et exigeants avec le temps investissent dans les sociétés considérées en raison justement du dividende en question. Un changement de politique de dividende de la société peut entrainer un
changement de cours de l’action de la société en question et par la-même une
chute brutale du cours de celui-ci. A titre d’exemple mentionnons la société
française Nepos qui a décidé d’abaisser son dividende.
La politique où le dividende augment en fonction des profits antérieurs.
Cela signifie que le dividende payé sera en fonction des profits réalisés par la
société. Dans cette configuration le dividende sera un pourcentage stable du
profit réalisé pour une année considérée (Gada, Waliska, 2000).
La politique de dividende résiduel sera une politique ou le dividende payé
sera fonction des besoins en fonds propres et sous-entend par la même que le
dividende pourra être payé de manière irrégulière.
La politique de dividendes sociétés quottées
à la bourse de Varsovie
L’étude qui suit est basé non seulement sur les dividendes payés par les sociétés
mais également sur les dividendes payés de manière régulière par ces sociétés.
On parlera de régularité lorsque les sociétés paieront les dividendes pendant une
période d’au moins 3 ans. En 2005, 30,19% des sociétés polonaises payaient un
dividende aux actionnaires. En 2015, ce pourcentage est monté à 41%. Il faut cependant prendre en compte que celui-ci est fonction de la situation économique.
Hors celle-ci (à en croire les organes polonais) est devenue meilleure au fil des
années. La Pologne peut en effet se féliciter d’une croissance régulière du Produit
National Brut de trois pour cent (Puls Biznesu, 2015). En observant la politique
de dividendes des principales sociétés polonaises, on peut remarquer que cellesci mettent en pratique les trois types de politiques mentionnées ci-dessus.
Lorsque la société distribue un dividende, celui-ci est imposable en Pologne à son bénéficiaire. Il ne s’agit pas d’une rémunération mais d’un revenu de capitaux mobiliers (de capitaux monétaires, en polonais przychód z
kapitałów pieniężnych) revenue qui ne sont pas soumis à des cotisations so196
ciales mais qui par contre donneront lieu au paiement d’impôts (de prélèvements sociaux) par le bénéficiaire de ces revenus (Loi relative à l’impôt sur
le revenu, article 17, alinéa 1, point 4). D’après l’article 22, alinéa 1 de la loi
polonaise relative à l’impôt sur le revenue, cet impôt sera de 19% du revenu
perçu (donc du dividende versé).
Les dividendes de la société GPW (la Bourse de Varsovie)
Année financière
Dividende versé
(en milliers de
zlotys)
Dividende par action
2014
100 732
2,40
4,93%
2013
50 366
1,20
3,31%
2012
32 738
0,78
2,03%
2011
60 440
1,44
3,84%
2010
134 730
3,21
6,05%
(en zlotys)
Dividende en % du
cours de l’action
Source: Bourse de Varsovie
Ci-dessus la politique de dividendes de la Bourse de Varsovie qui s’est ellemême cotée en bourse depuis le 9 novembre 2010. On peut remarquer que
le dividende que celle-ci propose se réduit au fil des années. La tendance se
maintiendra dans le futur.
Les sociétés dites de type «start-up», les sociétés en phase de développement ou les sociétés en difficulté, qui ne distribuent pas de dividendes, peuvent
se trouver être mises en difficulté, dans la mesure où les actionnaires sont dans
le droit d’espérer un revenu (un intérêt dans le cas des dividendes). Les dividendes distribués par une société donnée ne peuvent bien pas excéder la valeur du profit annuel. Cependant même en cas d’absence de profits, une société
peut distribuer des dividendes en utilisant ses fonds propres ou en utilisant ses
réserves issues des profits des années antérieures. Selon l’article 395 du code
des sociétés commerciales (Kodeks spółek handlowych). Lors des assemblées
générales de sociétés, les dividendes proposés par les directoires des sociétés
sont confirmés par les actionnaires lors des assemblées générales. Malgré un
197
Nicolas Levi
dividende conséquent, les sociétés ne sont pas forcées de payer des dividendes,
elles peuvent décider d’utiliser les profits antérieurs par exemple à des acquisitions commerciales. Il en va sans dire que dans cette situation, les actionnaires
actuels et potentiels de la société donnée peuvent délaisser la société au profit
d’autres investissements.
Le cas de la Bourse de Varsovie en Pologne
La première bourse qui a été créé à Varsovie date de 1817. En 1938, 130
papiers financiers étaient échangés à la bourse de Varsovie. Celle-ci demeure
fermée entre 1945 et 1989, étant donné que la bourse de Varsovie était incompatible avec le système économique polonais de cette époque. Après 1989, la
bourse de Varsovie recouvra à l’aide la Société des Bourses Françaises et la Centrale des Dépôts SICOVAM. Celle-ci fut à nouveau ouverte le 16 avril 1991.
Il est intéressant de noter que la Bourse de Varsovie est également une société
quottée depuis le 9 novembre 2010.
Il y’a 426 sociétés quottées à la bourse de Varsovie, 175 sociétés proposent un
dividende ce qui représente 41% de l’ensemble des sociétés quottées à la bourse
de Varsovie. Ci-dessous un tableau récapitulant les dividendes des sociétés. A la
date du 30 novembre 2015, le dividende moyen proposé par les sociétés polonaises quottées à la bourse de Varsovie est de 4,9%, ce qui en fait un résultat tout
à fait honorable par rapport aux dividendes de sociétés européennes. Le dividende le plus élevé (tenant compte du cours des sociétés et de la capitalisation
boursière de celles-ci) est de 23% pour la société Polna. Celui-ci est dû à une faible capitalisation boursière de la société. Tout comme le note Mirosław Wypych
(2008), professeur à l’Université polonaise de Lodz, les dividendes des sociétés
polonaises sont en hausse constante depuis de nombreuses années.
Dividendes des sociétés énergétiques pour la période 2008–2011
198
Nom de la société
2008
2009
2010
2011
Enea S.A.
–
PGE S.A.
–
32,6%
30,3%
60%
30,8%
33,8%
70%
Tauron S.A.
CEZ
92%
–
30,2%
50%
56%
55%
57%
59,4%
n°
Nom de la sociéte
Dividende (en %)
1
ABCDATA
10,6%
2
ABPL
2%
3
ACAUTOGAZ
6,90%
4
ACTION
3,80%
5
ALUMETAL
3,90%
6
AMBRA
6,90%
7
AMICA
1,80%
8
APATOR
2,50%
9
APLISENS
2,30%
10
APSENERGY
0,90%
11
ASSECOBS
5,10%
12
ASSECOPOL
5,00%
13
ASSECOSEE
4,00%
14
ATENDE
5,40%
15
ATLANTAPL
4,50%
16
ATM
1,90%
17
ATMGRUPA
4,20%
18
ATREM
1,90%
19
BENEFIT
2,10%
20
BERLING
4,40%
21
BETACOM
8,00%
22
BOGDANKA
8,30%
23
BORYSZEW
2,00%
24
BSCDRUK
1,60%
25
BUDIMEX
2,80%
26
CCC
1,90%
27
CDRL
3,50%
28
CNT
5,40%
29
COMP
1,50%
30
DEBICA
3,60%
31
DELKO
2,70%
199
Nicolas Levi
200
n°
Nom de la sociéte
Dividende (en %)
32
DOMDEV
4,20%
33
DTP
4,10%
34
DUON
1,40%
35
EDINVEST
10,00%
36
EFEKT
4,10%
37
ELEKTROTI
3,20%
38
ELZAB
5,30%
39
EMPERIA
1,80%
40
ENAP
6,00%
41
ENEA
3,90%
42
ENELMED
1,00%
43
ENERGA
10,40%
44
ENERGOINS
6,50%
45
ERBUD
1,80%
46
ERGIS
3,20%
47
ESSYSTEM
11,60%
48
EUCO
5,70%
49
EUROCASH
1,50%
50
EUROTEL
13,00%
51
FASING
4,60%
52
FEERUM
1,00%
53
FERRO
10,00%
54
FORTE
3,60%
55
GLCOSMED
2,40%
56
GPW
5,90%
57
GRODNO
2,10%
58
HANDLOWY
10,80%
59
HERKULES
1,40%
60
HYDROTOR
5,20%
61
IMPEL
5,10%
62
IMS
4,20%
n°
Nom de la sociéte
Dividende (en %)
63
INDYKPOL
1,10%
64
INGBSK
3,50%
65
INPRO
2,20%
66
INTERCARS
0,30%
67
INTROL
4,60%
68
IZOSTAL
1,50%
69
K2INTERNT
6,90%
70
KETY
4,90%
71
KGHM
5,40%
72
KINOPOL
7,10%
73
KOFOLA
0,20%
74
KOMPUTRON
3,40%
75
KONSSTALI
4,10%
76
KOPEX
7,90%
77
KRUK
0,80%
78
KRUSZWICA
5,40%
79
LENA
7,30%
80
LENTEX
4,30%
81
LIVECHAT
1,80%
82
LPP
0,50%
83
MAGELLAN
3,70%
84
MAKARONPL
3,00%
85
MCLOGIC
8,10%
86
MEDICALG
0,70%
87
MEGARON
8,70%
88
MENNICA
2,80%
89
MERCATOR
1,50%
90
MERCOR
10,90%
91
MFO
2,40%
92
MNI
20,70%
93
MOSTALPLC
9,40%
201
Nicolas Levi
202
n°
Nom de la sociéte
Dividende (en %)
94
MOSTALZAB
3,40%
95
NETIA
11,10%
96
NEUCA
1,30%
97
NEWAG
6,10%
98
NOVITA
14,20%
99
NOWAGALA
7,70%
100
NTTSYSTEM
5,30%
101
OPONEO.PL
0,20%
102
OPTEAM
1,60%
103
ORANGEPL
7,50%
104
ORBIS
2,30%
105
OTLOG
3,70%
106
PANOVA
2,40%
107
PCCEXOL
0,30%
108
PCCROKITA
8,00%
109
PCM
14,60%
110
PEKABEX
0,70%
111
PEKAO
7,20%
112
PELION
3,80%
113
PEMANAGER
8,40%
114
PGE
5,70%
115
PGNIG
3,70%
116
PHN
7,20%
117
PKNORLEN
2,40%
118
PKPCARGO
3,80%
119
PLASTBOX
3,90%
120
POLICE
1,90%
121
POLMED
2,10%
122
POLNA
23,20%
123
POLWAX
8,00%
124
PRAGMAFA
12,00%
n°
Nom de la sociéte
Dividende (en %)
125
PRAGMAINK
9,10%
126
PROCAD
4,30%
127
PROCHEM
2,10%
128
PROJPRZEM
7,70%
129
PROTEKTOR
10,00%
130
PULAWY
3,00%
131
PWRMEDIA
6,70%
132
PZU
7,80%
133
RADPOL
5,10%
134
RAFAMET
0,70%
135
RAINBOW
3,40%
136
RAWLPLUG
3,40%
137
RELPOL
4,80%
138
ROBYG
4,10%
139
ROPCZYCE
3,60%
140
SANOK
5,00%
141
SEKO
5,60%
142
SELENAFM
1,90%
143
SIMPLE
6,00%
144
SKARBIEC
9,60%
145
SKOK
2,60%
146
SNIEZKA
5,80%
147
SONEL
3,70%
148
STALPROD
0,60%
149
STALPROFI
1,00%
150
SYNTHOS
6,80%
151
TALEX
9,30%
152
TAURONPE
5,30%
153
TELL
5,60%
154
TERESA
7,80%
155
TESGAS
3,30%
203
Nicolas Levi
n°
Nom de la sociéte
Dividende (en %)
156
TFONE
3,00%
157
TORPOL
3,80%
158
UNIBEP
1,40%
159
VIGOSYS
2,20%
160
VINDEXUS
1,60%
161
VISTAL
2,90%
162
VOTUM
6,60%
163
WADEX
16,40%
164
WASKO
2,00%
165
WAWEL
1,90%
166
WDX
6,90%
167
WIELTON
3,20%
168
WIRTUALNA
1,50%
169
WITTCHEN
3,20%
170
WOJAS
4,90%
171
WORKSERV
1,00%
172
ZEPAK
12,90%
173
ZPUE
3,40%
174
ZYWIEC
9,50%
Il est interessant de noter qu’en Pologne, les sociétes ont tendance également à user du temps et de la loi pour permuter les dates de paiements de dividende. Par exemple, la société Komputronik SA, qui avait prévu de verser son
dividende en la date du 30 novembre 2015 a prévenu ses actionnaires au dernier
moment quand au paiement de celui-ci. Il sera finalement versé uniquement le
14 décembre 2015.
Conclusion
Dans un premier point, soulignons qu’il n’existe pas de formules appropriées
à appliquer dans le cadre de l’évaluation future des dividendes des sociétés en
Pologne. Il existe en Pologne un problème fondamental relatif à la valeur des
sociétés cotées en bourse. Le problème essentiel qui survient ici est que idée de
204
la valeur que l’on se fait déroge du prix réel de la transaction. Un delta se forme
alors entre le prix de la transaction et la valeur de la société. La divergence repose
sur le désir d’acheter et de vendre de l’entité en question ce qui peut porter un
lourd préjudice au prix final de la transaction. Ces transactions auront cependant
plus de chances de réussite dans le cadre d’une croissance globale de l’économie
régionale à l’échelle de l’Europe Centrale et Orientale.
Par ailleurs, notons qu’une grande partie des sociétés qui distribuent
des dividendes à la bourse de Varsovie sont des sociétés issues du secteur
pétrolier, énergétique et financier (banques et assurances). Hors on peut
remarquer qu’avec la décroissance des cours des matières premières (tout
particulièrement le charbon que la Pologne produit en de très larges quantités), les profits des sociétés énergétiques peut se réduire. Les profits des
sociétés bancaires peuvent également baisser dans les années futures dans la
mesure où le gouvernement polonais issu du parti Droit et Justice espèrent
mettre en place dans le futur un impôt sur les actifs détenus par les sociétés
financières. Celui-ci serait d’un montant égal à 0,0325% des actifs détenus
par les institutions financières. Il concernerait les sociétés d’assurances (excepté certaines sociétés financières dont la valeur des actifs ne dépasse pas 4
milliards de zlotys) et les banques. Si celui-ci sera mis en place, dans le cas
de certaines institutions financières, cet impôt pourrait représenter jusqu’à
une partie majeur des profits escomptées. Ce nouvel impôt risque donc de
voir les profits et en conséquence les dividendes des sociétés précédemment
citées se réduire. C’est pour cela que l’actionnaire avertit qui souhaiterait
obtenir des dividendes de sociétés polonaises devraient chercher des opportunités qui ne soient ni issues du secteur banquier, ni du secteur des
matières premières.
D’un autre coté, la bonne conjoncture économique polonaise (une croissance économique annuelle de 3% depuis 2010) permet de prévoir que les
dividendes des sociétés de Pologne pourraient continuer à augmenter dans le
futur. Cela cependant est fonction du système de fiscalité des entreprises polonaises. Si les gouvernements au pouvoir continuent de pratiquer une politique
de haute fiscalité alors les dividendes des sociétés pourraient dans un premier
temps décroitre puis par la suite tout simplement disparaitre.
205
Nicolas Levi
Les sociétés dont les dividendes pourraient se réduire dans les années
à suivre sont d’une part celle du secteur des matières premières (JSW, KGHM)
et du secteur banquier (BPH, Citibank, Mbank, Millenium, Pekao, PKO).
L’assureur polonais PZU peut également se sentir considéré par les impôts
mentionnés ci-dessus. Néanmoins étant donné que l’état est actionnaire de
cette société (à hauteur de 35,1875%), on peut espérer que les dividendes de
PZU seront maintenus car une partie d’entre eux (35,1875%) sont directement
versés dans les caisses de ‘état polonais. A titre d’exemple le dividende pour
l’exercice financier de l’année 2014 représente un revenu de 911 millions de
zlotys pour l’état polonais.
En dernier point je souhaiterais ajouter qu’étant donné que la Pologne est
un pays ou l’état continu d’être un actionnaire majoritaire ou important de certaines sociétés clés de l’économie polonaise, les dividendes versées par cellesci (en pourcentage du profit distribué) devraient continuer à être conséquent
dans le futur. D’un autre coté une pression fiscale qui ne se réduit pas peut
entrainer une fuite de capitaux et une baisse des dividendes versées. Tout sera
finalement dépendant de la stabilité de la politique économique polonaise.
Literatura
Gajdka, J., Walińska, E. (2000). Zarządzanie finansowe. Teoria i praktyka [Gestion des
Finances. Théorie et Pratique], FRR, Varsovie.
Jabłoński, B. (2012). Powiązanie Strategii Wypłaty Dywidendy z rentownością Kapitału
Własnego [Les liens entre les Stratégies de Paiement de Dividendes et la rentabilité du
Capital Initial], „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, 56, p. 385–397.
Kaźmierska-Jóźwiak, B.R. (2012) nr 2. Ocena polityki dywidend spółek notowanych na
Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie [Evaluation de la politique de dividendes
des sociétés quotées à la Bourse de Varsovie], Organizacja i Kierowanie, p. 412–433.
Modigliani, F. (1961). Dividend Policy, Growth and the Valuation of Shares, „The Journal of Business”, 34.
Tauzowski, T. (2001). Polityka Dywidend i jej wpływ na wartość spółki [La politique de
dividendes et son impact sur la valeur de la sociéte], Szkoła Główna Handlowa.
Uchman, J. (2013). Wypłaty dywidend w spółkach akcyjnych z udziałem Skarbu Państwa
[Le paiement de dividendes des sociétés dans lesquelles l’état est actionnaire], „The
Journal of Management and Finance”, 2.
206
Wypych, M. (2008). Strategia wysokich dywidend na przykładzie polskich spółek giełdowych [La Stratégie des Hauts Dividendes sur l’exemple des sociétés boursières polonaises], „Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania”, 9.
Ouvrages
Sierpińska, M. (1999). Polityka dywidend w spółkach kapitałowych [La politique de dividendes de sociétés à capitaux], PWN, Warszawa – Kraków 1999.
Vernimmen, P., Dallochio, M., Le Fur, Y., Salvi, A., Quiry, P. (2012). Corporate Finance:
Theory and Practice, 25(2), p. 150–163.
Sources Internet
GUS: wzrost PKB przyśpieszył do 3,5% [GUS: la croissance du PNB s’est accéléré pour
atteindre 3,5%], http://www.pb.pl/4373678,48560,gus-wzrost-pkb-przyspieszyl-do3-5-proc. Puls Biznesu. 30 novembre 2015.
Notowanie GPW. Akcje [Les cotations des actions de la Bourse de Varsovie]. Téléchargé
(le 10.11.2015), de: http://www.bankier.pl/gielda/notowania/akcje.
207
Łukasz Roman
im. Alcide de Gasperi w Józefowie
Journal of Modern
s. 209–226
the essence of contemporary challenges
and threats to security
istota współczesnych wyzwań i zagrożeń
bezpieczeństwa
Abstract
This article attempts to define the concept, category ii creatures to safety in a general
sense. The author discusses the problems connected with the duality of this issue
– stability and dynamism.
In this article different sorts and sources of threats to security were discussed. The
threats which belong to the values have long been held dear and protected by both an
individual and nations since the dawn of humankind. Security includes political and
military aspects as well as economic, technological, ecological, social and humanitarian
factors. There are also natural aspects, apart from the factors presented above, which
play their part from the beginning of the human history to be taken into account.
Together with the advancement of technology people entered the era of technological
threat. The threat that on the one hand is indispensable in everyday life but on the
other threatens increasingly a man. The presented above sorts of threats have been
characterized and described in a synthetic way It should be underlined that the threats
presented do not exhaust all of them as newer and newer threats appear together with
the technological development.
Streszczenie
W artykule podjęto próbę zdefiniowania pojęcia i istoty bezpieczeństwa w sensie
generalnym. Autor porusza problematykę związaną z dualizmem tego zagadnienia
– statyczność i dynamiczność tego zjawiska. W omawianym artykule przedstawiono
209
Łukasz Roman
identyfikację, rodzaje i źródła zagrożeń bezpieczeństwa, które należą od dawna (istnienia człowieka) do wartości najbardziej cenionych i chronionych zarówno przez
jednostki, jak i narody. Bezpieczeństwo obejmuje aspekty polityczne, militarne, czynniki ekonomiczne i technologiczne, ekologiczne, społeczne oraz humanitarne. Oprócz
przedstawionych czynników od zarania dziejów świata dużą rolę odgrywają czynniki
naturalne, które są niezależne, ale należy się z nimi bardzo liczyć. Wraz z rozwojem
techniki wkroczyliśmy w zagrożenia techniczne, które są z jednej strony niezbędne
w życiu codziennym człowieka, a z drugiej strony bardzo zagrażają człowiekowi. Przedstawione powyższe rodzaje zagrożeń zostały w sposób syntetyczny scharakteryzowane
i opisane. Należy podkreślić, że przedstawione zagrożenia nie wyczerpują wszystkich,
bo wraz z rozwojem techniki powstają coraz nowsze.
Keywords: sources of threats, range of treats, scale of treats, effects of treats, national
security, international security, security challenges, security threats
Słowa kluczowe: źródła zagrożeń, zasięg zagrożeń, skala zagrożeń, skutki zagrożeń,
bezpieczeństwo narodowe, bezpieczeństwo międzynarodowe, wyzwania bezpieczeństwa, zagrożenia bezpieczeństwa
Wprowadzenie
Artykuł nawiązuje do treści wystąpienia, które odbyło się podczas VIII
ogólnopolskiej konferencji naukowej poświęconej problematyce nowoczesnych rozwiązań w zapewnieniu bezpieczeństwa Polski w świetle aktualnych
zagrożeń – 6 października 2015 r. w Wyższej Szkole Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi w Józefowie.
Bezpieczeństwo należy do podstawowych kategorii współczesnych stosunków międzynarodowych, zarówno w aspekcie teoretycznym, jak i praktycznym.
Zasadniczą funkcją bezpieczeństwa jest zinstytucjonalizowane działanie na rzecz
pokoju, stabilności oraz rozwoju państw i społeczeństw w wymiarze lokalnym,
regionalnym i globalnym. Musi to być skoordynowane działanie zbiorowe, ponieważ nawet najpotężniejsze mocarstwa nie są w stanie samodzielnie zagwarantować pokoju i porządku w wymiarze międzynarodowym (Cziomer, 2010, s. 7).
W XX i XXI wieku w dążeniu do trwałego pokoju i bezpieczeństwa należy
nieustannie godzić zróżnicowane potrzeby, interesy i cele wzrastającej gwałtownie liczby uczestników stosunków międzynarodowych. Z jednej strony
zmierzać nieuchronnie do wzrostu wyzwań, zagrożeń, napięć i konfliktów we
210
współczesnym świecie, a z drugiej – do podejmowania zbiorowych wysiłków,
które przyjmują postać zinstytucjonalizowanego współdziałania organizacji,
sojuszy i innych struktur międzynarodowych, tworzonych w celu rozwiązania
oraz przezwyciężenia tychże zagrożeń.
W całokształcie problematyki bezpieczeństwa ważna jest identyfikacja
i prognoza zagrożeń, zarówno militarnych, jak i niemilitarnych. One stanowią
bowiem podstawę wyjściową do prowadzenia ocen i projektowania zamierzeń
zapewniających wymagany poziom bezpieczeństwa państwa. Niewątpliwie
siły militarne odgrywają nadal w tym zakresie podstawową rolę wykonawczą,
funkcjonując obecnie w zintegrowanym systemie bezpieczeństwa, gdzie czynnik polityczny jest decydujący.
Wzrost wagi pojawiających się zagrożeń wynika z ich dynamiki i zmiennego charakteru, często trudnego do przewidzenia. Ponadto zagrożenia wkraczają poza sferę militarną, a do celów agresywnych wykorzystywane są zdobycze cywilizacyjne i naukowo-techniczne. Generuje to potrzebę przeznaczania
zwiększonych środków i wysiłków na ich identyfikację i ewentualną neutralizację w okresie pozwalającym podjąć stosowne przeciwdziałanie (Szafrańska,
E., Szafrański, J., 2014).
Bezpieczeństwo – pojęcie i istota
Bezpieczeństwo należy do najważniejszych potrzeb człowieka (a szerzej
zbiorowości), a zatem i państwa, którego celem jest jego zapewnienie. Nie
może więc dziwić, że w nauce o stosunkach międzynarodowych czy naukach
o bezpieczeństwie zajmuje ono szczególne miejsce. Badacze starają się wskazywać kluczowe cechy bezpieczeństwa, oddające jego istotę i pozwalające na
przedstawianie kompletnych typologii. Analizują doświadczenia historyczne,
starając się wyciągać wnioski z przeszłości i ukazywać pojęcie w kontekście
systemowym. Ma to na celu przedstawienie szerokiego, międzynarodowego
aspektu bezpieczeństwa, aby dostrzec mechanizmy z nim związane, rodzaje
wyzwań i zagrożeń oraz ewolucję środków służących państwom w jego gwarantowaniu (utrzymywaniu). To z kolei pozwala także na kreślenie koncepcji
bezpieczeństwa poszczególnych państw i prowadzonej przez nie polityki bezpieczeństwa (Lasoń, 2010, s. 9).
211
Łukasz Roman
Bezpieczeństwo należy od dawna do wartości najwyżej cenionych i chronionych – zarówno przez jednostki, jak i narody. Zapewnienie bezpieczeństwa
mieści się w związku z tym w katalogu podstawowych potrzeb i zadań każdego państwa oraz występujących w różnych konfiguracjach szeroko rozumianej
społeczności międzynarodowej. Współczesne pojęcie bezpieczeństwa ma szerszy wymiar niż w przeszłości. Obejmuje aspekty polityczne, czynniki gospodarcze i technologiczne, ekologiczne, społeczne i humanitarne. Do jego zakresu włącza się również zachowanie narodowej tożsamości oraz poszanowania
podstawowych praw i swobód obywatelskich (Ciekanowski, 2010, s. 28).
Najogólniej bezpieczeństwo identyfikuje się jako stan wolny od niepokoju,
tworzący poczucie pewności, stan „bez pieczy” od łacińskiego sine cura–securitas, gdzie pierwszy człon pochodzi od sine – bez, drugi – cura – zmartwienie,
strach, obawa. W ujęciu lapidarnym oznacza to brak zmartwień i poczucia strachu. Bezpieczeństwo to ważna potrzeba egzystencjalna, wynikająca z obiektywnych warunków bytowania ludzi i różnych grup społecznych oraz ich wzajemnych relacji, wymagająca troski o jej zaspokojenie (Zięba, 2005, s. 33).
Bezpieczeństwo jest jednym z podstawowych czynników gwarantujących
pokój i rozwój społeczeństw. Wyjaśnienia znaczenia tego terminu znajdujemy
w wielu pozycjach literatury przedmiotu, gdzie autorzy ukazują różne ujęcia
terminologiczne, w większości oparte na udokumentowanych źródłach (Kaczmarek, 2008, s. 16).
Współczesne, globalne bezpieczeństwo dąży do rozwiązywania problemów
w różnych obszarach świata i działa na rzecz rozwoju wszystkich ludzi. Wymagane jest tu ścisłe współdziałanie wszystkich ogniw bezpieczeństwa, aby
osiągać zamierzone cele. Wymieniony autor, w wielu miejscach cytowanej
publikacji, podkreśla dynamikę zmian w wielu obszarach i zwraca uwagę na
pojawianie się nowych zjawisk, które wymuszają zmiany w istniejących dotychczas regułach postępowania. Zmienny stan bezpieczeństwa może być też
postrzegany jako proces, który zmienia się zależnie od ciągłych przeobrażeń
w środowisku bezpieczeństwa. Potwierdza to powszechnie akceptowaną tezę,
iż nie ma kategorii trwałego, raz na zawsze ustanowionego bezpieczeństwa.
Według prof. W. Pokruszyńskiego bezpieczeństwo oznacza „ciągłą działalność jednostek, społeczności lokalnych, państw czy organizacji międzynaro212
dowych w tworzeniu pożądanego stanu bezpieczeństwa. Godne rozważenia
jest też stwierdzenie, iż istotą opartego na gwarancjach nienaruszalnego przetrwania i swobodach rozwojowych bezpieczeństwa jest pewność” (Pokruszyński, 2008, s. 24).
Podczas prowadzenia kluczowych analiz i ocen wskazane jest mieć na uwadze następującą definicję leksykalną:
Bezpieczeństwo – to „stan, który daje poczucie pewności i gwarancje jego
zachowania oraz szansę do doskonalenia. Jest to jedna z podstawowych
potrzeb człowieka, sytuacja odznaczająca się brakiem ryzyka utraty
czegoś, co człowiek szczególnie ceni, na przykład: zdrowia, pracy, szacunku, uczuć, dóbr materialnych” (Pawłowski, 2002, s. 13).
Przyjmuje się, iż wymagany stan bezpieczeństwa występuje wówczas, gdy
każdemu potencjałowi zagrożenia można przeciwstawić równoważący potencjał bezpieczeństwa. Gdy ta równowaga zostanie zachwiana na korzyść zagrożenia, to mamy do czynienia z kryzysem (Pokruszyński, 2013).
W wyjaśnianiu istoty bezpieczeństwa prof. S. Koziej zwraca uwagę na
dynamizm zjawiska i aktywność, która zmierza do zapewnienia możliwości
przetrwania, rozwoju i swobody realizacji własnych interesów w konkretnych
warunkach, poprzez wykorzystywanie szans, podejmowanie wyzwań, redukowanie ryzyka oraz przeciwdziałanie zagrożeniom. Brak bezpieczeństwa wywołuje niepokój i poczucie zagrożenia. Znaczenie bezpieczeństwa jest porównywalne z pewnością i oznacza brak zagrożenia fizycznego lub obronę przed nim
(Koziej, 2006, s. 7).
Według R. Zięby bezpieczeństwo, które obejmuje przedział od jednostki, po wielkie grupy społeczne, dotyczy zaspokojenia następujących potrzeb:
istnienia, przetrwania, całości, tożsamości, niezależności, ochrony poziomu
i jakości życia. Warto nadmienić, że dostrzegane są także potrzeby spokoju,
posiadania i pewności rozwoju (Zięba, 1989, s. 50).
Należy również podkreślić, iż nie ma jednej definicji bezpieczeństwa. W zależności od konkretnej potrzeby badawczej eksponuje się w niej różne elementy. Choć bezpieczeństwo jest pojęciem wieloznacznym, pewne jego treści – jeśli
nie w samych definicjach, to w ich rozwinięciu czy objaśnieniach – w zasadzie
się powtarzają.
213
Łukasz Roman
Oznacza to, że bezpieczeństwo można traktować jako:
 naczelną (egzystencjalną) potrzebę państwa (i innych podmiotów życia
społecznego),
 cel działalności (funkcjonowania) państwa,
 stan, w którym brakuje zagrożeń podstawowych wartości państwa i narodu,
 poczucie pewności państwa (i innych podmiotów) w środowisku międzynarodowym (oraz w bliższym i dalszym otoczeniu),
 stan równowagi między zagrożeniami a potencjałem obronnym,
 zdolność narodu do ochrony jego wartości przed zagrożeniami,
 stan i proces społeczny, zmierzające do ciągłego samodoskonalenia
(ulepszania) środków i mechanizmów zapewniających bezpieczeństwo
(Cieślarczyk, 1999, s. 42–43).
Współczesne wyzwania i zagrożenia
dla bezpieczeństwa międzynarodowego
Użycie w tytule artykułu terminu „współczesne” wydaje się celowe ze względu na podkreślenie zmian, jakie zaszły po zakończeniu zimnej wojny. Miały one
decydujący wpływ na postrzeganie wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa, które
w wielu wypadkach przyjęły jakościowo nowy charakter. Pośród wielu czynników na to wpływających podkreślić należy: koniec podziału na dwa bloki polityczno-militarne, rozpad ZSRR i powstanie wielu nowych państw w połączeniu
z niestabilnością regionu, obniżenie standardów życia w wielu częściach świata,
wzrost znaczenia grup ideologicznych i religijnych, powiązania „sieciowe” o zasięgu światowym (np. internet), gwałtowny wzrost przestępczości (narkotyki
i korupcja), rozwój terroryzmu i sprzyjającą mu łatwość podróżowania, zmniejszanie się zasobów ziem uprawnych i wody pitnej czy wreszcie wzrost zysków
i znaczenia korporacji międzynarodowych. W połączeniu z nowym, kształtującym się systemem międzynarodowym, w którym uczestnicy próbowali
odnaleźć właściwe dla siebie miejsce, np. USA jako jedyne supermocarstwo,
stworzyło to konieczność określenia nowych wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa państwa oraz związanych z tym strategii i doktryn mających zapewnić
bezpieczeństwo narodowe.
214
Wyzwanie to działanie mające na celu skłonienie przeciwnika do podjęcia
walki (Mały Słownik Języka Polskiego PWN, 1995, s. 1087). W innym ujęciu to
sytuacja nowa i trudna, wymagająca określonego odzewu i podjęcia stosownych działań (Balcerowicz, 2002, s. 185).
Przez wyzwania rozumie się nowe sytuacje, zdarzenia i okoliczności, w których pojawia się konieczność sformułowania odpowiedzi i podjęcia stosownych działań, by potencjalne negatywne zjawiska z nimi związane nie wpływały na bezpieczeństwo państwa. Zatem nierozwiązane wyzwania, sytuacje
trudne, mogą przekształcić się w zagrożenia dla bezpieczeństwa państw. Duże
znaczenie ma tutaj zdolność percepcyjna podmiotu (instytucji państwowych,
a w szczególności ludzi stojących na ich czele), który powinien być w stanie
kierować się w swym postępowaniu czynnikami obiektywnymi, a minimalizować znaczenie subiektywnych. Za główne wyzwania dla bezpieczeństwa
po zakończeniu zimnej wojny uznano możliwe efekty transformacji ustrojowej w Europie Środkowo-Wschodniej i Południowej oraz na obszarze byłego
ZSRR, dysproporcje rozwojowe pomiędzy bogatą Północą a biednym Południem oraz związane z tym migracje międzynarodowe (Lasoń, 2010, s. 22).
Zagrożenie to sytuacja, w której pojawia się prawdopodobieństwo powstania stanu niebezpiecznego dla otoczenia (Pawłowski, 2002, s. 162).
Dostrzec zatem można, iż termin „zagrożenie” ma szersze znaczenie. Jest
to wynikiem zmian uwarunkowań funkcjonowania społeczeństw i przemian
cywilizacyjnych. Stąd, oprócz wojskowo-politycznej płaszczyzny bezpieczeństwa, brane są obecnie pod uwagę także kwestie ekonomiczne, naukowo-techniczne, ideologiczne, kulturowe, humanitarne czy też ekologiczne (Dawidczyk, 2001, s. 17). Stąd motyw rozwoju, oprócz integralności i suwerenności,
stał się jednym z podstawowych składników bezpieczeństwa. Utrzymywanie
go na wymaganym poziomie wymaga prowadzenia systematycznych ocen pojawiających się zagrożeń i eliminacji czynników powodujących destabilizację
państwa, zarówno w zakresie militarnym, jak i politycznym, ekonomicznym
czy też społecznym. Wymagane jest przy tym podkreślenie, iż aspekt militarny
ma nadal relatywnie największe znaczenie w sensie obronno-wykonawczym,
realizując zamierzenia i decyzje polityczne w zapewnieniu bezpieczeństwa
państwa.
215
Łukasz Roman
Pojęcie zagrożeń bezpieczeństwa było dawniej definiowane w ścisłym związku
z przyjmowanym za priorytetowy (a nawet jedyny) militarnym obszarem bezpieczeństwa. Z upływem czasu i różnymi katastrofalnymi wydarzeniami zidentyfikowano nowe obszary bezpieczeństwa. Zagrożenie najogólniej rozumiane
jest jako „brak bezpieczeństwa, przez co staje się niezmienną i nieuniknioną,
a w niektórych wypadkach powszechną, rzeczywistością życia ludzkiego. Jednocześnie ma ono ścisły związek z bezpieczeństwem, które w ten sposób czyni
zagrożenie jego podstawową kategorią. Identyfikacja zagrożeń i wiedza o nich
stają się zatem podstawowym warunkiem do wszczęcia działań zapobiegawczych oraz organizacji obrony” (Ciekanowski, 2010, s. 29).
Zatem uwzględniając współczesne rozumienie bezpieczeństwa, przyjmuje się,
że zagrożeniem bezpieczeństwa jest taki „splot zdarzeń wewnętrznych lub
w stosunkach międzynarodowych, w którym z dużym prawdopodobieństwem
może nastąpić ograniczenie lub utrata warunków do niezakłóconego bytu państwa oraz jego partnerskiego traktowania w stosunkach międzynarodowych –
w wyniku zastosowania przemocy politycznej, psychologicznej, ekonomicznej,
militarnej itp.” (Dworecki, 2002, s. 61).
Zagrożenia bezpieczeństwa można podzielić według wielu kryteriów.
Przedstawione ujęcia definicyjne zagrożeń bezpieczeństwa pozwalają na ukazanie ich podziału typologicznego, który został przedstawiony na rysunku 1.
Uwzględniając zatem najczęściej stosowane kryterium przedmiotowe,
można podzielić je na: polityczne, militarne, gospodarcze, społeczne (społeczno-kulturowe), ekologiczne, co zostało zaprezentowane na rysunku2 (Czaputowicz, 1998, s. 23).
Spektrum różnych zdarzeń zagrażających bezpieczeństwu narodowemu czy
nawet w szerszym ujęciu – bezpieczeństwu międzynarodowemu – jest szerokie. Przedstawione poniżej zostały przyporządkowane do przyjętego podziału
zagrożeń bezpieczeństwa według kryterium przedmiotowego.
Zagrożenie polityczne bezpieczeństwa definiowane jest jako „stan, w którym nasilają się zadania zorganizowanych grup społecznych (politycznych)
uniemożliwiających wypełnianie przez państwo jego głównych funkcji, a przez
to osłabiające lub niweczące działania organów lub instytucji realizujących cele
i interesy narodowe” (Pawłowski, 2002, s. 153).
216
Skali zagrożenia
– światowe
– międzynarodowe
– państwa
– jednostki
administracyjnej
Źródło: R. Jakubczak, Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP, Dom Wydawniczy BELLONA, Warszawa 2003
Charakterystyki
stosunków społecznych
– konfliktowe
– niekonfliktowe
Zasięgu
zagrożeń
– globalne
– kontynentalne
– regionalne
– lokalne
Dynamiki rozwoju
– dynamiczne
– pełzające
Środowiska
– przyrodnicze
– społeczne
– polityczne
– gospodarcze
– naukowo-techniczne
wg kryteriów:
Miejsca zagrożeń
– wewnętrzne
– zewnętrzne
Źródła zagrożeń
– naturalne
– techniczne
– ustrojowe
– demograficzne
– ideologiczne
– gospodarcze
– edukacyjne
– psychologiczne
– kulturowe
i inne
Skutków zagrożeń
– fizyczne
– psychiczne
Przedmiotowych
– polityczne
– militarne
– ekonomiczne
– społeczne
– ekologiczne
Rys. 1.
Typologia zagrożeń bezpieczeństwa
217
Łukasz Roman
Rys. 2.
Kryterium przedmiotowe zagrożeń bezpieczeństwa
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Czaputowicz, System czy nieład? Bezpieczeństwo
europejskie u progu XXI wieku, PWN, Warszawa 1998, s. 23
Tak sformułowany zakres tego rodzaju zagrożeń precyzuje ich pojmowanie
w polityce rozumianej jako rządzenie i kierowanie sprawami państwa. Obejmuje zatem politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa, a także politykę uprawianą na arenie międzynarodowej. Tak duży obszar zainteresowania polityki
państwa sprawia, że liczba i rozmiar tego typu zagrożeń dla państwa są w tym
przypadku, w porównaniu z innymi jego rodzajami, największe. Mogą one powstać w wyniku planowych i zorganizowanych manipulacji lub opóźnionych
i zaniechanych działań, które prowadzą do obalenia legalnych władz, naruszenia racji stanu, interesów narodowych i praworządności czy podważenia
pozycji międzynarodowej państwa.
W poszczególnych przypadkach mogą to być: niepodporządkowanie się rezolucjom ONZ, nieprzestrzeganie umów i prawa międzynarodowego, brak gotowości do współpracy międzynarodowej, rozwój agresywnych religii i ideologii,
zmiany granic w otoczeniu państwa, przeciwstawianie się tendencjom stabili218
zacyjnym i integracyjnym w regionie, istnienie w państwie secesjonistycznych
grup i ich dążenia do autonomii, konflikty wielkich mocarstw o strefy wpływu,
korupcja i przenikanie struktur przestępczych do władz, antynarodowa polityka innych państw, zastraszenie państw, sprawowanie władzy przy użyciu siły,
nieprzestrzeganie praw i wolności obywateli, fałszerstwa wyborcze, współpraca
przedstawicieli władz z obcym wywiadem, dyskryminacja mniejszości narodowych w kraju i poza jego granicami, manipulacje świadomością i psychiką społeczeństwa, masowe migracje obywateli i czystki etniczne, niepohamowany rozwój
struktur państwa (biurokracja), upartyjnienie struktur państwa, naruszenie praworządności i słabość struktur demokratycznych, brak skutecznego zarządzania
w sytuacjach kryzysowych, wspieranie międzynarodowego terroryzmu, postępujący spadek nakładów na bezpieczeństwo (Ciekanowski, 2010, s. 34).
Powszechnie przyjmuje się, że zagrożenia militarne bezpieczeństwa obejmują użycie lub groźbę użycia siły militarnej przez podmioty prawa międzynarodowego (państwa).W tym kontekście pojęcie zagrożeń militarnych najtrafniej oddaje lapidarne stwierdzenie, że jest to realna możliwość zastosowania
przemocy zbrojnej. Autorzy analizujący zagrożenia militarne państwa wymieniają wiele form bezpośredniego i pośredniego użycia sił zbrojnych jako narzędzia osiągnięcia celów politycznych (Balcerowicz, 1994, s. 13).
Przykładowo mogą to być (Balcerowicz, 1997, s. 74):
 demonstracja siły,
 dywersje militarne,
 blokada militarna,
 szantaż militarny,
 prowokacja militarna,
 incydent graniczny,
 ograniczone użycie środków przemocy zbrojnej,
 zbrojne starcie graniczne,
 napaść zbrojna grup nieformalnych,
 konflikt lokalny,
 konflikt między państwami.
Mając na uwadze kwestie prognostyczne, oceniane w ramach zagrożeń militarnych, wskazane jest odniesienie do relatywnie nowych zagrożeń asymetrycznych.
219
Łukasz Roman
„Asymetria” i „asymetryczność” są terminami określającymi różnorodne formy
dysproporcji występujących w otoczeniu przeciwstawnych sobie rzeczywistości.
Przez „asymetrię” w sferze bezpieczeństwa i strategii należy rozumieć myślenie i działanie odmienne od przeciwnika w celu maksymalizowania własnej
przewagi, wykorzystania słabości przeciwnika, a także zdobycia inicjatywy lub
uzyskania większej swobody operacyjnej (Gawliczek, Pawłowski, 2003, s. 11).
Istota „asymetrii” to między innymi:
 nieuczciwa walka,
 uderzenie w słaby punkt,
 walka informacyjna,
 walka w sferze opinii publicznej,
 groźba lub wykorzystanie broni masowego rażenia.
Zagrożenie asymetryczne stwarza najczęściej strona, która dążąc do konfrontacji, nie jest zdolna przeciwstawić się przeciwnikowi w sposób symetryczny, z użyciem tych samych lub podobnych środków walki.
Można zatem dostrzec, iż pojawiła się nowa jakość w sferze zagrożeń, do której obecnie przywiązuje się dużo uwagi. Przedmiotem szczególnego zainteresowania są kwestie wykrywania tych zagrożeń, przewidywania możliwych sposobów działań destrukcyjnych. Trudność wynika z faktu posiadania przez stronę
przeciwną możliwości wyboru czasu, środka, sposobu i obiektu uderzenia.
Zagrożenia ekonomiczne bezpieczeństwa dotyczą problematyki produkcji,
wymiany i rozdziału różnych dóbr w państwie oraz racjonalnego nimi dysponowania dla pomnażania ogólnego dobrobytu. Często są one identyfikowane
i utożsamiane jako zagrożenia gospodarcze. Obejmują finanse państwa, proces
produkcji, handel i dostęp do surowców, w szczególności energetycznych.
W poszczególnych przypadkach zagrożenie ekonomiczne państwa może
urzeczywistniać się przez (Jakubczak, 2003, s. 94–95):
 niskie tempo rozwoju gospodarczego pogłębiające dysproporcję w rozwoju ekonomicznym w stosunku do innych państw,
 ograniczenie dostępu do rynku wewnętrznego innych państw, środków
finansowych i zasobów naturalnych,
 utratę rynków zbytu, egoizm ekonomicznych rozwiniętych państw świata
i międzynarodowych koncernów,
220
 niszczenie i zakłócanie pracy sieci informacyjnych,
 reglamentację lub ograniczanie dostępu do najnowszych technologii
przez państwa rozwinięte,
 powstawanie stref głodu i ubóstwa,
 ograniczanie wydatków na badania naukowe i brak transferu osiągnięć
naukowych do gospodarki,
 blokady gospodarcze i dyskryminację gospodarczą,
 obecność w gospodarce międzynarodowych grup przestępczych i tworzenie warunków do „prania brudnych pieniędzy”,
 niestabilność finansową państwa i kryzys wydatków publicznych,
 brak i niski poziom nakładów na inwestycje oraz „przejadanie zysków”,
 przestępczość gospodarczą i powstawanie „szarej strefy” gospodarki,
 pauperyzację społeczeństwa i masowe bezrobocie,
 nadmierny import towarów prowadzący do nieopłacalności własnej produkcji i zmniejszanie zatrudnienia w kraju,
 spekulacje finansowe,
 brak mechanizmów konkurencji gospodarczej i nakręcanie koniunktury
przez produkcję zbrojeniową.
Termin „zagrożenia społeczne” dotyczące kwestii bezpieczeństwa w publikacjach pojawia się dość rzadko. Częściej w typologiach zagrożeń bezpieczeństwa wymienia się nazwy: społeczno-kulturowe, psychospołeczne,
kulturowe lub cywilizacyjne. Określenie „zagrożenia społeczne” zawiera
w sobie wszystkie przypadki odnoszące się do niebezpieczeństwa utraty życia i zdrowia, tożsamości narodowej i etnicznej poszczególnych społeczności
oraz bezpieczeństwa socjalnego i publicznego. Wynika to z wyróżnianych
cech każdego społeczeństwa, jakim jest odrębność od innych zbiorowości,
wzajemne oddziaływania pomiędzy jego członkami, wspólne terytorium, instytucje, sposób komunikowania się, podobieństwo warunków życia, podział
pracy, normy i wzorce postępowania.
Zaliczyć można do nich (Jakubczak, 2003, s. 96):
 naruszenie praw człowieka i podstawowych wolności,
 uprzedzenia kulturowe i religijne oraz dyskryminację mniejszości narodowych, etnicznych, kulturowych, religijnych i językowych,
221
Łukasz Roman
 dyskryminację płci,
 manipulacje świadomością i psychiką za pomocą środków masowego
przekazu, ograniczanie wolności mediów,
 nacjonalizm, szowinizm, ksenofobię, fundamentalizm religijny,
 patologie społeczne (przestępczość, terror, struktury mafijne, narkomanię, epidemie, prostytucję, alkoholizm, analfabetyzm, masowe bezrobocie, rodziny dysfunkcjonalne),
 masowe migracje (ekonomiczne, ekologiczne),
 alienację społeczną (konsumeryzm, sekciarstwo religijne, eskapizm, powstanie klasy tzw. kognitatorów – osób nieuznających wartości narodowych, a odnajdujących się w świecie wirtualnym),
 nadużycia wiedzy przeciwko ludzkości,
 dewaluację wartości ludzkich, zacieranie różnic między dobrem a złem,
 kult przemocy, brutalizację stosunków międzyludzkich,
 katastrofy i kataklizmy prowadzące do naruszenia systemu społecznego,
 upadek systemu ochrony zdrowia ludności,
 kradzieże dóbr kultury,
 kryzysy demograficzne,
 ubożenie i głód dużych grup społecznych,
 degradację infrastruktury komunikacyjnej, mieszkaniowej i środków
transportu.
Przechodząc do identyfikacji zagrożeń ekologicznych bezpieczeństwa, które
odnoszą się do funkcjonowania żywej przyrody oraz warunków życia człowieka
w tym środowisku i trwałego rozwoju narodu – zagrożenie to może wywołać działalność człowieka (antropomorficzne) i czynniki naturalne (nieantropomorficzne).
Definiowane jest jako rodzaj zagrożenia, w wyniku którego może nastąpić
niebezpieczeństwo dla istot żywych, na skutek zmiany środowiska naturalnego
(Leszczyński, 2005, s. 38).
Do zdarzeń tego typu możemy zaliczyć (Jakubczak i Flis, 2006, s. 113):
 niekontrolowaną eksploatację zasobów naturalnych (wyrąb lasów, nadmierne odłowy zwierząt, rabunkowe wydobywanie kopalin),
 masowe zanieczyszczanie wody, powietrza, gleby,
 brak gospodarki odpadami komunalnymi, przemysłowymi i nuklearnymi,
222
 stosowanie niebezpiecznych technologii przemysłowych prowadzących
do zmian w atmosferze (likwidacja powłoki ozonowej, ocieplanie klimatu, wzrost emisji promieniowania ultrafioletowego),
 katastrofy naturalne i przemysłowe,
 naruszenie stosunków wodnych w środowisku (odwracanie biegu rzek,
brak racjonalnej gospodarki leśnej) prowadzące do erozji gleb, osuwisk
i pustynnienia terenów,
 chaotyczną urbanizację,
 próby nuklearne i nowych typów broni (np. geofizyczna, meteorologiczna).
Do zagrożeń naturalnych zaliczamy:
 susze,
 mrozy,
 powodzie,
 pożary,
 wiatry,
 trzęsienia ziemi,
 lawiny,
 opady.
podsumowanie
Podsumowując identyfikację i istotę współczesnych wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa, można stwierdzić, że mimo wszystko, iż ustąpiło widmo zagłady
jądrowej cywilizacji po zakończeniu konfrontacji UW – NATO, to jednak nad
światem, a więc i nad Polską, wciąż wisi widmo zagłady wojskowymi i cywilnymi
środkami masowego rażenia, jakie są w arsenałach wielu państw i, niestety, również w rękach państw, organizacji międzynarodowych i grup terrorystycznych.
Wciąż rozwijający się postęp techniki i technologii oprócz korzyści przynosi również nieuchronnie nowe, coraz większe możliwości zagrożeń ludzkości
i środowiska oraz uzależnienie od funkcjonowania urządzeń technicznych.
Ponadto po zakończeniu zimnej wojny zagrożenie wojenne w Europie
zmniejszyło się, ale niepewność jest o wiele większa.
Terroryzm, jako tradycyjna forma przemocy, wykorzystując współczesne
wojskowe i cywilne środki rażenia, w tym masowego rażenia oraz dostępność
do obiektów i urządzeń infrastruktury krytycznej, przekształcił się w megaterroJournal of Modern Science tom 4/27/2015
223
Łukasz Roman
ryzm – największe zagrożenie bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego.
Niepowstrzymana destrukcja środowiska naturalnego systematycznie pogarsza
warunki życia ludzkości, a w perspektywie grozi zagładą życia biologicznego.
Cyberprzestrzeń to nowa, wciąż wzrastająca na znaczeniu sfera ludzkiej
działalności, wymagająca ochrony i obrony przed destruktywnymi oddziaływaniami na czele z cyberterrorem. Zagrożenia militarne, społeczne, katastrofy
i awarie techniczne, klęski żywiołowe oraz skażenie środowiska są porównywalne ze skutkami wojen, a ochrona przed nimi i usuwanie ich skutków stanowią również współczesną ochronę i obronę narodową, do której państwo musi
zmobilizować wszystkie cywilne i wojskowe siły zdolności działania.
Spośród zaprezentowanych zagrożeń wiodącą, nadrzędną rolę odgrywają zagrożenia o charakterze politycznym. Z nich mogą bowiem wynikać innego rodzaju zagrożenia – mogą być one impulsem wyzwalającym wystąpienie innego
rodzaju zagrożeń, szczególnie ekonomicznych, militarnych i społecznych.
W skomplikowanej rzeczywistości stosunków międzynarodowych zagrożenia mogą się wzajemnie przenikać, występować pojedynczo lub kompleksowo,
a niekiedy przybrać charakter lawinowy. W pewnych sytuacjach zagrożenia jednego typu mogą przybrać formę zagrożenia innego typu. Pojawiły się też nowe
rodzaje zagrożeń, czego przykładem może być zagrożenie dla bezpieczeństwa
systemów informacyjnych. Zmienił się również charakter zagrożeń, choćby
z tego powodu, że nośnikiem siły mogą być także podmioty ponadpaństwowe
czy pozapaństwowe oraz dlatego, że pojawił się nowy typ przemocy wewnątrz
państwa.
W okresie globalizacji coraz więcej zagrożeń ma charakter transgraniczny,
czyli oddziaływają one ponad granicami wielu państw. Taki charakter mają zagrożenia społeczne w formie terroryzmu międzynarodowego i przestępczości
zorganizowanej, zagrożenia ekonomiczne, wynikające z oddziaływania rynków kapitałowych, kapitału spekulacyjnego i transnarodowych korporacji oraz
zagrożenia ekologiczne. Jednocześnie następuje poszerzenie zakresu podmiotów będących nośnikami określonych zagrożeń (np. zagrożenia o charakterze
społecznym są powodowane przez podmioty niepaństwowe, takie jak międzynarodowe struktury i grupy przestępcze oraz terrorystyczne). Zwłaszcza
w ostatnich latach następuje intensyfikacja zagrożeń z ich strony.
224
Z przedstawionych wnioskować można, iż problematyka zagrożeń, w tym
przede wszystkim zagrożeń uznawanych za obecnie aktualne i szczególnie niebezpieczne, stanowi ważny element w wieloaspektowych ocenach zagrożeń
bezpieczeństwa. W wyniku prowadzonych analiz porównawczych dostrzegamy
tu znaczne przewartościowania polegające na zmniejszaniu się zagrożeń militarnych, a rosnącej roli zagrożeń politycznych, ekonomicznych (w tym energetycznych i finansowych), terroryzmu oraz zagrożeń cybernetycznych. Mimo
wskazanych tendencji nadal należy monitorować zagrożenia o charakterze militarnym, gdyż one mogą ulegać przewartościowaniom w wyniku zmian uwarunkowań w szeroko ujmowanym środowisku bezpieczeństwa narodowego czy
międzynarodowego.
Po uwzględnieniu rezultatów prowadzenia prognostycznych ocen w obszarze działań o charakterze zarówno militarnym, jak i niemilitarnym dostrzec
można nowe elementy zagrożeń. Niewątpliwie mogą być one trudne w identyfikacji, a możliwe skutki destrukcyjnego oddziaływania strony przeciwnej
zaskakująco duże. Stąd zasadne są dążenia do określania i identyfikacji tych
zagrożeń, bowiem wiedza o nich stosownie wykorzystana stanowi podstawę
do podejmowania racjonalnych decyzji utrzymujących stan bezpieczeństwa
państwa na wymaganym poziome.
Podsumowując, można stwierdzić, iż zarówno działania państw na rzecz
bezpieczeństwa międzynarodowego, jak i ich troska o bezpieczeństwo narodowe nakazują śledzić z największą uwagą ewolucję wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa oraz środków podejmowanych na rzecz ich eliminacji, co ma istotny
wpływ na kształt systemu międzynarodowego.
Literatura
Balcerowicz, B. (1997). Obronność państwa średniego, Warszawa, Bellona. ISBN: 8311-08666-4.
Balcerowicz, B. (2002). Pokój i „nie-pokój” na progu XXI wieku, Warszawa, Bellona.
ISBN: 831109469-1.
Balcerowicz, B. (1994). Strategia obronna państwa, Warszawa, AON.
Ciekanowski, Z. (2010). Rodzaje i źródła zagrożeń bezpieczeństwa, Józefów, Centrum
Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej im. Józefa Tuliszkowskiego – Państwowy Instytut Badawczy. ISSN 1895-8443.
225
Łukasz Roman
Cieślarczyk, M. (1999). Modele i wymiary bezpieczeństwa, Warszawa, „Zeszyty Naukowe AON”, 3(36). ISSN 0867-2245.
Czaputowicz, J. (1998). System czy nieład? Bezpieczeństwo europejskie u progu XXI wieku, Warszawa. ISBN: 83-01-12744-9.
Cziomer, E. (2010). Bezpieczeństwo międzynarodowe w XXI wieku. Wybrane problemy,
Toruń, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne. ISBN: 978-83-7571-035-9.
Dawidczyk, A. (2001). Nowe wyzwania, zagrożenia i szanse dla bezpieczeństwa Polski
u progu XXI wieku, Warszawa, AON. ISBN: 83-88062-02-6.
Dworecki, S. (2002). Zagrożenia bezpieczeństwa państwa, Warszawa, AON.
Gawliczek, P., Pawłowski, J. (2003). Zagrożenia asymetryczne, Warszawa, AON. ISBN:
83-88062-79-4.
Jakubczak, R. (2003). Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP, Warszawa,
Bellona. ISBN: 83-11-09744-5.
Jakubczak, R., Flis, J. (2006). Bezpieczeństwo narodowe Polski XXI wieku, Warszawa,
Bellona. ISBN: 83-11-10122-1.
Kaczmarek, J. (2008). Współczesne bezpieczeństwo, Warszawa, AON. ISBN: 5873-08.
Koziej, S. (2006). Między piekłem a rajem. Szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku,
Toruń, Wyd. Adam Marszałek. ISBN: 83-7441-341-7, 978-83-7441-341-1.
Lasoń, M. (2010). Bezpieczeństwo w stosunkach międzynarodowych, Toruń, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne. ISBN: 978-83-7571-035-9.
Leszczyński, T. (2005). Związki terroryzmu z przestępczością zorganizowaną, Warszawa, „Myśl Wojskowa”, 2.
Mały Słownik Języka Polskiego (1995). Warszawa, PWN.
Pawłowski, J. (red.) (2002). Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego,
Warszawa, AON. ISBN: 83-88062-23-9.
Pokruszyński, W. (2008). Bezpieczeństwo narodowe u progu XXI wieku, Warszawa,
„Zeszyty Naukowe AON”, 1(70). ISSN 0867-2245.
Pokruszyński, W. (2013). Filozoficzne aspekty bezpieczeństwa personalnego Journal of
Modern Science 1/16/2013, Józefów, Wydawnictwo WSGE, ISSN 1734-2031”
Szafrańska, E., Szafrański, J. (2014). Edukacja na rzecz bezpieczeństwa Journal of
Modern Science 2/21/2014, Józefów, Wydawnictwo WSGE, ISSN 1734-2031.
Zięba, R. (2005). Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych,
Toruń, Wydawnictwo Naukowe Grado. ISBN: 83-85838-98-8.
Zięba, R. (1989). Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych, Warszawa, Sprawy międzynarodowe, „Polski Instytut Spraw Międzynarodowych”, 10.
226
Leta Dromantienė
Mykolas Romeris University, Lithuania,
[email protected]
Journal of Modern
Kęstutis Štaras
Mykolas Romeris University, Lithuania
Vilnius Central Outpatient Clinic, Lithuania
s. 227–250
[email protected]
Monika Ūselytė
Mykolas Romeris University, Lithuania
[email protected]
Lithuanian Case Study of Prescribed
Participation in Cultural Events: Attitude
of Health Care Practitioners
Abstract
The aim of the paper is to explore how non-medical factors influence health and
well-being, quality of life (QoL). Thus, cultural attendance takes a significant role on
QoL because namely culture is an important domain for health and QoL simultaneously. To analyze the possible connection between culture and health, and, attendance
of cultural events in case of social project Cultural Prescription presented in a paper
as one of the important dimensions of QoL. The article provides the results of that
social project from a perspective of Lithuanian health care practitioners. Continuing
about QoL and state inputs to it, cultural policy domains are presented to create an
overall picture of it and make conditions for connection of those two segments. Research results indicate its advantages and disadvantages, which identified by health
care practitioners as intermediaries between project’s organizers and those who receive
prescriptions (patients).
Keywords: cultural prescription, quality of life, health, culture
Introduction
Residents satisfied with their health and quality of life are the great power
to state’s prosperity. QoL has been widely analyzed by different disciplines: psychology (Diener & Diener, 2002) analyses personal experience based quality of
227
Leta Dromantienė, Kęstutis Štaras, Monika Ūselytė
life; economics (Krutilla & Reuveny, 2002, Servetkienė, 2013) allocate its biggest focus on the objective economic capacity related to living standards; from
medical perspective (Boumol, 1993, Michalis, 2003, Butikis, 2009); sociology
(Raphael, 1996, 1998, Veenhoven, 1988, 2000) dispute individual’s well-being
and their reliance to different levels of society welfare. Growing popularity of
interdisciplinary studies has led to interdisciplinary of QoL studies (Stiglitz,
Sen, Fitoussi, 2009). Significant political organizations: UNESCO, World
Health Organization (WHO), Organization for Economic Co-operation and
Development (OECD) pay attention to QoL studies in order to ensure the main
goal for every state to improve and secure QoL and welfare for everyone (Scottish Social Research, 2005). To reach these goals, scientific analysis is necessary
because QoL is extremely complex by its nature and in different circumstances
mean different things. Thus, some of the most important elements agreed to be
constant by the authors.
Multitude studies come to a common agreement that health play a key role
in the QoL (WHO, 1995, Mikhail, 2003). Scholar’s state that health is one of the
main factors that affects people’s QoL, as health itself is a resource for human daily life capacity. QoL notion is also supported by the fact, that one of the first QoL
definitions established by WHO (1993) included health as a significant domain.
Therefore, health is also included in Human Development Index. It is expected
that investments in health improvement are investments in quality of public development and welfare simultaneously (Baklien, 2009). Consequently, one of the
ways to improve QoL is an aspiration to improve health. There are many approaches how the state in general or social network organizations, in particular,
can improve residents health. Culture is between those methods. Actually, in our
modern society cultural usage for the health and QoL purpose increases rapidly
(Raphael, 1999, Angus, 2002, Guetzkow, 2002, Smith, 2004, Hyyppa et. al., 2005,
Daykin, 2011). Moreover, culture is not only a measure to reach better QoL, but
it is also a component of QoL. Culture is acknowledged in many social spheres
as a social power to influence the particular issue in a right direction, which had
not spared the attention of researchers.
This paper argues the social point of view of possibilities to improve QoL
and research approach of evaluation of social project from the point of health
228
Lithuanian Case Study of Prescribed Participation in Cultural...
care practitioners view, as intermediaries between project organizer’s and receivers’ (patients’), perspective in Lithuania. Actual research is relevant to apply
gained results to familiar future projects. A paper presents the findings of the
social project “Cultural prescription” that was successfully carried out in AprilNovember 2013 in Vilnius when implementing the best practice of Turku, Finland (2011) in that field. That is an example how a culture was employed for
health care by collaborating cultural and social network enterprises. Precisely,
this social project reveals the case when culture enabled for improving patients
health, welfare and QoL simultaneously.
In Lithuania, social project “Cultural prescription” was organized by public
cultural institution “Mokytojų Namai” (Eng. Teacher’s House) in Vilnius and
dedicated to outpatient clinic “Centro poliklinika” (Vilnius) patients, who were
suffering from chronic disease cancer, cardiovascular disease and mental health
disorders (a predisposition to depression) to improve their QoL. The idea of that
project was participants receiving invitation cards – “Cultural Prescription” – to a
cultural event or institution besides their regular based prescription for medicine.
The paper presents an analysis of Lithuanian case of social project “Cultural
Prescription” and its role on QoL proposed by health care practitioners who
have been prescribing for patients’ prescriptions of cultural attendance.
The aim of the research: to explore the importance of social engage cultural project “Cultural prescription” on QoL of patients suffering from chronic
disease m the point of view of health care practitioners.
Methods of the research: analysis of scientific literature/data, qualitative
research, semi-structured interview, qualitative content analysis of the data.
The concept of quality of life and health
related quality of life (HRQOL)
For centuries researchers and thinkers from different disciplines have proposed their own definitions of QoL according to particular time normative,
social, economic and political actualities as well as on different approaches and
assumptions (Veenhoven, 2006). Regardless, only at the very beginning of the
XX century, issue of QoL has become a matter of systematic empirical research and finally, independent theory (Vesan & Bizzotto, 2011). QoL theory
229
development presents two historical approaches: Scandinavian and American.
Scandinavian sociologists and economists stressed on objective living conditions (Erikson, 1993, Uustilo, 1994) and considered that happiness, satisfaction needed for QoL may be reached in condition of well-developed welfare
state rather than on people’s satisfaction itself (Noll, 2004). While the American approach highlighted subjective well – being, happiness, life sa-tisfaction
and QoL evaluation by every person individually (Combell, Converse, Rodgers, 1976, Vesan & Bizzotto, 2011). American approach stressed, that different
person may be differently satisfied in equal circumstances that is why QoL is
subjective itself.
Although American and Scandinavian approaches present substantially different position toward QoL, both approaches take an active position in the social
science, and nowadays it becomes new interdisciplinary study subject. Thus, in
1993 social scientific QoL research becomes institutionalized with the founding of the International Society for QoL studies (ISOQOL) (Veenhoven, 2006).
Growing volume of QoL studies and its demand had led to the spread of it to
the majority of Europe and opened the gates for further analysis of QoL (Raplay,
2003). QoL becomes a popular topic on social science debates, which resulted
that American (subjective), and Scandinavian (objective) approaches lost the
links with researcher’s geographical location, as it was at the beginning and were
renamed to subjective and objective domains of QoL.
Even scholars identify different components of QoL, but some domains are
agreed by all, such as physical, mental and social health, only notable, that for example WHO (1995) identify it as social health, while others named it as health and
psychological climate or health and social connections (Stiglitz et. al., 2009)
QoL studies have shown that health is significant part of QoL (Bruno et.
al., 2003) and no other domain of life none of the QoL have attracted such attention in relation to measure of QoL as health. This is a consequence of few
related phenomenon:
 Beveridge Report1, which connected health as significant domain for
quality of life with postwar welfare state;
 World Health Organization (WHO) has defined health not only as absence of illness but in wider terms: health is state of complete physical,
230
mental and social well – being and not merely the absence of disease or
infirmity (WHO, 2014);
 Health is accepted as a common value in most of the societies, and it
may be easily damaged by physical impacts or diseases and scholars find
importance to measure HRQoL in different disease or its treatment conditions.
Holistically, health is a most important domain of the QoL because health
problems mostly interfere with person’s usual social activities, as well as good
health leads to economic prosperity and social welfare. Moreover, health is vital
for the realization of capacity, as well as it is needed for loving, having and being.
Also is highlighted, that even health is named as most important domain of QoL
which leads to capacity to reach desired well – being, it is not enough to be in
good health condition to have high QoL, thus health is not equal to overall QoL,
but high QoL certainly includes health (Phillips, 2006).
However, the concept of HRQoL has evolved through the time and till
the last decades of XX century encompassed information about the quality
of the physical, mental, and social domains of the population or individual
life. As it is also defined by Organization Healthy People (2014), “Healthrelated qua-lity of life (HRQoL) is a multi-dimensional concept that includes
domains related to mental, emotional, physical, and social functioning”
(Healthy People, 2014).
Moreover, one of the requirements of the WHO for member states is to take
care of the citizen’s health to create the conditions for personal healthy growth
and development that is vital for individuals QoL. In this regard, is not a coincidence, that certain states include QoL improvement as a goal in their Health
Care manual and multiannual programs. Additionally, may be argued that resembling calculus arise in distribute of resources between me-dical treatment
and disease prevention services.
Due to holistic approach to HRQoL and QoL as a whole, could be said, that
despite objective purpose of health care services, part of HRQoL in particular
or QoL in general, are still improved through medical care. It is comprehensible, that person receiving health care also receive improvement for QoL. In
this sense, QoL also depends on the remit of medicine and health care system
231
and services. In this order health care provides health and part of HRQoL,
which, in fact, is an objectively measured health condition. This situation and
priorities of health care and prevention services also have an impact on treatment choice of members of a medical community who makes decisions on
treatment methods. In respect, medical practitioners are oriented and focused
mostly on medical treatment that determined for improving health itself and
neglected possible alternatives in more social or cultural activities, some supplementary activities began to emerge.
Culture, health and quality
of life interrelations
Culture itself is adopted as a harmless phenomenon. Moreover, cultural
experience and impressions from the culture have physical, mental and social
effects (Johansson, 2001). Sociologist identifies culture as spiritual value and
engine of every society (Gaižutis, 1988). Considering an a linkage between
QoL and culture the Canadian research (2010) outcomes state that culture
enriches people’s QoL and they value culture as an important part for it. Also
Augustinsson (2011) added, that all kind of cultural experience helps people
to express themselves in daily life regardless of objective living conditions, in
this way culture is suggested to be understood as resource of human well –
being which directly matters to QoL. Cuypers et al. (2011) notice, that even
low-level cultural activity may have a protective effect on health during the
time. Therefore, there is no coincidence that culture have to be accepted and
understood as one of the most recent component of QoL, as far as cultural
activity has a positive impact on QoL, culture needs be considered as one of
determinant of it (Servetkienė 2013). Even if culture or attendance of cultural
events presented as entertainment, culture by nature provides more social and
individual values. At the individual level cultural experience improves mental
health by relieving stress, anxiety and depression and its symptoms. Therefore, it stimulates positive feelings, experiences and minds (Cuypers et al,
2011). Culture can contribute to the human life and humanity improvement,
individual self-esteem and happiness. This is all come through understanding of culture as an aesthetic phenomenon (Gaižutis, 1988). Culture also play
232
a role for improvement of health, social relationships, social participation
and QoL in general and makes influence at the community level through
reducing social isolation, and increasing social activities, supplementing social welfare. Certainly, in most cases researchers seek to share or dedicate
their results with wider audience, also including health care practitioners.
Unfortunately, health care practitioners are often skeptical about health related researches if they do not measure solid medical facts which actually
implies, that non-traditional treatment activities or methods such as cultural
or social initiatives frequently does not convince medics as an important or
having value for objective health status, because, they rather rely on medicine
technologies and laboratory tests (Phillips, 2006). An important note should
be done, that despite this approach of medical practitioners, various activities been implemented, and researches conducted, which proved the great
interest in the topic in scientific and social levels.
There has provided several population surveys that determined to evaluate possible influence of attending various kind of cultural events or visiting
cultural institutions in European countries: in 2000 survey conducted by Department of Welfare and Social Statistics of Sweden (Konlaan et al, 2000); in
2005 by National Public Health Institute, Department of Health and Functional Capacity of city Turku in Finland; in 2009 joint Sweden, Norway and
USA researchers group conducted longitudinal survey on attending cultural
events and cancer related mortality. Results imply that attendance at cultural
events is interacted with improved viability and better self – related health (Bygren, 2009). Scottish Government Social Research Institute in 2013 presented
research on the evidence of cultural engagement and sports participation on
health and QoL in Scotland. The main results reveal, that those, who participated in cultural activities or have attended cultural institutions or cultural
events have reported one and a half times better subjective health than those
who have not participated in cultural activities during the last twelve months.
Albeit presented explorations only introduce with numerous of culture and
QoL integral studies, but it evidences the matter that culture by nature is beneficial for health and human being in general. Is also acknow-ledged, that such
impact is not straightforward if people are not attending cultural events. That
233
is why must be systematically sought for opportunities and social spaces how
to empower culture to reach positive affection to community members as wide
as possible.
Figure 1.
Key dimensions of art and health
Source: Made by Monika Ūselytė, 2014, based on Smith (2003).
Social policy actions that reduce barriers to leisure participation are important interventions for improvement of people’s health. Cultural activity promotion should have a role in health promotion programs because they not only
look after health risk factor‘s prevention but also regard leisure participation in
social, cultural and religious activities as part of their concerns. Although there
are a plethora of social engaged cultural projects, they are never the same because of human resources who implements and participate in projects. Unique
background, assumptions, skills and intentions make every project different.
234
Comprehend this, scholars distinguished unifying social project aims: raising
awareness of health issues and encouraging people to take responsibility for
their health, personal development, acquisition of art and craft skills, social
activity and participation, staff development for health professionals, health
needs assessment, communication between consumers and the health and
social care agencies, cross-sector partnership, common welfare at the society
(Angus, 2002). In 2003, Angus presented Diamond visualization of key dimensions of social engaged cultural projects (see Figure 1).
The four axles present four types of cultural-engaged social projects. Top
axle shows creative emphasis, and bottom axle presents focus on health directly by regular health care agenda. Left side presents projects focused on
health through the social sphere and social health. Right side – projects,
which focuses on individual perception (Angus, 2002). Following clockwise
from the top axe the art – individual combination is a concern with methods
in which the culture is intrinsically healthy activity and the extent to which
such a view improves individual’s capacity to be healthy. Further, individual
health services focus on the way in which culture is understood as art therapy (therapeutic dimension) or also can support healthcare in meeting nonmedical dimensions of health. At the end health services – social perspective
in concerned on engagement groups who suffer health problems. Social –
arts perspective stress, that health positively results from creative engagement between people. Assessing cultural prescription as social projects due
to this Diamond covers three parts of it, bottom, where it is regular health
care agenda, lefts side, where health is presented in social understanding and
right side, where health is presented in individual manner, joining them consist projects effects models:
1) Individual + health services = nonmedical dimension on health;
2) Health services + social = engagement groups who suffer health problems.
The first pattern described as nonmedical activities due to increasing health
in particular and QoL in general. As mentioned, the cultural prescription is
not linked to therapy, but it is aimed to improve QoL through health. Therefore, reach engagement groups are crucial, due to cultural prescription aims
235
to improve QoL of those who suffer chronic diseases. Moreover, living with a
chronic disease creates significant psychological difficulties for those who live
with it, no matter which kind of chronic disease it would be. A daily illness
may progress into depression and that further reduce daily function, relation
with other people and social participation simultaneously, which leads to decreasing the quality of life (Lyracos, 2010). That is the emergency to support
those people, and it was aimed to do with prescribing participation in cultural
events. The study focuses on Lithuanian case, cultural engaged social initiatives addressing health and QoL are found throughout the world. Great Britain
has more than decade experience of prescribing culture. These initiatives had
started 2004 as cultural prescriptions, later in 2010 it recalled “Social Prescription” as it links patient to participate in particular social actions. The social
prescription is already wider than cultural prescription and indicates a various
range of initiatives for example cultural event, membership in social networks,
volunteering clubs, etc. (Friedli et al, 2012). In Sweden, Region Skane in 20092011 it has been tried to prescribe culture as supplemented method to long
term sick leave patient‘s rehabilitation. It proves, that cultural participation can
be also used to promote personal and national capacity – participate in the
labour market (Augustinsson, 2011). As German example reveals, a familiar
initiative is also suitable for children and teenagers. In Germany in 2009–2013
has been implemented Theatrical Prescription. Children and adolescents who
faced with difficulties in school or with peers could receive Theatre Prescription. In particular Lithuanian case “Cultural prescription” brought from Turku,
Finland, where it was implemented in 2011 while Turku was European Capital
of Culture. The purpose of culture year was to uncover the comprehensive role
of culture for individuals and communities – well-being providing a valuable
perspective.
Cultural prescription context in Lithuania
Culture and QoL interrelation is a quite new expression in Lithuania, and
there is an apparent lack of scholar literature and statistics on this particular
topic. Therefore, in Lithuania social engaged culture is still identified as art
therapy. The situation began to change after 2009 when Vilnius, a capital of
236
Lithuania was a European Capital of Culture and the first time in Lithuania
organized international conference on the interface of culture and health.
The same year at the Parliament of Republic Lithuania (PRL) it was a discussion on Lithuanian cultural policy. Two main results should be mentioned:
first, it was formed working group to prepare a document on cultural policy development possibilities and cooperative strategies with other sectors in
social policy (health, social care). Second, made a distinction between the
concepts of art therapy and socially engaged culture. Means that art therapy
is left to medical treatments and culture for health and social aims assigned
to non-medical pursuits. Further in 2010 PRL approved Change Guidelines for Lithuanian Cultural Policy (Valstybės Žinios, 2010, Nr 80-4152).
In 2011 PRL approved inter-institutional action plan for culture policy change
implementation 2012–2014 and aimed to consolidate culture as a strategic direction of state development. Therefore, was also aimed to increase
cultural accessibility in Lithuania for all residents (Valstybės Žinios, 2011,
Nr 134 – 6350). In parallel, 2012 Government of the Republic of Lithuania approved the National Progress Program 2014–2020, which determine
Culture, Regional Development and Health for all as equal (horizontal) political priorities of the Republic of Lithuania. A culture was recognised at the
political level as significant determinant to reach national growth for the first
time in Lithuanian legislation history.
Therefore cooperation perspective is also important, because integration of
culture and health care and social issues in public and political spheres of activities is a complicated process that requires for concentrated efforts in order
to achieve best results. Inter-institution cooperation remains important from
the year of 2008 when Lithuania State Audit Report highlighted the lack of this
cooperation particularly between private and public sectors (Valstybinio Audito Ataskaita, 2008, 4 – 6350). The measures for implementation of this aim
was provided by joint actions of Ministries of Cultural, Health Care and Social Security and Labour in 2013–2014 and accomplished social projects which
would provide advantageous conditions to strengthen role of culture in health
care and social security spheres in order to improve residents’ QoL. Even if
legislation aspects of culture for QoL engagement does not consolidate situJournal of Modern Science tom 4/27/2015
237
ation of culture in Lithuania, it made a foundation for creating intersectional
and inter-institutional actions to achieve a recognised role of culture in a common goal, for the QoL of residents. Such actions are important because public
health related concerns exist in Lithuania.
According to results of research on QoL (2012) conducted by the Statistical Department of Republic of Lithuania in 2012, one on five (21 percent)
of Lithuanian residents assessed their health condition as bad or very bad in
2010. From 2007, this number had increased 17 percent. 31 percent of residents aged 16 and older stated as being suffering any chronic disease or long
term (not less than six months) health disorders in 2010. This number cannot
be agreed as eligible in the society, although reasons may vary and not necessary depend on health care system or services. Health care system selected
domains shows, that general number of doctors as well as of family doctors
in the year from 2008–2012, had maintain almost the same, which actually
means the same number of doctors per head. In other words, according to the
self-assessed health status of people went worse, but the accessibility of doctors or quotas, which is problematic in Lithuania remain the same. Residents
health situation requires an alternative to medical prevention programmes or/
and social projects.
Methodology of empirical research of social
project Cultural prescription
The research conducted on 18–31 October 2013 in four different departments of Outpatient Clinic “Centro Poliklinika” in city Vilnius where prescriptions for the attendance of cultural events were prescribed. The research was
aimed to evaluate health care practitioners ‘comprehension about prescribing
culture and their experience in familiar practices. Respondents provided answers verbally during an interview. The empiric data was collected by applying
a semi-structured interview method that induced a more relaxed communication atmosphere, better adjustment to the research environment, and provided
information contributing to an in-depth discussion of the problem analysis.
Five doctors and five nurses were selected by Gatekeeper method of sampling.
Health care practitioners participated in the research were family doctors (n =
238
5) and nurses (n = 5), average of work experience 17 years. The focus during
the interview was given to understanding of specific moment of prescribing
culture, better understanding of respondents ‘attitudes and comprehension on
actual practise.
