Dialog i komunikacja w małżeństwie i rodzinie

Dialog i komunikacja w małżeństwie i rodzinie

dr Sabina Zalewska
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
DIALOG I KOMUNIKACJA W MAŁŻEŃSTWIE I RODZINIE
Życie ludzkie, w tym i życie małżeńskie jest procesem dynamicznym,
ciągle się rozwijającym i napotykającym na wciąż nowe trudności. Wiele
przeżytych wspólnie przez małżonków lat może rodzić takie niebezpieczeństwo,
gdzie zanika wzajemne zainteresowanie, a co za tym idzie i więź psychiczna.
Sytuacje takie zdarzają się zdaniem socjologów i psychologów, gdy partnerzy w
ciągu swojego małżeństwa przekładają role rodzicielskie nad role małżeńskie.
Wkładając
wszystkie
siły
w
wychowanie
dzieci
zapominają
często
o
zobowiązaniach względem siebie, stąd po odejściu dzieci z domu nie potrafią już
nawiązać takiego kontaktu psychicznego, jaki kiedyś ich łączył 1.
„W wielu małżeństwach rozwód brany jest pod uwagę nie dlatego, że
małżonkowie znienawidzili się po kilku czy kilkunastu latach życia razem, lecz
dlatego, że są po prostu sobą znudzeni” 2. Znudzenie partnerem w małżeństwie jest
wynikiem zaniku łączących ich dotąd więzi. Więź natomiast osłabiana jest
niedostatkiem otwartego porozumiewania się obniżającego
poziom odczuć
intymności i zażyłości 3.
Ideą przewodnią tego artykułu jest chęć zaobserwowania, na czym
koncentrują się małżonkowie w trakcie komunikowania si ę, czy potrafią
zainteresować się tym, co mówi partner i przyznać mu rację; jak oceniają swoje
uczucia wywołane w czasie komunikowania się i jakie są te uczucia: akceptujące
czy dezaprobujące?
Do tej pory spośród polskich bardziej znanych psychologów badania nad małżeńską
komunikacją przeprowadzała E. Trzebińska4 oraz między innymi L. Grzesiuk, M. BraunGałkowska i Cz. Walesa, M. Beisert, M. Ryś, J. Szopiński, Z. Nęcki, M. Ziemska, L.
1
D. Markowska, Partnerstwo w rodzinie-idea a praktyka, Nasza Praca, 1987 nr 7-8, s. 14.
A. L. McGinnis, Sztuka miłości, Warszawa 1991, s. 18.
3
M. Jasiecki, Otwartość i jej znaczenie w małżeństwie, Zdrowie Psychiczne, 1991 nr 1-4, s. 121.
4
E. Trzebińska, Stały i zmienny sposób definiowania relacji z partnerem w toku komunikacji
interpersonalnej a niektóre właściwości reprezentacji poznawczych i efektywność komunikowania się, Nie
opublikowana praca doktorska UW, Warszawa 1981.
2
1
Gapik i A. Kapelska, J. M. Stanik5. Z ilości publikacji sądzić należy, że stan wiedzy
dotyczący kontaktu interpersonalnego w małżeństwie jest dość znaczący. Należy jednak
zauważyć, że dopiero ostatnie mniej więcej 20 lat przyniosło pewien rozkwit w
psychologicznych badaniach nad komunikacją w małżeństwie. Koncentrowano się przede
wszystkim nad ujawnieniem pewnych mechanizmów kierujących życiem małżeńskim i
mających wpływ na jego jakość i trwałość. Cel wszystkich tych badań jest więc określony,
mają one służyć dobru małżeństwa i rodziny, a w efekcie dobru samego człowieka.
1. Dialog małżeński
Pojecie dialog małżeński najczęściej spotyka się w pracach formacyjnych
wspólnot zrzeszających małżeństwa i rodziny. Są to wspólnoty: Domowy Kościół,
Rodziny Nazaretańskie, Neokatechumenat, Związek Rodzin Szensztackich.
„Dialog małżeński zwany obowiązkiem zasiadania, to dłuższa chwila czasu, spędzona
w spokoju, co miesiąc razem, w celu usunięcia wszystkiego co zagraża jedności
małżeńskiej, w celu umocnienia ogniska domowego. To chwila spędzona pod okiem
Bożym i przy Bożej pomocy”.6 Zatrzymajmy się przy niektórych sformułowaniach tej
definicji.

