Szkoła Policji w Katowicach
Transkrypt
Szkoła Policji w Katowicach
Szkoła Policji w Katowicach Nauki Prawne Zwalczanie procederu fałszowania i kolportażu fałszywych banknotów oraz działania profilaktyczne Opracowanie: kom. mgr Andrzej Cichy ŁA PO O C JI LI SZK Zakład Prawa i Psychologii Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach 2004 2 3 SPIS TREŚCI: Wstęp 5 1. Istota i znaczenie procesu wykrywczego oraz dowodowego 7 2. Zapobieganie i zwalczanie procederu fałszowania i kolportażu fałszywych banknotów 12 3. Efekty działań organów ścigania karnego i wymiaru sprawiedliwości 39 Bibliografia 41 4 5 WSTĘP Ze względu na rozbieżności związane z rozumieniem pojęcia: „wykrywanie” oraz brak wyczerpującej i jasnej definicji tego zwrotu, postanowiłem przybliżyć w przystępnej formie znaczenie tego sformułowania; zarówno w ujęciu ogólnym, jak też w odniesieniu do problematyki fałszerstw i kolportażu fałszywych pieniędzy. Niniejszy skrypt zawiera także wyjaśnienia najistotniejszych zagadnień, ściśle związanych z istotą wykrywania i pracy wykrywczej organów ścigania karnego i wymiaru sprawiedliwości. Opracowanie to jest rezultatem prowadzonych przeze mnie badań. To zbiór teoretycznych rozważań, wynikających z doświadczeń zdobytych przez wyspecjalizowane w tej dziedzinie podmioty. Tematyka tego skryptu może posłużyć jako poszerzenie i uzupełnienie wiadomości zdobytych przez słuchaczy w trakcie zajęć z kryminalistyki, głównie w aspekcie taktyki kryminalistycznej. Źródło to będzie także pomocne we wzbogaceniu posiadanej przez wykładowców wiedzy, m.in. w ramach doskonalenia zawodowego. 6 7 1. Istota i znaczenie procesu wykrywczego oraz dowodowego Na podstawie teorii i bieżącej praktyki wypracowany został model procesu wykrywania fałszerza i kolportera fałszywych pieniędzy. Precyzując ten model, T. Hanausek stwierdził, że: „tradycyjny model wykrywania sprawców przestępstw w większości koncepcji teoretycznych opierał się na poszukiwaniu zazwyczaj jednego punktu wyjścia dla działań wykrywczych na miejscu zdarzenia ...” Nie negując przydatności oględzin i innych czynności procesowych, wskazał on na konieczność poszukiwania efektywnych źródeł informacji w różnych sferach oraz wielopłaszczyznowo. Zaakcentował w ten sposób potrzebę przesunięcia zainteresowań również na taktykę kryminalistyczną, a w obrębie tego na pracę operacyjną. Szczególną rolę w tym zakresie przypisuje właśnie metodom i środkom pracy operacyjnej. Opierając się na modelu określonym przez T. Hanauska, zmodyfikowanym przez K. Sławika, a następnie przeze mnie, przedstawiam poniżej schemat procesu wykrywania sprawcy fałszerstwa pieniędzy i ich kolportażu oraz krótkie objaśnienia użytych tam zwrotów: 1. BANKI, INSTYTUCJE, SKLEPY 4. EKSPERTYZY BIEGŁYCH 6. DANE Z EWIDENCJI KRYMINALNEJ 2. POKRZYWDZONY 3. OGLĘDZINY SPRAWCA FAŁSZERSTWA, KOLPORTAŻU 5. DANE Z ROZPOZNANIA I INWIGILACJI 8. ŹRÓDŁA ZAGRANICZNE 7. PRZESZUKANIA 8 1. Informacje pochodzące od pracowników banków, instytucji finansowych, sklepów spożywczych itd., dotyczą często nie tylko przedmiotu fałszerstwa, lecz także okoliczności wprowadzenia falsyfikatu do obiegu. W takich sytuacjach dochodzi do zatrzymania kolportera lub fałszerza na gorącym uczynku wprowadzenia „fałszywki” do obrotu. Dane te mogą też pośrednio wskazywać kolportera (fałszerza): rysopis, miejsce przebywania. 2. Pokrzywdzony w tym wypadku najczęściej pochodzi z kręgu osób wymienionych w punkcie 1. 