docCentra, hybrydy i zmiana społeczno-dyskursywna
download 
Reklamacja Transkrypt
Centra, hybrydy i zmiana społeczno-dyskursywna
5/2012 ANNA DUSZAK Centra, hybrydy i zmiana społeczno-dyskursywna Abstrakt W artykule podejmuję kwestie ogólne dotyczące funkcji, jaką wizualizacja centrum–peryferie pełni na potrzeby analizy dyskursu, a pośrednio także wielu innych badań nad współczesną komunikacją społeczną. Akcentuję dynamikę wzajemnych relacji centrum–peryferie, w tym niestabilność definicyjną i kategorialną obu pojęć, oraz względność heurystyki badawczej, wykorzystującej tę metaforykę. Punkt odniesienia stanowi anglojęzyczna literatura przedmiotu. W tekście koncentruję się pokrótce na dwu aspektach zagadnienia: zewnętrznym i wewnętrznym względem analizy dyskursu. W tym pierwszym przypadku przedmiotem moich zainteresowań jest globalizacja, a więc to, jak zachodzące transformacje społeczne, ekonomiczne, kulturowe i technologiczne wpływają na nasze działania społeczne i myślenie o dyskursie, władzy symbolicznej i tożsamości społecznej. W drugim przypadku chodzi o gatunek, w którym postrzegam centrum definicyjne dla lingwistycznej analizy dyskursu, a szczególnie dla krytycznych badań nad dyskursem, mających zaplecze interdyscyplinarne. Celem moich rozważań jest pokazanie, jak zmiany społeczno-dyskursywne, w tym rosnąca hybrydyzacja i multimodalność komunikacji oraz otwartość gatunkowa nowych formacji dyskursywnych, wpływają na destabilizację relacji centrum–peryferie w odbiorze społecznym i na potrzeby analizy dyskursu. Stoję na stanowisku, iż oba zwroty we współczesnych badaniach nad dyskursem — krytyczny i semiotyczny — stawiają całkiem nowe wyzwania wobec lingwistycznie osadzonej analizy dyskursu, a więc także i wobec lingwistyki jako takiej. Słowa kluczowe: centrum–peryferie, zmiany społeczne i dyskursywne, gatunek, hybrydy tekstowe, multimodalność. Wprowadzenie: pole widzenia Podział centrum–peryferie traktuję jako konstrukcję myślową o charakterze ideologicznym, mającą strategiczne zastosowanie na potrzeby różnych analiz i porównań w językoznawstwie i naukach pokrewnych. Przy badaniu zjawisk oraz procesów komunikacyjnych i społecznych metafora ta jest kusząca ze względu na swą obrazowość i potencjał interpretacyjny, nawet jeżeli ogranicza ją między innymi nieostrość kategorialna centrum i peryferii czy złożona dynamika ich wzajemnych odniesień i interakcji. W poniższych rozważaniach ilustruję tego rodzaju zjawiska na przykła- Oblicza Komunikacji 5, 2012 © for this edition by CNS Oblicza 5.indb 9 2013-07-04 09:54:49 10 ANNA DUSZAK dzie szeroko pojętej analizy dyskursu, a więc opcji metodologicznej, której podstawowym celem jest opis i interpretacja zjawisk komunikacyjnych w kontekście społecznym. Skupiam się głównie na sytuacji tego rodzaju podejść we współczesnych badaniach anglojęzycznych1. Wyznaczając relacje centrum–peryferie, możemy sugerować względną rozdzielność obu kategorii, równie dobrze jak postrzegać je jako punkty skrajne na określonej skali wartości. W oddaniu dynamicznych relacji na linii centrum–peryferie pomocna może okazać się graficzna forma zapisu. Regułą jest oddziaływanie centrum na peryferie (centrum peryferie), co sugeruje proces upodabniania się peryferii do centrum. Jednakże w rzeczywistości mamy do czynienia z relacjami bardziej złożonymi. Mianowicie dochodzi do współoddziaływania na siebie elementów centralnych i niecentralnych, nawet jeżeli siła centrum często okazuje się większa (centrum peryferie). W teorii stopniowe odwrócenie mocy wektorów nie jest wykluczone (centrum peryferie), co może ostatecznie prowadzić do „zamiany” miejsc między obu kategoriami bądź do ich rekonfiguracji, a więc chociażby rozproszenia w nowe kombinacje. Zapis symetryczny zaś (centrum peryferie) z zasady odzwierciedla tylko pewien etap ich wzajemnego oddziaływania. Innymi słowy, zależności na linii centrum–peryferie wymagają spojrzenia ewolucyjnego i relacyjnego, które pozwoliłoby chociaż częściowo uchwycić procesy, jakie towarzyszą tworzeniu się centrów, ich wygaszaniu, dyspersji czy hybrydyzacji z innymi centrami, nie gubiąc z pola widzenia przekształceń zachodzących na obszarach peryferyjnych. Niestabilność kategorialna centrum i peryferii jest szczególnie istotna, zważywszy na rolę, jaką odgrywają centra „wyłaniające się”, trudno uchwytne momenty zmiany społecznej i dyskursywnej, kiedy to nowe wartości stają się społecznie zauważalne, czytelne, a także zdolne do generowania nowych podstaw kategoryzacji. Sięgając do metaforyki centrum–peryferie, przyjmujemy jednocześnie określony punkt widzenia, podstawę wartościowania dla tego, co postrzegamy jako centralne, a co jako marginalne, peryferyjne. Nasze wybory mają więc w jakimś stopniu charakter ideologiczny, bo wynikają z akceptacji określonego systemu wartości (kulturowych, intelektualnych, estetycznych itp.). Już samo wyjście z pozycji analizy dyskursu może być więc postrzegane jako zamierzona konfiguracja centrum: analiza dyskursu pozycjonowana jest jako główna opcja metodologiczna we współczesnych badaniach komunikacji społecznej. Jest to rezultat mocy, jaką podejście to zdobyło w lingwistyce po okresie wieloletniej kontestacji „starych” centrów, głównie strukturalistycznych, ale także strukturalistyczno-funkcjonalnych, a nawet tekstologicznych, przy czym nie dla wszystkich badaczy języka jest to stan oczywisty bądź akceptowalny. Z drugiej strony postawienie analizy dyskursu w pozycji umownego centrum nie oznacza, iż łatwo zdefiniować, co stanowi jego trzon. Hasło analiza dyskursu nie jest jednoznaczne w tym sensie, że obejmuje ono zróżnicowane i dynamicznie rozwija1 Z konieczności ograniczam się do wybranej literatury przedmiotu. W sytuacji, kiedy istnieją tłumaczenia/opracowania polskojęzyczne, odsyłam w pierwszej kolejności do nich. Oblicza Komunikacji 5, 2012 © for this edition by CNS Oblicza 5.indb 10 2013-07-04 09:54:49 CENTRA, HYBRYDY I ZMIANA SPOŁECZNO-DYSKURSYWNA 11 jące się podejścia teoretyczno-metodologiczne. Podstawę stanowi kanon ogólnych założeń o umyśle, języku i kontekście, łączący podejścia kognitywne (reprezentacje mentalne) z interakcyjnymi (język jako współdziałanie komunikacyjne) i aksjologicznymi (praktyki dyskursywne i ich konteksty podlegają wartościowaniu społecznemu). Jednakże wśród badaczy dyskursu pojawiają się różnice, chociażby co do stopnia kognitywnego „nasycenia” danego modelu analizy (por. model socjosemiotyczny w tradycji Hallidaya (1978) oraz Martina, np. Eggins, Martin (1997), a model socjokognitywny w rozumieniu van Dijka (1981; 2006)) czy miejsca krytyki społecznej (tu szczególna rola przypada badaczom spod znaku krytycznej analizy dyskursu, takim jak van Dijk, Fairclough czy Wodak; zob. antologia pod redakcją Duszak i Fairclough (2008)). Istotnym czynnikiem rozróżniającym jest również przestrzeń dyskursywna, a więc także konteksty społeczne (instytucje), jakie angażują (zespoły) badaczy. Przyjmując taki punkt widzenia, lepiej mówić o analizie gatunków niż (po prostu) o analizie dyskursu. Zważywszy na sugerowane tu rozwarstwienie badań dyskursywnych (przynajmniej w kręgu anglojęzycznym), należy zaznaczyć, iż analizę dyskursu postrzegam jako rodzinę podejść do komunikacji społecznej, której centrum stanowią prace prowadzone pod tym hasłem przez takich autorów, jak van Dijk, Fairclough, Renkema, Martin czy Wodak. Dzisiaj wielu badaczy sięga do kategorii i metod analizy dyskursu selektywnie, często identyfikując się jednak z innym obszarem badań nad komunikacją językową. Przykładowo, znaczna część pragmatyki jest dzisiaj rodzajem analizy dyskursu. Widać to chociażby w książce Verschuerena Understanding Pragmatics (1999), w której spora część rozważań ma charakter dyskursywny i przeprowadzona jest na podstawie metodologii analizy dyskursu, żeby nie powiedzieć krytycznej analizy dyskursu (por. np. analizę procesu Rodneya Kinga przed sądem amerykańskim). Podobnie podstawowe podręczniki w dziedzinie lingwistyki antropologicznej (np. Duranti 1997; Foley 1997) zawierają interpretacje zjawisk o charakterze dyskursywnym. W przypadku teorii uprzejmości (i nieuprzejmości), które dotychczas lokowane były w sferze pragmatyki i/lub retoryki interakcyjnej, mamy do czynienia z wyraźnym nawoływaniem do przyjęcia opcji dyskursywnej jako szansy na wyjście z klinczu, w jakim znalazły się płytko skontekstualizowane analizy ludzkich zachowań (por. Culpeper et al. 2003). Podobnie rzecz się ma z retoryką kontrastywną (por. Connor 2004), która zresztą od dawna wykazywała nachylenie tekstowe, preferując modele dyskursywne jako te, które pozwalają najlepiej eksponować i tłumaczyć różnice kulturowe w stylach komunikacji, a więc de facto w gatunkowych realizacjach wypowiedzi. Można przyjąć, iż porządkowanie współczesnych (anglojęzycznych) podejść do dyskursu w dużym stopniu zależy od rozumienia terminu dyskurs przez różnych autorów oraz, co nawet ważniejsze, od stosowanego przez nich modelu kontekstu: jego zakresu, głębokości i gęstości. Nie ulega wątpliwości, iż najszersze rozumienie kontekstu przyjmuje krytyczna analiza dyskursu, traktując go jednocześnie jako narzędzie badawcze na potrzeby legitymizacji bądź delegitymizacji władzy symboOblicza Komunikacji 5, 2012 © for this edition by CNS Oblicza 5.indb 11 2013-07-04 09:54:49 12 ANNA DUSZAK licznej aktorów społecznych. Należy jednak pamiętać, iż dla wielu lingwistów krytyczna analiza dyskursu stanowi nadal obszar peryferyjny z punktu widzenia językoznawstwa. Zaangażowanie polityczne wielu jej badaczy kłóci się — w rozumieniu niektórych — z etosem nauki bezstronnej. Nade wszystko jednak krytyczna analiza dyskursu budzi kontrowersje ze względu na swą programową interdyscyplinarność i metodologiczny eklektyzm (por. pojęcie triangulacji, Wodak, Krzyżanowski 2008). Z zasady wkracza ona w obszar chociażby dyskursywnej socjologii czy psychologii, gdzie lingwistycznie fundowane pojęcie dyskursu zderza się z jego filozoficznym, niejęzykowym, rozumieniem (często wiązane z koncepcjami Foucault, np. 1977). Natomiast coraz częstsze nawoływanie do tego, by mówić o badaniach nad dyskursem (discourse studies, np. de Beaugrande 1996; van Dijk 2009) ma na celu integrowanie analizy językowej (tekstowej) z analizą społeczną, która obejmuje zagadnienia i metody zewnętrzne względem tradycyjnie pojmowanej lingwistyki. Tym samym stopniowe odchodzenie od analizy dyskursu na rzecz badań nad dyskursem wiąże się z koniecznością (dalszej) rewizji priorytetów badawczych oraz z rekonfiguracją tego, co centralne, a co peryferyjne z lingwistycznego punktu widzenia. Wreszcie, trudno pominąć wymiar ideologiczny w rozwoju i dystrybucji różnych analiz dyskursu. Nie ulega wątpliwości, iż popularność anglojęzycznych badań jest wypadkową mocy angielskiego jako lingua franca współczesnej lingwistyki i nauki w ogóle. Wynika ona pewnie także z historycznego zainteresowania użyciem językowym, kontekstem sytuacyjnym i kulturowym czy też zastosowaniami takich analiz na potrzeby praktyczne lub dydaktyczne. W jakimś sensie dyskurs stanowił od dawna przedmiot zainteresowań badaczy anglojęzycznych. Niezależnie od tego, a może właśnie w rezultacie tego rodzaju nastawienia, na obszarze anglojęzycznym można mówić dzisiaj o dużej różnorodności podejść do komunikacji. Jeżeli mielibyśmy konstruować tu jakieś centrum metodologiczne, to niewątpliwie można by mówić o dominacji socjosemiotycznego modelu analizy dyskursu, wyrosłego na modelu lingwistyki systemowo-funkcjonalnej w tradycji kontekstualizmu brytyjskiego (szczególnie Halliday). O ile jednak jest to model podstawowy na potrzeby analizy językowej (por. Eggins i Martin 1997; Fairclough 2003), o tyle na płaszczyźnie gatunkowej i społecznej współzawodniczy on z innymi podejściami (szczególnie socjokognitywnym podejściem van Dijka czy historyczno-interdyskursywnym modelem Wodak i innymi). Rozważyć też można preferencje regionalne (por. szczególnie silną pozycję modelu Hallidaya i Martina w Australii). Generalnie rzecz ujmując, względna centralność (bądź peryferyjność) analizy dyskursu w różnych kontekstach geograficznych, kulturowych i akademickich zależy od historycznie kształtowanych tradycji badawczych i instytucjonalnych. Jak powszechnie wiadomo, analiza dyskursu w polskim metadyskursie lingwistycznym ma stosunkowo niedługą historię i zbiera różne recenzje. Moim celem w tym opracowaniu nie jest poszukiwanie mniej lub bardziej centralnych podejść do analizy dyskursu, jakie funkcjonują na orbicie anglojęzycznych badań nad komunikacją. Zresztą różnice te nie wydają się radykalne, skoro przyjmujemy, iż analiza dyskursu oznacza interpretację „dłuższych” wypowiedzi w „gęstOblicza Komunikacji 5, 2012 © for this edition by CNS Oblicza 5.indb 12 2013-07-04 09:54:50 CENTRA, HYBRYDY