Dłuższa chwila – Należy przeznaczyć na dialog przynajmniej jedna
godzinę. Nie należy spieszyć się, wzajemnie nie popędzać się, cierpliwie
wysłuchać drugą osobę do końca. Jeden omówić jeden temat dokładnie niż
kilka powierzchownie.
5
L. Grzesiuk, Style komunikacji interpersonalnej, Wydawnictwa UW, Warszawa 1979; L. Grzesiuk,
Zachowania komunikacyjne, ich osobowościowe korelaty i efektywność komunikacji interpersonalnej,
Studia Psychologiczne, 1985 nr 2; L. Grzesiuk, Studia nad komunikacją interpersonalną, Warszawa 1994; M.
Braun-Gałkowska, Cz. Walesa, Problemy psychicznego podobieństwa współmałżonków i powodzenia
małżeństwa, Roczniki Filozoficzne, 1975 nr 4; M. Braun-Gałkowska, Miłość aktywna, Warszawa 1985; M.
Beisert, Niepłodność jako czynnik zaburzający komunikację interpersonalną w małżeństwie, Problemy
Rodziny, 1980 nr 1; M. Ryś, Jakość małżeństwa a komunikowanie się małżonków i sposoby rozwiązywania
wzajemnych konfliktów, Problemy Rodziny, 1996 nr 5; J. Szopiński, Rozwój kontaktu osobowego we
współczesnym małżeństwie, Zdrowie Psychiczne 1973 nr 4; J. Szopiński, Komunikacja interpersonalna w
małżeństwie, Roczniki Filozoficzne, 1976 nr 4; J. Szopiński, Więź psychiczna w małżeństwie, Problemy
Rodziny, 1977 nr 5; J. Szopiński, Skala Więzi Małżeńskiej, (w:) Psychologia w służbie człowieka, Z.
Ratajczak (red.), Warszawa 1980; J. Szopiński, Więź psychiczna a zadowolenie z małżeństwa, Problemy
Rodziny, 1981 nr 5; Z. Nęcki, Atrakcyjność wzajemna, Kraków 1996; Z. Nęcki, Komunikacja międzyludzka,
Kraków 1996; M. Ziemska, Postawy małżonków wobec siebie, Problemy Rodziny, 1982 nr 5-6; L. Gapik, A.
Kapelska, Czynniki zaburzające interakcje małżeńskie, Problemy Rodziny, 1978 nr 1; L. Gapik, Czynniki
zaburzające komunikację interpersonalną w małżeństwie, Problemy Rodziny 1980 nr 6; J. M. Stanik, Z
problematyki doboru małżeńskiego, Problemy Rodziny, 1976 nr 1; J. M. Stanik, Psychologiczne problemy
diagnozy współżycia małżeńskiego, Problemy Rodziny, 1976 nr 5; J. M. Stanik, Funkcjonowanie
małżeństwa na płaszczyźnie zadaniowej, Problemy Rodziny, 1977 nr 2.
6
Materiały Domowego Kościoła.
2

Spędzona w spokoju – Rozmowa powinna być prowadzona w atmosferze
miłości, spokoju, ciszy, pełnej akceptacji drugiej osoby.

Co miesiąc – raz w miesiącu małżonkowie powinni spojrzeć z dystansem w
przeszłość i w przyszłość; podsumować miniony miesiąc, dziękując sobie
za dobro, którego doświadczyli. Należy wyznaczyć kierunek pracy nad
sobą, aby małżeństwo stawało się szczęśliwe i dawało lepsze świadectwo
życia dzieciom, rodzinie, sąsiadom.