3. Oględziny, szczególnie miejsca produkcji falsyfikatów oraz narzędzi, odzieży i ciała, wzbogacają posiadane wiadomości, wykorzystywane również w trakcie dowodzenia. 4. Biegli w ekspertyzach określają sposób dokonanego fałszerstwa, technikę fałszowania, ze wskazaniem użytych w tym celu przedmiotów. 5. W ramach pracy operacyjnej, głównie rozpoznanie terenowo – osobowe w miejscach, gdzie wprowadzono falsyfikaty oraz inwigilacja przestępców, polegająca na obserwacji, kontroli tychże środowisk i konkretnych osób, mogą być cennym źródłem informacji. 6. Zbiory ewidencji kryminalnej to zgromadzone dane dotyczące przestępców już wcześniej notowanych w kartotekach; zawierające m.in. opisy modus operandi oraz innych specyficznych elementów. Na tej podstawie typuje się sprawcę lub sprawców i ewentualnie z ich grona selekcjonuje fałszerza, czy kolportera. 7. Przeszukanie to czynność procesowa, w omawianym zakresie szczególnie ważna; gdyż dostarcza dowodów nie tylko w razie jej przeprowadzenia w przedmiotowej sprawie, ale ponadto w sytuacji, gdy postępowanie przygotowawcze dotyczy innego czynu. 8. Dane uzyskane z Interpolu, Europolu oraz od organów ścigania innych państw, dotyczyć mogą wiadomości o nowych typach falsyfikatów, o czasie i miejscu pojawienia się ich na rynku, środkach technicznych służących do ich wykonania oraz o samych kolporterach i fałszerzach. Ponadto, zatrzymanie fałszerza lub kolportera i jego przesłuchanie może się przyczynić do ujawnienia innych tego typu sprawców. 9 Należy dodać, że żadnych z opisanych wyżej źródeł, czy czynności nie powinno się preferować w szczególny sposób. T. Hanausek uznaje bowiem, że „na proces wykrywania składa się (...) cały szereg różnych czynności zarówno operacyjnych, jak i procesowych. Nie zawsze możliwe jest ustalenie, które z tych czynności przesądziły o wykryciu sprawcy”. W związku z tym zasadne wydaje się przyjęcie takiej koncepcji modelu procesu wykrywania – wielowariantowego i wielokierunkowego.1 Konsekwencją skutecznego przeprowadzenia procesu wykrywczego jest dowodzenie, jako logicznie uzasadniony proces myślowy. Według S. Kalinowskiego „ten proces intelektualny musi się odbywać w pewnych formach procesowych, udokumentowanych tak, że umożliwiają sprawdzenie jego przebiegu. Również zbieranie, gromadzenie i dokumentowanie (utrwalanie) materiału dowodowego musi się odbywać w określonym przez prawo postępowaniu dowodowym, którego formy mają zapewnić prawidłowy sposób (tryb) zbierania, gromadzenia, utrwalania i demonstrowania dowodów przed tym podmiotem, który ma uzyskać pewność o istnieniu i cechach ustalonego faktu czy stanu lub osoby, czyli innymi słowy, który ma dokonać ustaleń faktycznych, które następnie będą stanowić podstawę rozstrzygnięcia. Aby uzyskać przekonanie, że badane fakty zdarzyły się w rzeczywistości, prowadzi się postępowanie dowodowe. Prowadzi je podmiot postępowania dowodowego, posługując się środkami dowodowymi, czerpanymi ze źródeł dowodowych. Źródłem jest tu osoba, przedmiot, stan – dostarczające podmiotowi postępowania dowodowego informacji o badanych faktach”.2 Najważniejsze czynniki w procesie dowodzenia w sprawach o fałszerstwa pieniędzy to: - zeznania świadków, - oględziny, - przeszukania, - opinie biegłych, - dokumenty, 1 K. Sławik, Fałszerstwa krajowych i obcych znaków pieniężnych w Polsce w latach 1973-1977, Departament Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego MSW, Warszawa 1979. 2 S. Kalinowski, Polski proces karny, Warszawa 1971, s. 282. 