The data has been collected until a certain degree of theoretical “satiation”
has been achieved.
Questionnaire contained twenty questions which were grouped in five
blocks which covered questions on common information about informants;
familiar experience, participation and participants in social project Cultural
Prescription; possible influence on health and QoL; evaluation of the project;
and health care practitioners role in the process of prescribing culture. Research has been conducted following the scientific research ethics: voluntary
approach, goodwill, privacy and respect. To ensure confidentiality of respondents, their names have been replaced with number and letter that indicates
participant and occupation (D = doctor, N = nurse). Results were processed
using qualitative processing method distinguishing categories and subcategories. Inductive category approach was used. Data derived categories raises attention to the data, which also means information gained from the interviewees. In this case, then voice of health care practitioners are hoping to raise,
this approach of categorization is agreed as most suitable to apply, because the
actual content of the text is much richer than it could be predicted in advance.
The qualitative content analysis presents wider understand to date and more
information than only it’s content (Hennink et al 2011).
Research outcomes. Analysis of the data obtained during the research
revealed the following main categories: General perception, Experience and
interest, Process, Outcomes, Concluding appraisals establishing health care
practitioners experience in prescribing culture process, attitudes and related
practise.
Participants of the research identified different perceptions of social project Culture Prescription. Three subcategories (Figure 2): Art therapy, Entertainment, Charity distinguished.
239
Figure 2.
Cultural Prescription perceptions in terms of Health care practitioners
Subcategory
Supporting statement
Art therapy
1 – D: “<…> not unnecessarily various art therapies occur, so <…>
Cultural Prescription also exist”.
Entertainment
4 – D: “<…> it is beneficial for everyone to have fun sometimes”.
6 – D: “<…> culture cannot harm people <…>, it is good that this
project exist”. so exist”.
Charity
6 – D: “<…> something like a charitable <…>, well that came to
us also”.
3 – D: “<…> if social status is high, <…> they do not need for
this charity”.
2 – N: “<…> those who like attending <…> this charitable initiative makes them very happy <…>”.
It was established, that health care practitioners equates cultural prescription to art therapy that itself is close to medical terminology and may be associated with health also. Moreover, as it was stated upwards, any cultural relation
in Lithuania are related to art therapy because of being most known term as a
term but not by its meaning. Therefore, as it noticed, health care practitioners
not all the time can bring clarity to its explanation. Misunderstanding between
the concepts, initiatives and activities exist because of the long term absence of
clear definition what is art therapy and what is not (Brazauskaitė et al, 2012).
This reflected in the informant’s answers, which also shows, that understanding between the health care practitioners is not applicable. Despite the fact that
definition does not reflect the same things, closer naming could be unknown.
However, this assign deeper understanding of cultural events and health interrelation, because another understanding as entertainment and charity supports an idea, that health care practitioners do not recognise health and cultural event interaction as medically important. Association with entertainment
informs us that because of access to the cultural event health care practitioners
automatically ascribe it as entertainment without any medical willingness. An
expression of charity also responds to cultural events and health interrelations
acknowledgement. Thus, information was found as important due to present
240
how does the health care practitioners, who been prescribing cultural prescriptions by themselves perceived this project. Particularly because they also
were a part of it. Is important to emphasize, that first category revealed three
interpretations of the one phenomenon – culture prescription. Because this
many causal indicators can be behind these different perceptions (Figure 3).
Obtained direct or indirect experience, scientific knowledge or even absence
of interest gained during lifetime may influence presumption of a phenomenon as well as disclose surrounding circumstances of health care practitioner’s
perception of Cultural Prescription.
Figure 3.
Health care practitioner’s common experience and interest
Subcategory
Direct/indirect
experience
1 – N: “<...> ceramic therapy <…> I am going and participate there <...>”.
10 – N: “<…> I had an internship at oncology institution <…> there are
<…> relax therapies, music therapies, painting therapies, light therapy
<…>. <…> but it was serious treatments, not projects <…>”.
D – 6: “<...> I have heard, Mental Health Centre had a project about clay
<...> something with clay <...> and I participated in their exhibition <...>”.
Scientific knowledge
7 – D: “I remember at the study times I had a course about art therapies”.
7 – D: “<...> I remember at the study times I had a course about art therapies for mental disorder patients“.
10 – N: “Had to take interest in the scientific literature, because I had to
write internship assignments, and there was much to do on this topic”.
Absence of interest
9 – N: “<…> this is not work area of mine <…>”.
4 – N: “<...> I have nothing to comment <...> me or my patients with me
we had never been participated in familiar initiatives“.
9-N: “No, <...> there is no time for that. Somehow it is not my sphere <...>”
6 – D: “No <...>. Never needed. But basically it seems that maybe somehow it is not my area anyway“.
Participants of the research identified a different status of experience: direct
experience – indicate the practices, which had directly included interviewee
into the process. The same as social project Cultural Prescription did. Indirect
experience – knowledge about something in relation to culture and health occurs, but no personal link exists.
241
An absence of interests comprises provision that cultural events and
health care are not spheres of family doctors or nurses. It was established that
most often health care practitioners mentioned art therapies practises as direct experience of culture and health most relevant to the prescribed culture.
In this order seems more meaningful, that health care practitioners who had
direct experience tends to associate Cultural prescription with art therapy.
Health care practitioners also indicated Cultural Prescription as a first
social project that they are involved as part of implementers team. Although
they knew about familiar initiatives, they had limited experience of culture
applications in their working environment. It was also established, that only
a minority (n = 2) have encountered with scientific literature. It is interesting to note that interviewees who stated about scientific literature had less
than ten years working practice, which also means that studies were graduated earlier. Time aspect is relevant to be mentioned because in Lithuanian
context exist significant differences between the decades due to countries
historical development as well as art therapies as a source of cultural engaged
social projects.
Art therapy theory and method had reached Lithuania only in the eighties of last century and at that time it was psychologists’ privilege and medical
representatives from other spheres were not invited to related events, trainings
or courses almost decade from inception of such activities.
Period, when art therapies were dedicated only to psychologist had also
influenced the perception, that arts in particular or culture, in general, are
matter of psychologist rather than someone else from the health care system, this approach remain till nowadays (Butkus, 2009). It stresses the importance of the research, to highlight health care practitioner’s attitudes and
perceptions because health care system is the one that needs to be convinced
about the worth to join forces. Moreover, interviewees perception on Cultural prescription are varied as well as their experience and interest are various, which naturally concludes, that current state of knowledge influence
the perception of the subject and process of its realization. It was established, that process may vary from fail to succeed and also can be neglected
(Figure 4).
242
Figure 4.
Domains of Culture prescription’s process
Subcategory
Neglect
8 – D: “<...> I did not prescribe, because last week I had many patients
<...> it takes tame to explain, registered into computer <...> difficult to
find time <...>”.
1 – N: “<...> they don’t say nothing about, they don’t know. Then you
(nurse) on your own are tired or unhappy or slimly a lot of work, <...> and
patient stays without prescription”.
4 – N: “<...> my patients did not know about this project <....>”. 6 – D:
“<...> when serious chronic disease patients is already gone I notice that
I did not had time or forgot to prescribe this prescription even I could.
Our regimes are too high”.
Fail
6 – D: “Who refused said, do not want, will not go, I’m not interested”.
6 – D: “<...> one who refused said, do not want, will not go, I’m not
interested”.
10 – N: “<...> happens that people says No, but only because one lives far
away, outside Vilnius, but not because one does not want <...>”.
2 – D: “<...> you offer for people, but one has chronicled back pain <...>
and people refuse to go <...>”.
Succeed
1 – N: “<...> they are very happy about it <...>. We share good
emotions“.10 – N: “<...> happens that people come here again to thank
<...>”.
Prescribing Cultural prescription is more complex and liable process than
it may seem. Complexity depends on both – patients and health care practitioners sides. Research revealed that health care practitioners neglected cultural
prescriptions – conceptually appropriate patient came to owns doctor, not necessarily, one gets a Cultural Prescription.
Neglect occurs via the complexity of reasons. First established is a low level
of project popularity between patients – it leads to an absence of patients recall
about a possibility to get a cultural prescription, which, according to health
care practitioners would be helpful. Also when a person is unaware of this
project, it becomes more time consuming to answer all questions and explain
all information. Second is the requirement of firmly scheduled health care and
patient appointment. According to the research, this case is even more problematic if practitioner once had a practise when patient refused or it took too
long to prescribe cultural prescription, practitioners enthusiasm about proJournal of Modern Science tom 4/27/2015
243
cess reduces. It was investigated, that absent of interest in cultural life, living
location, late evening events also health condition are most popular reasons
why patients refuse to take a cultural prescription. However, a solid number
of cultural prescriptions were prescribed (3420 units) which evidence health
care practitioners determination to this social projects and also their acceptance of it despite all mentioned encumbrances. Health care practitioner’s efforts were necessary to reaching this number equally as they had to strive for
every patient to get pleasure and benefits from this project. Research revealed,
that health care practitioners had experienced positive emotions among their
workloads and rush that indicate mutual outcomes, for practitioners and patients. Established emotional, social and financial subcategories that reflect
findings (Figure 5).
Figure 5.
Distribution of Cultural Prescription outcome
Subcategory
Supporting statements
Emotional
1 – N: “<...> they are really happy about it”.
Social
3 – D: “<...> finally meet same-minded people <...> communicate and
be in society <...> is needful also for quality of life <...>”.
Economic
2– D: “<...> appreciate that they can go for free, <...> and save money
<...> they are very happy about it’’.
Was established that prescribed culture play a role in patient’s social life
and increase their social welfare. According to the research emotional, social and economic factors consist prescribed culture outcomes. Succeed cases
incurred practitioners good emotions because of being the one who could
make patient pleased. Simultaneously patients provided positive emotions as
received cultural prescription. Emotions are important to daily life because it
allow people feel better in daily routine and easier to access social networks
(Allardt‘s, 1993). Positive emotions release tension and open the way for
freer communication. Moreover, relationships are important with those people or networks that can provide emotional or material support for people:
patients, who received cultural prescription noticed health care practitioner
friendly and favourable themselves and noticed relations as important. Thus,
244
health care practitioners play a significant role in chronic disease patient life
because visiting is periodical. Good relationship and trust between health
care practitioner and patient are important, not an event for good feelings,
but also it may improve treatment circumstances and social life of patients.
Besides, Lyracos (2010) highlighted, emotional experiences is like a starting
point that allow culture to make a further influence. Social factor is equally
important, because importance of being in society and communicating to
other people are agreed indicators of quality of life between scholars (Allardt,
1993; Raphael, 1999; Angus, 2002; Guetzkow, 2002; Smith, 2004).
Established cultural prescription connection with economic factor linking possibility to save money for those people who were generally attending cultural events as well as for those who postpone their attendance due
to a shortage of money. Cultural prescription plays role for improvement
of health, social relationships, social participation and QoL in general and
makes influence at community level through reducing social isolation, and
increasing social connections also promotes interpersonal interactions
(Cuypers et al, 2011). Taking into account, that cultural prescriptions make
such positive influence, was important to evaluate and generalize this social
project in general. To reach this, advantages and disadvantages (Figure 6) were
aimed to gain information about what is done right and what may be improved
in the future due to pursuit the best version of the project. Advantages and
disadvantages were asked to identify only for cultural prescription as a social
project by nature not its outcomes on patient’s health or QoL.
Figure 6.
Cultural Prescription concluded appraisals
Subcategory
Supporting statements
Advantages
1 – N: “<...> that they can go two”.
7 – D: “<...> allow participated for those, who don‘t actually want
participate <...> labels are not stick there”.
Disadvantages
1 – N: “<...> cannot choose those concerts <...> limited choice <...>”
2 – N: “<...> that they have to go to pick up their ticket
9 – N: “<...> question of time should be considered <...>”.
It was established, that cultural prescription for two persons and the possiJournal of Modern Science tom 4/27/2015
245
bility to participate in the cultural event as a regular participant are highlighted
as significant advantages. Two tickets prescribed allow patient to take a company together which increase emotional and social ties between close persons.
Participating in the cultural event as regular audience allow people to gain
positive outcomes without belonging to a group of people, taking responsibilities as a group member and avoid stigmatizing (Guetzkow’s, 2010). Therefore,
enable less determined patients, who do not like participate in active initiatives
also gain social project benefits. If person receives a cultural prescription then
only project – related persons may know that patient participate in the cultural
engaged social project. That means that this method of providing cultural benefits is more suitable for individuals who are not determined to take part in
active cultural initiatives.
Limited repertoire, agency between health care institutions and cultural
events and timing were established as disadvantages. List of possible cultural
institutions or events did not respond to everyone who gave cultural prescription needs. Informants highlighted that prescribing direct tickets to cultural
events could be more productive, especially for those, who received cultural prescription more than once. Thus, opposition to intermediaries is linked
to time consuming to patients and health care practitioner simultaneously.
Therefore, health care practitioners stressed, that type should be considered
in advance.
Conclusion
Study present health care practitioner’s attitude toward social engaged cultural project “Social Prescription” where chronically ill patients are receiving
tickets to cultural events in order to improve their health, social welfare and
quality of life. Although the current study poses some limitations, to the authors knowledge this is the first study examining the health care practitioners
perspective of such social engaged cultural projects in Lithuania. The findings
of this study suggest that health care practitioners do not deny benefits of attending culture, but also do not recognize it as capable to have medical significance. Moreover, investigated that the meaning health care practitioners gave
to social project cultural prescription depends on their personal inte-rest in a
subject as well as knowledge and experience. Thought organizational disad246
vantages and displeasure about occupied time founded, generally health care
practitioners have a positive attitude toward this particular initiative for their
patients. The study is meaningful because following the success of the project
it runs one additional years with corrections based on research results due to
make project run easier for health care practitioners. Also, the current study
and project were presented at the stakeholder’s conference where it made a
discussion toward joining health care and cultural sectors forces for a common
social welfare of the residents.
Literatura
Angus, J. (2002). An Enquiry concerning Possible Methods for evaluation Arts for Health
Projects. Bath. UK: Community Health.
Angus, J. (2012). A review of evaluation in community-based art for health activity in the
UK. Health development Agency.
Augustinsson, S. (2011). Prescribed culture. Summary of resulting research. Malmo:
Region Skane.
Baklien, B. (2009, July). Culture is Healthy. ,,International Journal of Cultural Policy”.
7(2), s. 235–257.
Bruno, D., Hubley, A., Hubley, Z. (2003). Health and the quality of life. Essays of the
quality of life. vol. 19, s. 153–183.
Bygren, L.O., et al. (2009, January). Attending cultural events and cancer mortality:
A Swedish cohort study. Arts & Health. 1(1), s. 64–73.
Cuypers, K., et al (2011, August). Patterns of receptive and creative cultural activities
and their association with perceived health, anxiety, depression and satisfaction with
life among adults: the HUNT study, Norway. ,,Journal of Epidemiology and Community Health”. 66(8), s. 698–703.
Environics research group, (2010). The Arts and the Quality of Life. The attitudes of Ontarians. Canada: Ontario Arts Council, interactive web, retrieved from http://www.
arts.on.ca/assetfactory.aspx?did=6235.
Gaižutis, A. (1998). Sociology of art. Vilnius, Lithuania. Encyclopedia.
Guetzkow, J. (2010). How the arts impact communities: An introduction to the literature
on art impact studies. Priceton: Priceton University.
Healthy People 2020 Foundation Health Measure Report: Health-Related Quality of Life
and Well-Being. (2010, April 7) Retrieved from healthy people webpage: http://www.
healthypeople.gov/2020/.
247
Hennink, M., Hutter, I., Baley, A. (2011). Qualitative research methods. Los Angeles: Sage.
Hyyppa, M., et al (2011, January). Leisure participation predicts survival populationbased study in Finland. ,,Health Promotion International”. Oxford university press.
21(1), s. 5–12.
Johansson, S.E., Konlaan, B.B., Bygren, L.O. (2011, March). Sustaining habits of attending cultural events and maintenance of health: longitudinal study. ,,Health promotion international”. Oxford university press. 16(3), s. 229–234.
Konlaan, B., Bygren, O.L., Johansson, S. E. (2000). Visiting the cinema, concerts, museums or art exhibitions as determinant of survival: a Swedish fourteen-year cohort
follow-up., ,,Public Health”. s. 174–178.
Krutilla, K., Reuveny, R. (2002, January). The quality of life in the dynamics of economic development. Oxford university press, Environment and Development Economics,
01(2), s. 23–45.
Lietuvos Respublikos Kultūros ministro 2012 m. vasario 28 d. įsakymas Nr. ĮV-140
„Dėl kultūros specialistų kvalifikacijos tobulinimo projektų dalinio finansavimo iš 2012 metų valstybės biudžeto lėšų taisyklių, paraiškos, sutarties, sąmatos
ir ataskaitų formų patvirtinimo”.
Lietuvos Respublikos Seimo 2010 birželio 30 d. nutarimas Nr XI-977 „Dėl Lietuvos
kultūros politikos kaitos gairių patvirtinimo". 2010, Valstybės Žinios,
Nr 80-4152.
Lietuvos Respublikos Seimo nutarimo projektas Nr. XIIP- 1280 „Dėl Lietuvos sveikatos 2014–2023 metų programos patvirtinimo”.
Lietuvos Respublikos Vyriausybės 2011 m. Spalio 27 d. nutarimas Nr 1269 „Dėl Lietuvos kultūros politikos kaitos gairių įgyvendinimo 2012–2014 metų tarpinstitucinio
veiklos plano patvirtinimo”. 2011, Valstybės žinios, Nr 134-6350.
Lyracos, G.N. (2010). Role of dispositional optimism in Health related quality of life among
health care professionals with musculoskeletal pain. New York: Nova science.
Noll, H.H. (2004). Social indicators and quality of life research: background, achievements and current trends. Genov, Nicolai, Ed.: Advances in Sociological Knowledge
over Half a Century.
Phillips, D. (2006). Quality of life. Concept. Policy and practice. London and New York:
Routledge.
Raphael, D. (1996, May). The quality of life profile – Adolescent version: Background,
description, and initial validation. Journal of Adolescent Health, 19(5), s. 366–375.
248
Raphael, D. (1999). The quality of life project: a health promotion approach to understanding communities, Great Britain, Oxford University Press.
Rapley, M. (2003). Quality of life research: a critical introduction. London: Sage publications.
Servetkienė, V. (2013). Gyvenimo kokybės daugiadimensis vertinimas, identifikuojant
kritines sritis. Doctoral thesis. Vilnius, Mykolas Romeris University.
Stiglitz, J.E., Sen, A., Fitoussi, J.P. (2009). Report by the Commission on the Measurement of Economic Performance and Social Progress. Interactive. Retrieved from
http://www.stiglitz-sen-fitoussi.fr/documents/rapport_anglais.pdf.
Valstybinio Audito Ataskaita (2008). Viešojo ir privataus sektoriaus bendradarbiavimas
Vilnius: Lietuvos Respublikos Valstybės kontrolė, interactive webpage, retrieved from
http://www.vkontrole.lt/failas.aspx?id=3046.
Veenhoven, R. (1996). Happy life expectancy: a comprehensive measure of quality of life
in nations. ,,Social Indicators Research”. 39, s. 1–58.
Veenhoven, R. (2000). The Four qualities of life. Ordering concepts and measures of
the qood life. ,,Journal of the happiness studies”. United Nations University press, 1,
s. 1–39.
Vesan, P., Bizzotto, G. (2011). Work and quality of life in new and growing jobs.
Quality of life in Europe: Conseptual approaches and empirical definitions. Empirical
evidence. Interactive webpage, retrieved from http://www.walqing.eu/fileadmin/download/external_website/Newsletters___policy_briefs/WALQING_244597_WPaper2011.4_Del5.pdf.
Endnote
In 1942 Great Britain published A Report on Social Insurance and Allied Services
(Beveridge Report) which was the best – selling British book of the years of Second
world war, which provided the foundations for the post war welfare state (Phillips,
2006).
1
249
Katarzyna Ferszt-Piłat,
Kateryna Novikova,
Tomasz Wrzosek
im. Alcide de Gasperi w Józefowie
Journal of Modern
s. 251–274
Cultural knowledge in the educational
media. Comparative analysis of Poland,
German and Belarus as the cases of societies
with different multicultural experiences
– Outline of a research project
Wiedza kulturowa w mediach edukacyjnych.
analiza porównawcza Polski, Niemiec
i Białorusi jako przykładów społeczeństw
o różnych doświadczeniach z
wielokulturowością – zarys projektu
badawczego
Abstract
Changes and processes in modern societies, migrations caused by the globalization and heightened, are putting at present school reality, as well as educational
media and their research, amongst crucial issues of the global discourse about the
cultural diversity. This thesis was an inspiration of the idea of. Project under the title: Cultural Knowledge in the Educational Media. Comparative Analysis of Poland,
German and Belarus as the Cases of Societies with Different Multicultural Experiences, a team drew up researchers made interested in the phenomenon of the cultural
diversity, with special taking into account the situation of creating the cultural knowledge by an chosen educational systems. The project was submitted by the Alcide
de Gasperi University of Euroregional Economy in application for the grant (NCN/
OPUS-8 about the number: 278648 2014). The basic goal of the project is to extend
the ways of identification and overcoming intercultural barriers. Among the latter
there is a lack or distortion of the cultural knowledge, deficient stereotypes, prejudices that permeate various instruction aids (textbooks, e-textbooks, wide range of
other available teaching materials etc. as well as official teaching programmes). The
original and innovative research intention of the project will be the presentation
251
Katarzyna Ferszt-Piłat, Kateryna Novikova, Tomasz Wrzosek
of the social construction of cultural knowledge as well as an attempt to construct
theoretical models based on the comparison of the three social-cultural systems that
are the cases of the societies with different multiculturalism experiences (Poland,
Germany, Belarus) basing on the information that is found in the school educational
media. Such comparative analysis for the sake of the theoretical model formulation
has not yet been carried out in a systematic way therefore it remains still of great
interest for the academic research.
Streszczenie
Zmiany i procesy we współczesnych społeczeństwach, spowodowane przez globalizację i wzmożone migracje, umieszczają obecnie rzeczywistość szkolną, a także
media edukacyjne oraz ich badania wśród kluczowych zagadnień globalnego dyskursu na temat różnorodności kulturowej. Niniejsza teza na początku była inspiracją
pomysłu badań. Projekt pod tytułem: „Wiedza kulturowa w mediach edukacyjnych
– analiza porównawcza Polski, Niemiec i Białorusi jako przykładów społeczeństw
o różnych doświadczeniach z wielokulturowością” opracował zespół badaczy zainteresowanych zjawiskiem zróżnicowania kulturowego, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji kreowania wiedzy kulturowej przez wybrane systemy edukacji. Niniejszy projekt złożony został przez Wyższą Szkołę Gospodarki Euroregionalnej im.
Alcide de Gasperi do Narodowego Centrum Nauki jako grant (OPUS-8 o numerze:
278648 2014)1. Projekt, z założenia o charakterze międzynarodowym oraz interdyscyplinarnym, ma stanowić przyczynek do rozwoju takich dyscyplin naukowych,
jak: komunikacja i edukacja międzykulturowa, socjologia, antropologia kulturowa,
pedagogika porównawcza, edukacja różnorodnościowa, dydaktyka. Podstawowy cel
badań to pogłębiona analiza zakresu wiedzy kulturowej w mediach edukacyjnych
oraz próba rozpoznania ewentualnych barier międzykulturowych obecnych w takich
przekazach, czyli: brak wiedzy kulturowej lub zafałszowana wiedza kulturowa, błędne stereotypy, uprzedzenia – a tych, jak twierdzą badacze, nie brakuje dla przykładu
w szkolnych podręcznikach. Oryginalnym i nowatorskim zamierzeniem naukowym
projektu jest ukazanie strategii społecznego konstruowania wiedzy kulturowej w ramach trzech odrębnych systemów (polskiego, białoruskiego i niemieckiego) oraz
zbudowanie na tej podstawie modeli teoretycznych.
Keywords: intercultural education, social communication, multicultural society, cultural diversity, cultural differences, discourse
Słowa kluczowe: komunikacja i edukacja międzykulturowa, społeczeństwo wielokulturowe, różnorodność kulturowa, badania podręcznikowe, dyskurs
252
Wiedza kulturowa w mediach edukacyjnych. analiza porównawcza...
Uzasadnienie podjęcia projektu
i jego aktualność – tytułem wprowadzenia
Powodów, dla których ten projekt nie traci na aktualności, jest wiele. Są
to powody zarówno naukowe, jak i wynikające z pragmatycznych przesłanek
coraz bardziej zróżnicowanej kulturowo codzienności w wymiarze nie tylko
polskim, ale także europejskim czy nawet globalnym. Kraje europejskie coraz
częściej zostają wybierane jako miejsca wędrówek migracyjnych. Celem ludności napływowej ze wszystkich kontynentów są państwa nie tylko tak duże,
jak Niemcy, które według danych OECD z 2014 roku zajmują drugie miejsce
w rankingu migracji (Schulbuchstudie Migration und Integration, 2015, s. 9),
lecz również mniejsze i często uważane za homogeniczne kulturowo. I tak, po
wstąpieniu do Unii Europejskiej Polska coraz częściej staje się krajem docelowym, a obrazuje to dynamiczny wzrost wskaźnika imigracji do Polski. Od
2008 roku nastąpił ponaddwukrotny wzrost liczby osób, którym zostało wydane pozwolenie na pracę, w 2012 roku było to 41 619 – o czym informują
statystyki Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Tak wzmożone migracje są
możliwe dzięki obserwowanej już pod koniec lat 70. ubiegłego stulecia zmianie
idei społeczeństwa oraz próbie ponownego definiowania społecznej rzeczywistości, a co z tym związane – nowemu podejściu do traktowania „innego-odmiennego” kulturowo. Trafnie obrazują to słowa R. Jenkinsa, który podkreśla,
że niniejszą sytuację wymusiło intensywne tempo zmian światowych, a jego
zdaniem dawny egzotyczny „inny” wyrusza teraz poza rodzime środowisko
zamieszkania, najczęściej do byłych kolonialnych metropolii, przekształcając
się w migranta, członka etnicznej mniejszości (Jenkins, 1997).
Jednym z zauważalnych efektów globalizacji – jak zaznacza antropolog
J. Burszta – jest nasilenie procesów migracyjnych oraz nasycenie państw narodowych elementami innych kultur, co sprawia, że normą jest już dzisiaj państwo wielokulturowe (2004, s. 108). Ta forma organizacji stanowi zatem pewną
alternatywę dla państwa narodowego i w związku z tym budzi zarazem nadzieje
i obietnice, ale również obawy i ryzyko generowane przez działania samych ludzi (Królikowska, 2012; Beck, 2002, 2012). W kontekście współczesnych społeczeństw wielokulturowych za podstawowe i naturalne formy ryzyka uznajemy
stosunki na tle etnicznym i religijnym oraz migracje (często uchodźcze) (por.
253
Novikova, 2006). Dodajmy, że nie bierzemy pod uwagę terroryzmu, definiując
go jako działalność nienaturalną, przestępczą i z założenia destrukcyjną.
Badania z zakresu komunikacji i edukacji międzykulturowej donoszą,
że nie da się uniknąć w wielokulturowej przestrzeni ryzyka, ponieważ jako
przedstawiciele różnorodnych systemów społeczno-kulturowych musimy stanąć naprzeciwko swej wzajemnej zsocjalizowanej w dzieciństwie odmienności. A takim spotkaniom towarzyszy niepewność oraz brak jednoznaczności
(Ferszt-Piłat, 2015/1, s. 275). Czego można się spodziewać? Niniejsza sytuacja
powoduje z kolei ograniczenie poczucia bezpieczeństwa jednostek i zbiorowości, a konsekwencją tego stanu rzeczy mogą być negatywne zjawiska i zachowania międzykulturowe, czyli: uprzedzenia, negatywne stereotypy, fałszywe
ideologie, nacjonalizm, wzajemnie wrogie obrazy, dyskryminacja, przyjęcie
postawy niewłaściwego etnocentryzmu, ksenofobii czy fundamentalizmu (na
ten temat szerzej: Ferszt-Piłat, 2006 oraz Wrzosek, 2010, 2014 i 2015).
Wspomniane sytuacje coraz częściej relacjonują media na całym świecie,
ukazując je właśnie jako kluczowe ryzyko. Dla przykładu można przywołać
obecny kryzys migracyjny w Europie spowodowany wzmożonym napływem
uchodźców oraz migrantów z terenów Azji oraz Afryki. Reakcje ludzi na ten
stan oraz instytucji są wysoce niejednoznaczne, często obarczone niechęcią,
strachem, ksenofobią, wysoce negatywnymi stereotypami, uprzedzeniami. Wystarczy przywołać artykuły zamieszczane w lipcu i sierpniu na łamach „Rzeczpospolitej”, a wywołane ustaleniami ministrów spraw wewnętrznych państw
unijnych, dotyczącymi przyjęcia przez nie 60 tysięcy uchodźców (Bielecki, GW,
21.07.2015). Warto przytoczyć tytuły, bo doskonale zaznajamiają z pierwszymi
bardzo emocjonalnymi reakcjami w Polsce oraz Europie: „Erytrea: Ojczyzna
naszych uchodźców”, „Będziemy mieli więcej uchodźców w Polsce”, „Polacy
nie chcą imigrantów”, „Adwokaci o przyjęciu uchodźców z Państwa Islamskiego do Polski”, „Polska nie deportuje Syryjczyków”, „Szwecja: Mężczyzna przyleciał z Etiopii w luku bagażowym”, „UE mniej dopłaci do uchodźców”, „Pomóżmy chrześcijańskim uchodźcom”, „W internecie rośnie niechęć do uchodźców”,
„Węgry chcą znać zasady podróżowania imigrantów”, „Pociąg z uchodźcami na
granicy Węgier i Austrii” (http://www4.rp.pl/Uchodzcy/, dostęp: 1.09.2015).
Dodatkowo analizy popularnych serwisów społecznościowych oraz najwięk254
szych portali internetowych, przeprowadzone przez Instytut Monitorowania
Mediów, dowiodły, że internetowe komentarze Polaków na temat planów przyjęcia migrantów z Afryki zdominowały zdecydowany sprzeciw i duża niechęć.
Na 7 tysięcy przebadanych wpisów w pierwszej połowie lipca ponad 2 tysiące
to komentarze bardzo krytyczne, a 14% z takich negatywnych komentarzy zawierało nawet określenia rasistowskie, dyskryminujące, agresywne czy wulgarne (Malinowski, http://www4.rp.pl/Uchodzcy/ dostęp: 23.09.2015).
Choć społeczeństwo polskie nadal postrzegane jest przez paradygmat homogeniczności kulturowej, to powyższe przykłady mówią jednak o fiasku dotychczasowych działań na rzecz zrozumienia i promocji różnorodności kulturowej
i stanowią porażkę dla samej idei społeczeństw wielokulturowych, wskazując
zarazem na realne w ich ramach zagrożenia. Zatem można rzec: różnorodność
lubimy, ale najlepiej na ekranach telewizorów, może na piknikach kulturowych
i turystycznie, ale nie w naszym sąsiedztwie, miejscu zamieszkania, społeczności lokalnej. Zasadne wydaje się tu być pytanie: dlaczego? A jedna z odpowiedzi odnosi nas z jednej strony do fatalnego stanu świadomości oraz braku
odpowiedniego przygotowania do spotkania z prawdziwym, realnym „innym”.
Jednak z drugiej strony przynajmniej od dwóch dekad społeczeństwa w Europie, nawet te uważane za homogeniczne kulturowo, są edukowane formalnie
i nieformalnie w tym względzie. Takie działania inspirowane są często przez
instytucje unijne, co związane jest ze świadomością niemożności zatrzymania
procesów migracyjnych i wielokulturowych. Dlatego w ramach polityki unijnej wspomaganej często przez ONZ czy UNESCO wprowadzono uregulowania
prawne dotyczące kwestii różnorodności kulturowej, a także powołano wiele
instytucji, organizacji pozarządowych i programów. Jednak wydaje się, że były
one nastawione na cele bardziej doraźne, na przykład mniejszości etniczne i narodowe funkcjonujące w granicach państw, a także na akcje międzykulturowego
oswajania „innego-odmiennego” bliskiego pochodzącego z Europy. „Inny-odmienny” daleki na przykład z Afryki czy Azji był zawsze w przestrzeni europejskiej traktowany z dużym dystansem. I według teorii międzykulturowych jest to
zjawisko normalne – im bardziej jesteśmy dla siebie egzotyczni, tym większego
szoku kulturowego doświadczamy. Im bardziej się różnimy, tym bardziej się nie
rozumiemy, obawiamy się siebie nawzajem, postrzegamy siebie jako obcych,
255
tym samym niebezpiecznych dla siebie. Zatem generujemy więcej barier międzykulturowych, a wzajemne relacje obarczone są wysokim stopniem ryzyka.
Dlatego tak ogromne znaczenie posiada wiedza kulturowa, którą dysponujemy
we wzajemnych relacjach – rzetelna pozwala ograniczać wspomniane powyżej
bariery. Jednakowoż wydaje się, że społeczeństwa europejskie coraz bardziej
zróżnicowane nie odrobiły jednak lekcji w tym zakresie – nie próbowano w wystarczającym stopniu przybliżać odmienności bardziej egzotycznych kultur.
Niestety w dużym stopniu za niniejszą sytuację odpowiedzialne są europejskie
systemy edukacyjne, w niektórych z nich nadal zbyt małe znaczenie przypisuje się edukacji międzykulturowej, globalnej i po prostu włączającej. Zatem na
chwilę obecną potrzeba bardziej skutecznych szkolnych programów nauczania
oraz mediów edukacyjnych, które będą rzetelnie przekazywać wiedzę o samym
zagadnieniu różnorodności kulturowej czy szerzej – edukacji globalnej, ale także będą nośnikami rzetelnej wiedzy o innych kulturach.
Z tej pozycji podjęty projekt doskonale wpisuje się w potrzeby współczesnych społeczeństw wielokulturowych. I ma istotne znaczenie, jeżeli chodzi
o pragmatykę działań w celu ustalania zakresu wiedzy kulturowej. Jako że, paradoksalnie – jak donosi literatura przedmiotu – w takich nowoczesnych i wielokulturowych społeczeństwach niezbędnym składnikiem sytuacji komunikacyjnych jest jednak zaufanie społeczne, które wpisuje się w hasło praw człowieka
oraz solidarności społecznej, związane z wiarygodnością oraz refleksyjnością,
czyli świadomym analizowaniem przez jednostki okoliczności codziennego
życia, z uwzględnieniem występującego w nich ryzyka (Giddens, 2006), należy sobie to uświadomić i przygotować się do życia w takiej rzeczywistości
określanej często w języku naukowym jako przestrzeń wielokulturowa. „Fakt
jej występowania nie jest wcale równoznaczny z właściwym funkcjonowaniem
w takiej przestrzeni. Wymaga to bowiem wyzbycia się funkcjonujących w danej społeczności uprzedzeń i stereotypów, traktowania «innych» jako obcych,
a to nie dzieje się automatycznie, potrzeba czasu i działań o charakterze edukacyjnym” (Żegnałek, 2013 s. 161). Potrzeba przede wszystkim odpowiedniej
i rzetelnej wiedzy o „innych-odmiennych” kulturach, która w sposób naturalny
powinna być przekazywana od najmłodszych lat przez system formalnej oraz
nieformalnej edukacji (Ferszt-Piłat, 2015/2, s. 363–381).
256
Polska, Niemcy i Białoruś jako przykłady
społeczeństw o różnych doświadczeniach
z wielokulturowością a edukacja
międzykulturowa
Współczesne migracje są jednym z ważniejszych czynników przemian
społeczno-kulturowych w świecie. A ich jakościowa zmiana stała się wyzwaniem z tego powodu, że nastąpił wzrost podmiotowości migranta jako aktora
społecznego, co z kolei w konsekwencji zmotywowało do nowych alternatywnych poszukiwań wobec dotychczasowych modeli asymilacyjnych (Budakowska, 2005, s. 15). Niemieccy badacze wskazują, że przy konstruowaniu nowych
modeli i strategii edukacji międzykulturowej obecnie analizuje się następujące
konteksty: zróżnicowaną przynależność państwową, etniczną i kulturową heterogeniczność, różnorodność języków i wielojęzyczność oraz różnorodność
religijną (Freise, 2015; Nohl, 2014). Pokazuje to, jak bardzo skomplikowane
i wieloaspektowe jest to zjawisko. Przedstawiciele odmiennych kultur żyjący
i pracujący, uczący się w innym, odmiennym dla nich systemie są już właściwie codziennością europejską. Coraz częściej mówi się o europejskiej przestrzeni wielokulturowej, która stanowi wyzwanie szczególnie dla systemów
edukacyjnych. Polska i Niemcy to państwa sąsiadujące i będące członkami
Unii Europejskiej. Jednak prawo wspólnotowe nie reguluje edukacyjnych systemów w państwach unijnych – zastrzegły one sobie możliwość samodzielnej
kontroli w tym zakresie (Vademecum źródła informacji o Unii Europejskiej,
2002, s. 52). Zatem obydwa systemy edukacyjne się różnią, a ich odrębność
wynika z odmiennego prawa, historii oświatowej, języków państw europejskich oraz ich różnorodności kulturowej.
Na odmienność systemów edukacyjnych niewątpliwy wpływ ma różnica
związana z pojmowaniem kategorii społeczeństwa wielokulturowego. Jeżeli
chodzi o Polskę, to nadal jest uważana za państwo homogeniczne z polską kulturą dominującą. Aczkolwiek w jej granicach mieszczą się historycznie związane z Polską mniejszości etniczne i narodowe oraz religijne. Ponadto w obecnej
rzeczywistości funkcjonują grupy imigrantów, na przykład: Wietnamczycy,
Chińczycy, Koreańczycy, Ukraińcy. „W planie indywidualnym należy zaznaczyć, że Polska przez cały okres powojenny, w wyniku trudności przekraczania
257
granic, była krajem w znacznym stopniu zamkniętym na Innego. Także własne
mniejszości narodowe w społecznej świadomości albo stawały się niewidzialne, albo istniały w postaci stereotypowych, negatywnie naznaczonych obrazów
Żyda, Ukraińca czy Niemca” (Czykwin, 2000, s. 8).
Niemcy to państwo imigracyjne, które od 1 stycznia 2005 r. posiada nowe
prawo imigracyjne, a w którym ogromną wagę przywiązuje się do procesu
integracji międzykulturowej. Na tej podstawie obowiązkiem państwa niemieckiego jest zapewnienie nowym przybyszom kursów integracyjnych, które obejmują: naukę języka, kursy zaznajamiające z przepisami prawa, kulturą
i historią Niemiec (Freise, 2015). Jednak trzeba pamiętać, że w dzisiejszym
społeczeństwie każda jednostka, zarówno ta reprezentująca kulturę dominującą, jak i ta należąca do mniejszości kulturowej, funkcjonuje w świecie, który
jest wielokulturowy. Dla współczesnej edukacji międzykulturowej w Polsce
charakterystyczne jest koncentrowanie się głównie wokół spraw mniejszości
narodowych i etnicznych, które historycznie mają swe miejsce w polskim
systemie społeczno-kulturowym. W obecnych czasach, w przestrzeni wielokulturowej – jak wskazuje prof. Nikitorowicz – konieczne jest rozbudowanie
edukacji międzykulturowej o nowe wątki. Nie wystarczają próby przybliżania świata innych kultur. Niezbędne jest tworzenie programów edukacyjnych
wzbogaconych o edukację międzykulturową, gdyż odpowiednia edukacja już
na poziomie przedszkola pozwoli na właściwe i satysfakcjonujące kontakty
z innymi kulturami w życiu dorosłym (por.: Nikitorowicz, 2010 oraz Nikitorowicz, 2009).
W porównaniu z Polską i Niemcami Białoruś jest bardzo specyficznym
przykładem społeczeństwa o słabym etosie narodowym oraz słabym poczuciu tożsamości grupy własnej, przy czym poczucie tożsamości narodowej ma
swoje oparcie w tradycji państwowości. „Białoruś po tamtej stronie Bugu takiej tradycji nie posiada. Nie posiada też ugruntowanej tradycji językowej.
W Mińsku nie słyszy się w publicznych miejscach, aby ktoś mówił po białorusku. Przywódcy państwowi przemawiają do swojego narodu po rosyjsku.
Jakby nie dosyć język białoruski na terenach tzn. «głubinki» istnieje prawie
wyłącznie w wersji oralnej. Wiara nie jest także jednoznacznym wykładnikiem białoruskości. Prawosławie, jakkolwiek jest wyznaniem dominującym,
258
nie jest jedynym i zachodnia oraz częściowo południowa część jest skatolicyzowana” (Czykwin, 2000, s. 9). Z pewnością w chwili obecnej na niekorzyść
wzmocnienia identyfikacji narodowej na Białorusi przemawia także katastrofalna sytuacja gospodarczo-polityczno-społeczna. Natomiast wieloletnie
funkcjonowanie w ramach systemu rosyjskiego powoduje tendencje asymilacyjne z Rosją. Oto jak opisuje to przedstawiciel tej kultury Ihar Babkou:
„Dla większości krajów zachodniej Europy po prostu nie ma czegoś takiego
jak Białoruś. Może istnieje jako polityczny fakt, ale nie jako przestrzeń kulturowa… Wydaje się, że sytuacja kultury białoruskiej jest jednocześnie bardzo
trudna, ale i obiecująca. Białoruś buduje swoją tożsamość w sytuacji przenikania się kultur i religii, wobec wpływów i rosyjskich, i polskich, i litewskich,
i ukraińskich. To stwarza pewną trudność, ale też Białoruś jest niejako z natury krajem tolerancji i dialogu… Różne elementy współistnieją łagodnie.
Otóż to jest dość rzadki przypadek w Europie, czy w ogóle na świecie, by
współistnienie różnych elementów kulturowych nie prowadziło do konfliktów… To mogłaby być nadzieja i model dla innych” (http://www.tolerancja.
pl/?problemy-bialoruskiej-kultury,271, dostęp: 21.09.2015).
Zamierzenia naukowe, koncepcja i plan badań
Zamierzeniem naukowym projektu jest odkrycie pewnych strategii konstruowania wiedzy kulturowej i próba opisu takich modeli na podstawie zderzenia trzech systemów społeczno-kulturowych (polskiego, białoruskiego,
niemieckiego). Taka analiza porównawcza w celu naukowego sformułowania
modeli nie została jeszcze w sposób systematyczny podjęta, dlatego z pewnością stanowi wyzwanie dla nauki. Projekt ma na celu nie tylko wyznaczenie
istoty, przejawów oraz porównanie charakteru, w jakim wiedza kulturowa
występuje w mediach edukacyjnych, w różnych krajach, czy też identyfikację
przyczyn takiego stanu rzeczy, lecz przede wszystkim pokazanie znaczenia
wiedzy kulturowej dla społeczeństwa poprzez pochylenie się nad przyszłością społeczeństwa, którego aktywnymi dorosłymi członkami będą uczniowie
socjalizowani na tak uporządkowanych mediach edukacyjnych. Czy będzie
to społeczeństwo zrównoważone i tolerancyjne? Czy będą mimo wszystko
potrzebne późniejsze kampanie edukacyjne prowadzone przez państwa, orJournal of Modern Science tom 4/27/2015
259
ganizacje pozarządowe i międzynarodowe? Czy nie będzie to droga do kolejnych konfliktów między sąsiadami?
W konkretnych przejawach efektem końcowym będzie upowszechnianie
nauki oraz wiedzy w badanym obszarze – poprzez działania popularyzatorskie.
Należą tu: opublikowanie monografii, publikacje raportów badawczych oraz artykułów w czasopismach polskich i zagranicznych, zorganizowanie międzynarodowych konferencji: „Edukacyjne konteksty wielokulturowości” oraz „Konstruowanie wiedzy kulturowej w szkole – modele i strategie”. Rezultaty badań
będą też przekazane do zainteresowanych instytucji, organizacji i mediów jako
naukowe wsparcie ich działań na rzecz komunikacji międzykulturowej.
Opis koncepcji badań domaga się wyjaśnienia stosowanych kluczowych definicji i pojęć przywoływanych zagadnień. Z uwagi na wymóg syntetycznego opisu założeń projektu zostaną one przywołane tu tylko w zarysie. Podstawowe dla
koncepcji naszych badań zagadnienia, a mianowicie wielokulturowość, międzykulturowość i transkulturowość, rozumiemy jako bliskoznaczne terminy, które
odsyłają do współistnienia wielu różnych kultur w określonej przestrzeni społecznej. Jednak wielokulturowość to różne kultury wchodzące ze sobą w wielopłaszczyznowe interakcje. Międzykulturowość to wzajemne „uczenie się kultur”,
a transkulturowość to przenikanie elementów różnych kultur, czego rezultatem
jest nowa jakość kulturowa (Śliz, Szczepański, 2011).
Analizując cechy współczesnego społeczeństwa, nie sposób pominąć tak
istotnej, jak wielokulturowość. Wielokulturowość – z angielskiego muliticultural – zawiera trzy elementy: płaszczyznę poznawczo-opisową, określoną politykę rządową, nazwę pewnej ideologii, ideału społecznego (Burszta,
1998, s. 152). Na podstawie płaszczyzny poznawczo-opisowej wielokulturowość to fakt. Jest to współwystępowanie na tej samej przestrzeni dwóch lub
więcej grup społecznych o odmiennych cechach (język, wyznanie religijne,
system wartości i norm, wygląd). Wielokulturowość, jako określona polityka
rządowa, powinna zmierzać do niwelacji napięć międzykulturowych, a do
dyspozycji są tak odmienne regulacje, jak: asymilacja, marginalizacja, izolacja, integracja. Wielokulturowość jest przywoływana jako nazwa pewnej
ideologii, ideału społecznego – akcentującego bogactwo i suwerenność każdej z istniejących kultur poprzez promocję następujących wartości i zasad:
260
1) wielokulturowość zakłada szacunek dla wartości różnych grup oraz przyznaje im takie same prawa, 2) podstawowy wyznacznik stanowi tu tolerancja rozumiana jako akceptacja kultury „innego” i aktywna forma dialogu,
3) w tym samym społeczeństwie (państwie) mogą działać różnorodne grupy
kulturowe, religijne, etniczne, które na bazie wzajemnego konsensusu poprzez komunikację międzykulturową budują wspólny system kultury, 4) pluralizm kulturowy odrzuca podział na kultury ubogie i bogate, niższe – wyższe (Dyczewski, 2000, s. 27–42). Przywołując w pracy takie określenia, jak
wielokulturowość i społeczeństwo wielokulturowe, będziemy mieć na myśli
przede wszystkim powyższe zasady i ustalenia.
Następne przywoływane w pracy niezbędne pojęcie to „międzykulturowość”,
która – jak wcześniej wspomniano – odnosi nas do sytuacji wzajemnego „uczenia się kultur” poprzez zjawisko komunikacji międzykulturowej, a także edukacji
międzykulturowej. Komunikacja międzykulturowa to młoda dyscyplina, zinstytucjonalizowana w latach 70. XX wieku. Za prekursora uważa się antropologa
E.T. Halla. Komunikacja międzykulturowa czy komunikowanie międzykulturowe to porozumiewanie się przedstawicieli odmiennych kultur. Podstawowym
postulatem w zakresie tej dyscypliny jest etnorelatywizm (relatywizm kulturowy). „Strategia ta zakłada zawieszenie osądu innej kultury według kryteriów naszej własnej kultury rodzimej. Nie oznacza to wcale rezygnacji z własnego modelu kultury… ale pozwala na poznawanie innych kultur bez, na ile to możliwe,
ciężaru uprzedzeń i stereotypów…” (Szopski, 2005, s. 71–72).
Zważywszy na rosnące zainteresowanie zagadnieniem różnorodności kulturowej w społeczeństwach „wielkich migracji”, do dziś skonstruowano liczne
modele komunikacji międzykulturowej. Są to aplikacje psychologiczne i kulturowe, które podejmują próbę teoretycznego i praktycznego opisu sposobów
efektywnego komunikowania się przez członków reprezentujących odmienne
kultury. Chodzi tu o wysiłki związane z konstrukcją kompetencji międzykulturowych. Obejmują one – jak twierdzi amerykański badacz W. Gudykunst – trzy
istotne czynniki: motywację do komunikowania się z „innym-odmiennym”,
pewien stopień wiedzy na temat jego kultury oraz umiejętności praktycznego
wykorzystania posiadanych informacji (Gudykunst, Mody, 2002, s. 185–187).
Należy dodać, że aby właściwie rozpoznać znaczenia odmiennej kultury, inJournal of Modern Science tom 4/27/2015
261
terlokutor (osoba komunikująca się) powinien posiadać pewien stopień znajomości własnego centrum kulturowego – zgodnie z założeniem: aby poznać
innych, muszę najpierw zapytać, kim ja jestem. Tego zdania jest również autor innego znanego, właściwie klasycznego już modelu orientacji kulturowej
– G. Borden. Według niego kluczowe znaczenie dla efektywnej komunikacji
międzykulturowej ma dobra znajomość kultury własnej i kultury odbiorcy komunikatu. Nie jesteśmy w stanie dokonać porównań kulturowych, jeżeli nie
znamy swojej własnej orientacji kulturowej. Wspomniana tu orientacja kulturowa sformułowana jest w postaci pięciu aksjomatów: 1) aksjomat komunikacji (komunikowanie się ludzi zachodzi wtedy, gdy pojawi się intencja),
2) aksjomat systemowy (rozumienie procesu komunikacji międzykulturowej
uzależnione jest od tego, czy rozumiemy granice systemu komunikacji ustanowionego przez komunikujące się osoby), 3) aksjomat kompetencji kulturowej
(rozumienie procesu komunikacji międzykulturowej zależy od tego, w jakiej
mierze jesteśmy w stanie odczytać własną kulturę i kulturę odbiorcy komunikatu), 4) aksjomat wartości (rozumienie procesu komunikacji międzykulturowej zależy od tego, w jakiej mierze rozumiemy system wartości właściwy
własnej kulturze oraz kulturze odbiorcy komunikatu), 5) aksjomat poznawczy
(rozumienie procesu komunikacji międzykulturowej zależy od tego, w jakiej
mierze rozumiemy kategorie poznawcze właściwe własnej kulturze i kulturze
odbiorcy komunikatu) (Borden, 1996, s. 57–80).
Następne kluczowe pojęcia odnoszą nas do materiałów badawczych,
a mianowicie są to media edukacyjne. Na podstawie rozeznania zagadnienia z pozycji dydaktyki ogólnej oraz technologicznych innowacji w edukacji,
gdzie coraz częściej wykorzystywane są multimedia w kształceniu, przyjęto określenie „media” zamiast tradycyjnego terminu „środki dydaktyczne”
(Bednarek, 2008, s. 45). Media edukacyjne z pewnością są ważnym obszarem
odniesień tożsamościowych, wielokulturowych oraz międzykulturowych
i w pełni uzasadniony jest monitoring ich zawartości. A zatem wstępna teza
będąca podstawą koncepcji niniejszego projektu brzmi: Badania mediów
edukacyjnych stanowią istotny czynnik w procesie ustalania kompetencji
międzykulturowej i ograniczania takich barier, jak: brak wiedzy lub zafałszowana wiedza kulturowa, błędne stereotypy, uprzedzenia, a tych – jak twierdzą
262
badacze – nie brakuje w mediach edukacyjnych. Dalej idąc, zamierzeniem
naukowym projektu jest ukazanie pewnych sposobów konstruowania wiedzy kulturowej i próba opisu takich modeli na podstawie zderzenia trzech
systemów społeczno-kulturowych (polskiego, białoruskiego, niemieckiego).
Taka analiza porównawcza w celu naukowego sformułowania modeli nie została jeszcze w sposób systematyczny podjęta, dlatego z pewnością stanowi
wyzwanie dla nauki.
Podstawowe media, które wybraliśmy do analizy, to: 1) klasyczne podręczniki – pomimo rozwoju multimediów edukacyjnych stanowią one nadal jeden
z najważniejszych środków dydaktycznych, a także 2) e-podręczniki, które coraz częściej obecne są w systemach edukacyjnych, a ich znaczenie z uwagi na
nowe tendencje w edukacji wzrasta. Analiza innych dodatkowych materiałów
edukacyjnych będzie miała charakter dopełniający. Do zadań współczesnych
mediów edukacyjnych, zarówno podręczników, jak i e-podręczników, należy
przekaz nowej wiedzy przedmiotowej, porządkowanie i systematyka wiedzy,
całościowe i problemowe przedstawianie zagadnień, kształtowanie nowych
oraz utrwalanie już posiadanych nawyków i umiejętności uczniowskich, szczególnie nawyku systematycznej kontroli (Okoń, 2000; Kupisiewicz, 2005). A zatem uzasadnia to również wybór takich właśnie materiałów źródłowych do
poszukiwań sposobów konstruowania wiedzy kulturowej w kontekście różnorodności kulturowej, a co się z tym wiąże – podjęcia próby opisu takich modeli
na podstawie zderzenia trzech systemów społeczno-kulturowych (polskiego,
białoruskiego, niemieckiego).
Zaznaczmy, że szczególne znaczenie mają tu podręczniki do nauczania literatury i języka ojczystego, historii oraz geografii, a także w nowym kontekście
wielokulturowości europejskiej podręczniki do nauki języka niemacierzystego oraz wiedzy o społeczeństwie, wiedzy obywatelskiej. Zamieszcza się w nich
więcej treści światopoglądowych, tożsamościowych, socjalizacyjno-wychowawczych, takich jak: wartości, normy, symbole kulturowe, wzory postępowania, wytwory kulturowe, postacie czy wzory osobowe (Novikova, 2013).
Wielorakość barier międzykulturowych, a także możliwość ich przekraczania,
dostrzegli badacze z Międzynarodowego Instytutu Badań nad Podręcznikiem
Szkolnym w Brunszwiku (GEI) i zainspirowali prace badawcze nad programaJournal of Modern Science tom 4/27/2015
263
mi szkolnymi w różnych krajach (Becher, Riemenschneider, 2000; Ferszt-Piłat,
2014). Dorobek tego właśnie Instytutu i jego zbiory materiałów edukacyjnych
będą dla nas profesjonalnym wsparciem w naszym projekcie.
Zamierzamy na pierwszym etapie badań tam się udać, aby dokonać kwerendy materiałów źródłowych. Dodać należy, że w zbiorach tej placówki znajdują się media edukacyjne – głównie podręczniki i e-podręczniki z różnych
systemów społeczno-kulturowych, w tym również z Polski, Białorusi i Niemiec. Następne etapy realizacji podzieliliśmy następująco: dobór materiału
badawczego, wstępny ogląd i porządkowanie materiału badawczego, konstrukcja narzędzi badawczych – klucze kategoryzacyjne oraz materiały tematycznie wybrane do analizy dyskursu, realizacja analizy zawartości wybranych
mediów edukacyjnych z polskiego, białoruskiego oraz niemieckiego systemu
edukacyjnego, realizacja analizy dyskursu – wybranych mediów edukacyjnych
z polskiego, białoruskiego i niemieckiego systemu edukacyjnego oraz analiza
porównawcza wszystkich otrzymanych danych i przygotowanie raportu.
Wokół celów i hipotez
Wpływ różnorodnych strategii edukacyjnych w społeczeństwach zorientowanych wielokulturowo powoduje zmiany w procesie oraz programach
nauczania. Natomiast wzmożone procesy migracyjne powodują konieczność
wprowadzania wiedzy o innych kulturach i grupach do szkół. Niestety realizacja tego postulatu nie zawsze przebiega w sposób odpowiedni do tempa zmian,
choć coraz częściej elementy wiedzy o innych kulturach oraz nauka języków
obcych sprzyjają tworzeniu właściwych kompetencji do komunikowania międzykulturowego w obszarze zróżnicowanej Europy. Na tym tle rysuje się cel
naukowy projektu, czyli odkrycie i ukazanie strategii społecznego konstruowania wiedzy kulturowej i próba zbudowania modeli teoretycznych, na podstawie
zderzenia trzech systemów społeczno-kulturowych (polskiego, białoruskiego,
niemieckiego), jako przykładów różnych doświadczeń z wielokulturowością.
Taka analiza porównawcza, w celu naukowego sformułowania modeli teoretycznych, nie została jeszcze w sposób systematyczny podjęta, dlatego z pewnością stanowi wyzwanie dla świata nauki. Cel badań pozwala sformułować
podstawową hipotezę badawczą.
264
Brzmi ona następująco: Przekaz wiedzy kulturowej w wybranych do
analizy mediach edukacyjnych z Polski, Białorusi i Niemiec odzwierciedla
specyficzne mechanizmy konstruowania tej wiedzy w systemach edukacyjnych, z uwagi na odmienne doświadczenia tych systemów społeczno-kulturowych z wielokulturowością.
Główną hipotezę poddamy weryfikacji na podstawie hipotez pomocniczych,
poniżej przedstawiamy je w zarysie wysoce ogólnym i intuicyjnym, a wynika to
z obranej metodologii badań, gdzie podstawowe techniki związane są z analizą
przekazu i na tym etapie trudno jest sformułować precyzyjnie problemy i hipotezy badawcze. W pierwszej hipotezie pomocniczej znajduje się twierdzenie
o znaczącej roli „innego” jako punktu odniesienia dla wiedzy kulturowej przekazywanej w mediach edukacyjnych danego kraju. Kolejną hipotezą pomocniczą jest twierdzenie o niższym, w porównaniu z zadeklarowanym, poziomie
przekazywania odpowiedniej wiedzy kulturowej uczniom lub – inaczej mówiąc
– mała obecność i uwrażliwienie na problem wielokulturowości współczesnego
świata. Ograniczona wiedza związana jest również z ograniczonymi umiejętnościami w zakresie komunikacji międzykulturowej, choć sprawdzenie ostatnich nie stanowi bezpośredniego celu danego projektu.
Dla zwiększenia rzetelności otrzymanych wyników w omawianym projekcie badawczym zastosowana zostanie triangulacja technik analizy przekazu,
a mianowicie analizy zawartości oraz analizy dyskursu. W odniesieniu do postawionej hipotezy głównej oraz hipotez pomocniczych skonstruowane będą
klucze kategoryzacyjne oraz wybrane materiały do analizy dyskursu. Dodać
należy, że niniejszy cel badawczy wpisuje się w podstawowe zamierzenie naukowe projektu, a jest nim odkrycie i ukazanie strategii społecznego konstruowania wiedzy kulturowej i próba zbudowania modeli teoretycznych na
podstawie zderzenia trzech systemów społeczno-kulturowych (polskiego, białoruskiego, niemieckiego).
Metodologia badań
W projekcie badawczym, w celu zwiększenia rzetelności i trafności otrzymanych wyników, zastosowana zostanie triangulacja różnorodnych technik
służących badaniu przekazu. Niniejszy zabieg jest konieczny – zgodnie z załoJournal of Modern Science tom 4/27/2015
265
żeniem, że sposób komunikowania treści jest tak samo ważny, jak same treści,
a forma przekazu w znacznym stopniu wpływa na możliwości odczytania i zrozumienia przekazu (Szulich-Kałuża, 2013). A zatem w badaniach przekazów
ważne jest użycie różnorodnych technik. W naszym przypadku wykorzystane
zostaną następujące techniki: 1) analiza zawartości, 2) analiza dyskursu. Obydwie techniki coraz częściej stosowane są do analizy takich mediów edukacyjnych, jak tradycyjne podręczniki (Knecht i inni, 2014). Naszym zamierzeniem
jest rozszerzenie zakresu badań i objęcie analizą również e-podręczników oraz
innych materiałów, pozyskanych z trzech sąsiadujących ze sobą obszarów kulturowych: Polski, Białorusi i Niemiec.
Dodajmy, że zaletą obydwu technik jest otwartość na badanie zróżnicowanych
przekazów: tekstowych oraz dźwiękowych i wizualnych. Przy pozyskaniu treści
do analiz konieczne będą skanery, natomiast podczas samej analizy przekazów
niezbędną pomocą będzie wykorzystanie takiej aparatury, jak program analizy
danych jakościowych: ATLAS. Analiza zawartości w naszym przypadku jest próbą odpowiedzi na dwa generalne pytania: jakie elementy wiedzy kulturowej są
przekazywane w wybranych do analizy mediach edukacyjnych poszczególnych
systemów edukacyjnych Polski, Białorusi i Niemiec oraz jaki jest sposób ich ekspozycji? Kategoria ekspozycji ujmuje trzy aspekty, a mianowicie: jaka jest forma
przekazu elementów kulturowych (charakter tekstualny, wizualny, audialny).
Następna istotna kwestia to obecność albo brak komentarzy socjokulturowych, a wreszcie ustalenie, czy twórcy niniejszych mediów edukacyjnych
próbują określać znaczenie nadawane przez dany system społeczno-kulturowy tym elementom. Z punktu widzenia kontaktów z „inną-odmienną” kulturą
oraz procesu komunikacji międzykulturowej te kwestie wydają się szczególnie
istotne. Analiza dyskursu jest techniką badawczą mającą swoje źródła w językoznawstwie, jednak stosowana jest także w naukach społecznych. Istnieje
wiele odmian i technik badania dyskursów. Badacz może wykorzystywać je
w prawie dowolnych kombinacjach, żeby odpowiedzieć na postawione pytania
badawcze (Horolets, 2006, s. 69). Jeden z najbardziej zasłużonych dla rozwoju
analizy dyskursu badacz T. Van Dijk wskazuje na kilka wymiarów dyskursu,
które odpowiadają poszczególnym specjalizacjom badaczy, oraz kluczowe pojęcia-narzędzia badawcze (van Dijk, 2001, s. 19).
266
Oprócz analizy tematycznej przydatnym narzędziem będzie analiza retoryczna dyskursu. W niniejszym badaniu będzie ona prowadzona według
schematu zaproponowanego przez Gill, Whedbee. Zdaniem tych autorów
analiza retoryczna opiera się na trzech podstawowych pytaniach: jakie oczekiwania wobec wypowiedzi są stwarzane przez kontekst? Co tekst przedstawia? Jakie cechy tekstu są znaczące? (Gill, Whedbee, 2001, s. 186). W opisywanym tu badaniu analizie poddane zostaną treści podstaw programowych,
podręczników szkolnych i innych materiałów językowych stosowanych
w procesie edukacji w trzech krajach europejskich: Niemczech, Polsce i na
Białorusi. Celem analizy będzie charakterystyka dyskursów o różnorodności
kulturowej oraz analiza porównawcza dyskursów z poszczególnych krajów
w celu wskazania różnic i podobieństw.
Wnioski z analizy dyskursu będą podstawą do zbadania związku między
kształtem dyskursu o różnorodności kulturowej a kompetencjami w zakresie
komunikacji międzykulturowej. W odniesieniu do postawionej hipotezy głównej oraz hipotez pomocniczych skonstruowane będą klucze kategoryzacyjne,
dzięki którym będzie możliwa wspomniana analiza przekazów o charakterze
edukacyjnym. W opisywanym tu badaniu analizowane będą treści podstaw
programowych, podręczników szkolnych, e-podręczników oraz innych materiałów językowych i obrazowych stosowanych w procesie edukacji, w trzech
krajach europejskich: Niemczech, Polsce i na Białorusi.
Celem analizy będzie ukazanie specyfiki/sposobów/modeli konstruowania wiedzy kulturowej (dyskursów o inności kulturowej) oraz analiza porównawcza tych modeli na podstawie poszczególnych krajów, w celu wskazania
różnic i podobieństw. Dane pozyskane w ten sposób będą podstawą do wysunięcia wniosków o specyfice i sposobie konstruowania wiedzy kulturowej
w wybranych systemach społeczno-kulturowych oraz odpowiedzią na pytanie
o przydatność jej potencjalnego zastosowania w procesie komunikacji międzykulturowej. Do zbadania wybrano media edukacyjne z zakresu edukacji
humanistycznej i społecznej. Spodziewamy się, że właśnie w nich pojawia się
przekaz wiedzy kulturowej. W projekcie skupiamy się przede wszystkim na
analizie podstaw programowych oraz podręczników, e-podręczników i innych dodatkowych materiałów pozyskanych na bazie systematycznego ogląJournal of Modern Science tom 4/27/2015
267
du systemów edukacyjnych w Polsce, Niemczech i na Białorusi. Wspomniane media edukacyjne zawierają informację o innych odmiennych kulturach,
wiadomości do wytworzenia umiejętności językowych oraz sposób ekspozycji tej wiedzy w formie tekstowej i wizualnej. Dzięki takiemu zabiegowi
uda się ustalić, jaką wiedzę na temat inności czy odmienności kulturowej
otrzymuje absolwent-abiturient, kończąc ten etap edukacji. Odpowiedź na
to pytanie pozwoli również ustalić, w jakim stopniu jest potencjalnie przygotowany do efektywnego pokonywania takiej bariery w komunikacji międzykulturowej, jak wiedza kulturowa.
Kluczowe dla projektu jest pozyskanie danych z analizy materiałów edukacyjnych – wykorzystywanych odpowiednio w ramach wybranych systemów
społeczno-kulturowych, a przygotowanych dla odbiorców w starszym wieku
szkolnym: od 9./10. roku życia, aż do ukończenia edukacji na poziomie klasy
maturalnej (18. rok życia). W projekcie badań nie uwzględniono edukacji na
poziomie klas 1–3 szkoły podstawowej, z uwagi na jej specyfikę oraz niewielką
zawartość informacji i materiałów o „innych-odmiennych” kulturach – a zatem byłby to mały przyczynek.
Podsumowanie
We współczesnej, coraz bardziej zróżnicowanej i wielokulturowej Europie narastają dylematy tożsamościowe. Często towarzyszy im refleksja i dyskurs co do pożądanych sposobów socjalizacji w obszarze kształcenia, które
wspomogłyby wysiłki w określaniu wspólnej kompetencji międzykulturowej, czyli efektywnej płaszczyzny wzajemnego porozumiewania się między
przedstawicielami odmiennych kultur. Mówi o tym ogromna popularność
badań prowadzonych w ramach takiej problematyki i takich dziedzin, jak:
tożsamość, społeczeństwo wielokulturowe, komunikacja międzykulturowa,
edukacja międzykulturowa, edukacja wielokulturowa, psychologia międzykulturowa. Na polskim gruncie świadczy o tym dorobek szkół badawczych
reprezentowanych w ośrodkach: białostockim (J. Nikitorowicz, A. Sadowski), cieszyńskim (T. Lewowicki), gdańskim (T. Szkudlarek), krakowskim
(J. Mikułowski-Pomorski, J. Mucha), lubelskim (L. Dyczewski), poznańskim
(J. Skrzypczak, E. Zamojska), warszawskim (E. Nowicka-Rusek, S. Łoziń268
ski, P. Boski). W przestrzeni europejskiej jedno z wielu takich przedsięwzięć
stanowią międzynarodowe badania mediów edukacyjnych. Zdecydowanie
świadczą o tym wysiłki badawcze specjalistów ze wszystkich kontynentów,
skupionych wokół Międzynarodowego Instytutu Badań nad Podręcznikiem
Szkolnym w Brunszwiku, gdzie w połowie lat 70. takie badania zapoczątkowano (Becher, Riemenschneider, 2000; Ferszt-Piłat, 2014).
Celem projektu jest sprawdzenie sposobów konstruowania wiedzy kulturowej w mediach edukacyjnych (podręcznikach, e-podręcznikach oraz innych
materiałach) w Polsce oraz takich krajach sąsiedzkich, jak Niemcy i Białoruś.
Chodzi zatem o porównanie sposobów, w jakich uczniowie są przygotowywani do spotkania z „inną-odmienną” kulturą. Podkreślić należy, że wiedza
kulturowa będzie analizowana również w związku z problemem pokonywania
barier w komunikacji międzykulturowej, z kwestią sfałszowanej lub wręcz brakującej wiedzy kulturowej, ze stereotypami i uprzedzeniami, niestety powielanymi przez media edukacyjne w różnych krajach (Ferszt-Piłat, 2012). Zgodnie
z główną hipotezą badań przekaz wiedzy kulturowej w wybranych do analizy
mediach edukacyjnych z Polski, Białorusi i Niemiec odzwierciedla specyficzne
mechanizmy konstruowania tej wiedzy w przywołanych systemach edukacyjnych. A wynika to nie tylko ze świadomej polityki i ideologii edukacyjnej, ale
przede wszystkim z odmiennych doświadczeń tych systemów społeczno-kulturowych z wielokulturowością dawniej oraz w czasach współczesnych.
Projekt ma stanowić przyczynek do rozwoju takich dyscyplin naukowych,
jak: komunikacja międzykulturowa, edukacja wielokulturowa oraz międzykulturowa, socjologia, antropologia kulturowa, pedagogika porównawcza,
dydaktyka ogólna, oraz szczególnie poszerzyć zakres sposobów rozpoznawania i pokonywania barier międzykulturowych. Pokonywanie barier w komunikacji pomiędzy przedstawicielami odmiennych kultur jest bardzo ważne dla
współczesnego społeczeństwa, często określanego jako wielokulturowe, a jego
podstawowe zasady tolerancji i akceptacji różnorodności kulturowej – jako
wartości niekwestionowane dla ludzkości. Rzetelna wiedza kulturowa oraz
bezstronność i otwartość, jako wartość w komunikacji z innymi, powinny
być nieodłącznym elementem edukacji od samego początku, bowiem błędne informacje, powielane stereotypy i uprzedzenia natychmiast tworzą poJournal of Modern Science tom 4/27/2015
269
datny grunt dla przekazów płynących z mediów masowych i elektronicznych.
Uczniowie, którzy przyswoją odpowiednią wiedzę kulturową, staną się mniej
lub bardziej aktywnymi członkami przyszłego społeczeństwa. Czy będzie to
zatem społeczeństwo tolerancyjne i zrównoważone? Nie jesteśmy w stanie
tego przewidzieć, ale jesteśmy w stanie przyjrzeć się drogom, które prowadzą
w przyszłość, i mechanizmom, które tą podróżą w przyszłość rządzą. Wydaje się, że sens i znaczenie tych poszukiwań – ich wagę dobrze oddają słowa
doświadczonego podróżnika i reportera międzykulturowego Ryszarda Kapuścińskiego. Niech będą końcowym przesłaniem podjętego przez nas projektu:
„Być może zmierzamy w stronę świata tak zupełnie nowego i odmiennego,
że dotychczasowe doświadczenia historii okażą się niewystarczające, aby go
pojąć i móc się w nim poruszać… Będziemy w nim ciągle spotykać nowego
Innego, który powoli zacznie wyłaniać się z chaosu i zamętu współczesności.
Możliwe, że ten Inny zrodzi się ze spotkania dwóch przeciwstawnych nurtów tworzących kulturę współczesnego świata – z nurtu globalizującego naszą
rzeczywistość i z drugiego, zachowującego nasze odmienności, nasze różnice, naszą niepowtarzalność. Że będzie ich płodem i spadkobiercą. I dlatego
winniśmy szukać z nim dialogu i porozumienia. Doświadczenie przebywania
latami wśród dalekich Innych uczy mnie, że tylko życzliwość do drugiej istoty
jest tą postawą, która może poruszyć w niej strunę człowieczeństwa”2.
Literatura
Becher, U.A.J., Riemenschneider, R. (2000) (red.). Internationale Verständigung.
25 Jahre Georg-Eckert-Institut für internationale Schulbuchforschung in Braunschweig. Hannover, Verlag Hahnsche Buchhandlung. ISBN 3-88304-300-1.
Beck, U. (2002). Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności. Warszawa,
Wydawnictwo Naukowe Scholar. ISBN 83-88495-99-2.
Beck, U. (2012). Społeczeństwo światowego ryzyka. W poszukiwaniu utraconego
bezpieczeństwa. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar. ISBN 978-83-7383-300-5.
Bednarek, J. (2008). Multimedia w kształceniu. PWN SA. Warszawa. ISBN 978-83-01-14833-1.
Bielecki, T. Europejskie targi i limity uchodźców. Czy emigranci zaleją Schengen, „Gazeta Wyborcza” z 21.07.2015 r.
270
Borden, G. (1996). Orientacja kulturowa. Teoria służąca zrozumieniu i badaniom
komunikacji międzykulturowej. W: A. Kapciak, L. Korporowicz, A. Tyszka (red.),
Komunikacja międzykulturowa. Zderzenia i spotkania. Warszawa, IK oraz IS UW.
ISBN 83-85323-23-6.
Budakowska, E. (2015) (red.). Tożsamość bez granic. Współczesne wyzwania. Warszawa, Wyd. UW. ISBN 83-235-0200-5.
Burszta, J. (1998). Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje. Poznań, Wydaw.
Zysk i S-ka. ISBN 83-7150-322-9.
Burszta, J. (2004). Różnorodność i tożsamość. Antropologia jako kulturowa refleksyjność. Poznań. Wydawnictwo Poznańskie. ISBN 83-7177-282-3.
Czykwin, E. (2000). Białoruska mniejszość narodowa jako grupa stygmatyzowana.
Białystok, Trans Humana. ISBN 83-86696-58-3.
Dyczewski, L. (2000). Tożsamość społeczno-kulturowa w globalizującym się świecie.
„Kultura i Społeczeństwo”, 1, s. 27–42. ISSN 0023-5172.
Ferszt-Piłat, K. (2012). Badania podręcznikowe w kontekście komunikacji międzykulturowej. W: K. Dziurzyński (red.), Dylematy współczesnej edukacji. Józefów, WSGE.
ISBN 978-83-62753-18-5.
Ferszt-Piłat, K. (2006). Ethnocentrism as the barrier to communication between different cultures. „Journal of Modern Science”, 1/3, s. 319–341. Józefów, WSGE. ISSN
1734-2031.
Ferszt-Piłat, K. (2014). Georg Eckert Institute for International Textbooks Research
as an Example of the Support for Intercultural Activities in Europe. W: A. Solak,
K. Dziurzyński (red.), Education and Upbringing In Theory and Practice. South Jordan, USA, Ecko House Publishing. ISBN 13: 98-14276-5524-0; ISBN 10: 1-4276-5524-0; EAN: (13) 9781427655240.
Ferszt-Piłat, K. (2015/2). Różnorodność kulturowa jako forma innowacji w świetle polskiej i niemieckiej edukacji elementarnej. Wielokrotne studium przypadku. „Journal
of Modern Science”, 3/26, s. 363–381. ISSN 1734-2031.
Ferszt-Piłat, K. (2015/1). Zagadnienie różnorodności kulturowej w czasopismach dla
nauczycieli. W: A. Sugier-Szerega (red.), Medialne reprezentacje kultury: literatura,
teatr, sztuka, religia. Lublin, Wyd. KUL. ISBN 98-83-8061-106-1.
Freise, J. (2015). Interkulturelle Bildung in der Einwanderungsgesellschaft. http://www.
die-bonn.de/doks/freise0601.pdf (dostęp: 16.06.2015).
Giddens, A. (2006). Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej
nowoczesności. Warszawa, PWN. ISBN 83-01-14691-5.
271
Gill, A.M., Whedbee, K. (2001). Retoryka, przeł. G. Grochowski. W: T. van Dijk (red.),
Dyskurs jako struktura i proces. Warszawa, PWN. ISBN 83-01-13532-8.
Gudykunst, W., Mody, B. (2002). Handbook of international and intercultural communication. Thousand Oaks, Sage Publications. ISBN 0761920900, 9780761920908.
Horolets, A. (2008) (red.). Analiza dyskursu w socjologii i dla socjologii. Toruń, Adam
Marszałek. ISBN 978-83-7611-019-6.
Jenkins, R. (1997). Rethinking Ethnicity. Arguments and Explorations. London, SAGE
Publications. Za: E. Budakowska (red.), Tożsamość bez granic. Współczesne wyzwania. Warszawa, Wyd. UW. ISBN 83-235-0200-5.
Kapuściński, R. (2006). Ten Inny. Kraków, Wydawnictwo Znak. ISBN 83-240-001-06.
Klus-Stańska, D. (2015). Konstruowanie wiedzy w szkole. Olsztyn, Wyd. UWM. ISBN
83-7299-192-8.
Knecht, P., Matthes, E., Schütze, S., Aamotsbakken, B. (2014) (red.). Methodologie
und Methoden der Schulbuch und Lehrmittelforschung. Bad Heilbrunn, Verlag Julius Klinkhardt KG. ISBN 978-3-7815-1991-6.
Królikowska, J. (2012) (red.). Złudne obietnice wielokulturowości. Warszawa, Wyd.
UW. ISBN 978-83-235-0883-0.
Kupisiewicz, C. (2005). Podstawy dydaktyki. Warszawa, WSiP.
Malinowski, P. (2015). W Internecie rośnie niechęć do uchodźców. http://www4.rp.pl/
Uchodzcy/ (dostęp: 23.09.2015).
Nikitorowicz, J. (2009). Edukacja regionalna i międzykulturowa. Warszawa, WAIP.
ISBN 978-83-605-0109-2.
Nikitorowicz, J. (2010). Grupy etniczne w wielokulturowym świecie. Sopot, GWP.
ISBN 978-83-7489-279-7.
Nohl, A.M. (2014). Konzepte interkultureller Pädagogik. Eine systematische Einführung. Bad Heilbrunn, Klinkhardt. ISBN 978-3-7815-1996-1.
Novikova, K. (2006). Discourse Analysis as a Social Research Method: the Case of
Media Discourses on Immigrants. W: O. Duch i in. (red.), Rocznik Europejskiego
Kolegium Polskich i Ukraińskich Uniwersytetów, Nr 3. Lublin. Wyd. UMCS. ISBN
978-83-227-2623-5.
Novikova, K. (2013). Społeczne teorie tożsamości: przegląd wybranych koncepcji. „Journal of Modern Science”, 2/17, s. 377–395. ISSN 1734-2031.
Okoń, W. (2000). Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Warszawa, Wyd. Akad.
„Żak”.
272
Schulbuchstudie Migration und Integration. Die Beauftragte der Bundesregierung für
Migration, Flüchtlinge und Integration (2015). Berlin (www.integrationsbeauftragte.de).
Szopski, M. (2005). Komunikowanie międzykulturowe. Warszawa, WSiP. ISBN 83-02-09409-9.
Szulich-Kałuża, J. (2013). Projekty tożsamościowe rodziny upowszechniane w polskich
tygodnikach opiniotwórczych. Lublin, Wyd. KUL. ISBN 978-83-7702-671-7.
Śliz, A., Szczepański, M. (2011). Wielokulturowość i jej socjologiczny sens. Festiwal caravan czy wielokulturowe street party?, „Studia Socjologiczne”, 4(203). ISSN 0039-3371.
Vademecum źródła informacji o Unii Europejskiej (2002). Urząd Komitetu Integracji
Europejskiej. Warszawa.
Van Dijk, T. (2001). Badania nad dyskursem, przeł. G. Grochowski. W: T. van Dijk
(red.), Dyskurs jako struktura i proces. Warszawa, PWN. ISBN 83-01-13532-8.
Wrzosek, T. (2015). Dyskurs nacjonalistyczny w Polsce – główne idee. „Journal of Modern Science” 3/26, s. 349–362. Józefów, WSGE. ISSN 1734-2031.
Wrzosek, T. (2010). Nacjonalizm i hegemonia. Przypadek Młodzieży Wszechpolskiej.
Łódź, Wydawnictwo Wschód – Zachód. ISBN 978-83-61422-16-7.
Wrzosek, T. (2014). Nacjonalizm w polskiej edukacji. W: T. Wrzosek, J. Kochanowski
(red.), Nowe studia kulturowe. Warszawa, Wyd. UW. ISBN 978-83-235-1544-9.