I ZMIANA SPOŁECZNO-DYSKURSYWNA 13 szym” kontekście społecznym, z selektywnym lub kompleksowym uwzględnieniem wymiarów: reprezentacji, działania i ewaluacji ludzkich zachowań. Metaforę centrum–peryferie wykorzystuję na potrzeby innej wizualizacji procesów zachodzących wewnątrz i na zewnątrz analizy dyskursu, ale wspólnie wpływających na jej kształt i ewolucję. W pierwszej części wskazuję na geopolityczny wymiar centrum, a mianowicie na społeczno-ekonomiczne i kulturowe aspekty globalizacji jako czynnika kształtującego myślenie o strukturze, funkcji i tożsamości różnych dyskursów. Następnie, w części drugiej, skupiam się na metodologicznym centrum analizy dyskursu, które według mnie stanowi kategoria gatunku. Wreszcie, odnoszę się do roli medium (technik digitalizacji i wizualizacji) jako czynników centralnie zaangażowanych w tworzenie nowych przestrzeni komunikacyjnych i nowych wyzwań dla uczestników i badaczy komunikacji. W nowych warunkach rekontekstualizacja i resemiotyzacja znaczeń zaburzają zjawiska tradycyjnie postrzegane jako centralne w (badaniach) komunikacji społecznej. W rezultacie stawiaja pytania o przyszłą tożsamość analizy dyskursu w świecie lingwistyki i nauk pokrewnych. Centrum: dominanta zewnętrzna (kontekst globalny) Trudno mówić o relacji centrum–peryferie, nie odwołując się do skojarzeń, jakie niesie z sobą pojęcie globalizacji. I to właśnie globalny kontekst kulturowy traktuję jako centralny wyznacznik zewnętrzny rozwoju badań nad komunikacją społeczną, jej kierunków i ideologii. Dotyczy to wyraźnie, chociaż nie wyłącznie, anglojęzycznej analizy dyskursu, która stała się forum debaty międzykulturowej i interdyscyplinarnej na temat sposobów i skutków ideologizacji dyskursów we współczesnym świecie. Z punktu widzenia lingwistyki mamy do czynienia z interwencją zewnętrzną, bo dominującą rolę odegrały (i w znacznym stopniu nadal odgrywają) czynniki społeczno-polityczne, potęgowane przez gwałtowny rozwój technologii informatycznych i nowych mediów. Szczególna intensywność debaty przypada na lata 90. zeszłego stulecia. Z oczywistych względów ograniczam się tu jedynie do kilku uwag na temat roli angielskiego i anglojęzycznych polemik w kształtowaniu zwrotu dyskursywnego w lingwistycznej krytyce społecznej. W dobie globalizacji angielski został utożsamiony z centrum władzy symbolicznej jako przekaźnik i generator zachodnich (amerykańskich, euroatlantyckich czy anglosaskich) wartości społecznych i komunikacyjnych. Wiązane z nim style zachowań były przejmowane, adaptowane, ale też kontestowane przez użytkowników innych języków i przedstawicieli innych kultur. Nade wszystko jednak angielski został włączony w wyznaczanie nowego porządku świata. W ramach krytycznej analizy dyskursu, a właściwie krytycznej lingwistyki stosowanej, najbardziej skrajne pozycje przypisuje się badaczom, takim jak Phillipson (1992), którzy potępiają polityczną, kulturową i językową hegemonię. PhilOblicza Komunikacji 5, 2012 © for this edition by CNS Oblicza 5.indb 13 2013-07-04 09:54:50 14 ANNA DUSZAK lipson mówi o trzonie (core), jaki stanowią kraje anglojęzyczne (Wielka Brytania, Stany Zjednoczone), oraz o krajach peryferyjnych (periphery-English countries), w których angielski pełni funkcję języka drugiego (np. Indie) albo obcego (international link language), co można odnieść do znacznej grupy krajów nieanglojęzycznych. Nawet jeżeli punktem odniesienia staje się angielski, w tego rodzaju podejściach przeważają względy geopolityczne i ekonomiczne. Model bardziej lingwistyczny, znany jako paradygmat Kachru (Kachru 1985; por. Bolton 2006), określa podstawę radialnej struktury angielskiego jako wyznacznika kompetencji dyskursywnej, a tym samym względnej konkurencyjności użytkowników tego języka na rynku globalnym. Kachru wychodzi od kompetencji „doskonałej”, przypisywanej rodowitym mówcom w wybranych krajach, a następnie przechodzi do kompetencji funkcjonalnej. W rezultacie mówi o trzech koncentrycznych kręgach angielskiego (Three Circles of English). Mianowicie centrum (Inner Circle) obejmuje kraje takie, jak: Stany Zjednoczone, Anglia, Australia czy Nowa Zelandia, natomiast krąg zewnętrzny (Outer Circle) zajmują konteksty postkolonialne (np. Nigeria, Indie) o historycznie utrwalanej znajomości angielskiego. Wreszcie mamy rosnącą grupę krajów, w których angielski jest znaczącym językiem obcym (Expanding Circle). Ten ostatni krąg tworzy zresztą szeroki margines. Mieszczą się w nim kraje o różnych tradycjach historycznych, kulturowych i różnej specyfice regionalnej, w których angielski funkcjonuje jako środek komunikacji międzynarodowej (np. Chiny, Korea, Grecja, Izrael, ale także Polska, Rosja czy Litwa). Pojęcie funkcjonalnej natywności, dające się analizować także w kategoriach (częściowego lub pełnego) bilingwizmu (i bikulturyzmu), stanowi problem definicyjny dla lingwistyki stosowanej i socjolingwistyki, przy założeniu, iż mamy tu do czynienia raczej z różnymi stopniami bliskości lub oddalenia języka względem jakiegoś modelu „pełnej” jego znajomości. O ile centrum w rozumieniu Kachru daje się w miarę łatwo wyznaczyć, o tyle peryferie stanowią obszar złożony, obejmujący kraje postkolonialne, podobnie jak tzw. Trzeci Świat, czy też kraje rozwijające się, naznaczone przez ekonomiczne zapóźnienie albo brak warunków do kontaktu z angielskim czy kulturą zachodnią w ogóle. Stąd poszukiwania innych sposobów wizualizacji przestrzennej dla oddania relacji centrum–peryferie. Można tu wymienić chociażby propozycje Bennet (2011), która, podejmując wątek geopolitycznej argumentacji, przyjmuje koncepcję semi-peryferii Wallersteina dla analizy sytuacji językowej Portugalii, Włoch, Grecji i Hiszpanii (tzw. grupa PIGS). Bennet definiuje je jako „drugą ligę”, którą charakteryzuje większa bliskość do centrum niż w przypadku krajów peryferyjnych z obszaru (dawnego) Trzeciego Świata. W tej bliższej centrum grupie, należy wnioskować, można uplasować także inne „nowe” kraje członkowskie Unii Europejskiej. Jednakże, analizując praktyki akademickie w tej orbicie wpływów angielskiego, Bennett — może niezbyt szczęśliwie — mówi o „syndromie kamerdynera” (The buttler syndrome: Academic practices on the semi-periphery), sugerując postawy podporządkowania wobec centrum raczej niż twórczej rekontekstualizacji jego wartości. Natomiast nie ulega wątpliwości, iż względy ideologiczne (np. przywiązanie do własnego Oblicza Komunikacji 5, 2012 © for this edition by CNS Oblicza 5.indb 14 2013-07-04 09:54:50 CENTRA, HYBRYDY I ZMIANA SPOŁECZNO-DYSKURSYWNA 15 języka, polityka naukowa, polityka dla danej dziedziny wiedzy, rodzaj instytucji akademickiej itp.) odgrywają tu istotną rolę. W rezultacie wagi nabierają także pytania natury praktycznej w rodzaju: Jak pisać (komunikować się) po angielsku? Jak uczyć takiej komunikacji? Wreszcie, czy komunikować się w tym języku raczej niż w języku ojczystym, a jeżeli tak, to gdzie, kiedy i z kim? Globalizacja, mówiąc umownie, wprowadziła nowe wątki do lingwistyki, szczególnie ważne dla rozwoju badań dyskursywnych i krytycznych, a mianowicie wielofunkcyjność języka w różnych kontekstach społecznych i dla różnych celów komunikacyjnych. Szczególnie chodzi tu o redefinicję i rekontekstualizację funkcji identyfikacyjnej języka, co doprowadziło do olbrzymiego zainteresowania procesami tożsamości społecznej. Manifestowanie tożsamości, podobnie jak przypisywanie identyfikacji innym, traktuje się jako ważny czynnik regulujący przebieg praktyk dyskursywnych, w tym wzajemne relacje między uczestnikami komunikacji. Jednym z elementów dyskusji stał się taktyczny podział na język transakcji (język w funkcji instrumentalnej) oraz język w funkcji identyfikacyjnej, służący wyrażaniu tożsamości społecznej (narodowej, genderowej, zawodowej, kulturowej itp.). Metadyskursy tożsamości wykraczają dzisiaj poza bezpośrednie odniesienia do procesów globalizacji (por. Joseph 2004) i zajmują rozległy obszar badań o profilu społeczno-krytycznym (por. przegląd Duszak i Okulska 2011; Krzyżanowski 2010). Zważywszy na profil obecnych rozważań — globalne centrum i peryferie — należy podkreślić, iż tematem szczególnie nośnym okazał się angielski jako lingua franca współczesnej nauki i dydaktyki akademickiej. Nie ma tu miejsca na przybliżenie tej dyskusji. Chciałabym jedynie wskazać, iż nurt społeczny (tożsamościowy) stał się przeciwwagą dla badań nad wpływem procesów globalizacyjnych na systemy językowe: zapożyczenia leksykalne i składniowe, neologizmy, interferencje stylistyczne. Szczególnie należy wziąć pod uwagę purystycznie nastawione diagnozy czynione w ramach poszczególnych języków narodowych („mniejszych”), konkurujące z postawami liberalizmu lub wręcz permisywizmu językowego. Mitologizacji języka jako spoiwa narodowego towarzyszyły tendencje do racjonalizacji zachodzących kontaktów językowych i kulturowych (np. Daneš 1987). Symboliczna rola przypada tu hybrydzie glokalizacja: globalizacja wymaga zawsze regionalnie usytuowanych odczytań. Innymi słowy, peryferie wykazują mniej lub bardziej aktywną rolę w odbiorze, adaptacji czy selektywnym wykorzystywaniu impulsów idących z centrum. Pomijam tu to, iż takie dynamiczne współtworzenie znaczeń wynika już z samej tezy o dyskursie polifonicznym, zgodnie z którą znak rekontekstualizowany, podobnie jak znak przekodowany, nigdy nie znaczy „tak samo”. W dyskusji nad zmianami językowymi pod wpływem globalizacji mamy do czynienia z czymś, co określiłabym jako mitologizację angielskiego. Mianowicie ELF — angielski jako lingua franca — traktowany bywa niekiedy jako nowa odmiana języka, stanowiąca obiekt badań sam w sobie (np. Seidlhofer 2005). Koncepcja ta konkuruje z podejściami dostrzegającymi we współczesnym rozwarstwieniu globalnej angielszczyzny jedynie racjonalnie uwarunkowane odmiany specjalistyczne Oblicza Komunikacji 5, 2012 © for this edition by CNS Oblicza 5.indb 15 2013-07-04 09:54:50 16 ANNA DUSZAK lub regionalne, będące częściowo wynikiem niedostatków kompetencyjnych mówców. Interesujących danych dostarczają analizy gatunków specjalistycznych w kontekstach międzynarodowych. Z kolei pokaźnych rozmiarów tom World Englishes (red. Kachru 2006) dokumentuje przykłady dynamicznych relacji na linii angielski–inne języki, pokazując, jak współczesny angielski odbiera impulsy pochodzące z innych języków. Na czołowe miejsce w debatach o językowej (kulturowej) próbie sił centrum– peryferie wysuwa się zjawisko tzw. nowej wielojęzyczności (new multilingualism, por. Clyne 2003), a więc umiejętność taktycznego, ale ograniczonego przełączania kodów (rejestrów, stylów, gatunków) w celu akomodacji na potrzeby określonego zadania komunikacyjnego, wspólnoty działania czy sieci społecznej. W sposób oczywisty angielski pełni funkcję podstawowego narzędzia w takim wielozadaniowym przyborniku mówcy (piszącego). Canagarajah (2002) mówi tu o shuttlingu, a więc „przerzucaniu się” czy też „przeskakiwaniu” z jednego stylu (kulturowego, zawodowego) na inny. Jednocześnie, pisząc z pozycji emigranta ze Sri Lanki, osiadłego w USA, zwraca uwagę, iż nabywanie tego rodzaju zdolności przez nosicieli języków innych niż angielski jest także sprawą uwarunkowań zewnętrznych, chociażby infrastruktury akademickiej, środków finansowych czy kontaktów międzynarodowych. Po części stopień wielojęzyczności danej grupy społecznej jest więc rezultatem uwarunkowań geopolitycznych i polityki naukowej. W podsumowaniu: w globalizacji widzieć należy umowny wyzwalacz procesów unifikacji, ale de facto także kontestacji i dywersyfikacji społecznej i komunikacyjnej. Z punktu widzenia nauk o komunikacji procesy globalizacyjne przyczyniły się do zwrotu dyskursywnego i krytycznego. Jednocześnie coraz bardziej akcentowane zjawiska alterglobalizacji wielokulturowości, a także nowej wielojęzyczności i hybrydyzacji struktur dyskursywnych kwestionują pozycję centrum jako globalnego, w miarę jednolitego systemu wartości. Centrum: dominanta wewnętrzna (gatunek) Przyjmuję, iż kluczowym pojęciem dla tożsamości analizy dyskursu jest kategoria gatunku (genru). Postrzegany jako zdarzenie komunikacyjne o określonych parametrach tekstowych i kontekstowych, gatunek „organizuje” fragment przestrzeni społecznej i dyskursywnej. Wyznacza centrum definicyjne dla jakiejś domeny dyskursywnej, otwierając jednocześnie pola dla formacji o różnych stopniach pokrewieństwa gatunkowego. W praktyce nomenklaturę gatunków tworzą hasła z potocznego i specjalistycznego rejestru „zwykłych” użytkowników języka: wiadomość prasowa, nekrolog, artykuł naukowy, ogłoszenie, spot reklamowy itp. W jakimś sensie ludzie „mówią gatunkami”, idąc za myślą Bachtina. W kontekście badawczym centralność gatunku wynika z jego „oczywistości”: gatunki są społecznie rozpoznawalne, stanowią względnie