Pod okiem Bożym – Obowiązek zsiadania, to prawdziwe „przejście Pana”,
stąd konieczność dłuższej modlitwy przed dialogiem i po jego zakończeniu.
Jaką formę może przybrać ta modlitwa?
Może to być: dzielenie się Słowem Bożym, modlitwa różańcowa, modlitwa
spontaniczna prośby, dziękczynienia itp.

Razem – Trzeba być razem, a nie obok siebie. Konieczna jest tu wzajemna
szczerość i otwartość. Należy przeanalizować motywy, poruszenia
wewnętrzne, które kryją się za naszymi decyzjami, nasze sposoby bycia,
postępowania.
Wiele wspólnot religijnych pracujących z małżeństwami, traktuje dialog małżeński
jako narzędzie pracy duchowej i formacyjnej. Określają one zakres omawianych tematów
w trakcie dialogu. Oto zakres najczęściej omawianych problemów:

Nasze życie osobiste – Trzeba poznać siebie, ale i współmałżonka. Miłość domaga
się poznania, bo każda osobowość jest tajemnicą i dlatego zbliżać się trzeba do niej
z szacunkiem i czujną uwagą.

My i nasz Bóg – Jego wola względem naszego małżeństwa, naszej rodziny:
modlitwa, współżycie sakramentalne, praktyki religijne, lektura Pisma Świętego,
ewangelizacja.

Ty i ja – Gdzie jesteśmy pod względem naszej jedności fizycznej, uczuciowej,
intelektualnej?

My i nasze dzieci – Trzeba spojrzeć na każde dziecko oczyma Pana, prosić Go,
abyśmy nasze dzieci kochali tak, jak On i prowadzili je według Jego zamiarów.

My i inni – Przeanalizować następujące odniesienia:, nasza Rodzina, nasi sąsiedzi,
współpracownicy.
2. Komunikacja małżeńska i rodzinna
3
Ewa Trzebińska biorąc pod uwagę zakres koncentracji rozmówcy ustalający
jego relacje do partnera wyróżnia trzy style:

styl egocentryczny dążący do przypisywania sobie pozycji wyższej niż
partnerowi;

styl allocentryczny wyrażający tendencję do przypisywania pozycji wyższej
partnerowi;