Żegnałek, K. (2013). Edukacja wobec narastających problemów wielokulturowości
w Polsce. W: Podmiotowość w edukacji wobec odmienności kulturowych oraz społecznych zróżnicowań. Edukacja XXI wieku. Poznań, Wyd. Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa. ISBN 978-83-61304-84-5.
Netografia
http://www.tolerancja.pl/?problemy-bialoruskiej-kultury,271 (dostęp: 21.09.2015).
Ednotes
Projekt stanowi zarazem modyfikację oraz rozszerzenie dwóch wcześniej opracowanych i złożonych w ramach tej placówki grantów („Wielokulturowość w przekazach podręcznikowych na podstawie polskiego systemu oświaty” NCN OPUS 2012
i „Wielokulturowość w programach nauczania oraz w podręcznikach szkolnych”
NCN OPUS 2011).
1
273
Spotkanie z Innym jako wyzwanie XXI wieku w: R. Kapuściński. Ten Inny. Wydawnictwo Znak. Kraków 2006, s. 75.
2
Pełna literatura źródłowa projektu znajduje się w zbiorach autorów artykułu.
Szczupłość miejsca uniemożliwia dołączenie jej tutaj.
3
274
Robert Krzemień
Wyższa Szkoła Techniczno-Ekonomiczna
w Świdnicy
[email protected]
Artur Ogurek
Journal of Modern
s. 275–292
Wyższa Szkoła Bankowa we Wrocławiu
[email protected]
Energetistic poverty and safety social
states
Ubóstwo energetyczne a bezpieczeństwo
społeczne państwa
Abstract
The subject matter in article was propels connected with influence of changes of
prices energy on quality of life of society. Authors try to establish to Polish realities
the adequacy of definition of energetistic poverty as well as to qualify, as the growing
costs of electric energy influence on standard of citizens’ life. The European climatical policy extorts on all the member’s countries the change of character of energetistic sector. It follows departure from conventional energetics towards unconventional;
gas fuel was replaced carbon, as traditional fuel. The renewable sources of energy find
more more and more general use, but their economic efficiency and energetistic it is
low. This attracts for me the growth of prices of energy and the costs of maintenance,
the level of life of large part population worsens. More and more home farms stand
up before problem of height of payments for energy and her carriers. The only subject
which can these problems you is solve and his agency. The part of state be propeled in
formation energetistic policy also and social policy, in support about national legislation as well as unions.
Streszczenie
W artykule poruszono tematykę związaną z wpływem zmian cen energii na jakość
życia społeczeństwa. Autorzy próbują ustalić adekwatność definicji ubóstwa energetycznego do polskich realiów oraz określić, jak rosnące koszty energii elektrycznej
275
Robert Krzemień, Artur Ogurek
wpływają na standard życia obywateli. Europejska polityka klimatyczna wymusza
na wszystkich krajach członkowskich zmianę charakteru sektora energetycznego.
Następuje odejście od energetyki konwencjonalnej ku niekonwencjonalnej; węgiel,
jako paliwo tradycyjne, zastępuje się paliwem gazowym. Coraz powszechniejsze zastosowanie znajdują odnawialne źródła energii, ale ich efektywność ekonomiczna
i energetyczna jest niska. Pociąga to za sobą wzrost cen energii i kosztów utrzymania, a także pogarsza poziom życia dużej części ludności. Coraz więcej gospodarstw
domowych staje przed problemem wysokości opłat za energię i jej nośniki. Jedynym
podmiotem, który może te problemy rozwiązać, jest państwo i jego agendy. Poruszana jest również rola państwa w kształtowaniu polityki energetycznej i polityki
społecznej na podstawie ustawodawstwa krajowego oraz unijnego.
Keywords: social safety, poverty, energetistic poverty, social threats
Słowa kluczowe: bezpieczeństwo społeczne, ubóstwo, ubóstwo energetyczne, zagrożenia
społeczne
Wprowadzenie
Wzrost cen energii oraz jej nośników, elektryczności, gazu czy ciepła staje
się problemem społecznym. Problemy, z jakimi spotykają się finalni odbiorcy
na rynku energii, gazu, ciepła, w tym odbiorcy wrażliwi społecznie, mogą
doprowadzić do ujawnienia się zjawiska i skali ubóstwa energetycznego.
W badaniach nad kondycją niezamożnych gospodarstw domowych brakuje wciąż systematycznych analiz, uwzględniających trudności w korzystaniu z energii, z różnych zresztą powodów. Działania polskiego Urzędu Regulacji Energetyki (URE) w ostatnich latach wniosły nowe spojrzenie na ten
problem, m.in. poprzez badania ankietowe, skierowane do zarządów spółek
energetycznych. Wyniki tych ankiet wskazują, że rozpoczyna się współpraca
między podmiotami energetycznymi a ośrodkami pomocy społecznej (Kurowski, 2012, s. 3). Prawdą jest jednak także, że wiele pozostaje jeszcze do
zrobienia, w tym także na polu definicyjnym i badawczym – a dopiero zbadanie problemu umożliwi podjęcie jakichkolwiek prób jego rozwiązywania.
Przed kilku już laty, przy okazji częściowego uwalniania cen energii elektrycznej, w badaniach Instytutu Pracy, Spraw Socjalnych i Urzędu Regulacji
Energetyki próbowano odpowiedzieć na pytanie, jaka jest rzeczywista skala ilościowa odbiorców najbardziej wrażliwych na takie zmiany. Starano się
276
także ustalić, jaką część gospodarstw domowych mogą spotkać trudności
w zaspokojeniu zapotrzebowania na energię elektryczną w wyniku podjętej
deregulacji cen (Kurowski, 2012, s. 3). Są to jednak dopiero pierwsze próby,
wymagające nie tyle kontynuacji, ile ich jak najszerszego rozwinięcia na skalę
ogólnokrajową.
Problem ubóstwa energetycznego
Pojęcie ubóstwa jest znane polityce społecznej od dawna. W Polsce mówimy o ubóstwie, posługując się zazwyczaj wskaźnikami ubóstwa relatywnego, ustawowego, minimum egzystencji, materialnej deprywacji oraz ubóstwa
subiektywnego. W ustawie o pomocy społecznej określono tzw. ustawową
granicę ubóstwa, jaką jest kwota, która – zgodnie z obowiązującą ustawą –
uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego z pomocy
społecznej. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych ustala też poziom tzw. minimum egzystencji, uwzględniającego jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie, a konsumpcja niższa od tego poziomu
prowadzi wręcz do biologicznego wyniszczenia organizmu, określanego jako
skrajne ubóstwo. Ubóstwo relatywne pojmowane jest jako 50% średnich
miesięcznych wydatków ogółu gospodarstw domowych, z uwzględnieniem
ekwiwalentności OECD. Ubóstwo subiektywne odpowiada zaś w przybliżeniu poziomowi dochodów deklarowanych przez respondentów jako ledwie
wystarczające na przeżycie. Za granicę deprywacji materialnej przyjmuje się
natomiast brak możliwości zaspokojenia, ze względów finansowych, co najmniej trzech z dziewięciu podstawowych potrzeb (Jurdziak, 2012, s. 25).
Na tym tle pojęcie ubóstwa energetycznego w Polsce jest pojęciem w zasadzie nowym, niezdefiniowanym prawnie i słabo jeszcze zbadanym.
Problem ten dostrzeżono zaś i zdefiniowano już wiele lat temu w Wielkiej
Brytanii, która na rynku europejskim ma największe doświadczenia w walce
z ubóstwem energetycznym. Wypracowano tam także pierwszą definicję ubóstwa energetycznego (ang. fuel poverty); w sytuacji ubóstwa energetycznego
znajduje się takie gospodarstwo domowe, które na utrzymanie dostatecznego
poziomu ogrzewania musi przeznaczyć więcej niż 10% swojego dochodu (Kurowski, 2012, s. 6). Przyjęto przy tym, że dostateczny poziom ogrzewania oznaJournal of Modern Science tom 4/27/2015
277
cza, iż temperatura dla pomieszczeń głównych powinna wynosić 21˚C, a dla innych zajmowanych pomieszczeń – 18˚C (Figaszewska, portal Wirtualny Nowy
Przemysł). Zdecydowano też, że definicją tą zostaną objęte również wydatki na
energię wykorzystywaną na cele inne niż grzewcze, takie jak: podgrzanie wody,
oświetlenie, gotowanie, stosowanie urządzeń gospodarstwa domowego.
Biorąc pod uwagę definicję dochodu gospodarstwa domowego, tworzy
się dwa różne ujęcia ubóstwa energetycznego – w szerszym lub węższym
wymiarze (istnieją więc dwie metody stosowane do oszacowania dochodu),
w zależności od tego, jakie źródła dochodu zostaną zaliczone do dochodu
wyznaczającego granicę ubóstwa energetycznego gospodarstwa domowego. Dlatego też zazwyczaj przyjmuje się definicję ubóstwa energetycznego
w węższym znaczeniu, wówczas gdy „dochód” nie obejmuje różnorodnych
zasiłków, w szerszym znaczeniu zaś definicją tą objęte są także zasiłki.
W innych niż Wielka Brytania państwach UE nie zdefiniowano w sposób
jasny tego pojęcia (Figaszewska, portal Wirtualny Nowy Przemysł).
Również w Polsce powinniśmy przyjąć trwale jakieś kryteria ubóstwa
energetycznego, najprościej definiując je wąsko, jako brak środków na zakup
ilości energii zaspokajającej podstawowe potrzeby gospodarstwa domowego
w zakresie niezbędnym do jego normalnego funkcjonowania. Za gospodarstwa ubogie energetycznie należałoby więc uznawać te, które na zakup energii
elektrycznej, gazu oraz innych paliw wydają więcej niż 10% swojego rozporządzalnego dochodu. Granica ta nie powinna być względna, gdyż – z uwagi
na zróżnicowanie potrzeb energetycznych, które w dużej mierze zależą przecież od wielkości i efektywności cieplnej mieszkania oraz liczby i stylu życia
osób je zamieszkujących – trudno byłoby podać jedną bezwzględną wartość
(Borkiewicz, portal Górniczej Izby Przemysłowo-Handlowej).
W krajach naszego regionu wydatki na energię i jej nośniki stanowią dużo
większe obciążenie dla budżetów gospodarstw domowych niż w przypadku
krajów „starej” Unii (Kurowski, 2012, s. 3). Za zróżnicowaniem wielkości nakładów i ich udziału w dochodach gospodarstw domowych kryje się wiele
czynników: dotyczy to z jednej strony poziomu wydatków, który w gospodarstwach krajów zachodnich jest dużo wyższy, a z drugiej strony efektywności całego sektora energetycznego.
278
W krajach, gdzie udział wydatków gospodarstw domowych na energię
jest wyższy, istnieje znacznie pilniejsza potrzeba podnoszenia efektywności
sektora energetycznego oraz efektywności korzystania przez gospodarstwa
domowe z energii. Zobowiązania wynikające z wprowadzania nowych technologii w tej branży do 2020 roku przyniosą z pewnością kolejne podwyżki
cen energii (Kurowski, 2012, s. 4). W krajach, w których udział wydatków
na energię w budżetach gospodarstw domowych jest już obecnie relatywnie
wyższy, wskutek tych zmian może powstać znacznie większa grupa „ubogich
energetycznie”. Różnice między krajami „starej” i „nowej” Unii występują
wszak nie tylko w poziomie wydatków, jakie ponoszą rodziny na energię, ale
także w ich strukturze.
Znaczenie poznawcze i badawcze ubóstwa
energetycznego
Na poziomie UE w 2007 roku powołano, współfinansowany przez Komisję Europejską, projekt pod nazwą European Fuel Poverty and Energy Efficiency Project – EPEE (Figaszewska, portal Wirtualny Nowy Przemysł). Celem
EPEE jest nie tylko uzyskanie jak najszerszej wiedzy oraz zrozumienie istoty
i przyczyn występowania ubóstwa energetycznego, ale także rozwój efektywnych instrumentów, pomagających zwalczać to zjawisko, a w tym: przyjęcie
wspólnej definicji ubóstwa energetycznego; analiza ubóstwa energetycznego
w poszczególnych krajach; określenie podstawowych wskaźników wyznaczających sytuację „ubóstwa energetycznego”; ocena obecnych polityk w tym zakresie; skierowanie do decydentów rekomendacji odnośnie do walki zarówno
z samym ubóstwem energetycznym, jak i z jego następstwami (Figaszewska,
portal Wirtualny Nowy Przemysł). Dostrzeżono bowiem, że ubóstwo energetyczne staje się coraz poważniejszym problemem w państwach UE, nie tylko
„nowych”, ale także „starych”; jak wówczas oszacowano, w Europie dotkniętych ubóstwem energetycznym było od 50 do 125 milionów mieszkańców
(Figaszewska, portal Wirtualny Nowy Przemysł), a przecież przewiduje się,
że liczby te mogą wzrastać wraz ze wzrastającymi cenami energii.
Przeciwdziałanie tej sytuacji wymaga interwencji ze strony wielu polityk publicznych: przede wszystkim społecznej, ale też polityki kształtowania
279
w energetyce cen oraz taryf, efektywności energetycznej – ze szczególnym
uwzględnieniem ogrzewania oraz izolacji cieplnej budynków mieszkalnych
(Figaszewska, portal Wirtualny Nowy Przemysł).
EPEE zaproponowała własną definicję ubóstwa energetycznego, zgodnie z którą powinno być ono rozumiane jako „brak możliwości utrzymania
ogrzewania na odpowiednim poziomie za uczciwą cenę” (Figaszewska, portal
Wirtualny Nowy Przemysł). Organizacja ta rekomenduje też wprowadzenie
w UE jasnej, jednolitej definicji ubóstwa energetycznego, w której rozumiane
jest ono jako trudności gospodarstwa domowego, a czasem nawet brak możliwości ogrzania swojego mieszkania na odpowiednim poziomie za uczciwą
cenę (Ubóstwo energetyczne, portal Rynek Energii Odnawialnej). Państwa
członkowskie UE powinny więc rozpoznać sytuację dotyczącą ubóstwa energetycznego i dostosować wspólną definicję UE do swoich własnych, narodowych warunków.
W tzw. trzecim pakiecie liberalizacyjnym, dotyczącym rynku energii
elektrycznej i gazu ziemnego, przyjętym 22 kwietnia 2009 r. przez Parlament Europejski (Figaszewska, portal Wirtualny Nowy Przemysł), na
państwa członkowskie nałożono nowe obowiązki, stwierdzono bowiem,
że: „Ubóstwo energetyczne stanowi coraz większy problem we Wspólnocie. Dotknięte nim państwa członkowskie, które jeszcze tego nie zrobiły,
powinny zatem opracować krajowe plany działań lub inne stosowne ramy
pozwalające stawić czoła ubóstwu energetycznemu, mające na celu obniżenie liczby osób cierpiących z jego powodu. W każdym przypadku państwa
członkowskie powinny zapewnić niezbędne dostawy energii dla wrażliwych
odbiorców. Mogą przy tym zastosować zintegrowane podejście, np. w ramach polityki socjalnej, a wdrażane środki mogą obejmować poprawę polityki socjalnej lub efektywności energetycznej w mieszkalnictwie”. W kolejnej dyrektywie (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/72/WE
z 13 lipca 2009 r.) wskazano na obowiązek państw członkowskich podjęcia
odpowiednich środków w celu ochrony odbiorców końcowych, w szczególności zapewnienia istnienia odpowiednich zabezpieczeń, chroniących
odbiorców wrażliwych.
280
Ubóstwo energetyczne jako zagrożenie
społeczne
W sytuacji ubóstwa energetycznego mogą znaleźć się głównie osoby: z niskim dochodem, w tym pracujące w niepełnym wymiarze czasu pracy i na
tzw. umowach śmieciowych; objęte pomocą społeczną; starsze; niepełnosprawne; samotnie wychowujące dzieci. Zjawisko to może dotyczyć zarówno
całych rodzin, jak i osób indywidualnych.
Ub óst wo energet yczne łączy się z wykluczeniem społecznym. Ma
ono wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne osób dotkniętych tym zjawiskiem; zwykle osoby wykluczone energetycznie mieszkają bowiem w budynkach o niskim standardzie technicznym, co prowadzi do większego zużycia
energii, a w efekcie także do większej emisji gazów cieplarnianych, w tym
CO2 (Ubóstwo energetyczne, portal Rynek Energii Odnawialnej). Za podstawową przyczynę tego zjawiska uważa się zły stan izolacji cieplnej budynków,
przestarzały i nieekonomiczny system grzewczy, niski poziom dochodów
w gospodarstwie domowym, wreszcie wysokie ceny energii i gazu. Wskaźnikami, które określają gospodarstwo domowe w sytuacji ubóstwa energetycznego, są: brak możliwości opłacenia rachunku za energię; zadłużenie wobec
dostawcy energii; wstrzymanie dostaw energii; samodzielne odłączenie się
od sieci energetycznej; negatywny wpływ na zdrowie warunków mieszkaniowych, związanych z niedogrzaniem lokalu mieszkalnego. W Wielkiej Brytanii określono trzy główne czynniki wpływające na ubóstwo energetyczne,
którymi są: efektywność energetyczna domu lub mieszkania, cena energii
i jej nośników oraz poziom dochodu gospodarstwa domowego (Figaszewska,
portal Wirtualny Nowy Przemysł). Według EPEE przyczyn ubóstwa energetycznego należy upatrywać w: niskich dochodach gospodarstw domowych;
niskim standardzie ocieplenia i izolacji cieplnej domów (a więc braku systemu grzewczego; niewłaściwej izolacji okien, ścian, dachu; występowaniu
wilgoci) oraz w wysokich cenach energii, powodujących często wzrost zadłużenia odbiorców ponad ich możliwości dochodowe (Figaszewska, portal
Wirtualny Nowy Przemysł).
281
Bez wątpienia należy podjąć wszelkie środki, by zapobiec ubóstwu energetycznemu, które wpływa na skalę ubóstwa w ogóle oraz na poziom wykluczenia społecznego.
Ubóstwo energetyczne prowadzi bowiem do (Figaszewska, portal Wirtualny Nowy Przemysł):
1) negatywnego wpływu na zdrowie fizyczne, co dotyka głównie odbiorców
wrażliwych społecznie, takich jak: dzieci, osoby starsze i osoby przewlekle
chore,
2) negatywnego wpływu na zdrowie psychiczne, gdyż osoby, które znalazły
się w sytuacji ubóstwa energetycznego, są podatne na problemy związane
ze zdrowiem psychicznym,
3) degradacji budynków, gdyż wilgoć w mieszkaniach może bardzo szybko
przyczynić się do degradacji budynku, a niewłaściwa izolacja okien, ścian
czy drzwi przyczynia się do wzrostu strat ciepła,
4) nadmiernego zadłużenia, z racji, iż gospodarstwa domowe o niskich dochodach nie są w stanie opłacać rachunków za energię elektryczną, co
prowadzi do zadłużenia – stąd konieczność opłacania wysokich rachunków za energię prowadzi do zmniejszenia się dochodów, jakie mogą być
przeznaczone na inne podstawowe dobra,
5) zwiększenia emisji dwutlenku węgla, ponieważ niski standard energetyczny budynku powoduje wzrost zużycia energii niezbędnej do jego ogrzania, co przyczynia się do wzrostu emisji dwutlenku węgla.
Na poziomie unijnym dostrzeżono, że ubóstwo energetyczne staje się
coraz poważniejszym problemem w państwach UE. Wpływając na czynniki stanowiące przyczyny ubóstwa energetycznego, można ograniczać skalę
tego zjawiska, a wpływając na polepszenie stanu efektywności energetycznej budynków i mieszkań, poprzez lepszą ich izolację oraz sprawniejszy
system grzewczy, można spowodować obniżenie rachunków za energię,
a tym samym doprowadzić do znacznie lepszej kondycji finansowej gospodarstwa domowe. Ceny energii są bowiem podstawowym, choć nie jedynym, czynnikiem kształtującym wysokość rachunków za energię i kondycję finansową gospodarstw domowych, a w konsekwencji także ich pozycję
społeczną.
282
Działania na rzecz zmniejszenia ubóstwa
energetycznego
W Polsce nie została wypracowana pełna i jednoznaczna definicja ubóstwa energetycznego, a dotychczas działające środki prawne i organizacyjne,
przeznaczone do walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym jako takim,
nie są wystarczające do przeciwdziałania temu problemowi. Nie mamy środków dedykowanych w sposób specyficzny walce z ubóstwem energetycznym.
Z uwagi na brak definicji ubóstwa energetycznego oraz wypracowanie jedynie pojęcia odbiorcy wrażliwego społecznie wszelkie działania mogą być
podjęte zwłaszcza na szczeblu gminy, do której należy prowadzenie pomocy
społecznej w odniesieniu do osób ekonomicznie niesamodzielnych.
Analiza przyjętych w państwach UE środków pomagających zwalczać to
negatywne zjawisko wskazuje, że w każdy program musi angażować się kilka
instytucji czy organizacji; nie jest możliwe uruchomienie i przeprowadzenie
przyjętego programu jedynie przez jedną instytucję, gdyż skala tego zjawiska
i problemy z nim związane są rozległe (Figaszewska, portal Wirtualny Nowy
Przemysł). Doświadczenia innych krajów UE w walce z ubóstwem energetycznym są jednakże przykładem zachęcającym do podjęcia przez Polskę
działań zmierzających do wypracowania systemu ochrony odbiorców społecznie wrażliwych na coraz mocniej liberalizowanych rynkach energii oraz
zagrożonych ubóstwem energetycznym. Stały wzrost cen energii zapewne
bowiem nie polepszy dotychczasowej sytuacji polskich odbiorców.
Ceny energii rosną i dla coraz większej liczby gospodarstw problemem jest
zapłacenie rachunków za nią. Część budżetów gospodarstw domowych, którą
przeznacza się na energię, jest coraz większa i coraz trudniej jest nabyć taką
ilość energii, by zapewnić sobie normalne, komfortowe, czy choćby znośne,
warunki funkcjonowania (W UE ubóstwo energetyczne coraz większe, portal
Rynek Energii Odnawialnej). Z raportu opublikowanego przez Komisję Europejską wynika, że w latach 2008–2012 ceny energii elektrycznej dla gospodarstw domowych w UE rosły średnio o 4% rocznie, a gazu – o 3% rocznie.
Wiele krajów europejskich pomaga odbiorcom energii w opłaceniu należności za energię, poprzez różnego rodzaju dodatki energetyczne czy zasiłki
celowe na opłacenie rachunku za energię; jest to jednak rozwiązanie krótkoJournal of Modern Science tom 4/27/2015
283
terminowe, które sprawdza się wyłącznie w sytuacjach awaryjnych, natomiast
w dłuższej perspektywie nie poprawia sytuacji ubogich gospodarstw domowych – konsumentów energii. Innym rozwiązaniem są taryfy socjalne czy
ochrona tzw. wrażliwych odbiorców, tj. osób o niskich dochodach, przed odłączeniem prądu. Zgodnie z unijną dyrektywą z 2009 roku, dotyczącą wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej, państwa członkowskie
powinny podjąć niezbędne środki, aby chronić takich konsumentów (W UE
ubóstwo energetyczne coraz większe, portal Rynek Energii Odnawialnej).
W myśl unijnych deklaracji polski rząd znowelizował ustawę z dnia
10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (tekst jedn.: Dz.U. z 2012 r. poz.
1059), wprowadzając możliwość skorzystania z dodatku energetycznego,
do którego uzyskały prawo osoby otrzymujące dodatek mieszkaniowy, przy
czym został określony limit energii elektrycznej, jaką można zużyć, aby
otrzymać takie wsparcie (W UE ubóstwo energetyczne coraz większe, portal Rynek Energii Odnawialnej).
Prowadzenie polityki walki z ubóstwem energetycznym wymaga więc pełnego rozpoznania sytuacji oraz dokładnego zidentyfikowania osób i gospodarstw domowych, których to zjawisko dotyczy. Ubóstwo energetyczne staje
się wieloaspektowym problemem, który dotyczy bardzo zróżnicowanych sytuacji, dlatego też trudno jest dokonać wyboru wskaźników dla gospodarstw
domowych znajdujących się w sytuacji ubóstwa energetycznego, zwłaszcza
gdy ubóstwo to ma charakter trwały.
Przyczyna podjęcia działań na rzecz odbiorców zagrożonych ubóstwem
energetycznym ma swój początek w sferze na pozór niezwiązanej z energetyką, a kojarzonej ze stanem zdrowia społeczeństwa Wielkiej Brytanii
i wskaźnikiem zgonów w porze zimowej. Zauważono tam bowiem, że wiele najbiedniejszych gospodarstw domowych nie jest w stanie osiągnąć podstawowego standardu, jakim jest przebywanie w ciepłym i suchym domu,
a podstawową przyczyną tego stanu rzeczy była zazwyczaj zła izolacja cieplna
oraz nieskuteczny system grzewczy w domach, w tym zwłaszcza w starszym
budownictwie. By temu przeciwdziałać, należało podjąć prace zmierzające
ku polepszeniu warunków bytowych gospodarstw domowych, a najprostszym tego sposobem było umożliwienie gospodarstwom domowym ogrzania
284
domu w stopniu wymaganym do zachowania zdrowia przez jego członków.
Pojawiały się zatem kwestie dotyczące aspektów przede wszystkim finansowych, jak cena energii i możliwości płatnicze gospodarstw domowych, oraz
technicznych, jak efektywność energetyczna domu i techniczne możliwości
ogrzewania domów (Figaszewska, portal Wirtualny Nowy Przemysł).
We wprowadzone dotychczas w Polsce przez Prezesa URE prace na rzecz
pomocy odbiorcom wrażliwym społecznie w uniknięciu wstrzymania dostaw energii elektrycznej czy gazu (Program pomocy odbiorcom wrażliwym
społecznie na rynku energii elektrycznej i gazu oraz propozycje zmian legislacyjnych, niezbędnych do wdrożenia programu. Raport Końcowy, 2008,
nr 4) oraz koncepcje społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw energetycznych (Społeczna Odpowiedzialność Przedsiębiorstw Energetycznych
w Świetle Badań Ankietowych. Raport) wpisuje się zagadnienie ubóstwa
energetycznego (Prezes Urzędu Regulacji Energetyki a społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw energetycznych. Raport Końcowy, 2008, nr 6). Ze
względu na system wsparcia dla gospodarstw zagrożonych ubóstwem energetycznym działania pomocowe powinny być ukierunkowane zwłaszcza na:
gospodarstwa osób samotnych, ale też gospodarstwa emeryckie i rencistów,
w dużej mierze należałoby też wspomagać uboższe gospodarstwa rolników
oraz pracowników na stanowiskach robotniczych, w tym gospodarstwa domowe zamieszkujące wieś i małe miejscowości (Kurowski, 2012, s. 8).
Zwiększanie efektywności energetycznej
jako metoda walki z ubóstwem energetycznym
Najbardziej korzystnym rozwiązaniem dla ograniczania sfery ubóstwa
energetycznego jest poprawa efektywności energetycznej budynków. W tym
przypadku osiągane są rozliczne korzyści: finansowe, klimatyczne, a także
zdrowotne. Często bowiem osoby mające niskie dochody mieszkają w budynkach o złym stanie technicznym i wobec tego mają problemy z narastającym zadłużeniem (w Wielkiej Brytanii nazwano to problemem „heat or
eat”, czyli „ogrzewanie albo jedzenie”) (W UE ubóstwo energetyczne coraz
większe, portal Rynek Energii Odnawialnej). Ludzie muszą dokonywać takich dramatycznych wyborów w większości państw UE, więc podjęcie dziaJournal of Modern Science tom 4/27/2015
285
łań, które poprawiałyby efektywność energetyczną, pozwala rozwiązać także
i ten problem w dłuższej perspektywie.
Ustawa o efektywności energetycznej z dnia 15 kwietnia 2011 r. (Dz.U.
z 2011 r. nr 94, poz. 551), znowelizowana 10 października 2012 r. (Dz.U. z 2012 r.
poz. 1397), definiuje efektywność energetyczną jako stosunek uzyskanej wielkości efektu użytkowego danego obiektu, urządzenia technicznego lub instalacji, w typowych warunkach ich użytkowania lub eksploatacji, do ilości zużycia
energii przez ten obiekt, urządzenie techniczne lub instalację, niezbędnej do
uzyskania tego efektu. Cele efektywności energetycznej należy więc postrzegać
szeroko, jako zmniejszenie zużycia energii i redukcję strat energii, zaś poprawa efektywności energetycznej będzie polegać na zwiększeniu wykorzystania
energii końcowej, dzięki zmianom technologicznym, gospodarczym lub zmianom zachowań wszystkich użytkowników energii (Szczerbowski, 2013, s. 42).
Dotychczasowe wysiłki w obszarze zwiększenia efektywności energetycznej skupiały się głównie na odbiorcy energii, natomiast potencjał ograniczenia
znacznych strat powstałych w procesie produkcji i dystrybucji energii był po
wielokroć zaniedbywany. Średnia efektywność wykorzystania tradycyjnych
paliw kopalnych przy produkcji energii wynosi około 35%, a przesył i dystrybucja energii obarczone są bardzo dużymi stratami, na poziomie rzędu nawet
9% (Szczerbowski, 2013, s. 43). Wśród kluczowych działań zwiększających
efektywność energetyczną powinno się znaleźć ograniczanie strat sieciowych
oraz strat w transformatorach. Oszczędności na tym polu mogą być znaczne,
ponieważ straty w sieci i dystrybucji w naszym kraju należą wciąż do największych w Europie. Niestety, realizacja programu poszanowania i efektywnego wykorzystania energii może prowadzić do co najmniej przejściowego
wzrostu kosztów, a więc i do wzrostu cen energii.
Ubóstwo energetyczne a polityka
klimatyczno-energetyczna
Jednocześnie z programem poprawy efektywnego wykorzystania energii
pojawiają się opinie, że polityka klimatyczno-energetyczna UE, na którą składają się walka z globalnym ociepleniem, zastępowanie taniego węgla drogim
gazem, rosnący udział niestabilnych źródeł energetyki odnawialnej, sprawia,
286
iż efektem tych działań jest wzrost cen energii, co prowadzi do negatywnych
konsekwencji zarówno dla przemysłu, jak i dla mieszkańców. Pojawiają się
tym samym pytania, czy należy dotować te formy energetyki, szczególnie odnawialnej, które są nader kosztowne?
Ubóstwo energetyczne zostało rozpoznane jako poważny problem społeczny na przełomie lat 70. i 80. XX wieku, gdy zaczęły rosnąć ceny ropy,
a systemy ochrony społecznej zaczęły się osłabiać wraz z pierwszą falą liberalizacji i prywatyzacji rynku energii (Ubóstwo energetyczne, portal Rynek
Energii Odnawialnej). Po raz pierwszy tematyka ta skupiła uwagę badawczą
przy okazji kryzysu naftowego i problemów z zaspokojeniem potrzeb transportowych. Tym razem kwestię tę wywołuje globalna polityka walki z „globalnym ociepleniem”, podejmowana szczególnie intensywnie w UE, a której
efektem jest m.in. wzrost cen nośników energii, wskutek zastępowania taniego i powszechnie dostępnego węgla znacznie droższym gazem, czy widoczne
już czasem kłopoty z bilansowaniem podaży i popytu energii elektrycznej,
w związku z rosnącym udziałem „zielonych”, ale niestabilnych przecież, bo
zależnych od warunków klimatyczno-pogodowych, źródeł energii (np. wiatru i słońca), oraz ogromna niepewność związana z poziomem cen pozwoleń
na emisję CO2, wstrzymująca wiele potrzebnych inwestycji energetycznych
(Jurdziak, 2012, s. 26). Rosnące w efekcie tej polityki ceny nośników energii
i paliw przyczyniają się do wzrostu zakresu ubóstwa w różnych postaciach
– istotnie zmniejszają wydatki gospodarstw na wszelkie inne niezbędne potrzeby lub powodują niedostateczne zaspokojenie potrzeb energetycznych
(np. niedogrzanie mieszkań), albo – jakże często – jedno i drugie. Konsekwencje polityki UE dotykają więc przede wszystkim ubogich gospodarstw
w wymiarze bezwzględnym, a te zlokalizowane są głównie w „nowych” państwach członkowskich UE.
Zagadnienia związane z walką z ubóstwem energetycznym splotły się
w ostatnich latach z kwestiami dotyczącymi redukcji emisji dwutlenku węgla, poprzez m.in. zmniejszenie zużycia energii i efektywne jej wykorzystanie. Tematykę tę wywołuje wspomniana już powyżej polityka Unii Europejskiej – walki z „globalnym ociepleniem”, której jakże oczywistym efektem jest
zastąpienie paliw tanich, ale uznawanych za nieekologiczne, paliwami droJournal of Modern Science tom 4/27/2015
287
gimi, ale uznanymi za przyjazne środowisku, i tzw. odnawialnymi źródłami
energii, a w dalszej konsekwencji wynikające z tego kłopoty z niestabilnością
podaży energii elektrycznej, jej niedostosowaniem do wielkości popytu oraz
wzrost przeciętnych cen nośników energii (Borkiewicz, portal Górniczej
Izby Przemysłowo-Handlowej). Tanie nośniki energii są przecież niemal na
wyciągnięcie ręki, a jednak godzimy się na ich zastąpienie drogimi nośnikami, głównie tymi pochodzącymi z importu (Borkiewicz, portal Górniczej
Izby Przemysłowo-Handlowej).
Ogromne wyrzeczenia, które nas czekają, może miałyby sens, gdybyśmy
rzeczywiście mieli realny wpływ na ochronę klimatu na świecie. Niestety, nakłady te będą być może poniesione na próżno, bowiem Unia Europejska, ale
i cały świat tych celów ekologicznych, w postaci powstrzymania ocieplania
klimatu, zapewne nie osiągną. Dotychczasowe cele ekologiczno-klimatyczne
nie dawały gwarancji uzyskania oczekiwanych korzyści. Redukcja CO2 jedynie
w UE, bez zawarcia porozumień w skali światowej, nie daje żadnych gwarancji zmniejszenia zagrożenia zmian klimatu, gdyż Chiny i USA zadeklarowały
większe zaangażowanie na rzecz redukcji emisji gazów cieplarnianych, wobec
czego – zdaniem ekspertów – mogą mieć decydujący wpływ na zawarcie globalnego porozumienia na konferencji klimatycznej ONZ (COP 21) w Paryżu
w 2015 roku (Zabłocki, portal Środowisko), a co więcej, per saldo może nawet
zwiększać emisje globalne gazów cieplarnianych. Rozwój OZE, w oderwaniu
od zasad efektywności ekonomicznej, powodować może nadmierny wzrost
kosztów energetycznych, jak również szereg innych, negatywnych skutków, jak
choćby obserwowane już obecnie zaburzenie rynku energii przez rozwój systemów dotowania, nieefektywnego jak dotąd, segmentu OZE.
Problem zagrożenia klimatu przez gazy cieplarniane wymaga podjęcia
i koordynowania działań globalnych. Jednostronne zobowiązania UE do głębokiej redukcji emisji gazów cieplarnianych nie dają w praktyce żadnych redukcji emisji w skali światowej, prowadzą natomiast do wzrostu cen energii,
pogorszenia pozycji konkurencyjnej producentów z UE oraz zwiększonego
obciążenia gospodarstw domowych kosztami energii (Krajowa Izba Gospodarcza, portal Rynek Infrastruktury).
288
Podsumowanie
Jak wykazano powyżej, ubóstwo energetyczne powiększa polityka klimatyczna Unii Europejskiej (tzw. zielone certyfikaty, wykup pozwoleń na emisję
CO2), zaś sprawa wspomagania osób ubogich energetycznie pozostawiona
została lokalnym rządom. Trzeba się wszelako domagać, aby za globalną polityką szły także globalne programy pomocowe. Energia elektryczna, poza
tym, że musi być dostępna, nie może być także niezasadnie droga, gdyż bezpieczeństwo i stabilność państwa biorą swój początek zawsze ze stabilnej gospodarki. Stabilności tej nie wolno burzyć, nie do końca zasadną w kosztach
i skutkach społecznych eskalacją polityki klimatycznej, bez uprzednich rozstrzygnięć, podejmowanych w skali globalnej.
Negatywne skutki wprowadzenia działań na rzecz powstrzymania ocieplania klimatu dotyczyć mogą całej UE, więc polityka klimatyczno-energetyczna w proponowanej formie prowadzić będzie do spowolnienia tempa
wzrostu gospodarczego w Unii. Oznacza to wzrost ubóstwa energetycznego
w całej UE, szczególnie duży w krajach najbardziej na nią wrażliwych, takich
jak Polska.
Nie można też bezkrytycznie przyjmować tzw. Energetycznej Mapy Drogowej (propozycji UE „Energy Roadmap 2050”). Wszystkie scenariusze,
przedstawione w „Energy Roadmap 2050”, prowadziłyby do wzrostu udziału
kosztów energetycznych w PKB – z 10,5% w 2005 roku do 14–15%, wzrostu
cen energii elektrycznej o 50% w porównaniu z 2005 rokiem i podobnego
wzrostu kosztów energii w budżetach domowych, bo z niespełna 10% do
15–16%, licząc z kosztami paliw do celów transportu (Krajowa Izba Gospodarcza, portal Rynek Infrastruktury).
Wszelkie działania UE, wpływające na poziom cen energii i jej nośników,
powinny wobec tego być bezwzględnie analizowane także pod kątem skutków ekonomicznych i społecznych, jakie one powodują w różnych grupach
społecznych. To, według skali tych skutków, powinny być projektowane
transfery socjalne z budżetu UE, rekompensujące negatywne oddziaływanie wspólnotowej polityki, lub też dane działania powinny być ograniczane,
jeśli skala negatywnych efektów jest zbyt duża, a korzyści niewielkie albo
co najmniej budzące wątpliwości (Borkiewicz, Nowy gorący temat – ubóJournal of Modern Science tom 4/27/2015
289
stwo energetyczne, portal Górniczej Izby Przemysłowo-Handlowej). Do
sfery takich decyzji wspólnotowych, mających istotny negatywny wpływ na
poziom wydatków najuboższych rodzin na energię, zaliczyć można z całą
pewnością walkę z „globalnym ociepleniem”.
Literatura
Figaszewska, I. (2009). Ubóstwo energetyczne – co to jest? „Biuletyn Urzędu Regulacji
Energetyki”, 5, s. 2–20.
Jurdziak, L. (2012). Czy grozi nam ubóstwo? Analiza potencjalnych skutków unijnej
polityki walki z globalnym ociepleniem dla gospodarstw domowych w Polsce, „Polityka Energetyczna”, t. 15, z. 3, s. 23–50.
Kurowski, P. (2012). Zagrożenie ubóstwem energetycznym. Próba ustalenia zjawiska (na podstawie danych GUS), „Biuletyn Urzędu Regulacji Energetyki”, 1,
s. 3–8.
Prezes Urzędu Regulacji Energetyki a społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw
energetycznych. Raport Końcowy (2008), Urząd Regulacji Energetyki – Zespół
ds. Prac Badawczych nad Problematyką Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw Energetycznych, Warszawa, 1 września 2008 r., „Biuletyn Urzędu Regulacji
Energetyki”, 6, s. 3–25.
Program pomocy odbiorcom wrażliwym społecznie na rynku energii elektrycznej i gazu
oraz propozycje zmian legislacyjnych, niezbędnych do wdrożenia programu. Raport
Końcowy (2008). Urząd Regulacji Energetyki – Zespół ds. Prac Badawczych nad
Problematyką Odbiorców Wrażliwych Społecznie, Warszawa, 31 marca 2008 r.,
„Biuletyn Urzędu Regulacji Energetyki”, 4, s. 3–28.
Szczerbowski, R. (2013). Bezpieczeństwo energetyczne Polski – mix energetyczny
i efektywność energetyczna, „Polityka Energetyczna”, t. 16, z. 4, s. 35–47.
Netografia
Borkiewicz, M., Nowy gorący temat – ubóstwo energetyczne, portal Górniczej Izby Przemysłowo-Handlowej. Pozyskano (21.11.2014), http://www.giph.com.pl/giph/index.
php/wydawnictwa/archiwum-materialy/280-ubostwo-energetyczne-bg-9-10-2013.
Figaszewska, I., Ubóstwo energetyczne – co to jest?, portal Wirtualny Nowy Przemysł.
Pozyskano (22.11.2014), http://www.wnp.pl/artykuly/ubostwo-energetyczne-coto-jest,6156.html.
290
Krajowa Izba Gospodarcza: Polityka klimatyczna UE to ubóstwo energetyczne Polski, portal Rynek Infrastruktury. Pozyskano (23.11.2014), http://www.rynekinfrastruktury.pl/artykul/35/1/kig-polityka-klimatyczna-ue-to-ubostwo-energetycznepolski.html.
Społeczna Odpowiedzialność Przedsiębiorstw Energetycznych w Świetle Badań
Ankietowych. Raport. Pozyskano (22.11.2014), Urząd Regulacji Energetyki
– Zespół do Przeprowadzenia i Opracowania Badań Ankietowych Dotyczących
Problematyki Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw Energetycznych,
Warszawa, 30 czerwca 2009 r., http://www.ure.gov.pl/pl/urzad/informacje-ogolne/
aktualnosci/3661,Raport-URE-Spoleczna-odpowiedzialnosc-przedsiebiorstw-energetycznych-w-swietle-d.html.
Ubóstwo energetyczne, portal Rynek Energii Odnawialnej. Pozyskano (21.11.2014),
http://www.reo.pl/ubostwo-energetyczne.
Ubóstwo energetyczne w UE, newsletter europejskiej sieci zapobiegania ubóstwu
nr 126, kwiecień – czerwiec 2008, portal European Anti Poverty Network. Pozyskano (23.11.2014), http://www.eapn.org.pl/wp-content/uploads/2013/07/EAPN_
Newsletter.pdf.
W UE ubóstwo energetyczne coraz większe, portal Rynek Energii Odnawialnej.
Pozyskano (21.11.2014), http://www.reo.pl/w-ue-ubostwo-energetyczne-corazwieksze.
Zabłocki, M., Chiny i USA mogą zdecydować o losie paryskiej umowy klimatycznej,
portal Środowisko. Pozyskano (22.11.2014), http://www.srodowisko.abc.com.pl/
czytaj/-/artykul/chiny-i-usa-moga-zdecydowac-o-losie-paryskiej-umowy-klimatycznej.
Akty prawne
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/72/WE z 13 lipca 2009 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylająca dyrektywę 2003/54/WE (Dz.U. UE L 09.211.55).
Ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o efektywności energetycznej (Dz.U. z 2011 r.
nr 94, poz. 551).
Ustawa z dnia 10 października 2012 r. o zmianie ustawy o efektywności energetycznej (Dz.U. z 2012 r. poz. 1397).
291
Justyna Mróz
Instytut Pedagogiki i Psychologii,
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Journal of Modern
s. 293–308
Differentiation of self in job and work
engagement as variables determining job
satisfaction among social service job
Dyferencjacja Ja w pracy i zaangażowanie
w pracę jako zmienne określające
satysfakcję zawodową wśród pracowników
usługowych
Abstract
Job satisfaction is experience highly desirable by all people who carry out
professional activities. While determining job satisfaction, we take into consideration
such factors as job environment (e.g. pay, working hours, workload) and personal
qualifications. This work focuses on personal qualifications. Level of the differentiation
of self and job involvement were taken into account as two factors related to job
satisfaction among people working in services. The research was conducted among
221 workers in service sector. There were such research tools as the Job Satisfaction
Scale (SPP) by Zalewska (2003), The Differentiation of Self Inventory at Work
(Cavaiola in 2012) and Ulrecht Work Engagement Scale (Schaufeli in 2002).
Research findings indicate that individual interpersonal resources play a crucial
role in job satisfaction. People who are satisfied with their job are more involved in
it and they have a higher level of differentiation of self at work. Job satisfaction is
explained by those factors of the differentiation of self which are interpersonal. The
findings may serve to plan trainings for workers in service sector.
Streszczenie
Satysfakcja z wykonywanej pracy jest doświadczeniem pożądanym przez
wszystkie osoby, które podejmują aktywność zawodową. Określając determinanty
satysfakcji z pracy, zwraca się uwagę m.in. na środowisko pracy (np.: płaca, licJournal of Modern Science tom 4/27/2015
293
Justyna Mróz
zba godzin pracy, obciążenie itp.) oraz predyspozycje indywidualne. W niniejszej
pracy skupiono się na predyspozycjach osobowych i wzięto pod uwagę poziom
zróżnicowania Ja oraz zaangażowanie w pracę jako dwa czynniki związane
z satysfakcją z pracy wśród osób wykonujących zawody usługowe. Badania zostały
przeprowadzone wśród 221 pracowników sektora usługowego. W badaniach
zostały wykorzystane narzędzia badawcze: Skala Satysfakcji z Pracy (SPP) Zalewskiej (2003), Inwentarz Dyferencjacji Ja w Pracy (Cavaiola i in., 2012), wykorzystana
skala UWES – Utrecht Work Engagement Scale (Schaufeli i in., 2002). Uzyskane
rezultaty badań pokazują, że znaczenie dla poczucia zadowolenia z pracy mają zasoby osobiste o charakterze interpersonalnym. Osoby zadowolone z pracy bardziej
się w nią angażują oraz mają wyższy poziom dyferencjacji Ja w pracy. Satysfakcja
z pracy jest wyjaśniana przez te czynniki dyferencjacji Ja, które mają interpersonalny charakter. Uzyskane wyniki mogą posłużyć do projektowania szkoleń dla pracowników sektora usługowego.
Keywords: job satisfaction, differentation self in work, work engagement, personal
qualifications, work in service sector
Słowa kluczowe: satysfakcja z pracy, dyferencjacja Ja w pracy, zaangażowanie w pracy, predyspozycje indywidualne, praca w sektorze usługowym
Wprowadzenie
Praca zawodowa jest jedną z ważniejszych aktywności podejmowanych
przez człowieka w dorosłości. Jak we wszystkich sferach życia, tak i w tym obszarze człowiek dąży do poczucia zadowolenia, spełnienia. Poszukiwanie czynników związanych z poczuciem zadowolenia z pełnienia funkcji zawodowej
jest tematem licznych zainteresowań badaczy (por. Bajcar, Borkowska, Czerw,
Gąsiorowska, 2011). Do określenia znaczenia i jakości aktywności zawodowej
najczęściej używa się terminu „satysfakcja z pracy” (Zalewska, 2003).
Określając satysfakcję z pracy, uwzględnia się jej emocjonalny i poznawczy aspekt (Zalewska, 2003). Emocjonalny wymiar zadowolenia z pracy obejmuje uczucia w pracy i wobec pracy. Oba te źródła generowania afektu należy
traktować oddzielnie, gdyż emocje powstające w pracy nie muszą być jednoznaczne z tymi, które są doświadczane wobec wykonywanej pracy (por. Jaros,
Zalewska, 2003). Do współczesnych badań w tym nurcie włącza się rozumienie emocji pozytywnych i negatywnych, jako niezależnych od siebie, oraz ich
związek z funkcjonowaniem jednostki w pracy (np.: Heller, Judge, Watson,
294
Dyferencjacja Ja w pracy i zaangażowanie w pracę jako zmienne...
2002). Basińska (2013) zwraca tu uwagę na dwa zjawiska uzasadniające takie
podejście – inklinację negatywną oraz pozytywne zrównoważenie.
Z kolei poznawczy wymiar satysfakcji z pracy odnosi się do tego, co człowiek
myśli o swojej pracy i jak ją ocenia (Zalewska, 2003). Wyróżnia się dwie perspektywy opisujące satysfakcję w nurcie poznawczym. Pierwsza odnosi się do
określenia zadowolenia poprzez ocenę poszczególnych składników pracy. Druga obejmuje zadowolenie ogólne z pracy jako całości (np.: Judge, Heller, Klinger,
2008). Dodatkowo dochodzą tu oceny związane z postrzeganiem pracy jako korzystnej bądź niekorzystnej (np. Jaros, Zalewska, 2003). W niniejszym opracowaniu zwrócono uwagę na ogólny, poznawczy wymiar satysfakcji z pracy.
Określając determinanty satysfakcji z pracy, zwraca się uwagę m.in. na
środowisko pracy oraz predyspozycje indywidualne. Jednakże coraz częściej
odchodzi się od nacisku jedynie na środowisko pracy na rzecz indywidualnych predyspozycji pracownika (Bajcar, Borkowska, Czerw, Gąsiorowska,
2011). Do pełnego określenia satysfakcji zawodowej potrzebne jest łączenie
obu grup zmiennych, jednak koncentracja na zmiennych podmiotowych,
pochodzących od samego pracownika, może pozwolić na wyodrębnienie
tych cech osobowych, które są szczególnie istotne dla poczucia satysfakcji zawodowej, a w konsekwencji dla efektywności pracy. Dostępne wyniki badań
wykazują dużą różnorodność cech osobowości i innych zmiennych określających predyspozycje indywidualne, które mają znaczenie dla funkcjonowania zawodowego (Mróz, 2014a) oraz wyjaśniają satysfakcję z pracy bądź się
z nią wiążą (Heller i in., 2002; Mróz, Kaleta, w recenzjach).
Satysfakcja zawodowa może być warunkowana zarówno przez predyspozycje osobowościowe, jak i sposób funkcjonowania zawodowego. W niniejszym opracowaniu zwrócono uwagę na zróżnicowanie Ja w pracy oraz zaangażowanie w pracę jako zmienne podmiotowe, które mogą mieć znaczenie
dla oceny zadowolenia zawodowego.
Dyferencjacja Ja w pracy a satysfakcja z pracy
Aktualne badania dotyczące aktywności zawodowej człowieka i satysfakcji
z niej zwracają uwagę na zależność wielu obszarów, w których człowiek funkcjonuje. Przykładem zainteresowań tego nurtu są liczne badania dotyczące
295
Justyna Mróz
konfliktu praca – dom, dom – praca, których wyniki potwierdzają negatywny
związek z satysfakcją pracy wśród nauczycieli, policjantów, strażaków, członków personelu medycznego (Baka, 2012), pielęgniarek (Cortese, Kolombo,
Ghislieri, 2010). Zwraca się uwagę nie tylko na konfliktowość ról rodzinnych
i zawodowych, ale także na korzyści z ich interakcji i ich związek z satysfakcją z pracy (m.in. Lachowska, 2012; Szejniuk, 2014) oraz ogólne znaczenie
systemu rodzinnego dla funkcjonowania zawodowego (Mróz, Kaleta, 2014).
Przykładem zmiennej łączącej predyspozycje indywidualne i uwarunkowania rodzinne jest zróżnicowanie Ja (dyferencjacja Ja).
Dyferencjacja Ja jest terminem wprowadzonym przez M. Bowena (1978
za: Skowron, Friedlander, 1998), teoretyka i terapeutę rodzinnego, dla określenia równowagi pomiędzy procesami emocjonalnymi i poznawczymi zachodzącymi w relacji z innymi osobami. Dyferencjacja Ja określa równowagę
pomiędzy emocjonalnym i intelektualnym funkcjonowaniem oraz autonomią i intymnością w relacjach (Bowen, 1978 za: Skowron, Friedlander, 1998).
Konstrukt ten odnosi się więc z jednej strony do intrapsychicznego funkcjonowania jednostki, a z drugiej – do jej relacji z innymi ludźmi, zwłaszcza
z osobami znaczącymi. Intrapsychiczny wymiar jest określany przez pozycję
Ja oraz emocjonalną reaktywność (Skowron, 2003). Zdolność w zarządzaniu
własną emocjonalną reaktywnością przejawia się spokojnym, opanowanym
myśleniem/reakcją w sytuacji przeżywania intensywnych, negatywnych emocji. Badania potwierdzają, że osoby o mniejszej reaktywności emocjonalnej
i silniejszej pozycji Ja mają większą zdolność do kontrolowania swojego zachowania, która przejawia się poprzez umiejętność skupienia uwagi w sytuacjach o negatywnym charakterze, w hamowaniu nieprzemyślanego zachowania, podejmowaniu działania nawet przy niechęci wobec niego (Skowron,
Dendy, 2004). Z kolei poziom interpersonalny opisuje fuzja z innymi oraz
emocjonalne odcięcie (Skowron, Schmit, 2003), przejawiające się zachowaniem własnej tożsamości w intymnych relacjach oraz stawianiem jasnych, ale
przepuszczalnych granic w relacjach z innymi osobami. Na poziomie interpersonalnym dyferencjacja Ja polega na umiejętności utrzymania separacji
(autonomicznego poczucia siebie) przy jednoczesnym zachowaniu bliskości
w relacjach z ważnymi osobami (Skowron, Dendy, 2004).
296
Badania dotyczące dyferencjacji Ja odnoszą się przede wszystkim do relacji
rodzinnych, w tym w szczególności małżeńskich (por. Kaleta, 2014). Jednakże teoria ta może posłużyć do wyjaśnienia i zrozumienia innych potencjalnie intensywnych systemów relacyjnych, jak chociażby w miejscu pracy. Badań dotyczących znaczenia dyferencjacji Ja w innych konfiguracjach, w tym
w odniesieniu do pracy, jest niewiele (Beebe, 2007; Beebe, Frisch, 2009; Cavaiola, Peters, Hamdan, Lavender, 2012), a w polskiej literaturze przedmiotu
nie ma ich w ogóle. Dlatego też wydaje się interesujące zbadanie związku
między poziomem dyferencjacji Ja w pracy a satysfakcji zawodowej. Cavaiola
i in. (2012) w swoich badaniach zadali pytanie, czy w relacjach zawodowych
zachodzą podobne procesy związane z poziomem dyferencjacji Ja, jak w relacjach rodzinnych czy małżeńskich. Również badania przeprowadzone przez
Beebe (2007), Beebe i Frisch (2009) miały na celu określenie związku dyferencjacji Ja, odnoszącej się do ról zawodowych, z funkcjonowaniem jednostki w pracy. Dostępne rezultaty badań potwierdzają zasadność zainteresowań
dyferencjacją Ja w miejscu pracy. Wysoki poziom zróżnicowania Ja jest związany z niskim poziomem wypalenia zawodowego wśród osób duchownych
(Beebe, 2007). Wyniki badań wśród pielęgniarek wykazały, że wyższa dyferencjacja Ja jest związana z większą satysfakcją zawodową, niższym poziomem wypalenia zawodowego, większym entuzjazmem zawodowym i poczuciem większego znaczenia ich pracy (Beebe, Firsch, 2009). Również badania
Cavaioli i in. (2012) wskazują na związek satysfakcji z pracy z dyferencjacją
Ja w pracy, szczególnie w wymiarze emocjonalnego odcięcia. Związek między
dyferencjacją Ja w pracy a satysfakcją z pracy można zaobserwować zarówno
w przypadku wykonywania zawodów usługowych komercyjnych (Cavaiola
i in., 2012), jak i usługowych społecznych (Beebe, 2007; Beebe, Frish, 2009).
Hipoteza 1.
Zatem dyferencjacja Ja w pracy jest pozytywnie związana z satysfakcją
z pracy. Ponadto nie tylko niższy poziom emocjonalnego odcięcia w pracy,
ale także niższy poziom fuzji i emocjonalnej reaktywności w sferze zawodowej związany jest z wyższą satysfakcją z pracy wśród pracowników wykonujących zawody usługowe.
297
Justyna Mróz
Zaangażowanie w pracę a satysfakcja z niej
Kolejną zmienną, która ma znaczenie dla satysfakcji zawodowej, jest zaangażowanie w pracę. Zaangażowanie w pracę rozumiane jest jako względnie
stabilny stan umysłu związany z pracą o pozytywnym charakterze, określany
poprzez wigor, oddanie się pracy i absorpcję (Bakker, Schaufeli, Leiter i Taris,
2008). Wigor opisywany jest przez wysoki poziom energii podczas pracy. Ponadto jest związany z gotowością podjęcia wysiłku odnoszącego się do zadań
zawodowych. Oddanie się pracy wiąże się z wysokim poziomem aktywności zawodowej związanej z poczuciem istotności pracy, entuzjazmem, inspiracją, dumą i wyzwaniem. Z kolei absorpcja to pełne skoncentrowanie się
na wykonywanej pracy. Towarzyszy temu poczucie zadowolenia oraz szybki
upływ czasu, dodatkowo jednostka przeżywa trudności z zaprzestaniem pracy (Schaufeli, Salanova, Gonzàlez-Romá, Bakker, 2002).
Zaangażowanie w pracę jest traktowane jako zasób, który wraz z wypaleniem zawodowym został włączony do modelu zasoby – wymagania pracy, opartego na teorii zachowania zasobów Hobfolla (Demerouti, Bakker,
Nachreiner i Schaufeli, 2001). Zaangażowanie w pracę odróżnia od wypalenia zawodowego między innymi poziom energii wkładanych w realizację
zobowiązań, jest zatem jego przeciwieństwem. Natomiast od pracoholizmu
zaangażowanie w pracę odróżnia to, iż praca nie jest przymusem, a sprawia
przyjemność (Bakker i in., 2008). Dostępne rezultaty badań wskazują na pozytywny związek pomiędzy zaangażowaniem w pracę a satysfakcją zawodową
niezależnie od rodzaju wykonywanej pracy (Orgambídez-Ramos, BorregoAlés, Mendoza-Sierra, 2014), jak też wśród pracowników, którzy nie mają
bezpośredniego kontaktu z klientem (Yalabik, Popaitoon, Chowne, Rayton,
2013), pracowników medycznych (Mache, Vitzthum, Klapp, Danzer, 2014),
policjantów (Brunetto, Teo, Shacklock, Farr-Wharton, 2012). Związek z satysfakcją z pracy wykazuje zarówno zaangażowanie w pracę na poziomie ogólnym (Brunetto i in., 2012), jak i jego wymiary – wigor, oddanie się pracy i absorpcja (Giallonardo, Wong, Iwasiw, 2010; Alarcon, Edwards, 2011; Mache
i in., 2014). Alarcon i Edwrads (2011) w swoich badaniach zwrócili uwagę na
to, iż poszczególne wskaźniki zaangażowania w pracę zarówno są znaczącymi
predyktorami satysfakcji z pracy, jak i kontrolują wypalenie zawodowe.
298
Hipoteza 2.
Zaangażowanie w pracę, zarówno na poziomie ogólnym, jak i poszczególnych wymiarów: wigoru, oddania się pracy, absorpcji, jest pozytywnie związane
z satysfakcją z pracy wśród pracowników wykonujących zawody usługowe.
Materiał i metody
Próba badawcza została dobrana celowo i liczyła 221 osób. Tworzyły ją osoby wykonujące zawody usługowe (sprzedawcy, telemarketerzy, pracownicy obsługi hotelarskiej, usługi pielęgniarskie, nauczyciele). Wiek badanych mieści się
w przedziale od 18 do 55 lat (M = 34,69; SD = 10,59). Wszystkie osoby badane
były aktywne zawodowo. Większość respondentów miała wykształcenie średnie (55,18%), następnie 43,39% wyższe oraz 1,4% zawodowe.
Do pomiaru zmiennych użyto następujących narzędzi:
 Satysfakcja z pracy. Satysfakcja z pracy została zmierzona za pomocą
Skali Satysfakcji z Pracy (SPP) Zalewskiej (2003). SPP jest skalą składającą się z pięciu itemów i mierzy ogólne, subiektywne zadowolenie
z pracy w aspekcie poznawczym. Badani odnoszą się do twierdzeń na
7-stopniowej skali, gdzie 1 oznacza „całkowicie się nie zgadzam”, a 7 – „całkowicie się zgadzam”. Zakres wyników mieści się między 5 a 35. Wartości
psychometryczne skali potwierdzają jej rzetelność, α–Cronbacha mieści
się w przedziale od 0.81 do 0.88.
 Dyferencjacja Ja w pracy. Do ocenienia poziomu dyferencjacji Ja w pracy użyto Inwentarza Dyferencjacji Ja w Pracy (Cavaiola i in., 2012;
polska adaptacja Mróz, 2014b). Inwentarz składa się z 26 pytań odnoszących się do zróżnicowania Ja w pracy. Odpowiedzi mieszczą się na
6-stopniowej skali od 1 – całkowicie nieprawdziwe do 6 – całkowicie
prawdziwe. W Inwentarzu zostały wyróżnione trzy podskale: Fuzja
w Pracy (FP), Emocjonalna Reaktywność w Pracy (ER), Emocjonalne Odcięcie w Pracy (EO). Wysoki wynik ogólny w Inwentarzu świadczy o niskim poziomie dyferencjacji Ja w pracy. Z kolei wysoki wynik
w podskalach FP, ER, EO oznacza wysokie nasilenie tych cech. Uzyskane wyniki mieszczą się między 26 a 156. Wskaźnik α– Cronbacha
– 0,80 (dla całości WDI – wersja polska).
299
Justyna Mróz
 Zaangażowanie w pracę. Do oceny zaangażowania w pracę została wykorzystana skala UWES – Utrecht Work Engagement Scale (Schaufeli i in., 2002, polska adaptacja kwestionariusza: Chirkowska-Smolak,
2012, UWES). UWES składa się z 17 itemów (pełna wersja), badani
ustosunkowują się do pytań na 7-stopniowej skali od 0 (nigdy) do
6 (każdego dnia). Chirkowska-Smolak (2012) w procesie adaptacji
testowała model jednoczynnikowy oraz trójczynnikowy. Oba modele
były dobrze dopasowane. A zatem UWES można traktować jako skalę
zarówno z jednym czynnikiem – jako wynikiem ogólnym, jak i z trzema czynnikami: wigorem, oddaniem się pracy, absorpcją. Wynik ogólny mieści się w zakresie od 0 do 102. Potwierdzona jest także rzetelność
skal, α–Cronbacha wynosi od 0.77 do 0.92.
Wyniki
W celu zweryfikowania postawionych hipotez przeprowadzono analizę
korelacyjną r Pearsona, uzyskane wyniki przedstawia tabela 1.
Tabela 1.
Statystyki opisowe oraz korelacje między satysfakcją z pracy, zaangażowaniem
w pracę, dyferencjacją Ja w pracy
M
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Satysfakcja
z pracy
Dyferencja Ja
w pracy
Fuzja w pracy
Emocjonalna
reaktywność
w pracy
Emocjonalne
odcięcie w pracy
Zaangażowanie
w pracę
Wigor
Poświęcenie
Absorpcja
SD
1
21,73 6,14
–
91,55 12,72
–0,17*
–
39,90 5,28
0,11
0,73***
29,25 5,69
2
3
4
5
6
7
8
–
–0,19** 0,83*** 0,37***
–
14,95 4,13 –0,34*** 0,77*** 0,38*** 0,55***
–
47,13 19,75 0,30***
–0,04
0,10
–0,14* –0,07
15,95 7,65
16,92 6,04
14,26 7,68
–0,08
0,01
–0,03
0,03
0,16*
0,11
–0,16* –0,07 0,94***
–
–0,09 –0,05 0,87*** 0,71***
–
–0,13 –0,07 0,95*** 0,87*** 0,75***
0,29***
0,27***
0,28***
–
*p < 0,05; **p < 0,01; ***p < 0,00; M – średnia; SD – odchylenie standardowe
Źródło: opracowanie własne
300
Analiza ujawniła zarówno pozytywne, jak i negatywne relacje między badanymi zmiennymi. Im wyższy poziom satysfakcji z pracy, tym wyższy poziom dyferencjacji Ja w pracy (ujemny związek między satysfakcją z pracy
a dyferencjacją Ja w pracy należy interpretować odwrotnie). Dodatkowo satysfakcja z pracy ujemnie koreluje z emocjonalną reaktywnością w pracy oraz
emocjonalnym odcięciem się w pracy. Z kolei satysfakcja z pracy pozytywnie
wiąże się z zaangażowaniem w pracę na poziomie ogólnym oraz z wigorem,
oddaniem się pracy i absorpcją.
Dalsza analiza dotyczyła określenia, w jakim stopniu satysfakcja z pracy jest
wyjaśniana przez dyferencjację Ja w pracy i zaangażowanie w pracę. W tym
celu przeprowadzono analizę regresji w pierwszej wersji dla wyniku ogólnego
dyferencjacji Ja w pracy oraz zaangażowania w pracę. W dalszej kolejności
oddzielnie dla wskaźników dyferencjacji Ja w pracy (fuzji, emocjonalnego
odcięcia i emocjonalnej reaktywności) i zaangażowania w pracę (wigoru,
oddania się pracy oraz absorpcji) oraz w trzecim kroku, włączając do równania regresji wszystkie zmienne. Wyniki przedstawione są w tabelach 2 i 3.
Tabela 2. Rezultaty analizy regresji: zmienna wyjaśniana satysfakcja z pracy, zmienne zależne: dyferencjacja Ja i zaangażowanie w pracę
β
Wyraz wolny
t
p
7,74
0,00
Dyferencja Ja w pracy
–0,15
–2,35
0,02
Zaangażowanie w pracę
0,30
4,45
0,00
Dyferencjacja Ja w pracy oraz zaangażowanie w pracę wyjaśniają satysfakcję z pracy w 11%. Stwierdzono istotny i pozytywny (odwrotna interpretacja)
związek między ogólnym wynikiem dyferencjacji Ja w pracy a satysfakcją
w pracy (β = –0,15, p = 0,02; 95% CI:–0,29–0,02). Również w przypadku zaangażowania w pracę związek z satysfakcją z pracy jest istotny i pozytywny
(β = 0,30, p = 0,00; 95% CI:0,17–0,43). Dobre dopasowanie modelu regresji
do danych F(2,198) = 12,88; p < 0,00.
301
Justyna Mróz
Tabela 3. Rezultaty hierarchicznej analizy regresji: zmienna wyjaśniana satysfakcja z pracy,
zmienne zależne: wskaźniki dyferencjacji Ja i zaangażowania w pracę
Krok 1
β
t
Krok 2
p
β
Wyraz wolny
Krok 3
t
p
β
6,01
0,00
t
p
4,61
0,00
Fuzja w pracy
0,31
4,44
0,00
0,27
3,87
0,00
Emocjonalne odcięcie
w pracy
–0,43
–5,33
0,00
–0,41
–5,32
0,00
Emocjonalna
reaktywność w pracy
–0,07
–0,92
0,36
–0,02
–0,22
0,83
Wyraz wolny
13,54
0,00
Wigor
0,15
1,06
0,29
0,19
1,46
0,15
Oddanie się pracy
0,13
1,22
0,22
0,07
0,76
0,45
Absorpcja
0,05
0,32
0,71
0,00
0,02
0,99
Wigor, oddanie się pracy, absorpcja wyjaśniają jedynie 9% satysfakcji
z pracy. Mimo dobrego dopasowania modelu regresji do danych (F (3,197) =
= 6,71, p < 0,00) żaden ze wskaźników zaangażowania w pracę nie osiągnął poziomu istotności statystycznej. Wskaźniki dyferencjacji Ja w pracy – fuzja w pracy, emocjonalne odcięcie oraz emocjonalna reaktywność
– wyjaśniają satysfakcję z pracy w 19%. Stwierdzone dobre dopasowanie
modelu regresji do danych: F(3,202) = 16,21, p < 0,00, pozwala wskazać na
pozytywny związek między satysfakcją zawodową a fuzją w pracy (β = 0,31,
p < 0,05; 95% CI:0,17–0,45) i negatywny z emocjonalnym odcięciem (β = –0,43,
p < 0,00; 95% CI:–0,58 – 0,27). Związek fuzji z satysfakcją jest pozytywny, co
oznacza, że większe nasilenie tego wskaźnika zwiększa nasilenie satysfakcji
z pracy. Z kolei niższy poziom emocjonalnego odcięcia wiąże się z wyższym
poziomem satysfakcji z pracy.
Połączone wskaźniki dyferencjacji Ja w pracy oraz zaangażowania w pracę wyjaśniają satysfakcję w pracy w 25%. Fuzja (β = 0,27, p < 0,00; 95% CI:0,
13–0,41) oraz emocjonalne odcięcie (β = –0,41, p < 0,00; 95% CI:–0,57 – 0,26)
302
są tymi zmiennymi, które mają największe znaczenie dla satysfakcji zawodowej. Wysokie nasilenie fuzji w pracy oraz niski poziom emocjonalnego odcięcia w pracy sprzyjają satysfakcji z niej. Wigor jest związany z satysfakcją
z pracy na granicy trendu (CI:0,00–0,44). Natomiast emocjonalna reaktywność, oddanie się pracy oraz absorpcja nie wykazały istotnego związku z satysfakcją z pracy. Dopasowanie modelu regresji do danych jest dobre F(6,194) =
= 10,85, p < 0,00. Wzrost R2 z pierwszego kroku z 0,09 do 0,25 w trzecim kroku świadczy o średniej mocy zwiększenia wyjaśniania satysfakcji z pracy przez
czynniki zaangażowania pracy i dyferencjacji Ja w pracy. Dodatkowo dyferencjacja Ja w pracy okazuje się ważnym predyktorem mogącym moderować
związek między zaangażowaniem w pracę a satysfakcją.
Podsumowanie
Celem prezentowanych badań było określenie zależności pomiędzy dyferencjacją Ja w pracy, zaangażowaniem w pracę a satysfakcją z pracy. Uzyskane wyniki przeprowadzonych analiz potwierdziły częściowo postawione
hipotezy.
Hipoteza (H1) dotycząca zależności między dyferencjacją Ja w pracy na
poziomie ogólnym a satysfakcją z niej została potwierdzona. Związek między tymi zmiennymi ujawnił się zarówno w korelacji, jak i regresji. Uzyskany rezultat jest zbieżny z dotychczasowymi wynikami badań nad znaczeniem dyferencjacji Ja w pracy dla funkcjonowania zawodowego (Beebe,
2007; Cavaiola i in., 2012). Osoby o wysokim poziomie zróżnicowania Ja,
przejawiającego się możliwością oddzielenia reakcji emocjonalnych od intelektualnych przeżyć, wykazywały większe zadowolenie z pracy. Wysoki
poziom dyferencjacji Ja jest związany m.in. z umiejętnościami rozwiązywania problemów interpersonalnych (Knauth, Skowron, Escobar, 2006), które
w zawodach usługowych są kluczowe i mogą sprzyjać poczuciu dobrze wykonywanej pracy i zadowolenia z niej. Zakładano ujemny związek między
fuzją w pracy, emocjonalnym odcięciem i emocjonalną reaktywnością, co
zostało potwierdzone tylko w przypadku emocjonalnego odcięcia. Natomiast zaskakujący okazał się pozytywny związek satysfakcji z pracy z fuzją
w pracy. Większą satysfakcję zawodową miały te osoby, które doświadczały
303
Justyna Mróz
większej bliskości w relacjach z innymi osobami w pracy, np. klientami/
pacjentami. Dodatkowo dla satysfakcji z pracy miały znaczenie te czynniki, które opisują interpersonalny charakter zróżnicowania Ja, a więc fuzja
w pracy i emocjonalne odcięcie.
Natomiast zdolność odcinania reakcji intelektualnych od emocjonalnych
okazała się bez znaczenia dla przeżywanego zadowolenia zawodowego.
Hipoteza 2 dotycząca związku między zaangażowaniem w pracę a satysfakcją z niej została potwierdzona częściowo. Zaangażowanie w pracę
na poziomie ogólnym wykazało związek z satysfakcją zawodową zarówno
w obliczeniach korelacyjnych, jak i w regresji. Osoby z wysokim poziomem
energii, entuzjazmem w działaniach zawodowych doświadczali większego
zadowolenia z pracy. Wyniki te wykazują zbieżność z dotychczasowymi
doniesieniami innych autorów, których badania potwierdzają pozytywny
związek między omawianymi zmiennymi (Brunetto i in., 2012; Yalabik i in.,
2013). Druga część hipotezy odnosząca się do pozytywnego związku między
satysfakcją z pracy a wigorem, oddaniem się pracy i absorpcją została potwierdzona częściowo. Zmienne te wykazały związek jedynie w obliczeniach
korelacyjnych, co jest zbieżne z licznymi badaniami np. wśród pracujących
studentów (Alarcon, Edwards, 2011), pracowników szpitala (Mache i in.,
2014). Natomiast wskaźniki te nie wyjaśniają satysfakcji z pracy w modelu regresyjnym. Można wnioskować, że zaangażowanie w pracę nie wyjaśnia satysfakcji z pracy, a jedynie z nią koreluje. Alarcon i Edwards (2011)
w swoich badaniach, obok pozytywnego związku między satysfakcją z pracy a poszczególnymi wskaźnikami zaangażowania, wykazali, że oddanie się
pracy i absorpcja, wraz ze zmiennymi opisującymi wypalenie zawodowe,
wyjaśniają satysfakcję z pracy na poziomie istotnym statystycznie. Przyczyny tego rezultatu mogą być różne. Należy zwrócić uwagę na to, iż równanie regresji, pomimo istotności statystycznej, okazało się nie wskazywać na
istotne zależności poszczególnych czynników, co dowodziłoby, iż dla satysfakcji z pracy ważne jest w ogóle zaangażowanie w pracę, a nie poszczególne
czynniki je opisujące. Ponadto Szabowska-Walaszczyk, Zawadzka, Wojtaś
(2011) w adaptacji narzędzia UWES wyróżniły tylko jeden czynnik – wynik ogólny, nie potwierdzając struktury trójczynnikowej, z kolei adaptacja
304
Chirkowskiej-Smolak (2012) zakłada możliwość wszystkich kombinacji
zaproponowanych przez autorów, a więc zarówno wyniku ogólnego, jak
i wyodrębnienia wskaźników. Dodatkowo zostały także potwierdzone dobre
właściwości psychometryczne wersji skróconej.
Moderacyjna rola dyferencjacji Ja w pracy wymaga dalszej weryfikacji,
aby sprawdzić jej znaczenie dla związku między zaangażowaniem w pracę
a satysfakcją z niej. Dodatkowo uzyskane wyniki pokazują, że dla satysfakcji
z pracy wśród osób wykonujących prace usługowe mają znaczenie własne
predyspozycje wewnętrzne określające umiejętności z obszaru interpersonalnego. Informacja ta jest istotna zarówno z punktu widzenia doradztwa
zawodowego, rekrutacji, jak i projektowania szkoleń dla poszczególnych
grup zawodowych.
Literatura
Alarcon, G.M., Edwards, J.M. (2011). The Relationship of Engagement, Job Satisfaction and Turnover Intentions. „Stress and Health”, 27, s. 294–298.
Bajcar, B., Borkowska, A., Czerw, A., Gąsiorowska, A. (2011). Satysfakcja z pracy
w zawodach z misją społeczną. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Baka, Ł. (2012). Wymagania w pracy i w rodzinie a satysfakcja z pracy i satysfakcja
z małżeństwa, mediująca rola konfliktów między pracą a rodziną. „Polskie Forum
Psychologiczne”, 17(1), s. 171–186.
Bakker, A.B., Schaufeli, W.B., Leiter, M.P., Taris, T.W. (2008). Work engagement: An emerging concept in occupational health psychology. „Work and Stress”, 22, 3, s. 187–200.
Basińska, B.A. (2013). Emocje w miejscu w pracy w zawodach podwyższonego ryzyka
psychospołecznego. „Polskie Forum Psychologiczne”, 18(1), s. 81–92.
Beebe, R. (2007). Predicting burnout, conflict management style, and turnover among
clergy. „Journal of Career Assessment”, s. 15, 257.
Beebe R., Frisch, N. (2009). Development of the Differentiation of Self and Role Inventory for Nurses (DSRI–RN): a tool to measure internal dimensions of workplace
stress. „Nursing Outlook”, 57(5), s. 240–245.
Brunetto, Y., Teo, S., Shacklock, K. and Farr,-Wharton, R. (2012). Emotional intelligence, job satisfaction, well–being and engagement: explaining organisational commitment and turnover intentions in policing. „Human Resource Management Journal”, 22:4, s. 428–441.
305
Justyna Mróz
Cavaiola, A.A., Peters, C., Hamdan, N., Lavender, N.J. (2012). Differentiation of Self
and it relations to work stress and work satisfaction. „Journal of Psychological Issues
in Organizational Culture”, 3(1), s. 7–20.
Chirkowska-Smolak, T. (2012). Psychologiczny model zaangażowania w pracę. Wydawnictwo naukowe UAM, Poznań.
Christian, M.S., Garza, A.S., Slaughter, J.E. (2011). Work Engagement: A Quantitative
Review and Test of Its Relations with Task and Contextual Performance. „Personnel
Psychology”, 64(1), s. 89–136.
Cortese, K.G. (2010). Determinants of nurses job satisfaction: the role of work–family
conflict, job demand, emotional charge and social support. „Journal of Nursing Management”, 18, s. 35–43.
Demerouti, E., Bakker, A.B., Nachreiner, F., Schaufeli, W.B. (2001). The job demands–resources model of burnout. „Journal of Applied Psychology”, 86(3),
s. 499–512.
Giallonardo, L.M., Wong, C.A., Iwasiw, C.L. (2010). Authentic leadership of preceptors: predictor of new graduate nurses’ work engagement and job satisfaction. „Journal of Nursing Management”, 18, s. 993–1003.
Hackman, J.R., Oldham, G.R. (1976). Motivation through the design of work. Test of
a new theory. „Organizational Behavior and Human Performance”, 16, s. 250–279.
Heller, D., Judge, T.A., Watson, D. (2002). The confounding role of personality and trait
affectivity in the relationship between job and life satisfaction. „Journal of Organizational Behavior”, 23, s. 815–835.
Jaros, R., Zalewska, A. (2003). Reaktywność a zadowolenie z pracy. „Folia Psychologica”, 7, s. 63–75.
Judge, T.A., Heller, D., Klinger, R. (2008). The Dispositional Sources of Job Satisfaction: A Comparative Test. „Applied Psychology: an International Review”, 57(3),
s. 361–372.
Kaleta, K. (2014). Marital satisfaction, differentiation of self and stress perceived by
women. „Polskie Forum Psychologiczne”, 19(3), s. 325–339.
Knauth, D.G., Skowron, E.A., Escobar, M. (2006). Effect of differentiation of self on
adolescent risk behavior: Test of the theoretical model. „Nursing Research”, 55,
s. 336–345.
Lachowska, B. (2012). Konflikt i facylitacja między rolami rodzinnymi i zawodowymi a jakość życia pracujących rodziców. „Psychologia Społeczna”, 7, 4(23),
s. 353–371.
306
Mache, S., Vitzthum, K., Klapp, B.F., Danzer, G. (2014). Surgeons work engagement:
Influencing factors and relations to job and life satisfaction. „The Surgeon”, 12,
s. 181–190.
Mróz, J. (2014a). Dyferencjacja Ja w pracy a satysfakcja w pracy. Referat wygłoszony
podczas IV Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Psychologia w służbie rodziny.
Gdańsk, 29–30.04.
Mróz, J. (2014b). Prężność i poczucie stresu a typy zachowań i przeżyć związanych
z pracą wśród pielęgniarek. „Hygeia Public Health”, 49(4), s. 857–863.
Mróz, J., Kaleta, K. (w recenzjach). Personality and work functioning in service
roles.
Mróz, J., Kaleta, K. (2014). Relacje w rodzinie a psychologiczne aspekty funkcjonowania w pracy. W: A. Margasiński (red.), Rodzina w ujęciu systemowym. Pracownia
Testów Psychologicznych, Warszawa.
Murdock, N.L., Gore, P.A. (2004). Stress, coping, and differentiation of self: A test of
Bowen theory. „Contemporary Family Therapy”, 26, s. 319–335.
Orgambídez-Ramos, A., Borrego-Alés, Y., Mendoza-Sierra, I. (2014). Role stress and
work engagement as antecedents of job satisfaction in Spanish workers. „Journal of
Industrial Engineering and Management”, 7(1), s. 360–372.