10 - wyjaśnienia podejrzanych. Świadkami są osoby, które: - stały się pokrzywdzonymi z powodu przyjęcia falsyfikatu; - zetknęły się z kolporterem (fałszerzem) ze względu na charakter wykonywanej pracy, np. kasjerzy, ekspedienci; - naocznie stwierdziły fakt fałszerstwa; - dostarczyły pewnych surowców, bądź narzędzi, np. wypożyczyły, sprzedały papier, farbę, sprzęt poligraficzny; - znają sprawców lub posiadają ważne dla sprawy informacje. Oględziny miejsca produkowania falsyfikatów, użytych do tego narzędzi, fałszywego pieniądza oraz ciała i odzieży przestępcy, mogą wzbogacić zasób wiedzy prowadzącego postępowanie, np. o możliwości wykorzystania pewnych przedmiotów lub przysporzyć rzeczowych środków dowodowych, np. śladów linii papilarnych, mikrośladów itp. W wyniku przeszukania pomieszczeń lub osób, ujawniane bywają: przyrządy służące do fałszerstw, falsyfikaty, półprodukty falsyfikatów, surowce do ich wykonania itp. Biegli ustosunkowują się do kwestii autentyczności przekazanego im do oceny pieniądza. W przypadku stwierdzenia fałszerstwa, kwalifikują go do jednego z określonych typów. Powinni też sprecyzować sposób dokonania, użyte środki oraz skalę trudności jego rozpoznania. Wskazują też liczbę porządkową tego typu "fałszywki" w danym roku, miejsca, w których pojawiły się już podobne falsyfikaty, czas ujawnienia oraz numery prowadzonych spraw karnych. W procesie karnym wykorzystywane są też dokumenty, takie jak: wywiady z miejsc zamieszkania i zatrudnienia podejrzanych. Ich treść wpływa na wymiar kary, z uwagi na możliwość ocenienia przez sąd osobowości sprawcy. Spośród wyjaśnień podejrzanych, najbardziej przydatne są te, w których przyznają się oni do winy i przybliżają okoliczności popełnionych czynów, własnych lub innych osób. W sprawach o fałszerstwo lub kolportaż pieniędzy często występują pomówienia. Przybierają one formę wyjaśnień podejrzanych, dotyczących 11 okoliczności niekorzystnych dla współpodejrzanych. Należy przy tym pamiętać, że podejrzanemu najbardziej zależy na pozytywnym wyniku postępowania. Nie ma on obowiązku mówienia prawdy i dlatego szczególnie wnikliwie trzeba analizować uzyskiwane od niego wiadomości oraz konfrontować je z innymi ustaleniami. karnego, W rozpatrywanym zakresie prowadzenia czynności w ramach procesu wykorzystywane postaci są też środki dowodowe w wyników eksperymentów. Metodą tą można doświadczalnie ustalić, np. przydatność pewnych narzędzi do wytwarzania falsyfikatów.3 Procedura dowodzenia niejednokrotnie oparta jest na poszlakach. Są to dowody złożone, gdyż o istnieniu określonych okoliczności wnioskujemy na podstawie innych okoliczności, będących punktem wyjścia takiego rozumowania, bowiem uznanych za udowodnione. W związku z tym S. Kalinowski zaleca, „by ze szczególną wnikliwością badać, czy podstawa dowodu z poszlak jest zupełnie pewna, czy ustalona została w sposób niezbity, bez cienia jakichkolwiek zastrzeżeń zarówno co do jej treści, jak i sposobu ustalenia.” Dowody z poszlak muszą być uznawane jedynie jako uzupełnienie dowodzenia, wynikającego z bezpośrednich środków dowodowych. Wolno je traktować tylko jako uzupełnienie cząstkowych hipotez, wypełniających luki procesu dowodzenia, opartego na zwykłych środkach dowodowych. „Podstawami tych hipotez są fakty, które muszą być ściśle ustalone, i jeżeli fakty te są prawdziwe, rozumowanie bezbłędne i wnioski jedyne, wykluczające inną hipotezę, a inne znane fakty w żadnym szczególe nie obalają przyjętej hipotezy, lecz wszystkie tę właśnie hipotezę popierają – to możemy tę hipotezę procesowo tak traktować, jakby była ona udowodniona środkami dowodowymi”.4 3 4 K. Sławik, Fałszerstwa krajowych ..., op.cit. S. Kalinowski, Polski ..., op. cit., s. 307-308. K. Sławik, Fałszerstwa krajowych ..., op. cit. 12 2. Zapobieganie i zwalczanie procederu fałszowania i kolportażu fałszywych banknotów Aktualne uwarunkowania walki z przestępczością powodują konieczność ciągłego wzbogacania znajomości sposobów i metod działania sprawców, doskonalenia form ścigania karnego oraz wyprzedzania przestępnej działalności poprzez bezpośrednie zapobieganie czynom godzącym w porządek prawny. Zamknięty system kryminalistyki tworzy więc metodyka przestępcza, śledcza i profilaktyczna. Nie jest to klasyfikacja przypadkowa, ponieważ dopiero znajomość przestępczości będzie niezbędnym czynnikiem warunkującym efektywność ścigania karnego, pozwalającym również na wdrożenie racjonalnego modelu profilaktyki.5 Problematyka zwalczania przestępczości od dawna związana jest z dylematem nadania odpowiedniego priorytetu pewnym działaniom. Chodzi tu o właściwe wyważenie przedsięwzięć, między surową represją karną za dokonane przestępstwa, a zapobieganiem tym zjawiskom. Już w XVIII wieku wielcy myśliciele Oświecenia, tacy jak: Beccaria, Monteskiusz, Wolter, Radiszczew, Marat, Bukowski, Hercen, Ostrowski i Szymanowski uznali, że zapobieganie jest skuteczniejszą od karania metodą walki z przestępczością. Korzyści wynikające z działań prewencyjnych były już dawno dostrzegane. E. Mayne, pierwszy szef londyńskiej policji, twierdził, że „zasadniczym celem sprawnej policji jest prewencja, następnym – skoro przestępstwo popełniono – wykrycie i doprowadzenie do ukarania sprawcy”. Wynika z tego, że „zapobieganie, a nie ściganie jest sprawą główną”. W teorii oraz praktyce, przeciwdziałanie przestępczości jest różnie określane, a mianowicie jako: „zapobieganie”, „prewencja”, czy też: „profilaktyka”. Nie wdając się w szczegóły terminologiczne, trzeba jednak zwrócić uwagę na najistotniejsze działania zapobiegawcze o podmiotowym i przedmiotowym charakterze, realizowane w ramach polityki kryminalnej. Według A. Krukowskiego, to przedsięwzięcia złożone z czterech integralnie scalonych ze sobą elementów: 5 polityki profilaktyki predeliktualnej, B. Hołyst, Kryminalistyka ..., op. cit. która zajmuje się zapobieganiem 13 przestępczości, wyprzedzaniem działań sprzecznych z prawem; - polityki legislacyjnej, dotyczącej tworzenia norm prawnokarnych; - polityki karnej i w jej ramach: polityki sądowego wymiaru kary oraz polityki ścigania przestępców; - polityki wykonawczej – egzekwowania kary, głównie pozbawienia wolności i jej pochodnych.6 Na efektywność całego systemu wpływają zaś wyniki funkcjonowania wszystkich jego części składowych.7 B. Hołyst, biorąc pod uwagę cel i metody działań przestępczych, mówi jeszcze o profilaktyce: kryminalistycznej, kryminologicznej, karnej i penitencjarnej.8 W odniesieniu do rozpatrywanego przeze mnie wycinka przestępczości, przedsięwzięcia prewencyjne powinny być wdrażane na kilku płaszczyznach. Podstawowe znaczenie ma profilaktyka realizowana przez samo społeczeństwo, przy współdziałaniu organów ścigania oraz Narodowego Banku Polskiego. Na jakość takiej obrony w znacznym stopniu wpływa stan wiedzy o omawianym zjawisku. W wielu państwach społeczeństwo jest informowane o przypadkach fałszerstw pieniędzy, a przede wszystkim o sposobach odróżniania pieniędzy autentycznych od fałszywych. Program uświadamiający