styl partnerski przejawiający się w przypisywaniu sobie i partnerowi
pozycji równorzędnych 7.
J. Hawkins, D. Weisberg i D. Ray biorąc pod uwagę stopień otwartości oraz
rodzaj
komunikacji
wyodrębnili
cztery
podstawowe
style
komunikacji
małżonków:
a) styl w pełni otwarty – partnerski,
b) styl konwencjonalny,
c) styl kontrolujący,
d) styl spekulatywny 8.
Partnerstwo w odniesieniu do małżeństwa jest pojęciem stosunkowo
młodym mającym swe korzenie w tzw. „rodzinie nuklearnej” tj. rodzinie
składającej się najwyżej z dwóch pokoleń czyli rodziców i dzieci. Ten typ rodziny
wytworzył się w Stanach Zjednoczonych przed II wojną światową wraz z szybkim
rozwojem tamtejszego przemysłu oraz postępującą urbanizacją i był początkowo
przeciwstawiany modelowi rodziny patriarchalnej wielopokoleniowej, w której
głową i ostatecznym decydentem był ojciec. Współcześni psychologowie wraz z
rozwojem interakcji małżeńskich i rodzinnych, które idą w kierunku oparcia się na
zasadach równości praw i obowiązków współmałżonków, przewadze w relacjach
małżeńsko – rodzinnych elementów wspólnoty nad elementami instytucjonalnymi
zastąpili pojęcie „rodziny nuklearnej” innymi, takimi jak „związek otwarty” czy
„związek partnerski” 9.
Partnerski styl komunikacji polega generalnie na partnerskim dialogu, na
umiejętności słuchania małżonka, na bezpośrednim i otwartym ujawnianiu uczuć i
myśli oraz odczuć wywołanych zachowaniem partnera, na wyznaczaniu i
7
L. Grzesiuk, Studia..., dz. cyt. s. 32.
Cyt. za M. Ryś, Psychologia..., dz. cyt., s. 46-47.
9
J. Krzyszkowski, Uwarunkowania realizacji modelu partnerskiego w małżeństwie, Problemy Rodziny, 1989
nr 6, s. 3.
8
4
realizowaniu wspólnych celów. Małżonkowie komunikujący się w ten sposób nie
narzucają
sobie
nawzajem
swoich
zdań,
potrafią
koncentrować
się
na
zachowaniach partnera, wyrażają swoje prawdziwe intencje nie podporządkowując
swoich poglądów rozmówcy, a dążenie do jednomyślności jest konieczne tylko w
sprawach istotnych dla ich związku 10.
Styl konwencjonalny charakteryzuje się małą otwartością partnerów w
ujawnianiu uczuć, myśli, przeżyć i poglądów. Celem takiego postępowania jest
unikanie konieczności rozwiązywania problemów ujawniających się w otwartych
rozmowach małżonków. Taka strategia jest skuteczna tylko na krótką metę,
okazując się zawodną w dłuższym okresie czasu. Ciągła powściągliwość, lęk
przed zdemaskowaniem i kompromitacją, narastanie uprzedzeń i wzajemnej
wrogości może znaleźć ujście w częstych wybuchach gniewu i poczuciu
wyobcowania. Wtedy partnerzy nie radzą sobie z powstałymi problemami
dotyczącymi ich życia osobistego i małżeńskiego. Gdy partnerzy pozostają przy
akceptacji istniejącego pomiędzy nimi dystansu to głębokie więzi w takim
małżeństwie nie mogą się wytworzyć i związek taki trwa w stagnacji 11.
Styl
kontrolujący
polega
na
dążeniu
jednego
z
partnerów
do
podporządkowania sobie drugiego, do wywoływania w nim poczucia poddaństwa.
Komunikacja tutaj często spełnia rolę manipulacyjną. Prawdziwe zamiary
nadawcy z reguły nie są ujawniane, a jeżeli są to tylko w formie niewerbalnej.
Styl ten jest wybitnie niepartnerski, staje się on przyczyną powstawania napięć,
niechęci i nieporozumień pomiędzy partnerami.
3. Komunikacja jako dialog
Skuteczność rozwoju relacji i pogłębienia więzi w małżeństwie
jest w
ogromnej mierze uzależniona od stopnia intensywności i efektywności rozmów
prowadzonych
przez
partnerów.
Wzrastająca,
lub
utrzymująca
zadawalającym
poziomie intensywność pozytywnych interakcji
się
na
werbalnych
świadczy o wysokim stopniu porozumienia, zaś obniżająca się ilość rozmów
pomiędzy małżonkami, o kryzysie lub braku
tegoż
porozumienia. Efektywna
komunikacja prowadzi do większego wzajemnego zrozumienia dzięki poszerzeniu
10
11
M. Ryś, Psychologia małżeństwa. Zarys problematyki, Warszawa 1993 , s. 43.
M. Jasiecki, Otwartość i jej znaczenie w małżeństwie, Zdrowie Psychiczne, 1991 nr 1-4, s. 125.
5
wspólnego pola znaczeń, dając w efekcie poczucie małżeńskiej jedności 12.
Jednakowe rozumienie przez partnerów treści przekazywanych informacji sprawia,
że mówią oni tym samym „językiem”, to znaczy- rozumieją to co słyszą i potrafią
nadać zrozumiałą dla partnera odpowiedź. Jest to umiejętność przekazywania
informacji zwrotnych budujących porozumienie. J. Reusch uważa, ż e „proces
komunikacji
spełnia
trzy
funkcje:
umożliwia
przyjmowanie,
ocenianie
i
przekazywanie wiadomości” 13, czyli między innymi prowadzenie pozytywnego
dialogu i skutecznej wymiany myśli. Zdaniem Jerzego Grzybowskiego osiąga się
to dzięki stosowaniu w rozmowie następujących postaw:

otwartości i wrażliwości;

słuchania przed mówieniem;

rozumienia przed ocenianiem;

dzielenia się przed dyskutowaniem;