Schaufelli, W.B., Salanova, M., Gonzalez-Roma, V., Bakker, A.B. (2002). The measurement of engagement and burnout: A two sample confirmatory factor analytic approach. „Journal of Happiness Studies”, 3, s. 71–92.
Skowron, E.A., Dendy, A.K. (2004). Differentiation of self and attachment in adulthood: relational correlates of effortful control. „Contemporary Family Therapy: An
International Journal”, 26, s. 337–357.
Skowron, E.A., Friedlander, M.L. (1998). The Differentiation of Self Inventory:
Development and initial validation. „Journal of Counseling Psychology”, 45,
s. 235–246.
Skowron, E.A., Schmitt, T.A. (2003). Assessing interpersonal fusion: Reliability and
validity of a new DSI Fusion with Others subscale. „Journal of Marital and Family
Therapy”, 29, s. 209–222.
Szabowska-Walaszczyk, A., Zawadzka, A.M., Wojtaś, M. (2011). Zaangażowanie
w pracę i jego korelaty: adaptacja skali UWES autorstwa Schaufeliego i Bakkera.
„Psychologia Jakości Życia”, 10(1), s. 57–74.
Szejniuk, A. (2014). Równowaga praca – życie osobiste. „Journal of Modern Sience”,
21(2), s. 313–326.
307
Justyna Mróz
Yalabik, Z.Y., Popaitoon, P., Chowne, J.A., Rayton, B.A. (2013). Work engagement
as a mediator between employee attitudes and outcomes. „International Journal of
Human Resource Management”, 24(14), s. 2799–2823.
Zalewska, A. (2003). Skala satysfakcji z pracy – pomiar poznawczego aspektu ogólnego
zadowolenia z pracy. „Folia Psychologica”, 7, s. 49–61.
308
Aleksandra Krawczyk
PIUMA Reklama
e-mail: [email protected]
Journal of Modern
s. 309–322
Desirable employer image-shaping
Kształtowanie wizerunku pracodawcy
z wyboru
Abstract
This working paper concerns employer branding issues, which occur to be pretty
fresh term in human resources management. It covers any company efforts aimed at
job market status enhancement and corporate image-building.
Its strategy main goal is to ensure enterprise skillful manpower, which, influenced
and motivated effectively, is capable to establish and maintain strong, stable relations
with outer stakeholders.
Currently, to meet such a challenge, modern business environment enforces certain virtue: it looks like a key workmanship to gather and manage a competent team.
Employers notice and appreciate corporate image rational impact, which results in
growing interest in employer branding subject.
Based on secondary research this article is pointed at indicating crucial factors to
become desirable employer. Its purpose is to pick up enterprise benefits which derive
from long-term employer branding strategy on Polish market.
Streszczenie
Artykuł poświęcony jest problematyce employer branding, stosunkowo nowej
koncepcji w dziedzinie zarządzania zasobami ludzkimi, obejmującej wszystkie działania podejmowane przez przedsiębiorstwo w celu budowania jego pozytywnego wizerunku i prestiżu na rynku pracy. Głównym zadaniem strategii employer branding
309
Aleksandra Krawczyk
jest zapewnienie przedsiębiorstwu wartościowych pracowników, którzy odpowiednio motywowani, zdolni są kształtować silne i długotrwałe relacje z interesariuszami zewnętrznymi.
W obecnej rzeczywistości gospodarczej, w której pozyskanie i utrzymanie
kompetentnych pracowników staje się kluczową umiejętnością oraz ogromnym
wyzwaniem, systematycznie wzrasta zainteresowanie tematyką employer branding.
Pracodawcy dostrzegają, że działania wizerunkowe przynoszą wymierne efekty,
i coraz chętniej je podejmują.
Celem artykułu jest wskazanie – na podstawie badań wtórnych – czynników
decydujących o atrakcyjności pracodawcy oraz korzyści wynikających z posiadania
długoterminowej strategii employer branding na polskim rynku.
Keywords: employer branding, creating the image, employee satisfaction, employee
loyalty, prestige, benefits, a long-term strategy
Słowa kluczowe: employer branding, budowanie wizerunku, satysfakcja pracowników, lojalność pracowników, prestiż, korzyści
Wprowadzenie
W obecnych czasach, błyskawicznego przepływu informacji, niezależnie od
tego, jak unikatowe są towary, usługi, procesy czy technologie, kwestią czasu jest
ich skopiowanie i wprowadzenie na rynek w niższej cenie.
Jedyną wartością, której konkurencja nigdy nie powieli, jest kapitał ludzki.
Wyłącznie dzięki potencjałowi zawodowemu pracowników przedsiębiorstwo
zdolne jest pozyskać trwałą przewagę konkurencyjną i osiągnąć wysokie wyniki
finansowe (Leary-Joyce, 2007, s. 15).
Pozyskanie i utrzymanie utalentowanych pracowników stanowi ogromne
wyzwanie dla pracodawców. Negatywne trendy demograficzne na rynku pracy
pozwalają przypuszczać, że za kilka lat przedsiębiorstwa konkurować będą o utalentowanych pracowników, podobnie jak dziś walczą o klientów.
Pracodawca, który potrafi stworzyć przyjazne środowisko pracy, dostarczające zawodowych wyzwań, inspiracji i satysfakcji, przyciągnie i utrzyma najlepszych pracowników, gotowych osiągnąć nadprzeciętne wyniki.
Dlatego nowoczesne przedsiębiorstwa starają się być nie tylko postrzegane jako
najlepsze w kwestii swoich produktów i usług, ale także nowocześnie zarządzane,
stosujące wysokie standardy jakości, społecznie odpowiedzialne, a nade wszystko
310
spostrzegane jako najlepsi pracodawcy. Pozytywny wizerunek pracodawcy przekłada się nie tylko na wyniki biznesowe, ale też łatwiejsze prowadzenie procesu
rekrutacji, pozyskiwanie talentów, wyższy poziom zaangażowania i satysfakcji
pracowników, jak również posiadanie w pracownikach swoich ambasadorów.
Generacja Y na rynku pracy
W ubiegłym wieku ludzie rozpoczynając pracę, zazwyczaj pozostawali
u jednego pracodawcy do emerytury. Obecnie przedsiębiorstwa nie gwarantują bezpieczeństwa stałego zatrudnienia przez cały okres aktywności zawodowej. Umowy o pracę na czas nieokreślony zawierane są rzadko. Zastępują je
umowy terminowe, a także cywilnoprawne. Tym samym skrócił się znacznie
średni okres zatrudnienia w jednym przedsiębiorstwie.
Taki stan rzeczy zbiega się z oczekiwaniami młodych ludzi wobec pracy. Doskonale odczytują reguły gry wolnego rynku i wiedzą, że każde przedsiębiorstwo
może upaść. Jednak ta perspektywa ich nie przeraża (Welsing, 2011, s. 47). Brak
bezpieczeństwa zatrudnienia zmienili w atuty: możliwość podróżowania i zwiedzania, poznawania wielu ludzi, zdobywania nowych doświadczeń i umiejętności. W poszukiwaniu najlepszej dla siebie drogi rozwoju bez oporu zmieniają
miejsce zamieszkania, uznając zmianę za nieodłączny element życia.
Współcześni młodzi pracownicy to pokolenie wyżu demograficznego, jaki
nastąpił w latach 1980–1995. Wkraczali w dorosłość na przełomie wieków, dlatego nazywa się ich pokoleniem millenijnym albo generacją Y. Jest to pierwsza
w historii generacja, która wychowywała się w cyfrowym świecie multimediów
oraz nowoczesnych środków komunikacji (Kiełtyka, 2002, s. 453–455). Stąd
też preferują komunikację elektroniczną od kontaktu bezpośredniego. Dzięki swobodnemu poruszaniu się po świecie nowoczesnych technologii potrafią
pracować z dowolnego miejsca (Dobraczyńska, 2012, s. 58), kwestionując konieczność pracy w biurze w określonych godzinach.
Przywiązują ogromną wagę do wartości kulturowych przedsiębiorstwa.
Szczególnie cenią sobie przyjazną atmosferę miejsca pracy, możliwość szkoleń
i rozwoju, a nade wszystko zachowanie równowagi pomiędzy życiem prywatnym a zawodowym (Welsing, 2011, s. 48). Nauczeni doświadczeniem swoich
rodziców, którzy większość czasu poświęcali karierze zawodowej, nie akceptują
311
Aleksandra Krawczyk
pracy w nadgodzinach. „Żyją nie po to by ciężko pracować, ale pracować, aby
żyć” – oto ich motto (Kozłowski, 2012, s. 25). Dla Igreków dodatkowe dni wolne
od pracy lub elastyczny czas pracy są istotniejsze niż wysoka pensja czy eksponowane stanowisko. Nie bez znaczenia jest także możliwość udziału w ambitnych
i odpowiedzialnych projektach (Popiel, 2013, s. 72).
Przyzwyczajeni do odbierania wielu bodźców jednocześnie, odczuwają silną
potrzebę realizacji kilku zadań w tym samym czasie, co bezpośrednio przekłada
się na tempo pracy i wysoką efektywność. To urodzeni promotorzy zmian i szybkiego działania. Osoby spod znaku Y są w stanie zadania zaplanowane na osiem
godzin zrealizować w sześć godzin (Kozłowski, 2012, s. 21–28). Niekomfortowo
czuć się mogą w sekwencyjnych i powtarzalnych czynnościach, bez możliwości
samodzielnego działania i podejmowania decyzji.
Wychowani w trosce o poczucie własnej wartości potrafią być egocentryczni,
niecierpliwi, a nawet roszczeniowi: oczekują szybkiej kariery, wysokich profitów
finansowych, a przy tym wyraźnego odgraniczenia życia zawodowego od prywatnego. Osoby z pokolenia Y są świadome swoich wysokich kompetencji i dalekie jest im poczucie niższości czy przytłoczenia wobec stażu czy wieku kolegów.
W związku z tym bez skrępowania kwestionują autorytety wynikające z pozycji
lub stanowiska, jeżeli nie są poparte naturalną charyzmą i wysokim poziomem
kompetencji. Są bezpośrednie i pewne siebie, nie poddają się bezrefleksyjnie
zastanym regułom i zasadom. Potrafią publicznie deklarować chęć zmiany pracy, którą dopiero rozpoczęły, jeśli tylko okaże się nierozwojowa lub poczują się
niewłaściwie traktowane (Iwanowska-Polkowska, 2011, s. 70). W poszukiwaniu
właściwego dla siebie miejsca nie wahają się przed częstymi zmianami miejsca
zatrudnienia, co może dawać wrażenie niestabilności i braku zaangażowania.
Generację Y charakteryzuje dobre wykształcenie oraz znajomość języków
obcych. Nierzadko posiada doświadczenie w realizacji międzynarodowych
projektów. Przyzwyczajona do partnerskich kontaktów interpersonalnych
w wielokulturowych zespołach, od przełożonych oczekuje swobodnych, bezpośrednich relacji opartych na wzajemnym zaufaniu.
Pozyskanie lojalności i zatrzymanie wartościowego pracownika spod znaku Y
nie jest proste, gdyż osoby te nie przywiązują wagi do długoterminowych umów,
a nieufne stają się, słysząc o lojalności wobec przedsiębiorstwa. W pracy szukają
312
przede wszystkim możliwości tworzenia, rozwoju, zdobywania nowych doświadczeń, a także realizacji swoich pasji i zainteresowań. Jeśli więc poświęcimy Igrekowi więcej uwagi, docenimy potrzebę samorealizacji i rozwoju, pozwolimy mu
poczuć się ważnym ogniwem przedsiębiorstwa oraz zastosujemy w stosunku do
niego elastyczność w postaci ruchomego czasu pracy czy też możliwości pracy
z domu, mamy szansę pozyskać oddanego i zaangażowanego pracownika.
Rozwój koncepcji employer branding
Powyższa charakterystyka współczesnych pracowników wskazuje na wyzwania, z jakimi muszą zmierzyć się pracodawcy na aktualnym rynku pracy.
Pragnąc sprostać rosnącym potrzebom i oczekiwaniom personelu oraz zapewnić sobie wieloletnie zaangażowanie najbardziej utalentowanych, powinni powoli i metodycznie budować partnerskie relacje z pracownikami. Wymaga to
zmiany spojrzenia na kwestię dyscypliny pracy, w kierunku zwiększenia swobody działania, tolerancji, szacunku oraz zaufania wobec zatrudnionych osób.
Od pracodawcy, który potrafi stworzyć przyjazne środowisko pracy, dostarczające zawodowych wyzwań, inspiracji i sukcesów, ludzie nie odchodzą, a ich
kompetencje i specjalistyczna wiedza zostają wewnątrz przedsiębiorstwa. Pracownicy, którzy czują troskę, zainteresowanie oraz zaufanie pracodawcy, starają
się najlepiej, jak potrafią, wykonywać powierzone im obowiązki (Joyce, 2007,
s. 24). Ich zadowolenie i satysfakcja w sposób bezpośredni przekładają się na
całokształt funkcjonowania przedsiębiorstwa, w tym zachowania i lojalność
klientów. Od postawy i kultury zatrudnionych osób zależy, czy klienci będą
kupować oferowane towary lub usługi, czy w przyszłości dokonywane zakupy będą częstsze i większe (Armstrong, 2011, s. 433–434), co w konsekwencji
przekłada się na korzyści ekonomiczne i rozwój przedsiębiorstwa.
Pracodawcy coraz wyraźniej zauważają, iż odpowiedzią na wspomniane wyzwania jest opracowanie oraz wdrożenie spójnej i długofalowej strategii kształtowania oraz utrzymania pozytywnego wizerunku przedsiębiorstwa jako dobrego
pracodawcy. W literaturze działania te określa się jako employer branding. Pozytywny wizerunek pracodawcy jest w stanie przyciągnąć w jego struktury najbardziej utalentowanych specjalistów. Zakres korzyści, wynikających z tego rodzaju
działań, wielokrotnie przewyższa poniesione koszty (Dąbrowska, 2014, s. 13–16).
313
Aleksandra Krawczyk
Za prekursora idei employer branding przyjęło się uważać S. Barrowa.
Wspólnie z T. Amblerem w 1996 roku opublikowali artykuł The employer
brand. Niniejsza praca naukowa pierwszy raz poruszyła możliwość zastosowania technik zarządzania marką w zarządzaniu zasobami ludzkimi. Autorzy
potraktowali pakiet korzyści funkcjonalnych, ekonomicznych i psychologicznych świadczonych przez pracodawcę jako wyznacznik dobrego miejsca pracy
(Ambler, Barrow, 1996, s. 185–206). Zauważyli, iż praca jest specyficznym towarem i, tak jak każdy inny produkt, należy ją umiejętnie promować i sprzedawać. Po kilku latach w 2005 roku ukazała się książka The employer brand:
bringing the best of brand management to people at work autorstwa Barrowa, do
dzisiaj uważana za jedną z czołowych pozycji w dziedzinie zarządzania zasobami ludzkimi (Barrow, Mosley, 2006, s. 13).
Niełatwo wskazać dokładny moment powstania koncepcji employer branding i przypisać ją tylko jednemu autorowi. Jednocześnie nie ma pełnej zgodności w kwestii definiowania pojęcia oraz celowości podejmowania prac nad
budową wizerunku pracodawcy (Wojtaszczyk, 2010, s. 37).
Trudności także nastręcza polskie tłumaczenie pojęcia „employer branding”,
które do Polski dotarło stosunkowo niedawno, dlatego też relatywnie niedużo
jest prac naukowych poświęconych tej problematyce.
M. Kozłowski definiuje ten termin jako „wszelkie działania, które podejmuje
organizacja, skierowane do obecnych oraz potencjalnych pracowników, mające
na celu budowanie jej wizerunku, jako atrakcyjnego pracodawcy, a także wspierające jej strategiczne cele biznesowe” (Kozłowski, 2012, s. 13). Zdaniem autora
employer branding dzieli się również na wewnętrzny oraz zewnętrzny. Rozróżnienie to wynika ze świadomości podejmowania innego rodzaju aktywności wobec
osób zatrudnionych, a innych działań wobec otoczenia rynkowego pracodawcy.
Zgodnie z K. Wojtaszczyk terminem „employer branding określamy świadome budowanie wizerunku organizacji, jako doskonałego miejsca pracy dla obecnych pracowników oraz wszystkich grup interesariuszy. Aby stać się pracodawcą
z wyboru, przedsiębiorstwo powinno kierować się jasno określonymi zasadami,
ufać pracownikom oraz zaspokajać ich potrzeby” (Wojtaszczyk, 2012, s. 90). Bycie markowym pracodawcą pozwala przedsiębiorstwu przyciągnąć najbardziej
wartościowych pracowników (Wojtaszczyk, 2012, s. 44).
314
A. Macnar definiuje to pojęcie jako długoterminową strategię przyciągania,
angażowania i zatrzymywania talentów w organizacji, pozwalającą na uzyskanie
przewagi konkurencyjnej i wysokich wyników finansowych (Macnar, 2009, s. 22).
Zarówno praktycy, jak i naukowcy uważają, że employer branding to dziedzina
interdyscyplinarna łącząca komunikację zewnętrzną, marketing, public relations,
zarządzanie kapitałem ludzkim, budowaniem marki wewnętrznej przedsiębiorstwa, oparta na niepowtarzalnej kulturze organizacji (Dąbrowska, 2014, s. 49–50).
Idea kształtowania dobrego wizerunku pracodawcy jest ściśle związana
z praktyką zarządzania talentami, która wyrosła z potrzeby zapewnienia oraz
utrzymania utalentowanych pracowników na szczycie amerykańskiego boomu
gospodarczego końca lat 90. (Kantowicz-Gdańska, 2009, s. 25). W 1997 roku
przedsiębiorstwo McKinsey ukuło sformułowanie „wojna o talenty”. Employer
branding jest produktem wojny o talenty, a jego zadaniem jest zapewnienie
przedsiębiorstwu talentów, których ono potrzebuje.
Najprawdopodobniej już w najbliższych latach przedsiębiorstwa rywalizować
będą o utalentowanych pracowników, podobnie jak dzisiaj konkurują o klientów.
Sukcesy w walce o talenty zdolni są osiągnąć jedynie ci pracodawcy, którzy będą
potrafili skutecznie tworzyć silny wizerunek dobrego miejsca pracy (Armstrong,
2011, s. 502–503), dzięki połączeniu mądrej polityki personalnej z zarządzaniem
marką i komunikacją (Jachimiuk, 2008, s. 21).
Strategia employer branding polskich
przedsiębiorstw
Empoloyer branding, nowa strategia wśród polskich przedsiębiorstw, mimo
kryzysu zyskuje coraz bardziej na znaczeniu. Szczególnie w obliczu niżu demograficznego oraz zmniejszającej się ilości odpowiednich kandydatów na rynku
pracy wizerunek atrakcyjnego pracodawcy staje się kluczowym czynnikiem
przyciągania i utrzymania dobrych pracowników (Macnar, 2013, s. 22). Jednak
nielicznym z polskich przedsiębiorstw udało się wyrobić opinię atrakcyjnego
i odpowiedzialnego pracodawcy, którego zna każda osoba czynna na rynku
pracy i u którego chętnie widziałaby siebie w roli zatrudnionego. Problem polega na tym, iż nie wszyscy pracodawcy rozumieją i doceniają ideę employer
branding albo też nie wiedzą, jak z niej dobrze skorzystać.
315
Aleksandra Krawczyk
Na wiele pytań i wątpliwości dotyczących aktywności polskich pracodawców, w dziedzinie employer branding, rzetelnych informacji dostarcza Raport
Employer Branding w Polsce 2014, opracowany na podstawie badań przeprowadzonych przez HRM Institute. Dzięki odpowiedziom udzielonym przez pracodawców dowiedzieć się możemy, jak zmienia się podejście do employer branding
w polskich przedsiębiorstwach oraz jakie wyzwania stoją jeszcze przed przedsiębiorcami w tym obszarze. W ubiegłorocznej – trzeciej – edycji badania udział
wzięło 256 przedsiębiorstw z całej Polski, reprezentujących bardzo różne branże,
a najliczniejsze to: informatyczna (14%), produkcyjna (13%), FMCG (8%), konsultingowa (7%) oraz bankowość (6%).
Badania wykazały, że w polskich przedsiębiorstwach za kształtowanie wizerunku pracodawcy najczęściej odpowiedzialne są działy personalne (44%). O rosnącej
świadomości znaczenia strategii kształtowania wizerunku pracodawcy świadczy
tendencja do przekazywania tych działań innym komórkom, tj. działu marketingu
(17%), zarządowi (12%), a także specjalnie w tym celu tworzonym działom – komunikacji zewnętrznej (7%) i wewnętrznej (5%) oraz employer branding (4%).
Wykres 1.
Strategia employer branding w polskich przedsiębiorstwach
Przedsiębiorstwo posiada jasno zdefiniowaną
strategię kształtowania wizerunku pracodawcy
Przedsiębiorstwo posiada strategię,
ale wymaga ona dopracowania
Przedsiębiorstwo pracuje nad strategią
Przedsiębiorstwo nie posiada strategii
Źródło: Employer Branding w Polsce 2014, HRM Institute
Chociaż coraz więcej przedsiębiorstw prowadzi różnego rodzaju działania wizerunkowe, to aż 50% przedsiębiorstw nie wdrożyło strategii employer
branding, a jedynie połowa z nich zauważa potrzebę jej opracowania. Jedynie
17% badanych przedsiębiorstw zadeklarowało, że posiada jasno sprecyzowaną
316
strategię, działającą zgodnie z założeniami. Przedsiębiorstwa te mają znacznie
mniej kłopotów z przyciąganiem i utrzymaniem odpowiednich pracowników.
Wprawdzie 26% badanych przedsiębiorstw ma strategię działań employer branding, ale uważa, że wymaga ona jeszcze dopracowania.
Tworząc strategię budowania wizerunku pracodawcy, w pierwszej kolejności należy wziąć pod uwagę preferencje kandydatów do pracy, czyli co sprawia, że dany pracodawca jest bardziej atrakcyjny od innego. Kwestia ta ulega
zmianom, gdyż jest ściśle powiązana z koniunkturą gospodarczą oraz szeroko
rozumianymi trendami na rynku pracy.
W opinii ankietowanych wśród czynników wpływających na atrakcyjność
pracodawcy najistotniejsze są: wynagrodzenie powyżej średniej krajowej (15%)
oraz stabilność organizacji (12%). Należy podkreślić duże znaczenie dynamiki
rozwoju przedsiębiorstwa (11%), gdyż osoby poszukujące pracy chcą wiązać
się z przedsiębiorstwami stabilnymi i odnoszącymi sukcesy. Ważne są także
możliwości rozwoju pracowników i elastyczne formy zatrudnienia (9%).
Znajomość tych czynników pozwala budować odpowiedni przekaz, dotyczący oferty przedsiębiorstwa. Nie każdego pracodawcę stać na oferowanie wysokiego wynagrodzenia.
Wykres 2.
Czynniki wpływające na atrakcyjność pracodawcy
Wynagrodzenie powyżej średniej
Stabilność organizacji
Dynamiczny rozwój
Zaangażowanie w rozwój pracownika
Elastyczność pracy
Work life-balance
Benefity
Atrakcyjne produkty i usługi
Innowacyjność
Otwarta kultura organizacyjna
Etyka i wartości
Przywództwo
Działalność CRS
317
Aleksandra Krawczyk
W obszarze kształtowania wizerunku pracodawcy polskie przedsiębiorstwa
mają jeszcze wiele do zrobienia, jednakże coraz wyraźniej dostrzegają korzyści
czasowe i finansowe wynikające z bycia pożądanym pracodawcą. Aż 85% ankietowanych przedsiębiorstw wskazuje na łatwość przyciągania talentów, jako
główną korzyść posiadania strategii employer branding, a 80% na spójną komunikację. Następnie plasują się: lepsze dopasowanie kandydatów do kultury
organizacyjnej (78%), większe zaangażowanie pracowników (71%), uznanie
przedsiębiorstwa za idealnego pracodawcę (67%), obniżenie kosztów rekrutacji (65%), zmniejszenie rotacji pracowników (62%).
Należy mieć nadzieję, że polskie przedsiębiorstwa coraz chętniej będą dążyły do kreowania wizerunku dobrego pracodawcy, gdyż działania te wyraźnie
się opłacają.
Wykres 3.
Korzyści z posiadania strategii employer branding
Łatwość przyciągania talentów
Spójna komunikacja
Lepsze dopasowanie kandydatów
do kultury organizacyjnej
Większe zaangażowanie pracowników
Uznanie firmy za idealnego pracodawcę
Obniżenie kosztów rekrutacji
Zmniejszenie rotacji pracowników
Wizerunek pracodawcy z wyboru
Przedsiębiorstwa, które zdolne są realizować strategię employer branding
lepiej niż standardowo, mają szansę zasłużyć na miano pracodawcy z wyboru,
u którego praca jest czymś unikatowym. Pracodawcę z wyboru łatwo rozpoznać już przy pierwszym kontakcie. Kultura organizacji jest otwarta, oparta na
zaufaniu, szacunku i trosce o zatrudnionych ludzi. Silne poczucie przynależ318
ności pracowników do firmy oraz duma z miejsca pracy powodują, że pracują
z entuzjazmem i pełnym zaangażowaniem, zachęcając znajome osoby do starania się o zatrudnienie w ich przedsiębiorstwie (Leary-Joyce, 2007, s. 17–29).
Dzięki temu kandydaci do pracy zgłaszają się chętnie, a po podjęciu zatrudnienia nie planują zmiany pracy (Wojtaszczyk, 2012, s. 89–97).
W praktyce jednak wielu pracodawców nie zwraca w ogóle uwagi na kształtowanie kultury organizacji pozwalającej stać się pracodawcą z wyboru. Nie
dostrzegają sprężenia zwrotnego pomiędzy satysfakcją pracowników a zadowoleniem zewnętrznych interesariuszy. A przecież sposób, w jaki traktowany
jest personel, przekłada się na traktowanie klienta. Pracownicy zazwyczaj kierują się prostą zasadą: dajemy z siebie tyle, ile sami otrzymujemy. Ludzie, którzy odczuwają, że pracodawca ich szanuje i ceni, rewanżują się dobrą obsługą
klienta, budując z nimi relacje oparte na lojalności i zaangażowaniu.
Podsumowanie
W dzisiejszej rzeczywistości ekonomicznej kultura organizacji oraz etyka
odgrywają coraz większą rolę, dlatego przedsiębiorstwa starają się być postrzegane nie tylko jako najlepsze w kwestii swoich produktów i usług, ale także
nowocześnie zarządzane, stosujące wysokie standardy jakości czy też odpowiedzialne społecznie, a przede wszystkim spostrzegane jako najlepsi pracodawcy.
Przedsiębiorstwa, które cieszą się opinią dobrego miejsca pracy, wyróżniają się
wśród konkurentów. Potencjalni klienci stojąc przed wyborem dostawcy, chętniej nawiązują współpracę z przedsiębiorstwem uchodzącym za atrakcyjnego
pracodawcę. Uważają bowiem, iż nie należy wspierać firm, w których wykorzystuje się pracowników (Leary-Joyce, 2007, s. 18).
Przystępując do planowania strategii kreowania wizerunku pracodawcy,
należy mieć na uwadze, iż nie istnieje uniwersalny model idealnego pracodawcy, który odpowiada każdemu pracownikowi. Warto jednak wdrożyć choćby
wybrane praktyki, które stosują przedsiębiorstwa zajmujące najwyższe pozycje
w rankingach najlepszych pracodawców. Czasem niewielka zmiana może pomóc zbudować kulturę organizacyjną, w której zatrudnieni ludzie będą czuli
się dobrze i staną się prawdziwym aktywem firmy, tworząc dla niej wartość
dodaną.
319
Aleksandra Krawczyk
Literatura
Ambler, T., Barrow, S. (1996). The employer brand, „The Journal of Brand Management”, vol. 4, No. 3.
Armstrong, M. (2011). Zarządzanie zasobami ludzkimi. Warszawa, Wolters Kluwer
Polska.
Barrow, S., Mosley, R. (2008). The employer brand, bringing the best of brand management to people at work, John Wiley, Chichester.
Bauckhaus, K., Tikoo, S. (2004). Conteptualizing and researching employer branding,
„Career Development International”, vol. 9, No. 5.
Dąbrowska, J. (2014). Employer branding. Marka pracodawcy w praktyce. Warszawa,
Słowa i Myśl.
Dobraczyńska, N. (2012). Generacja X, Y, C. Jak zarządzać reprezentantami różnych
pokoleń?, „Personel i Zarządzanie”, 12/273.
Iwanowska-Polkowska, M. (2013). Jak dostosować warsztat pracy trenera do potrzeb
uczestników z pokolenia Y?, „Personel i Zarządzanie”, 3/276.
Jachimiuk, A. (2008). Umiejętnie sprzedać pracę. „Marketing w Praktyce”, 4.
Kantowicz-Gdańska, M. (2009). Employer Branding – kwestie definicji i modelu, „Zarządzanie Zasobami Ludzkimi”, 6.
Kiełtyka, L. (2002). Komunikacja w zarządzaniu. Techniki, narzędzia i formy przekazu informacji. Warszawa, Agencja Wydawnicza PLACET.
Kozłowski, M. (2012). Employer branding. Budowanie wizerunku pracodawcy krok po
kroku. Warszawa, Wolters Kluwer Polska.
Leary-Joyce, J. (2007). Budowanie wizerunku pracodawcy z wyboru. Kraków, Wolters
Kluwer Polska.
Macnar, A. (2013). Wizerunek w cenie, „Personel i Zarządzanie”, 8/281.
Popiel, S. (2013). Generacja a rekrutacja, „Personel i Zarządzanie”, 1/274.
Skalska, A. (2014). Jak na dłużej zatrzymać pracownika generacji Y?, „Personel i Zarządzanie”, 1/286.
Welsing, C. (2011). HR Marketing. Warszawa, Wolters Kluwer Polska.
Wojtaszczyk, K. (2010). Employer branding – przesłanki i cele budowania marki pracodawcy, „Przegląd Organizacji”, 1.
320
Wojtaszczyk, K. (2012). Employer branding, czyli zarządzanie marką pracodawcy.
Uwarunkowania, procesy, pomiar. Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Netografia
http://employerbrandingclub.com/generacja-y-na-rynku-pracy-przeglad-narzedziich-wynagradzania.html [20.03.2015].
http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/rynek/270628,1,raport-pokolenie-y-narynku-pracy.read?print=true [21.03.2015].
http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/25/id/547 [21.03.2015].
http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/28/id/610 [23.03.2015].
http://www.employerbrandingtoday.com/pl/2009/11/30/7-najbardziej-skutecznychpraktyk-employer-branding-czyli-co-sprawia-ze-firma-staje-sie-idealnym-pracodawca/ [23.03.2015].
https://www.ipiss.com.pl/wp-content/uploads/downloads/2012/11/m_kantowiczgdanska_zzl-6-2009.pdf [23.03.2015].
http://www.kompetencjemsp.parp.gov.pl/component/attachments/download/41.
html [28.03.2015].
Spis wykresów
1. Strategia employer branding w polskich przedsiębiorstwach.
2. Czynniki wpływające na atrakcyjność pracodawcy.
3. Korzyści z posiadania strategii employer branding.
321
Agata Drobniewska
Zakład Badania Środowiska,
Warszawski Uniwersytet Medyczny
[email protected]
Journal of Modern
s. 323–344
Sabina Filipowicz,
Grzegorz Nałęcz-Jawecki
Zakład Badania Środowiska,
Warszawski Uniwersytet Medyczny
Assessment of selected pharmaceuticals
toxicity with Gammarus varsoviensis assay
Ocena wpływu wybranych leków
na skorupiaka Gammarus varsoviensis
Abstract
The problem of pollution of aquatic environment by pharmaceuticals and theirs
metabolites is not enough known and appreciate in Poland. Presence of drugs in
water, even in small concentration, can carry real consequences for aquatic organisms,
disturb biological balance in ecosystem and even it can have an impact on a human
health. Many active substances contained in pharmaceuticals are degradating very
slowly in aquatic environment. Due to their lipophilicity, they can easily accumulate
in tissues of aquatic organisms. In the aquatic ecosystems drugs occur in mixtures
with other substances, what makes difficulties in proper assessment of their real
impact on the environment. Indeed, these compounds may mutually induce or
suppress their toxic effects.
During presented research were used occurring in flowing waters crustaceans
Gammarus varsoviensis. The aim of this study was to comprehensively evaluate
the usefulness of scuds as bioindicators of water pollution by drugs. Fluoxetine
(antidepressant), propranolol (antiarrhythmic drug) and various mixtures there of
are used in the research.
During the research the acute toxicity of mentioned substances were analyzed
– according to Polish Standard. The growing relationship between the mortality of
tested organisms and the concentration of tested compounds was established. The
increase of toxicity of the tested drugs in its mixture was also observed.
323
Agata Drobniewska, Sabina Filipowicz, Grzegorz Nałęcz-Jawecki
Streszczenie
Problem zanieczyszczenia środowiska wodnego przez farmaceutyki nie jest wystarczająco znany w Polsce. Tymczasem obecność leków w wodzie, nawet w małym
stężeniu, może negatywnie oddziaływać na organizmy wodne, zakłócić równowagę
biologiczną w ekosystemie. Wiele substancji czynnych farmaceutyków degraduje
bardzo powoli w środowisku wodnym. Ponadto ze względu na ich lipofilowość łatwo
gromadzą się w tkankach organizmów wodnych. Leki w środowisku wodnym występują w postaci mieszanin, których efekt działania jest trudny do oceny w badaniach
ekotoksykologicznych pojedynczych substancji.
Praca obejmowała swoim zakresem badania toksyczności ostrej fluoksetyny,
propranololu i ich mieszanin w różnych stężeniach dla skorupiaka Gammarus varsoviensis. Badanie wykonane było na podstawie normy PN-89 C-04610/06 Woda
i ścieki – „Badania toksyczności zanieczyszczeń dla organizmów wodnych. Oznaczenie toksyczności ostrej na kiełżu Gammarus varsoviensis Jażdż.”. Badania wskazały
na 10-krotnie większą toksyczność fluoksetyny niż propranololu. Badane mieszaniny
zwiększają efekt toksyczny w porównaniu z pojedynczymi związkami.
Keywords: pharmaceuticals in the environment, Gammarus varsoviensis, toxicity of
mixtures
Słowa kluczowe: leki w środowisku, Gammarus varsoviensis, toksyczność mieszanin
Wprowadzenie
W ciągu ostatnich dziesięcioleci obserwuje się gwałtowny wzrost liczby
substancji farmaceutycznych dopuszczonych do użytku przez człowieka. Co
roku tysiące ton leków stosowanych jest w medycynie i weterynarii na całym
świecie. W Polsce, w porównaniu z innymi krajami europejskimi, konsumpcja
farmaceutyków jest stosunkowo wysoka i nadal rośnie. Jednakże zagrożenie,
jakie one stanowią dla środowiska, nie zostało dotychczas w pełni określone. Problem zanieczyszczenia wód powierzchniowych ww. związkami nadal
istnieje. Farmaceutyki wprowadzane są do ekosystemów wodnych różnymi
drogami. Dane literaturowe wskazują, że najważniejszym źródłem zanieczyszczenia środowiska lekami i ich metabolitami są ścieki szpitalne i komunalne,
zawierające substancje wydalane przez pacjentów. Z uwagi na stosunkowo
wysoką hydrofilność związki te nie ulegają eliminacji podczas standardowego
procesu oczyszczania ścieków, a w konsekwencji docierają do wód powierzchniowych, w tym wód wykorzystywanych jako źródło wody pitnej (Giebułto324
Ocena wpływu wybranych leków na parametry fizjologiczne skorupiaka...
wicz i Nałęcz-Jawecki, 2014; Dietrich i in., 2002; Heberer, 2002; Zuccato i in.,
2001; Zwiener i in., 2001; Kummerer, 2001; Scheytt i in., 2000; Jorgensen i Halling-Sorensen, 2000; Halling-Sorensen i in., 1998; Ternes, 1998; Buser i in.,
1999; 1998a; 1998b). W wodach Wisły w okolicach Warszawy maksymalne stężenia farmaceutyków obserwowano na stanowisku w oczyszczonych ściekach
z oczyszczalni Czajka, w niektórych przypadkach przekraczały one 1000 ng/l
(Drobniewska i in., 2015; Giebułtowicz i Nałęcz-Jawecki, 2014).
Już pierwsze badania pokazały, że niektóre substancje farmaceutyczne
wykazują toksyczność ostrą dla organizmów wodnych w stężeniach poniżej
1 mg l-1, co klasyfikowało je zgodnie z dyrektywą UE 93/67/EEC (93/67/EEC)
do związków bardzo toksycznych dla organizmów wodnych (Kahru i Borchardt, 1994; Canton i in., 1991; Calleya i in., 1994; Ekwall, 1998; 2000).
Konieczne zatem wydaje się rozwinięcie badań służących poznaniu wpływu
farmaceutyków na środowisko przyrodnicze i w konsekwencji na człowieka.
Jest to tym bardziej istotne, iż Polska jest zobowiązana wdrożyć Ramową Dyrektywę Wodną (Dyrektywa 2000/60/WE) i tym samym osiągnąć dobry stan
ekologiczny wód powierzchniowych, co możliwe jest tylko przy właściwym
rozpoznaniu skali wpływu jak największej ilości zanieczyszczeń na środowisko
i wypracowaniu właściwych metod badawczych. Narastające zagrożenie związane z przedostawaniem się substancji farmakologicznych do środowiska zostało zauważone także przez prawodawców unijnych. Z dniem 20 marca 2015 r.
na mocy Decyzji Wykonawczej Komisji, ustanawiającej listę obserwacyjną substancji do celów monitorowania, obejmującego całą Unię, w zakresie polityki
wodnej na podstawie Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/105/
WE, kraje UE zobowiązane są do monitorowania obecności w wodach wskazanych w załączniku farmaceutyków (Decyzja Wykonawcza Komisji, 2015).
Przemiany i bioakumulacja leków
w środowisku wodnym
Leki w środowisku wodnym ulegają wielu procesom, dzięki którym ich
stężenie może się zmniejszać. Proces ten zachodzi w różnym stopniu i czasie
w zależności od związku. Rozkład leków może zachodzić całkowicie, prowadząc
do powstania dwutlenku węgla, lecz znacznie częściej produktami degradacji
325
są związki bardziej podobne do macierzystych (Warren i in., 2003). Substancje
lecznicze po dostaniu się do wody ulegają sorpcji i desorpcji w osadach dennych, gdzie mogą dodatkowo ulegać biodegradacji pod wpływem organizmów
tam bytujących. Leki oprócz biodegradacji mogą również zostać zasocjowane
(ulec absorpcji lub adsorpcji) na cząstkach zawieszonych w wodzie i być przenoszone nawet na duże odległości (proces ten dotyczy szczególnie substancji hydrofobowych), a także ulec rozkładowi pod wpływem czynników abiotycznych.
Substancje lecznicze mogą w wodzie występować w różnych formach: jako
faza rozpuszczona bądź faza koloidalna oraz jako faza zasocjowana z osadami.
Oczywiście związki te mogą przechodzić z fazy do fazy (Warren i in., 2003).
Dużą zdolność do degradacji związków organicznych wykazują osady denne, z uwagi na występowanie w nich dużej liczby bakterii. Szybkość tego rozkładu zależy od dostępności tlenu i jest wolniejsza w głębszych beztlenowych warstwach osadu (Warren i in., 2003). Leki stanowią zróżnicowaną grupę związków.
Ze względu na wysoką polarność, niską lotność bądź dużą lipofilność (Skrzypczak, 2012) łatwo są transportowane w środowisku wodnym oraz mają dużą
zdolność do bioakumulacji w tkankach i dalszej biomagnifikacji w kolejnych
etapach łańcucha pokarmowego (Santos i in., 2010; Warren i in., 2003). Problem biomagnifikacji może dotyczyć także ludzi, którzy spożywają ryby i inne
morskie organizmy, kumulujące leki w swoich tkankach (Touraud i in., 2011).
Konsekwencje ekologiczne obecności leków
w wodzie
Organizmy wodne w znacznie większym stopniu niż człowiek narażone
są na zanieczyszczenia wód lekami, gdyż stężenia leków w wodzie powierzchniowej mogą być o kilka rzędów wyższe, niż te mierzone w wodzie pitnej
(Sosnowska i in., 2009; Touraud i in., 2011). Często poruszanym problemem
jest obecność naturalnych i syntetycznych hormonów płciowych, które mogą
powodować feminizację organizmów (Santos i in., 2010), prowadząc w konsekwencji do zmniejszenia liczby osobników, a nawet zmniejszenia różnorodności biologicznej. Oprócz powyżej wspomnianego problemu estrogeny mogą
zaburzać komunikację za pomocą feromonów, poprzez formowanie kości czy
homeostazę wapniową u ryb (Santos i in., 2010). W mocno zanieczyszczonych
326
wodach mogą się pojawiać osobniki hermafrodytyczne (Mazurová i in., 2010).
Większość leków ma dużą zdolność do dystrybucji do tkanek i akumulacji
w tych tkankach, co często powoduje liczne zmiany cytologiczne i histopatologiczne (Santos i in., 2010). Oprócz bioakumulacji duży problem stanowi biomagnifikacja tych związków na kolejnych poziomach łańcucha pokarmowego.
Kolejnym problemem, na który ostatnio zwraca się uwagę, jest możliwość
wytworzenia oporności bakterii na antybiotyki dostające się do wód powierzchniowych (Santos i in., 2010). Antybiotyki i chemioterapeutyki mogą stanowić
duże zagrożenie dla oczyszczalni ścieków, w których wykorzystuje się metody
mikrobiologiczne oczyszczania wody, gdyż powodują zmniejszenie skuteczności tych procesów (Santos i in., 2010). Dla kręgowców związki te wydają się
natomiast nieszkodliwe, nawet w wysokich stężeniach (Santos i in., 2010).
Bardzo trudno jest jednak oszacować faktyczną toksyczność farmaceutyków i ich wpływ na środowisko wodne, gdyż na całkowity efekt toksyczny
wpływ ma wiele różnych czynników, między innymi współwystępowanie innych substancji toksycznych, działanie mieszanin. Jest to o tyle istotne, iż leki
w środowisku wodnym występują w postaci mieszanin, których efekt działania jest trudny do oceny w badaniach ekotoksykologicznych pojedynczych
substancji (Calisto i Esteves, 2009; Touraud i in., 2011). Wzajemne oddziaływania leków można określić jako: 1) synergistyczne, gdy efekt toksyczny mieszaniny jest większy od sumarycznego efektu poszczególnych składników, 2)
antagonistyczne, gdy efekt mieszaniny jest niższy, 3) neutralne, gdy notuje
się toksyczność tylko jednego składnika, oraz 4) addytywne, gdy efekty poszczególnych składników się sumują (Wiącek-Rosińska, 2008). Badania nad
toksycznością mieszanin są nową dziedziną w ekotoksykologii (Touraud i in.,
2011) i stanowią istotny element oceny stanu środowiska.
Substancje wybrane do badań, ich obecność
i losy w wodzie
Substancje przeciwdepresyjne należą do ośmiu najważniejszych grup leków i jednych z najbardziej niebezpiecznych dla środowiska (Calisto i Esteves,
2009). W niniejszej pracy jako przedstawiciela tej grupy leków wybrano fluoksetynę. Należy ona do grupy selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego
327
serotoniny i stosowana jest w leczeniu depresji oraz zaburzeń lękowych (Calisto i Esteves, 2009; Paterson i Metcalfe, 2008). Fluoksetyna jest metabolizowana w wątrobie do formy sprzężonej z kwasem glukuronowym, która w wodzie
pod wpływem bakterii jest hydrolizowana do pierwotnej postaci, co powoduje
zwiększenie stężenia aktywnego związku w ściekach (Calisto i Esteves, 2009).
Obecność fluoksetyny notowano w wodzie podziemnej na poziomie 56 ng/l,
natomiast w wodzie pitnej jej stężenie wynosiło 0,64 ng/l (Santos i in., 2010).
Związek ten ma stosunkowo długi okres półtrwania w porównaniu z innymi
lekami. Dzięki dużemu współczynnikowi podziału olej/woda ma także dużą
zdolność do bioakumulacji w tkankach (Paterson i Metcalfe, 2008). Stężenie
mieszaniny fluoksetyny i jej metabolitu (norfluoksetyny) zostało zmierzone
w tkankach ryb na poziomie > 10 μg/kg (Paterson i Metcalfe, 2008). W tkankach ryb z gatunku Dorosoma cepedianum stwierdzono obecność fluoksetyny
na poziomie 1,02 μg/kg (Calisto i Esteves, 2009). U ryb z gatunku Orizias laptipes współczynnik biokoncentracji fluoksetyny wynosi 80 (Paterson i Metcalfe, 2008). Badania wskazują, że fluoksetyna jest w znacznym stopniu odporna
na rozkład w tkankach, co może prowadzić do długotrwałej toksyczności (Paterson i Metcalfe, 2008). Badania Calisto i Esteves (2009) wykazały, że związek
ten może wpływać na cykl reprodukcyjny u makrobezkręgowców, co może
doprowadzić nawet do ich śmierci. Jednocześnie Guler i Ford (2010) odnotowali, że fluoksetyna może niekorzystnie wpływać na pobieranie pokarmu,
fototaksję, agresywność i aktywność życiową u bezkręgowców.
Drugą badaną substancją był propranolol, nieselektywny β-bloker, niemający aktywności wewnętrznej, stosowany obecnie głównie w arytmiach.
Dane literaturowe pokazują, że jego stężenie w oczyszczonych ściekach może
wynosić od 30 do 373 ng/l, natomiast w ściekach szpitalnych nawet 6,5 μg/l.
Z badań wynika, że jest to najbardziej toksyczny związek dla organizmów
wśród inhibitorów receptorów β (Santos i in., 2010). W nawiązaniu do dyrektywy 93/67/EEC propranolol uznać można za toksyczny dla organizmów
wodnych. W testach na organizmach wodnych wykazano znaczący spadek
aktywności serca u ryb oraz zahamowanie wzrostu i tempa rozmnażania
u bezkręgowców (Santos i in., 2010), ale pod wpływem stężeń ponad 100krotnie wyższych niż występujące w środowisku przyrodniczym.
328
Aspekty bioindykacji i organizmy wskaźnikowe
W badaniach jakości wody przez długi czas badania bioindykacyjne były
niedocenione. Obecnie w Ramowej Dyrektywie Wodnej (Dyrektywa 2000/60/
WE) znajduje się zapis nakładający obowiązek wykonywania badań bioindykacyjnych w celu oceny stanu wód. Jednocześnie European Medicines Agency
wymaga umieszczenia danych ekotoksykologicznych w badaniach rejestracyjnych leków.
Bioindykacja jest metodą wykorzystującą jako wskaźnik organizm żywy,
którego reakcja może być podstawą oceny ogólnej aktywności biologicznej badanego układu. Pozwala to na poznanie sumarycznej toksyczności
wszystkich szkodliwych substancji, w wielu przypadkach działających synergistycznie (Nałęcz-Jawecki, 2003). Koniecznym elementem właściwej
oceny jakości środowiska jest odpowiedni dobór organizmów wskaźnikowych. Idealny organizm wskaźnikowy powinien się charakteryzować wieloma cechami, takimi jak: łatwa dostępność – i to w dużych ilościach przez
cały rok, małe zróżnicowanie pod względem genetycznym, łatwa do obserwacji reakcja testowa, duża wrażliwość na szerokie spektrum substancji
toksycznych.
Kiełże z rodzaju gammarus ze szczególnym
uwzględnieniem gatunku gammarus
varsoviensis
Jednym z organizmów chętnie wykorzystywanych w analizach bioindykacyjnych są kiełże. Należą one do skorupiaków z rzędu obunogów. Całe
swoje życie spędzają w wodach płynących, jako część zoobentosu (Kownacki i Soszka, 2004).
Kiełże spełniają wymagania stawiane dobrym indykatorom. Są szeroko
rozpowszechnione na świecie, stanowią znaczną część biomasy środowiska
wodnego (Kunz i in., 2010), a także są wysoce wyspecjalizowane oraz wrażliwe na zmiany środowiska. We wskaźnikowych biotycznych metodach
bioindykacji kiełżom przypisano 6 punktów w skali od 1 do 10 (najmniej
do najbardziej wrażliwych) według Biological Monitoring Working Party
(BMWP) (MacNeil i in., 2000).
329
Kiełże zasiedlają dna zbiorników wodnych, odżywiając się martwą materią organiczną, natomiast same stanowią główny składnik pokarmowy w diecie wielu gatunków ryb (Grabowski i in., 2007). W środowisku mogą pełnić
funkcję filtratorów bądź drapieżników. Zależy to między innymi od warunków,
w jakich bytują, oraz od czynników stresowych, takich jak obecność innych
drapieżników (Ahlgren i in., 2011). Co ważne, zachowanie warunkujące przystosowanie do roli filtratorów może być spowodowane nie tylko przez obecność
ryb, ale także przez obecność zanieczyszczeń chemicznych (Kunz i in., 2010).
Jednym z gatunków zasiedlających polskie wody śródlądowe jest Gammarus varsoviensis (nazwany tak przez odkrywcę, aby uhonorować stolicę
Polski) (Jażdżewski, 1975). Zamieszkuje on głównie wolno płynące rzeki
i strumienie, starorzecza oraz kanały (Jażdżewski, 1975).
Większość badań przeprowadzanych na kiełżach dotyczy toksyczności
ostrej, aczkolwiek obecnie pojawia się coraz więcej badań dotyczących toksyczności chronicznej, w których punktem końcowym są zmiany zachowania
i funkcji fizjologicznych (Kunz i in., 2010). Oprócz badań śmiertelności, zmian
zachowania, mierzone są także zmiany struktury populacji, odpowiedzi stresowej, zmiany bioenergetyczne, a nawet przeprowadza się ocenę stanu różnych
biomarkerów, tj. białka szoku cieplnego (Hsp70 i Hsp80) (Kunz i in., 2010).
Cel pracy
Celem niniejszej pracy było określenie wrażliwości kiełży z gatunku Gammarus varsoviensis na dwa leki: fluoksetynę i propranolol. Metoda badawcza dla pojedynczych związków określona jest w normie PN-89 C-04610/06
Woda i ścieki – „Badania toksyczności zanieczyszczeń dla organizmów wodnych. Oznaczenie toksyczności ostrej na kiełżu Gammarus varsoviensis Jażdż.”.
Istotnym elementem pracy było także oszacowanie toksyczności mieszanin
obydwu związków w różnych stosunkach stężeń. Przeprowadzenie takich badań miało wykazać występowanie interakcji pomiędzy lekami: synergizmu,
addycji bądź antagonizmu. Aby określić poziom realnego narażenia kiełży na
badane związki w całym okresie trwania testu, wykonano analizy zawartości
badanych związków w próbach metodą HPLC. Powinno to umożliwić ocenę
stopnia degradacji fluoksetyny i propranololu.
330
Materiały i metody
Organizm testowy
Badanie wykonywane było na kiełżu Gammarus varsoviensis (Jażdżewski,
1975) (skorupiaki, obunogi). Organizmy testowe podbierano ze śródłąkowego strumienia w pobliżu miejscowości Ciepielin, gmina Winnica, powiat
pułtuski, województwo mazowieckie o współrzędnych geograficznych N:
52o33’50.45’’ i E: 20058’52.83” w okresie 10.09–1.10.2012 r.
Pobór, transport, aklimatyzacja organizmów
testowych
Kiełże zbierane były z dna strumienia, umieszczane w wodzie pobranej
w strumieniu w plastikowych, szczelnie zamykanych pojemnikach i transportowane do laboratorium. Na miejscu pobierano także ok. 50 l wody.
W laboratorium kiełże umieszczano we wcześniej przygotowanych dwóch
akwariach o rozmiarach 50 × 40 × 10 cm. W akwariach znajdował się oczyszczony i wyprażony piasek morski, niewielkie kamienie, które zostały wcześniej wyjałowione. Do akwarium wlano przefiltrowaną przez filtry bibułowe
wodę pobraną razem z organizmami testowymi. W akwariach umieszczono
systemy napowietrzające. Pozostałą część wody odstawiono do sedymentacji
piasku i innych cząstek na jeden dzień, a następnie przefiltrowano przez sączki bibułowe i przelano do pojemnika, w którym ją napowietrzano. Dwa dni
przed rozpoczęciem właściwych badań wodę poddano kolejnej filtracji przez
sączki wyjaławiające o porach 0,22 μm i dalej napowietrzano w szklanych
10-litrowych zlewkach. Kiełże karmiono przez cały okres aklimatyzacji wcześniej wysuszonymi liśćmi olszy czarnej (Alnus glutinosa). W czasie aklimatyzacji usuwano martwe organizmy, przegniłe liście olchy oraz uzupełniano
wodę, łącząc wodę pobraną ze strumienia z odchlorowaną wodą wodociągową w stosunku około 1:1. Aklimatyzacja trwała 6 dni po każdym poborze.
Przebieg badań
W każdym tygodniu badania wykonano po cztery rozcieńczenia propranololu oraz fluoksetyny, a także po sześć rozcieńczeń mieszaniny propranololu ze stałym stężeniem fluoksetyny i mieszaniny fluoksetyny ze stałym
331
stężeniem propranololu. Rozcieńczenia wszystkich wykonanych wariantów
zawiera tabela 1. Rozcieńczenia przygotowano w filtrowanej wodzie pobranej
w miejscu poboru organizmów testowych. Do każdego krystalizatora wkładano po 7 kiełży o podobnej wielkości i po dwie rurki plastikowe, które pełniły
funkcję siedliska kiełży. Zwierząt nie karmiono przez cały okres badania.
Tabela 1.
Zastosowane w badaniach rozcieńczenia badanych związków i mieszanin
Związek badany
propranolol
fluoksetyna
mieszanina propranololu
ze stałym stężeniem
fluoksetyny
mieszanina fluoksetyny
ze stałym stężeniem
propranololu
Stężenie fluoksetyny
[mg/l]
Stężenie propranololu
[mg/l]
0,00
10,00
0,00
7,50
0,00
5,00
0,00
2,50
1,00
0,00
0,75
0,00
0,50
0,00
0,25
0,00
0,30
10,00
0,30
7,50
0,30
5,00
0,30
2,50
0,30
1,00
0,30
0,00
1,00
3,00
0,75
3,00
0,50
3,00
0,25
3,00
0,10
3,00
0,00
3,00
332
Odczyt reakcji testowej i zakończenie testu
Badanie wykonane było na podstawie normy PN-89 C-04610/06 Woda
i ścieki – „Badania toksyczności zanieczyszczeń dla organizmów wodnych. Oznaczenie toksyczności ostrej na kiełżu Gammarus varsoviensis
Jażdż.”.
Pomiarów śmiertelności dokonywano po 24, 48, 72 i 96 godzinach. Za
organizmy martwe uznawano organizmy, które nie reagowały na dotyk igłą
preparacyjną. Martwe okazy liczono i usuwano z badanych roztworów. Następnie wszystkie próbki umieszczano ponownie w inkubatorze w odpowiednich warunkach oświetlenia i temperatury do czasu kolejnego pomiaru.
Obliczenia lc50
W pracy wyliczono wartość LC50 oddzielnie dla każdego dnia pomiarowego, korzystając z dwóch metod: 1) metody probitowej opisanej we wspomnianej normie oraz 2) metody graficznej stosowanej wcześniej w Zakładzie
Badania Środowiska.
Obliczanie LC50 i efektu toksycznego dla mieszanin
W obliczeniach LC50 mieszanin wykorzystano metodę graficzną, jednak
wartość tę wyliczano w procentach. W miejscu stężeń wpisywano procentową wartość stężeń branych pod uwagę w wyliczeniach. Dla wykonanych
mieszanin wyliczano również TU mierzone, czyli zmierzoną jednostkę toksyczności, która wynosiła:
Wzór 1.
TU mierzone = 100
x
Gdzie:
x – obliczone procentowe LC50 mieszaniny
W celu porównania efektu wyliczono również TU przewidywane, czyli
przewidywaną jednostkę toksyczności, której wartość szacowano po dodaniu efektów toksycznych pojedynczych związków. Jednostkę tę wyliczano ze
wzoru:
333
Wzór 2.
TU przewidywane =
y
z
+
LC50y LC50z
Gdzie:
y – najwyższe stężenie propranololu wykorzystane w badanej mieszaninie,
LC50y – LC50 obliczone dla propranololu,
z – najwyższe stężenie fluoksetyny wykorzystane w badanej mieszaninie,
LC50z – LC50 obliczone dla fluoksetyny.
LC50 wykorzystane we wzorze dla fluoksetyny i propranololu uśredniane
było z dwóch powtórzeń wykonanych w danym tygodniu pomiarowym. TU
przewidywane obliczane było z wykorzystaniem LC50 otrzymanym dwoma
metodami: metodą probitową i metodą graficzną. Na podstawie otrzymanych wartości jednostki toksyczności zmierzonej i przewidywanej określono
efekt toksyczny mieszaniny, którym mogło być: zwiększenie, obniżenie efektu
w porównaniu z addycją efektu pojedynczych związków. Efekt ten określano,
przyjmując zależność:
TU mierzone > TU przewidywane – zwiększenie efektu,
TU mierzone = TU przewidywane – addycja (sumowanie) efektu,
TU mierzone < TU przewidywane – obniżenie efektu.
Przyjęto, że sumowanie efektów następuje, jeśli różnica pomiędzy wartościami: TU mierzone i TU przewidywane jest mniejsza niż 0,1.
Badanie zawartości związków metodą HPLC
Analizę przeprowadzono za pomocą zestawu HPLC firmy Shimadzu złożonego z: termostatu CTO-10AS, pomp LC-10AT i LC-10ATvp, detektora
z matrycą diodową (PDA) SPD-M10Avp oraz integratora. Analizę ilościową
propranololu i fluoksetyny prowadzono odpowiednio przy długości fali 214
nm i 227 nm.
Wyniki i dyskusja
Kiełże z uwagi na swoje cechy i powszechne występowanie są często wykorzystywane jako organizmy testowe. W niewielu badaniach brano jednak
pod uwagę wpływ toksyczności leków na te organizmy, a prawie w ogóle nie
334
wykonywano badań nad toksycznością mieszanin. W testach śmiertelności
żadna z wykorzystanych metod obliczenia LC50 nie wyraża dokładnej wartości toksyczności, natomiast w wykonanych badaniach odpowiedniejsze
wydaje się wykorzystanie metody graficznej. Metoda probitowa wymusza
wykorzystanie tylko konkretnych wartości zawierających się w przedziale od 7 do 93% śmiertelności i opiera się na obliczeniach pochodzących
przynajmniej z dwóch punktów pomiarowych, co przy niewielkiej liczbie
rozcieńczeń stwarza pewne problemy. Brak dokładności metody graficznej opiera się na wykorzystaniu jedynie dwóch punktów pochodzących
z dwóch kolejnych rozcieńczeń okalających wartość 50% śmiertelności, nie
uwzględnia natomiast pozostałych wyników. Metoda probitowa pozwala zaś na oszacowanie wartości LC50 wykraczającej poza badane stężenia
(ekstrapolację wyników), gdyż w przeciwieństwie do metody graficznej nie
jest wymagane osiągnięcie 50% śmiertelności dla żadnego rozcieńczenia.
W niniejszej pracy częściej jednak, z uwagi na uzyskane wyniki, nie było
możliwe wyliczenie LC50 przy wykorzystaniu metody probitowej, a uzyskane odchylenia standardowe były w tej metodzie większe, szczególnie
w wyliczeniach efektu toksycznego mieszanin. W związku z powyższym
w pracy przedstawione zostaną wyniki LC50 otrzymane poprzez wykorzystanie metody graficznej.
Najbardziej wyraźną odpowiedź kiełży na badane związki i ich mieszaniny w wykonanym zakresie stężeń uzyskano w drugim i trzecim dniu
badania. W pierwszym dniu w większości przypadków nie było żadnej odpowiedzi organizmów na substancje, natomiast wyniki otrzymane po 96
godzinach wydają się wątpliwe z powodu trudności w utrzymaniu odpowiednich warunków testu we wszystkich powtórzeniach, a także wysokiej
śmiertelności.
Przeprowadzone badania wykazały, że w fluoksetyna wykazuje ponad
10-krotnie większą toksyczność niż propranolol. Uzyskane wartości LC50
fluoksytyny w przeciągu czterech dni badawczych zawierają się w przedziale: 0,36±0,05 mg/l ÷ 0,97±0,02 mg/l, natomiast wartości LC50 propranololu
5,66±1,41 mg/l ÷ 8,78±0,63 mg/l.
335
LC50 [mg/l] obliczane metodą graficzną
Wykres 1.
LC50 [mg/l] propranololu i fluoksytyny wyliczone dla poszczególnych dni testu
propranolol
fluoksytyna
1 dzień
3 dzień
2 dzień
4 dzień
czas [doba]
Zgodnie z Dyrektywą Komisji 93/67/EWG fluoksytynę można zaklasyfikować jako związek bardzo toksyczny dla organizmów wodnych, natomiast
propranolol uznać za toksyczny.
Jak dotąd nie przeprowadzono żadnych badań toksyczności ostrej fluoksetyny i propranololu dla żadnego z gatunków kiełży, w których punktem
końcowym byłaby śmierć osobników. Wiele takich badań wykonano natomiast na innych rodzinach skorupiaków. Dla gatunku Ceriodaphnia dubia
LC50 po 48 godzinach dla fluoksetyny wynosiło 234 μg/l (Enick i Moore,
2007), natomiast dla Daphnia magna wynosiło 820 μg/l (Santos i in., 2010).
W przeprowadzonych badaniach średnia toksyczność fluoksetyny po 48 godzinach dla G. varsoviensis wynosi 580±80 μg/l. Dla propranololu stwierdzono dla dwóch innych skorupiaków LC50 po 48 godzinach wynoszące 10,31
mg/l dla Thamnocephalus platyurus oraz 29,8 mg/l dla Hyalella azteca (Santos
i in., 2010), natomiast w wykonanych testach LC50 wynosiło 8,78 ± 0,63 mg/l.
Otrzymane wyniki wskazują, że G. varsoviensis jest bardziej wrażliwy na propranolol i średnio wrażliwy na działanie fluoksetyny w porównaniu z innymi
gatunkami skorupiaków. Oczywiście wrażliwość organizmów pośród całej
rodziny Gammaridae na te związki może być bardzo zróżnicowana. Należy
336
się jednak spodziewać, że stosunek toksyczności fluoksetyny i propranololu
będzie podobny dla wszystkich gatunków kiełży. Drobne różnice w toksyczności związków w obrębie nawet tego samego gatunku mogą być również
związane z miejscem, w którym osobniki te bytują, i stopniem zanieczyszczenia ich środowiska życia, dlatego właściwe wydaje się prowadzenie hodowli
organizmów w ściśle kontrolowanych warunkach. Utrzymanie hodowli wiąże się jednak nie tylko ze zwiększonymi kosztami, ale także z możliwością
powstania chowu wsobnego o wąskiej puli genetycznej, co z kolei powoduje
zwiększenie wrażliwości osobników na toksyczne działanie związków. Lawrance i Poulter (1996) stwierdzili, że wzrost zasolenia wody zmniejsza wrażliwość Gammarus duebeni (gatunek morski) na toksyczne działanie miedzi.
W badaniach nad zmianami lokomocji osobników z gatunku Gammarus
pulex pod wpływem niskich stężeń fluoksetyny stwierdzono, że w niższych
stężeniach 10-100 ng/l następuje znaczące obniżenie lokomocji, natomiast
w wyższych stężeniach takich zmian nie zaobserwowano (de Lange i in., 2006).
W niniejszej pracy wraz ze wzrostem stężenia związku zwiększał się natomiast
stopień śmiertelności. W badaniu nad wpływem fluoksetyny na foto- i geotaksję
Echinogammarus marinus stwierdzono, podobnie do badań zespołu de Lange
(2006), największy wzrost wartości obydwu parametrów w stężeniu 100 ng/l
(Guler i Ford, 2010). Oskarsson i in. (2012) mierzyli natomiast poziom respiracji
u kiełży poddanych działaniu propranololu i stwierdzili obniżenie wartości tego
parametru o 40% w stosunku do kontroli. Na podstawie przedstawionych prac
można zauważyć, że także w tych przypadkach uwzgledniających znacznie niższe stężenia toksyczność fluoksetyny jest większa niż toksyczność propranololu.
Ze względu na możliwość zastosowania niższych stężeń, zbliżonych do występujących w środowisku, korzystne wydaje się wykonywanie badań chronicznych,
obejmujących nawet kilka pokoleń osobników. W badaniach takich można kontrolować kilka wskaźników toksyczności substancji dla danego organizmu.
Mieszaniny
Pomimo występowania w środowisku mieszanin leków, a nie pojedynczych związków, nie wykonuje się powszechnie badań nad toksycznością
mieszanin i ich wpływem na zmianę toksyczności poszczególnych substancji
337
leczniczych. Do określenia toksyczności mieszanin substancji chemicznych
wykorzystuje się model graficzny opierający się na diagramie Welcha (Wiącek-Rosińska, 2008), a także modele matematyczne, m.in. model Ribo i Rogersa (Wiącek-Rosińska, 2010).
Otrzymane wyniki sugerują, iż fluoksetyna ma większy wpływ na efekt toksyczny niż propranolol. LC50 dla mieszaniny fluoksetyny ze stałym stężeniem
propranololu jest niższe niż dla mieszaniny propranololu ze stałym stężeniem fluoksetyny, co wskazuje na większą toksyczność pierwszej mieszaniny,
w której dodawane było coraz wyższe stężenie fluoksetyny. Także odczytana
śmiertelność dla odpowiadających sobie stężeń obydwu mieszanin jest wyższa
w przypadku mieszaniny fluoksetyny ze stałym stężeniem propranololu.
Wykres 2.
Średnie LC50 [%] mieszaniny fluoksetyny ze stałym stężeniem propranololu i mieszaniny propranololu ze stałym stężeniem fluoksetyny
LC50 [mg/l] obliczane metodą graficzną
propranolol ze stałym stężeniem
fluoksytyny
fluoksytyna ze stałym stężeniem
propranololu
1 dzień
2 dzień
3 dzień
4 dzień
czas [doba]
W mieszaninie propranololu ze stałym stężeniem fluoksetyny i mieszaninie fluoksetyny ze stałym stężeniem propranololu stwierdzono w większości
przypadków działanie addytywne leków na kiełże. Tabela 2 prezentuje procentowe zmiany efektu toksycznego spowodowane przez badane mieszaniny
w ciągu wszystkich dni badania.
338
Tabela 2.
Zbiorcze zmiany efektu (%) dla dwóch mieszanin w ciągu czterech dni
Mieszanina/efekt
Zwiększenie
Obniżenie
Brak różnic
mieszanina propranololu ze stałym
stężeniem fluoksetyny
56
19
25
mieszanina fluoksetyny ze stałym
stężeniem propranololu
77,(7)
16,(6)
5,(5)
Badaniami nad toksycznością mieszanin leków dla różnych organizmów
wodnych zajmował się Cleuvers (2003). Stwierdził on, że efekty mieszanin leków mogą być różne dla poszczególnych grup organizmów. Z jego badań wynika, iż mieszanina kwasu klofibrowego i karbamazepiny powoduje znaczne
zwiększenie toksyczności w porównaniu z pojedynczymi związkami dla D.
magna, natomiast nie zwiększa toksyczności poszczególnych związków dla
Lemna minor.
Badania dotyczące degradacji związków w środowisku, prowadzone równolegle do badań toksyczności, przedstawione w niniejszej pracy, wskazały
na znikomy rozkład pojedynczych substancji: fluoksetyny i propranololu.
W zastosowanych mieszaninach obydwa związki nie wpływają na zwiększenie bądź zmniejszenie rozkładu. Mały rozkład substancji przez cały okres
trwania badania na kiełżach pozwala oszacować toksyczność pod wpływem
niezmieniającego się stężenia tych substancji.
Podsumowanie
1. Toksyczność fluoksetyny dla kiełży jest większa niż toksyczność propranololu. Także jej dodatek do mieszaniny ma większy wpływ na zwiększenie efektu toksycznego.
2. Na zmianę efektu toksycznego badanych związków ma wpływ zastosowany stosunek stężeń fluoksetyny i propranololu. W mieszaninie fluoksetyny ze stałym stężeniem propranololu i mieszaninie propranololu ze stałym stężeniem fluoksetyny stwierdzono działanie synergistyczne obydwu
związków.
339
3. Kiełże z gatunku Gammarus varsoviensis mogą zostać wykorzystane do
oceny toksyczności fluoksetyny i propranololu, aczkolwiek testy toksyczności ostrej muszą być wykonywane dla stężeń wyższych niż te występujące w środowisku wodnym.
4. W celu oceny toksyczności tych związków w stężeniach niższych należy
przeprowadzić testy toksyczności chronicznej i znaleźć inne punkty końcowe pomiaru reakcji testowej.
Podziękowania
Dla Pani Małgorzaty Ozimińskiej z Zakładu Wodociągu Północnego MPWiK
w Wieliszewie za pomoc w pozyskaniu kiełży do badań.
Bibliografia
Ahlgren, J., Åbjörnsson, K., Brönmark, Ch. (2011). The influence of predator regime
on the behavior and mortality of a freshwater amphipod, Gammarus pulex, „Hydrobiologia”, 671, s. 39–49.
Buser, H.R., Muller, M.D., Theobald, N. (1998a). Occurrence and fate of the pharmaceuticals drug clofibrinic acid and the herbicide mecoprop in various Swiss lakes and
in the North Sea, „Envrion Sci Technol”, 32(1), s. 188–192.
Buser, H.R., Poiger, T., Muller, M.D. (1999). Occurrence and fate of the chiral pharmaceuticals drug ibuprofen in surface waters and in wastewater, „Envrion Sci Technol”,
32(15), s. 2529–2535.
Buser, H.R., Poiger, T., Muller, M.D. (1998b). Occurrence and fate of the pharmaceuticals drug diclofenac in surface waters: rapid photodegradation in a lake, „Envrion
Sci Technol”, 32(22), s. 3449–3456.
Calisto, V., Esteves, V.I. (2009). Psychiatric pharmaceuticals in the environment, „Chemosphere”, 77, s. 1257–1274.
Calleya, M.C., Persoone, G., Geladi, P. (1994). Human acute prediction of the first
50 MEIC chemicals by a battery of ecotoxicological tests and physicochemical properties, „Fd Chem. Toxic”, 32, s. 173–187.
Canton, J.H., Linders, J.B., Luttik, R. (1991). Catch-up operation on old pesticides:
integration. Report 678801002. National Institute of Public Health and Environmental Protection. Bilthoven. The Netherlands.
340
Cleuvers, M. (2003). Aquatic ecotoxicity of pharmaceuticals including the assessment
of combination effects, „Toxicology Letters”, 142, s. 185–194.
De Lange, H.J., Noordoven, W., Murkc, A.J., L¨urling, M., Peeters, E.T.H.M. (2006).
Behavioural responses of Gammarus pulex (Crustacea, Amphipoda) to low concentrations of pharmaceuticals, „Aquatic Toxicology”, 78, s. 209–216.
Decyzja Wykonawcza Komisji (2015). Decyzja Wykonawcza Komisji z dnia
20.03.2015 r. ustanawiająca listę obserwacyjną substancji do celów obejmującego
całą Unię monitorowania w zakresie polityki wodnej na podstawie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/105/WE. Bruksela, 20.03.2015 r. C(2015) 1756
final.
Dietrich, D.R., Webb, S.F. i Petry, T. (2002). Hot spot pollutants: Pharmaceuticals in
the environment, „Toxicol Lett”, 131, s. 1–3.
Drobniewska, A., Sikorska, K., Giebułtowicz, J., Nałęcz-Jawecki, G. (2015). Ocena
zanieczyszczenia substancjami czynnymi leków Wisły w rejonie Warszawy. Materiały konferencyjne XXIII Zjazdu Hydrobiologów Polskich, Koszalin 8–12 września
2015 r. ISBN 978-83-7365-388-7.
Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października
2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej.
Dyrektywa Komisji 93/67/EWG z dnia 20 lipca 1993 r. ustanawiająca zasady oceny
ryzyka dla człowieka i środowiska naturalnego ze strony substancji notyfikowanych zgodnie z dyrektywą Rady 67/548/EWG.
Ekwall, B. (1998). MEIC evaluation of acute systemic toxicity. Part V, ATLA 26,
s. 571–616.
Ekwall, B. (2000). MEIC evaluation of acute systemic toxicity. Part VIII, ATLA 28,
s. 201–234.
Enick, O.V., Moore, M.M. (2007). Assessing the assessments: Pharmaceuticals in the
environment, „Environmental Impact Assessment Review”, 27, s. 707–729.
Giebułtowicz, J., Nałęcz-Jawecki, G. (2014). Occurrence of antidepressant residues in
the sewage-impacted Vistula and Utrata rivers and in tap water in Warsaw (Poland),
„Ecotoxicology and Environmental Safety”, 104, s. 103–109.
Grabowski, M., Bacela, K., Konopacka, A. (2007). How to be an invasive gammarid
(Amphipoda: Gammaroidea) – comparison of life history traits „Hydrobiologia”,
590, s. 75–84.
Guler, Y., Ford, A.T. (2010). Anti-depressants make amphipods see the light, „Aquatic
Toxicology”, 99, s. 397–404.
341
Halling-Sorensen, B., Nielsen, S.N., Lanzky, P.F., Ingerslev, F., Holten-Lutzhoft, H.C.,
Jorgensen, S.E. (1998). Occurrence, fate and effects of pharmaceutical substances in
the environment – a review, „Chemosphere”, 36, s. 357–393.
Heberer, T. (2002). Occurrence, fate and removal of pharmaceutical residues in the
aquatic environment: A review of recent research data. „Toxicol Lett”, 131, s. 5–17.
Huschek, G., Hansen, P.D., Maurer, H.H., Krengel, D., Kayser, A. (2004). Environmental risk assessment of medicinal products for human use according to European
Commission recommendations, „Environ Toxicol”, 19(3), s. 226–240.
Jażdżewski, K. (1975). Remarks on Gammarus lacustris G.O. Sars 1863 with description of Gammarus varsoviensis n.sp. (Crustacea, Amphipoda), „Budragen tot de
Dierkunde”, 45(1), s. 71–86.
Jorgensen, S.E., Halling-Sorensen, B. (2000). Drugs in the environment, „Chemosphere”, 40, s. 691–699.
Kahru, A., Borchardt, B. (1994). Toxicity of 39 MEIC chemicals to bioluminescent
photobacteria (the BiotoxTM test): correlation with other test system. ATLA 22,
s. 147–160.
Kownacki, A. Soszka, H. (2004). Wytyczne do oceny stanu rzek na podstawie makrobezkręgowców oraz do pobierania prób makrobezkręgowców w jeziorach. Warszawa.
Kummerer, K. (2001). Drugs in the environment: emission of drugs, diagnostic aids
and disinfectants into wastewater by hospitals in relation to other sources – a review,
„Chemosphere”, 45, s. 957–969.
Kunz, P.Y., Kienle, C., Gerhardt, A. (2010). Gammarus spp. in aquatic ecotoxicology
and water quality assessment: Toward integrated multilevel tests, „Reviews of Environmental Contamination and Toxicology”, 205, s. 1–76.
Lawrence, A., Poulter, C. (1996). The potential role estuarine amphipod Gammarus
duebeni in sub-lethal ecotoxicology testing, „Water Science and Technology”, 34,
s. 93–100.
MacNeil, C., Dick, J.T.A., Elwood, R.W. (2000). Differential physico-chemical tolerances of amphipod species revealed by field transplantations, „Oecologia”, 124, s. 1–7.
Mazurová, E., Hilscherová, K., Šídlová-Štěpánková, T., Köhler, H.R., Triebskorn,
R., Jungmann, D., Giesy, J.P., Bláha, L. (2010). Chronic toxicity of contaminated sediments on reproduction and histopathology of the crustacean Gammarus fossarum
and relationship with the chemical contamination and in vitro effects, „Journal of
Soils and Sediments”, 10, s. 423–433.
Nałęcz-Jawecki, G. (2003). Badanie toksyczności środowiska wodnego metodą bioindykacji, „Biuletyn Wydziału Farmaceutycznego”, 2, s. 11–17.
342
Norma PN-89 C-04610/06 Woda i ścieki – „Badania toksyczności zanieczyszczeń
dla organizmów wodnych. Oznaczenie toksyczności ostrej na kiełżu Gammarus
varsoviensis Jażdż.”.
Oskarsson, H., Eriksson Wiklund, A.-K., Lindh, K., Kumblad, L. (2012). Effect studies
of human pharmaceuticals of Fucus vesiculosus and Gammarus spp., „Marine Environmental Research”, 74, s. 1–8.
Paterson, G., Metcalfe, Ch.D. (2008). Uptake and depuration of the anti-depressant fluoxetine by the Japanese medaka (Oryzias latipes), „Chemosphere”, 74,
s. 125–130.
Santos, L.H.M.L.M., Araújo, A.N., Fachini, A., Pena, A., Delerue-Matos, C., Montenegro, M.C.B.S.M. (2010). Ecotoxicological aspects related to the presence of
pharmaceuticals in the aquatic environment, „Journal of Hazardous Materials”,
175, s. 45–95.
Scheytt, T., Heberer, T., Stan, H.J. (2000). Vorkommen und Verhalten von Arzneimittelwirkstoffen im Grundwasser. Schriftenreihe Wasserforschung. W: B. Weigert,
C. Steinberg, R. Bruggemann (red.), Schrifenreihe Wasserforschung e.V., vol. 6.
Chemische Stressfaktoren in aquatischen Systemen, Berlin, s. 13–22.
Skrzypczak, A. (2012). Ocena genotoksyczności produktów fotorozkładu substancji
czynnych wybranych leków i kosmetyków przy użyciu krótkoterminowych testów
bakteryjnych. Praca doktorska wykonana w Zakładzie Badania Środowiska Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego.
Sosnowska, K., Styszko-Grochowiak, K., Gołaś, J. (2009). Leki w środowisku – źródła,
przemiany, zagrożenia. Krakowska Konferencja Młodych Uczonych.
Stan, H.J., Heberer, T. (1997). Pharmaceuticals in the aquatic environment, „Water
Analysis”, 25, s. 20–23.
Ternes, T.A. (1998). Occurrence of drugs in German sewage treatment plants and rivers, „Water Res”, 32, s. 3245–3260.
Touraud, E., Roig, B., Sumpterb, J.P., Coetsier, C. (2011). Drug residues and endocrine
disruptors in drinking water: Risk for humans?, „International J. of Hygiene and
Environ. Health”, 214, s. 437–441.
Warren, N., Allan, I.J., Carter, J.E., House, W.A., Parker, A. (2003). Pesticides and
other microorganic contaminants in freshwater sedimentary environments—a review, „Applied Geochemistry”, 18, s. 159–194.
Wiącek-Rosińska, A. (2010). Badanie interakcji wybranych dwuskładnikowych mieszanin substancji organicznych z wykorzystaniem modelu matematycznego oraz biotestu Microtox. V Krakowska Konferencja Młodych Uczonych.
343
Wiącek-Rosińska, A. (2008). Badanie interakcji wybranych dwuskładnikowych mieszanin z wykorzystaniem biotestu Microtox. Krakowska Konferencja Młodych
Uczonych.
Zuccato, E., Bagnati, R., Fioretti, F., Natangelo, M., Calmari, D., Fanelli, R. (2001).