ustabilizowane i względnie Oblicza Komunikacji 5, 2012 © for this edition by CNS Oblicza 5.indb 16 2013-07-04 09:54:50 CENTRA, HYBRYDY I ZMIANA SPOŁECZNO-DYSKURSYWNA 17 stabilne schematy zachowań społecznych. Jednocześnie są kulturowo uwarunkowane, wyprowadzane z obserwacji empirycznej i interpretowane względem repertuaru praktyk komunikacyjnych danej wspólnoty i jej systemów wartości. Korelacje cech tekstowych i kontekstowych zespala dominujący cel społeczny gatunku. Generalnie rzecz ujmując, należy podkreślić dwa aspekty definicyjne w konstruowaniu gatunkowego centrum: naturalność i normalność. Pierwszy wynika z wyrazistości cech ustalanych w kategoriach percepcyjno-kognitywnych i interakcyjnych, drugi z legitymizacji takich kombinacji jako społecznie akceptowanych i pożądanych. W takim rozumowaniu doszukać się można nawiązań do teorii prototypów i podobieństwa rodzinnego (w tradycji filozoficznej Wittgensteina oraz psychologii eksperymentalnej Rosch). Wydzielanie kategorii centralnych opiera się na skądinąd naturalnych zdolnościach i potrzebach człowieka. Chodzi między innymi o skłonność do percepcji, zapamiętywania i przywoływania tego, co wyraziste, typowe, powtarzalne, a więc stanowiące w miarę stabilny punkt odniesienia do semantycznej, strukturalnej i aksjologicznej interpretacji świata. Kryterium normalności zaś przywołuje pojęcia władzy symbolicznej i jej naturalizacji. Przyjmuję, iż gatunek jest pojęciem centralnym, stanowiącym ramę interpretacyjną dla analizy dyskursywnej w ogóle, a w szczególności dla podejść o charakterze makro, łączących zatem analizę językową z krytyczną analizą kontekstu społecznego. Tego rodzaju ujęcia są z natury interdyscyplinarne, co widać wyraźnie w przypadku krytycznej analizy dyskursu (np. Fairclough, Wodak), jednakże określanie gatunkowych uwarunkowań komunikacji należy do stałego repertuaru celów badawczych w zakresie dyskursu (por. szczególnie Teoria Rejestru i Gatunku, Eggins i Martin 1997). Takie pozycjonowanie gatunku oznacza de facto, iż dążymy do budowania konstruktu homogenicznego, relatywnie spójnej, trwałej konstrukcji myślowej i takiej też praktyki społecznej. Nie zmienia to postaci rzeczy, że gatunek jest w rzeczywistości formacją dynamiczną, co niekiedy — przede wszystkim za Bachtinem (np. 1986) — wyraża się w mówieniu o gatunku intertekstualnym, czy — szerzej — o wielogłosowości i dialogiczności dyskursów. Dzisiaj ten tok myślenia znajduje swe rozwinięcie w tezie o interdyskursywności, rekontekstualizacji i resemiotyzacji znaczeń (por. np. Chouliaraki i Fairclough 1999). Szuka się dowodów na to, jak osmotyczny i polifoniczny model gatunku uczestniczy w procesach zmiany dyskursywno-społecznej. Anglojęzyczna analiza dyskursu jest w rzeczywistości analizą gatunków z różnych domen społecznych, w tym komunikacji publicznej (np. media) i specjalistycznej (dyskursy profesjonalne). Szczególnie ten drugi typ analiz wykazuje znaczne rozwarstwienie instytucjonalne i gatunkowe, podobnie jak wyraźne zróżnicowanie metodologiczne. Widać to szczególnie w kontekście badań nad komunikacją akademicką (teksty naukowe i dydaktyczne) w środowisku anglojęzycznym w porównaniu z wzorcami gatunkowymi dla innych języków, stylów akademickich i kultur. Popularność tego rodzaju analiz pozostaje w związku z historycznym profilem anglojęzycznych zainteresowań komunikacją, a więc empirycznym i praktycznym podejściem do języka. Oblicza Komunikacji 5, 2012 © for this edition by CNS Oblicza 5.indb 17 2013-07-04 09:54:50 18 ANNA DUSZAK W anglojęzycznej dyskursywnej lingwistyce stosowanej szczególne miejsce przypada pracy Johna Swales’a Genre Analysis (1990). Dzieje się tak z paru względów. W swoim czasie model Swales’a pełnił funkcję pomostu między tradycją retoryczno-pragmatyczną a dyskursywnym, socjoretorycznym spojrzeniem na tekst naukowy. W pracy z 1990 roku Swales uzasadnia atrakcyjność kategorii gatunku na potrzeby lingwistyki stosowanej, analizy tekstów akademickich w szczególności. Oznacza to krok naprzód względem bardzo bogatej i wpływowej zresztą literatury z lat 80. zeszłego wieku, inspirowanej przez koncepcje Kaplana i Clyne’a (por. Clyne 1981). Prace te konotowały wprawdzie pojęcie gatunku, ale skupione były na korelacjach między schematami tekstowymi (językowymi) a schematami myślenia kulturowego. Dominowało poszukiwanie międzykulturowych podobieństw i różnic w takich aspektach organizacji tekstu, jak struktura globalna, podstawowy przebieg linii argumentacyjnej (linearność, dygresyjność, kołowanie), obecność autora czy poziom interakcyjności tekstu. Swales uczynił artykuł naukowy bezpośrednim przedmiotem swoich zainteresowań, ale wychodząc z pozycji teorii prototypów, nie mógł nie dostrzec roli niecentralnych form gatunkowych (np. abstrakty, recenzje, wnioski o granty). Konstruuje więc model przestrzenny, osadzony w szerszym pojęciu domeny dyskursywnej (por. Connor 1996). Przedstawiony przez niego model gatunku zapoczątkował rozwój anglojęzycznej analizy gatunków specjalistycznych (Bhatia 1993). Jednakże podejście to spotkało się ze szczególnie żywym odzewem w analizach komunikacji akademickiej (zwłaszcza nauka pisania tekstów akademickich) w różnych kontekstach językowych i instytucjonalnych. Ważna jest także krytyka tego modelu w ramach dyskusji wokół miejsca angielskiego w polityce naukowej i edukacyjnej w dobie globalizacji, a także zmiany zachodzące w formacie gatunkowym i randze artykułu w świecie nauki (por. Kowalski 2011 dla polskiego i angielskiego). Demontaż centrum: gatunek, ideologie, medium Zmiany zachodzące pod wpływem globalizacji różnią się od przekształceń, jakim podlegały dyskursy przed erą informatyczną. Dyskursy postmodernistyczne charakteryzuje duża dynamika, prowokacyjna kreatywność, otwartość i „zmącenie” gatunkowe. Rozsiane i stale pączkujące zacierają granice między dziedzinami wiedzy, przestrzenią publiczną i prywatną. W badaniach nowej dyskursywności dominuje podejście historyczne i krytyczne, skupione na tropieniu relacji między zmianą dyskursywną a zmianą społeczną. Jeden z centralnych punktów odniesienia stanowią procesy hybrydyzacji i hybrydowe formacje dyskursywne, które analizuje się w kontekście dominujących ideologii społecznych i nowych technologii informatycznych (por. np. Chouliaraki i Fairclough 1999). W rozpadzie, przekształceniach czy wypiętrzaniu się gatunków istotną