przebaczania 14.
Otwartość polega tutaj nie tylko na bezpośrednim wyrażaniu swoich uczuć,
myśli, emocji, ale również na wrażliwości wobec partnera i jego potrzeb oraz
pragnieniu ich zaspokojenia. Wrażliwość jest tutaj ukierunkowana przede
wszystkim na potrzeby wyższe, do których E. Sujak zalicza potrzebę rozwoju i
twórczości przejawiających się we wzajemnym ubogacaniu się wartościami
tkwiącymi w osobowościach małżonków, w wyznaczaniu i osiąganiu celów
życiowych oraz znalezieniu sensu życia 15.
Słuchanie jest cechą istotną w małżeńskim dialogu. Dzięki niej partnerzy
wyrabiają w sobie zdolność przekazywania informacji zwrotnych będących w
ścisłym powiązaniu z odebranym przekazem. Unika się przez to takich sytuacji, w
których każdy z partnerów mówi co innego. Rozumienie zamiast oceniania wynika
z istnienia zjawiska empatii w małżeństwie. Empatia to umiejętność wczuwania
się partnerów, czyli stawiania siebie w sytuacji partnera, a to znacznie ułatwia
wzajemny dialog 16. Dyskutowanie, które najczęściej opiera się na przedstawieniu
swojego stanowiska i dyskredytacji zdania partnera nie prowadzi do porozumienia,
12
Tamże, s. 44.
Cyt. za S. Kowalik, Z zagadnień psychologii społeczne j, Warszawa 1984, s. 103.
14
J. Grzybowski, Wprowadzenie do dialogu, Kraków 1997, s. 48 – 60.
15
E. Sujak, Komunikacja międzyosobowa w życiu codziennym rodziny, (w:) Jan Paweł II – Familiaris
Consortio, tekst i komentarze, T. Styczeń (red.), Lublin 1987, s. 211-215.
16
B. Wojciszke, Psychologia miłości, Gdańsk 1993, s. 118.
13
6
w przeciwieństwie do dialogu opartego na dzieleniu się swoimi myślami,
emocjami i przeżyciami 17.
Świadomość konieczności wzajemnego przebaczania w małżeństwie jest
sprawą zasadniczą dla wyjścia z powstałych konfliktów, od których żadne
małżeństwo nie jest wolne i dla powrotu do dialogu. Świadectwo zaś, jest tutaj
wychodzeniem na zewnątrz poza wspólnotę małżeńską do innych par i ukazywania
im sposobów na udane życie małżeńskie. Takie wychodzenie partnerów na
zewnątrz, spełnia wobec tych par, do których się kieruje rolę terap eutyczną 18.
Dodatkowym
elementem
zwiększającym
efektywność
rozmowy
jest
porozumiewanie się na temat komunikowania nazywane przez niektórych
psychologów metakomunikacją. Mówimy wówczas, że partnerzy kontrolują
rozmowę 19.
Określenie zasad kontrolujących dialog jest możliwe tylko w partnerskim
związku, gdzie małżonkowie mają wzajemny szacunek dla poglądów i zdań
partnera. Kontrolowanie przebiegu rozmowy zwiększa szansę porozumienia i
wpływa w istotnym stopniu na doświadczenie satysfakcji z jej prowadzenia 20.
Jednym
z
głównych
warunków
udanego
i
skutecznego
dialogu
prowadzącego do porozumienia jest niewątpliwie wzajemna akceptacja partnerów
opierająca się na zainteresowaniu. Sama akceptacja nie wystarczy, gdyż może być
spowodowana zwykłą koniecznością, np. stwierdzając, że ona czy on już taki jest i
koniec. Zainteresowanie wyraża się słuchaniem, żywą, współdoznającą reakcją i
pytaniami 21 i to nie grzecznościowymi, ale płynącymi z prawdziwej chęci
poznania odczuć, pragnień, myśli czy zdania współmałżonka. Aktywne s łuchanie