Environmental loads and detection of pharmaceuticals in Italy. W: K. Kummerer
(red.), Pharmaceuticals in the environment, Springer-Verlag, Berlin, s. 19–28.
Zwiener, C., Gremm, T.J., Frimmel, F.H. (2001). Pharmaceuticals residues in
the aquatic environment and their significance for drinking water production.
W: K. Kummerer (red.), Pharmaceuticals in the environment, Springer-Verlag, Berlin, s. 81–90.
344
Robert Lisowski
w Józefowie
Journal of Modern
s. 345–358
Role of the information
in the aspect of management
Rola informacji
w procesie gospodarowania
Abstract
In the modern world the information appears to have the most important role since without it is hard to imagine the proper functioning of the society, economy and the
state. It is especially visible on the example of the economy where the information becomes not only the most valuable commodity (that affects the competitive advantage)
but is also separated as the independent category of the means of production and influenced the change of the paradigm of the economy and the process of management.
Of course it is not about any random information but rather an asset that allows
a single individual and the society alike to function properly. Such asset is a certain minimum of information necessary for its proper development that we call as the
‘informational minimum’. Unfortunately such minimum is not always (and not anywhere) provided therefore a disturbing phenomenon of informational crisis can be
observed. It manifests itself in the shape of both decrease of quality and the amount
of information, as well as in the crisis of the informational infrastructure and the institutional crises. The means of preventing this is the ‘informational order’ based on
one hand on the order of hierarchy of function and on the other, (which is crucial) on
the non-transferable human rights: a right to the truth and a right to the information.
The provision of such order is one of the basic duties of the state and the institutions
regulation social life, the economy and politics.
345
Robert Lisowski
Streszczenie
W dzisiejszym świecie informacja wydaje się posiadać najistotniejszą rolę, ponieważ bez niej trudno jest sobie wyobrazić należyte funkcjonowanie społeczeństwa, gospodarki czy państwa. Szczególnie widać to na przykładzie gospodarki, gdzie informacja staje się nie tylko najdroższym towarem i oddziałuje na przewagę konkurencyjną,
ale poprzez wyodrębnienie jej jako osobnej kategorii czynników produkcji wpłynęła
także na zmianę samego paradygmatu ekonomii i procesu gospodarowania.
Oczywiście nie chodzi tutaj o jakąkolwiek informację, ale o taki jej zasób, który
pozwoli każdemu człowiekowi, a także każdemu społeczeństwu prawidłowo funkcjonować. Taki zasób stanowi pewne minimum informacji, konieczne do jego należytego rozwoju, które określamy jako minimum informacyjne. Niestety, nie zawsze
i nie wszędzie takie minimum jest zapewnione, dlatego obserwuje się nierzadko niepokojące zjawisko kryzysu informacji. Będzie się to przejawiać zarówno w postaci
obniżenia jakości i ilości informacji, jak i kryzysu infrastruktury informacyjnej czy
też kryzysów instytucjonalnych. Sposobem zapobieżenia temu zjawisku jest ład informacyjny, opierający się z jednej strony na porządku hierarchii funkcji informacji,
a z drugiej – co najważniejsze – na niezbywalnych prawach człowieka: prawie do
prawdy i prawie do informacji. Zapewnienie takiego ładu należy zresztą do podstawowych obowiązków państwa oraz instytucji organizujących życie społeczne, gospodarcze i polityczne.
Keywords: information, informational minimum, informational crisis, information
gap, absolute asymmetry of information, information fog, informational infrastructure, information order
Słowa kluczowe: informacja, minimum informacyjne, kryzys informacji, luka informacyjna, absolutna asymetria informacji, mgła informacyjna, infrastruktura informacyjna, ład informacyjny
Wprowadzenie
Informacja zawsze stanowiła ważny element w życiu człowieka. W zależności od jej charakteru, wagi i aktualności decydowała często albo o sukcesie
i rozwoju, albo o przegranej i kryzysie zarówno pojedynczego człowieka,
jak i całych społeczności. Widać to szczególnie w dzisiejszym czasie, gdzie
informacja posiada najistotniejszą rolę i wydaje się decydować o każdej dziedzinie życia społecznego, gospodarczego i politycznego. Oczywiście należy pamiętać, że sama informacja nie stanowi jednolitego zasobu, ale różni się zawartością, rangą i znaczeniem. Dlatego aby zrozumieć jej istotę i jaką funkcję pełni
346
w procesie gospodarowania, musimy najpierw: zrozumieć pojęcie informacji
i jaki posiada ona charakter. Później należy określić, co stanowi jej minimum
i jakie jest na nią zapotrzebowanie. Wreszcie trzeba zauważyć występowanie
kryzysu informacyjnego i poznać sposoby jego przezwyciężania.
Odpowiedź na wszystkie postawione powyżej kwestie zostanie przedstawiona w kolejnych podrozdziałach stanowiących merytoryczne części niniejszego artykułu.
Charakter i rozumienie pojęcia informacji
Otaczający człowieka świat niesie szereg wiadomości i danych nieodzownych w życiu i funkcjonowaniu człowieka w świecie. Dane same w sobie nie
muszą od razu stanowić wartości, a dopiero łączenie tych danych, kojarzenie
i wnioskowanie będzie sprawiało, że staną się one informacjami. Charakter informacji jest na ogół statyczny i nie wykazuje zmian danych w czasie. W swej
istocie informacja udziela odpowiedzi na pytania: kto?, co?, gdzie?, kiedy? (Łosiewicz, 2009, s. 16).
Natomiast nie udziela odpowiedzi na pytanie: dlaczego? Dlatego informacja nigdy nie stanie się wiedzą, ponieważ odpowiedź na to pytanie przesądza
o istocie wiedzy. Jednakże musimy zarazem pamiętać, że bez informacji wiedza
również nie będzie istnieć (Kamińska, Fryca, Majecka, 2007, s. 16).
Zatem pojęcia wiedzy i informacji pozostają ze sobą w ścisłym związku,
a różnice między nimi sprowadzają się do następujących przesłanek:
 informacja jest tylko narzędziem intelektualnym,
 informacja sama z siebie nie wniesie nic do praktyki i nie stworzy nic
nowego w szeroko pojętej kulturze,
 jest zawsze pakietem zamkniętym,
 nie rozwiązuje problemów,
 dotyczy zjawisk, a nie procesów,
 jest statyczna (Łosiewicz, 2009, s. 17).
Przystępując do zdefiniowania pojęcia, powiemy, że: „Informacja to taki
zbiór danych, który został poddany kategoryzacji i klasyfikacji lub w inny sposób został uporządkowany” (Przygodzki, 2009, s. 65). Informację będziemy
zatem mogli określić jako: uporządkowane i przedstawione w pewnym konJournal of Modern Science tom 4/27/2015
347
Robert Lisowski
tekście dane (Kasperkiewicz, 2008, s. 76); a ściślej informacja będzie stanowiła
pewną strukturę danych umieszczonych w pewnym kontekście i zyskujących
przez to na znaczeniu, a zarazem odzwierciedlać będzie stan jakiegoś elementu
rzeczywistości, w jakim się znajduje (Arendt, 2009, s. 30).
W aspekcie decyzyjnym informacja jest podstawowym czynnikiem mającym wpływ na podejmowane decyzje we wszystkich dziedzinach życia. Opiera
się ona na danych, które powinny być zrozumiałe i posiadać element nowości dla odbiorcy (Grabowski i Zając, 2009, s. 105). Musi ona zatem posiadać
nadawcę i odbiorcę, a jej podstawową rolą będzie zmiana sposobu, w jaki odbiorca postrzega pewne zjawiska (Przygodzki, 2009, s. 65). Innymi słowy informację możemy zdefiniować jako zbiór danych opisujących zdarzenia lub
zjawiska, które zostały zanalizowane lub uporządkowane według określonych
kryteriów przez ich twórcę (Paluszkiewicz, 2005, s. 1).
Według Langenforsa informacja może powstać jedynie w umyśle człowieka, jako proces interpretacji danych. Wskazuje to na jej subiektywny
charakter, ponieważ ze zbioru danych ludzie mogą wyciągać zróżnicowane
informacje. Pełniejsze wyjaśnienie tej myśli Langenforsa przedstawiają Grabowski i Zając, podając następującą definicję: „Informacja to dane zawarte
w komunikacie, zinterpretowane przez odbiorcę, mające dla niego znaczenie
i wnoszące do jego świadomości element nowości”. W transformacji danych
na informację niezbędnym elementem staje się ich odbiorca podejmujący
decyzje, które z danych należy interpretować, a także w jakim stopniu są
one dla niego zrozumiałe. Oczywiście dane są na tym etapie jedynie wiadomością, którą dopiero odbiorca określi, czy też stanowią one powtórzenie
czegoś, czy też są dla niego nowością. Dopiero w przypadku gdy wnoszą one
element nowości, stają się informacją. Subiektywny charakter informacji
wynika ze zdolności interpretacyjnych odbiorcy. Podobnie wypowiada się
też Benon-Davis, który mówi, że: „Informacje to dane umieszczone w znaczącym kontekście”. Natomiast w nieco inny sposób definiują informację
Davenport i Prusak, jako „dane, które czynią różnicę”. Przekształcenie ich
w informację odbywa się przez dodanie do danych wartości, poprzez kategoryzację, kontekstualizacje, korekcje, kondensacje i kalkulacje (Grabowski
i Zając, 2009, s. 103–112).
348
Powyższe definicje i ich charakterystyka odzwierciedlają istotę informacji
i wskazują na kreatywny charakter tego pojęcia. Potwierdza to zresztą analiza
źródłosłowu pojęcia informacji, które odnosi się do łacińskiej etymologii rzeczownika infomatio oznaczającego wyobrażenie lub wizerunek i stanowi pochodną czasownika informare znaczącego tyle, co: formować, wymyślać, spisać
(Dokurno, 2009, s. 283).
Zapotrzebowanie na informację
Przedstawione wcześniej rozumienie pojęcia informacji wskazuje, że jest
ona jednym z najistotniejszych elementów podejmowanych decyzji (Kamiński,
2013). W ich podejmowaniu musimy dysponować odpowiednią ilością danych
oraz jej jednoznacznością, bowiem: „Niejednoznaczność informacji oznacza,
że sytuacja nie może być obiektywnie zanalizowana i zrozumiana, nie można
zgromadzić dodatkowych informacji, by rozwiązać problem” (Dokurno, 2009,
s. 285–286).
W tą myśl wpisuje się rola jakości informacji stanowiącej istotny czynnik
dla jej odbiorcy. Według Kemball-Cooka, Kurasia i O’Shaughnessyego wynika
ona z następujących cech:
 celowości – uzasadniającej racjonalność gromadzenia i wykorzystywania informacji służącej komuś lub czemuś,
 rzetelności – zakładającej prawdziwość zarówno źródła informacji, jak
i jej zawartości,
 aktualności – wymuszającej odpowiedni czas dostarczenia informacji,
 kompletności – bazującej na pełności informacji w kontekście decyzyjnym,
 wszechstronności – ukazującej wiele różnych punktów widzenia,
 odpowiedniej dokładności – mówiącej, że informacja nie może być za
szczegółowa i za ogólna,
 uzasadnionych nakładów finansowych – według których wykorzystywana informacja przynajmniej bilansuje osiągane korzyści z nakładami
poniesionymi za jej uzyskanie.
Istnieje zatem ogromna potrzeba posiadania odpowiedniej informacji, co
zdaniem Crawforda wynika z następujących czynników:
 profesji (działalności, zawodu) (Barbachowska, 2012),
349
Robert Lisowski
 dziedziny (branży, dyscypliny),
 dostępności źródeł,
 pozycji osób,
 motywacji do pozyskiwanej informacji,
 konieczności podejmowania decyzji,
 poszukania nowych pomysłów,
 weryfikacji tez,
 przygotowania profesjonalnych opracowań,
 określenia priorytetów.
Potrzeby informacyjne w głównej mierze wiążą się z dostępem do informacji oraz z czynnikiem niepewności, ponieważ w podejmowaniu decyzji
nigdy nie posiadamy pełnej informacji na temat określonego problemu.
Dlatego podjęcie decyzji zawsze będzie się wiązało z ryzykiem, natomiast
odpowiedniej jakości informacja może je obniżać (Grabowski i Zając, 2009,
s. 106–109).
Znalazło to także potwierdzenie w rozwoju samego procesu informacyjnego, który ostatnim czasem wpłynął również na zmianę paradygmatu gospodarowania. Dowodem tego stało się traktowanie informacji jako odrębnej
kategorii czynników produkcji. Na taki stan rzeczy złożyły się zmiany w strukturze wartości dodanej, ponieważ rozszerzony został katalog potrzeb o dobra
informacyjne, takie jak: edukacja, nowe technologie, multimedia itp. Z kolei
identyfikacja zasobów informacyjnych w różnych obszarach gospodarki może
wpływać na przewagę konkurencyjną, a przez to oddziaływać na przebieg
wzrostu gospodarczego. W konsekwencji informacja stała się treścią imperatywu gospodarowania w dziedzinie, którą określamy jako Gospodarka Oparta
na Wiedzy (Dokurno, 2009, s. 282–284). Należy pamiętać, że tylko w takim
kontekście informacja może odgrywać kluczową rolę. Sama w sobie jest jedynie „surowcem” przeznaczonym do dalszego wykorzystania i dlatego powinna
znaleźć dopełnienie w wiedzy. Bez tego związku informacja będzie po prostu
bezużyteczna (Arendt, 2009, s. 29).
Minimum informacyjne
Ten wzrost znaczenia informacji wynika bezpośrednio z dwóch jej
350
zmiennych: ilości oraz dostępności. One z kolei są z jednej strony uwarunkowane odpowiednią infrastrukturą i rozwojem myśli technologicznej, z drugiej zaś strony istnieniem wiedzy zmaterializowanej w ludziach.
Poziom i wykorzystanie tej ostatniej stanowią źródło nowych zasobów informacyjnych oraz stają się warunkiem wykorzystywania już istniejących
(Przygodzki, 2009, s. 65).
Dlatego każdemu człowiekowi i w każdym społeczeństwie do prawidłowego
funkcjonowania i rozwoju potrzebne jest pewne minimum informacji. Istnieje
ono zawsze bez względu na to, czy jesteśmy tego świadomi, jak je postrzegamy
i w jaki sposób będziemy je nazywać. Minimum informacyjne jest determinowane przez funkcje danego podmiotu i dlatego będzie się ono różnić w zależności od
tego, z jakim podmiotem mamy do czynienia. Inne ono będzie dla dziecka, inne
dla człowieka dorosłego, inne dla urzędnika, a inne dla przedsiębiorcy.
Oprócz jednostki minimum informacyjne dotyczy także społeczeństwa
i różnych jego instytucji w celu sprawnego funkcjonowania państwa, społeczeństwa czy gospodarki. W takim wypadku będziemy mieli do czynienia
z tzw. społecznym minimum informacyjnym, które ma zapewniać minimalny zasób informacji odpowiedzialny za normalne funkcjonowanie czy to
w dziedzinie gospodarki, czy w funkcjonowaniu państwa, a przede wszystkim całego społeczeństwa. Dlatego i przy społecznym minimum informacyjnym będą występować różnice w obrębie ich minimów właściwych danej grupy podmiotów społecznych, ekonomicznych lub politycznych. A jeśli
dany podmiot gospodarczy działać będzie na rynku międzynarodowym, to
będzie on miał inne minimum niż działający na rynku lokalnym. Wpływ na
to ma środowisko. Im będzie ono większe, tym większy będzie musiał być
zasób informacji tworzący to minimum. Na przykład minimum informacyjne
nawet niewielkiego przedsiębiorstwa skupia dziś obszerną wiedzę prawniczą
(często nie tylko rodzimego kraju), wiedzę na temat finansów, rynków walut,
a także przewidywań co do kształtu polityki gospodarczej państwa względem
branży lub terenu, na jakim działa.
Cechą dzisiejszego społeczeństwa – określanego często jako społeczeństwo
informacyjne – jest gwałtownie rosnące minimum informacyjne, co wiąże się
z rozwojem społecznym i postępem technicznym. Wielkość tego minimum zaJournal of Modern Science tom 4/27/2015
351
Robert Lisowski
czyna przekraczać zarówno zdolności percepcyjne człowieka, jak i możliwości
organizacyjne, techniczne i ekonomiczne różnych instytucji (Oleński, 2005,
s. 40–41).
W ten sposób tworzy się często luka między zasobami informacyjnymi podmiotów a ich funkcjonalnym minimum, którą określa się mianem luki informacyjnej. Luka informacyjna choć przejawia się na różnoraki sposób, to zasadniczo dotyczy różnic między potencjalnym i obiektywnym zasobem informacji
potrzebnym do funkcjonowania w społeczeństwie i gospodarce a subiektywnymi potrzebami informacyjnymi użytkowników i stopniem wykorzystania przez
nich informacji. W procesach informacyjnych postrzeganych jako procesy społeczne i ekonomiczne mamy do czynienia także ze zjawiskiem absolutnej asymetrii informacji. Możemy to wytłumaczyć w taki sposób, że dopóki informacja
nie została dostarczona i zinterpretowana (czyli jej nie poznaliśmy), to informacja posiada wartość. W momencie jednak zapoznania się z nią traci całkowicie
swą wartość użytkową. Zjawisko absolutnej asymetrii informacji będzie narastać
w miarę rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa informacyjnego.
Wzrost produkowanej, przechowywanej i wykorzystywanej informacji będzie
pociągał za sobą wzrost procesów informacyjnych i różnych decyzji wiążących
się z informacją (Oleński, 2005, s. 42–44).
Nieustannie wzrastające minimum informacyjne stawia człowiekowi oraz
instytucjom coraz to wyższe wymagania. Aby móc efektywnie funkcjonować
we współczesnym państwie, w gospodarce i społeczeństwie, należy te wymogi
spełniać. Dla wielu osób, instytucji czy nawet krajów spełnienie tego minimum
jest jednak trudne, a czasem wręcz niemożliwe. Skutkiem tego jest polaryzacja społeczna, ekonomiczna i kulturowa, a nawet cywilizacyjna społeczeństwa,
regionów lub krajów. Polaryzacja dokonuje się w warunkach globalizacji procesów informacyjnych, a jej przyczyną są różnice w posiadanych zasobach informacyjnych, w dostępie do światowych zasobów i systemów informacyjnych
oraz w możliwościach intelektualnych, technicznych i organizacyjnych wykorzystania tych zasobów. Co więcej, w szerokich kręgach społecznych istnieje
świadomość tej polaryzacji. Skutkuje to narastaniem napięć społecznych i staje
się w ten sposób jednym z przejawów konfliktu cywilizacyjnego ery globalizacji (Oleński, 2005, s. 44–45).
352
Kryzys informacji
Obserwacja procesów informacyjnych w gospodarce opartej na wiedzy pozwala zaobserwować niepokojące zjawisko kryzysu informacji. Będzie się to
przejawiać zarówno w postaci obniżenia jakości i ilości informacji, jak i kryzysu infrastruktury informacyjnej czy kryzysów instytucjonalnych.
Cechą dobrej informacji będzie:
 lepsze odwzorowywanie rzeczywistości (Winogrodzki, 2012),
 niewystępowanie luk informacyjnych,
 odwzorowana w języku użytkownika i innych uczestników informacja
w sposób pertynentny i relewantny,
 uzupełniona treściami metainformacyjnymi.
Natomiast informacja gorsza będzie pozbawiona powyższych cech bądź będzie je posiadać w ograniczonym stopniu. Podstawowym problemem jakości
informacji w warunkach występowania absolutnej asymetrii informacji będzie
poważne ograniczenie oceny jakości informacji wśród uczestników procesu
informacyjnego. Wpływa to bowiem na kierowanie się przez nich oceną opartą na podstawie subiektywnej oceny autorytetu źródła informacji. Dlatego za
informację „lepszą” będą przyjmować informację pochodzącą ze źródła uważanego za autorytatywne w danej materii. Natomiast informacją „gorszą” będzie informacja pochodząca spoza takiego źródła. Należy mieć przy tym świadomość, iż wystąpienie błędu w ocenie autorytetu źródła informacji zdarza
się nader często. W ocenie jakości źródła informacji na pewno pomocna jest
metainformacja. Jednakże biorąc pod uwagę sytuację występowania głębokiej
luki metainformacyjnej połączoną ze stosunkowo łatwą do wytworzenia metainformacją służącą sterowaniu ocenami źródeł – kryzys jakości informacji
wydaje się nieunikniony i może objąć prawie każdą dziedzinę życia. Odzwierciedleniem tego jest kreowanie i upowszechnianie stereotypów, produkowanie
różnych „autorytetów moralnych”, naukowych, gospodarczych czy politycznych, a także zorganizowane niszczenie prawdziwych autorytetów. Dlatego
kryzys jakości informacji każe sformułować następujące prawo jakości mówiące, że „informacja gorsza wypiera informację lepszą” (Oleński, 2005, s. 52).
Proces wypierania lepszej informacji będzie narastał i przybierał na sile,
jeżeli towarzyszyć mu będą poniższe czynniki:
353
Robert Lisowski
 postępująca relatywizacja zasad etycznych w dziedzinie informacji (np.
poprawność polityczna),
 wzrost interwencjonizmu instytucjonalnego w życiu rodzinnym, społecznym, gospodarczym i politycznym,
 udoskonalanie metod socjotechnicznych i marketingowych,
 rozszerzenie liberalizacji, rynku informatycznego i wzrostu autonomicznego popytu na informację konsumpcyjną,
 rozwój technologii teleinformatycznych i środków masowej komunikacji (Oleński, 2005, s. 52).
Oprócz problemów jakości kryzys informacji dotyka również aspektu ilościowego. Następuje to w sytuacji, gdy wytwarzana informacja przez przemysły
informacyjne przekracza potrzeby oraz możliwości absorpcyjne jej wykorzystania. W ten sposób gromadzi się zasób niewykorzystanej i nikomu niepotrzebnej
informacji, co w konsekwencji powoduje tworzenie całych stosów śmieci informacyjnych. Nie należy się zatem dziwić, iż korzystanie z internetu wielokrotnie przypomina bardziej grzebanie w ogromnym śmietniku aniżeli korzystanie
z dobrego źródła informacji. Wartościowe informacje stają się coraz trudniej
dostępne, a koszt ich uzyskania jest coraz wyższy. Niestety rynek i producenci
informacji niewiele przejmują się tym stanem rzeczy, serwując kolejną reprodukcję kopii informacji i powiększając obszar redundancji, a tym samym deformują wiele procesów informacyjnych w społeczeństwie (Oleński, 2005, s. 53).
Przykładem tego może być tzw. dym informacyjny (inaczej informacyjna
mgła lub smog). Określa się go jako „wszelkie negatywne treści umieszczane
w sieci, informacje łamiące prawo oraz zasady życia społecznego”. Zjawisko informacyjnej mgły symbolizuje ogromne rozproszenie informacji, co
utrudnia w sposób istotny jej łączenie i weryfikacje, zaś samo poszukiwanie
informacji staje się bardzo czasochłonne. W informacyjnym smogu pojawia
się (z powodu łatwości umieszczenia) wiele niesprawdzonych, nawet kłamliwych informacji. Potencjalne niebezpieczeństwo wiąże się też z brakiem
czasu na „pozainformacyjne” życie, co może wpływać negatywnie na całokształt rozwoju i życia człowieka, np. problemy edukacyjne, zdrowotne
i psychiczne dzieci spędzających wiele godzin przed komputerem (Kamińska, Fryca, Majecka, 2007, s. 78).
354
Jeszcze inny rodzaj niepokojących zjawisk w zakresie informacji jest
problemem infrastruktury informacyjnej. Poziom rozwoju tej infrastruktury w warunkach głębokiego interwencjonizmu instytucjonalnego w życiu
społecznym, politycznym lub ekonomicznym będzie decydował o możliwościach rozwoju danego kraju czy regionu. W tej sytuacji zakres informacji
o charakterze infrastrukturalnym dostarczanych jako dobro publiczne zależy
od decyzji państwa lub różnych organizacji międzynarodowych posiadających kompetencje utrzymywania zasobów informacyjnych. Z racji nieustannego powiększania zasobów informacyjnych rosną także koszty tworzenia
i utrzymywania infrastrukturalnych systemów informacyjnych oraz koszty
utrzymania informacji jako dobra publicznego. Próba obniżenia kosztów nie
odbywa się niestety poprzez lepsze zarządzanie infrastrukturą informacyjną czy niwelowanie redundancji, ale przez ograniczenie zakresu dostępnych
informacji, jako należne dobro publiczne. W miejsce okrojonego obszaru
informacji właściwej dotąd jako dobro publiczne wchodzi natychmiast komercjalizacja. W ten sposób dochodzi do tendencji kryzysowych, ponieważ
z jednej strony odbija się to na podmiotach słabszych ekonomicznie lub posiadających mniejsze zasoby wiedzy, a z drugiej – wielu producentów usług
informacyjnych zajmuje pozycję monopolistyczną na rynku. Dążąc do maksymalizacji zysku, oferować będą produkty niskiej wartości, co będzie prowadzić do degeneracji zarówno usług, jak i całego rynku informacyjnego.
Dlatego jedynym rozwiązaniem musi tu być doskonalenie instytucjonalizacji
rozwoju infrastruktury informacyjnej jako dobra publicznego, dostępnego
dla wszystkich obywateli. Jeżeli do tego nie dojdzie, będziemy musieli liczyć
się z poważnymi zaburzeniami wielu procesów społecznych, gospodarczych
i politycznych (Oleński, 2005, s. 53–54).
Bardzo niepokojącym zjawiskiem wśród tendencji kryzysowych wydają
się instytucjonalne kryzysy informacyjne. Obserwujemy je wówczas, gdy różne instytucje państwowe prywatne lub międzynarodowe mając do dyspozycji
instrumenty prawne, będą świadomie zakłócać społeczny ład informacyjny.
Sprowadzać się to będzie do ustanowienia monopolu informacyjnego lub reglamentowania informacji. W ten sposób w procesie informacyjnym będą się
koncentrować na sterującej funkcji informacji zamiast funkcji odwzorowania
355
Robert Lisowski
rzeczywistości i tworzenia zasobów wiedzy. Proceder ten przybierał na sile
tam, gdzie występuje silniejszy interwencjonizm państwa w życie społeczne
lub ekonomiczne (Oleński, 2005, s. 54).
Ład informacyjny
W społeczeństwie informacyjnym i gospodarce opartej na wiedzy warunkiem unikania kryzysów i zapobiegania im jest ład informacyjny opierający się,
po pierwsze, na porządku hierarchii funkcji informacji, a po drugie na niezbywalnych prawach człowieka: prawie do prawdy i prawie do informacji. Dlatego
zapewnienie ładu informacyjnego należy do podstawowych obowiązków państwa oraz instytucji organizujących życie społeczne, gospodarcze i polityczne.
W życiu praktycznym odnosi się to do dobrych norm informacyjnych: jakości,
ilości, dostępności i ochrony oraz zarządzania informacją. W tym wypadku
dobrze jest tutaj oprzeć się na tzw. ekologii informacyjnej mającej na celu zapobieżenie powstawaniu różnych śmieci i odpadów informacyjnych, produkowanych w toku procesów informacyjnych.
Dobre prawo regulujące rynek jest konieczne dla prawidłowego funkcjonowania gospodarki (szczególnie gospodarki opartej na wiedzy), a informacja
jest jej cennym dobrem (Oleński, 2005, s. 56).
Podsumowanie
Truizmem było twierdzenie, że informacja w obszarze gospodarki (tak jak
w innych dziedzinach życia człowieka) odgrywa kluczową rolę. Jednakże kiedy
zapytamy, o jaką informację chodzi, sprawa wydaje się nie być tak oczywista.
Należy zatem najpierw określić: o jaki zasób danych nam chodzi i czy występuje
na niego zapotrzebowanie? Następnie należy zastanowić się, czy jego poziom
i jakość pozwalają na prawidłowe funkcjonowanie gospodarki. Jeżeli ten warunek nie zostanie uwzględniony, musimy liczyć się z niepokojącym zjawiskiem
kryzysu informacyjnego o bardzo zróżnicowanym charakterze. Chcąc tego
uniknąć i należycie gospodarować informacją, musimy stworzyć odpowiedni
ład informacyjny, ponieważ tylko wtedy będzie można korzystać z jej owoców.
356
Literatura
Arendt, Ł. (2009). Wykluczenie cyfrowe w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw.
Warszawa, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. ISBN 978-83-61125-19-8.
Barbachowska, B. (2012). Bezpieczeństwo informacji w firmie. Journal of Modern
Science 4/23/2014, Józefów, Wydawnictwo WSGE, ISSN 1734-2031.
Dokupno, Z. (2009). Kapitał ludzki jako strategiczny czynnik wzrostu gospodarczego
w gospodarce opartej na wiedzy. Uniwersytet Szczeciński. Ekonomiczne Problemy
Usług. „Zeszyty Naukowe” 35, cz. 1 (s. 281–295). Szczecin, Wydawnictwo Naukowe
US. ISSN 1896-382X.
Grabowski, M., Zając, A. (2009). Dane, informacja, wiedza – próba definicji. „Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie”, 798 (s. 99–116). Kraków, Wydawnictwo UE. ISSN 1898-6447.
Kamińska, T., Fryca, J., Majecka, B. (red.). (2007). Efektywność gospodarki opartej na
wiedzy. Teoria i praktyka. Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. ISBN
978-83-7326-426-7.
Kamiński, T. (2013). Decydowanie. Journal of Modern Science 1/16/2013, Józefów,
Wydawnictwo WSGE, ISSN 1734-2031.
Kasperkiewicz, W. (2008). Procesy innowacyjne w gospodarce rynkowej. Teoria i praktyka. Piotrków Trybunalski, Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie przy Filii Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego. ISBN 978-83-89935-68-7.
Łosiewicz, M. (2009). Wiedza i kapitał ludzki a konkurencyjność przedsiębiorstw w skali regionu. Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. ISBN 978-83-7326-655-1.
Oleński, J. (2005). Kryzysy informacyjne w gospodarce opartej na wiedzy. W: M. Rószkiewicz i E. Węgrowska (red.), Informacja w społeczeństwie XXI wieku (s. 40–56).
Warszawa, Szkoła Główna Handlowa. Oficyna Wydawnicza. ISSN 0867-7727 540.
Paluszkiewicz, J.O. (2005). Rozwój organizacji poprzez zarządzanie kapitałem intelektualnym. Ostrołęka, Alpha Pro. ISBN 836-00-60010.
Przygodzki, Z. (2009). Znaczenie kapitału ludzkiego w budowaniu innowacyjnych regionów. W: A. Nowakowska (red.), Budowanie zdolności innowacyjnych regionów
(s. 61–82). Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Wydawnictwo Biblioteka
Mateusz Poradecki. ISBN 978-83-88529-59-7.
Winogrodzki, G. (2012). Informacja jako narzędzie – wybrane aspekty historyczne.
Journal of Modern Science 1/12/2012, Józefów, Wydawnictwo WSGE, ISSN 17342031.
357
Agnieszka Korzeniowska-Polak
University of Social Sciences, Łódź
Journal of Modern
s. 359–382
Abstract
The purpose of local self-government in Poland, which was reactivated in 1990, was
to address the needs of the entire local community. Newly created commune authorities
were also made competent to handle individual matters by means of administrative
decisions. It became necessary to make the idea of the communes’ independence and
sovereignty go in line with the underlying standard of administrative proceedings,
which is the parties’ right to have their matter examined twice as to its substance.
Simultaneously with local self-government, boards of appeal were created at selfgovernment parliaments, which were meant to safeguard real protection of entities
whose matters were handled in an authoritarian, unilateral manner by the commune
authorities. The boards of appeal were modified by subsequent legal regulations and
have been operating until the present day, though in 1994 they were renamed as selfgovernment boards of appeal. In this paper the evolution of these bodies is presented
and their linkage to local self-government is explained.
Keywords: local self-government, public administration body, principle of two instances
of administrative proceedings, appellate body, collegial body, quasi-judicial body
359
Introduction
When 25th anniversary of the first partly free parliamentary election since
World War 2 was celebrated on 4 June 2014, there was a debate which date should
be deemed as the beginning of the Third Polish Republic1, equivalent to restoring
a free democratic state in Poland. It is usually assumed that the decision taken on
29 December 1989 by vote of the last Sejm of People’s Republic of Poland (the socalled Contract Sejm) that the Polish state would be called ‘The Republic of Poland’
again and the crowned eagle would be restored as its national emblem – in force
since 1 January 1990 – was a symbolic beginning of the so-called Third Polish
Republic. It is not, however, the only possible interpretation of Poland’s modern
history. According to various opinions, there are also other dates – significant due
to the importance of related events – which can be taken as the beginning of the
Third Polish Republic. They include i.a.: start of the Round Table Talks (6 February
1989), appointment of the cabinet of Tadeusz Mazowiecki (12 September 1989),
passing the presidential insignia of the Second Polish Republic by the President
of Poland in exile, Ryszard Kaczorowski, to President Lech Wałęsa, elected in free
presidential vote and sworn on that day (22 December 1990), or the beginning
of the first Sejm that came into being as a result of the first entirely free election
since World War 2 (25 November 1991) – an event interpreted as discontinuance
of undemocratic structures of the People’s Republic of Poland.
Undoubtedly, however, it can be assumed that all major changes due to which
we can call Poland a free, democratic state, were initiated by the cabinet formed
by Prime Minister Tadeusz Mazowiecki, elected by the Sejm on 24 August
19892. Although this cabinet existed only until the end of 1990, it succeeded
in putting an end to hyperinflation, introduced market economy, enabled the
development of free media and reactivated local self-government in Poland.
Rebirth of local self-government in Poland was preceded by the Round Table
Talks. The political reform work-group gave rise to the Team for Associations
and Local Self-Government, and then to the Work-Group for Local SelfGovernment3. After the election that took place on 4 June 1989 and appointment
of the cabinet of Prime Minister Tadeusz Mazowiecki, the chances for restoring
local self-government in Poland became real. It finally became reality upon
adopting two Acts of 8 March 1990: the Act on Local Self-Government4 and the
360
Act on amending the Constitution of the Republic of Poland (Journal of Laws
No. 16, item 94, as amended). As it can be seen in the literature of the subject,
reactivation of local self-government after political transformation initiated in
1989 is deemed as “one of the most important decisions taken with a view to
transforming the political system of the Republic of Poland. It was a milestone
in the transformation process from an authoritarian and centrally controlled
state to a democratic and decentralised one” (Calzoni, p. 107).
The new model of local self-government, created by the Act of 8 March
1990, was introduced only on the commune level, without altering the structure
of the supreme public administration system, designed for the purposes of
a centralised state, where all the decisions were taken on a ministerial level.
Self-government – which at that time was equivalent to a commune – was
granted legal personality and as a legal entity was entitled to judicial protection.
The communes were entrusted with performing public tasks: local tasks as
well as mandated public administration tasks. The commune authorities were
also empowered to handle individual matters by means of administrative
decisions. A problem arose what remedies should be granted to entities whose
matters were handled in an authoritarian, unilateral manner by the commune
authorities in charge of administrative proceedings.
Consequences of the principle of two
instances of administrative proceedings
According to the principle of two instances in administrative proceedings,
each of the parties in proceedings is entitled to have their matter examined
and settled twice – in the first and second instance (Adamiak, 1991, p. 3).
The obligation to examine a matter twice entails the obligation to carry out
explanatory proceedings twice5. A breach of this principle is considered to be
a serious breach of the law, which constitutes a basis for declaring the invalidity
of a decision6. Pursuant to Art. 78 of the Constitution of the Republic of Poland
of 2 April 1997 (Journal of Laws no. 78, item 483), limitations of the principle
of two instances may be justified only by virtue of a statute and in an explicit
manner which does not give rise to any doubt, is precisely limited as to its
scope and excludes any extended interpretation.
361
The principle of two instances applies to any kind of administrative
proceedings carried out pursuant to the Act of 14 June 1960 “Code of Administrative
Procedure” (consolidated text: Journal of Laws No. 267/2013, item 267), or the
Act of 29 August 1997 “Tax Ordinance Act” (consolidated text: Journal of Laws
of 2012, item 749). From the point of view of this principle, it is not important
before which body of public administration the proceedings are pending. Thus,
the principle of two instances should also apply to administrative proceedings
pending before self-government authorities. As a result, during their work on the
act on local self-government, the lawmakers faced the problem how to connect
the principle of the commune’s independence with the principle of two instances
in administrative proceedings. If province governors were to be entrusted with
powers to supervise judicial decisions rendered by commune bodies (such
a solution was adopted in case of mandated tasks), this would be in contravention
of the declared principle of independence of local self-government. Since at that
time the commune was the only unit of ocal self-government, it was impossible
to transfer powers of supervision of judicial decisions to bodies remaining
outside the structure of the government administration but performing tasks
related to the same. In the original draft of the Act on Self-Government prepared
by the Senate it was assumed that administrative decisions issued by a commune
head (town or city mayor) on matters included in the commune’s own tasks shall
be appealed against to the board of appeal appointed by the commune’s board
(Art. 19 section 2 item 4 of the draft). However, this concept was opposed because
of the allegation that it could not be guaranteed that decision-making panels
appointed from among the board members would possess necessary expertise, and
that a risk would arise of making the citizens and their matters dependent on selfgovernment policies. Such circumstances gave rise to the idea of separate bodies
falling without the scope of government administration and having exclusive
powers to adjudicate in matters related to tasks performed by the communes.
Such bodies were called boards of appeal at self-government parliaments7.
Boards of appeal at self-government parliaments
The Act on Local Self-Government of 8 March 1990 adopted a solution
according to which administrative decisions rendered by a commune governor
362
or by a mayor (city mayor) in matters pertaining to the commune’s tasks could
be appealed against to a board of appeal at a self-government parliament. The
Act refers to this authority only in three articles. It was stipulated that they
would render decisions in panels made up of three persons. The costs of their
activities were borne by self-government parliaments (which existed until
31 December 1998). Thus, these costs were indirectly incurred by communes,
which made their contributions on a pro rata basis, depending on the number
of inhabitants of a given commune. Self-government parliaments were also
made competent to define the detailed principles of the board’s operation
in the adopted regulations, to decide on matters related to the number
and appointment of board members, appointment of board chairpersons,
preparation of documents for sessions, manner of appointment of decisionmaking bodies, preparation of decisions, signing administrative decisions.
As of 27 May 1990, pursuant to the amending act of 24 May 1990 (Journal
of Laws No. 34, item 201), regulations related to the newly-established public
administration bodies were also added to the Code of Administrative Procedure.
These regulations pertained to the status of boards of appeal at self-government
parliaments and special characteristics of the procedure of dealing with these
bodies (Art. 5 § 2 item 3 and 6, Art. 22 § 1 item 1, Art. 27 § 3, Art. 27a § 2 and
Art. 150 § 2 and § 3 of the Code of Administrative Procedure).
New public administration bodies created in 1990, i.e. boards of appeal
at self-government parliaments were different from other bodies specified
by provisions of the law in regard to their scope of activity, tasks, power and
obligations. The status of the boards of appeal and their decision-making
panels in the State structure and their activity were assessed to be analogous to
the legal status of courts and adjudicating panels. The boards of appeal at selfgovernment parliaments were quasi-judicial bodies.
Amendments introduced by the Act
on Self-Government Boards of Appeal
The situation where the legal status and activity of the boards of appeal
were regulated by only a few provisions of the Act on Local Self-Government
and of the Code of Administrative Procedure lasted for four years. On
363
12 October 1994, the Polish Parliament adopted the Act on Self-Government
Boards of Appeal which entered into force on 6 December 1994 (Journal of
Laws No. 122, item 593, consolidated text: Journal of Laws No. 79/2001, item
856, as amended). The legal status of the boards of appeal pursuant to the
provisions of this Act was not considerably modified. Self-government boards
of appeal were described as higher-level bodies within the meaning of the
Code of Administrative Procedure in individual administrative matters settled
by commune bodies, with exception of matters pertaining to mandated tasks
related to the government administration, performed by communes pursuant to
statutes or agreements made with public administration bodies. Self-government
boards of appeal were defined as bodies competent for handling appeals against
administrative decisions, complaints against lower-level decisions, requests for
revival of proceedings or for the declaration of the invalidity of a decision, and
handling complaints and petitions in specific proceedings.
The basic task of the boards of appeal was to carry out widely understood
higher-instance inspection and out-of-instance supervision of the activity
performed by commune bodies in individual matters related to public
administration, except for mandated government administration tasks.
At the same time, the boards of appeal were granted powers to adjudicate
– under principles specified in separate acts – also in matters other than
individual administrative matters which are handled by commune bodies as
their own tasks. Pursuant to a separate statute, the boards of appeal could
adjudicate in civil matters. As of 8 December 1994, self-government boards
of appeal were granted competence to examine property disputes between
the owner of real estate and the perpetual usufructuary of this real estate
concerning the amount of the annual usufruct rent8.
Pursuant to the Act of 12 October 1994, self-government boards of appeal
were granted some powers of supervision and inspection: they became
competent to request necessary information and documents connected with
commune bodies’ activity, to request access to documentation connected
with handling of matters subject to the board’s decision and to issue
signalising decisions (Art. 19 section 2 item 1, Art. 19 section 2 item 2 and
Art. 20 of the Act on Self-Government Boards of Appeal). The latter could
364
be issued by the board’s chairperson in case where material irregularities
in work carried out by a commune body were found, for instance in case
of failures to settle matters within the statutory time limit, decisions being
issued by a body without the required authorisation, or failures to transfer
appeals to a higher-instance body.
Self-government boards of appeal were granted two supplementary
competencies: firstly, the right to turn to the Supreme Administrative Court or
to the Constitutional Tribunal with a legal question the answer to which had
an impact on the decision on the examined matter (Art. 22 section 1 of the
Act on Self-Government Boards of Appeal); and secondly, the right to turn to
the Constitution Tribunal for the statement of conformity of a legislative act
with the Constitution, or of another normative act with the Constitution or
with a legislative act9. In practice, these powers made it possible to unify the
decision-making system of forty-nine boards of appeal10, which did not have
a common body of higher instance. However, pursuant to the amendment of
the Act on Self-Government Boards of Appeal dated 18 December 1998, the
above-mentioned powers were revoked.
The self-government boards of appeal, according to provisions of the Act
of 12 October 1994, were described as public administrative bodies having
a special status in the Polish system of public administration bodies (Tarno,
p. 125; Korzeniowska, p. 339–341). Their competence was limited to rendering
decisions exclusively in individual matters related to public administration.
The power to inspect and supervise which was granted to the boards had only
a supplementary function which aimed at supporting effective and correct
adjudication. As public administration bodies defined as such by the provisions
of the 1960 Code, self-government boards of appeal were not granted the powers
specific to administrative bodies. The boards’ tasks did not include planning
and enactment of universally binding normative acts, direct organisation of
actions aimed at satisfying collective public needs or enforcement of public legal
obligations. Self-government boards of appeal were shaped as bodies of higher
instance with respect to commune bodies, but at the same time they did not
have a higher status in the structure of public administration. The boards and
commune bodies, which were independent of each other, were only connected
365
by procedural dependencies. The decisions rendered by the boards were binding
for commune bodies only in those matters in relation to which these decisions
were taken. The boards’ decisions did not have any impact on shaping the
strategies and methods of resolving particular tasks performed by communes.
The performance by the boards of their basic functions could impact the shape
of decisions rendered by commune bodies in individual matters.
While specifying the structure and status of the self-government boards
of appeal, the Act of 12 October 1994 included also precise regulations on
the status of decision-making panels and of the chairpersons of the boards.
High requirements were specified for both board chairpersons and numerary
members. The entities empowered to elect the boards’ chairpersons were
self-government parliaments, which had to take decisions in a secret vote.
The competence to select and present candidates for board members (both
numerary and supernumerary ones) was granted to the board chairpersons.
The bodies entitled to dismiss a numerary member or a chairperson
of a board were the self-government parliaments. A numerary member or
a chairperson of a board could be removed due to at least one of the following
three reasons: if they are convicted with a final sentence for an offence committed
due to culpable reasons, if they lose Polish citizenship or the right to exercise
civic rights, or if they are repeatedly found to be in default of performance of
their obligations or they perform their obligations improperly. A dismissed
person had the right to file a complaint to the Supreme Administrative Court.
The question of removal of a numerary member of a self-government board
of appeal was regulated by the Act of 12 October 1994, which guaranteed
stability of employment for numerary members.
Under the new legal regulations, the boards were explicitly named State
budget units and made subject to the financial management principles contained
in the Budget Law11. The expenditure of the self-government boards of appeal
was financed from the State budget, and the boards, in turn, were obliged to
contribute their income to the State budget. As a result, the boards became
financially independent of the self-government parliaments. The self-government
parliaments could no longer impact the boards’ decisions through financial
restrictions.
366
Consequences of the reform of public
administration in Poland in 1998
As of 1 January 1999, another reform of Polish public administration was
put into effect as an enactment of the provisions of the Constitution of 2 April
1997. Major changes implemented as of that date related to the territorial
division of the country as well as de-centralisation and de-concentration of
public administration tasks. The first task was completed by introducing a new,
three-tier territorial division of the country, creating local self-government on
the district and province level12, and placing most existing special administrative
bodies under the common leadership of a province and district governor.
308 country districts and 65 township districts were created, the number of
communes was not changed13. On the regional level, 16 provinces were created,
with an average number of residents of ca. 2.4 million. Creation of local selfgovernment was in fact implementation of commitments contained in the
European Charter of Self-Government.
De-centralisation and de-concentration of public administration tasks
was implemented by means of a new distribution of competences between
public and self-government administration as well as between particular
tiers of the fundamental territorial division of the country. A further step was
the reorganisation of local administration, including transfer of necessary
organisation units as well as movable and immovable property from public
administration to local self-government, the government officers being taken
over by a new employer, organisation of unified administration on the level
of a province, and a modification of the public finance system consisting in
an increase of the share of local self-government in public expenditure.
As a result of arrangement of the organisational system of public
administration in Poland and its territorial background, functions were divided
between particular government and local self-government segments, and many
public tasks were transferred to local self-government.
The status of the self-government boards of appeal was strengthened in
the period of the administrative reform by means of regulations of the Act of
18 December 1998 on amending the Act on Self-Government Boards of Appeal
(Journal of Laws No. 162, item 1124). The amendment entered into force
367
on 1 January 1999. On that date, the self-government parliaments ceased to
exist. Now, the person entitled to appoint the chairperson deputy chairperson
and numerary members of a board is the Prime Minister. When developing
regulations on the employment of the boards’ members, the lawmakers relied
on solutions specified in the Act on the System of Common Courts.
For the administration authorities to be efficient, it is necessary to
correctly select the persons who possess adequate competencies. Even ancient
Romans were aware of that (Łach, Józefów 2013, p. 166; Sitek, p. 339–348).
Also Polish lawmakers adopting the legal act providing for comprehensive
regulation of legal basis of activity of self-government boards of appeal, as of
12 October 1994 precisely defined the requirements that must be fulfilled by
candidates for decision-making members and the chairperson of the board.
Under the current legal conditions, board members must meet the criteria
specified by the Act on Self-Government Boards of Appeal, successfully pass
the verification process conducted by a verification team and be positively
assessed by the general assembly of the board, and finally, be appointed by
the Prime Minister.
Both the board chairperson and numerary decision-making members must
meet high requirements. They must be Polish citizens and have the right to
exercise full civic rights, have a Masters degree in Law or Administration, and
have a high level of legal expertise and professional experience in the field of
public administration. A candidate for the board chairperson and numerary
member is not eligible when he or she has been convicted with a final sentence
for an offence committed due to culpable reasons.
The person entitled to present candidates for board members (both
numerary and supernumerary ones) is the chairperson of a given board. In
this way the chairpersons of the boards are allowed to implement their own
concept of creating a professional team. This power has been additionally
strengthened by granting the chairperson with an exclusive right to submit an
application for appointment or removal of a deputy chairperson to the Prime
Minister. But the final entity which appoints the board members is the Prime
Minister, who acts upon request of a board chairperson. Such a request can
be filed after the general assembly have expressed their opinion adopted in a
368
secret vote by the majority of the votes cast, and in a panel of at least half of the
assembly members.
Under the current legal conditions, the chairperson of a board may be
appointed exclusively from among numerary members of the board. This
requirement is also valid for the appointment of the deputy chairperson.
However, a possibility to enter the competition for the chairperson’s position
is not limited to the members of this particular board. As a result, the general
assembly is able to choose candidates with the best qualifications. Such
a regulation is in conformity with provisions of Art. 65 of the Constitution,
which provide for the right to a free choice of workplace and formally
safeguard the availability of posts in public bodies. The general assembly of
a board selects candidates for the chairperson of this board in a secret vote by
the absolute majority of the votes cast. The assembly is obliged to select two
candidates. The selected candidates must obtain the greatest number of votes
respectively. The Prime Minister appoints the chairperson of the board from
among the two candidates selected by the general assembly of this board.
Since 1 January 1999, the board’s general assembly has been granted
considerable powers and a large extent of independence. The members of
a given board have a considerable impact on the selection of candidates who will
be then presented to the Prime Minister. Nonetheless, it is the Prime Minister
who chooses the chairperson from among a limited number of candidates
and commences employment relationship with the chairman of a board who
in turn commences and terminates employment relationship with numerary
members.
Supernumerary members, who are also selected by the Prime Minister upon
request of the board chairperson submitted following the opinion of the general
assembly adopted in a secret vote, are not bound by any employment contract.
They are entitled to a lump-sum remuneration, the amount of which depends
on the number of matters prepared and carried out by them. They are also
remunerated for the preparation of matters, participation in the general assembly
sessions and for representing the board before the administrative court.
Numerary members are appointed for an indefinite period of time, while
supernumerary ones – for the period of six years, with the provision that a half
369
of them is selected every three years. A numerary board member is appointed
to the post of chairperson for the period of six years. The term of office starts
on the day the chairperson is appointed by the Prime Minister. When the term
of office has lapsed the chairperson continues to perform his or her functions
by the time a new chairperson is appointed.
The amendments to the Act on Self-Government Boards of Appeal,
introduced pursuant to the Act of 18 December 1998, also relate to the question
of the removal of the board chairperson or numerary member. The entity
empowered to remove the chairperson is the Prime Minister and his or her
decision may be appealed against by the removed person by filing a complaint
to an administrative court within fourteen days of the date the decision about
the removal was delivered. Filing of such a complaint entails the legal effect
of the suspension of removal. However, the court is obliged to set the date of
proceedings with this respect within 30 days of the date the complaint was filed
at the latest. The deputy chairperson of a self-government board of appeal can
also be removed by the Prime Minister. The removal is only possible in case of
the circumstances enumerated in the Act and only according to the principles
specified in this Act. Enumeration of prerequisites for removal of board
chairperson and members, definition of the manner of removal and – in case
of the board chairperson – a possibility of filing a complaint to the Supreme
Administrative Court against the decision on their removal were designed to
safeguard stability of the employment relationships of the decision-making
members of the discussed body.
It is only by the amendment of the Act on Self-Government Boards of
Appeal of 18 December 1998 that the lawmakers provided for the possibility
of instituting disciplinary proceedings for the board members. Both numerary
and supernumerary board members are subject to disciplinary liability
(Art. 16a and Art. 16d of the Act on Self-Government Boards of Appeal).
Disciplinary committees may decide to impose a disciplinary penalty on
a board member, such as an admonition, reprimand, reprimand with
warning or exclusion from the board. However, actions taken by these
committees depend on the intentions of the chairperson because the first
instance disciplinary committee initiates disciplinary proceedings only upon
370
request of the latter. It means that even though the board’s chairperson before
his/her appointment is and after removal may be the board’s member, no
disciplinary proceedings may be initiated against him/her during the term of
his/her office. This guarantee is not enjoyed by the deputy chairperson.
Regulations on disciplinary liability of board members were designed
similarly to analogical ones, applicable in case of legal (barrister and solicitor)
legal corporations, judges of common courts and public prosecutors.
Pursuant to the principle of objective truth and the principle of inducing
citizens’ reliance on public authorities (Art. 8 of the Code of Administrative
Procedure), as well as the principle of inducing citizens’ reliance on tax bodies
(Art. 121 § 1 of the Tax Ordinance Act), the provisions of the Act on SelfGovernment Boards of Appeal prohibit to join the membership in a board with
the function of a Sejm deputy or senator, town councillor, or with membership
in an executive body of local self-government entities, or with employment
in a commune, district or province marshal office, or with membership in
a regional accounting chamber board. Numerary board members are
additionally prohibited from being employed as judges or public prosecutors and
from being employed in a body of public administration in the same province.
Both the board chairpersons and numerary members must not be members of
any political party or be involved in any political activity. These prohibitions
are supposed not only to guarantee impartiality of board members, but also
to restrict the possibilities of impacting the boards’ decisions by professional,
community or local groups. It may be assumed that the limitations of rights
and freedoms of decision-making board members aim at assuring that parties
in administrative proceedings will have their matters settled objectively and at
creating additional elements of the boards’ independence. As a consequence,
the legal status of numerary members of the self-government boards of appeal
is similar to that of judges of common courts.
Pursuant to Art. 21 of the Act on Self-Government Boards of Appeal,
members of the boards’ decision-making panels are bound exclusively with
generally applicable law when adjudicating. The decisions taken by selfgovernment boards of appeal are reviewed by an administrative court in the
scope, manner and under principles specified in the provisions of the 2002
371
Acts14. The purpose of this review is to safeguard that a citizen is able to enforce
his/her right to have his/her matter examined by court. This right results from
Art. 14 of the International Covenant on Civil and Political Rights, Art. 6
(1) of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental
Freedoms and Art. 45 of the Constitution of the Republic of Poland, under
which every citizen has a right to have their matter examined in a fair and
overt (public) manner, within a reasonable deadline, by a competent, impartial,
independent and statutorily established court of justice.
Judicial review exercised by administrative courts is made only with regard
to the decisions’ legality, unless the act on Polish administrative courts provides
otherwise. The legal assessment expressed in the court’s decision is binding in
a given matter for this court, for the board of appeal whose activity, omission
or excessive length of proceedings were the subject of the complaint, and for
every adjudicating authority involved in a given matter until it is finally settled,
unless the legal status is altered in a way which makes the legal opinion no
longer valid.
Self-government boards of appeal as courts
in statu nascendi
The amendment of the Act on Self-Government Boards of Appeal dated
18 December 1998 resulted in making the status of numerary members of
self-government boards of appeal similar to that of judges of common courts.
Furthermore, some amendments were introduced in the Act of 12 October
1994, which seem to relate only to notions, whereas their literal interpretation
may lead to a conclusion that the boards were transformed into courts in
statu nascendi. One example may be replacement the notion “chairperson”
with the notion “president”. The purpose of this amendment was probably
to create necessary grounds for readdressing and implementing the concept
of the reform of the administrative court system, linked with the reform of
administrative proceedings. This concept was prepared by the team appointed
by the Institute of Public Affairs and presented on 23 February 1999. Between
1980 and 2003, a one-instance administrative court existed in Poland – the
Supreme Administrative Court. In the Constitution of 2 April 1997 it was
372
stipulated that within 5 years as of its entering into force, a two-instance system
of administrative courts should be operating in Poland.
The intention of the authors of the first reform design of administrative
court system15 was not so much to remodel self-government boards of appeal
as first instance administrative courts, as to convert both numerary and
supernumerary board members into judges of a first instance administrative
court. The concept was based on a basic assumption of creating “a model of
the administration court system where the court would also act as an appellate
body”16. The authors supported resignation from the appeal administrative
procedure and replaced it with protection secured by a two-instance
administrative court system17.
The concept presented by the Institute of Public Affairs – even though
it was submitted in the form of a bill to the Sejm – has never developed into
binding law. The Parliament adopted 3 acts18 on the basis of the bills sent to
the Sejm on 30 May 2001 by the President of Poland. The concept of the
administrative court system reform presented in these bills was drawn up by
a team appointed in 1999 by the President of the Supreme Administrative
Court. The basic assumption behind this solution was that introducing a twoinstance court procedure does not justify resignation from a two-instance
administrative procedure. These procedures are in fact mutually autonomous:
each of them should provide for a possibility of appeal to the second instance,
both in the administrative and in the court system, whereas a right to file
complaints on decisions in administrative proceedings, i.e. appealing to
a higher administrative authority, is a constitutional right, a remedy designed
to protect rights and freedoms, arising from Art. 78 of the Constitution. Since
1 January 2004, 16 province administrative courts have been operating in Poland
and the Supreme Administrative Court as the second-instance court. In the new
legal status, existence of self-government boards of appeal is no longer threatened.
Linkage between self-government boards
of appeal and local self-government
In the period between creation of boards of appeal at self-government
parliaments and entry into force of the Act on Self-Government Boards
373
of Appeal of 12 October 1994, the linkage of the board to self-government
was obvious. These bodies were created pursuant to the Act on Local SelfGovernment of 8 March 1990, the principles governing their activity were
laid down by three regulations of this act along with provisions of the Code of
Administrative Procedure. Board members were appointed by self-government
parliaments which also decided on the number of members of particular boards.
These bodies, even though they acted without express legal authorisation,
laid down the principles of the boards’ operation in their regulations, and
first of all financed their activity from contributions made by communes of
a given province. It was highlighted in the literature that links of the boards
with self-government parliaments turned the boards into an element of the
self-government structure (Borkowski, p. 19).
When the Act on Self-Government Boards of Appeal was adopted – in Art. 3
of which they were expressly defined as state budget entities – a doubt arose
whether they have not lost their self-government nature. Also the employment
relationship of board members indicates that these bodies in fact cannot be
classified as self-government administration. Pursuant to Art. 1 of the Act of
22 March 1990 on Self-Government Officers (Journal of Laws No. 21, item
124, as amended), and currently Art. 2 of the Act of 21 November 2008 on
Self-Government Officers (consolidated text: Journal of Laws of 2014, item
1202), numerary members of self-government boards of appeal are entitled
to a status of a self-government officer. It is only by virtue of Art. 16 item 2 of
the Act on Self-Government Boards of Appeal that in matters related to their
employment relationship not regulated in this act, the provisions of the Act on
Self-Government Officers shall apply respectively19.
When the Act on Self-Government Boards of Appeal was amended on
18 December 1998, regulations were introduced which could lead to final
destruction of the concept of self-government boards of appeal as selfgovernment bodies. Legal solutions which made the board a body clearly
belonging to the self-government structure were abolished. The competence to
determine the composition of self-government boards of appeal was transferred
from the self-government parliament (which ceased to exist as a legal entity) to
the Prime Minister – a supreme public administration authority, supervising
374
i.a. local self-government. As a consequence, a personal link between the boards
of appeal and self-government authorities, existing since 1990, was broken. As
of 1 January 1999, the boards lost their power to examine common complaints
related to tasks or activity of management boards or their presidents, which
abolished the link with the structure of local self-government. The term ‘selfgovernment’ in relation to the self-government boards of appeal became an
empty word (Borkowski, p. 24).
According to some positions which can be found in the literature of the
subject, there are no grounds for counting self-government boards of appeal
among local self-government authorities20. They are not bodies of any local
community, and the term ‘self-government’ only means that these authorities
examine matters falling under competence of self-government authorities21.
There is no organisational connection whatsoever to local self-government,
as the boards are not subordinated to self-government authorities. In spite
of the fact that the regulations were amended, the Supreme Administrative
Court in its decision of 30 June 1999 described the board as a local selfgovernment authority which is structurally independent from public
administration bodies22, and in its decision of 1 June 2000 – as a local selfgovernment entity’s body23.
The nature of self-government boards of appeal was not expressly defined in
procedural regulations either. In the legal definition of a ‘local self-government
entity’s body’, included in Art. 5 § 2 item 6 of the Code of Administrative
Procedure, the boards were listed next to i.a. commune authorities, district
authorities or chief officers of the inspection and guard services. It cannot be
disregarded, however, that in the above-mentioned regulation the lawmakers
differentiated between self-government boards of appeal and other enumerated
entities using the word ‘further’. Thus the boards were distinguished, and
some emphasis was placed on their unjustifiable inclusion under local selfgovernment entities’ bodies, made only for the purposes of administrative
proceedings. However, in some other procedural provisions included in
the same legal act (e.g. in Art. 17 item 1, Art. 22 § 1 item 4 of the Code of
Administrative Procedure) the boards were not included under the category of
a ‘local self-government entity’s body’24.
375
In the current legal status, it shall be said that self-government boards
of appeal are in fact specialised, independently adjudicating administrative
authorities, and their only task (except for the exception resulting from Art. 1
item 2 of the Act on Self-Government Boards of Appeal) – due to the fact that
they are higher level bodies in relation to local self-government authorities
– consists in examination of administrative matters, in line with the principle
expressed in Art. 171 item 1 of Polish Constitution25. Self-government boards of
appeal are deemed to be ‘administrative tribunals’26 or quasi-judicial bodies27.
What distinguishes them from other Polish public administration bodies is i.a.
the principle of collegial adjudication, warranties of independence from selfgovernment authorities, statutorily defined qualifications which are required
from candidates for board chairpersons and members, as well as design of
characteristics and competencies of these authorities.
Conclusions
Created by the Act of 8 March 1990, and then described in detail by the Act of
12 October 1994, the boards of appeal have been operating until the present day,
after being renamed as self-government boards of appeal, but still in the same
number of 49. Their function has been to safeguard the right of the parties to
administrative proceedings conducted by local self-government entities’ bodies
of all levels (commune, district, self-government province) to have individual
administrative matters (settled by means of administrative decisions) examined
twice as to their substance. Self-government boards of appeal are therefore
a permanent element of the structure of Polish public administration the genesis
of which is related to political transformation introduced in 1990.
Literatura
Adamiak, B. (1991). Tok instancji przed organami samorządu terytorialnego, „Samorząd
Terytorialny”, 9.
Adamiak, B. (2001). Wpływ koncepcji ustrojowych na instytucje procesowego prawa
administracyjnego. W: E. Ura (red.), Jednostka wobec działań administracji publicznej,
Rzeszów.
376
Adamiak, B., Borkowski, J. (1992). Instytucje prawne sądowej ochrony samodzielności
gminy, „Samorząd Terytorialny”, 1–2.
Borkowski, J. (2000). Samorządowe kolegia odwoławcze. W: R. Mikosz (red.), Rozprawy
prawnicze. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Profesora Antoniego
Agopszowicza, Katowice. ISBN 8322609841.
Calzoni, G. (1994). Od systemu scentralizowanego zarządzania regionów do systemu
samorządów terytorialnych w krajach postkomunistycznych. Przypadek Polski, „Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, 2. ISSN 0035-9629.
Izdebski, H., Kulesza, M. (1998). Administracja publiczna. Zagadnienia ogólne,
Warszawa. ISBN 837206010X.
Kijowski, D.R. (red.) (2000). Dwuinstancyjne sądownictwo administracyjne. Raport
Programu Reformy Administracji Publicznej, Warszawa. ISBN 83-86917-69-5.
Kijowski, D.R., Płoskonka, J., Prutis, S., Srocki, S., Stec, M. (1999). Model ustrojowy
sądownictwa administracyjnego. Raport Programu Reformy Administracji Publicznej,
Warszawa. ISBN 8386917822, 9788386917822.
Korzeniowska, A. (2002). Postępowanie przed samorządowym kolegium odwoławczym,
Kraków. ISBN 83-7333-119-0.
Kulesza, M. (1999). Czy będzie rewizja nadzwyczajna, „Rzeczpospolita”, 216.
Kulesza, M. (1991). W sprawie reformy terytorialnej, „Samorząd Terytorialny”, 7–8.
Kulesza, M. (1996). Wprowadzenie. W: Samorząd terytorialny. Teksty jednolite
wraz z wprowadzeniem Michała Kuleszy i indeksem rzeczowym, Warszawa. ISBN
8371100418.
Łach, M. (2013). O dylematach administracji współczesnej i administracji Starożytnego
Rzymu – porównanie. W: W. Brzęk, S. Ćmiel, K. Novikova (red.), Funkcjonowanie administracji publicznej – historia i stan obecny, Józefów. ISBN 978-83-62753-40-6.
Martysz, C. (1991). Kolegia odwoławcze przy sejmikach samorządowych – zagadnienia
wybrane, „Samorząd Terytorialny”, 11–12.
Protokół końcowy grupy roboczej „Okrągłego Stołu”, „Rada Narodowa” 1989, no. 27/28,
p. 10.
Sitek, B. (2012). Korupcja wyborcza w świetle ustaw municypalnych antycznego Rzymu
na tle rozwiązań normatywnych w polskim systemie prawnym, „Journal of Modern
Science”, vol. 4/15, p. 339–348. ISSN 1734-2031.
Stępień, J. (1991). Samorząd a państwo, „Samorząd Terytorialny”, 1–2.
Tarno, J.P. (1997). Samorządowe kolegia odwoławcze jako szczególne organy administracji publicznej, „Samorząd Terytorialny”, 1–2.
377
Żukowski, L. (1992). Kolegia odwoławcze (uwagi w sprawie ustroju i funkcjonowania),
,,Samorząd Terytorialny’’, 1–2.
Legislative acts
Act of 14 June 1960 “Code of Administrative Procedure” (consolidated text: Journal of
Laws of 2013, item 267, as amended).
Act of 29 April 1985 on Land Management and Real Property Expropriation (consolidated text: Journal of Laws No. 30/1991, item 127).
Act of 29 April 1985 on the Constitutional Tribunal (consolidated text: Journal of Laws
No. 109/1991, item 470, as amended).
Act of 22 March 1990 on Self-Government Officers (Journal of Laws No. 21, item 124, as
amended).
Act of 8 March 1990 on Local Self-Government; since 1 January 1999, the title has been:
“Act on Commune Self-Government” (consolidated text: Journal of Laws of 2013, item
594, as amended).
Act of 8 March 1990 on amending the Constitution of the Republic of Poland (Journal of
Laws No. 16, item 94, as amended).
Act of 24 May 1990 on amending the Code of Administrative Procedure (Journal of Laws
No. 34, item 201).
Act of 5 January 1991 “Budget Law” (consolidated text: Journal of Laws No. 72/1993,
item 344, as amended).
Act of 12 October 1994 on Self-Government Boards of Appeal (Journal of Laws
No. 122, item 593, consolidated text: Journal of Laws No. 79/2001, item 856,
as amended).
Act of 21 October 1994 on amending the Act on Land Management and Real Property
Expropriation (Journal of Laws No. 123, item 601).
Act of 2 April 1997 “Constitution of the Republic of Poland” (Journal of Laws
No. 78, item 483).
Act of 21 August 1997 “Real Property Management Act” (consolidated text: Journal of
Laws of 2014, item 518, as amended).
Act of 29 August 1997 “Tax Ordinance Act” (consolidated text: Journal of Laws
of 2012, item 749, as amended).
Act of 5 June 1998 on District Self-Government (consolidated text: Journal of Laws
Act of 5 June 1998 on Province Self-Government (consolidated text: Journal of Laws
378
Act of 18 December 1998 on amending the Act on Self-Government Boards of Appeal
(Journal of Laws No. 162, item 1124).
Act of 25 July 2002 “Law on the System of Administrative Courts”, Journal of Laws No. 153,
item 1269, as amended.
Act of 30 August 2002 “Law on Proceedings at Administrative Courts” (consolidated text:
Journal of Laws of 2012, item 270, as amended).
Act of 30 August 2002 – Implementing Regulations to the Law on the System of Administrative Courts and to the Law on Proceedings at Administrative Courts, Journal
of Laws No. 153, item 1271, as amended.
Act of 21 November 2008 on Self-Government Officers (consolidated text: Journal
of Laws of 2014, item 1202).
International Covenant on Civil and Political Rights.
Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms.
Endnotes
‘Third Polish Republic’ (Polish abbreviation: III RP) is a name used in the preamble to
the Constitution of the Republic of Poland of 2 April 1997 as a reference to the Polish
state after fundamental political transformations which have occurred since 1989. Official name of the state is: ‘the Republic of Poland’.
11
When the appointment of the government of Tadeusz Mazowiecki was voted in the
Sejm, 405 out of 415 deputies present cast the “for” vote.
12
Protokół końcowy grupy roboczej „Okrągłego Stołu”, „Rada Narodowa” 1989, no.
27/28, p. 10.
13
Since 1 January 1999, the title of the Act has been: “Act on Commune Self-Government” (consolidated text: Journal of Laws of 2013, item 594, as amended).
14
Sentence of the Supreme Administrative Court of 12 November 1992, V SA 721/92,
ONSA 1992, no. 3–4, item 95.
15
Sentence of the Supreme Administrative Court of 10 April 1989, II SA 1198/88,
ONSA 1989, no. 1, item 36.
16
More on the subject of the genesis of the boards: J. Stępień, Samorząd a państwo,
„Samorząd Terytorialny”, 1–2, p. 91–92.
17
Art. 43a and Art. 43f of the Act of 29 April 1985 on Land Management and Real
Property Expropriation (consolidated text: Journal of Laws No. 30/1991, item
18
379
127) in their wording as in the Act of 21 October 1994 on amending the Act on
Land Management and Real Property Expropriation (Journal of Laws No. 123,
item 601). currently these are Articles 78–80 of the Act of 21 August 1997 “Real
Property Management Act” (consolidated text: Journal of Laws of 2014, item 518,
as amended).
Regulation of Art. 22 section 2 in relation to Art. 22 section 1 of the Act of 29
April 1985 on the Constitutional Tribunal (consolidated text: Journal of Laws
No. 109/1991, item 470, as amended). The boards were deprived of this right under
the Act of 18 December 1998 amending the Act on Self-Government Boards of Appeal (Journal of Laws No. 162, item 1124).
19
At that time Poland was divided into 49 provinces, a board of appeal had its seat in every province capital as the second instance body competent to examine remedies against
individual administrative acts issued by commune entities from a given province.
10
At that time it was the Act of 5 January 1991 “Budget Law” (consolidated text: Journal of Laws No. 72/1993, item 344, as amended).
11
Act of 5 June 1998 on District Self-Government (consolidated text: Journal of Laws
of 2013, item 595, as amended); Act of 5 June 1998 on Province Self-Government
(consolidated text: Journal of Laws of 2013, item 596, as amended).
12
In 1998 there were 2489 communes, including 305 municipalities, 11 Warsaw communes, 567 urban-rural communes and 1606 rural communes.
13
14 ct of 25 July 2002 “Law on the System of Administrative Courts”, Journal of Laws
A
No. 153, item 1269, as amended; Act of 30 August 2002 “Law on Proceedings at Administrative Courts”, consolidated text: Journal of Laws of 2012, item 270, as amended; Act of 30 August 2002 – Implementing Regulations to the Law on the System
of Administrative Courts and to the Law on Proceedings at Administrative Courts,
Journal of Laws No. 153, item 1271, as amended.
Projekt ustawy o ustroju i właściwości sądów administracyjnych. W: D.R. Kijowski,
J. Płoskonka, S. Prutis, S. Srocki, M. Stec, Model ustrojowy sądownictwa administracyjnego. Raport Programu Reformy Administracji Publicznej, Warszawa 1999.
15
D.R. Kijowski, J. Płoskonka, S. Prutis, S. Srocki, M. Stec, Model ustrojowy sądownictwa administracyjnego. Raport Programu Reformy Administracji Publicznej, Warszawa 1999, p. 6.
16
17 Ibidem, p. 7. See also D.R. Kijowski (red.), Dwuinstancyjne sądownictwo administracyjne. Raport Programu Reformy Administracji Publicznej, Warszawa 2000, p. 8.
See endnote 14.
18
380
More on this subject see: A. Korzeniowska, Postępowanie przed samorządowym kolegium odwoławczym, Zakamycze 2002, p. 263–265.
19
B. Adamiak, Wpływ koncepcji ustrojowych na instytucje procesowego prawa administracyjnego. W: E. Ura (red.), Jednostka wobec działań administracji publicznej,
Rzeszów 2001, p. 17.
20
M. Kulesza, Czy będzie rewizja nadzwyczajna, „Rzeczpospolita” 1999, no. 216, p. C4.
21
I SA 633/99, „Samorząd Terytorialny” 2000, no. 7–8, p. 145–151.
22
III RN 179/99, OSN 2001, no. 9, item 294.
23
More on this subject: A. Korzeniowska, Postępowanie…, op. cit., p. 260–261.
24
M. Kulesza, Wprowadzenie. W: Samorząd terytorialny. Teksty jednolite, Warszawa
1997, p. 12; M. Kulesza, Administracja publiczna. Zagadnienia ogólne, Warszawa
1998, p. 28.
25
26 . Kulesza, W sprawie reformy terytorialnej, „Samorząd Terytorialny” 1991,
M
no. 7–8, p. 47–54; M. Kulesza, Czy będzie rewizja…, op. cit., p. C4; D.R. Kijowski
(red.), Dwuinstancyjne sądownictwo administracyjne. Raport Programu Reformy
Administracji Publicznej, Warszawa 2000, p. 12.
J.P. Tarno, Samorządowe kolegia odwoławcze jako…, op. cit., p. 126; B. Adamiak,
J. Borkowski, Instytucje prawne sądowej ochrony samodzielności gminy, „Samorząd
Terytorialny” 1992, no. 1–2, p. 44; L. Żukowski, Kolegia odwoławcze (uwagi
w sprawie ustroju i funkcjonowania), „Samorząd Terytorialny” 1992, no. 1–2,
p. 37–38; C. Martysz, Kolegia odwoławcze przy sejmikach samorządowych
– zagadnienia wybrane, „Samorząd Terytorialny” 1991, no. 11–12, p. 32.
27
381
Beata Pachuca-Smulska
University of Warmia and Mazury Olsztyn,
Poland
[email protected]
Journal of Modern
s. 383–402
Ownership transformation processes
in Poland between 1989 and 2014 – Selected
issues
Abstract
The article presents a legal analysis of regulations dealing with ownership
transformation in Poland in the period 1990–2014. The paper also makes reference to
the social and economic conditions at the time, which influenced the character of the
first regulation for state-owned enterprises and subsequent evolution of the Polish legal
framework for ownership transformations. The author underlines frequent changes to
the laws which resulted from the necessity to reach privatizations goals as set by the
Minister of the State Treasury.
Streszczenie
Przedmiotem artykułu jest analiza dogmatycznoprawna obowiązujących przepisów regulujących problematykę przekształceń własnościowych w Polsce w latach
1990–2014. Merytoryczny zakres badań odnosi się także do uwarunkowań społeczno-gospodarczych, które miały wpływ na kształt pierwszej regulacji dotyczącej przedsiębiorstw państwowych, a następnie ewolucję ustawodawstwa regulującego przekształcenia własnościowe. Autorka zwraca uwagę na dużą dynamikę przepisów, która
wiązała się z koniecznością osiągnięcia przez ustawodawcę celów prywatyzacyjnych
określonych przez Ministra Skarbu Państwa.
Keywords: privatization, state-owned enterprises, commercialization, ownership
transformation
383
Słowa kluczowe: prywatyzacja, przedsiębiorstwa państwowe, komercjalizacja,
przekształcenia własnościowe
Key terms used in the text:
the Ministry
refers to the Ministry of the State Treasury unless otherwise noted
the Minister
the Minister of the State Treasury
the Act
refers to the Act on Commercialization and Privatization of Stateowned enterprises of 1996 unless specified otherwise
a State-owned enterprise
a legal form created by the Act on State Enterprise of 1981
an enterprise
is a collection of intangible and tangible assets (i.e. all assets) as
defined by Article 55 of the Polish Civil Code
an Organ of a company/
state enterprise
a statutory body within a company or state enterprise existing
to perform certain (well-defined) statutory duties (e.g. director,
supervisory board, workers’ council)
Introduction
Political and economic changes in the 1980s had a fundamental impact on
creation of a new market economy in Poland in the 1990s. The beginnings of the
transformation from the centrally-planned economy to the market economy
had their source already in the 1980s with the creation of the “Solidarity” labor
movement, and with the passing of the Act on state enterprises in 1980 (Journal
of Laws of 2002, no. 112, item 981), as amended. In this act, the communist
government for the first time decreed a separation of state assets and enterprise
assets with the latter formed on (and subject to) the principle of “3S”: self-sufficiency (i.e. independence from the state), self-rule, self-financing. Over
the past 25 years, the Polish economy has profoundly changed its ownership
structure: in 1990 it was composed in 95% of state enterprises; by 2014 this
rate had dropped to ca. 20%. In light of the most recent data, at the beginning
of the transformation, the entities under supervision of the Minister of the
State Treasury numbered ca. 8.500. Today his office supervises only 249
companies (Ocena przebiegu prywatyzacji w 2013 r., p. 3). The ownership
transformation taking place in Poland is considered to have been the biggest
in the world thus far (See R. Frydman, A. Rapaczyński, 1994; Bednarek M.,
384
Ownership transformation processes in Poland between 1989 and 2014...
1994). This article presents its main aspects and discusses an underlying legal
framework. The goal is to present the ownership changes after 1990 in the
context of political changes of the late 1980s, analyze key legal regulations,
discuss fundamental terms and privatization methods employed. In the last
section, I present salient statistics in order to better illustrate the scope of
undertaken changes.
Origins of the market economy in Poland
The decade of the 1990s may be seen as a triumph of capitalism. The fall
of the Berlin Wall and victory of the Polish “Solidarity” opposition movement
marked a victory of democracy and free-market capitalism. The reforms
initiated at the end of the 1980s by the communist regime (meant to preserve
the old system) clearly did not succeed. This led to consensus-seeking by both
the communists and the opposition.
Roundtable Talks
In 1989 the Polish Communist Party (PZPR) was forced to reopen talks with
the Solidarity Movement and other opposition groups to defuse growing social
unrest. The so-called Roundtable Talks took place in Warsaw from 6 February
to 4 April 1989. The result was the first (partially) free elections held in June
1989. The Solidarity Movement took all but one of the 35 per cent of seats it
was allowed to contest in the Lower House (Sejm) and 92 of 100 seats in the
Upper House (Senat). In September 1989 Tadeusz Mazowiecki became prime
minister in Poland’s first non-communist government for 40 years. Despite
overwhelming public will to do so, implementing a market economy was not
straight-forward. It is sufficient to note that there had been no free market
in Poland since 1945. During this time the market was centrally-planned
with a directed economy. The Polish system of law did not contain even basic
regulations which might have functioned as the basis for a market economy
(for instance the law at the time did not envision a private undertaking, but
only a socialist entity called “social economic entity” – ,,jednostki gospodarki
uspołecznionej”). In practice there was no private ownership of productive
assets. There was no real competition (which of course was due to the lack
385
of a free market). There were no administrative institutions (Ministry of the
Economy, Ministry of the State Treasury) or financial institutions (a stock
market, an independent central bank).
The Big Bang of 1990
In January 1990, the so-called „shock therapy” (see Sachs, 1994, p. 35–78,
Frydman, Rapaczyński, 1994, p. 11; Hardy, 2009, p. 90) was carried out virtually
overnight. These policies immediately reduced public spending and froze wages.
However, it remains a debatable point whether this mix contained more shock
or therapy. Implementation of the „shock therapy” resulted in closure of many
state-owned enterprises leading to rising unemployment. The intention was
to jump start a market economy: It was assumed that a period of 2–3 years of
sacrifices “belt-tightening” would suffice to reconfigure the economy into to
a market-oriented one.
The most important changes in commercial
law and commercial administration
from 1989 to 2014
Early changes in the economic environment naturally (and forcefully)
brought about changes in the law. The first important regulation was the
Act on commercial activity of 23 December 1988 (Journal of Laws of 1988,
No. 41, item 324), which was enacted by the last communist government
already acutely aware that a change was required. This Act was in force for
10 years and was called the “Commercial Constitution”. It introduced the
legal notions of “commercial activity”, “commercial enterprise” (it did not use
the term “undertaking”, which was later judged to be its major shortcoming).