rolę odgrywają globalne ideologie, rozumiane jako dominujące systemy wartości, budujące podstawy władzy symbolicznej. Z punktu widzenia lingwistycznej analizy dyskursu Oblicza Komunikacji 5, 2012 © for this edition by CNS Oblicza 5.indb 18 2013-07-04 09:54:50 CENTRA, HYBRYDY I ZMIANA SPOŁECZNO-DYSKURSYWNA 19 chodzi tu o tendencje ponadgatunkowe, wyznaczające makrostyle komunikacyjne, takie jak konwersacjonalizacja, upotocznienie, wizualizacja czy autopromocyjność, których celem jest urynkowienie tekstów i budowanie postaw konsumenckich w interakcjach społecznych. Zasięg i moc tego rodzaju oddziaływań globalnych może się różnić w zależności od obszaru językowego czy domeny dyskursywnej. Wykształcanie się stylu naukowego sensu largo (Gajda 1999) można uznać za przykład takiego poluzowywania gorsetów gatunkowych czy też spłaszczania różnic pomiędzy komunikacją naukową, naukowo-dydaktyczną i popularnonaukową — proces bardziej wyrazisty w Polsce niż w kontekście anglojęzycznym, gdzie zawsze dominował bardziej egalitarny model komunikacji w ogóle, a komunikacji naukowej w szczególności. Jednocześnie motorem przekształceń coraz bardziej staje się medium, technologiczne możliwości przekodowywania znaczeń w procesach rekontekstualizacji. Pytania badawcze dla analizy dyskursu nie wynikają już głównie z różnic między tzw. językiem pisanym a mówionym. Wywołują je złożone modalności współczesnych dyskursów i powstające multisemiotyczne hybrydy. Istotną rolę odgrywa Internet i inne nowe media elektroniczne, które funkcjonują nie tylko jako przekaźnik treści, ale tworzą nowe przestrzenie komunikacyjne, rządzące się własnymi prawami (por. telefony komórkowe nowej generacji, tablety, sieć, portale społecznościowe). Przełączanie kodów off-line–on-line, a także samo funkcjonowanie w cyberprzestrzeni stanowi wyzwanie komunikacyjne dla użytkowników języka, wiąże się z nowym uczestnictwem w kulturze, uprzywilejowuje jednych, marginalizując innych. Badaczom dyskursu wyznacza nowe zadania. Porządkowanie przestrzeni dyskursywnej zawsze oznaczało konieczność zmagania się z hybrydami tekstowymi czy też z formacjami przejściowymi o zatartej strukturze gatunkowej. Chodziło o mniej lub bardziej okazjonalne lub stabilne zjawiska tekstowe, wykorzystujące zapożyczenia materialne (cytowania) z innych tekstów, albo obce schematy strukturalne, czerpane z wewnątrz lub spoza danego uniwersum językowego. Jednak w badaniach dyskursów w dobie globalizacji i nowych technologii wykraczamy poza mechanizmy intertekstualności typowe dla analiz wcześniejszych. W szczególności funkcja medium nabiera coraz większego znaczenia wraz z dywersyfikacją środków przekazu i specyfiki ich oddziaływania społecznego. Przykładowo, w transformacji gatunku, jakim podlegał wykład w naszej kulturze akademickiej wydzielić można chociażby ogniwa takie, jak: wykład odczytywany z tekstu pisanego; wykład mówiony na podstawie napisanego tekstu; wykład mówiony bez (wyraźnej) pomocy tekstu pisanego (w stylu angielskiego talk); wykład jako (szablonowa) prezentacja multimodalna (np. w PowerPoincie); wykład na platformie internetowej (moodle) z ewentualnym wykorzystaniem narzędzi interaktywnych itp., natomiast polski życiorys na potrzeby instytucjonalne ewoluował w stronę curriculum vitae (CV), schematu kojarzonego z angielskim wzorem autoprezentacji. W miejsce narracyjnej, osobistej autoprezentacji pojawiło się szablonowe listowanie grup tematycznych (wykształcenie, historia zatrudnień, zainteresowania itp.). Oblicza Komunikacji 5, 2012 © for this edition by CNS Oblicza 5.indb 19 2013-07-04 09:54:50 20 ANNA DUSZAK Z punktu widzenia zmian gatunkowych zachodzących we współczesnych dyskursach cechę hybrydyzacji daje się odnieść do szerokiego spektrum procesów dyskursywnych. Oprócz hybryd o charakterze centralnym, semiotycznie przejrzystych, czyli postrzeganych jako skrzyżowanie dwu schematów gatunkowych (np. dokument fabularyzowany; konwersatorium jako forma komunikacji akademickiej łącząca elementy wykładu/prezentacji oraz dyskusji/ćwiczeń), pojawiają się także struktury amorficzne, wielowymiarowe, o zatartych centrach gatunkowych, poszukujące swego miejsca w rejestrach gatunków. Pojawiają się nowe nazwy, które wymagają wypełnienia treściami gatunkowymi, lub nowe formacje dyskursywne, dla których nie ma (dobrego) nazewnictwa w bieżącej nomenklaturze gatunków. Takim przykładem może być article-cum-comments, co pokazuje Cambria (2011) na przykładzie wiadomości prasowej współtworzonej przez odbiorców poprzez komentowanie na bieżąco doniesień w brytyjskiej prasie elektronicznej. Tytuł tekstu, Opinions on the move: An exploration of the ‘article-cum-comments’ genre, zawiera hasło wywoławcze dla całego tomu: Genre(s) on the Move. Hybridization and Discourse Change in Specialized Communication (Sarangi, Polese, Caliendo 2011). Książka jest jednym z przykładów lawinowo rosnącego zainteresowania dynamiką zmian społecznych i dyskursywnych we współczesnym świecie, które to zjawiska każą stawiać pytania nie tylko o nowe formy uczestnictwa w kulturze, ale także o nowe narzędzia badawcze i reprezentatywność pozyskiwanych obserwacji. Częścią zmiany dyskursywnej jest wymuszana przez ideologie globalizacji wielofunkcyjność form komunikacyjnych, z reguły zacierająca dominantę gatunkową tekstu lub odkształcająca ją, co widać z perspektywy analiz historycznych i porównawczych. Blog akademicki (weblog) można postrzegać jako przykład stabilizowania się gatunkowego nowej formacji dyskursywnej, której źródła leżą w tradycyjnym pamiętniku, równie dobrze jak w całkiem współczesnym modelu tzw. personal home pages (por. Herring 2012). W oglądzie gatunkowym blog pełni dzisiaj różne funkcje: jest formą autoprezentacji i promocji naukowców; platformą do publikacji wyników badań oraz zapowiedzi prac powstających; forum interaktywnej wymiany myśli w środowisku; pozwala manifestować postawy ideologiczne (np. realizować etos nauki otwartej, a więc „darmowej” i/lub „popularnej”); w sumie jest jednak przede wszystkim elementem budowania tożsamości akademickiej, społecznej (por. Sokół 2012). Z drugiej strony nie należy zapominać, iż jest to forma komunikacji powszechnie praktykowana przez innych aktorów społecznych (np. polityków), co komplikuje sytuowanie tego gatunku w obrębie jednej (centralnej) domeny dyskursywnej, a więc także jego definiowanie względem