jest bezinteresownym skoncentrowaniem uwagi na przeżywaniu rozmówcy, które
jest w małżeństwie doskonałą formą okazywania sobie nawzajem zainteresowania
i miłości. Zainteresowanie jest zasadą rozmowy prowadzącą do zrozumienia oraz
akceptacji partnera 22.
Dialog nie zawsze jednak prowadzi do porozumienia. Brak porozumienia
może być spowodowany brakiem szczerego ujawniania swoich postaw i myśli,
używaniem w rozmowie aluzji i niedomówień, selektywnym słuchaniem partnera,
17
J. Grzybowski, dz. cyt., s. 55.
Tamże, s. 57-58.
19
E. Płaszczyński, Otwartość w diadach małżeńskich, Częstochowa 1993, s. 30-31.
20
Tamże.
21
S. Garczyński, Współżycie łatwe i trudne, Warszawa 1978, s. 242.
22
E. Sujak, Poradnictwo małżeńskie i rodzinne, Katowice 1988, s. 136.
18
7
niechęcią do zrozumienia jego intencji. Największą tragedią komunikacji
małżeńskiej jest jej zerwanie, lub kontynuowanie jej tylko po to, aby atakować
partnera 23.
Małżonkowie nigdy nie powinni dopuścić do sytuacji, w której przestaną ze
sobą rozmawiać. Brak dialogu świadczy o zaniku międz y nimi więzi emocjonalnej
i uczuciowej, braku wzajemnych zainteresowań, o oddalaniu się od siebie
partnerów, aż do możliwości rozpadu związku.
L. Scanzoni i J. Scanzoni przypisują sprawnie przebiegającej komunikacji
małżeńskiej tak samo istotną rolę jak samej miłości 24. Otóż najczęściej to właśnie
częste rozmowy prowadzą do rozwoju miłości. Gdy jednak zaczyna jej brakować,
to właśnie dialog przejmuje pewne zadania miłości i pozwala na utrzymanie
jedności związku dążąc do jej odbudowania. Wydaje się jednak, że gdy zaczyna
dzielić partnerów zbyt wiele i brak jest jakiejkolwiek więzi między nimi, to
również i skuteczny dialog prowadzący do porozumienia jest niemożliwy 25.
Małżeństwo jako trwały związek mężczyzny i kobiety, różnych od siebie
pod względem psychofizycznym, operujących różnymi stylami komunikacji
wymaga stałego doskonalenia procesu porozumiewania się. Jest to proces
dostosowywania swojego stylu mowy do stylu partnera. Wzajemne upodabnianie
się stylów mowy określa H. Giles jako konwergencję, natomiast powiększanie
rozbieżności w tym zakresie jako – dywergencję. Konwergencja może być
wzrastająca, lub obniżająca się w zależności od tego, czy proces komunikacji
upodabnia się do stylu mowy partnera o wyższym, czy partnera o niższym
prestiżu. W stylu partnerskim proces ten przebiega w obu kierunkach, dążąc do
znalezienia wspólnej płaszczyzny porozumienia 26.
BIBLIOGRAFIA
Beisert
M.,
Niepłodność
jako
czynnik
zaburzający
komunikację
interpersonalną w małżeństwie, Problemy Rodziny, 1980 nr 1, s. 80 -86.
23
M. Braun – Gałkowska, Rozwój miłości w małżeństwie, (w:) Miłość, małżeństwo, rodzina, F. Adamski
(red.), Kraków 1985, s. 229 – 230.
24
Cyt. za J. Rostowski, Zarys psychologii małżeństwa, Warszawa 1987, s. 82.
25
Tamże.
26
Cyt. za S. Kowalik, dz. cyt., s. 104.
8
Braun-Gałkowska M., Walesa Cz., Problemy psychicznego podobieństwa
współmałżonków i powodzenia małżeństwa, Roczniki Filozoficzne, 1975 nr 4, s.
47-69.
Braun-Gałkowska
M.,
Miłość
aktywna.
Psychiczne
uwarunkowania
powodzenia w małżeństwie, Warszawa 1985.