Above all, however, it introduced the principle of freedom of commercial
activity, and in one of its provisions referred to the ancient principle that
“whatever is not prohibited is allowed” (Art. 4 of the Act of 23 December 1988
on commercial activity). In spite of all above, the new commercial regime
had to be reflected in the Constitution. Between the fall of 1989 and October
1992 the Constitution was amended eight times (Kosikowski, 2002, p. 39).
386
Those changes of “commercial” character introduced into the Constitution
came to be known as the “Small Constitution”.
After 1990 there were also numerous changes in the central government
administration, particularly those that dealt with the economy and economic
(ownership) transformation. Those included creation of the Ministry of
Ownership Transformation, the Office of the Minister for Industry and Commerce,
and the Antimonopoly Office. The goal of the new commercial administrators
was to strengthen private ownership and establish orderly competition.
New laws began to be applied to capital markets. Those included the new
Banking Law of 31 January 1989 (Journal of Laws of 1989, no. 4, item 21), and
the Act on the National Bank of Poland of 31 January 1989 (Journal of Laws of
1989, no. 4, item 22) The former allowed creation of new private commercial
banks. The latter laid foundations for the creation of the National Bank of Poland
(Poland’s central bank).
Ownership transformation in Poland
In order to better understand the privatization process, one needs to revisit
the political and economic changes taking shape after World War II. Due to
the communist takeover of the country in the second half of the 1940s, public
(state) ownership of assets became the principal form of property ownership
due to nationalization acts, e.g. the Act on Nationalization of Fundamental
Branches of National Economy of 3 January 1946 (Journal of Laws of 1946,
no. 3, item 17). By the 1960s Poland had become a folly-fledged socialist economy.
The economic system rested on two tenets: a centrally-planned economy and
public ownership of productive assets. [Although (very) small private ownership
did flourish in the 1970s and 1980s.] For more on the institution of ownership in
Poland after 1945 (Sitek, 2013, Nr 1/16/2013 Journal of Modern Science, p. 147–165).
The foundation for private enterprises was created by the following legal acts:
(a) the Act on Manufacturing and Organization of Crafts of 8 June 1972,
Journal of Laws of 1972, no. 23, item 164), (b) the Act on Small Manufacturing
of 31 January 1985 (Journal of Laws of 1985, no. 3, item 11), (c) the Act on
the Principles of Commercial Activity in the Form of Small Manufacturing by
Foreign Legal and Natural Persons on the Territory of the People’s Republic
387
of Poland of 6 July 1982 (Journal of Laws of 1982, no. 19, item 146), it could
not hope to significantly change the overall character of the economy. In
consequence, the transformation processes of the early 1990s had to introduce
freedom of commercial activity, and to privatize state assets. A further impetus
to this process was given by the Poland’s Accession Agreement to the EU of
1991, which explicitly required that Poland become a market economy. When
Poland became a member of the EU on 1 May 2004, it explicitly agreed that
the State’s participation in the economy should not exceed 20%. It was further
assumed that by the end of 2006 Poland should reach the ownership structure of
the economy close to that of the EU countries where state ownership generally
ranges from 10% to 20%. This goal was not reached until 2007. The ownership
transformation in Poland can be seen in a broader context of privatization
programs conducted in a majority of European countries beginning in the
early 1980s. These programs have frequently led to extreme social tensions due
to their size, industries concerned, and methods employed [for more on this
topic see: (Privatization Experiences in the European Union) edited by Marko
Köthenbürger, Hans-Werner Sinn, John Whalley, 2006].
State-owned enterprises
The privatization process dealt primarily with state-owned enterprises. As
discussed below at present, state-owned enterprises no longer presently exist in
the “old” form (there have been “commercialized” in the sense explained below,
although the state still retains 100% ownership), but more detail is provided
here to better describe the privatization starting point.
In accordance with the Act on State-owned Enterprises of 1981 (Journal of
Laws of 2002, no. 112, item 981, as amended), a state enterprise is an autonomous,
self-governed, and self-financed enterprise which is also a legal person
(Kosikowski, 1991, p. 215–220; A. Walaszek-Pyzioł, 1984, p. 103). These three
qualities are the basis on which state-owned enterprises have functioned. Until
1981 (that is until the Act was passed), state enterprises had been dependent on
the government, which directed all their decisions. Subsequently their internal
decision authorities independently managed and organized activity in all matters
in accordance with legal regulations. State-owned enterprises were classified into:
388
enterprises operating in accordance with general principles and public utilities
(defined by their function to provide certain services in an uninterrupted manner)
(see Bieniek, 1997). The regulations of the Act on state enterprises applied to
state-owned enterprises operating according to general principles, and it is those
enterprises that will be described in more detail.
Founding entities
State-owned enterprises were created by supreme and central organs of public
(government) administration, the National Bank of Poland, and national banks.
These entities have been called the “founding entities”. The founding entities had
to promulgate an act on establishing a state enterprise, which specified its name,
type (whether this is an enterprise operating according to general principles
or a public utility), seat, and scope of activity. The statute of such an enterprise
governed its organizational structure and other matters as set forth by the Act on
state enterprises of 1981. The statute was then approved by a general meeting of
workers at the motion of the state enterprise’s director. A state enterprise became
a legal person upon entry into the Domestic Court Register (,,Krajowy Rejestr
Sądowy”). A state enterprise’s statutory organs included: the general meeting of
workers, the workers’ council, the state enterprise’s director.
A legal analysis of Polish ownership transformation would be incomplete
without an analysis of key legal regulations underlying that process. Naturally
these regulations have evolved, and have been customized to the needs of the
privatization process. It is therefore incumbent upon us to discuss these key
regulations, fundamental terms and methods employed by them, and their
development. (The legal foundations for the privatization process were established in the 1990s).
Legal basis for privatization
The privatization process of state-owned enterprises, with the exception of
state farms, has been conducted on the basis of the following acts:
a) In spite of numerous amendments, the basic privatization framework
is still set forth in the Act on commercialization and privatization of
30 August 1996 (Journal of Laws No. 118, item 561; uniform wording in
389
Journal of Laws No. 2013, item 216) as amended. (See more: B. Kozłowska-Chyła, 1997, “Przegląd Prawa Handlowego” 1997, Nr 6; Katner, 2003,
p. 26; Bieniek, 1997, cz. I, “Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, Nr 6).
This act amended the Act on privatization of state-owned enterprises of
13 July 1990.
Between 1990 and 1996, the Act on privatization of state-owned enterprises
of 1990 had been amended six times. Nevertheless, this Act has never been
subject to an ex ante or ex post evaluation as to what results it will bring or has
brought about. When the Acts of 1990 and 1996 were passed, new regulations
were not assessed for their impact on the country and the economy. This has
led to unanticipated short-term and long-term consequences (see: Brzęk 2013,
Nr 1/16/2013 „Journal of Modern Science”, p. 239–258). It appears that the
overriding goal of the government was to privatize and create a competitive
economy based on private assets, seemingly without due consideration as to
the social and economic consequences in the long term.
Nevertheless both lawyers and economists have been very critical of these
regulations claiming that it opened the door to sale of state assets below their
intristic value. Critical voices regarding priatization valuations and methods
appeared as early as 1990s, but they are more and more frequent today among
contemporary commentators of the Polish ownership transformation. (Ona.
Za kulisami Trzeciej RP., 2014) – an opinion of J.K. Bielecki, – an opinion of
J. Olszewski. Even Leszek Balcerowicz, the main architect of the economic
transformation, confirmed negative impact of privatization scandals on the
evaluation of the overall process and pace of legislative works (Ona. Za kulisami
Trzeciej RP 2014 – an opinion of L. Balcerowicz).
The Act on commercialization and privatization of 30 August 1996 has
so far been amended 50 times (until 2014), which resulted in changes to tens
of executive acts detailing privatization means and methods. The remaining part
of the paper will discuss in more detail the most popular privatization methods:
b) the Act on state-owned enterprises of 25 September 1981 (Journal of
Laws No. 18, item 80 published in 1991) as amended.
c) the Act on national investment funds and their privatization of 30 April
1993 (Journal of Laws No. 44, item 202) as amended.
390
Definition of privatization
The fundamental term which needs clarifying is „privatization”. In
addition to its common, everyday use, “privatization” is a well-defined legal
term indispensable to any discussion of the process. Article 1.(2) the Act
on Commercialization and Privatization uniform wording in Journal of
Laws No. 2013, item 216 as amended, sets forth the following definition of
privatization: “Privatization, within the meaning of this Act, shall consist of:
1)2) taking up shares in increased initial capital of sole shareholder companies
of the State Treasury, established as a result of commercialization, by
subjects other than the State Treasury or other State legal persons within
the meaning of the Act of 8 August 1996 on the rules of exercising the
powers of the State Treasury;
1a)3) transferring shares held by the State Treasury in companies;
2) a disposal of all material and non-material component assets of a State
enterprise or a company established as a result of commercialization in
accordance with the principles specified by this Act in one of the three forms:
a sale of the enterprise, a contribution of an enterprise to the company, giving
an enterprise to be used for a consideration”.
In accordance with articles 2(b) and 2(c) of the Act on Commercialization
and Privatization, privatization proceedings are documented in a privatization
“card”, which contains inter alia information about the parties in the process,
their obligations and fulfillment of those obligations.
The legal interests of the State Treasury in privatization proceedings are
guarded by the State Treasury Solicitors’ Office.
Privatization methods
The above-mentioned laws give rise to three principal privatization methods
(M. Bałtowski, 1998):
1. an indirect privatization consisting of two stages: an initial stage
called “commercialization”, which is followed by the privatization
proper. (See: Bandarzewski, 2003, p. 431–433; Walaszek-Pyzioł, 1997,
p. 527). The author is critical of the term commercialization in the
Polish regulations. The Polish term “commercialization” corresponds
391
to the term “corporatization” in other systems. Commercialization
may mean either:
(a) a transformation of an enterprise into a company where the State
Treasury is the only shareholder (such a company is called a “oneshareholder company of the State Treasury”) (See: Baehr, 1992 “Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, z. 1, p. 1–3; Adamski,
“Prawo Spółek” 1999, Nr 11).
This is done so that for instance in an indirect and capital privatization these shares can be contributed to a national investment fund
until 30 April 2004. Commercialization also means a transformation
of an enterprise into a company owned by (previous) debtors whose
debts were converted into shares (a type of debt-for-equity conversion);
2. a direct privatization;
3. liquidation of an enterprise because of economic reasons (Bieniek, 1992,
PiZS, Nr 2) We will not be discussing the liquidation method further in
this article.
Indirect privatization
State-owned enterprises were converted into joint stock companies (spółka
akcyjna) or limited liability companies (spółka z o.o.) at the request of the enterprise
director and the workers’ council, its founding organ, or at the initiative of the
Ministry of the State Treasury (in the process called “commercialization”).
Once such a company was created and until privatization proper took place,
the State Treasury took over 100% of the shares. Further, the company assumed
all rights and obligations of the state-owned enterprise, and from the conversion
date operated pursuant to the provisions of the Commercial Companies
Code (Kodeks Spółek Handlowych) and the Act on commercialization and
privatization of 1996. The Minister of the State Treasury represents the State
Treasury as the only shareholder of the company at a general shareholders’
meeting. Stage two of the indirect method, i.e. the privatization proper concerns
a public sale of shares in newly created companies by the State Treasury. The
prospective investors may be selected through the following methods: publicly
announced offer, public tender, negotiations undertaken on the basis of
a public invitation, acceptance of an offer in response to a call announced on
392
the basis of the Act on Public Offering, Terms and Conditions of Trading of
Financial Instruments and Public Companies of 29 July 2005 (Journal of Laws
No. 184, item 1539, as amended), publicly announced auction, sale of shares
on regulated market, public offering, subsidiary stabilization, selling shares
outside organized trading (The Ordinance of the Council of Ministers of 30 May
2011 on detailed procedure for transfer of shares owned by the State Treasury;
Art. 33 par. 1of the Act on Commercialization and Privatization).
A disposal of shares by any method other than those already mentioned
in the Act is possible only after a consent of the Ministers’ Council. Specific
regulations for this are set forth in the Act on Commercialization and
Privatization and the Commercial Companies Code.
Naturally a detailed analysis and valuation of the company is made before
an announcement to sell its shares. Both are performed in accordance with
the Ordinance of the Council of Ministers of 14 December 2004 on detailed
procedure for sale of the enterprise (Journal of Laws No. 277, item 2744).
It is also possible to alienate the shares belonging to the Treasury otherwise
than by the public procedure referred to in Article 33(1) of the Act, without
applying for an approval of the Council of Ministers, if the buyer and the price
are specified in a privatization agreement, and the subject of transaction are
shares of companies, where the Treasury owns less than 50% of the share capital
or if the subject of transaction are shares owned by the Treasury, constituting
less than 25% of the share capital (Art. 33 par. 5 of the Act on Commercialization
and Privatization).
The following methods have been most frequently used since 1991 in the
second stage of indirect privatization (i.e. privatization proper):
A public offer
As the name indicates public offers of the State Treasury are flotations
of shares on the Warsaw Stock Exchange. Before a company is admitted to
public trading, it must satisfy requirements imposed by the Polish Securities
and Exchange Commission (and all other relevant regulations). They concern
for instance a minimum size of the company, its value, financial track record,
business prospects. Complete information is prepared by an independent
393
adviser or advisers and published in the form of an IPO prospectus. The sale is
preceded by a promotional campaign in the press, on the radio and television,
and “road shows” addressed to institutional investors and their advisers.
A share sale takes place through a procedure set forth in the Ordinance of the
Council of Ministers of 14 December 2004 on detailed procedure for sale of the
enterprise (Journal of Laws No. 277, item 2744).
The offer to sell the shares (owned by the State Treasury) contains detailed
information about the company, the period during which the offer is valid, the
place where written declaration on acceptance of the offer should be submitted,
and the amount of the required (initial) deposit.
In certain situations the State Treasury decides to sell some of the shares to
retail investors, some to institutional investors (for instance banks or investment
funds), and retains some of the shares to be later sold to a strategic investor.
There are clear advantages to the public offer method of privatization. Chief
among those are increased recognition of the company and its products (due to a
marketing campaign), increased credibility in the eyes of clients and banks (due
to a detailed due diligence process the company underwent pre-IPO – Initial
Public Offering), and the potential to obtain future funding via issuance of shares.
A clear political gain is also participation of retail investors (often at a discount
to offer price), who by purchase of financial assets become directly involved in
the privatization process. One should also note that through this method of
privatization employees of the subject company receive for free up to 15% of all
shares. Following a two year lock-up period, they can then sell the shares.
A public tender
A public tender is a public invitation to investors accepted (or pre-qualified)
by the State Treasury to make an offer for a significant stake in a state company.
The tender offer announcement specifies (among others): the smallest number
of shares which an investor must purchase, the minimum price per share, the
minimum committed future investment (capital expenditures) in the company,
social/employment commitments and the period when the investor is bound
by the offer. (Announcements of this kind are usually published on a monthly
basis, on a Friday, in newspapers with a nationwide circulation).
394
Within a specified time frame, potential buyers submit information about
them selves, make an initial deposit, and receive written information about the
company. Subsequently, in a sealed envelope they make a bid conforming to the
criteria set forth in the public tender announcement. After the bid submission
deadline has passed, a commission appointed by the Minister of the State
Treasury opens all the envelopes, evaluates the offers vis-à-vis the announced
criteria, and indicates the buyer with the best offer. The Treasury Minister may
desist from the tender without making the final choice, but he may not indicate a
buyer different from that selected by the commission.
The sale agreement is signed by the Minister of the Treasury. If the (finally
selected) purchaser withdraws, he foregoes (loses) the initial deposit. This
privatization method was introduced in 1996. Its primary limitation is the fact
that it applies only to small- or medium-sized companies or those with relatively
uncomplicated organizational structures.
Negotiations undertaken on the basis of a public invitation
An invitation to negotiations should contain in particular data concerning
the subject company; the legal basis for the disposal of shares; the number and
type of shares to be sold, their nominal value; what is subject to the negotiations,
deadline for and the place in which to submit an answer to the invitation. The
subject of negotiations with a potential buyer is the number of shares, the price,
payment terms, investment commitment (that is future capital expenditures),
and the “social package”.
This method has usually been used to privatize medium-sized or large
companies, whose controlling stakes should be sold to qualified strategic
investors, both domestic and international. Examples of companies privatized
this way in Poland so far include: breweries, household chemistry producers,
pharmaceutical companies, sugar producers, some light industry, etc.
Potential investors are invited to individual negotiations on the basis of
announcements published by the Ministry of Treasury in newspapers of
nationwide circulation. However, before such an announcement is made, the
Ministry usually commissions (to external advisers) a legal and economic
analysis of the company. Frequently, a strategic analysis of the whole industry is
395
also performed taking into consideration individual product markets in which
the company competes (both domestic and foreign).
The negotiation process itself is conducted by privatization advisers to the
Ministry. As already mentioned it concerns the number of shares to be sold,
their price, payment terms, future investment commitment, “social package”
for the employees, and potentially other issues.
In case of a large number of interested investors, their number is reduced to two
or three after preliminary negotiations. It is not unusual for the final negotiations
to last a year or more. During the talks, representatives of the Ministry or their
advisers do not inform third parties about potential investors or the status of the
negotiations. Certain information may be made public but only after the sale
agreement has been signed and only to the extent agreed upon with the buyer.
Acceptance of an offer in response to a call
This method concerns a sale of shares in public companies belonging to
the State Treasury without the necessity for the State Treasury to announce
a public offer. This method was changed in 2005 and is governed by a new
regulation: the Act on Public Offering, Terms and Conditions of Trading of
Financial Instruments and Public Companies of 29 July 2005 Journal of Laws
of 2005, no. 184, item 1539. As such it has not been particularly tested, the rules
are relatively complex, and it applies to a limited number of companies.
Based on the above-mentioned methods, the Polish government privatized,
among others, the banking sector, pharmaceutical industry, shipyards, and sugar
producers. In the view of current commentators, more focus should have been
placed on and support given to domestic (Polish) capital. They are especially
critical of privatization of dynamically growing sectors whose economic
situation was good, such as banking. According to J.K. Bielecki two of the Polish
biggest banks, Bank Handlowy i PeKaO S.A, should have been merged, and „we
should not have rushed with the privatization via foreign capital”; especially,
since these two banks had deposits belonging predominantly to Polish citizens
(Ona. Za kulisami Trzeciej RP 2014, p. 27). Privatization of banking sectors in
other European countries, most notably in Iceland, also drew broad criticism.
The Iceland banking sector privatization has been judged by economists to
396
be one of the root causes of the financial crisis in that country (for more see:
Kowalczyk, Nr 1/16/2013 ,,Journal of Modern Science”, p. 353–371).
The most troublesome to privatize were Polish shipyards: At the beginning
of the 1990s they were fairly modern, competitive enterprises. However, lack
of strategic vision and loss of the main client (Russia) eventually led to their
downfall and liquidation (Ona. Za kulisami Trzeciej RP – an interview with
J. Olszewski, 2014, p. 141–142).
Direct privatization
The principal assumption behind direct privatization is creation of a fast
track ownership change in small- and medium-sized state-owned enterprises.
Direct privatization can take one of the following forms: an outright sale;
contribution of an enterprise to a company; use of an enterprise by a company
against payment (an enterprise is understood here to mean a collection of
tangible and intangible assets as defined by Article 551 of the Polish Civil Code).
Investors involved in the direct privatization process may be both private
(physical) and legal persons.
The preparation and execution stages of direct privatization are
decentralized. A distinctive feature of the direct privatization method is the
fact that it is executed by founding organs of state-owned enterprises (16
Heads of Provinces) upon consent by the Minister of the State Treasury.
At the beginning of 2002, the Minister of Treasury authorized Heads of
Representative Offices of the Treasury Ministry in the provinces to issue in his
name consents to direct privatizations of state-owned enterprises supervised
by the Heads of Provinces. The Heads of Provinces are empowered to begin
the process of direct privatization, prepare a state-owned enterprise for
privatization, select investors, determine terms and conditions of the sale,
and after receiving consent of the Ministry finalize the privatization process,
and sign (on behalf of the State Treasury) all relevant agreements with the
investor. Direct privatization is conducted taking into account obligation of
the company with respect to employees (maintaining a certain employment
level and providing certain social guarantees) and future investment (e.g.
environmentally friendly production processes).
397
Sale of an enterprise
This form of privatization may be applied to all enterprises, but is especially
recommended in cases of enterprises weaker economically, which require
substantial investment (Article 48 of the Act on Commercialization and
Privatization). The sale may take the form of an installment sale. According to
the Act on Commercialization and Privatization, the first installment must be
at least 20% of the purchase price. The remaining amount (with interest) must
be paid over a period of not more than 5 years.
Contribution of an enterprise into a company
The second form of direct privatization is contribution of an enterprise into
a company (Article 48 of the Act on Commercialization and Privatization). The
State Treasury makes a contribution in kind to the (new) company in the form of
an enterprise and receives in exchange a certain number of shares. This form of
privatization may have a wider use for small- and medium-sized state enterprises
requiring substantial capital infusion (including investment in fixed assets)
and ensures that the company is run by credible domestic or foreign strategic
investors. Employees may also become shareholders in the new company.
Use of an enterprise by a company against payment
In the case of a use of an enterprise against payment (Articles 51–53 of the Act
on Commercialization and Privatization), the law narrows down (limits) the group
of potential users by clear preference for stock companies whose shareholders
are domestic physical persons (including employees of the given state-owned
enterprise). The agreement for use of an enterprise may be concluded for a term
of not more than 15 years. If the company fulfills the conditions imposed by the
Act, it may take over the enterprise without following a public procedure. The
use against payment (as the name indicates) requires regular payments (principal
and interest) to the State Treasury as set forth in the Ordinance of the Council of
Ministers of 14 December 2004 on terms of payment for amounts due on the use
of the enterprise (Journal of Laws of 2004, no. 269, item 2667).
Payment amounts depend on the value of the enterprise and duration of the
use agreement. However, they are rather substantial and therefore this method
398
should really only be used (a) for enterprises of good financial standing; and
(b) once the user-company has satisfied several conditions (certain amount of
initial capital needs to be collected, the capital structure must be appropriate,
a good business model worked out, etc.), which will ensure a timely settlement
of all liabilities, including those to the State Treasury. In particular, this method
of privatization is unlikely to be used in the case of cyclical businesses whose
ongoing operations significantly depend on external financing (bank credit).
Further, use of an enterprise against payment by a company with employee
participation (as shareholders) frequently does not guarantee sufficient capital
for investment and business development. Therefore the Act introduces a
condition whereby at least 20% of equity of the company with employee
participation be contributed by (physical) persons unemployed by the subject
company, that is by “outside” investors. These outside equity investors may be
either passive or active (from the managerial perspective).
Both economists and lawyers have expressed reservations and doubts
regarding on the one hand valuations of privatized companies, and on the other
hand, regulations dealing with such valuations (see Ona. Za kulisami Trzeciej
RP, 2014). At the beginning, in 1991, the government relied predominantly
on experts of foreign consulting companies, who were not familiar with postsocialist economies, especially the Polish market, and learned “on the job”. This
inexperience led to numerous errors and undervaluations.
Use of privatization proceeds
The privatization policy and its proceeds are part of an annual national
budget and subject to Art. 146, paragraph 4.1. of the Polish Constitution of
1997 charging individual Ministers with the responsibility to implement
provisions of particular acts.
Under the current law, revenues from privatization are allocated as follows:
 Company Restructuring Fund – 15% of obtained privatization proceeds
and the interest on these funds (Article 56 section 1 point 2 of the Act on
Commercialization and Privatization),
 Re-privatization Fund – resources coming from sale of 5% of shares
held by the Treasury in each of the companies formed as a result of
399
commercialization and the interest on these funds (Article 56 section
1 point 1 of the Act on Commercialization and Privatization),
 Treasury Fund – 2% obtained privatization proceeds and the interest on
these funds (Article 56 section 1 point 3 of the Act on Commercialization
and Privatization),
 Polish Science and Technology Fund – 2% of obtained gross privatization
proceeds and the interest on these funds (Article 56 section 1 point 4 of
the Act on Commercialization and Privatization),
 Demographic Reserve Fund – 40% of total gross privatization proceeds
less the amount of obligatory write‐offs for the Re-privatization Fund
Reserve (Article 58 section 2 point 2 of the Act of 13 October 1998 on
Social Insurance System),
 separate account of the minister responsible for matters pertaining to
labor – reserve for the purposes of fighting unemployment (Article
56 section 3 of the Act on Commercialization and Privatization),
 restructuring the defense industry and technical modernization of
the Polish Armed Forces (Article 8 of the Act of 7 October 1999 on
Promotion of the Restructuring of the Defense Industry and Technical
Modernization of the Polish Armed Forces),
 write‐off to meet the claims under the sureties and guarantees granted
by the Treasury (Article 25a of the Act of 8 May 1997 on Sureties
and Guarantees granted by the State Treasury and by Certain Legal
Persons).
The remaining funds are transferred to the state budget.
Opinions on the use of privatization proceeds have generally tended to
be critical. The funds raised via privatization have either been “consumed
or transferred abroad” (Ona. Za kulisami Trzeciej RP, 2014 – an opinion
of J. Staniszkis, p. 87). They should have been used for purchase of import
technologies, stimulation of innovations in the economy, and creation of new
techonolgies; instead they have been almost exclusively designated for use by
the state budget and the national social insurance scheme.
400
Summary and conclusion
The ownership transformation process initiated in the 1990s is slowly winding
down. This is well underlined by statistical data: Of the 8453 state-owned
enterprises in existence as of 31/12/1990 (Statistical Bulletin no. 11, Central
Statistics Office (GUS), Warsaw 1991, p. 57) 6000 were subject to some form of
ownership transformation between 1/08/1990 and 31/12/2013. As of year-end
2013, there were only 61 state-owned enterprises still in existence, including 21
entities which conducted any business activity (Ocena przebiegu prywatyzacji
majątku Skarbu Państwa w 2013 roku, http://prywatyzacja.msp.gov.pl/pr/ocenaprzebiegu-prywat. – dostęp: 20.08.2014).
Therefore it may be concluded that Poland’s obligation towards the EU to
reduce the state’s participation in the economy has been fulfilled. Based on this
analysis, it is also fair to say that the privatization process has been conducted
reasonably well, not least in terms of privatization proceeds achieved during
the period. Once again it should be noted that the Polish privatization in term
of scale and scope was unique worldwide, and some difficulties resulted just
from its size. The first privatization period between 1990 and 1996 was also
the most difficult both for the society at large (in many respects) and for the
lawmakers. Over the years state enterprises subject to ownership transformation
lobbied strongly to amend regulations to better reflect their new needs and
challenges. In this light the privatization period after 1996, i.e. under the Act
on commercialization and privatization, deserves higher marks (as compared
to the earlier period). Building on earlier experiences, a new legal framework
was set forth in acts, ordinances, and implementing regulations to enable a
better-controlled and more effective privatization process.
Literatura
Adamski, T. (1999). Uwłaszczenie przedsiębiorstw państwowych a problemy związane z
ich prywatyzacją. „Prawo Spółek”, 11.
Baehr, J. (1992). Przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w jednoosobową spółkę
Skarbu Państwa, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, z. 1, p. 1–3.
Bałtowski, M. (1998). Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych. Przebieg i ocena,
Warszawa. ISBN 8301127376.
401
Bandarzewski, K. (2003). Komercjalizacja przedsiębiorstw państwowych, Zakamycze.
ISBN 8373332359.
Bednarek, M. (1994). Przemiany własności w Polsce. Podstawowe koncepcje i konstrukcje
normatywne, Warszawa. ISBN 8385838260.
Bieniek, G. (1997). Komercjalizacja i prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych według
ustawy z 30 sierpnia 1996 r. – cz. I, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, 6.
Bieniek, G. (1992). Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego (zagadnienia prawne),
„Praca i Zabezpieczenie Społeczne”, 2.
Bieniek, G. (1997). Przedsiębiorstwo państwowe. Przepisy i komentarz, Warszawa. ISBN
8321907415.
Brzęk, W. (2013). Regulatory Impact Assessment (RIA) as part of the government’s legislative
process, „Journal of Modern Science” 1/16, p. 239–258. ISSN 1734-2031.
Czerwińska, E. (2000). Nadzór właścicielski państwa w Polsce, ,,Biuro Studiów i Analiz
Kancelarii Sejmu”, 758.
Frydman, R., Rapaczyński, A. (1994). Privatization in Eastern Europe: Is the state withering
away?, CEU Press. ISBN 978-1858660042.
Hardy, J. (2010). Nowy polski kapitalizm, Książka i Prasa.
Katner, W. (2003). Komercjalizacja i prywatyzacja. Komentarz. Warszawa. ISBN 8373342591.
Kosikowski, C. (2002). Polskie publiczne prawo gospodarcze, Warszawa. ISBN 8373341005.
Kosikowski, C. (1991). Prawo zarządzania gospodarką narodową, Warszawa. ISBN 8301098279.
Kowalczyk, M. (2013). Irregularities in privatization of Icelandic finanacial sector
– case study, „Journal of Modern Science” 1/16, p. 353–371. ISSN 1734-2031.
Kozłowska-Chyła, B. (1997). Nowa ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych – główne kierunki zmian ustawodawczych, „Przegląd Prawa Handlowego”,
6, p. 1–9, Warszawa 1992. ISSN 1230-2996.
Ocena przebiegu prywatyzacji majątku Skarbu Państwa w 2013 roku, http://prywatyzacja.
msp.gov.pl/pr/ocena-przebiegu-prywat. (dostęp 20.08.2014 r.).
Praca zbiorowa Ona. Za kulisami Trzeciej RP (2014). ISBN 9788393652839.
Privatization Experiences in the European Union, edited by Marko Köthenbürger, HansWerner Sinn, John Whalley, MIT 2006.
Sachs, J. (1994). Poland’s Jump to the Market Economy, MIT. ISBN 978-0262691741.
Sitek, B. (2013). Własność municypalna a mienie komunalne. Wpływ doktryny politycznej na koncepcję własności komunalnej w perspektywie historyczno-porównawczej,
„Journal of Modern Science”, 1/16, p. 147–165. ISSN 1734-2031.
Walaszek-Pyzioł, A. (1984). Samodzielność przedsiębiorstwa państwowego. Studium
administracyjnoprawne. Kraków, s. 103. ISBN 8323300054.
402
Jerzy Zawisza
Społeczna Akademia Nauk w Warszawie
e-mail: [email protected]
Journal of Modern
s. 403–416
The cyberspace as the threat of the state
security
Cyberprzestrzeń jako zagrożenie
bezpieczeństwa państwa
Abstract
The development of teleinformatic technologies and the Internet causes coming
into existence of new threats so as cybercrisises and cyberconflicts, cyberviolence,
cberprotesty, whether cyberdemonstrations about destructive character disrupting
the accomplishment of significant tasks of the Civil Service with the participation
of national and nonnational entities, including threat of triggering the cyberwar.
Progress in the teleinformatics caused, that cyberspace, is not only contributing to
the development of national entities (non-government) whether individuals, but is
also the source of considerable risks for their safety. Operations in the cyberspace
constitute the integral part of classical crises and political-military conflicts today
(of wars), in frames of their hybrid character. The cyberspace became a field of
conflict, on which we are happening to stand up not only with other states, but also
with hostile organizations about extremist, terrorist character. With strategic aim
in the area of the cybersafety the Republic of Poland, providing safe functioning
for the Republic of Poland is in the cyberspace, in it of appropriate security level of
national teleinformatic systems – of especially a teleinformatic critical infrastructure
of the state – as well as crucial for functioning of the society of private economic
operators, in particular of sectors being a member: financial, energy and health
cares. One should emphasize that the protection of the cyberspace became one of
the subjects most often taken up concerning the safety.
403
Jerzy Zawisza
Streszczenie
Rozwój technologii teleinformatycznych oraz Internetu prowadzi do powstawania
nowych zagrożeń, takich jak cyberkryzysy i cyberkonflikty, cyberprzemoc, cyberprotesty czy cyberdemonstracje o charakterze destrukcyjnym, zakłócające realizację
istotnych zadań administracji państwowej z udziałem podmiotów państwowych i niepaństwowych, w tym także groźba wywołania cyberwojny. Postęp w teleinformatyce
sprawił, że cyberprzestrzeń nie tylko przyczynia się do rozwoju podmiotów państwowych (pozapaństwowych) czy jednostki, ale jest również źródłem poważnych zagrożeń
dla ich bezpieczeństwa. Operacje w cyberprzestrzeni stanowią dziś integralną część
klasycznych kryzysów i konfliktów polityczno-militarnych (wojen), w ramach ich hybrydowego charakteru. Cyberprzestrzeń stała się polem konfliktu, na którym przychodzi nam zmierzyć się nie tylko z innymi państwami, ale także z wrogimi organizacjami o charakterze ekstremistycznym, terrorystycznym czy zorganizowanymi grupami
przestępczymi. Strategicznym celem w obszarze cyberbezpieczeństwa RP jest zapewnienie bezpiecznego funkcjonowania Rzeczypospolitej Polskiej w cyberprzestrzeni,
w tym adekwatnego poziomu bezpieczeństwa narodowych systemów teleinformatycznych – zwłaszcza teleinformatycznej infrastruktury krytycznej państwa – a także kluczowych dla funkcjonowania społeczeństwa prywatnych podmiotów gospodarczych,
w szczególności wchodzących w skład sektorów: finansowego, energetycznego i ochrony zdrowia. Należy zaznaczyć, że ochrona cyberprzestrzeni stała się jednym z najczęściej podejmowanych tematów dotyczących bezpieczeństwa.
Keywords: cyberspace, cyberwar, cybercrisis, cyberconflict, critical infrastructure, chipping, backdoor – santas, cracking, the Trojan Horse, information environment, cyberthreat, nationalization of the cyberspace
Słowa kluczowe: cyberprzestrzeń, cyberwojna, cyberkryzys, cyberkonflikt, infrastruktura krytyczna, chipping, backdoor – santas, cracking, koń trojański, środowisko
informacyjne, cyberzagrożenie, nacjonalizacja cyberprzestrzeni
Wprowadzenie
Państwa i organizacje międzynarodowe, a także inni aktorzy niepaństwowi
zrozumieli, że stabilność funkcjonowania i rozwój globalnego społeczeństwa
informacyjnego są uzależnione od otwartej, niezawodnej i przede wszystkim
bezpiecznej cyberprzestrzeni. Ogólnoświatowy zasięg oraz możliwość natychmiastowego dostępu z niemal dowolnego miejsca na Ziemi sprawiły, że coraz
więcej podmiotów (rządów, instytucji i firm), a także osób indywidualnych
404
decyduje się przenosić różne elementy swojej codziennej aktywności do cyberprzestrzeni. Internet stał się jednym z podstawowych mediów, synonimem
wolności słowa i nieskrępowanego przepływu informacji, a w pewnych przypadkach z powodzeniem służy jako narzędzie rewolucji i zmian społecznych.
Terminologia i istota cyberprzestrzeni
Termin „cyberprzestrzeń” (ang. cyberspace) został użyty po raz pierwszy
w 1984 roku przez W. Gibsona w powieści Burning Chrome. Wygenerowany
przez komputer świat wirtualnej rzeczywistości stał się szczególną matrycą
(matrix), inaczej przestrzenią komunikowania tworzoną przez system powiązań internetowych (Blair, D.C. 2011, s. 2). Cyberprzestrzeń w dzisiejszym rozumieniu to przestrzeń otwartego komunikowania się za pośrednictwem połączonych komputerów i pamięci informatycznych pracujących na całym świecie
jako synonim Internetu. Według Pierre’a Levy’ego cyberprzestrzeń ma charakter
,,plastyczny, płynny, obliczalny z dużą dokładnością i przetwarzalny w czasie
rzeczywistym, hipertekstualny, interaktywny i wreszcie wirtualny. To nowe
środowisko umożliwia współdziałanie poprzez łączenie wszystkich narzędzi
tworzenia informacji, rejestrowania, komunikacji i symulacji, przez co stało
się głównym kanałem informacyjnym i głównym nośnikiem pamięciowym
ludzkości”.
Kiedy w połowie lat 80. nad zatoką San Francisco powstawał WALL
(Whole Earth Lectronie Link), nikt nie przypuszczał, że tak szybko na świecie nastąpi rozwój sieci komputerowych. Stworzyły one cyberprzestrzeń
o nieograniczonych możliwościach komunikacyjnych. Rozwój ten w istotny
sposób wpłynął na stworzenie środowiska społecznego wywierającego coraz większy wpływ na edukację. Jak nietrudno zauważyć, wokół człowieka
wyrósł i rozszerzył się nieznany dotąd świat kultury, nauki, zabawy, komunikacji i społecznych relacji. Zjawiska te powodują istotne zmiany zarówno
w procesie edukacji, jak i w postawach jej uczestników (Białoskórski, 2011,
s. 15–16). Umiejętność funkcjonowania w przestrzeni rzeczywistej i wirtualnej staje się niezbędna na każdym etapie życia człowieka. Możemy mówić
o cyberprzestrzeni jako miejscu publikacji, inwigilacji, kontroli i co ważniejsze – uzależnienia od zniewolenia.
405
Jerzy Zawisza
Środowisko cyberprzestrzeni
Cyberprzestrzeń stała się nowym środowiskiem bezpieczeństwa, co pociąga za sobą konieczność dokonania licznych zmian zarówno w pragmatyce, jak
i w prawnoorganizacyjnym wymiarze funkcjonowania systemów bezpieczeństwa na świecie. Cyberprzestrzeń ukształtowały następujące procesy:
 proces integracji podstawowych form przekazu i prezentacji informacji(data + texts + pictures + voices + movies), który przyniósł multimedialność, ucyfrowienie infosfery i ikonosfery,
 proces konwergencji ICT (Information Communication Technologies):
systemów informatycznych, systemów telekomunikacyjnych i mediów
elektronicznych,
 proces integracji technosfery, który ukształtował globalną zintegrowaną
platformę teleinformatyczną.
Jak każde niemal zjawisko, wywołane rewolucją technologiczną w drugiej
połowie XX wieku, także cyberprzestrzeń ma zarówno swoją jasną, jak i ciemną stronę. Cyberprzestrzeń jest obszarem zarówno kooperacji pozytywnej, jak
i kooperacji negatywnej. Ta pierwsza oznacza wzrost możliwości wszechstronnego zaspokojenia potrzeb społecznych, w tym potrzeby samorozwoju (samorealizacji), we wszystkich dziedzinach życia, a mianowicie w sferze:
 edukacji: dzięki zwiększonym i ułatwionym możliwościom korzystania
z globalnych zasobów danych, informacji i wiedzy (Europejska Przestrzeń Edukacyjna),
 badań naukowych: dzięki wzrostowi zasobów wiedzy i wspomagania badań (Europejska Przestrzeń Badawcza),
 komunikacji: dzięki rozwojowi sieci komunikacji społecznej w niespotykanej dotąd skali globalnej,
 ekonomii: dzięki rozwojowi różnych form „e-biznesu” i powstaniu tzw.
gospodarki opartej na wiedzy,
 kultury: dzięki niemal nieograniczonemu dostępowi do zasobów wirtualnej ikonosfery,
 ludycznej: powstała arena globalnych igrzysk, gier i zabaw,
 bezpieczeństwa: dzięki zwiększonej sprawności służb nastąpił wzros
bezpieczeństwa obywateli, jednakże kosztem utraty części wolności.
406
Niestety, „ciemna strona” oznacza, że cyberprzestrzeń stała się niebezpieczna, okazując się źródłem zagrożeń dla bezpieczeństwa zewnętrznego (międzynarodowego) i wewnętrznego (narodowego). Możemy mieć do czynienia z następującymi zjawiskami:
 cyberprzestępstwa, czyli wykorzystania cyberprzestrzeni do celów
kryminalnych, zarówno przestępstw pospolitych, jak i zorganizowanych,
 cyberinwigilacji, czyli wykorzystania cyberprzestrzeni w celach kontroli społecznej (np. identyfikacja lokalizacji, częstości korzystania z ICT,
treści przekazów itd.),
 cyberterror yzmu, czyli działań terrorystycznych w cyberprzestrzeni,
 cyberszpiegostwa, to jest działań wywiadowczych polegających na
zbieraniu informacji stanowiących tajemnicę i przekazywaniu ich organom wywiadowczym,
 cyber wojny, czyli wykorzystania cyberprzestrzeni w działaniach wojennych lub w operacjach innych niż wojna (Sienkiewicz, Świeboda,
2010, s. 29–30).
Coraz szersze zagospodarowanie cyberprzestrzeni może stwarzać ryzyko
braku akceptacji społecznej dla racjonalnego określenia granicy między wolnością osobistą i ochroną praw jednostki w świecie wirtualnym a stosowaniem
środków służących zapewnieniu akceptowalnego poziomu bezpieczeństwa, co
może powodować trudności we wprowadzaniu nowych, efektywnych systemów bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni.
Ochrona cyberprzestrzeni
Rządowy obowiązujący program ochrony cyberprzestrzeni RP na lata
2009–2011 definiuje pojęcie cyberprzestrzeni państwa jako „(…) przestrzeń
komunikacyjną tworzoną przez system wszystkich powiązań internetowych
znajdujących się w obrębie państwa. Cyberprzestrzeń państwa w przypadku
Polski określana jest też mianem cyberprzestrzeni RP. Cyberprzestrzeń RP
obejmuje między innymi systemy, sieci i usługi teleinformatyczne o szczególnie ważnym znaczeniu dla bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, system
bankowy, a także systemy zapewniające funkcjonowanie w kraju transportu,
407
Jerzy Zawisza
łączności, infrastruktury energetycznej, wodociągowej i gazowej oraz systemy
informatyczne ochrony zdrowia, których zniszczenie lub uszkodzenie może
stanowić zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi, dziedzictwa narodowego oraz
środowiska w znacznych rozmiarach albo spowodować poważne straty materialne” (Sienkiewicz, 2010, s. 28). Rządowy program ochrony cyberprzestrzeni
na lata 2011–2016 jest obecnie w trakcie uzgodnień resortowych (ROOCRP).
W tym kontekście szczególnie istotne jest zrozumienie dynamiki zmian tego
środowiska. Ochrona cyberprzestrzeni stała się jednym z najczęściej podejmowanych tematów dotyczących bezpieczeństwa. Państwa, organizacje międzynarodowe i inni aktorzy niepaństwowi zrozumieli, że stabilność funkcjonowania
i rozwój globalnego społeczeństwa informacyjnego są uzależnione od otwartej,
niezawodnej i przede wszystkim – bezpiecznej cyberprzestrzeni. Podnoszenie
świadomości w tym zakresie idzie w parze z gwałtownym wzrostem liczby incydentów komputerowych i nowych rodzajów zagrożeń. Polska również jest
obiektem ataków cybernetycznych. Podobnie jak inne państwa, stoi przed wyzwaniem, jakim jest wypracowanie zmian prawnych i organizacyjnych, pozwalających na zapewnienie właściwego poziomu bezpieczeństwa cyberprzestrzeni
i funkcjonujących w niej obywateli. Rozwojowi społeczeństwa informacyjnego,
połączonemu z rozszerzaniem zasięgu Internetu, towarzyszy przenikanie kolejnych aspektów ludzkiej działalności do cyberprzestrzeni. Ogólnoświatowy
zasięg oraz możliwość natychmiastowego dostępu z niemal dowolnego miejsca na Ziemi, w połączeniu z niewielkimi kosztami użytkowania, sprawiły, że
coraz więcej podmiotów (rządów, instytucji i firm), a także indywidualnych
osób decyduje się przenosić różne elementy swojej codziennej aktywności do
cyberprzestrzeni. Wielu użytkowników Internetu nie wyobraża sobie życia bez
szybkiego dostępu do najświeższych informacji i poczty elektronicznej, internetowej bankowości, zakupów online, elektronicznej rezerwacji biletów czy
kontaktu z rodziną i znajomymi przez portale społecznościowe oraz internetowe komunikatory. Dostępny za pomocą komputerów, telefonów komórkowych,
tabletów Internet stał się jednym z podstawowych mediów, synonimem wolności słowa i nieskrępowanego przepływu informacji, a w pewnych przypadkach
z powodzeniem służy jako narzędzie rewolucji i zmian społecznych. Niestety,
w czasie gdy cyberprzestrzeń staje się wirtualnym odzwierciedleniem fizycznej
408
rzeczywistości, przenikają do niej również negatywne formy ludzkiej działalności. Konstrukcja stworzonej z myślą o współpracy naukowej sieci internetowej
daje duże poczucie anonimowości, wykorzystywana jest przez przestępców, terrorystów, a także niektóre państwa do prowadzenia nielegalnej działalności lub
agresji wobec innych podmiotów. W dużej mierze wynika to z faktu, że ponad
połowa użytkowników nie posiada aktualnego oprogramowania zabezpieczającego systemy komputerowe. Motywacją do działania większości cyberprzestępców jest zazwyczaj chęć zysku, przykładem są tu tzw. haktywiści, którzy
w dążeniu do osiągnięcia celów ideowych dopuszczają się np. kradzieży i niszczenia wrażliwych danych bądź utrudniają do nich dostęp (Domański, 2013,
s. 69–71). Cyberprzestrzeń jest wykorzystywana również przez terrorystów jako
narzędzie prowadzenia motywowanej politycznie działalności. Z uwagi na kontrowersje i problemy z jasnym zdefiniowaniem pojęcia cyberterroryzmu trudno
jednoznacznie zakwalifikować konkretne przykłady ataków jako efekt działalności terrorystów w cyberprzestrzeni. Wiele incydentów przypisywanych terrorystom może być formą wandalizmu, działaniem niejawnie sponsorowanym
lub prowadzonym przy cichej akceptacji państwa, co jednak jest trudne do udowodnienia. Klasycznym przykładem są zmasowane cyberataki na infrastrukturę
teleinformatyczną wielu państw czy instytucji, czego przykładem może być Estonia, gdzie w 2007 roku cyberataki doprowadziły do paraliżu państwa (Grzelak,
Liedel, 2012, s. 127). Internet jest wykorzystywany przez terrorystów również
jako narzędzie komunikacji, prowadzenia motywowanej politycznie działalności, w ich rękach jest także narzędziem koordynowania swoich działań, propagandy, dezinformacji, gromadzenia środków finansowych oraz werbowania
członków. Używają oni globalnej sieci do koordynowania swoich działań, propagandy, dezinformacji, gromadzenia środków finansowych oraz werbowania
członków. Ponadto za jej pośrednictwem udostępniane są materiały o charakterze typowo instruktażowym. Jedną z podstawowych funkcji Internetu jest uzyskiwanie informacji. Dlatego nie jest zaskoczeniem, że powszechnie stosowaną
praktyką jest użycie cyberprzestrzeni do celów wywiadowczych, gdzie służby
niektórych państw na szeroką skalę wykorzystują cyberprzestrzeń do zbierania
danych wywiadowczych, szczególnie danych gospodarczych dotyczących nowoczesnych technologii, przemysłu obronnego, farmaceutycznego itp. Wiele mówi
409
Jerzy Zawisza
się także o działaniach militarnych w cyberprzestrzeni, nazywanej kolejnym po
lądzie, morzu, przestrzeni powietrznej i przestrzeni kosmicznej środowiskiem
prowadzenia walki. Zarówno organizacje międzynarodowe, jak i państwa przyznają, iż konieczne jest rozwijanie zdolności obronnych w cyberprzestrzeni
(Białoskórski, 2011, s. 47–48). Nie jest jednak tajemnicą, że niektóre kraje zdecydowały się również na rozwój zdolności ofensywnych, tworząc odpowiednie struktury w siłach zbrojnych, i prowadzą badania nad nowymi rodzajami
„cyberbroni”, budując w ten sposób własne zasoby odstraszania potencjalnych
adwersarzy. Poza specjalnie wydzielonymi jednostkami działającymi w strukturach sił zbrojnych wybrane państwa korzystają również z usług płatnych ekspertów, którzy jako najemnicy lub członkowie „cybermilicji” realizują ofensywne
i defensywne zadania w cyberprzestrzeni. Militaryzacja cyberprzestrzeni obejmuje również rozwój narzędzi służących walce w tym środowisku. Podnoszenie
zdolności obronnych doprowadziło do znacznego uodpornienia na konwencjonalne cyberataki i spowodowało wzrost nakładów na tworzenie „cyberbroni” wykorzystywanych przez państwa do prowadzenia kierunkowych ataków.
Niejasności walki w cyberprzestrzeni
W kwestii walki w cyberprzestrzeni jest jeszcze wiele niejasności, m.in.
natury prawnej. Kolejne państwa tworzą strategie dotyczące obrony, a także
otwarcie mówią o możliwości ofensywy lub ataków odwetowych w cyberprzestrzeni, tylko nie wiadomo, jak dokładnie mógłby wyglądać przebieg takiego
konfliktu. Nie jest jasne, czy atak w cyberprzestrzeni pociągnie za sobą konwencjonalne, tzn. militarne, działania odwetowe, a także jak środowisko międzynarodowe zareaguje w takiej sytuacji. Wiele mówi się o współpracy i kolektywnej obronie (Sienkiewicz, Świeboda, 2010, s. 75–77).
Kwestia obrony cyberprzestrzeni została ujęta w dwóch ostatnich deklaracjach przyjętych po szczytach NATO w 2010 i 2012 roku. Trudno jednak przewidzieć, czy np. atak cybernetyczny na jednego z członków sojuszu faktycznie
uruchomi wszystkie mechanizmy związane z art. 5 traktatu waszyngtońskiego
i jaka będzie skala ewentualnych działań w tym zakresie. Jedną z największych
przeszkód stojących na drodze formalnoprawnego uregulowania kwestii bezpieczeństwa cyberprzestrzeni, zarówno na poziomie państwowym, jak i mię410
dzynarodowym, są trudności ze spójnym zdefiniowaniem terminów dotyczących tego zagadnienia. Problem stanowi nawet uzgodnienie definicji pojęcia
samej cyberprzestrzeni. Centrum Doskonalenia Cyberobrony NATO w Tallinie (NATO Cooperative Cyber Defence Centre of Excellence, CCDCoE) proponuje definicję mówiącą, że cyberprzestrzeń jest „zależnym od czasu zbiorem
połączonych systemów informacyjnych oraz ludzi/użytkowników wchodzących w interakcję z tymi systemami”. Wspomniana instytucja zwraca uwagę
na wielość definicji w tym obszarze. Europejska Agencja do spraw Bezpieczeństwa Sieci i Informacji (European Network and Information Security Agency,
ENISA) do jej realizowanych zadań zalicza:
 doradzanie Komisji i państwom członkowskim w zakresie bezpieczeństwa informacji oraz pomaganie im, w porozumieniu z odpowiednim
sektorem, w rozwiązywaniu problemów z zakresu bezpieczeństwa sprzętu komputerowego i oprogramowania,
 gromadzenie i analizę danych dotyczących przypadków naruszania
w Europie bezpieczeństwa w tych dziedzinach oraz analizę ryzyka, jakie
w związku z tym powstaje,
 promowanie metod analizy oceny ryzyka oraz zarządzania ryzykiem
w celu doprowadzenia do sprawniejszego reagowania na zagrożenia
w dziedzinie bezpieczeństwa informacji,
 wymianę najlepszych bieżących praktyk w zakresie podnoszenia wiadomości i współpracy z równymi podmiotami działającymi w dziedzinie
bezpieczeństwa informacji, w szczególności poprzez tworzenie partnerstw publiczno-prywatnych z udziałem przedsiębiorstw z tej branży,
 monitorowanie procesu opracowywania norm dla produktów i usług
z dziedziny bezpieczeństwa sieci i informacji.
Wspomniana Agencja zaleca uzgodnienie jednolitych definicji pojęć z zakresu bezpieczeństwa cyberprzestrzeni, wokół których kraje Unii będą tworzyły narodowe strategie, wspomagając w ten sposób utrzymanie bezpieczeństwa
cyberprzestrzeni na lokalnym i globalnym poziomie.
Kwestia cyberbezpieczeństwa, czyli bezpieczeństwa EPC, została podjęta
na forum G8, a także przez Radę Europy w międzynarodowej konwencji dotyczącej przestępczości informatycznej w dniu 8 listopada 2001 r.
411
Jerzy Zawisza
Do najważniejszych postanowień Konwencji Rady Europy należy zaliczyć:
 harmonizację narodowych systemów prawnych dotyczących zdefiniowania cyberprzestępstw,
 wypracowanie standardów prowadzenia postępowania karnego oraz
procedur sądowych dostosowanych do zasad działania globalnej sieci
teleinformatycznej,
utworzenie
szybkiego i skutecznego systemu współpracy międzynarodo
wej w zakresie bezpieczeństwa EPC (Sienkiewicz, Świeboda, 2010, s. 33).
Bezpieczeństwo cyberprzestrzeni w wymiarze
instytucjonalnym
Ochrona sieci formacji zmilitaryzowanych
W Polsce nie dopracowano się w pełni skutecznego systemu reagowania na
incydenty komputerowe. Należy stwierdzić, iż główną funkcję pełni w nim rząd,
który za pomocą właściwych ministerstw, takich jak Ministerstwo Administracji
i Cyfryzacji (MAiC), Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MSW), Ministerstwo
Obrony Narodowej (MON), oraz służb, takich jak Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW), Służba Kontrwywiadu Wojskowego (SKW), Służba Wywiadu Wojskowego (SWW), stara się przeciwdziałać zagrożeniom pojawiającym się
w cyberprzestrzeni (Sulowski, Brzeziński, 2014, s. 258). Ministerstwa odgrywają
zasadniczą rolę, jeśli chodzi o wypracowywanie odpowiednich rozwiązań koncepcyjnych, legislacyjnych czy politycznych. Tymczasem odpowiedzialność za
praktyczne reagowanie na incydenty ciąży na wspomnianych służbach i strukturach, mających charakter zarówno cywilny, jak i wojskowy.
W 2008 roku powołano w Resorcie Obrony Narodowej System Reagowania na Incydenty Komputerowe, w ramach którego działają: Resortowe Centrum Zarządzania Sieciami i Usługami Teleinformatycznymi oraz Resortowe
Centrum Zarządzania Bezpieczeństwem Sieci i Usług Teleinformatycznych.
Oprócz nich można wymienić także: Centrum Koordynacyjne Systemu Reagowania na Incydenty Komputerowe Departamentu Informatyki i Telekomunikacji MON, Departament Ochrony Informacji Niejawnych, Komendę Główną Żandarmerii Wojskowej oraz Zarząd Planowania Systemów Dowodzenia
i Łączności Sztabu Generalnego WP (Sulowski, Brzeziński, 2014, s. 253).
412
Ochrona sieci cywilnych
W ochronie sieci cywilnych zasadniczą rolę odgrywają dwie struktury.
Z jednej strony sieci administracji publicznej zabezpiecza Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW), w ramach której funkcjonuje, utworzony
1 lutego 2008 r., Rządowy Zespół Reagowania na Incydenty Komputerowe
CERT.GOV.PL. Do jego zadań zalicza się zapewnianie i rozwijanie zdolności
jednostek organizacyjnych administracji publicznej Rzeczypospolitej Polskiej
do ochrony przed cyberzagrożeniami. Ponadto realizuje on jednocześnie zadania narodowego zespołu odpowiadającego za koordynację procesu obsługi
incydentów komputerowych w obszarze CRP. Z kolei strukturą odpowiedzialną za ochronę polskich sieci cywilnych jest funkcjonujący od 1996 roku CERT
Polska, który działa w ramach Naukowej i Akademickiej Sieci Komputerowej,
z którą CERT.GOV.PL utrzymuje ścisłe kontakty. Do kompetencji CERT Polska należy m.in.: rejestrowanie i obsługa zdarzeń naruszających bezpieczeństwo sieci, reagowanie na bezpośrednie zagrożenia dla użytkowników, udział
w krajowych i międzynarodowych projektach związanych z bezpieczeństwem
teleinformatycznym oraz działania informacyjno-edukacyjne. Warto dodać,
że CERT Polska utrzymuje ożywione kontakty międzynarodowe, od 2000
roku należy do TERENA TFCSIRT (TERENA – Trans-European Research and
Education Networking Association), a od 2010 roku do Anti-Phishing Working
Group (Czornik, Łakomy, 2014, s. 428–433).
Co budzi lęk i obawy?
Po pierwsze – to, że świat ma problemy z jasnym zdefiniowaniem pojęcia cyberterroryzmu, wiele incydentów może być formą wandalizmu, prowadzone działania niejawnie sponsorowane lub prowadzone przy cichej
akceptacji państwa są trudne do udowodnienia. Nie jest jednak tajemnicą,
że niektóre kraje zdecydowały się na rozwój swoich zdolności ofensywnych
– tworząc odpowiednie struktury w siłach zbrojnych i prowadząc badania
nad nowymi rodzajami „cyberbroni”, budują w ten sposób własne zasoby
odstraszania potencjalnych przeciwników. Dla przykładu MON USA ustaliło, że „podejmowany przez inne państwo sabotaż komputerowy może
stanowić akt wojny, co otwiera USA drogę do zareagowania na cyberatak
413
Jerzy Zawisza
użyciem swoich Sił Zbrojnych”. Stąd też kwestia obrony cyberprzestrzeni została ujęta w dwóch ostatnich deklaracjach przyjętych po szczytach NATO
w 2010 i 2012 roku.
Po drugie – największą przeszkodą stojącą na drodze formalnoprawnego
uregulowania kwestii bezpieczeństwa cyberprzestrzeni są trudności ze spójnym zdefiniowaniem terminów dotyczących tego zagadnienia. Troska i odpowiedzialność za utrzymanie bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni nie mogą
spoczywać wyłącznie na władzach, które część zobowiązań w tym zakresie
powinny przenieść na barki społeczeństwa, sektora prywatnego i organizacji
pozarządowych.
Po trzecie – bezpieczeństwo cyberprzestrzeni nie będzie możliwe bez rozbudowy systemów wczesnego ostrzegania przed atakami. Wdrożenie dodatkowych rozwiązań prewencyjnych i szczególnej ochrony kluczowych systemów
teleinformatycznych, połączonych z ćwiczeniami, pozwoli uodpornić tę infrastrukturę na ataki cybernetyczne. Zapewnienie bezpieczeństwa cyberprzestrzeni nie będzie możliwe bez zaangażowania jak najszerszego grona użytkowników
globalnej sieci, którzy świadomi niebezpieczeństw będą mogli przyczyniać się
do ochrony tego środowiska (Sulowski, Brzeziński, 2014, s. 268).
Podsumowanie
Polska, jak inne państwa, stoi przed wyzwaniem, jakim jest wypracowanie
zmian prawnych i organizacyjnych, pozwalających na zapewnienie właściwego
poziomu bezpieczeństwa cyberprzestrzeni i funkcjonujących w niej obywateli.
Konieczne jest ciągłe kształcenie specjalistów od bezpieczeństwa teleinformatycznego i kadry urzędniczej. Należy racjonalizować programy kształcenia na
wyższych uczelniach. Równolegle do wymienionych przedsięwzięć konieczne
jest prowadzenie kampanii społecznej o charakterze edukacyjno-prewencyjnym, której celem będzie podnoszenie świadomości użytkowników w zakresie zagrożeń czyhających na nich w cyberprzestrzeni. Nie można zapominać,
że choć zagrożenia w cyberprzestrzeni stanowią odmienną kategorię wyzwań
legislacyjno-organizacyjnych, to problemy, które stwarzają, powinny wymuszać na strukturach państwowych ewolucję w stronę rozwiązań mniej hierarchicznych, a bardziej elastycznych zarówno w wymiarze społecznym, jak
414
i technologicznym, wraz z jej wszystkimi konsekwencjami. Należy z jednej
strony zauważyć, że powszechny i wygodny dostęp do informacji i zapewnienie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa cyberprzestrzeni są problemem,
który nie da się rozwiązać ad hoc. Z drugiej strony zbyt restrykcyjne podejście
do tego problemu może przynieść nieoczekiwane skutki od wcześniej założonych, uznanych za wartość szczególnej troski. W tym miejscu należy zadać
pytanie – czy nadmierne działania prowadzące do ograniczania dostępu do
informacji, rozbudowa cenzury czy nadmierna inwigilacja Internetu są celowe
i przyniosą określony skutek? Warto też dodać, iż zagrożenia bezpieczeństwa
cyberprzestrzeni mają charakter asymetryczny, zatem rozwijanie ofensywnego
potencjału do walki w cyberprzestrzeni jest zasadne w trosce o żywotne interesy każdego państwa.
Literatura
Bączek, P. (2006). Zagrożenia informacyjne a bezpieczeństwo państwa polskiego. Toruń, Wyd. Adam Marszałek. ISBN 8374413476.
BBN. (2013). Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego RP. Warszawa, BBN. ISBN
9788360846179.
Białoskórski, R. (2011). Cyberzagrożenia w środowisku bezpieczeństwa XXI wieku, zarys problematyki. Warszawa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Cła i Logistyki. ISBN
9788389226853.
Blair, D.C. (2011). Annual Treat Assessment of the Intelligence Community for the Senate Select Committe on Intelligece. Montreal, International Centre for the Prevention of Crime. ISBN 9782921916691.
Bógdał-Brzezińska, A., Gawrycki, M.F. (2003). Cyberterroryzm i problemy bezpieczeństwa informacyjnego w świecie. Warszawa, Wydawnictwo ASPRA-JR. ISBN
8388766597.
Castells, M. (2010). Społeczeństwo w sieci. Warszawa, PWN. ISBN 9788301162948.
Czornik, K., Lakomy, M. (2014). Dylematy polityki bezpieczeństwa na początku drugiej dekady XXI wieku. Katowice, Wydawnictwo UŚ. ISBN 9788393876020.
Domański, Z. (2013). Zagrożenia w cyberprzestrzeni. W: M. Such-Pyrgiel (red.), Bezpieczeństwo społeczne w XXI wieku w ujęciu socjologicznym, pedagogicznym, prawnym i nauk o zarządzaniu. Józefów, WSGE. ISBN 9788362753376.
415
Jerzy Zawisza
Grzelak, M., Liedel, K. (2014). Bezpieczeństwo w cyberprzestrzeni, zagrożenia i wyzwania dla Polski – zarys problemu, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego”. Kraków, Wydawnictwo UE. Nr 2(926).
Kucharski, M. (2012). Bezpieczeństwo dyscypliny w obszarze nauk społecznych. Warszawa – Łódź, Wydawnictwo SAN. ISBN 9788362916528.
Liedel, K., Piasecka, P., Aleksandrowicz, T.R. (2014). Sieciocentryczne bezpieczeństwo: wojna, pokój i terroryzm w epoce informacji. Warszawa, Difin. ISBN
9788379302710.
Madej, M. (2009). Rewolucja informatyczna – istota, przejawy oraz wpływ na postrzeganie bezpieczeństwa państw systemu międzynarodowego. Warszawa, PISM. ISBN
9788389607713.
MAiC. (2014). Polityka ochrony cyberprzestrzeni RP. Warszawa. ISBN 9788362723058.
Pokruszyński, W. (2012). Bezpieczeństwo, teoria i praktyka. Józefów, WSGE. ISBN
9788362753154.
Rydlewski, G. (2011). Decydowanie publiczne. Warszawa, DW ELIPSA. ISBN
9788371510496.
Sienkiewicz, P. (2004). Wizje i modele wojny informacyjnej. Kraków. AGH. ISBN
8389388324.
Skrzypczak, J. (2014). Polityka ochrony cyberprzestrzeni RP, „Przegląd Strategiczny”
2084–6991. R. 4, nr 7.
Sulowski, S., Brzeziński, M. (2014). Trzy wymiary współczesnego bezpieczeństwa.
Warszawa, DW ELIPSA. ISBN 9788380170315.
Zawisza, J. (2015). The Organization and Functioning of the Polish Security System for
Cross – Border Crisis. Słupsk, ProPomerania. ISBN 9788363680329.
Zięba, R. (2004). Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego. Warszawa, WN.
SCHOLAR. ISBN 8373830758.
416
Joanna Majchrzyk-Mikuła
Filia w Piotrkowie Trybunalskim
Wydział Nauk Społecznych
Małgorzata Matusiak
Filia w Piotrkowie Trybunalskim
Wydział Nauk Społecznych
Journal of Modern
s. 417–436
Theoretical and empirical analysis
of the phenomenon of phonoholism
among the students of pedagogy
Analiza teoretyczna i empiryczna zjawiska
fonoholizmu wśród studentów kierunku
pedagogika
Abstract
The article is devoted to the issue of the addiction to a mobile phone. It is treated as
a new social problem and educational challenge. The first part is devoted to the role of
a mobile phone in life of a young person. The addiction to a mobile phone was defined
and its aetiology was described. Typical features of a person who is psychologically
addicted were described. The second part presents the results of the research the aim of
which was to gain knowledge concerning dominating forms of using mobile phones by
the students of pedagogy. The last part of the article presents the results and conclusions
concerning the students who participated in the research. The analysis of the conducted
research confirms the tendency to the new addiction called phonoholism. Therefore,
there is a need to popularize knowledge concerning new addictions, especially among
parents and pedagogues.
Streszczenie
W artykule zostały zawarte treści dotyczące uzależnienia od telefonu komórkowego. Potraktowano je jako nowy problem społeczny i wyzwanie edukacyjne. W pierwszej części zwrócono uwagę na rolę, jaką odgrywa telefon komórkowy w życiu młodego
człowieka. Zdefiniowano, czym jest uzależnienie fonoholiczne, oraz zwrócono uwagę
na jego etiologię. Ukazano typowe cechy zachowania osoby uzależnionej psychicznie.
W drugiej części zaprezentowano wyniki badań własnych, których celem było zdobyJournal of Modern Science tom 4/27/2015
417
Joanna Majchrzyk-Mikuła, Małgorzata Matusiak
cie wiedzy na temat dominujących form korzystania przez studentów kierunku pedagogika z telefonów komórkowych. W końcowej części artykułu przedstawiono wnioski dotyczące tego, czy ze zjawiskiem fonoholizmu mamy do czynienia w przypadku
studentów uczestniczących w badaniu. Analiza przeprowadzonych badań potwierdza
tendencję do występowania nowego uzależnienia, jakim jest fonoholizm. W związku
z tym istnieje potrzeba popularyzowania wiedzy na temat nowych uzależnień, zwłaszcza wśród rodziców i pedagogów.
Keywords: the youth, students, mobile phone, addictions, phonoholism
Słowa kluczowe: młodzież, studenci, telefon komórkowy, uzależnienia, fonoholizm
Wprowadzenie
Upowszechnienie urządzeń elektronicznych skutkuje wieloma konsekwencjami dla gospodarek i społeczeństw, zmieniając tradycyjne sposoby ich funkcjonowania. W miejsce utartych i znanych form pracy, spędzania wolego czasu,
kontaktu z drugim człowiekiem – wchodzą nowe. Wśród nich rozpoznajemy takie, które noszą niepokojące dla funkcjonowania jednostki i zbiorowości cechy,
powodujące w powszechnym odbiorze nie tylko zmianę, ale przede wszystkim
jej niekorzystne wpływy. Niektóre z tych zjawisk, mimo ich „świeżości”, zostały
już szeroko opisane i przeanalizowane w literaturze popularnej i naukowej; na
przykład pracoholizm czy zakupoholizm. Kolejne dopiero zaczynają być głębiej
analizowane (Janiszewski, 2009, s. 66–84). Jednym z nich jest fonoholizm, czyli mówiąc najogólniej – zaobserwowane od czasu upowszechnienia telefonów
komórkowych nadmierne, czasami wręcz chorobliwe, korzystanie z nich. Tradycyjne wykorzystanie telefonu (co istotne stacjonarnego), gdzie sporadyczny
kontakt był domeną, zmienia się wraz z nadejściem ery telefonów komórkowych
nowych generacji (niestacjonarnych), głównie za sprawą licznych funkcji nieobecnych w telefonach tradycyjnych. Klasyczny sposób wykorzystania telefonu
wraz z rozpowszechnieniem komórkowych nabrał zupełnie innego sensu. Tak
jak w przypadku wszystkich nowych zjawisk, nieograniczona (prawie niczym,
ani wiekiem, ani statusem materialnym czy społecznym) dostępność ma – obok
pozytywnych – również poważne, negatywne konsekwencje.
Celem badań empirycznych, przedstawionych w niniejszym artykule, było
zdobycie wiedzy na temat dominujących form korzystania przez studentów
418
Analiza teoretyczna i empiryczna zjawiska fonoholizmu...
kierunku pedagogika z telefonów komórkowych. Uzyskane dane zebrano pod
kątem klasycznych objawów fonoholizmu opisanych i skatalogowanych przez
ośrodki terapii uzależnień, takich jak:
 nierozstawanie się z telefonem,
 przywiązywanie wyjątkowej wagi do telefonu (np. model),
 nerwowość w sytuacjach, kiedy nie ma się telefonu,
 trudności z wyłączeniem telefonu w sytuacjach tego wymagających (np.
w kościele, w pracy itp.),
 częstotliwość korzystania z telefonu.
Do tak zarysowanego celu badań autorki postawiły następujące główne pytanie problemowe: Jakie są podstawowe formy korzystania z telefonów komórkowych wśród studentów kierunku pedagogika?
Na tak ujęty podstawowy problem badawczy składają się następujące problemy szczegółowe:
 Czy wszystkie działania podczas dnia codziennego badani wykonują,
posiadając telefon komórkowy, tzn. czy towarzyszy on badanym przez
całą dobę, tak aby byli dostępni, jak też sami mogli w każdej chwili z niego skorzystać?
 Czy badani przypisują jakąś szczególną rolę telefonowi komórkowemu,
tzn. czy ważne jest dla nich posiadanie najnowszych modeli?
 Jakie emocje towarzyszą badanym, kiedy nie mogą skorzystać z telefonu
zarówno z powodu jego braku, jak i miejsca, które wyklucza korzystanie
z niego?
 Jak często badani korzystają z telefonu komórkowego?
W końcowej części artykułu przedstawiono wnioski dotyczące tego, czy
ze zjawiskiem fonoholizmu mamy do czynienia w przypadku studentów
uczestniczących w badaniu; to znaczy czy objawy fonoholizmu występują
w grupie badanych.
Wymiar teoretyczny
Współcześnie mało kto wyobraża sobie życie bez telefonu komórkowego
i internetu. Postęp technologiczny sprawiał, iż większość ludzi na świecie
w krajach cywilizowanych jest posiadaczami co najmniej jednego telefonu
419
oraz ma dostęp do internetu. Jednakże te dobrodziejstwa, pomimo iż są
w wielu sytuacjach życia niezbędne, coraz częściej stają się też swego rodzaju przekleństwem.
Najnowsze modele telefonów służą nie tylko do prowadzenia rozmów telefonicznych czy wysyłania krótkich wiadomości tekstowych, ale stają się już
przenośnymi komputerami, odtwarzaczami muzycznymi, odbiornikami radiowymi, urządzeniami do nawigacji samochodowej, dyktafonami, służą do
logowania się w sieci internetu, są również kalendarzami, notatnikami, aparatami fotograficznymi i kamerami cyfrowymi (Andrzejewska, 2014, s. 22).
Z tych właśnie powodów można łatwo utracić kontrolę nad racjonalnym korzystaniem z tych urządzeń. Potwierdzać to mogą obserwacje nastolatków nieustannie rozmawiających przez komórkę czy wysyłających niezliczoną liczbę
SMS-ów, grających w gry, przeszukujących strony internetowe, logujących się
na swoich kontach na portalach społecznościowych.
Przedstawiona powyżej „ewolucja” technologiczna ma istotny wpływ na
sposób komunikacji i relacji międzyludzkich. To, co się zmieniło, to przede
wszystkim tempo przemian cywilizacyjnych, gdzie kolejne nowinki technologiczne i rozwiązania internetowe pojawiają się właściwie z dnia na dzień.
Wpływ nowych technologii na psychikę obserwowany jest jednak nie tylko
u ludzi młodych, chociaż w ich przypadku zmiany są najbardziej zauważalne.
Aby móc efektywnie funkcjonować w świecie, człowiek stara się zaadaptować
do szybko zmieniającej się rzeczywistości (Sarzała, 2010, s. 220). W konsekwencji szybkiego rozwoju cywilizacyjnego drastycznej zmianie uległy również
wartości społeczne, a mianowicie zwiększył się konsumpcyjny styl życia, a obniżyła się ilość i jakość relacji społecznych oraz rodzinnych. U młodych ludzi,
urodzonych i żyjących w świecie poddanym procesom cyfryzacji, kształtuje się
zupełnie nowy sposób odbierania otaczającego ich świata. Zmiany zachodzą
nie tylko na poziomie zachowania, ale również budowania własnej tożsamości.
Widok młodych ludzi z komórkami, z którymi się nie rozstają, gdziekolwiek by
byli, ze słuchawkami w uszach prowadzącymi od sprzętu, którego zasady działania nie zna przeciętny czterdziestolatek, czy nieustanne bycie online to tylko
z pozoru nieistotne emblematy odrębności młodego pokolenia (Majchrzyk,
Terelak, 2011, s. 20). W żadnym razie nie można ich sprowadzać do roli tech420
nologicznych gadżetów. Nowe narzędzia komunikacyjne sprawiają, że nie tylko życie młodych ludzi staje się inne. Jako zbiorowość reprezentują odmienną
społeczną jakość. Należy pamiętać, że okres dorastania charakteryzuje się tym,
iż grupa rówieśnicza staje się dla młodzieży niezwykle ważna. Niejednokrotnie
to, co jest modne i wartościowe wśród kolegów, bywa dla młodego człowieka
ważniejsze niż wartości przekazywane przez rodziców. Dysponowanie aparatem najnowszej generacji oznacza nadążanie za modą, nowoczesność. Częste odbieranie telefonu komórkowego i prowadzenie licznych rozmów może
świadczyć w oczach innych osób, że jego właściciel ma liczne grono przyjaciół
i jest on dla nich ważny. Oczywiście ta swoista potrzeba afiliacji znana jest od
dawna – zmieniły się natomiast narzędzia, za pomocą których młodzi ludzie
ową potrzebę aktualnie realizują.
Obserwując sposób, w jaki większość obchodzi się ze swoim telefonem,
trzeba przyznać, że ich relację do tego przedmiotu można by określić jako
patologiczną. Bierze się to z jednej strony z dużego zaangażowania emocjonalnego i przyjemności z posługiwania się martwym przedmiotem. Z drugiej strony w związku z szeroką dostępnością dóbr i nieustającą stymulacją w młodych ludziach rodzi się postawa „jednorazowości”, polegająca na
tym, że jedna rzecz jest natychmiast zastępowana inną. Zjawisko to widoczne jest w odniesieniu do nabywania i pozbywania się przez nich telefonów
komórkowych. Pożądane są przez nich te, które aktualnie są nowymi modelami na rynku, mimo że nieczęsto niewiele różnią się od poprzedniego
telefonu (http://www.psychologia-spoleczna.pl/porady/1648-cyfrowe-zyciepsychiczne.html, dostęp: 10.10.2015). Jak bardzo ten produkt stał się nam
niezbędny, uświadamiamy sobie dopiero w chwili, gdy korzystanie z niego
staje się niemożliwe, przez co tracimy narzędzie komunikacji, czy też następuje czasowa utrata relacji emocjonalnej (Pawłowicz, 2010, s. 165). Negatywnym skutkiem kultury „bycia zawsze online” jest fakt, że mózg nigdy nie
zasypia, organizm nie ma czasu na odpoczynek, regularne jedzenie, wystarczającą ilość i jakość snu, a to z kolei prowadzi do stresu.
Powyższe czynniki przyczyniły się do powstania nowej grupy uzależnień,
zwanych uzależnieniami czynnościowymi, inaczej mówiąc behawioralnymi.
Zasadniczą cechą tych zachowań jest: „brak możliwości oparcia się impulsom
421
lub pożądaniu, popędowi lub pokusie wykonywania czynów, które są szkodliwe dla samych uzależnionych lub osób z ich otoczenia” (Jasińska, Klimkiewicz,
Sękowski, Wojnar, 2013, s. 6). Wśród zaburzeń behawioralnych wyodrębniono
uzależnienia od technologii, będące skutkiem interakcji człowieka z maszyną
(np. z komputerem czy z telefonem), przy braku jednoczesnej fizycznej intoksykacji. Dlatego też uzależnienie od telefonu komórkowego można definiować
jako nieprawidłowy, dysfunkcjonalny sposób korzystania z niego i określa się
mianem fonoholizmu. Jest to zjawisko relatywnie nowe, bowiem pojawiło się
ono na ogólnodostępnym rynku zaledwie 15 lat temu. Pierwszym krajem,
w którym zaczęto o nim pisać, były Chiny. Tam też w literaturze medycznej
użyto po raz pierwszy terminu mobile phone dependence syndrome (Guerreschi, 2006, s. 207). Zjawisko to jest szczególnie istotne w odniesieniu do osób
młodych, których charakter, osobowość czy umiejętność prawidłowego funkcjonowania w różnego rodzaju grupach społecznych – zawodowych, przyjacielskich, rodzinnych – dopiero się kształtują.
Jak dotychczas pojęcie to nie zostało sklasyfikowane przez Międzynarodową Klasyfikację Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów (ICD) ani przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (DSM). Podobnie Światowa Organizacja
Zdrowia (ICD) nie traktuje pojęć fonoholizmu ani internetoholizmu jako uzależnienia (Łuczak, Łuczak, 2007, s. 220).
Niemniej jednak coraz częściej psychologowie uważają, że nadmierne nadużywanie telefonu komórkowego oraz korzystanie z internetu jest poważnym
problemem porównywalnym często z narkomanią czy alkoholizmem (Woronowicz, 2009, s. 520). Wielu specjalistów twierdzi, że nie ma wyraźnych
różnic pomiędzy uzależnieniem od substancji psychoaktywnych a uzależnieniem od tego typu nowoczesnych czynności (Jasińska, Klimkiewicz, Sękowski, Wojnar, 2013, s. 7). Różnica polega na tym, że w pierwszym przypadku
osoby uzależnione poszukują kontaktu z substancją, w drugim zaś wiąże się
ona z możliwością wykonywania określonych czynności (Guerreschi, 2006,
s. 19). Są to wszelkiego rodzaju nałogowo powtarzane działania, w które nie są
zaangażowane substancje psychoaktywne. Należą do nich zachowania, które są
społecznie akceptowane, takie jak jedzenie, granie w gry hazardowe, robienie
zakupów, korzystanie z internetu, oglądanie telewizji, dbanie o swój wygląd,
422
zaspokajanie potrzeb seksualnych, używanie komórki, praca itp. Mogą one stać
się zagrożeniem i przejść w uzależnienie wówczas, gdy tracimy kontrolę nad
daną czynnością. Pierwszym niepokojącym sygnałem jest odczuwany przymus – czyli silne pragnienie wykonywania danej czynności, mimo jej negatywnego wpływu na nasze funkcjonowanie (Augustynek, 2008, s. 163). W momencie kiedy nie możemy jej wykonywać, doznajemy różnych dolegliwości.
Objawiają się one zwiększoną nerwowością (do stanów lękowych włącznie)
oraz zaburzeniami fizjologicznymi (zawrotami głowy, dusznościami, bólami
w klatce piersiowej). Zdaniem A. Andrzejewskiej podatność na tego rodzaju
schorzenia jest wynikiem tego, że w organizmie człowieka cały czas jest wysoki
poziom ukrytego stresu (Andrzejewska, 2009, s. 227).