jakiegoś konkretnego centrum gatunkowego. Na uwagę zasługują stopnie uzależnienia nowych form dyskursywnych od technologii informatycznych i ingerencji innych niż język systemów semiotycznych. Trudno przecenić wpływ cyberprzestrzeni na zachodzące zmiany gatunkowe, podobnie jak semiotyki alternatywnej (obrazu). Przykładowo, Crowston i Williams (2000 w: Herring 2012) analizują relacje międzygatunkowe na linii off-line–on-line. Mamy więc rekonstrukcje „starych” gatunków oraz ich adaptacje do potrzeb przekaOblicza Komunikacji 5, 2012 © for this edition by CNS Oblicza 5.indb 20 2013-07-04 09:54:50 CENTRA, HYBRYDY I ZMIANA SPOŁECZNO-DYSKURSYWNA 21 zu elektronicznego, ale także konstytuujące się nowe formacje gatunkowe (emergent genres). Jednak tego rodzaju podziały są niekoniecznie przejrzyste, a ich ilustracje jednoznaczne (por. Herring 2012), czemu trudno się dziwić, zważywszy na złożoność i elastyczność materii. Niewątpliwie wiele z obserwowanych zjawisk ma status on the move, a więc jest na tyle „w ruchu”, iż pozostają one trudno uchwytne na potrzeby klasyfikacji i eksplikacji. Niektóre zjawiska są (już) w miarę ustabilizowane: gazety tradycyjne (w wersji papierowej) mają swe odpowiedniki w wersji on-line; artykuły opublikowane tradycyjną metodą są wklejane do sieci, ale jednocześnie pojawiają się e-czasopisma, które konstruują własną strukturę gatunkową. W kategorii gatunków „wyłaniających się” (emergent), powoli rozpoznawanych społecznie, ale nadal o niejasnym trzonie gatunkowym, pojawiają się chociażby tzw. wikis czy YouTube videos. Przybierają one postać nowego hipertekstu o charakterze multisemiotycznym, interaktywnym, zacierającym rozkład ról: autor–odbiorca. Podsumowanie Po zwrocie kognitywnym w lingwistyce (szczególnie w pragmatyce) dał się zauważyć zwrot dyskursywny i krytyczny. Kumulacja obu tendencji widoczna jest zwłaszcza w krytycznej analizie dyskursu, ale obejmuje także część lingwistyki stosowanej (retoryki, analizy gatunków), o czym była mowa powyżej. Obecnie daje się zauważyć zwrot semiotyczny, związany z rosnącą multimodalnością komunikacji. Wykorzystaniu intersemiotycznych technik wizualizacyjnych towarzyszy dążenie do wzmożonej perswazji i interaktywności przekazu. W jakimś sensie można więc mówić także o skupianiu się na działaniu językowym, jego rytualizacji w określonych przestrzeniach i kontekstach, stąd chociażby rekontekstualizacja porządku interakcyjnego w ujęciu Goffmana (por. Scollon, Wong Scollon 2003). Dynamika dyskursów, w tym rosnąca hybrydyzacja zjawisk komunikacyjnych, narusza dotychczasowe podstawy ich kategoryzacji i społecznego wartościowania. W polskim kontekście przykładem tego rodzaju procesów może być promowanie komiksu na potrzeby narracji historycznej przez instytucje takie, jak Muzeum Powstania Warszawskiego, a więc zwyczajowo łączone z wysoką kulturą przekazu. Podobnie powstaje pytanie o rolę praktyk niedyskursywnych, de facto gatunków niedyskursywnych (np. rekonstrukcje historyczne), które odgrywają ważną rolę na poziomie metadyskursywnym, prowadząc do powstawania dyskursów i kontrdyskursów językowych w debacie o pamięci narodowej. Od strony metodologicznej kwestionowanie logocentryzmu współczesnej lingwistyki (por. Kress, Leite-Garcia, Leeuwen van 1997; Leeuwen van 2005) wobec okulocentryzmu współczesnej kultury (ostatni termin za: Jaye 1993 w: Rose 2010) można rozumieć jako podważanie tradycyjnego centrum badawczego, jakim był język (dyskurs) na rzecz formacji semiotycznie niejednorodnych. Czasem stawia się tezy o marginalizacji języka wobec nie-językowych, z reguły wizualnych form inOblicza Komunikacji 5, 2012 © for this edition by CNS Oblicza 5.indb 21 2013-07-04 09:54:50 22 ANNA DUSZAK terakcji społecznej. Pokazując ewolucję formatu instrukcji komputera firmy Apple w ostatnich latach, Iedema (2003) sugeruje kierunek zmian w strukturze gatunkowej (amerykańskiej) instrukcji obsługi. Rzecz polega głównie na decentralizacji statusu języka, ale także na innych — w stosunku do grafiki — funkcjach opisu werbalnego. Nie wdając się tu w szczegóły, można rozważać, jakie wnioski rzeczywiście płyną z tego rodzaju eksploracyjnych obserwacji. Jedno jest pewne, iż pytania z perspektywy semiotyki alternatywnej (język czy obraz) należą dzisiaj do głównych wyzwań analizy dyskursu, semiotyki społecznej i teorii komunikacji w ogóle. Obecnie (anglojęzyczna) analiza dyskursu wykazuje znaczną fragmentaryzację i specjalizację pól badawczych. Oprócz podejść, o których była już mowa, należy wskazać na takie nowo promowane hasła, jak multimodalna analiza dyskursu (np. O’Halloran 2004), Discourse 2.0., Web 2.0 lub CMCMDA (convergent media computermediated discourse analysis) (np. Herring 2012). Uczestnictwo w kulturze globalnej i jej dyskursach wymaga rekontekstualizacji wcześniejszych sprawności komunikacyjnych, podobnie jak nabycia nowych. W efekcie zmiana dyskursywno-społeczna staje się często podstawą nowego rozdania władzy symbolicznej, a więc także wykluczenia społecznego. Podobnie badanie współczesnych dyskursów wymaga od lingwisty rewizji dotychczasowych metakompetencji i zdobywania nowych. Skąd wiadomo, chociażby, jak ludzie „faktycznie” odbierają czy koordynują słowo z obrazem w przekazie intersemiotycznym? W rezultacie lingwistyczna analiza dyskursu staje przed pytaniem o swoją własną tożsamość naukową. To z kolei oznacza konieczność wychodzenia poza tradycyjne ramy lingwistyki i włączania innych dziedzin wiedzy i metodologii badawczych. Jednocześnie istotą sprawy są tu nie tylko takie dyscypliny, jak socjologia, historia, ekonomia czy politologia, tradycyjnie przywoływane w polemikach wokół krytycznej analizy dyskursu, lecz także eksperymentalne nauki o mózgu. Bibliografia Bachtin M. (1986): Estetyka twórczości słownej, Warszawa. Beaugrande de R. (1996): New Foundations for a Science of Text and Discourse, Norwood, NJ. Bennett K. (2011): The buttler syndrome: Academic discourse on the semi-periphery. [Referat wygłoszony na konferencji PRISEAL 2, Sosnowiec, 9–11 czerwca]. Bhatia V. (1993): Analysing Genre: Language Use in Professional Settings, New York. Bolton K. (2006): World Englishes today, [w:] B.B. Kachru, Y. Kachru i C.L. Nelson (red.), The Handbook of World Englishes, Malden, s. 240–269. Cambria M. (2011): Opinions on the move: An exploration of the ‘article-cum-comments’ genre, [w:] S. Sarangi, V. Polese, G. Caliendo (red.), Genre(s) on the Move. Hybridization and Discourse Change in Specialized Communication, Neapol, s. 135–150. Canagarajah S. (2002): A Geopolitics of Academic Writing, Pittsburgh. Chouliaraki L., Fairclough N. (1999): Discourse in Late Modernity. Rethinking Critical Discourse Analysis, Edinburgh. Clyne M. (1981): Culture and discourse structure, „Journal of Pragmatic” 5, s. 61–66. Clyne M. (2003): Dynamics of Language Contact, Cambridge. Connor U. (1996): Contrastive Rhetoric, Cambridge. Oblicza Komunikacji 5, 2012 © for this edition by CNS Oblicza 5.indb 22 2013-07-04 09:54:50 CENTRA, HYBRYDY I ZMIANA SPOŁECZNO-DYSKURSYWNA 23 Connor U. (2004): Intercultural rhetoric research: Beyond texts, „Journal of English for Academic Purposes” 3, s. 291–304. Culpeper J., Bousfield D., Wichmann A. (2003): Impoliteness revisited: With special reference to dynamic and prosodic aspects, „Journal of Pragmatics” 35, s. 1545–1579. Daneš F. (1987): Values and attitudes in language standardization, [w:] J. Chloupek, J. Nekvapil (red.), Reader in Czech Sociolinguistics, Amsterdam, s. 206–245. Dijk van T. (1981): Studies in the Pragmatics of Discourse, The Hague. Dij van T. (2006): Discourse, context and cognition, „Discourse Studies“ 8(1), s. 159–177. Dijk van T. (2009): Society and Discourse. (How Social Contexts Influence Text and Talk), Cambridge-New York. Duranti A. (1997): Linguistic Anthropology, Cambridge. Duszak A., Fairclough N. (red.) (2008): Krytyczna analiza dyskursu. Interdyscyplinarne podejście do komunikacji społecznej, Kraków. Duszak A., Okulska U. (2011): Age and language studies, [w]: A. Duszak i U. Okulska (red.), Language, Culture and the Dynamics of Age, Berlin-New York, s. 3–25. Eggins S., Martin J. (1997) [2001]: Gatunki i rejestry dyskursu, [w:] T. van Dijk (red.), Dyskurs jako struktura i proces, przeł. G. Grochowski, Warszawa. Fairclough N. (2003): Analysing Discourse. Textual Analysis for Social Research, London. Foley W. (1997): Anthropological Linguistics. An Introduction, Oxford. Foucault M. (1977): Archeologia wiedzy, Warszawa. Gajda S. (1999): Współczesny polski dyskurs naukowy, [w:] S. Gajda (red.), Dyskurs naukowy — tradycja i zmiana, Opole, s. 7–17. Halliday M.A.K. (1978): Language as a Social Semiotic. The Social Interpretation of Language and Meaning, London. Herring S. (2012): Discourse in Web 2.0: Familiar, reconfigured and emergent, [w:] D. Tannen, A.M. Tester (red.), Discourse 2.0: Language and New Media, Washington DC. Iedema R. (2003): Multimodality, resemiotization: extending the analysis of discourse as multi-semiotic practice, „Visual Communication” 2(1), s. 29–57. Joseph J. (2004): Language and Identity: National, Ethnic, Religious, Houndmills. Kachru B.B. (1985): Standards, codification and sociolinguistic realism: The English language in the outer circle, [w:] R. Quirk, H. Widdowson (red.), English in the World: Teaching and Learning the Language and Literatures, Cambridge, s. 11–30. Kowalski G. (2011): Pragma-rhetorical strategies of claim-making and claim-challenging in Polish and English scientific discourse. [Niepublikowana praca doktorska], Warszawa. Kress G., Leite-Garcia R., Leeuwen van T. (1997): Discourse semiotics, [w:] T. van Dijk (red.), Discourse as Structure and Process, London, s. 257–290. Krzyżanowski M. (2010): The Discursive Construction of European Identities, Frankfurt am Main. Leeuwen van T. (2005): Introducing Social Semiotics, London. O’Halloran K.L. (red.) (2004): Multimodal Discourse Analysis. Systemic Functional Perspective, London. Phillipson R. (1992): Linguistic Imperialism, Oxford. Rose G. (2010): Interpretacja materiałów wizualnych. Krytyczna metodologia badań nad wizualnością, Warszawa. Sarangi S., Polese V, Caliendo G. (red.) (2011): Genre(s) on the Move. Hybridization and Discourse Change in Specialized Communication, Neapol. Scollon R., Wong Scollon S. (2003): Discourses in Place. Language in the Material World, London-New York. Seidlhofer B. (2005): English as a Lingua Franca, „ELT Journal” 59(4), s. 339–341. Sokół M. (2012): Discoursal Construction of Academic Identity in Cyberspace, Newcastle. Swales J. (1990): English in Academic and Research Settings, Cambridge. Verschueren J. (1999): Understanding Pragmatics, London. Oblicza Komunikacji 5, 2012 © for this edition by CNS Oblicza 5.indb 23 2013-07-04 09:54:50 24 ANNA DUSZAK Wodak R., Krzyżanowski M. (red.) (2008): Qualitative Discourse Analysis in the Social Sciences, Houndmills [Jakościowa analiza dyskursu w naukach połecznych, 2011, Warszawa]. Centres, hybrids and socio-discursive change Summary In the article I examine general issues concerning the function of the centre-periphery visualisation in discourse analysis and, indirectly, in many other studies into modern social communication. I emphasise the dynamics of mutual relations between the centre and the peripheries, including the definitional and categorial instability of both concepts as well as the relativity of research heuristic using this kind of metaphor. The point of reference is the English-language literature on the subject. In the article I focus briefly on two aspects of the problem: external and internal with regard to discourse analysis. In the case of the former, my interest focuses on globalisation, i.e. how social, economic, cultural and technological transformations influence our social actions and thinking about discourse, symbolic power and social identity. The latter case is about the genre which for me is the definitional centre for linguistic discourse analysis, especially for critical discourse studies with an interdisciplinary background. The aim of my reflections is to show how socio-discursive changes, including the growing hybridisation and multimodality of communication as well as the generic openness of new discursive formations, influence the destabilisation of the centre-periphery relations in social perception and discourse analysis. I believe that both turns in contemporary discourse studies — the critical and the semiotic — pose completely new challenges to linguistically-based discourse analysis and, consequently, to linguistics itself. Keywords: center-periphery; social and discursive change; genre; textual hybrids, multimodality. Oblicza Komunikacji 5, 2012 © for this edition by CNS Oblicza 5.indb 24 2013-07-04 09:54:50