Braun-Gałkowska M., Rozwój miłości w małżeństwie, (w:) Miłość,
małżeństwo, rodzina, F. Adamski (red.), Kraków 1985, s. 221 – 252.
Gapik L., Kapelska A., Czynniki zaburzające interakcje w małżeństwie,
Problemy Rodziny, 1978 nr 1, s. 13-17.
Gapik
L.,
Czynniki
zaburzające
komunikację
interpersonalną
w
małżenstwie, Problemy Rodziny, 1980 nr 6, s. 13-16.
Grzesiuk L., Style komunikacji interpersonalnej, Wydawnictwa UW,
Warszawa 1979.
Grzesiuk L., Zachowania komunikacyjne, ich osobowościowe korelaty i
efektywność komunikacji interpersonalnej, Studia Psychologiczne, 1985 nr 2, s.
55-76.
Grzesiuk L., Studia nad komunikacją interpersonalną, Warszawa 1994.
Grzybowski J., Wprowadzenie do dialogu, Kraków 1997.
Jasiecki M., Otwartość i jej znaczenie w małżeństwie, Zdrowie Psychicz ne,
1991 nr 1-4, s. 121-135.
Kowalik S., Z zagadnień psychologii społecznej, Warszawa 1984.
Krzyszkowski J., Uwarunkowania realizacji modelu partnerskiego w
małżeństwie, Problemy Rodziny, 1989 nr 6, s. 3-14.
Markowska D., Partnerstwo w rodzinie – idea, a praktyka, Nasza Praca,
1987 nr 7-8, s. 9-19.
McGinnis A. J., Sztuka miłości, Warszawa 1996.
Nęcki Z., Atrakcyjność wzajemna, Kraków 1996.
Nęcki Z., Komunikacja międzyludzka, Kraków 1996.
Płaszczyński E., Otwartość w diadach małżeńskich, Częstochowa 1993.
Rostowski J., Zarys psychologii małżeństwa, Warszawa 1987.
Ryś M., Psychologia małżeństwa. Zarys problematyki, Warszawa 1993.
Ryś M., Jakość małżeństwa a komunikowanie się małżonków i sposoby
rozwiązywania wzajemnych konfliktów, Problemy Rodziny, 1996 nr 5, s. 5-16.
9
Stanik J. M., Psychologiczne problemy diagnozy współżycia małżeńskiego,
Problemy Rodziny, 1976 nr 5, s. 30-41.
Stanik J. M., Z problematyki doboru małżeńskiego, Problemy Rodziny,
1976 nr 1, s. 15-21.
Stanik J. M., Funkcjonowanie małżeństwa na płaszczyźnie zadaniowej,
Problemy Rodziny, 1977 nr 2, s. 1-7.
Sujak E., Komunikacja międzyosobowa w życiu codziennym rodziny, (w:)
Jan Paweł II – Familiaris Consortio, tekst i komentarze, T. Styczeń (red.), Lublin
1987, s. 211-215.
Sujak E., Poradnictwo małżeńskie i rodzinne, Katowice 1988.
Szopiński J., Rozwój kontaktu osobowego we współczesnym małżeństwie,
Zdrowie Psychiczne, 1973 nr 4, s. 28-34.
Szopiński
J., Komunikacja interpersonalna w małżeństwie, Roczniki
filozoficzne, 1976 nr 4, s. 79-91.
Szopiński J., Więź psychiczna w małżeństwie, Problemy Rodziny, 1977 nr
5, s. 32-39.
Szopiński J., Skala więzi małżeńskiej, (w:) Psychologia w służbie
człowieka, Z. Ratajczak (red.), Warszawa 1980, s. 101-106.
Szopiński J., Więź psychiczna a zadowolenie z małżeństwa, P roblemy
Rodziny, 1981 nr 5, s. 17-22.
Trzebińska E., Stały i zmienny sposób definiowania relacji z partnerem w
toku
komunikacji
interpersonalnej
a
niektóre
właściwości
reprezentacji
poznawczych i efektywność komunikowania się, Nie opublikowana praca
doktorska UW, Warszawa 1981.
Wojciszke
B.,
Psychologia
miłości.
Intymność,
Namiętność,
Zaangażowanie, Gdańsk 1993.
Wojtyła K., Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1986.
Ziemska M., Postawy małżonków względem siebie, Problemy Rodziny,
1982 nr 5-6, s. 10-17.
10