S. Kozak wyróżnia trzy fazy rozwoju uzależnienia. Każda z nich trwa określony czas. W pierwszym okresie początkowo występuje euforia, zaciekawienie
nowym przedmiotem. Korzystanie z niego lub wykonywanie danej czynności
sprawia radość, powoduje oderwanie od codziennych problemów, szarej rzeczywistości. W kolejnym etapie można mówić o uzależnieniu, gdyż człowiek
korzystający nałogowo z jakiegoś przedmiotu, wykonujący kompulsywnie
daną czynność coraz więcej czasu temu poświęca. Zaczyna ograniczać inne
zainteresowania, rozrywki na rzecz środka uzależniającego. Jego myśli są wciąż
pochłonięte daną rzeczą, nie potrafi się od nich uwolnić. W ostatniej fazie,
trzeciej, osoba uzależniona zaczyna zaniedbywać swoje obowiązki i bliskich.
Odczuwa bardzo duży dyskomfort spowodowany brakiem dostępu do środka uzależniającego. Pojawiają się negatywne zmiany w zachowaniu. Człowiek
w takiej fazie uzależnienia żyje tylko dla danego środka uzależniającego go, nic
poza tym dla niego się nie liczy (Kozak, 2013, s. 81).
Podobny mechanizm funkcjonuje wśród osób nałogowo korzystających
z telefonu komórkowego. Przejawiają one szereg charakterystycznych cech.
Przede wszystkim przywiązują wielką wagę do posiadania aparatu i nie rozstają
się z nim ani na chwilę. Jest on najważniejszym narzędziem codziennych kontaktów z innymi. Odczuwają przymus nieustannego kontaktowania się z kimś,
odruchowego wykonywania dużej liczby bezproduktywnych połączeń. Często traktują telefon jako narzędzia do sprawowania nieustającej kontroli nad
najbliższymi, gdyż w innym wypadku czują silny niepokój (Ogonowska, 2014,
423
s. 43). Objawy te wskazują na wystąpienie zaburzenia określanego przez psychologów jako nomofobia (od ang. no mobile phobia), która jest irracjonalnym
lękiem przed straceniem na chwilę z oczu telefonu komórkowego (http://www.
psychika.eu/nomofobia-nerwica-zaburzenie, dostęp: 10.03.2015). Najczęściej
to, jak bardzo telefon stał się nam niezbędny, uświadamiamy sobie dopiero
w chwili, gdy korzystanie z niego staje się niemożliwe. Więź łącząca użytkownika z aparatem często wykracza poza zwykłe zainteresowanie urządzeniem
technicznym. W pewien sposób wszyscy użytkownicy są zależni od telefonów,
jednak o poważniejszym problemie – fonoholizmie – decyduje aspekt ilościowy, określający czas, który przeznacza się na korzystanie z urządzenia. Dlatego
też objawy tego zaburzenia trudno jest zauważyć i sobie uświadomić (Kwaśniak, 2006, s. 2).
Bezpośrednia obserwacja form korzystania z telefonów komórkowych
wśród studentów pokazuje, że niekorzystne zjawiska występują także w tej
populacji. Te obserwacje stały się bezpośrednią przyczyną przeprowadzenia badania, z którego wyniki zostały przedstawione poniżej. Przyszli nauczyciele, pedagodzy, opiekunowie są tymi, którzy w niedalekiej przyszłości
będą egzekwować zachowania pożądane i piętnować niewłaściwe. Nie tylko
uczą, ale także swoim postępowaniem dają przykład, dlatego realizowane
przez nich postawy są szczególnie istotne. Wobec powszechnego nawoływania do poszukiwania autorytetów, których upadek wskazuje się we wszystkich sferach życia społecznego, obserwacja tej grupy zawodowej wydaje się
szczególnie pożądana.
Należy zaznaczyć, iż syndrom, którego przyczyny tkwią po stronie psychologicznej jednostki, ale konsekwencje dotyczą sposobu funkcjonowania
w grupie społecznej, może być analizowany poprzez wskazywanie form zachowania obecnych w codziennym doświadczeniu – poddających się obserwacji. Jak każdy syndrom dotyczący uzależnienia, jednych dotyka, inni
natomiast, mimo że mogą czasowo korzystać z telefonu ponad miarę – jak
twierdzą psychologowie – nigdy się nie uzależnią. Zatem poniższe analizy
wskazują na formy korzystania z telefonów komórkowych pod kątem obserwowanych przez specjalistów zachowań kluczowych dla wystąpienia opisywanego syndromu. Jak wspomniano, podobnie jak inne syndromy uza424
leżnień, mogą być stwierdzone przez psychologa, psychoterapeutę, jednak
o przejawach zachowań i emocji do nich prowadzących możemy wnioskować z trzech komponentów postaw (poznawczego, behawioralnego i emocjonalnego). W prezentowanych badaniach uwzględniono przede wszystkim
komponent behawioralny i emocjonalny.
Badanie przeprowadzono wśród studentów Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Piotrkowie Trybunalskim na kierunku pedagogika, wśród studiujących stacjonarnie i niestacjonarnie. Uzasadnieniem dla przeprowadzenia
badań na tym właśnie kierunku była obrana przez nich droga zawodowa: nauczyciela, wychowawcy, opiekuna, czyli osoby mającej pełnić funkcję autorytetu, dającej właściwy przykład kolejnym pokoleniom, będącej jednocześnie
wzorem etycznego postępowania dla młodych ludzi.
W losowaniu bezzwrotnym z populacji N = 319 (jest to całkowita liczba studentów studiujących w Uniwersytecie Jana Kochanowskiego w Piotrkowie Trybunalskim na kierunku pedagogika, na wszystkich rocznikach
i w obu trybach studiów) wylosowano próbę n = 110, na 90-procentowym
poziomie ufności błąd szacunku wynosi ±6,3%. Badanie przeprowadzono
12 czerwca 2015 r.
Zastosowano technikę ankiety audytoryjnej – wypełnianej samodzielnie
przez studentów, pod nadzorem badacza.
Badanie należy traktować jako badanie pilotażowe, będące wstępem do badań poszerzonych i pogłębionych.
Struktura badanej zbiorowości pod względem podstawowych danych społeczno-demograficznych przedstawia się następująco:
 wśród badanych 98% stanowiły kobiety, 2% mężczyźni,
 średni wiek badanych to 25,1 lat,
 badani pochodzą ze wsi – 47%, średnich miast – 33%, z małych miast
– 14%, dużych miast – 6% (kategorie z kwestionariusza wywiadu: wieś,
miasto do 50 tys. mieszk., miasto od 50 do 100 tys. mieszk., miasto od
100 do 500 tys. mieszk., miasto pow. 500 tys. mieszk.),
poziom
dochodów na osobę w gospodarstwie domowym wynosi

do 1000 zł miesięcznie (78,2% badanych) i między 1000 a 2000 zł
(21,8%).
425
Mamy zatem do czynienia z populacją silnie sfeminizowaną. Średnia wieku
(25,1 lat) świadczy o tym, iż zarówno na studiach stacjonarnych, jak i niestacjonarnych studiują w przeważającej większości ludzie młodzi, najczęściej bezpośrednio lub z niewielką przerwą po szkole średniej. Pochodzący głównie ze
wsi lub małych miasteczek zlokalizowanych wokół Piotrkowa Trybunalskiego.
Reprezentujący rodziny o niskim statusie materialnym, gdzie prawie w 80%
przypadków dochód na osobę w gospodarstwie domowym nie przekracza
1000 zł miesięcznie, w tym ponad 1/4 to osoby, w których rodzinie dochód nie
przekracza 500 zł na osobę.
Wszyscy badani posiadają własne telefony komórkowe (100%), podobnie
jak większość ich znajomych (99%). Ponad 59% badanych w ogóle nie zna osób
nieposiadających telefonu komórkowego; podobne wielkości dotyczą kwestii
znajomości osób niemających dostępu do sieci internet – 60,9% badanych
w ogóle nie zna takich osób.
Zawsze nosi przy sobie telefon komórkowy 78,2% respondentów, a 61%
z nich deklaruje, iż odczuwa podenerwowanie, kiedy telefon się rozładuje i nie
mają możliwości naładowania go. Jednocześnie 15% deklaruje, że nosi przy
sobie ładowarkę czy zapasową baterię na taką okoliczność.
Ponad 3/4 badanych (76%) nie wychodzi bez telefonu z domu, a zorientowawszy się, że o nim zapomniało, wraca po niego.
Najczęściej badani wykorzystują telefon do wysyłania krótkich wiadomości
tekstowych (SMS) – 49,1% oraz rozmów – 41,8%; rzadziej do łączenia się z siecią – 10% badanych. Robienie tzw. selfie w ciągu ostatniego tygodnia deklaruje
12% badanych.
Jeśli chodzi o częstotliwość korzystania z telefonów komórkowych, to studenci deklarują, iż korzystają z nich bardzo często lub często (ponad 91%),
najczęściej w ciągu dnia lub wieczorem – 95% (odpowiednio 66,4 i 28,2%),
zdecydowanie rzadziej rano (5%) lub w nocy (0%). Dla 40% pierwszą myślą
po przebudzeniu jest „gdzie jest telefon?”. Bardzo podobna liczba badanych
zgadza się ze stwierdzeniem: „Nie masz telefonu – nie istniejesz!” (41%).
Korzystanie z telefonów komórkowych odbywa się praktycznie w każdej
sytuacji: od typowo prywatnych, towarzyskich, przez formalne, służbowe,
a nawet po intymne.
426
Tabela 1.
Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy w poniżej wyszczególnionych sytuacjach
P. korzysta z telefonu komórkowego? (w %) n = 110
Lp.
Kategorie
Tak, bardzo
często
Tak,
często
Raczej nie/
rzadko
Nie,
nigdy
1
2
3
4
1.
Podczas czasu wolnego w domu
23
57
20
0
2.
Podczas spotkań ze znajomymi
w czasie wolnym
11
18
68
3
3.
Na ulicy
7
40
49
4
4.
Podczas zajęć na uczelni
7
31
55
7
5.
Podczas przerwy na uczelni
15
52
28
5
6.
W kościele
0
1
10
89
7.
Podczas spotkań rodzinnych
w domu
2
18
68
12
8.
W autobusie, pociągu, samochodzie
12
58
24
6
9.
Podczas kąpieli
0
7
27
66
10.
W kinie, teatrze itp.
0
3
33
64
11.
W innych sytuacjach (jakich?
.............................)
0
4
12
17
Źródło: badania własne
Zatem najczęściej studenci korzystają z telefonów komórkowych (pomijając wskazania poniżej 7%, czyli oscylujące w granicach błędu statystycznego)
w następujących sytuacjach:
 spędzając czas wolny w domu – 80%,
 w środkach komunikacji (autobusie, pociągu, samochodzie) – 70%,
 podczas przerwy na uczelni – 67%,
 na ulicy – 47%,
 podczas zajęć na uczelni – 38%,
 podczas spotkań ze znajomymi w czasie wolnym – 29%,
 podczas spotkań rodzinnych w domu – 20%.
Osobami, z którymi badani kontaktują się najczęściej, czyli co najmniej raz
dziennie, są ich partnerzy życiowi (95% wskazań), rzadziej przyjaciele (59%),
427
rodzice (57%) czy znajomi (41%); najrzadziej członkowie dalszej rodziny
(93%) oraz współpracownicy (96%). Większość osób pracujących kontaktuje
się ze współpracownikami bezpośrednio, a pozostali jeszcze lub aktualnie nie
pracują.
Tabela 2.
Rozkład odpowiedzi na pytanie: Z kim i jak często P. kontaktuje się za pomocą
telefonu komórkowego? (w %) n = 110
Jak często?
Kilka lub
kilkanaście
razy w ciągu
dnia
Mniej więcej
1 do 2 razy
dziennie
Kilka razy
w tygodniu
Rzadziej niż
kilka razy
w tygodniu
1. Z partnerką/partnerem
69
26
0
5
2. Z rodzicami
16
41
27
16
3. Z innymi członkami rodziny
2
5
50
43
4. Z przyjaciółmi
33
26
25
16
5. Z kolegami/znajomymi
18
23
35
24
6. Ze współpracownikami
0
4
39
57
Z kim?
Zapytani o to, jaki przedmiot zabraliby na bezludną wyspę, deklarują
w 32,5%, że telefon komórkowy, kolejne 32% zabrałoby komputer, a 4% – telewizor, pozostałe 31,5% badanych deklaruje, że zabrałoby jakiś inny przedmiot: książki (17%), jedzenie (5,5%), poduszki (2,5%), spokój (2,5%), aparat
(2%), nóż (2%).
Ponad 85% badanych ma swoje konto na portalu Facebook (podobnie jak
większość ich znajomych – 90%), a 12% na innym portalu społecznościowym
(najczęściej Nasza Klasa), zatem prawie wszyscy posiadają takie konto (97%),
jedynie niespełna 3% badanych takiego nie posiada. Deklarują, iż korzystają
z nich bardzo często, czyli co najmniej kilka razy dziennie (46,4%) lub często,
czyli co najmniej kilka razy w tygodniu – 35,5% (razem 81,9%).
Studenci zapytani o to, jak mogliby nazwać swój telefon, w prawie 54% nie
chcieli takiej nazwy podać, natomiast pozostali nazywali swój telefon:
428
 w większości zdrabniając nazwę „telefon” lub modyfikując ją w 25,5%
(telefonik – 5,5%, fonek/fonik – 5%, po 3%: komóreczka, superfon, oliphone, soniak, superfon),
 w dalszej kolejności używając nazw pieszczotliwych kojarzących się
z małym dzieckiem – 9,5% (pupilek – 4,5%, smyk – 3%, nikoś – 2%),
 rzadziej (w 6%) wskazując ważną funkcję, jaką dla nich pełni: niezbędnik, pomocnik, przyjaciel,
 oraz specyficznie/indywidualnie (w 5%): stateczek, cytrynka, siara,
złom.
Zatem niespełna połowa biorących udział w badaniu w szczególny sposób nazywa swój telefon, przy czym z określeniami ciepłymi, pieszczotliwymi
mamy do czynienia w blisko 15% odpowiedzi.
Prawie 3/4 badanych ma jasno sprecyzowane plany dotyczące swojej przyszłości (71%), a 89% z nich ocenia swoją przyszłość optymistycznie (bardzo
optymistycznie 19% i raczej optymistycznie 70%).
Rozpoczynając badanie fonoholizmu wśród studentów kierunku pedagogika, autorki nie zakładały poszukiwania zależności pomiędzy zmiennymi
społeczno-demograficznymi a formami korzystania z telefonów komórkowych. W punkcie wyjścia badanie miało typowo opisowy cel. Jednak ponieważ w toku analiz zaobserwowano takie zależności, autorki zdecydowały się
na ich zaprezentowanie. I tak, zachodzi silna zależność pomiędzy poziomem
dochodów a znajomością w swoim otoczeniu osób, które nie posiadają telefonu komórkowego. 80% badanych z najniższymi dochodami (poniżej 500 zł na
osobę) zna takie osoby; podczas gdy wśród osób o dochodach wyższych od
najniższych (powyżej 500 zł) już tylko 35%. Zatem w tej populacji nie znajduje
potwierdzenia stwierdzenie, że dostępność nie jest uwarunkowana statusem
materialnym. Osoby o najniższych dochodach zdecydowanie częściej mają bowiem w swoim otoczeniu takie, które są pozbawione korzyści wynikających
z posiadania telefonu komórkowego (V Kramera 0,537).
Druga zaobserwowana silna zależność dotyczy korzystania z telefonu
podczas przebywania na uczelni i wykształcenia ojca. W badaniach pytano
zarówno o to, czy studenci korzystają z telefonów podczas przerw, jak i o to,
czy korzystają z nich podczas zajęć, a także czy wyłączają telefon na uczelni.
429
Okazuje się, iż zachodzi silna zależność pomiędzy faktem wyłączania telefonu w czasie przebywania na uczelni a wykształceniem ojca – im wyższe wykształcenie ojca, tym częściej (choć i tak rzadko, bo zaledwie w niespełna 10%
odpowiedzi) mamy do czynienia z osobami wyłączającymi telefon na uczelni
(V Kramera 0,501). Można zatem wnioskować, iż tradycyjne podejście do
szkoły wyższej jest silnie powiązane z treściami wychowawczymi przekazywanymi w domu rodzinnym, przy czym co ciekawe, takiej zależności nie zaobserwowano w przypadku poziomu wykształcenia matki.
Związek o stopniu umiarkowanym zaobserwowano:
1) pomiędzy poziomem dochodów a odczuwaniem negatywnych emocji, kiedy
telefon się rozładuje – prawie 70% gorzej sytuowanych doświadcza takich emocji, podczas gdy w grupie lepiej sytuowanych (o dochodach powyżej 1000 zł
na osobę w gospodarstwie domowym) już tylko niespełna 40%; ci sami badani
wracają do domu, gdy zapomną telefonu – 46% o najniższym dochodzie i już
tylko około 14% posiadających dochody powyżej najniższego poziomu;
2) w przypadku najgorzej sytuowanych aż ponad 92% deklaruje, iż zgadza się
ze stwierdzeniem: „Nie masz telefonu, nie istniejesz” i jednocześnie tylko
50% badanych w grupach o wyższych dochodach;
3) podobnie jest w przypadku związku pomiędzy poziomem wykształcenia
rodziców a:
 przypisywaniem telefonowi szczególnej roli (np. nabywanie najnowszych modeli dostępnych na rynku), gdyż o ile w badanej zbiorowości
– jak wspomniano już wcześniej – ten element syndromu uzależnienia
występuje rzadko, to jednocześnie jest on charakterystyczny dla osób,
w których rodzinie poziom wykształcenia ojca jest niższy (V Kramera
0,316); podobnie jest w przypadku zgody na fakt, że świat obecnie funkcjonuje według reguły: „Nie masz telefonu, nie istniejesz!” (V Kramera
0,367 matka; 0,315 ojciec) – im niższe wykształcenie rodziców, tym częściej wyrażano aprobatę tego stwierdzenia,
 odczuwaniem silnych negatywnych emocji, kiedy jest się pozbawionym
telefonu (V Kramera 0,390 matka; 0,453 ojciec); osoby pochodzące z rodzin o niższym wykształceniu rodziców zdecydowanie częściej ulegają
takim negatywnym emocjom.
430
Wnioski z badań
Odnosząc się bezpośrednio do wyszczególnionych na wstępie zachowań i emocji składających się na syndrom fonoholizmu (1/nierozstawania się
z telefonem, 2/przywiązywania wyjątkowej wagi do telefonu, 3/nerwowości
w sytuacjach, kiedy nie ma się telefonu, 4/trudności z wyłączeniem telefonu w sytuacjach tego wymagających, np. w kościele, w pracy itp., 5/częstotliwości korzystania z telefonu), na podstawie zgromadzonych w toku badań danych
empirycznych można wysnuć następujące wnioski:
 w zakresie najbardziej charakterystycznego zachowania prowadzącego
do fonoholizmu, czyli „nierozstawania się z telefonem komórkowym”
należy stwierdzić, że znakomita większość (ośmiu na dziesięciu badanych) deklaruje nierozstawanie się z telefonem nigdy – w żadnej sytuacji;
jednocześnie prawie tyle samo z nich nie wychodzi bez niego z domu
lub wraca, gdy zorientuje się, że nie ma go przy sobie; kiedy dodatkowo
zważymy, że w ogóle nie ma takich sytuacji, w których wszyscy badani
wyłączają telefon, to należy stwierdzić, iż ten warunek jest spełniony;
 w zakresie nadawania telefonowi wyjątkowej roli – np. potrzeby posiadania nowych lub nawet najnowszych modeli, jakie pojawiają się
w sprzedaży, badana populacja nie przejawia takich potrzeb – jedynie
7% badanych deklaruje, iż ma potrzebę nabycia najnowszego modelu,
jaki pojawia się na rynku;
 w odniesieniu do reagowania emocjonalnego w sytuacjach, kiedy nie ma
się telefonu lub korzystanie z niego jest utrudnione, badani przejawiają
zdecydowanie negatywne emocje – deklaruje to ponad sześciu na dziesięciu badanych, jednocześnie niespełna 1/5 z nich nosi przy sobie ładowarkę lub zapasową baterię, co pokazuje pewną niekonsekwencję, gdyż
same negatywne emocje nie powodują podejmowania działań niwelujących ten nieprzyjemny stan;
 problem z wyłączeniem telefonu w sytuacjach, które tego wymagają
(kościół, zajęcia na uczelni, kino, teatr, pociąg, spotkanie ze znajomymi), jest szczególnie widoczny wśród badanych i o ile dzisiaj już nie wydaje się niczym niewłaściwym korzystanie z telefonu w autobusie czy
na ulicy (choć jeszcze do niedawna traktowane było jako zachowanie
431
niepożądane, szczególnie w sytuacji prowadzenia głośnych rozmów),
o tyle używanie go w kinie, teatrze, a nawet w kościele nie może być
uznane za właściwe. Mamy do czynienia z sytuacją, w której funkcje
danej instytucji czy miejsca nie są w pełni wykorzystywane w odniesieniu do ich podstawowego przeznaczenia.
Znamienne i szczególnie niepokojące jest korzystanie z telefonów komórkowych podczas zajęć na uczelni, będące obecnie bardzo powszechnym zjawiskiem, a także przejawem braku zainteresowania treściami programowymi, co
ma swoje konsekwencje w poziomie merytorycznym absolwentów. Nie mniej
istotny jest leżący u źródeł takich postaw fakt braku szacunku dla prowadzących, ignorowanie poleceń czy nagrywanie prowadzących bez wcześniejszego
uzgodnienia (naruszające np. prawa autorskie, wskutek czego informowani
studenci są tym faktem bardzo zdziwieni).
Także korzystanie z telefonu na spotkaniach towarzyskich ze znajomymi
czy w gronie rodzinnym jest bardzo znamienne. Te sytuacje powinny służyć
podejmowaniu interakcji z innymi, zacieśnianiu więzi, budowaniu relacji bliskości, porozumienia, po prostu byciu z drugim człowiekiem.
Częstotliwość korzystania z telefonu komórkowego – ostatni z głównych
elementów składających się na opisywany syndrom – także budzi poważny
niepokój; ponad ośmiu na dziesięciu badanych deklaruje, że używa telefonu
bardzo często lub często, a dla ponad czterech na dziesięciu pierwsza myśl po
obudzeniu dotyczy tego, gdzie jest telefon, i tyle samo osób uważa, że bez telefonu „człowiek nie istnieje”.
W odniesieniu do zaobserwowanych zależności należy zauważyć, iż w badanej zbiorowości status materialny stanowi barierę korzystania z telefonii komórkowej. To właśnie badani o niższym statusie materialnym zdecydowanie
częściej deklarują znajomość w swoim otoczeniu osób nieposiadających telefonu niż ci lepiej sytuowani.
Z kolei poziom wykształcenia rodziców warunkuje konkretne postawy dotyczące korzystania z telefonów w określonych sytuacjach. Szczególnie istotne
zależności obserwuje się w związku różnych zmiennych z poziomem wykształcenia ojca, co wobec ewolucji jego roli z tradycyjnej w nowoczesną stanowi
ciekawy obszar do dalszych dociekań badawczych.
432
Biedniejsi i pochodzący z rodzin słabiej wykształconych rodziców, mimo że
na mniej sobie mogą pozwolić i na mniej ich stać, to przywiązują większą wagę
do posiadania telefonu niż ci o odmiennych charakterystykach rodzinnych.
Zwracając uwagę na fakt korzystania z telefonów w szkole, na uczelni,
w kinie czy kościele, można oczywiście zauważyć, że być może ich oferta nie
jest na tyle atrakcyjna, aby zainteresować badanych, i telefon pełni tu funkcję
„zabijacza” nudy. Niemniej jednak dlaczego w tej sytuacji nie zrezygnować
ze studiowania czy uczęszczania na mszę, skoro instytucje nie spełniają pokładanych w nich oczekiwań? Takie podejście dotyczy w badanej populacji
około 60% badanych, czyli pozostali korzystają z dostępnej oferty instytucjonalnej w sposób właściwy.
Biorąc pod uwagę kontekst, czyli wspomniane wyżej posłannictwo, misję
pedagoga, oczekiwanie społeczne, że będzie on autorytetem i wzorem do naśladowania, propagatorem właściwych postaw wśród młodych ludzi, należy
uznać przytoczone wyżej dane za budzące duży niepokój. Niewłaściwe byłoby
wnioskowanie, że zachowania, które studenci przejawiają obecnie, zostaną automatycznie przeniesione do ich pracy zawodowej, ale trudno też przypuszczać, że nagle, po zakończeniu edukacji ulegną one radykalnej zmianie. Zjawisko zasługuje na dalszą, szczegółową i pogłębioną analizę.
podsumowanie
Specyficzna rola telefonu komórkowego, jego niezwykłość, wynika z funkcji, jakie pełni i które dalekie są od tych, jakie pierwotnie telefon oferował.
Poszerzenie zastosowania telefonu do różnych celów, w połączeniu z jego
powszechnością i dużą dostępnością, powoduje, iż nawet ci, którzy mają poczucie, że korzystanie z telefonu mogliby i chcieliby ograniczyć – nie zawsze
mogą to zrobić.
Przeprowadzone badanie stanowi wstęp do dalszych obserwacji i analiz,
które będą miały szerszy i bardziej pogłębiony charakter, jeśli chodzi o badaną zbiorowość, i bardziej szczegółowe cele badawcze, jeśli chodzi o bezpośrednie odniesienie do czynników składających się na syndrom fonoholizmu. Bez wątpienia w najbliższym czasie obserwacja opisanego zjawiska
dostarczać będzie bowiem interesujących danych. O tym, że problem naraJournal of Modern Science tom 4/27/2015
433
sta, świadczą nie tylko doniesienia w mediach, publicystyce i literaturze naukowej, ale przede wszystkim konkretne akcje mające na celu przeciwdziałanie niekorzystnym konsekwencjom – np. organizowane w szkołach akcje
„dzień bez telefonu”, „wyłącz komórkę” itp. Kolejnym faktem świadczącym
o nasilaniu się problemu jest konkretna oferta pomocy profesjonalnej dla
jednostek, u których zauważony syndrom zaczyna stanowczo „przeszkadzać”
w codziennym funkcjonowaniu, czyli utrudnia lub uniemożliwia prawidłowe odgrywanie ról społecznych. Taką pomocą są na przykład sesje terapeutyczne dla osób uzależnionych, oferowane przez ośrodki leczenia uzależnień.
Najmłodsi pacjenci takich placówek mają zaledwie kilka lat.
O ile właśnie w przypadku dzieci czy uczniów problem jest szczególnie
ważki, gdyż dotyczy kwestii wspomnianych powyżej, o tyle wśród starszych
grup wiekowych (np. studentów) czy w jeszcze starszych grupach wiekowych zjawisko też jest widoczne, ale poprzez fakt, że dotyczy osób dorosłych
(w domyśle już ukształtowanych), problem jest mniej przez badaczy eksploatowany. Osoby ze starszych grup wiekowych korzystają ponadto z telefonów
komórkowych krócej, biorąc pod uwagę całą biografię, zatem można przypuszczać, że ekspansja elektronicznych gadżetów w mniejszym stopniu modyfikuje ich postawy. Jednak oczywiście znane są opinie specjalistów i obserwatorów życia społecznego, bijących na alarm, że w miejscach publicznych
rodzice zamiast rozmawiać czy po prostu być z dziećmi, korzystają w tym
czasie ze swoich telefonów. Ma to swoje konsekwencje w niewłaściwym
– zdaniem rodziców – zachowaniu dzieci. Dzieci pozbawione opieki, na które rodzice nie kierują swojej uwagi, zaczynają hałasować, dokazywać ponad
miarę, przeszkadzać innym itp. Zatem mamy do czynienia z tzw. błędnym
kołem. Jedno ze źródeł tkwi w szybkim tempie życia, gdzie rodzice chcąc
mieć kontrolę nad tym, co robią ich dzieci, i jednocześnie nie mając dla nich
czasu z uwagi na natłok obowiązków, sami udostępniają im telefony, tablety,
komputery. Specyfika tych urządzeń, szczególnie duża atrakcyjność formy
przekazu powodują szybkie przyzwyczajenie, a z czasem uzależnienie. Bieżące konsekwencje są bardzo poważne i należy przypuszczać, że te odległe
w czasie, których na razie nie jesteśmy w stanie stwierdzić, będą miały dalszy
negatywny wpływ na funkcjonowanie jednostki w zbiorowości.
434
Literatura
Aczel, A. (2010). Statystyka w zarządzaniu. Warszawa, PWN.
Andrzejewska, A. (2014). Dzieci i młodzież w sieci zagrożeń realnych i wirtualnych.
Aspekty teoretyczne i empiryczne. Warszawa, Difin. ISBN 9788379302277.
Andrzejewska, A. (2009). Ryzyko uzależnień dzieci i młodzieży. W: J. Bednarek, A. Andrzejewska (red.), Cyberświat, możliwości i zagrożenia (s. 217–242). Warszawa, Wydawnictwo Akademickie „Żak”. ISBN 9788389501370.
Augustynek, A. (2008). Psychologia. Jak ślimak piął się pod górę. Warszawa, Dyfin.
ISBN 9788372518729.
Guerreschi, C. (2006), Nowe uzależnienia. Kraków, Salwator. ISBN 8360082456.
Janiszewski, W. (2009). Stare i nowe uzależnienia – podobieństwa i różnice. „Problemy
Narkomanii”, 1, s. 66–84.
Kozak, S. (2013). Patologia fonoholizmu. Przyczyny, skutki i leczenie uzależnienia dzieci
i młodzieży od telefonu komórkowego. Warszawa, Difin. ISBN 9788376419664.
Kwaśniak, M. (2006), Fonoholizm. „Twoja Komórka”, 8, s. 1–8.
Levinson, P. (2006). Telefon komórkowy. Jak zmienił świat najbardziej mobilny ze środków komunikacji, Warszawa, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA. ISBN
8373198245.
Łuczak, E. i Łuczak, W. (2007). Zagrożenia młodzieży uzależnieniem od telefonów komórkowych. W: M. Jędrzejko, M. Bożejewicz (red.), Człowiek w sieci zniewolonych
dróg. Materiały konferencyjne (s. 121–234). Pułtusk, Akademia Humanistyczna im.
A. Gieysztora Wydział Pedagogiczny.
Majchrzyk, Z. i Terelak, J. (2011). Agresja wirtualna vs realna. Poglądy i badania. Białystok, Wyższa Szkoła Administracji Publicznej. ISBN 9788360772270.
Ogonowska, A. (2014). Nowe media. Nowe uzależnienia. „Świat Problemów”, 3, s. 39–43.
Pawłowicz, J. (2010). Fonoholizm – problem moralny. „Collectanea Theologica”, 4,
s. 163–173.
Sarzała, D. (2010). Telefon komórkowy jako nowe źródło uzależnień. W: M. Jędrzejko,
D. Sarzała (red.), Człowiek i uzależnienia (s. 218–233). Pułtusk, Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora. ISBN 9788375451917.
Woronowicz, B. (2009). Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia. Poznań,
Media Rodzina. ISBN 9788372783691.
435
Netografia
Fonoholizm, Samodzielny Publiczny Zakład Terapii Uzależnień i Współuzależnienia
w Siemianowicach Śląskich, online: www.uzaleznienia.siemianowice.pl [dostęp:
6.07.2015].
http://www.psychika.eu/nomofobia-nerwica-zaburzenie [dostęp: 10.03.2015].
http://www.psychologia-spoleczna.pl/porady/1648-cyfrowe-zycie-psychiczne.html
[dostęp: 10.10.2015].
436
Katarzyna Klimkowska
Instytut Pedagogiki, Wydział Pedagogiki
i Psychologii, Uniwersytet
Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Journal of Modern
[email protected]
Mariusz Korczyński
s. 437–462
Instytut Pedagogiki, Wydział Pedagogiki
i Psychologii, Uniwersytet
Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
[email protected]
Professional success of polish emigrants
in Great Britain and their educational
activity
Sukces zawodowy emigrantów polskich
w Wielkiej Brytanii a ich aktywność
edukacyjna
Abstract
Achieving success, including professional success, is a common goal of people.
Success is usually measured by an individual who subjectively assesses the meaning
of given achievements and classifies them as success. Success is conditioned by various factors, including achievements and activities in the field of adult education, and
overcoming different difficulties and obstacles. The issue of success is particularly interesting as far as emigrants are concerned. They leave their homeland in the hope
that they will succeed, also professionally, and they choose a country that offers more
favourable conditions for success.
The aim of the research was to examine the relationship between success in life of
Polish emigrants in Great Britain and their educational activity. The study group included 128 emigrants who achieved professional success in Great Britain.
The research revealed that the majority of Poles who achieved professional success
in Great Britain were successful in the field that reflected their professional aspirations.
Moreover, the respondents were sceptical as far as the achievement of analogous success in Poland was concerned. Almost 1/3 of the study group perceived the relationship
between their educational activity and the sense of success as clear and unambiguous.
Respondents with higher education exhibited a higher sense of professional success.
The study does not exhaust the issue and it constitutes a fragment of a more comprehensive research on the functioning of Polish emigrants in Great Britain.
437
Katarzyna Klimkowska, Mariusz Korczyński
Streszczenie
Sukces, w tym sukces zawodowy, jest powszechnym dążeniem człowieka. Jego miarę stanowi przeważnie subiektywne nadawanie znaczeń przez jednostkę poszczególnym
osiągnięciom i klasyfikowanie ich jako sukcesy. Osiąganie sukcesu warunkowane jest
licznymi czynnikami, w tym osiągnięciami i aktywnością edukacyjną dorosłych, jest również związane z pokonywaniem licznych trudności i przeszkód. W szczególnej sytuacji są
emigranci, którzy opuszczają ojczyznę w nadziei osiągnięcia sukcesu życiowego, w tym
zawodowego w kraju, który w ich ocenie stwarza bardziej sprzyjające do tego warunki.
Celem badań było poszukiwanie związku między sukcesami zawodowymi polskich
emigrantów w Wielkiej Brytanii a ich aktywnością edukacyjną. Badania zrealizowano
w grupie 128 emigrantów, którzy odnieśli sukces zawodowy w Wielkiej Brytanii.
Ustalono, że sukces zawodowy odniesiony przez Polaków w Anglii w przypadku
zdecydowanej większości badanych odpowiadał ich aspiracjom zawodowym. Ponadto
badani emigranci byli wyraźnie sceptyczni w ocenie możliwości osiągnięcia analogicznego sukcesu w Polsce. W ocenie niespełna 1/3 badanych związek między ich aktywnością edukacyjną a poczuciem sukcesu zawodowego jest jednoznaczny i wyraźny.
Wyższe wykształcenie sprzyjało wyższemu poczuciu sukcesu zawodowego. Niniejsze
badania nie wyczerpują podjętego problemu. Stanowią one fragment obszerniejszych
analiz funkcjonowania polskich emigrantów w Wielkiej Brytanii.
Keywords: success, professional success, emigrants, educational activity
Słowa kluczowe: sukces, sukces zawodowy, emigranci, aktywność edukacyjna
Wprowadzenie
Sukces zawodowy jest zjawiskiem złożonym i stanowił przedmiot licznych
analiz w różnych kontekstach i z różnych perspektyw. Na gruncie polskim na
przestrzeni lat badaczy szczególnie interesowały dwa obszary sukcesu dorosłych
– sukces życiowy oraz sukces zawodowy. W obu eksplorowane było poczucie
sukcesu życiowego/zawodowego Polaków generalnie lub specyficznych grup
społecznych bądź zawodowych oraz wyznaczniki, możliwości, koszty osiągnięcia sukcesu, jak również cechy człowieka sukcesu. Można tu wskazać obszerne
opracowania powstałe na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza: badania sukcesu
w perspektywie socjologicznej – Słomczyński (red., 2007), sukces w ujęciu filozoficznym Pycka (1994), sukces życiowy młodych dorosłych – Firkowska-Mankiewicz (1999, 2002), sukces zawodowy nauczycieli – Michalak (2007), sukces
w perspektywie płci – Titkow (red., 2003), Kupczyk (2009), sukces menedżerów,
438
sukces w zarządzaniu – Witkowski (red., 1994), Witkowski (red., 2003), Kupczyk
(red., 2006), Sikorski (2007), orientacja na sukces zawodowy przyszłych tłumaczy
– Klimkowska (2013), sukces prawników – Łojko, Dziurnikowska-Stefańska (red.,
2011), sukces bezrobotnych – Kasprzak (2006), edukacja do sukcesu – Klimkowska (2014), ocena własnych kompetencji do sukcesu życiowego – Klimkowska
(2012). W badaniach silnie akcentowano również kontekst warunków i zmian
społeczno-ustrojowych – Kwiatkowski (2000), Bylok (2005), Grzeszczyk (2003).
Generalne wnioski z badań nad sukcesem potwierdzają, iż sukces zarówno
życiowy, jak i zawodowy, jakkolwiek może być mierzony za pomocą obiektywnych kryteriów, jak poziom zarobków, posiadanie konkretnych dóbr, realizowany model życia, cechuje się wysoką subiektywnością. I to właśnie subiektywne
nadawanie znaczeń przez jednostkę poszczególnym osiągnięciom i klasyfikowanie ich jako sukcesy stanowi przeważnie główną miarę poczucia sukcesu.
Wśród uwarunkowań bądź predyktorów sukcesu wskazuje się edukację.
Oznacza ona zarówno formalną ścieżkę edukacyjną – osiągnięty poziom i wynik wykształcenia, posiadane dodatkowe kwalifikacje i kompetencje, jak i renomę ukończonych uczelni, na podstawie których można określać poziom
przygotowania ogólnego i zawodowego absolwenta/kandydata do pracy. Jako
predyktor sukcesów życiowych/zawodowych można również rozpatrywać zaangażowanie podmiotu w szeroko rozumianą edukację nieformalną. Można tu
wskazać analizy aktywności kształceniowej i samokształceniowej oraz samowychowawczej jednostki – jako istotnego składnika samorozwoju, w tym rozwoju
niespecyficznych bądź specyficznych kompetencji zawodowych (Klimkowska,
2013, s. 194–200). Wszelka aktywność edukacyjna w dorosłości, zorientowana na rozwój umiejętności, kompetencji, a także poszerzanie zasobów wiedzy,
jest istotna z perspektywy permanentnego, całożyciowego rozwoju osoby dorosłej i wyraźnie pozytywnie przyczynia się do jej funkcjonowania w różnych
sferach życia, w tym zawodowej, oraz do wzrostu dążeń sukcesowych (Argyle,
1999; Knowles, Holton III; Swanson, 2009; Wiatrowski, 2005, 2010). Wpisuje
się w to również działalność edukacyjna i rekreacyjna podejmowana przez
jednostkę w czasie wolnym. A. Bańka (2005a, s. 43) podkreśla jej znaczenie
jako czynnika kształtowania się zarówno „kompetencji zatrudnieniowych”
(employmentability competencies), jak i „kompetencji ogólnożyciowych”.
439
Współczesny rozwój cywilizacyjny i zjawiska z nim związane, w tym szczególnie globalizacja, kształtują warunki życia i funkcjonowania człowieka. Człowiek pragnie nie tylko nadążać za światem, ale także aktywnie w nim uczestniczyć, współtworzyć go. Stawia sobie ambitne cele i dąży do sukcesu, do wybicia
się. A dążenia te mają charakter uniwersalny, ponadnarodowy i ponadkulturowy (Bańka, 2005a, za: Sedikides, Geatner, Toguchi, 2003). Ich realizacja
jest nierozerwalnie powiązana z wysokimi wymaganiami i wyzwaniami, które
towarzyszą człowiekowi w biegu całego dorosłego życia. Jednostka poszukuje
równowagi między życiem prywatnym i zawodowym, z oboma obszarami wiążąc oczekiwania i nadzieje na osiągnięcie szczęścia, sukcesu, poczucia spełnienia. Niejednokrotnie oznacza to konieczność dokonywania trudnych wyborów,
porzucania własnej strefy komfortu, dokonywania osobistych transgresji. Opis
ten szczególnie trafnie odnosi się do sytuacji emigrantów zarobkowych.
Zjawisko emigracji zarobkowej Polaków po akcesji do Unii Europejskiej
oraz zniesieniu, zgodnie z 45 art. Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, barier w swobodnym przepływie siły roboczej przybrało charakter
masowy. Z kraju wyjechało ponad 2,21 miliona osób, przeważnie do Wielkiej Brytanii (por. Bera, 2011; Bera, Korczyński, 2012). Na szczególną uwagę
zasługuje fakt, że byli i są to głównie ludzie młodzi (połowa miała mniej niż
29 lat) (Iglicka, 2008). Jak napisał T.W. Nowacki (2010, s. 8): „wyjechał prawie co
dziesiąty zdolny do pracy. Opuścili kraj młodzi, ciekawi świata ludzie, niebojący się przewidywanych trudności. Oznacza to, że wyjechała aktywniejsza część
młodych ludzi, przeważnie wykształconych niemałym kosztem społecznym”.
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego z października 2013 roku
w Wielkiej Brytanii pod koniec 2012 roku mieszkało 637 tysięcy Polaków, z czego
77,9% z nich przebywało tam w związku z pracą. Od samego początku z niewielkim
falowaniem odnotowuje się dynamiczny wzrost zainteresowania Wielką Brytanią.
Od wstąpienia Polski do UE tylko w 2007 i 2008 roku ten wynik był wyższy i wynosił odpowiednio 690 i 650 tys. osób. W 2009 roku odnotowano 595 tys. Polaków
w UK i od tego czasu liczba ta nadal rośnie (Korczyński, Kwiatkowska, 2014, s. 140).
Polacy w Wielkiej Brytanii znaleźli zatrudnienie w różnych sektorach gospodarki, podejmując się w wielu przypadkach pełnienia mało atrakcyjnych ról zawodowych, często też nisko opłacanych. Fakt posiadania wyższego wykształcenia
440
nie jest gwarantem uzyskania atrakcyjniejszej oferty pracy (Szpakowska, 2009).
Jak stwierdza Kaczmarczyk (2005), zjawisko to określa się mianem brain waste, czyli „marnotrawstwo mózgów”. Ale czy na pewno tak jest? Może są Polacy,
którzy w pełni realizują swoje kariery zawodowe, osiągając niejednokrotnie na
tym polu sukces? Jak wskazują bowiem autorzy raportu dla Komisji Europejskiej
Labour mobility within the EU… (2009, s. 126), głównymi motywami skłaniającymi młodych do emigracji są: nie tylko lepsze zarobki, wyższy standard życia,
lepsze warunki pracy, dobre perspektywy zatrudnienia, możliwość zdobycia doświadczenia i spotkania nowych ludzi, pozytywne doświadczenia innych osób,
ale również lepsze możliwości zrobienia kariery niż we własnym kraju.
Wszystko to sprawia, że emigrantów cechuje wysoka mobilność zawodowa.
Ich osiągnięcia zawodowe, ze względu na realizację kariery w obcym dla siebie
środowisku, są wynikiem aktywności własnej jednostki. Emigranci – jak piszą
Major, Tuczyński i Wasilewski (2010) – w dostosowaniu się do otaczającej rzeczywistości liczą głównie na siebie. Nie oczekują specjalnej pomocy od innych, wręcz
przeciwnie, są ambitni (w ramach swoich możliwości) i udowadniają światu, że
są samodzielni. Ich oczekiwania związane są przede wszystkim ze zdobyciem doświadczenia zawodowego, z doskonałym opanowaniem języka angielskiego, rozwojem zawodowym. Dążą oni do poprawy standardu życia i uzyskania stabilizacji.
Jednym z wiodącym motywów emigracji zarobkowej jest postrzeganie braku możliwości osiągnięcia sukcesu zawodowego w Polsce przy jednoczesnym
postrzeganiu kraju docelowego jako środowiska stwarzającego takie możliwości. W tym kontekście postanowiono podjąć badania nad sukcesem zawodowym emigrantów oraz nad ich związkami z aktywnością edukacyjną.
W omawianych analizach punkt wyjścia i rozumienia funkcjonowania człowieka dorosłego stanowił psychotransgresjonizm Kozieleckiego (1989, 2001).
Autor ten wychodząc od pozytywnej koncepcji człowieka, w myśl której „obdarzony jest on wolnością wyboru, steruje swoim zachowaniem i przekracza granice własnych osiągnięć oraz możliwości” (Kozielecki, 2001, s. 23), posłużył się
pojęciem „transgresja” do określenia „działań i aktów myślenia – z reguły intencjonalnych i świadomych – które przekraczają granice dotychczasowych możliwości i osiągnięć materialnych, symbolicznych oraz społecznych człowieka,
które stają się źródłem nowych i ważnych wartości pozytywnych i negatywnych”
441
(Kozielecki, 2001, s. 18). Mowa tu zarówno o transgresjach historycznych o wymiernym znaczeniu dla ludzkości i cywilizacji, jak i o transgresjach osobistych,
znaczących w perspektywie losów jednostkowych. Wśród nich lokują się również
osiągnięcia noszące miano sukcesu. W niniejszym projekcie sukces zawodowy
definiowano jako subiektywnie pozytywnie oceniane osiągnięcia zawodowe pracowników. Podejście to koresponduje z perspektywą rozumienia sukcesu zawodowego według następujących badaczy: Seibert i Kraimer (2001), Judge, Cable,
Boudreau i Bretz (1995), Ng, Eby, Sorensen i Feldman (2005), Bańka (2006).
Ze względu na specyficzną sytuację społeczno-kulturową badanych osób
przyjęto model sukcesu zawodowego oparty na współzawodnictwie (contestmobility model of career success) (Turner, 1960). Model ten zakłada, iż sukcesy
zawodowe pracownicy odnoszą poprzez równe współzawodnictwo na otwartym rynku pracy. Osiągnięta pozycja zawodowa i związane z nią korzyści psychologiczne, społeczne i ekonomiczne są efektem aktywności własnej pracownika (Ng i in., 2005; Rosenbaum, 1984).
Metodologia
Badania miały charakter diagnostyczno-weryfikacyjny. Celem badań była
próba ustalenia związku między sukcesami zawodowymi polskich emigrantów
w Wielkiej Brytanii a ich aktywnością edukacyjną. Poszukiwano odpowiedzi
na problem badawczy, który przyjął postać pytania: czy, a jeśli tak, to w jakim
stopniu aktywność edukacyjna emigrantów polskich w Wielkiej Brytanii oddziałuje na ich poczucie sukcesu zawodowego?
Eksploracji sukcesów zawodowych emigrantów dokonano w obszarze następujących problemów szczegółowych:
 Jaka jest specyfika sukcesów zawodowych emigrantów?
 Jaka jest charakterystyka wybranych aspektów aktywności edukacyjnej
badanych?
 Jaki jest związek między sukcesem zawodowym emigrantów a ich aktywnością edukacyjną?
Dwa pierwsze problemy badawcze miały charakter diagnostyczny, zatem jedynie w odniesieniu do trzeciego problemu postawiono hipotezę (Łobocki, 2006,
s. 26; Pilch, Bauman, 2001, s. 46). Założono, że istnieje dodatni związek między
442
sukcesem zawodowym a aktywnością edukacyjną. Osoby charakteryzujące się
wyższą aktywnością edukacyjną będą jednocześnie posiadały wyższe poczucie
odniesienia sukcesu zawodowego. Na potrzeby badań aktywność edukacyjna
została zoperacjonalizowana jako działania edukacyjne podejmowane przed
emigracją w Polsce i po przyjeździe do Anglii. Wzięto pod uwagę efekty aktywności edukacyjnej, jak poziom wykształcenia oraz jego profil.
Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego, w ramach
którego zastosowano technikę ankietową z narzędziem badawczym w postaci kwestionariusza ankiety własnej konstrukcji. Analizy zebranego materiału
badawczego w zakresie poszukiwania zależności dokonano z wykorzystaniem
analizy korespondencji, jako metody głównej, oraz aglomeracyjnej analizy skupień, jako metody potwierdzającej. Badania miały charakter pilotażowy, poprzedzający realizację większego projektu badawczego. Dobór osób badanych
był dwuetapowy. Pierwszy etap to dobór losowy, w trakcie którego przebadano
161 osób. Etap drugi celowy polegał na wyselekcjonowaniu w tym przypadku 128 osób, które osiągnęły sukces zawodowy. Wyselekcjonowana grupa nie
spełnia wymogów reprezentatywności.
Badania zrealizowano w południowo-zachodniej części Anglii. Narzędzia
badawcze rozprowadzono poprzez portale społecznościowe oraz wręczając
osobiście dzięki uprzejmości pracowników firmy zatrudniającej na lokalnym
rynku pracy – Mploy Staffing Solutions w Dorchester, Hrabstwo Dorset.
Badaniami objęto 161 osób, z czego 128 (27 mężczyzn, 101 kobiet) to osoby
deklarujące osiągnięcie sukcesu zawodowego. I to wyniki tych osób poddane zostały szczegółowym analizom. Wiek badanych zawarł się w przedziale 29–41 lat,
a średnia wieku wyniosła 33,65 lat. Emigranci mieszkali w Wielkiej Brytanii od
4 do 11 lat. Średnio czas pobytu stałego za granicą wyniósł 8,5 roku. Pod względem wykształcenia respondenci najliczniej charakteryzowali się poziomem
wyższym (55,47%). W tej zbiorowości reprezentowane były wszystkie poziomy
edukacji akademickiej – licencjackie (35,16%), magisterskie (19,53%), doktorskie (0,78%). Pozostali badani mieli wykształcenie średnie (44,53%). Grupa
była silnie zróżnicowana pod względem ukończonego kierunku studiów/szkoły
średniej. Najwięcej wśród badanych emigrantów było absolwentów liceów ogólnokształcących, techników mechanicznych, absolwentów wychowania fizyczneJournal of Modern Science tom 4/27/2015
443
go, zarządzania i marketingu oraz pedagogiki. Wyniki, z jakimi badane osoby
ukończyły deklarowany poziom wykształcenia, były w zdecydowanej większości
dobre (55,8%) i bardzo dobre (39,5%). Z wynikiem dostatecznym na dyplomach
edukację ukończyło tylko 4,7% badanych osób.
W Wielkiej Brytanii badane osoby najczęściej pracowały w agencjach rekrutacyjnych (32,82%), zajmowały się informatyką i IT (13,95%), data analyst (9,38%),
obsługą klientów (9,3%) oraz sprzedażą (6,98%). Jeśli chodzi o zajmowane stanowiska, to deklaracje badanych ukazały następujący obraz: najliczniej – dyrektor/kierownik (25,58%), konsultant (16,28%) oraz różnego typu asystent (9,3%),
pojawiły się również z częstotliwością 2,33–6,98% wskazań takie zawody, jak:
kontroler jakości, operator cnc, mechanik, malarz, programista, architekt, fryzjer,
edytor, administrator, właściciel własnej firmy. Wszyscy badani posługiwali się
językiem angielskim na poziomie zaawansowanym. Sporadycznie znali również
inne języki obce – rosyjski (11,72%), niemiecki (3,91%), włoski (2,34%).
Omówienie badań
Specyfika sukcesu zawodowego badanych polskich emigrantów
Wśród 128 badanych polskich emigrantów zdecydowana większość przyznała, że odniosła w Wielkiej Brytanii sukces zawodowy (88,28%): zdecydowanie tak – 57,81%, raczej tak – 30,47%. Nikt z respondentów nie stwierdził, że
odniósł porażkę w obszarze zawodowym, a trudności w ocenie własnych osiągnięć zawodowych po przyjeździe do Wielkiej Brytanii odnotowano w przypadku 11,72% badanych.
Sukces ten, zdaniem badanych osób, przejawiał sie głównie (tabela 1): poczuciem rozwoju (79,07%), zadowoleniem z siebie i swojej pracy (58,14%),
możliwością utrzymania się na satysfakcjonującym poziomie tylko z jednej
pracy (55,81%), pracą w renomowanej firmie (53,49%), otrzymywaniem zarobków pozwalających na posiadanie dóbr: mieszkania/domu, samochodu
(48,84%), niezależnością, pracą na własnych zasadach (46,51%), możliwością
realizacji własnych marzeń i ambicji (46,51%).
Z kolei za najcenniejsze aspekty osiągniętego sukcesu zawodowego emigranci uznali: poczucie rozwoju (55,81%), zadowolenie z siebie i swojej pracy
(46,51%), możliwość utrzymania się na satysfakcjonującym poziomie tylko
444
z jednej pracy (32,56%), niezależność, pracę na własnych zasadach (32,56%),
realizację własnych marzeń i ambicji (32,56%). Widać zatem, że zarówno
w sferze wyznaczników sukcesu, jak i ich wagi naczelne miejsca w wyborach
badanych zajmowały kwestie związane z rozwojem, samorealizacją oraz zadowoleniem. Jakkolwiek badani doceniali walory materialne sukcesu, można
antycypować, że ze względu na zaspokajanie potrzeb bytowych i materialnych
dzięki pracy za granicą znaczenie dla nich mają intrapersonalne czynniki. Warto również podkreślić spójność wyznaczników sukcesu z ich ważnością. W zasadzie cechy charakteryzujące sukces zawodowy badanych osób pokrywają
się z najcenniejszymi aspektami osiągniętego sukcesu zawodowego badanych
osób (dane w tabeli 1). Uzyskane wyniki są spójne z ustaleniami odnośnie do
wyznaczników sukcesu zawodowego emigrantów, dokonanymi przez A. Harasimiuk (2009, za: Bera, 2011, s. 36–38).
Tabela1.
Wyznaczniki i najcenniejsze aspekty sukcesu badanych emigrantów
Wyznaczniki
osiągniętego sukcesu
(%)
Najcenniejsze
aspekty sukcesu
(%)
Możliwość utrzymania się na satysfakcjonującym
poziomie tylko z jednej pracy
56,25
32,03
Niezależność, praca na własnych zasadach
46,88
32,81
Poczucie rozwoju
78,91
56,25
Praca w renomowanej firmie
53,12
16,41
Prestiżowe stanowisko
28,12
4,69
Realizacja własnych marzeń i ambicji
46,88
32,03
Rozpoznawalne nazwisko
17,97
0,00
Szacunek i podziw wśród bliskich i znajomych
32,03
3,91
Bardzo wysokie zarobki (pozwalające utrzymać się
na wysokim poziomie, zaspokajać swoje potrzeby
i przyjemności, a także gromadzić oszczędności)
28,12
18,75
Zadowolenie z siebie i ze swojej pracy, satysfakcja
58,59
46,87
Zarobki pozwalające na posiadanie dóbr:
mieszkania/domu, samochodu
48,44
18,75
445
Ponadto, co ważne w perspektywie harmonijnego funkcjonowania w dorosłości, badane osoby w zdecydowanej większości (78,9%) oceniły, że osiągnięty
przez nie sukces zawodowy odpowiada ich aspiracjom zawodowym (tabela 2).
Co szósty emigrant, który odniósł sukces zawodowy w Anglii, nie potrafił ocenić, na ile sukces ten odpowiada jego aspiracjom, a w przypadku 4,6% badanych
ich sukcesy zawodowe nie odpowiadały ich aspiracjom zawodowym. Wyniki te
potwierdzają związek wyjazdu z kraju, emigracji zarobkowej z możliwością realizacji aspiracji zawodowych (Kolarska-Bobińska, 2007, s. 7; Bera, 2011, s. 34).
Tabela 2.
Stopień zbieżności osiągniętego sukcesu zawodowego emigrantów z ich aspiracjami zawodowymi
Sukces odpowiada aspiracjom
N
%
w pełni odpowiada
30
23,44
raczej wysoki
71
55,46
wcale nie odpowiada
6
4,69
trudno powiedzieć
21
16,41
Suma
128
100,00
Ze względu na wiodący motyw emigracji zarobkowej podkreślany w licznych
badaniach (Kłos, 2006; Krawczyk, 2008; Kawczyńska-Butrym, 2009; Major i in.,
2010; Bera, 2011; Iglicka, 2011) – oczekiwanie lepszej sytuacji materialnej za
granicą, postanowiono ustalić, jak badani emigranci oceniają szansę odniesienia analogicznego sukcesu zawodowego w Polsce (tabela 3). Zaledwie niespełna
co piąty badany wypowiedział się pozytywnie o możliwości osiągnięcia takiego
sukcesu zawodowego, gdyby nie wyjechał z Polski, przy czym warto podkreślić,
że w tej grupie „optymistów” żaden respondent nie wskazał odpowiedzi zdecydowanie tak. Widać zatem, że szacunki, jakkolwiek pozytywne, nie charakteryzowały się najwyższą siłą. W odniesieniu do omawianej oceny w badanej zbiorowości przeważało niezdecydowanie – 60,94% nie potrafiło zająć jednoznacznego
stanowiska wobec własnych szans odniesienia analogicznego sukcesu w kraju,
a 21,1% wprost wypowiedziało się negatywnie w tej kwestii.
446
Zarejestrowane dane nie przedstawiają optymistycznego obrazu. Tak znaczna liczba osób niezdecydowanych i negatywnie oceniających możliwości sukcesowe w kraju, jak też fakt, że tylko niecałe 1/5 badanych, którzy osiągnęli sukces
zawodowy w Anglii, uważa, iż powtórzyliby go też w Polsce, wskazuje, iż mimo
dynamicznych zmian uwarunkowań rynku pracy w Polsce w ostatnich latach
emigranci nie widzą istotnych szans na sukces zawodowy w kraju porównywalny
z osiągniętym w Anglii.
Tabela 3. Przekonania emigrantów o możliwości odniesienia porównywalnego sukcesu zawodowego w Polsce
Przekonanie
N
%
zdecydowanie tak
0
0,00
raczej tak
23
17,96
trudno powiedzieć
78
60,94
raczej nie
21
16,41
zdecydowanie nie
6
4,69
Suma
128
100,00
W powyższym kontekście postanowiono również ustalić, w jakim stopniu
badani emigranci wiązali swój wyjazd zarobkowy do Wielkiej Brytanii z oczekiwaniem odniesienia sukcesu zawodowego (tabela 4).
Tabela 4.
Oczekiwanie odniesienia sukcesu zawodowego w Wielkiej Brytanii
Oczekiwanie odniesienia sukcesu
N
%
zdecydowanie tak
21
16,41
raczej tak
50
39,06
trudno powiedzieć
36
28,12
raczej nie
21
16,41
zdecydowanie nie
0
0,00
Suma
128
100,00
447
Jakkolwiek większość badanych osób (55,6%) wyjeżdżając do Anglii, była
pełna optymizmu wyrażającego się niemal pewnością odniesienia sukcesu zawodowego, można było oczekiwać, że wobec tak radykalnej decyzji, jaką jest
wyjazd z kraju w poszukiwaniu „lepszego życia”, reprezentacja pozytywnych
antycypacji odniesienia sukcesu będzie znacznie wyższa.
Ponadto wśród badanych emigrantów wyraźnie zarysowała się również
grupa osób, które nie spodziewały się odniesienia sukcesu w nowym kraju
– 16,41% badanych, a 28,12% badanych co prawda nie było przekonanych
o swoim niepowodzeniu, ale też spodziewanie się sukcesu nie było na tyle silne, aby wskazać odpowiedź pozytywną.
Wybrane aspekty aktywności edukacyjnej
badanych emigrantów
Jak wskazano we wprowadzeniu, aktywność edukacyjna stanowi ważny zarówno predyktor, jak i korelat sukcesów na różnych polach. Autorów niniejszego opracowania interesowała zarówno aktywność edukacyjna badanych przed
wyjazdem z Polski, jak i po zamieszkaniu w Wielkiej Brytanii.
Uzyskane dane pozwoliły ustalić (tabela 5), że zdecydowana większość podejmowała działania edukacyjne zarówno w kraju (69,53%), jak i po przyjeździe do
Anglii (78,91%). Omawiana aktywność badanych w kraju wyrażała się między
innymi w: uczeniu się języka obcego (41,41%), uczestnictwie w różnych kursach
i szkoleniach specjalistycznych (32,03%), treningach umiejętności (22,66%),
czytaniu książek i czasopism z różnych dziedzin (20,31%) czy też podnoszeniu
swoich kwalifikacji poprzez realizację studiów podyplomowych (16,41%).
Również po przyjeździe do Anglii zdecydowana większość z nich (78,91%)
chcąc być konkurencyjnymi na nowym, międzynarodowym rynku pracy, dostrzegła konieczność dalszego kształcenia i samokształcenia oraz aktywnie je
realizowała. Głównym działaniem edukacyjnym stało się doskonalenie znajomości języka państwa przyjmującego. Taką formę doskonalenia realizowało
57,81% badanych Polaków. Również dużym zainteresowaniem cieszyły się różnego rodzaju kursy i szkolenie specjalistyczne realizowane przez 41,41% badanych, treningi umiejętności hobbystycznych, takich jak: malarstwo, taniec,
fotografia deklarowane przez 22,66% badanych. Duża grupa spośród badanych
448
(27,34%) chętnie też sięgała po książki i czasopisma z różnych dziedzin. Na
szczególną uwagę zasługuje fakt realizowania przez 8,6% badanych Polaków
bardziej ambitnych, wymagających dużego zaangażowania, nie tylko osobistego, ale także finansowego, form kształcenia w postaci studiów doktoranckich
i podyplomowych.
Tabela 5.
Działania edukacyjne podejmowane przez emigrantów poza edukacją szkolną/
akademicką bądź po jej ukończeniu przed przyjazdem i po przyjeździe do Wielkiej Brytanii
Formy działań edukacyjnych
Podjęte w Polsce
Podjęte w Anglii
N
%
N
%
Studia podyplomowe
21
16,41
6
4,69
Studia doktoranckie
0
0,00
5
3,91
Kursy/szkolenia specjalistyczne
41
32,03
53
41,41
Nauka języka obcego
53
41,41
74
57,81
Treningi umiejętności
(np. sport, malarstwo, taniec itp.)
29
22,66
29
22,66
Czytanie książek i czasopism z różnych
dziedzin
26
20,31
35
27,34
Inne
17
13,28
0
0,00
Nie podejmował/-a dodatkowych działań
39
30,47
27
21,09
Źródło: badania własne. Dane w tabeli nie sumują się do 100,0% ze względu na możliwość
wielokrotnych odpowiedzi.
W odniesieniu do zaangażowanej w edukację grupy Polaków wyniki są
dość optymistyczne i pozwalają antycypować, iż osoby te świadomie realizują
plan własnego rozwoju na różnych polach. Nie można jednak pominąć faktu,
że wyraźna grupa respondentów przyznała, iż zarówno w kraju (30,47%), jak
i za granicą (21,09%) nie podejmowała i nie podejmuje żadnych dodatkowych
form edukacji.
449
Związek między sukcesem a wykształceniem
i aktywnością edukacyjną
Kolejną kwestią poddaną analizom były związki między poczuciem sukcesu zawodowego Polaków w Wielkiej Brytanii a ich wykształceniem i aktywnością edukacyjną.
Zanim dokonano statystycznego badania istotności związków między powyższymi zmiennymi, postanowiono zapytać samych badanych o te związki.
Można było antycypować, iż badane osoby w przeważającej mierze będą wskazywać wyraźnie związki między swoją edukacją a sukcesem. Jednak zebrane
dane tego nie potwierdzają (tabela 6).
Tabela 6. Przekonania badanych o związku ich aktywności edukacyjnej z osiągniętym sukcesem
zawodowym
Ocena stopnia związku między zmiennymi
N
%
w bardzo wysokim stopniu
12
9,37
w raczej wysokim stopniu
29
22,67
trudno powiedzieć
36
28,12
w raczej niskim stopniu
36
28,12
wcale się nie przyczyniły, jedno z drugim nie ma związku
15
11,72
Suma
128
100,00
Stosunkowo niewielka grupa badanych – 32,04% przyznała, że ich sukces
zawodowy jest wyraźnie powiązany z podejmowanymi przez nich działaniami
edukacyjnymi. Natomiast nieco więcej badanych, tj. 39,84%, deklarowało brak
takiego związku, a pozostali (27,9%) nie potrafili ocenić związku tych kwestii.
Badani w zdecydowanej większości (75,00%) przyznali, iż odniesiony sukces
zawodowy nie jest związany z profilem ich wykształcenia (kończonym kierunkiem studiów lub typem szkoły) (tabela 7). Pozostali badani 25,00% twierdzili
natomiast odwrotnie. W tym 10,94% uważało, że posiadane wykształcenie miało zdecydowanie pozytywne przełożenie na ich sukces zawodowy, a 14,06%, że
raczej tak. Na uwagę zasługuje brak odpowiedzi pośrednich.
450
Tabela 7.
Przekonania badanych o związku ukończonego przez nich kierunku z osiągniętym sukcesem zawodowym
Ocena stopnia związku między zmiennymi
N
%
zdecydowanie tak
14
10,94
raczej tak
18
14,06
trudno powiedzieć
0
0
raczej nie
30
23,44
zdecydowanie nie
66
51,56
Suma
128
100,00
W dążeniu do ustalenia związków pomiędzy sukcesem zawodowym badanych Polaków a ich wykształceniem została wykonana analiza korespondencji,
dzięki czemu uzyskano strukturę zależności między analizowanymi zmiennymi. Uzyskane dane wizualizuje tabela 8.
Tabela 8.
Zależności między sukcesem zawodowym a wykształceniem badanych osób (%)
Sukces zawodowy
Wykształcenie
Trudno
powiedzieć
Raczej tak
Zdecydowanie
tak
Średnie
11,65
18,64
13,98
Wyższe licencjackie (I stopnia)
0
0
34,95
Wyższe magisterskie (II stopnia)
0
11,65
6,99
Doktorskie (III stopnia)
0
0
2,33
Źródło: badania własne, χ = 22,508; p = 0,001
2
Z analizy danych zawartych w tabeli 8 wynika, że wszyscy badani z wykształceniem wyższym (licencjackim, magisterskim i doktorskim) jednoznacznie deklarowali osiągnięcie sukcesu zawodowego. Najbardziej rozproszone
wyniki odnośnie do poczucia osiągnięcia sukcesu odnotowano wśród osób
badanych z wykształceniem średnim. W drodze analiz statystycznych ustaloJournal of Modern Science tom 4/27/2015
451
no, iż poziom wykształcenia istotnie statystycznie różnicował poczucie odniesienia sukcesu zawodowego badanych (p = 0,001).
Reasumując, można stwierdzić istnienie zależności między wykształceniem
badanych osób a ich poczuciem sukcesu zawodowego. Badani Polacy przebywający w Anglii z wykształceniem licencjackim i magisterskim oraz doktorskim zdecydowanie częściej charakteryzowali się wyższym poczuciem osiągnięcia sukcesu zawodowego niż badani Polacy z wykształceniem średnim.
W odniesieniu do związków między aktywnością edukacyjną a poczuciem
sukcesu zawodowego w pierwszej kolejności poddano analizom zaangażowanie badanych w działania edukacyjne przed wyjazdem z Polski.
Testem niezależności χ2 Pearsona zostały weryfikowane hipotezy o niezależności między sukcesem a działaniami edukacyjnymi podejmowanymi w Polsce
(przed podjęciem decyzji o emigracji, tabela . 9) i Anglii (po przyjeździe, tabela 10).
Tabela 9. Zależności między sukcesem zawodowym badanych osób a ich działaniami edukacyjnymi podejmowanymi w Polsce
Działania edukacyjne podejmowane w Polsce
χ2
p
Studia podyplomowe
12,61
0,00*
Studia doktoranckie
0,83
0,66
4,11
0,13
500
0,08
Treningi umiejętności (np. sport, malarstwo, taniec itp.)
3,00
0,22
Czytanie książek i czasopism z różnych dziedzin
4,60
0,10
Inne
0,83
0,66
Nie podejmowałem/-am dodatkowych działań
0,29
0,87
Źródło: badania własne, * – istotne statystycznie na p < 0,05
Spośród różnych działań edukacyjnych jedynie uczestnictwo w studiach
podyplomowych istotnie statystycznie różnicowało poczucie badanych osiągnięcia sukcesu zawodowego (p = 0,00). Osoby, które ukończyły studia pody452
plomowe (najczęściej były to studia ekonomiczne i pedagogiczne), częściej niż
respondenci niemający w swoim portfolio tej formy kształcenia deklarowały
poczucie osiągnięcia sukcesu zawodowego w Wielkiej Brytanii.
Po przyjeździe do Anglii młodzi emigranci również podejmowali różnorodne działania edukacyjne, często mające na celu zwiększenie ich konkurencyjności na rynku pracy. Jednak przeprowadzona analiza (tabela 10) nie wykazała (p > 0,05) w żadnym przypadku zależności między tymi działaniami
a poczuciem sukcesu zawodowego badanych Polaków.
Tabela 10. Zależności między sukcesem zawodowym badanych osób a ich działaniami edukacyjnymi podejmowanymi w Anglii
Działania edukacyjne podejmowane w Anglii
χ2
p
Studia podyplomowe
1,32
0,52
Studia doktoranckie
1,32
0,52
5,33
0,07
2,32
0,31
Treningi umiejętności hobbystycznych
(np. sport, malarstwo, taniec itp.)
2,92
0,23
Czytanie książek i czasopism z różnych dziedzin
5,81
0,05∼
Inne
0,29
0,87
Nie podejmowałem/-am dodatkowych działań
4,10
0,13
Źródło: badania własne, ∼ – zbliżone do istotnego statystycznie na p < 0,05
Jedynie w przypadku czytelnictwa książek i czasopism odnotowano wartość zbliżoną do istotności (p = 0,05). A zatem częściej osoby podejmujące
czytelnictwo deklarowały poczucie osiągnięcia sukcesu.
Kolejna analiza, tym razem zależności między poczuciem sukcesu zawodowego badanych Polaków a ich przekonaniami i związku sukcesu z aspiracjami zawodowymi (tabela 11), wykazała, że między tymi zmiennymi zachodzą
związki istotne statystycznie (p = 0,001). Osoby, które deklarowały osiągnięcie
453
sukcesu zawodowego, jednocześnie częściej żywiły przekonanie, iż osiągnięty
sukces wpisuje się w ich aspiracje zawodowe. Ci natomiast, którzy nie byli zdecydowani w ocenie swoich osiągnięć zawodowych, również nie potrafili jednoznacznie odnieść swoich osiągnięć do aspiracji zawodowych (11,63%).
Tabela 11. Zależności między sukcesem zawodowym badanych osób a ich aspiracjami zawodowymi
W jakim stopniu sukces zawodowy
odpowiada Twoim aspiracjom
zawodowym?
Sukces zawodowy
Trudno
powiedzieć
(%)
Raczej tak (%)
Zdecydowanie
tak (%)
W pełni odpowiada
0
0
23,26
Raczej wysokim
0
25,58
30,23
Trudno powiedzieć
11,63
4,65
0
Raczej niskim
0
0
0
Wcale nie odpowiada
0
0
4,65
Źródło: badania własne, χ2 = 39,0323, p = 0,001
Na uwagę zasługuje fakt, że w badanej zbiorowości znalazły się również
osoby (4,65%), które z jednej strony były zdecydowanie przekonane o swoim
sukcesie, z drugiej zaś nie widziały jego związku z posiadanymi aspiracjami
zawodowymi.
Reasumując, można stwierdzić istnienie związku między sukcesem z aspiracjami zawodowymi a poczuciem osiągania sukcesu. Badani zauważający
spójność swoich osiągnięć z posiadanymi aspiracjami częściej mieli poczucie
sukcesu niż osoby, dla których osiągnięty sukces częściowo tylko wiązał się
z realizacją ich aspiracji.
Podsumowanie
Reasumując przedstawione w niniejszym opracowaniu dane i dokonane
analizy, można stwierdzić, iż badani polscy emigranci mieszkający w Anglii
454
w znakomitej większości charakteryzowali się poczuciem osiągnięcia sukcesu
zawodowego. Wśród najważniejszych wyznaczników odniesionego sukcesu
znalazły się nie tylko poczucie rozwoju, zadowolenie z siebie i ze swojej pracy,
ale także możliwość realizacji własnych marzeń i ambicji. Przy czym warto
podkreślić, iż najczęściej to, co badani osiągnęli, należało jednocześnie do najwyżej cenionych aspektów sukcesu zawodowego. Dla zdecydowanej większości
badanych osiągnięty sukces wpisywał się również w ich aspiracje zawodowe.
Badani emigranci byli wyraźnie sceptyczni w ocenie możliwości osiągnięcia analogicznego sukcesu w Polsce. Tu przeważało niezdecydowanie. Można
antycypować, iż zarejestrowany rozkład wyników wskazuje z jednej strony na
dostrzeganie przez badanych zmian zachodzących w Polsce i poprawy perspektyw funkcjonowania zawodowego w kraju. Z drugiej jednak może wynikać z powściągliwości respondentów w wyrażaniu jednoznacznie negatywnych opinii na
temat kraju, który mimo wyjazdu jest im bliski i do którego często tęsknią.
Ponad połowa badanych opuszczała Polskę z optymistycznym nastawieniem odnośnie do swoich osiągnięć w Wielkiej Brytanii. Osoby te były niemal
przekonane, że im się powiedzie i odniosą sukces. Pozostali badani wyjeżdżali
z różnym poziomem niepokoju o swoją przyszłość za granicą. Taki rozkład wyników może wskazywać na niską samoocenę tej grupy respondentów bądź na
stres związany z tak radykalną zmianą życiową. Może on również wskazywać,
iż ci, którzy nie spodziewali się sukcesu, nie tyle oczekiwali porażki, co raczej
wiązali swój wyjazd z jakąkolwiek zauważalną poprawą sytuacji materialnej,
koncentrując się na możliwości znalezienia pracy, utrzymania jej i na godziwych zarobkach, nie operując na etapie wyjazdu kategorią sukcesu.
W zakresie aktywności edukacyjnej polskich emigrantów badani charakteryzowali się wysokim zróżnicowaniem podejmowanych działań przed wyjazdem i po wyjeździe z Polski. Zdecydowana większość badanych przejawiała
wysokie i wielokierunkowe zaangażowanie w dalsze podnoszenie kwalifikacji
po ukończeniu edukacji średniej bądź wyższej, co pozwala wnioskować o ich
silnym ukierunkowaniu na rozwój zawodowy i karierę. Jednak dość licznie odnotowano również deklaracje badanych wskazujące na znikomą ich aktywność
edukacyjną, co można przyjąć za prognostyk ryzyka nielokowania edukacji całożyciowej wśród priorytetów rozwojowych dorosłości przez tę grupę badanych.
455
Jeśli chodzi o związki aktywności edukacyjnej z poczuciem sukcesu zawodowego, ustalono, iż w ocenie niespełna 1/3 badanych związek między tymi
obszarami ich funkcjonowania jest jednoznaczny i wyraźny. Zarejestrowany
rozkład wyników może wskazywać na to, że badane osoby niejednokrotnie nie
zauważają związków między swoją działalnością i aktywnością w różnych sferach życia, traktując w tym przypadku szeroko rozumianą edukację i funkcjonowanie zawodowe jako rozłączne obszary. Podczas gdy różne wymiary życia
stanowią integralną całość i wzajemnie warunkują sprawne funkcjonowanie
człowieka, liczni naukowcy (Argyle, 1999; Orłowska, 2001; Pięta, 2004; Bańka, 2005b; Aleksander, 2005) podkreślają, iż często niedostrzegane są związki
między aktywnością edukacyjną wolnoczasową a osiągnięciami zawodowymi,
podczas gdy sprawności (np. cierpliwość, wytrwałość, sprawność fizyczna itp.)
rozwijane w czasie wolnym są wykorzystywane i ważne również w sferze pracy,
wyraźnie podnosząc jej walory.
Respondenci wykazali sprecyzowane przekonania na temat powiązania
osiągniętego sukcesu z posiadanym profilem wykształcenia. Znakomita
większość badanych nie odnotowała takiego związku. Taki rozkład wyników może z jednej strony wskazywać, iż posiadane wykształcenie pozwoliło badanym sprawnie zafunkcjonować w różnych obszarach zawodowych,
z drugiej zaś może wskazywać na rozległe zasoby osobiste badanych, pozwalające im z powodzeniem przekwalifikować się i wejść w nowe branże
i dziedziny zawodowe.
Ustalono istotny statystycznie związek między posiadanym poziomem wykształcenia a poczuciem sukcesu zawodowego. Wyższe wykształcenie sprzyjało wyższemu poczuciu sukcesu zawodowego.
Hipoteza o związku aktywności edukacyjnej z poczuciem sukcesu zawodowego została zweryfikowana częściowo pozytywnie. Ustalono, iż jedynie
ukończenie w Polsce studiów podyplomowych różnicowało istotnie poczucie
sukcesu zawodowego. Natomiast jeśli chodzi o aktywność edukacyjną w Wielkiej Brytanii, jedynie na poziomie zbliżonym do istotnego ujawniono, iż osoby
zaangażowane w czytelnictwo częściej deklarowały osiągnięcie sukcesu. Związek ten, jakkolwiek tylko zbliżony do poziomu istotności, może wskazywać,
iż czytelnictwo literatury, zwłaszcza w języku obcym, może stanowić istotny
456
czynnik podnoszenia kompetencji językowych, a tym samym przekładać się na
wyższe osiągnięcia w różnych sferach życia, w tym zawodowej.
Ponadto ustalono, iż poczucie osiągnięcia sukcesu zawodowego było istotnie statystycznie związane z lokowaniem tego sukcesu w sferze aspiracji zawodowych. Jeśli sukces zaspokajał te aspiracje, osoba przejawiała wyższe poczucie
jego osiągnięcia.
Reasumując, przeprowadzone badania pozwoliły poznać wycinkowy obszar
funkcjonowania zawodowego grupy polskich emigrantów w Wielkiej Brytanii.
Analizy ukazały, iż z jednej strony wybrany kraj stworzył badanym warunki do
osiągnięcia osobistych celów i sukcesów zawodowych, z drugiej zaś emigranci
posiadali liczne kompetencje i ich użyli, aby wykorzystać te warunki. Ustalono
również, że badana grupa Polaków w przeważającej większości odpowiedzialnie i odważnie podejmowała złożone zadania zarówno zawodowe, jak i edukacyjne, co pozwala sądzić, iż osoby te dobrze funkcjonują w społecznościach,
do których należą.
Badania ukazały potrzebę intensywnego propagowania wśród emigrantów
wartości angażowania się w różne działania edukacyjne o charakterze hobbystycznym. To silnie wspomaga zarówno funkcjonowanie społeczne, jak i zawodowe.
Ponadto w działaniach edukacyjnych prowadzonych przez firmy na rzecz
swoich pracowników (np. w coachingu) warto wyraźniej akcentować związki
celów, osiągnięć i aktywności zawodowej z indywidualnymi aspiracjami zawodowymi.
Niniejsze badania stanowią fragment obszerniejszych analiz funkcjonowania polskich emigrantów w Wielkiej Brytanii.
Literatura
Aleksander, T. (2005). Nauki pedagogiczne wobec etosu pracy. W: A. Kargulowa, S.M.
Kwiatkowski, T. Szkudlarek (red.), Rynek i kultura neoliberalna a edukacja (s. 302–312).
Kraków, Impuls. ISBN 8373084622.
Argyle, M. (1999). Causes and correlates of happiness. W: D. Kahneman, E. Diener
i N. Schwartz (red.), Well–being: The foundations of hedonic psychology (s. 353–373).
Nowy York, Russell Sage Foundation.
457
Bańka, A. (2005a). Jakość życia a jakość rozwoju. Społeczny kontekst płci, aktywności
i rodziny. W: A. Bańka (red.), Psychologia jakości życia (s. 11–78). Poznań, Wydawnictwo Stowarzyszenie Psychologia i Architektura. ISBN 8391652181.
Bańka, A. (2006). Kapitał kariery – uwarunkowania, rozwój i adaptacja do zmian organizacyjnych oraz strukturalnych rynku pracy. W: Z. Ratajczak, A. Bańka, E. Turska,
Współczesna psychologia pracy i organizacji (s. 59–117). Katowice, Wydawnictwo
UŚ. ISBN 8322615388.
Bańka, A. (2005b). Rozwój zawodowy a ścieżki tranzycji z systemu edukacyjnego do
rynku pracy. W: Praca zbiorowa. Doradztwo karier (s. 23–53). Warszawa, OHP.
Bera, R. (2008). Aksjologiczny sens pracy a poczucie jakości życia młodych emigrantów
polskich. Lublin, Wydawnictwo UMCS. ISBN 9788322728833.
Bera, R. (2011). Emigranci polscy w nowym środowisku pracy. Lublin, Wydawnictwo
UMCS. ISBN 9788322732861.
Bera, R., Korczyński, M. (2012). Dystans społeczny polskich emigrantów wobec „obcych”
i „innych”. Lublin, Wydawnictwo UMCS. ISBN 9788377842102.
Bylok, F. (2005). Wzór sukcesu w społeczeństwie polskim w okresie transformacji społeczno-ustrojowej. W: Annales. Etyka w życiu gospodarczym: tom 8, nr 1 (s. 87–96).
Łódź, Wydawnictwo UŁ.
Erazmus, E. (1999). Edukacja a sukces zawodowy. Warszawa, Wydawnictwo WSE.
ISBN 8386990503.
Firkowska-Mankiewicz, A. (2002). Intelligence and success in life. Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN. ISBN 8373880100.
Firkowska-Mankiewicz, A. (1999). Zdolnym być… Kariery i sukces życiowy warszawskich trzydziestolatków. Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN. ISBN 8387632449.
Grzeszczyk, E. (2003). Sukces: amerykańskie wzory – polskie realia. Warszawa, Wydawnictwo IFiS PAN. ISBN 8373880119.
Harasimiuk, A. (2009). Motywy wyjazdów zarobkowych młodzieży do Wielkiej Brytanii a jej postawy wobec pracy. Maszynopis pracy magisterskiej w UMCS. Lublin.
Iglicka, K. (2008). Badania nad legalnymi migracjami zarobkowymi z Polski po 1 maja 2004
roku do Wielkiej Brytanii, „Biuletyn Migracyjny”, 16, www.biuletynmigracyjny.uw.edu.pl.
Iglicka, K. (2011). Migracje długookresowe i osiedleńcze z Polski po 2004 roku – przykład Wielkiej Brytanii. Wyzwania dla statystyki i demografii państwa, „Raporty
i Analizy”, 5, Warszawa, Wydawnictwo CSM.
458
Judge, T.A., Cable, D.M., Boudreau, J.W., Bretz, R.D. Jr. (1995). An Empirical Investigation of the Predictors of Executive Career Success, „Personnel Psychology”, t. 48,
Nr 3 (s. 485–519). Hogrefe Publishing.
Kaczmarczyk, P. (2005). Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian. Warszawa,
Wydawnictwo UW. ISBN 8323501998.
Kasprzak, E. (2006). Sukces i porażka bezrobotnych na rynku pracy. Poznań, Wydawnictwo Stowarzyszenie Psychologia i Architektura. ISBN 8392040333.
Kawczyńska-Butrym, Z. (2009). Migracje. Wybrane problemy. Lublin, Wydawnictwo UMCS.
Klimkowska, K. (2014). Edukacja do sukcesu narzędziem rozwoju kapitału ludzkiego.
W: K. Denek, A. Kamińska i P. Oleśniewicz (red.), Edukacja jutra od uniwersytetu
do starości. Aspekty edukacji osób dorosłych (s. 203–211). Sosnowiec, Oficyna Wydawnicza Humanitas. ISBN 9788361991915 9788361991601.
Klimkowska, K. (2013). Orientacja na sukces zawodowy studentów kończących studia
translatorskie. Lublin, Wydawnictwo UMCS. ISBN 9788377843628.
Klimkowska, K. (2012). Students’ Opinions on Their Competences for Reaching Life
Success, „Procedia Social and Behavioral Sciences” vol. 55 (s. 32–38). Elsevier.
Kłos, B. (2006). Migracje zarobkowe Polaków do krajów Unii Europejskiej, „Indos”, 2,
Warszawa, Biuro Analiz Sejmowych.
Knowles, M.S., Holton III E.F., Swanson, R.S. (2009). Edukacja dorosłych, podręcznik
akademicki. Warszawa, Wydawnictwo PWN. ISBN 9788301156596.
Kolarska-Bobińska, L. (red.) (2007), Emigrować i wracać. Migracje zarobkowe Polaków a polityka państwa. Warszawa, Wydawnictwo ISP. ISBN 83-89817-66-2.
Korczyński, M., Kwiatkowska, E. (2014). Style rozwiązywania konfliktów emigrantów
polskich w kontekście ich doświadczenia edukacyjnego. W: A. Stefańska, A. Knocińska, E. Kwiatkowska (red.), Konflikty – negocjacje – kultura – komunikacja. Psychospołeczne uwarunkowania i aplikacje (s. 139–166). Toruń, Wyd. Adam Marszałek.
ISBN 978-83-7780-989-1.
Kozielecki, J. (2001). Psychotransgresjonizm. Nowy kierunek w psychologii. Warszawa,
Wydawnictwo Akademickie „Żak”. ISBN 978-83-89501-74-5.
Kozielecki, J. (1989). Towards a theory of transgressive decision making: Reaching beyond everyday life, „Acta Psychologica” (s. 43–63). Nr 70. Elsevier.
Krawczyk, E. (2008). Migracje Polaków do Wielkiej Brytanii – analiza doniesień prasowych, „Biuletyn Migracyjny”, nr 19. www.biuletyn migracyjny.uw.edu.pl.
459
Kupczyk, T. (2009). Kobiety w zarządzaniu i czynniki ich sukcesów. Wrocław, Wyższa
Szkoła Handlowa. ISBN 9788392547082.
Kupczyk, T. (2006) (red.). Uwarunkowania sukcesów zawodowych kadry kierowniczej. Wrocław, Politechnika Wrocławska – Centrum Kształcenia Ustawicznego.
ISBN 8392323319.
Kwiatkowski, M. (2000). Człowiek sukcesu ekonomicznego jako wzór osobowy w pierwszych latach transformacji systemowej w Polsce. Studium z socjologii moralności.
Zielona Góra, Lubuskie Towarzystwo Naukowe. ISBN 8388317253.
Labour mobility within the EU in the context of enlargement and functioning of the
transitional arrangements. Final reaport, European Integration Consortium, Nuremberg 2009, www.biuletynmigracyjny,www.uw.edu.pl.
Łobocki, M. (2006). Metody i techniki badań pedagogicznych. Kraków, Wydawnictwo
Impuls. ISBN 9788373086081.
Łojko, E. i Dziurnikowska-Stefańska, M. (2011) (red.). Wartości a sukces zawodowy
prawników – granice kompromisu? Warszawa, Wydawnictwo Stowarzyszenie Absolwentów Wydziału Prawa i Administracji UW. ISBN 9788393160655.
Major, A., Tuczyński, W. i Wasilewski, B. (2010). Nowa emigracja, jej potrzeby i oczekiwania na przykładzie Wielkiej Brytanii. Stowarzyszenie Polish Psychologists’
Association, Londyn, praca zbiorowa.
Michalak, J.M. (2007). Uwarunkowania sukcesów zawodowych nauczycieli. Studium
przypadków. Łódź, Wydawnictwo UŁ. ISBN 9788375250244.
Ng, T.W.H., Eby, L.T., Sorensen, K.L., Feldman, D.C. (2005). Predictors Of Objective
And Subjective Career Success: A Meta-Analysis, „Personnel Psychology”, tom 58
(s. 367–408). Hogrefe Publishing.
Nowacki, T.W. (2010). Przedmowa. W: R. Bera (red.), Wielka emigracja zarobkowa młodzieży. Wyzwania dla edukacji. Lublin, Wydawnictwo UMCS. ISBN 9788322732533.
Orłowska, M. (2001). Problemy czasu wolnego w pedagogice społecznej. W: S. Kawula
(red.), Pedagogika społeczna dokonania – aktualność – perspektywy. Toruń, Wyd.
A. Marszałek (s. 581–598). ISBN 8371749430.
Pięta, J. (2004). Pedagogika czasu wolnego. Warszawa, Zakład Wydawniczy DrukTur.
ISBN 8386990821.
Pilch, T., Bauman, T. (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. Warszawa, Wydawnictwo Akademickie „Żak”. ISBN 8388149695.
460
Pycka, W. (1994). Zarys filozofii sukcesu. Lublin, Wydawnictwo UMCS.
Rosenbaum, J.E. (1984). Career mobility in a corporate hierarchy. Orlando, Academic
Press. ISBN 978-0125970808.
Sedikides, C., Geatner, L., Toguchi, Y. (2003). Pancultural self–enhancement, „Journal of Personality and Social Psychology”, 44 (s. 60–79). American Psychological
Association.
Seibert, S.E., Kraimer, M.L. (2001). The Five-Factor Model of Personality and Career
Success, „Journal of Vocational Behavior”, t. 58, nr 1 (s. 1–21). Elsevier.
Sikorski, C. (2007). Drogi do sukcesu. Profesjonalizm kontra populistyczna kultura organizacyjna. Warszawa, Wydawnictwo Difin. ISBN 9788372517616.
Słomczyński, K.M. (2007) (red.). Kariera i sukces. Analizy socjologiczne. Zielona Góra
– Warszawa, Wydawnictwo UZ. ISBN 978-83-7481-107-1.
Szpakowska, S. (2009). Wykształceni Polacy emigrują z kraju, „Rzeczpospolita”
z 12.05.2009 r.
Titkow, A. (2003) (red.). Szklany sufit. Bariery i ograniczenia karier kobiet. Monografia zjawiska. Warszawa, Instytut Spraw Publicznych. ISBN 8388594583.
Turner, R.J. (1960). Sponsored and contest mobility and the school system, „American
Sociological Review”, 25 (s. 855–867).
Wiatrowski, Z. (2010). Podstawowe teorie w obszarze pedagogiki pracy. W: R. Gerlach (red.), Pedagogika pracy w perspektywie dyskursu o przyszłości (s. 31–63). Bydgoszcz, Wydawnictwo UKW. ISBN 9788370967734.
Wiatrowski, Z. (2005). Podstawy pedagogiki pracy. Bydgoszcz, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego. ISBN 8370965245.
Witkowski, S. (1994) (red.). Psychologia sukcesu. Warszawa, Wydawnictwo PWN.
Witkowski, S.A. (2003) (red.). Psychologiczne wyznaczniki sukcesu w zarządzaniu: tom
VI. Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. ISBN 83-229-2413-5.
461
Mariusz Cichosz
Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz
[email protected]
Journal of Modern
s. 463–478
Upbringing environment as a place where
human lifelong education
is provided – from tradition to modern
transformations
Abstract
Education is a process that always runs in the specified external considerations,
in a specific place and time and cultural context. Besides this objective dimension
is also a process that is perceived and experienced subjectively. This diverse and
in some ways complex space education – defines, for example in the category of
environment/educational environment. In long tradition the pedagogical reflection,
taking into account the multiplicity of ways that impact the environment and his
“presence” in a person’s life develops knowledge about its different types, but also the
ontological, epistemological and axiological models. Knowledge of the environment
is also, and perhaps above all a challenge for teaching practice which includes human
lifelong activity. In this respect it has already identified a number of models such
conduct educational that takes into the environmental conditions. We can talk about
environmental education, socio-cultural animation and a whole range of educational
activities undertaken and implemented and carried out on the basis of social work.
Not without significance are also influences from other social sciences, which in
conjunction with the activities characteristic of pedagogy expanded possible ways to
the educational impact.
Keywords: environment, educational environment, socio-cultural animation, social
space, social work
463
Mariusz Cichosz
Summary
In the perspective of theory and practice of teaching environmental/
educational environment it has always been and still is a place of carrying out
the process of education. Most of the pedagogical theory making the issue
of lifelong education process – take this issue – the environmental impact
on development and education. So what is the environment, what are its
kinds and types, what are the specifics of its impact. Most discussion on this
subject is found in the social pedagogy. There are also new, contemporary
exploration and analysis of this issue in perspective categories such as: space,
place, homeland. We can and must speak today about the new educational
challenges associated with understanding but also the real functioning of the
new educational environments. What knowledge should have in this area
a contemporary educator, teacher – there are new challenges for teaching
practice.
Introduction
Whatever can be said about upbringing regardless of its definitions, it has
always been grounded in certain place and time – certain social and cultural
circumstances. In pedagogy and other social sciences such space is commonly
named environment. It is a space of people, institutions and living standards.
Despite being variable, it makes a constant point of reference for our lives.
It also has its own characteristics – both educational and axiological impact
throughout the entire human life. Therefore, we may speak about upbringing
environment as the space of human lifelong education.
Environment – understanding the concept
The concept of environment is of key and source importance for many
fields, especially social sciences (Cichosz, 2014). It is widely interpreted and
defined which based on the assumed conceptions and theories.
Primarily and most generally, environment may be recognised as a whole
of conditions and factors (material or personal) which form the behaviour
and development of a human being and, in a broader sense, the social
coexistence of units.
464
Upbringing environment as a place where human lifelong education...
The understanding of such influence may be either static or dynamic or
objectivistic. The former, being a relationship between human and environment,
includes:
 spatial proximity of the environment which enables direct influence on
the unit;
 relative stability and invariability of environment;
 unilateral influence of environment on personality and adaptive character
of human behaviour (Turowski, 2001, p. 115).
Such a static approach is widely replaced by a dynamic (processual)
approach which focuses on the interdependence of human and (environmental)
conditions in which they are brought up and on the fact it is a field of interactions
and definite creating of social situations. The most frequently quoted modern
concepts of environment are:
 individualistic – according to which, environment is the whole of the
groups and units that a human contacts with throughout lifetime;
 typical social environment – is an approach which sees environment as
community in which various social contacts occur;
 primary and secondary environment – primary environment is the whole
of units which an individual maintains repetitive contacts with; secondary
environment is made up of unilateral, indirect (mass media) contacts;
 objectivistic – environment is equated with nature – as a collection of
natural objects and relationships among them;
 subjectivistic and anthropocentric – a system of relationships among
subjects (units) and objects (unit, group, institution) with a particularly
significant impact on human being especially when the relationship is
acknowledged by the human being and influences their actions;
 objective-subjectivistic – human and their natural or artificial
environment are interdependent (Sowa, 1998).
Nevertheless, the most popular typology of environment, traditionally
assumed in social sciences and pedagogy, is the division into social, natural
and cultural. Despite being criticised and claimed to be insufficiently broad,
schematic and exclusive, this division is the point of reference of a great deal of
modern analyses grounded in these sciences.
465
Mariusz Cichosz
Development of the concepts of environment
in chosen authors
Numerous pedagogists of the last decades have undertaken the notion
of the role environment has in the upbringing process. There are studies of
different degree of detail, holism or complementarity. Despite all of them
being apt to extend knowledge of social conditionings of the upbringing
process, there are some particular examples which especially inspire further
exploration.
Simultaneously, it is noteworthy that the pedagogical approach (which
is especially visible in social pedagogy) clearly associates environment with
educational environment leaving out particular analyses and explanations
such association is grounded in. A typical example were the acknowledgements
assumed in Polish social pedagogy of the 60s and 70s – the period of the socalled real socialism. The ideas of a holistic upbringing system and socialistic
upbringing explicitly equated environment with educational influence
almost immanently accepting its structural and practical qualities as such.
Furthermore, such attitude was not only grounded in a particular ideology
but seemed to have sprang from other, mainly socialistic, concepts, such
as evolutionism or biological theories. Anyhow, the tendency to associate
environment with upbringing environment is firmly anchored in pedagogy.
A characteristic and equally interesting is the concept coined by Florian
Znaniecki who sees the educational function as an immanent part of
environment. This function stems out of the training undergone by members
of a group (adolescents) that enables their full participation in adult society
which naturally makes the social environment an upbringing environment.
F. Znaniecki points out that “The separate social environment created by
a group for an individual who is going to become its member after necessary
preparation, is called upbringing environment. It includes all the persons and
social groups which are required or allowed by the group to be met by the
particular individual during his or her preparation for future membership”
(Znaniecki, 1973, p. 87). Regardless of the diversification of upbringing
environments caused by the rich variety of social relationships participated
466
or established by the unit, the author outlines a very important area which
is common for undertaking and providing upbringing, namely educational
institutions (Znaniecki, 1973, p. 89–90).
The suggested concept of environment and upbringing environment has
been considerably inspiring for pedagogy, especially social pedagogy. It has
oriented the way of perceiving this notion which is visible in various concepts
of upbringing.
Nevertheless, the most worthwhile for social pedagogy, in terms of
understanding environment, were the findings of Helena Radlińska. Following
the division of environment, which existed at that times in social sciences, into
social (personal), cultural and biological (natural), she defined it as “[...] a set
of conditions which a unit exists among as well as factors which shape their
personality and last constantly or over a longer period of time” (Radlińska,
1961, p. 30). The author also recognised objective and subjective as well as
closer and distant environment (Radlińska, 1961, p. 33).
Particularly significant for the understanding of environment and upbringing
environment was the author’s assumption of invisible environment. She claimed
it to be the level of human functioning where the upbringing process occurred.
In this respect, invisible environment has upbringing value. Nevertheless, it is
noteworthy that the typologies and divisions suggested by Radlińska did not
see invisible environment as a separate category of upbringing environment.
She writes about this in the following way:
“Proceeding with the recognition of notions which is supposed to facilitate
communication with regards to the applied nomenclature, it ought to be
acknowledged, both in wide and close environment, that there are material
and «invisible» factors which may be called partially psychical. They have
«objective» value. […] The invisible factors of environment are of the utmost
importance for upbringing”.
Therefore, apart from the environment perceived as particular living
standards realized in certain cultural circles, another important dimension
of environmental influence occurred – spiritual (psychical) environment.
It is the level where transfer and reception of ideas and values is conducted
by the recipient i.e. alumnus, through creative choice. This specific and
467
Mariusz Cichosz
relatively unique understanding of upbringing environment (for the pedagogy,
especially social pedagogy of that time) suggested by Radlińska ought to be
supplemented and analyzed with regards to the widely developed concept of
spiritual, task-related forces as well as social educational work. The uniqueness
and still limited recognition of the concept of upbringing environment
coined by Radlińska, which emphasizes the strong subjective character of its
functioning, may also be associated with hardly explored implicit concept of
social conscience, evidently taken from E. Abramowski (Abramowski, 1924,
p. 15). In this respect, the definition of social pedagogy, including the specific
understanding of both environment and upbringing environment, offered by
Radlińska proves eminently clear:
“Social pedagogy is a practical science developing at the meeting point
of humanistic sciences, both biological and social, ethics and cultural
studies (theory and history of culture) owing to its own perspective. It may
be determined as an interest in the mutual relationship between a unit and
environment, the influence of living standards and cultural circle on a human
at different stages of life, the influence of people on maintaining values through
their reception and spreading as well as in transforming environments “by
means of human powers in the name of ideals” (Radlińska, 1961).
The concept of environment and upbringing environment suggested by
Radlińska emphasizes the subjective and humanistic dimension of social
influences and indicates the significant role of decisive processes of an individual
entangled in certain relationships and social conditions. Such inspiration
seems to be clearly existent and dominant in contemporary social sciences and
their attempted descriptions of upbringing environment and its functioning.
What is accentuated in these approaches is the subjectivity – independence
and freedom of choice, of social units functioning within and for the purposes
of culturally determined groups and communes.
A similar understanding of environment to H. Radlińska was also presented
by A. Kamiński. The author found the analysis connected with differentiating
environment into subjective and objective (typical) especially particular.
Kamiński claimed that for the purposes of social pedagogy it is important to
present environment from the perspective of a community – as a typical social
468
environment, which was further associated with certain social circles (Kamiński,
1982, p. 41). Such attitude became dominant in modern pedagogy.
Disparate understanding of environment and upbringing environment
presented within a uniform and holistic concept that also inspired pedagogy
of that time, still being visibly grounded in certain traditions of social sciences
may be found in R. Wroczyński. The author indicated the key role environment
plays in human development and upbringing process, however, he developed
a wide concept of institutionalized, non-school educational influences. The
researcher clearly based his ideas on naturalistic and evolutional social concepts
claiming that environment is made up of “[…] components of a surrounding
structure which act as a system of stimuli and bring about specific psychical
reactions” (Wroczyński, 1985, p. 78).
Despite being apt to put a wider and more humanistic interpretation, this
typically behavioural understanding brings environment, its impact and role,
down to certain social situations (stimuli). In accordance with such approach
and understanding R. Wroczyński developed a typology of environments
which is always based on the type of these environmental stimuli. The
author attributed such meaning to the acknowledged and recognised types
of environments: natural, social and cultural, or, with regards to territorial
features, urban and rural. It also seems like the researcher ultimately identified
all types of environments with upbringing environment. Moreover, from the
perspective of educational practice, ascribed particular role to educational
institutions – especially non-school.
The above-mentioned understanding of upbringing environments as
institutionalized forms of educational influence has proved inspiring not only
for social pedagogy. Therefore, it is currently a very visible and important
notion related both to the level of social policy practice and welfare practice.
It also makes an interpretational perspective for recognising regularities in the
functioning of social structures.
The outlined ideas of chosen authors on the concept of environment and
upbringing environment represent the main trends in explorations of this area
and account for the most distinctive insights into this concept developed in
Polish pedagogy, especially social pedagogy.
469
Mariusz Cichosz
Chosen typologies of environment
The growing knowledge of the social conditionings of upbringing process
has led to a detailed and multi-layered insight into the notion of environment
including upbringing environment. It turned out that the knowledge, with
special significance of the types of environments, is useful for designed and
realized educational practice. Such practice is always conducted in a specific
place, dedicated to specific people and subject to a specific situational context,
i.e. specific environment. The understanding of upbringing environments and
their “localization” is more or less related to the understanding of environment
in general. Numerous authors, referring to certain findings and explanations or
making reductions, equate upbringing environment with environment as such.
It seems that the majority of typologies of upbringing environments is
based on the division maintained in social sciences since their very beginning
which include: social, natural and cultural environment. Such typology was
developed before the world war II in Polish school of upbringing sociology by e.g.
F. Znaniecki or T. Szczurkiewicz. Such understanding was also commonly accepted
by the developing social sciences including pedagogy and social pedagogy.
Such rudimental division, despite being currently proved to reveal its limits and
declining adequacy, has been the basis of numerous settlements and oriented they
way upbringing is perceived. The mentioned division was referred to by K. Sośnicki
who claimed that: firstly, taking the genesis of environments into account, one may
recognise their physical and spiritual types; secondly, (following J. Pieter) based
on territorial ground, environment can be described as nearby, local and personal.
In terms of upbringing environment, J. Pieter enumerated three criteria of
influence, environmental factors have in these environments:
 according to the degree of the “distance” between given factors and
upbringing;
 according to the degree of conscious organization of given factors by
upbringing society;
 according to specific correspondence between certain environmental
conditions and particular psychical activities or upbringing trends
(Pieter, 1972, p. 86–122).
470
Being guided by the first criterion, superordinate towards the remaining
ones, the researcher recognised three circles of environmental influences
namely:
 nearby environment – constructed by the vicinity, region, environmental
conditions adequate to extra-localizational surrounding of a unit such
like population density, means of transport, professional variability of
the inhabitants, economical rate, housing, the condition of education,
the state of cultural needs;
 local environment – encompassing the whole of environmental
conditions of the habitat a unit functions in (village, town) including
climate factors, size and character of a habitat, cultural tradition of the
habitat, cultural “achievements”, transport and housing conditions, the
degree of equipment of schools, libraries, reading rooms, youth clubs
or non-school educational institutions, the linguistic culture of the
inhabitants, the condition and activity of educational-cultural, social and
political associations, the conditions of recreation and entertainment;
 Individual (personal) – conditions encountered by an individual person
directly and constantly i.e. housing, income of parents and carers, family
possessions, parents’ spare time, participation of a child in housework,
cultural achievements, education of parents, intellectual life of parents,
linguistic culture, relationship between parents, esthetical needs of the
family, outlook and beliefs, the character of the family’s social life, intellectual
and moral authority of parents, technical culture within family.
Searching the pedagogical achievements for typologies which could be
simultaneously inspiring and significant for pedagogical theory and practice
and currently valid it is worthwhile to refer to a typology which occurred in
pedagogy owing to systemic sociology conducted in the current of functionalism
and particularly visible in Polish pedagogy in the 70s and 80s of the 20th century.
What is meant, is the typology that associates upbringing environments with
particular institutions. Such kind of educational influence, at that time, strongly
grounded and explained through Marxist ideology i.e. ideology of holistic
educational influence faced a lot of criticism. Contemporarily, however, the
perspective of institutionalization quoted by i.a. followers of structural and
471
Mariusz Cichosz
critical approach to the functioning of social systems (with regards to their
description and designing) proves significantly relevant. Treated literally and
referentially the typologies of that time, indicating the role of institutions in
social life may prove inspiring and valuable for contemporary elaborations.
First of all, one should refer to the typologies of upbringing environments
seen as educational institutions included in the work of K. Przecławski
(Przecławski, 1968). Such typology remained for long years in the works of
the upbringing sociologists and social pedagogists of that time. The researcher
recognized three institutions:
 natural upbringing institution – family, peer group;
 indirect upbringing institution – workplace, institutions organizing
vacations, health service, art promotion institutions, magazines and
media, book, film;
 direct upbringing institutions – school, non-school upbringing
institutions, courses, clubs, youth centres.
Contemporary typologies of upbringing environments clearly correspond
with the outlined range. Assuming a criterion of specific socio-spatial frames,
localization of factors and their character, M. Winiarski enumerates six
environmental circles (upbringing environment categories), namely:
 upbringing micro-environment – limited only to a single social group or
educational institution;
 local upbringing environment – understood as a set of socio-cultural and
natural factors of educational character functioning within a given region;
 nearby upbringing environment – natural and socio-cultural factors existing
in a district or several neighbouring districts, a town or a city district;
 upbringing mezzo-environment – natural and socio-cultural factors
localized in a given macro-region;
 upbringing macro-environment – nationwide socio-educational environment including various spheres of social life, a whole network of
devices, institutions and posts;
 global upbringing environment – universal environment, the influence
of natural, economic and socio-cultural factors localized in different
countries (Winiarski, 2007, p. 433–434).
472
The presented typologies of upbringing environments most often highlight
their objective character. Therefore, it is experiencing environment from the
perspective of a community as an objectively given reality. Such epistemological
and methodological perspective is widely accepted in pedagogy. Experiencing
and exploring environment from the perspective of a subject i.e. subjectivistic
approach, though existent in pedagogy, has not been deeply studied.
With regards to the variety of understandings of environment/upbringing
environment also various models of educational practice are constructed.
A. Kargulowa recognises such three:
 environment as a place of natural development of a unit – in this model,
a pedagogist is expected to assure the environment does not hinder
natural human development and their primary goal is to support this
development i.e. provide optimal conditions for it;
 environment as a source of deliberate influences the aim of which is to mould
the development of the alumnus – ideally it should undergo full control and
the development has to proceed according to an upbringing ideal;
 environment as a system of social interactions of conscious social subjects
(Piekarski, 2010, p. 131).
It seems that such representation of models clearly conforms with the
methods of realizing environmental practice assumed in pedagogy but also with
understanding environment itself. With regards to such diverse knowledge of
environment and upbringing environment the problem of studying it remains
valid and is even more complex. A rich knowledge that exists within this notion is
highly applicable with regards to the issue of diagnosing environmental conditions
as well as recognising factors that determine particular social conditions Also
emphasized, is the role of the elaborated theoretical-empirical orientations within
studies on environment. D. Lalak suggests three of such orientations:
 structural-functional approach;
 a current of studies on everyday life;
 humanistically oriented area of biographical studies.
They are relatively representative of the existent and elaborated approaches
to studying environment which see it as a structure of certain features,
consisting of functionally interdependent elements. The most prominent
473
Mariusz Cichosz
example of such approach is social pedagogy and the studies conducted within
this area since 70s and 80s of the 20th century (i.e. by E. Trempała, M. Winiarski,
S. Kowalski) which present environment as places where humans appear
actively transforming the world where the sheer examination of the world leads
to its transformation (i.a. H. Radlińska, A. Kamiński, B. Smolińska-Theiss).
Moreover, there is another current of exploring recollections, experiences,
memory and reconstructing past facts (i.a. W. Theiss, D. Lalak).
Environment/upbringing environment
– modern concepts and trends of explorations
The category of environment/upbringing environment is so complex that
it constantly undergoes transformations. Moreover, its new dimensions are
continuously being discovered. This is reflected in the extending knowledge of
this concept which creates new terms and categories and forms new theoreticalmethodological perspectives.
In this respect social pedagogy sees environment and upbringing
environment as: a little homeland, living space or the so-called pedagogy of
a place. These concepts obtain the greatest degree of adaptation and applicability
with regards to both theory and social pedagogical practice.
Living space. Creating the category of a living space the attention was drawn
to the need of extending environment which, according to A. Przecławska,
“[…] is characterised as a rather closed circle, whereas space is something open,
material which is transformed into upbringing environment” (Przecławska,
Theiss, 1999, p. 76). Such approach understood environment in its traditional
sense as “an area” which is too narrow, limiting and reducing a great deal of
potential experiences which might be influential for human upbringing and
development. The perspective of a living space is ontologically and axiologically
broader – existentially more adequate. Following A. Przecławska: “[…] human
fate is shaped at the meting point of various dimensions of space. They are
the physical, social, temporal (with particular reference to history), symbolic,
psychological space. A growing importance of information space is also
observable. There is also moral space and a space which I called a space of
474
transcendence. Transformations occurring as a result of the development of
civilization and social modifications appear within each of these spaces but
also in the proportions shaping relationships among them”.
The suggested paradigm of socio-spatial orientation in social sciences
takes on various interpretations. In social pedagogy and social practice two
models are most often recognised: a model of absolute space and a model
of relativistic space. The first model perceives space through its physical,
geographical and territorial properties – it is described and appraised through
the development of social communication, interest in modernizing social
care institutions and seeking ways to enhance cooperation (Piekarski, 2010,
p. 201–229). J. Szurzykiewicz claims “[…] social space structures of this kind can
be measured by the means of analysis of particular aspects: data concerning social
structures, socio-economical situation, housing facilities and infrastructure,
family structures, educational standards, frequency of using public services and
an identification of problem areas and the system of gratification”. The second,
relativistic model understands space as “[…] relationships and various smooth
connections with respect to the interdependence of the strength and structure
of relationships. The constitution of space, however, has an inter-subjective
character related to practical activity in historical-biographical and symbolic
dimension”. Therefore, in this respect, space is rather regarded as everyday life.
It is the space of human experiences and choices grounded in particular social
structures and institutionalized connections.
When it comes to its role and place in social life, the presented paradigm
of socio-spatial human life orientation more often promotes subjectivity and
agency but also engagement in transforming social world.
Little homeland. Social space as an alternative and broaden interpretation
of environment and upbringing environment is frequently denoted in terms of
a little homeland. This concept , grounded in sociological tradition [cf. Polish
works of S. Ossowski] (Ossowski, 1967) was interestingly developed with
respect to social pedagogy. W. Theiss writes that this category: “determines a
certain area (space, land) including human references i.e. attitudes, emotions,
values, meanings. On the other hand, little homeland is a part of local history
and tradition as well as cultural heritage of social groups […] Little homeland
475
Mariusz Cichosz
is a structure of relational character. It is situated in the space of «between» –
between human and its world and local culture, nature, history, tradition and
customs; between a family and a state; in the circle of people and their matters
– both everyday and occasional. It is formed on the basis of personal, direct and
deeply emotional relationships between a human and its surrounding” (Theiss,
Skrzypczak, 2006, p. 24–25). Therefore, the category of a little homeland is an
attempt to holistically describe human and its “local” identity. With regards to the
understanding of this concept in terms of upbringing environment, especially
significant seems to be its practical imperative – transfer to particular educational
activities. W. Theiss suggests that “little homeland is an axio-normative and
pragmatic category. From one perspective, it presents the desired forms of social
structure and social relationships lead by the common good, social harmony,
solidarity etc. It also determines the systems of values and norms as well as the
approved human behaviour. From another perspective, however, it reveals rich
educational, social, socialization and cultural possibilities. It discloses tasks,
spaces and opportunities of social participation”. In this respect, the category of
little homeland is an important “element” of the currently explored concept of
environmental education, especially in social pedagogy.
Place. Understanding environment and upbringing environment in terms
of “a living space” and “a little homeland” may also be found in the concept
of the so-called pedagogy of a place. It is primarily theoretical perspective of
studies on education grounded in philosophical thought – in the currents of
poststructuralism, critical pedagogy or sociology of a city. This concept defines
space/location as a source of identity-related identifications of social subjects
(Mendel, 2006). The identity of a subject is here perceived as a dialectic
relationship “human-space/location”, which constitutes an area of forming
biography or identity itself. Assuming a particular social ontology, pedagogy of
a place is simultaneously a proposition of educational practice, contemporarily
realized as socio-cultural animation. M. Mendel suggests that: “Pedagogy
of a place, with regards to social animation and its rudimental postulate of
promoting joint forms of life of local societies, may be understood as a process
of constant breaking and creative, aimed at common values, renegotiations of
the meanings of locations in which the units and groups are active, creating
476
their own history […]”. An animator ally makes use of the formula of exploring
through action. They remain in harmony with the community in which
they operate, explore and diagnose the environment designing changes and
collaborating in the realization of goals. The whole process is based on education
which integrates the outlined micro-systems (the common link of community,
family, school and district are issues connected with learning) and constitutes
the content of animation activities (learning together, through and for each other
animates or activates a community).
Educational challenges
The presented considerations show that the concepts of environment/
upbringing environment currently existing in pedagogy are highly diversified
– which may enhance pedagogic educational practice. Taking into account the
intensity of social participation and social engagement of units and groups as
well as frequently institutional character of educational influences it may be
observed that the most popular non-school upbringing environments are i.a.
associations, clubs, media (TV, the Internet), educational-recreational local
initiatives (festivities, regional celebrations), vocational training institutions,
religious institutions, etc. Nevertheless, in order to successfully realize
educational work in these spaces a proper professional training needs to be
undertaken and implemented. Therefore, with regards to environmental
influences, professional educators should hold:
 knowledge of upbringing environment – the regularities that stand
behind it,
 awareness of the diversity of upbringing environments and changes that
occur within them,
 awareness of the existence of “new” upbringing environments (locations
and social spaces where upbringing occurs),
 an ability to extract educational possibilities from these environments
and to recognize their advantages and threats (e.g. the Internet – only a
threat or maybe a new possibility),
 ability to stimulate personal attitude of creative presence and engagement
in educational work in a given environment.
477
Mariusz Cichosz
Summary
Environment – upbringing environment is a concept which has always
been referential for upbringing. Simultaneously, it is a space that undergoes
transformations hence it is always going to be a challenge for pedagogical work,
necessary explorations of social life as well as developing methods of environmental
work that will be both improved and updated to current living standards.
References
Abramowski, E. (1924). Issues of socialism [Polish]. W: idem, Writings [Polish].
Zw. Spółdzielni Spożywców Rzeczypospolitej Polskiej Warszawa vol. 2.
Cichosz, M. (2014). Social pedagogy. An outline of the concept [Polish]. Wydawnictwo
Impuls. Kraków.
Kamiński, A. (1982). Functions of social pedagogy [Polish]. PWN. Warszawa.
Mendel, M. (2006). Pedagogy of a place [Polish]. Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej
Szkoły Wyższej Edukacji TWP. Wrocław.
Ossowski, S. (1967). The issues of social psychology [Polish]. PWN. Warszawa.
Piekarski, J., Pilch, T., Theiss, W., Urbaniak-Zając, D. (2010). Social education against
problems of contemporary people and society [Polish]. Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego. Łódź.
Pieter, J. (1972). Upbringing environment [Polish]. Wydawnictwo UŚ. Katowice.
Przecławska, A., Theiss, W. (1999). Social pedagogy. Questions about the 21st century:
in the memory of professor Ryszard Wroczyński [Polish]. Wydawnictwo Akademickie
„Żak”. Warszawa.
Przecławski, K. (1968). City and upbringing [Polish]. Nasza Księgarnia. Warszawa.
Radlińska, H. (1961). Pedagogical writings. Social Pedagogy [Polish]. Wrocław
– Warszawa – Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Kraków vol. 1.
Sowa, K. (1998). City – environment – habitat [Polish]. Politechnika Krakowska im.
Tadeusza Kościuszki.
Theiss, W., Skrzypczak, B. (2006). Education and social animation in local environment
[Polish]. Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej CAL. Warszawa.
Turowski, J. (2001). Small-scale social structures [Polish]. Towarzystwo Naukowe KUL.
Lublin.
Wroczyński, R. (1985). Social pedagogy [Polish]. PWN. Warszawa.
Znaniecki, F. (1973). Sociology of upbringing [Polish]. PWN 1973, Warszawa vol. 1.
478
Grzegorz Winogrodzki
w Józefowie
[email protected]
Journal of Modern
s. 479–500
Hybrid procedure of checking individuals
and companies
Hybrydowa procedura sprawdzeń osób
i firm
Abstract
The article contains a hybrid structure of checking worked out on the basis of existing solutions: verifications for granting access to classified information and procedures for issuing an industrial security clearance before companies will start to work with
foreigners. The hybrid structure of checking illustrates that cooperation of appropriate
government agencies with NGOs could give Poland tangible benefits on many fields.
But it can be achieved only when there will be no interference to their scope of duties.
It is shown that the application of best practices and makes the necessary corrections
to errors, will introduce a state of better security against criminal groups.
Streszczenie
Artykuł zawiera hybrydową strukturę sprawdzeniową wypracowaną na podstawie istniejących rozwiązań z zakresu: sprawdzeń udzielania dostępu do informacji niejawnych oraz procedur wydania poświadczenia bezpieczeństwa przemysłowego przed
przystąpieniem firm do wykonywania prac z obcokrajowcami. Hybrydowa struktura sprawdzeniowa obrazuje, iż współdziałanie odpowiednich instytucji rządowych
i pozarządowych bez wzajemnego ingerowania w zakres swoich obowiązków może
dać Polsce w perspektywie bardzo wymierne korzyści na wielu płaszczyznach. Przedstawiono, iż zastosowanie sprawdzonych procedur z wprowadzeniem niezbędnych
poprawek do wykazanych błędów wprowadzi również stan lepszego bezpieczeństwa
wobec grup przestępczych.
479
Grzegorz WINOGRODZKI
Keywords: immigrants, non-governmental institutions, the procedure of checking,
screening, security clearance, technical aspects of the protection of classified information
Słowa kluczowe: emigranci, instytucje pozarządowe, procedura sprawdzeń, postępowanie sprawdzające, poświadczenie bezpieczeństwa, techniczne aspekty ochrony
informacji niejawnych
Wprowadzenie
Powołanie we wrześniu 1989 roku pierwszego po 50 latach niekomunistycznego rządu niepodległej Rzeczypospolitej z Tadeuszem Mazowieckim,
jako premierem, i Leszkiem Balcerowiczem, jako wicepremierem odpowiedzialnym za gospodarkę i finanse, połączone było z ogromnym wyzwaniem
politycznym i ekonomicznym1.
Działania elit politycznych i aparatu państwa zmieniające po 1989 roku mechanizmy makrosystemowe zdecydowanie wspierały rozwój sektora prywatnego i kapitalizmu. Charakterystyka przebiegu transformacji wymagała jednak
uwzględnienia także innych czynników nadających temu wsparciu kształty odbiegające od deklarowanych celów zmian systemowych w Polsce, w tym od
oczekiwań środowisk biznesu i innych grup społeczno-zawodowych. Czynniki te były w przeważającej mierze produktem historycznej specyfiki rozwoju
kraju oraz dziedzictwa poprzedniego systemu, a łącznie określiły wyjściowe
warunki transformacji. Nałożyły się na nie również inne czynniki, wynikające z nowych reguł wprowadzonych już w latach 90. i ze zmian zachodzących
w coraz bardziej autonomicznych sferach życia społecznego, które nadawały
własną dynamikę procesowi przemian.
W sferze politycznej można w tym zakresie wymienić niską sprawność aparatu państwa dostosowanego do innych warunków systemowych, słabość partii politycznychi innych reprezentacji interesów, jak również obecność wzorów
działania wytworzonych w odpowiedzi na odmienne wyzwania cywilizacyjne.
W dzisiejszej dobie doszły Polsce kolejne bardzo ważne wyzwania i zadania
związane z bardzo dużą odpowiedzialnością związaną z członkostwem Polski
w Unii Europejskiej, która przechodzi próbę rozwiązania problemu z migracją2 związaną zarówno z konfliktem zbrojnym pomiędzy Federacją Rosyjską
480
HYBRYDOWA PROCEDURA SPRAWDZEŃ OSÓB I FIRM
z Ukrainą, jak i imigrantami3 z państw islamskich nękanych wojną wywołaną
przez Państwo Islamskie4. Europa została zaskoczona kilkusettysięcznym napływem ludności islamskiej, innej kultury – rozwoju społecznego.
W procesie przemian ważna stała się również neutralizacja polityczna
armii. Powstały obecnie model przewiduje jedynie szkolenie wojsk w duchu
profesjonalizmu bojowego oraz jej powiązanie z demokratyzacją państwa,
by wykonywane przez nią zadania nie naruszały jego procesów demokratycznych5. W tym celu m.in. powołano Służbę Kontrwywiadu Wojskowego
(SKW). Jednym z wielu jej zadań była ochrona informacji niejawnych w jednostkach i instytucjach wojskowych RP. Wydaje się słuszne wykorzystanie
tych doświadczeń obwarowanych legislacyjnie również wobec Unii Europejskiej, jak też NATO (m.in. procedur sprawdzeń osób i firm), które funkcjonują do dnia dzisiejszego6.
Zanim przejdę do podmiotowego zagadnienia, chciałbym zwrócić uwagę na
możliwość zastosowania tej procedury w instytucjach zarówno rządowych, jak
i pozarządowych, wobec firm i ich personelu, w celu zapobieżenia wniknięciu
w ww. struktury osób niepowołanych np. z grup terrorystycznych, ze ,,świata
przestępczego” bądź innych osób niepowołanych. (Jak wynika z badań, procedury sprawdzonej przez wojskowe służby specjalne od co najmniej 1999 roku).
Procedura sprawdzeń udzielania dostępu
do informacji niejawnych
Kierownik jednostki organizacyjnej po podjęciu decyzji o wyznaczeniu osoby
na stanowisko wymagające dostępu do informacji niejawnych (zgodnie
z książką obsady etatowej) polecał pełnomocnikowi ds. ochrony informacji
niejawnych przygotować ,,Wniosek” (pismo), który po zatwierdzeniu przesyłał
(w wypadku tajemnicy państwowej) do SKW w celu przeprowadzenia postępowania sprawdzającego ze wskazaniem klauzuli tajności (,,tajne” lub ,,ściśle
tajne”), do jakiej kandydat będzie miał dostęp7. Pełnomocnik ds. ochrony informacji do ,,Wniosku” podpisanego przez kierownika (dyrektora) dołączał
Ankietę Bezpieczeństwa Osobowego (ABO) (która występowała tylko i wyłącznie w jednym egzemplarzu), wypełnioną osobiście przez osobę ubiegającą
się o dany etat8. Wypełnienie ABO automatycznie tworzyło zbiór informacji
481
niejawnych – personalnych9. Następnie dokumenty były rejestrowane w kancelarii niejawnej. Podczas wysyłania ABO od wypełniającego do SKW nikt,
oprócz pełnomocnika ds. ochrony informacji, nie miał prawa wglądu do tych
informacji10. Jest to pierwsza i ostatnia sytuacja, gdzie pełnomocnik ma kontakt z ABO wysyłaną do Służby Kontrwywiadu Wojskowego, która ochrania
kontrwywiadowczo daną jednostkę organizacyjną. Po zarejestrowaniu i zapakowaniu w kopertę dokumentów w kancelarii niejawnej, bez możliwości zapoznania się przez kancelistę z danymi, były one przesyłane pocztą niejawną do
SKW. Tam, na podstawie wniosku kierownika jednostki organizacyjnej, wszczynane było postępowanie sprawdzające specjalne lub poszerzone, w zależności od wskazania potrzeb przez kierownika jednostki organizacyjnej.
Postępowanie specjalne dotyczyło opracowania kandydata z możliwością
dostępu do tajemnicy państwowej o klauzuli ,,ściśle tajne” i niższe. Natomiast
postępowanie poszerzone dotyczyło opracowania kandydata z możliwością
dostępu do tajemnicy państwowej o klauzuli ,,tajne” i niższe. Jak wynika z dostępnych materiałów normatywnych, SKW dokonywała stosownych sprawdzeń
uzyskanych informacji na temat osoby sprawdzanej (m.in.: poprzez rozmowy
z osobami polecającymi podanymi w ABO, w kartotekach powszechnie niedostępnych, Policji, Żandarmerii Wojskowej, Więziennictwie, Straży Granicznej).
Uzyskane informacje były poddawane analizom z zachowaniem najwyższego
stopnia ich bezpieczeństwa, następnie wyniki były weryfikowane i poddawane
procesowi decyzyjnemu o pozytywnym bądź negatywnym wydaniu ,,Poświadczenia Bezpieczeństwa Osobowego” (PBO)11.
Służba Kontrwywiadu Wojskowego po dokonaniu stosownych sprawdzeń,
zgodnie z obowiązującymi przepisami ustawowymi, wystawiała osobie sprawdzanej PBO upoważniające do dostępu do informacji niejawnych, dokument
był jawny. Ponadto wykonywane były dwie kopie PBO, z których jedna trafiała
do teczki akt postępowania sprawdzającego, natomiast druga kopia przesyłana
była wraz z oryginalnym PBO do kierownika zlecającego postępowanie.
Wszystkie dokumenty z informacjami o osobie sprawdzanej trafiały do archiwum, gdzie były przechowywane. PBO wraz z pismem przewodnim odsyłane
były do kierownika jednostki organizacyjnej, gdzie kopia trafiała do akt personalnych pracownika, natomiast oryginał przekazywany był osobie sprawdzanej.
482
Podobny sposób prowadzenia postępowania sprawdzającego upoważniającego osobę sprawdzaną do tajemnicy służbowej (,,Zastrzeżone” i ,,Poufne”) prowadził pełnomocnik dowódcy (kierownika jednostki organizacyjnej)
ds. ochrony informacji niejawnych, obejmując jednak mniejszym zakresem
sprawdzeń danych osobowych (zgodnie z obowiązującymi przepisami normatywnymi). Opisaną procedurę sprawdzeńudzielania dostępu do informacji
niejawnych przedstawiono poniżej w formie graficznej.
Schemat 1.
Kolejność postępowania w udzielaniu dostępu do informacji niejawnych
Źródło: Opracowanie własne
483
Drugim – obok poświadczenia bezpieczeństwa – warunkiem uzyskania dostępu do informacji niejawnych było odbycie przeszkolenia w zakresie
ochrony tychże informacji, przeprowadzonego przez służby ochrony państwa
(SKW) lub pełnomocnika ds. ochrony informacji niejawnych. Miało to na celu
zapoznanie danej osoby z zagrożeniami ze strony obcych służb specjalnych
i organizacji terrorystycznych; przepisami dotyczącymi ochrony informacji
niejawnych oraz odpowiedzialności za ich ujawnienie; sposobami ochrony
oraz postępowania w sytuacjach zagrożenia lub w przypadku ich ujawnienia;
odpowiedzialnością karną, dyscyplinarną i służbową za naruszenie przepisów o ochronie informacji niejawnych. Po spełnieniu ww. warunków osobie
sprawdzanej wydawane było poświadczenie bezpieczeństwa osobowego oraz
zaświadczenie stwierdzające odbycie przeszkolenia, zgodnie ze wzorami zawartymi w odpowiednich rozporządzeniach Ministra Spraw Wewnętrznych
i Administracji. Kolejne postępowania sprawdzające wobec osób mających
dostęp do informacji poufnych będą prowadzone co 10 lat; tajnych – co 5 lat,
ściśle tajnych – co 3 lata12. W razie wątpliwości, czy dana osoba daje rękojmię
zachowania tajemnicy, kolejne sprawdzenie mogło być dokonane wcześniej.
Nieuzyskanie kolejnego ,,poświadczenia bezpieczeństwa” mogło być podstawą do odwołania osoby sprawdzanej ze stanowiska.
Na podstawie przeprowadzonych badań wynika, iż procedura sprawdzania
osobowego (informacji personalnych) każdorazowo po zakończeniu ważności
poświadczenia bezpieczeństwa osobowego wszczynana była od podstaw. Tworzone były kolejne teczki akt (które po kilka sztuk na osobę zalegały archiwa),
z dokumentami w nich powtarzającymi się, m.in.: skrócone akty urodzenia,
akty małżeństwa (pomimo stałego związku małżeńskiego) – przez co obciążane były dodatkową pracą i kosztami urzędów w całym kraju, z których SKW te
dokumenty uzyskiwała.
Kolejną trudność stanowiły dla osób sprawdzanych od nowa wypełniane
ankiety bezpieczeństwa osobowego, gdzie występowała bardzo duża ilość danych, informacjio najbliższych, znajomych itp. Osoby, które nie zostawiły sobie
tych danych, przy wypełnianiu pierwszej ankiety zmuszone były ponownie je
zbierać po całej rodzinie i wśród znajomych niejednokrotnie zamieszkałych
w całym kraju i za granicą.
484
Schemat 2.
Postępowanie SKW z informacjami w postępowaniu sprawdzającym
Na podstawie ostatnich wynikłych doświadczeń okazuje się jednak, że
przedstawiony model ma bardzo poważne niedociągnięcia.
485
Zagadkowa kradzież w Swarzędzu: Konwojent ukradł 9 mln zł w lipcu 2015
roku. Gdy dwaj z nich wyszli z auta, by umieścić pieniądze w bankomacie, ich
kolega odjechał. Był świetnie przygotowany. Z auta, które później porzucił,
usunął wszystkie ślady – samochód został „wylany” chlorem. Śladów szukano
także w miejscu pracy ochroniarza. Ale i tu policjanci niewiele znaleźli – szafka ochroniarza została dokładnie wyczyszczona. Nie było na niej żadnych odcisków palców. Być może śledczym pomoże portret pamięciowy uciekiniera,
który ma zostać sporządzony przez policję. Z ustaleń wynika, że konwojent
w przeszłości pracował w Łodzi, posługiwał się dokumentami na nazwisko
Duda. Kilka miesięcy temu zaczął pracować w Poznaniu. Podobno tłumaczył
przeprowadzkę względami rodzinnymi. Po kradzieży okazało się, że posługiwał się dokumentami i danymi osobowymi innego mężczyzny.
Powyższa sytuacja wskazuje na to, iż procedury sprawdzeniowe – jeżeli były takowe przeprowadzone wobec ww. osoby – nie były skuteczne. Dokumenty same w sobie okazały się fałszywe, a policja nie ma nawet ,,punktu zaczepienia”. Gdzie został popełniony błąd? Błąd tkwi w niezastosowaniu
odpowiedniej procedury sprawdzeniowej bądź jej braku? Badana procedura
w udzielaniu dostępu do informacji niejawnych również na pewnym jej etapie
zawiera prawdopodobieństwo jej nieskuteczności. Mianowicie mowa o postępowaniach sprawdzenia poszerzonego (dopuszczająca do informacji ,,tajnych”) oraz procedurze sprawdzenia zwykłego (dopuszczająca do informacji
,,poufnych” i ,,zastrzeżonych”) – dlaczego? Dlatego że procedura sprawdzenia
specjalnego (do informacji ,,ściśle tajnych”) w swoim postępowaniu ma dodatkowe ,,zabezpieczenie”, wskazanie przez osobę sprawdzaną trzech osób polecających (co jest oczywiście zgodne z przepisami ustawowymi) niepowiązanych rodzinnie, ale takich, które znają osobę sprawdzaną co najmniej 2–3 lata
i potwierdzą jej tożsamość. Oczywiście osoby polecające podczas prowadzenia
sprawdzenia w ABO podają wszystkie swoje dane z dowodu osobistego, paszportu i innych dokumentów, które przewidział ustawodawca. Taka sytuacja
eliminuje niemożliwość ustalenia bliższych danych osoby sprawdzanej.
Natomiast takich osób polecających ustawodawca nie przewidział w pozostałych procedurach dotyczących udzielania dostępu do informacji niejawnych
o klauzuli ,,poufne”, ,,zastrzeżone” i ,,tajne”.
486
Na podstawie doświadczenia z konwojentem ze Swarzędza możemy stwierdzić,
iż brak osób polecających zagraża realnie skuteczności postępowań sprawdzających.
Powyżej przedstawioną procedurę sprawdzeniową można wykorzystać
w celu sprawdzenia imigrantów zarówno z Ukrainy, jak i z państw islamskich.
Do tego procesu należy wykorzystać również instytucje pozarządowe w celu
jak najbardziej kompletnego i dokładnego uzyskania informacji w potwierdzeniu ich (imigrantów) tożsamości, jak też faktycznego celu przybycia do Polski.
Schemat 3.
Hybrydowa struktura sprawdzeniowa
Powyższa struktura hybrydowa charakteryzuje się tym, iż wykorzystane
są w niej metody sprawdzeniowe zarówno instytucji rządowych, jak i pozaJournal of Modern Science tom 4/27/2015
487
rządowych działających w swoich pionach. Puste nieopisane pola hybrydowej
struktury sprawdzeniowej stanowią niewiadomą (komórki bliżej nieznane)
poszczególnych instytucji, które będą wykorzystywać według swoich struktur
jawnych i niejawnych.
1. Podmioty trzeciego sektora, z którymi administracja ma współpracować, to nie tylko organizacje pozarządowe, ale także: osoby prawne i jednostki
organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku państwa do innych
kościołów i związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia
i wyznania, jeżeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie działalności pożytku publicznego (podmioty kościelne i wyznaniowe)13. Papież Franciszek
zaapelował 6 września 2015 r., podczas niedzielnego spotkania z wiernymi na
modlitwie Anioł Pański, do wszystkich parafii, wspólnot religijnych, klasztorów i sanktuariów w całej Europie o przyjęcie uchodźców. Ogłosił, że uchodźcy zostaną też przyjęci w Watykanie – żeby każda parafia katolicka w Europie
przyjęła jedną rodzinę uchodźców.
2. Służby specjalne – instytucje, które prowadzą działania operacyjnorozpoznawcze o charakterze niejawnym. Domeną służb specjalnych jest pozyskiwanie i ochrona informacji kluczowych dla zapewnienia wewnętrznego
i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa. Otóż urzędy obsługujące centralne
organy administracji rządowej właściwe w sprawach bezpieczeństwa na gruncie przepisów prawa nazywa się służbami specjalnymi, zapewne ze względu
na charakter wykonywanych przez nie zadań i roli, jaką odgrywają w systemie bezpieczeństwa narodowego. Z tym że w zakresie umiejscowienia tych
służb w strukturze administracji rządowej występują między nimi pewne
istotne różnice. Dwie spośród służb specjalnych funkcjonują w dziale administracji rządowej „obrona narodowa”. Tym samym urzędy szefów tych
służb mają charakter organów resortowych, a więc takich, które funkcjonują
w ramach działu administracji rządowej. Chodzi o szefa SKW i szefa Służby
Wywiadu Wojskowego (SWW), którzy podlegają Ministrowi Obrony Narodowej jako organowi kierującemu działem administracji rządowej „obrona
narodowa”. Trzy pozostałe służby specjalne, tj. ABW, Agencja Wywiadu (AW)
i Centralne Biuro Antykorupcyjne (CBA), funkcjonują w administracji rzą488
dowej, a ich działalność jest nadzorowana przez odpowiedniego ministra.
Co się z tym łączy, szefowie tych służb, a więc i szef ABW, podlegają Prezesowi Rady Ministrów i są, co do zasady, przez niego nadzorowani. Wszystkie
ww. służby posiadają swoje metody i narzędzia pracy, które mogą być wykorzystane do opracowania i jak najdokładniejszego sprawdzenia imigrantów
w szerokim pojęciu, a przede wszystkim od strony bezpieczeństwa. Prace
w poszczególnych pionach instytucjonalnych powinny być prowadzone autonomicznie, a ich wyniki przesyłane do koordynatora byłyby wypadkową dającą ogólny obraz imigranta.
Koordynator (w jego składzie mogliby znajdować się przedstawiciele poszczególnych pionów) mając wyniki sprawdzeniowe, podejmowałby negatywne lub pozytywne decyzje co do sprawdzanych osób. Należy zauważyć, że
weryfikacja pozytywna o przyjęciu i pozostawieniu imigranta w naszym kraju
byłaby połowicznym sukcesem. Następny etap polegałby na objęciu wszystkich imigrantów ,,opieką” przez wszystkie ww. instytucje. Taka sytuacja będzie wymuszona przykrymi doświadczeniami innych państw (co prawda są to
sporadyczne przypadki, ale jednak występują), w których rodziny imigranckie,
np. z państw islamskich, wychowywały swoje dzieci, niektóre z nich później
okazywały się terrorystami.
Procedura wydania poświadczenia bezpieczeństwa
przemysłowego przed przystąpieniem firm
do wykonywania prac z obcokrajowcami
Poniższe zagadnienie poświęcone jest sytuacji, jaka hipotetycznie może powstać w Polsce. Wielu Ukraińców, którzy w wyniku konfliktu na wschodzie14tego kraju przyjechali do Polski, gdzie starają się o status uchodźcy, twierdzi,
że ten kraj jest jedyną dla nich szansą. Jak wiele innych ukraińskich rodzin,
z obawy o własne bezpieczeństwo, zmuszeni byli porzucić pracę, opuścić własne domy i wyjechać. Wśród tych osób jest wielu bardzo wartościowych i wykształconych ludzi pracujących np. w ukraińskim przemyśle zbrojeniowym.
Wysoko wykwalifikowanych specjalistów z różnych dziedzin przemysłu. Wobec
sytuacji, w której działoby się to w Polsce, można zastosować poniższe procedury z uwzględnieniem wcześniejszego zagadnienia dotyczącego sprawdzania
489
osób. Omawiana procedura była stosowana od 1999 roku, po wprowadzeniu
ww. zmian mogłaby mieć zastosowanie w przyszłości. Procedura wydania poświadczenia bezpieczeństwa przemysłowego przedstawiała się następująco:
badane jednostki organizacyjne przed przystąpieniem do wykonywania niejawnych prac występowały drogą pisemną do Służb Ochrony Państwa (SKW,
UOP) o wydanie Poświadczenia Bezpieczeństwa Przemysłowego15.
Schemat 4.
Procedura udzielania świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego z obcokrajowcami
Jednakże wcześniej te instytucje musiały zorganizować szereg przedsięwzięć
związanych z przygotowaniem odpowiedniej bazy do zarządzania (ochrony
IN) informacją niejawną zarówno od strony podmiotowej, jak i przedmiotowej. Podstawą do zarządzania informacją niejawną w zakresie bezpieczeństwa
przemysłowego była instrukcja bezpieczeństwa przemysłowego, w której okre490
ślane były szczegółowe wymagania dotyczące ochrony informacji niejawnych,
w tym w szczególności klauzula tajności oraz liczba osób mających do nich
dostęp. Instrukcja bezpieczeństwa przemysłowego zawierała następujące wymagania dotyczące zapewnienia przez wykonawcę odpowiednich warunków
ochrony informacji niejawnych: posiadanie kancelarii tajnej; posiadanie pełnomocnika do spraw ochrony informacji niejawnych; posiadanie pomieszczenia do pracy na materiałach, dokumentach zawierających informacje niejawne; określenie klauzuli tajności informacji przekazywanych wykonawcy
w trakcie realizacji umowy; określenie klauzuli tajności informacji niejawnych,
z jakimi będzie zapoznawany wykonawca, oraz warunków realizacji tego zapoznania; określenie warunków przetwarzania przekazanych informacji w systemach teleinformatycznych wykonawcy; określenie warunków dotyczących
przyjmowania, przewożenia, wydawania materiałów niejawnych przez zamawiającego; określenie ilości osób realizujących umowę ze strony zamawiającego; określenie zasad powielania i niszczenia materiałów przekazywanych przez
zamawiającego wykonawcy umowy; określenie warunków prowadzenia rozmów, których przedmiotem były informacje niejawne; określenie zasad postępowania przez wykonawcę z dokumentami niejawnymi w postaci zbroszurowanej (instrukcje, publikacje) przekazanymi przez zamawiającego; określenie
osoby odpowiedzialnej ze strony zamawiającego za nadzorowanie, kontrolę,
szkolenie i doradztwo w zakresie realizacji obowiązku ochrony przekazanych
wykonawcy informacji niejawnych; określenie warunków bezpieczeństwa fizycznego informacji niejawnych. Tereny i obiekty wykonawcy będą posiadać
strefy bezpieczeństwa i administracyjne, a prace dotyczące informacji podlegających ochronie będą prowadzone u wykonawcy w strefie bezpieczeństwa,
w specjalnie do tego celu przeznaczonym pomieszczeniu, posiadającym stosowne klauzule tajności informacji, zabezpieczenia fizyczne i techniczne. Jeżeli
w związku z wykonywaniem umowy zostały wytworzone informacje niejawne,
o przyznaniu im klauzuli tajności decydowała osoba wyznaczona z ramienia
jednostki organizacyjnej, która zawiera umowę. Osoba ta była odpowiedzialna za nadzorowanie, kontrolę szkolenie i doradztwo w zakresie wykonywania
przez przedsiębiorcę obowiązku ochrony przekazanych informacji niejawnych.
Wniosek o przeprowadzenie postępowania sprawdzającego przed wydaniem
491
świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego składała jednostka organizacyjna,
która zawierała umowę, do właściwej służby ochrony państwa. Taki wniosek
zawierał adres jednostki organizacyjnej składającej wniosek i określał przedmiot umowy (zadania). Zawierał też pełną nazwę przedsiębiorcy (firmy), który
ubiegał się o wydanie umowy (zadania). Ponadto określał najwyższą klauzulę
tajności informacji niejawnych, do których dostęp miał się łączyć z wykonywaniem umowy. Do ww. wniosku dołączano ankiety bezpieczeństwa wszystkich
osób, które miały mieć dostęp do informacji niejawnych w ramach realizowanej umowy, lub kopię posiadanych przez te osoby poświadczeń bezpieczeństwa
oraz kwestionariusz bezpieczeństwa przemysłowego. Przedsiębiorca, jednostka naukowa lub badawczo-rozwojowa ubiegająca się o zawarcie umowy albo
wykonująca umowę związaną z dostępem do informacji niejawnych lub wykonujący zadania na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa, związane z dostępem do informacji niejawnych, mieli obowiązek ochrony tych informacji.
W kwestionariuszu bezpieczeństwa przemysłowego jednostka organizacyjna
podawała następujące informacje: pełną nazwę przedsiębiorstwa (firmy), nr REGON16, nr NIP;17 pełny adres przedsiębiorstwa (firmy) oraz dokładne dane teleadresowe przedsiębiorstwa; status prawny (spółka z o.o., spółka akcyjna zgodnie
z danymi zawartymi w wydruku KRS18); dane o strukturze organizacyjnej (oddziały, filie, pełne dane teleadresowe); dane o strukturze kapitałowej (wysokość
kapitału akcyjnego – zakładowego – w PLN, dane podmiotów posiadających
powyżej 5% głosów we władzy przedsiębiorstwa, aktualny wypis z rejestru sądowego, potwierdzoną kopię zezwolenia na prowadzenie działalności gospodarczej); dane dotyczące władz lub organów zarządzających (nazwę stanowiska
lub pełnioną funkcję, imię i nazwisko, imię ojca, PESEL19, adres zamieszkania);
dane dotyczące systemu informacji niejawnych, a w tym: systemu ochrony osób
(systemu doboru pracowników, wykazu stanowisk osób zatrudnionych do pracy, organizacji szkolenia z zakresu informacji niejawnych); systemu ochrony
materiałów (organizacji i fizycznego zabezpieczenia kancelarii tajnej, organizacji i funkcjonowania pionu ochrony, potwierdzenia możliwości wytwarzania
i przetwarzania informacji niejawnych w systemach teleinformatycznych, organizacji obiegu i przechowywania informacji niejawnych); systemu zabezpieczenia obiektów, który obejmuje: organizację ochrony fizycznej, opis posiada492
nego systemu alarmowego oraz systemu kontroli dostępu, wykaz pracowników
uprawnionych do dostępu do informacji niejawnych, wykaz pracowników, którzy powinni mieć dostęp do informacji niejawnych w związku z postępowaniem
zmierzającym do zawarcia umowy lub jej wykonaniem (ilość tych pracowników
była określona w instrukcji bezpieczeństwa przemysłowego), wykaz osób odpowiedzialnych za ochronę przekazanych jednostce organizacyjnej informacji
niejawnych. Wszelkie zmiany dotyczące danych zawartych w kwestionariuszu
przekazywano w formie pisemnej, jako uzupełnienie do kwestionariusza, odpowiedniej służbie ochrony państwa. Obowiązek przekazywania informacji
o zmianach obowiązywał zarówno w czasie prowadzenia, jak i w trakcie realizacji umowy. Po zebraniu przez kierownika jednostki organizacyjnej wszystkich
ww. informacji przesyłano je do właściwej służby ochrony państwa (SKW, UOP)
w celu przeprowadzenia postępowania sprawdzającego przed wydaniem świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego. W ramach prowadzonego postępowania
sprawdzającego służba ochrony państwa (SKW) sprawdzała wszystkie przesłane
informacje od kierownika jednostki organizacyjnej. W przypadku pozytywnego
wyniku postępowania sprawdzającego służba ochrony państwa wydawała świadectwo bezpieczeństwa przemysłowego potwierdzające zdolność przedsiębiorcy
(firmy) do zapewnienia ochrony informacji niejawnych przed nieuprawnionym
ujawnieniem w trakcie realizacji danej umowy. Świadectwo bezpieczeństwa
przemysłowego dotyczyło umowy lub zadania, w związku z którymi przeprowadzono postępowanie sprawdzające. Świadome podanie nieprawdziwych danych lub zatajenie prawdziwych danych w kwestionariuszu oraz pozostałych
danych mogło stanowić podstawę do odmowy wydania świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego lub jego cofnięcia. W świetle obowiązujących przepisów
prawnych odmowa wydania świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego nie
wymagała uzasadnienia. Przedstawiciel przedsiębiorcy miał prawo, o ile nie zagrażało to istotnym interesom państwa, zapoznać się z danymi zebranymi w postępowaniu sprawdzającym, a w szczególności z danymi, które stanowiły podstawę odmowy. O uprawnieniu tym służba ochrony państwa obowiązana była
poinformować upoważnione podmioty. W zależności od stopnia zdolności do
ochrony informacji niejawnych stanowiących tajemnicę państwową o określonej
klauzuli wydawano świadectwo bezpieczeństwa przemysłowego odpowiednio:
493
Pierwszego stopnia (I) – potwierdzając pełną zdolność przedsiębiorcy, jednostki naukowej lub badawczo-rozwojowej do ochrony tych informacji.
Drugiego stopnia (II) – potwierdzające zdolność przedsiębiorcy, jednostki
naukowej lub badawczo-rozwojowej do ochrony tych informacji, z wyłączeniem możliwości ich wytwarzania, przechowywania, przekazywania lub przetwarzania we własnych systemach i sieciach teleinformatycznych.
Za przeprowadzone postępowanie sprawdzające służba ochrony państwa
pobierała zryczałtowane opłaty w wysokości wielokrotności kwoty przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Służba ochrony państwa wydawała świadectwo bezpieczeństwa przemysłowego, które zachowywało ważność od daty
wydania przez okres: 5 lat – w przypadku umów lub zadań związanych z dostępem do informacji niejawnych oznaczonych klauzulą ,,ściśle tajne”; 7 lat
– w przypadku umów lub zadań związanych z dostępem do informacji niejawnych oznaczonych klauzulą ,,tajne”. Postępowania bezpieczeństwa przemysłowego prowadzone były w terminie nie dłuższym niż 6 miesięcy.
Zatrudnianie obcokrajowców do niejawnych prac najprawdopodobniej ujmowałoby te osoby do prac o niższych klauzulach niż ściśle tajne czy tajne, chyba że mielibyśmy do czynienia z wybitnym specjalistą w bardzo specyficznych
specjalistycznych projektach, które mogłyby dać Polsce wymierne korzyści.
Podsumowanie
Hybrydowa struktura sprawdzeniowa obrazuje, iż współdziałanie odpowiednich instytucji rządowych i pozarządowych bez wzajemnego ingerowania
w zakres swoich obowiązków może dać Polsce w perspektywie bardzo wymierne korzyści na wielu płaszczyznach. Kolejnym pozytywnym zastosowaniem
przedstawionych procedur jest fakt, że były one w jakimś stopniu stosowane
i sprawdzone, zostały odpowiednio obwarowane legislacyjnie. Obecna sytuacja w Europie i Polsce pozostawia bardzo mało czasu na opracowanie całkiem
nowych procedur, które nie będą sprawdzone. Powstała sytuacja związana zarówno z imigracją, jak i konfliktem zbrojnym na Ukrainie nie jest najlepszym
czasem na nowe eksperymentowanie. Zastosowanie sprawdzonych procedur
z wprowadzeniem niezbędnych wykazanych aktualizacji (poprawek) wprowadzi również stan lepszego bezpieczeństwa wobec grup przestępczych.
494
Literatura
Maroń, D. (2012). Organizacje pozarządowe – fundament społeczeństwa obywatelskiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Wrocław. ISBN 978-83-2293299-5.
Protokół ustaleń nr 32/91 posiedzenia Rady Ministrów z 9 lipca 1991 r.
Raport o działaniach żołnierzy i pracowników WSI oraz wojskowych jednostek organizacyjnych realizujących zadania w zakresie wywiadu i kontrwywiadu wojskowego przed wejściem w życie ustawy z dnia 9 lipca 2003 r. o Wojskowych Służbach Informacyjnych w zakresie określonym w art. 67 ust. 1 pkt 1–10 ustawy
z dnia 9 czerwca 2006 r. ,,Przepisy wprowadzające ustawę o Służbie Kontrwywiadu
Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego oraz ustawę o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego oraz
o innych działaniach wykraczających poza sprawy obronności państwa i bezpieczeństwa Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej”. Warszawa 2007.
Słownik wyrazów obcych (1995). Wydawnictwo Naukowe PWN Spółka z o.o. Warszawa. Wydanie I. ISBN 8301114878.
Akty prawne
Dziennik Urzędowy Ministra Obrony Narodowej Nr 2 z dnia 16.02.2005 r., poz. 4.
Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) i wydane na jego
podstawie przepisy dotyczące wywiadu środowiskowego.
Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60; Nr 85, poz. 727; Nr 86, poz. 732
i Nr 143, poz. 1199).
Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.).
Umowa między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego o ochronie informacji.
Bruksela, 6 marca 1997 r.
Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej (Dz. U. z 2004 r. Nr 8,
poz. 65 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2002 r.
Nr 101, poz. 926 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych. Tekst ujednolicony po zmianie z 15 kwietnia 2005 r. (Dz. U. Nr 11, poz. 95 z późn. zm.).
Wymogi w zakresie ochrony fizycznej Kancelarii Tajnych określone w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 lutego 1999 r. w sprawie organizacji kancelarii tajnych
(Dz.U.99.18.156).
495
Zarządzenie 3/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 2 lutego 2005 r. w sprawie zasad i trybu postępowania z materiałami archiwalnymi i inną dokumentacją
w resorcie obrony narodowej.
Zarządzenie Szefa Sztabu Generalnego WP Nr 56/Sztab., z dnia 13.10.1988 r.
Netografia
Kalif bez przyszłości, wiadomosci.onet.pl.
Kalifat Państwo Islamskie – spełniony sen Al Kaidy, mpolska24.pl.
Czym jest Islamskie Państwo Iraku i Lewantu?, politykaglobalna.pl.
Czy Państwo Islamskie jest państwem?, politykaglobalna.pl.
Endnotes
L. Balcerowicz jeszcze w latach 1980–1981 kierował zespołem młodych ekonomistów pracującym nad programem zmian ustrojowych w gospodarce w obliczu upadku gospodarki scentralizowanej.
1
„Migracja – wędrówka, ruch ludności mający na celu zmianę miejsca pobytu na stałe
lub okresowo, zarówno w obrębie kraju, jak i z jednego kraju do drugiego; przenoszenie się, przesiedlanie się ludności”. Słownik wyrazów obcych. Wydawnictwo Naukowe PWN sp. z o.o. Warszawa 1995. Wydanie I.
2
„Imigrant – cudzoziemiec osiedlający się w jakimś kraju; osiedleniec (niem. immigrant, fr., ang. immigrant, wg starszego emigrant)”. Ibidem. Warszawa 1995.
Wydanie I.
3
Państwo Islamskie (PI), 2006–2013 Islamskie Państwo w Iraku, 2013–2014 Islamskie
Państwo w Iraku i Lewancie [1] (arab. ÇáĎćáÉ ÇáÇÓáÇăíÉ Ýí ÇáÚŃÇŢ ćÇáÔÇă,
Ad-Daula al-Islamijja fi al-Irak wa-asz-Szam; ang. Islamic State of Iraq and Sham,
ISIS; Islamic State of Iraq and the Levant, ISIL) – salaficka organizacja terrorystyczna
oraz samozwańczy kalifat ogłoszony w 2014 roku na terytorium państwowym Iraku i Syrii. Państwo Islamskie to nie tylko ugrupowanie, ale również dżihadystyczne
quasi-państwo [2][3][4][5]. 1. Państwo Islamskie, encyklopedia.pwn.pl., 2. Kalif bez
przyszłości, wiadomosci.onet.pl., 3. Kalifat Państwo Islamskie – spełniony sen Al
Kaidy, mpolska24.pl., 4. Czym jest Islamskie Państwo Iraku i Lewantu?, politykaglobalna.pl., 5. Czy Państwo Islamskie jest państwem?, politykaglobalna.pl.
4
Jako pierwszy dekomunizację i desowietyzuję zapowiadał Jan Parys – minister ON
w rządzie Jana Olszewskiego.
5
Ustawa z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych. Tekst ujednolicony po zmianie z 15 kwietnia 2005 r. (Dz. U. Nr 11, poz. 95 z późn. zm.). Rozdział 1.
Przepisy ogólne, art. 1.
6
496
Ustawa z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji niejawnych. Tekst ujednolicony po zmianie z 15 kwietnia 2005 r. (Dz. U. Nr 11, poz. 95 z późn. zm.).
Rozdział 1. Przepisy ogólne, art. 1:
„1. Ustawa określa zasady ochrony informacji, które wymagają ochrony przed nieuprawnionym ujawnieniem, jako stanowiące tajemnicę państwową lub służbową, niezależnie od formy i sposobu ich wyrażania, także w trakcie ich opracowania, zwanych dalej «informacjami niejawnymi», a w szczególności:
1) organizowania ochrony informacji niejawnych;
2) klasyfikowania informacji niejawnych;
3) udostępniania informacji niejawnych;
4) postępowania sprawdzającego, w celu ustalenia, czy osoba nim objęta daje
rękojmię zachowania tajemnicy, zwanego dalej «postępowaniem sprawdzającym»;
5) szkolenia w zakresie ochrony informacji niejawnych;
6) ewidencjonowania, przechowywania, przetwarzania i udostępniania danych uzyskiwanych w związku z prowadzonymi postępowaniami o ustalenie rękojmi zachowania tajemnicy, w zakresie określonym w ankiecie
bezpieczeństwa osobowego oraz w kwestionariuszu bezpieczeństwa przemysłowego;
7) organizacji kontroli przestrzegania zasad ochrony informacji niejawnych;
8) ochrony informacji niejawnych w systemach i sieciach teleinformatycznych”.
18
Ibidem, art. 34.
19
Ponadto w ABO znajdowały się oświadczenia o następującej treści: – „Oświadczam,
iż wypełniłem (-am) ankietę osobiście, zgodnie ze swoją wiedzą, świadom (-a), że
każde fałszywe stwierdzenie lub pominięcie istotnego faktu będzie wystarczającym
powodem do wstrzymania postępowania sprawdzającego i może stanowić podstawę
odmowy wydania mi poświadczenia bezpieczeństwa”.
– „Oświadczam, że zgadzam się na przeprowadzenie wobec mnie postępowania sprawdzającego według przepisów ustawy z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie informacji
niejawnych (Dz. U. Nr 11, poz. 95 z późn. zm.) oraz stosownie do art. 7 pkt 5 ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz.U. z 2002 r. Nr 101,
poz. 926 z późn. zm.); wyrażam zgodę na przetwarzanie, w rozumieniu art. 7 pkt 2
tej ustawy, moich danych osobowych zawartych w niniejszej ankiecie, z zastrzeżeniem ograniczeń wynikających w tym zakresie z wymienionej ustawy o ochronie
informacji niejawnych”.
10 Ibidem, „Rozdział 5. Dostęp do informacji niejawnych. Postępowania sprawdzające.
Art. 38. 1. Poszerzone postępowanie sprawdzające prowadzi właściwa służba ochrony państwa na pisemny wniosek osoby upoważnionej do obsady stanowiska. Postępowanie to obejmuje:
1) czynności, o których mowa w art. 37 ust. 4 pkt 1 i 3;
17
497
2) sprawdzenie w ewidencjach i kartotekach niedostępnych powszechnie danych
zawartych w ankiecie;z przełożonymi osoby sprawdzanej oraz z innymi osobami,
jeżeli jest to konieczne na podstawie uzyskanych informacji o osobie sprawdzanej
(…);
5) w uzasadnionych przypadkach sprawdzenie stanu i obrotów na rachunku bankowym w trybie art. 105 ust. 1 pkt 2 lit. k ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.) oraz zadłużenia osoby
sprawdzanej, a w szczególności wobec Skarbu Państwa, jeżeli jest to konieczne
w celu sprawdzenia danych zawartych w ankiecie; przepisy art. 82 § 1 i 2 oraz
art. 182 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2005 r.
Nr 8, poz. 60, Nr 85, poz. 727, Nr 86, poz. 732 i Nr 143, poz. 1199) oraz art. 33
ust. 1 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej (Dz. U. z 2004 r.
Nr 8, poz. 65, z późn. zm.4) stosuje się odpowiednio.
2. Wywiad, o którym mowa w ust. 1 pkt 3, przeprowadzają służby ochrony państwa
i stosują w tym zakresie odpowiednio przepisy ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r.
– Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, z późn. zm.) i wydane
na jego podstawie przepisy dotyczące wywiadu środowiskowego.
Art. 39. Specjalne postępowanie sprawdzające prowadzi właściwa służba ochrony
państwa na pisemny wniosek osoby upoważnionej do obsady stanowiska. Postępowanie to obejmuje czynności, o których mowa w art. 37 ust. 4 pkt 1 i w art. 38
ust. 1 pkt 2–5, a ponadto:
1) rozmowę z osobą sprawdzaną;
2) rozmowę z trzema osobami wskazanymi

pełne wydanie

Transkrypt

Podobne dokumenty

Przypisy Dr Jerzy Jaśkowski GMO a zdrowie • www.jonrappoport