rozwinięto głównie w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, gdzie m.in. w 1940 r. wydano informator: „Poznaj swoje pieniądze”. Podobna publikacja ukazała się też w Republice Federalnej Niemiec. Zawierała ona ilustracje z opisem zabezpieczeń wszystkich pieniędzy obiegowych.9 Do działań profilaktycznych bywają także angażowane środki masowego przekazu. Np. w Belgii, tamtejszy Bank Narodowy, przy ich pomocy organizuje działania uświadamiające społeczeństwo w tym zakresie. Również w Polsce, w okresie wprowadzania pieniędzy serii denominacyjnej i przeddenominacyjnej, NBP rozpowszechniał wśród klientów banków broszury informujące o istniejących zabezpieczeniach. W późniejszym czasie niestety, procedury tej nie ponawiano. 6 K. Sławik, Fałszerstwa krajowych ..., op.cit. A. Krukowski, Zapobieganie przestępczości – próba ujęcia całościowego, Problemy Kryminalistyki 1974, nr 109-110, s. 318. A. Krukowski, Główne zadanie: profilaktyka, Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny 1972. 8 B. Hołyst, Kryminologia. Podstawowe problemy, PWN, Warszawa 1977. 9 B. Hołyst, Przestępczość II połowy XX wieku, Warszawa 1975, s. 125. 7 14 Ponadto, na rynku wydawniczym znajdują się pozycje książkowe, dotyczące zabezpieczeń, jednak ich ilość jest znikoma, a nakłady niewielkie. W związku z powyższym, a także na podstawie innych swoich ustaleń twierdzę, że stan naszego uświadomienia nie jest właściwy i pozostawia wiele do życzenia. Jeśli chodzi o informacje związane z metodami i technikami dokonywanych fałszerstw, to szczegóły dotyczące tej materii powinny być znane jedynie w środowiskach, które stykają się z tym procederem najczęściej. Mowa tu o pracownikach banków, poczty, placówek handlowo – usługowych, gastronomicznych itp. Dlatego konieczne jest inspirowanie szkoleń, prowadzonych przez pracowników banków, przedstawicieli organów ścigania i innych specjalistów. Ułatwiłyby one rozpoznawanie falsyfikatów i pouczyły, jakie podjąć czynności w razie ujawnienia kolportera. Nie jest przy tym dopuszczalne wprowadzanie na rynek jakichkolwiek imitacji pieniędzy i to w jakiejkolwiek formie, np. ulotek reklamowych, opakowań produktów. Nie tylko bowiem w innych krajach, ale też w Polsce takie próby podejmowano. W latach siedemdziesiątych, stwierdzono 13 przypadków posługiwania się jako autentycznymi, wyciętymi ze „Szpilek”, reprodukcjami banknotów 1000 – złotowych. W tym miejscu trzeba stwierdzić, że kwestia zabezpieczeń pieniędzy przed fałszerstwami dla działań profilaktycznych ma niemal fundamentalne znaczenie. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych pewne prewencyjne znaczenie miały akcje „defalsyfikacyjne”. Co pewien okres NBP, z inicjatywy Milicji Obywatelskiej, wycofywał na jakiś czas pieniądze o określonym nominale, eliminując w ten sposób również falsyfikaty. Akcje trwały kilka dni i przebiegały wieloetapowo. Po uzgodnieniu terminu przeprowadzenia, odbywano spotkania z kierownikami wybranych instytucji, zapoznając ich z cechami charakterystycznymi „fałszywek”. Zlecano im wtedy także, aby w podległych punktach: - dokonywali przeglądu pochodzących z utargu pieniędzy; - ujawnione falsyfikaty przekazywali właściwej jednostce MO, a kolporterów ujmowali i przekazywali ich również tejże jednostce; - wszystkie pieniądze niezwłocznie przekazywali NBP, w celu dokonania ich oceny. W wyniku takich działań, tylko pojedyncze egzemplarze falsyfikatów pozostawały 15 w obrocie, ułatwiając wykrycie kolportera. Podczas takich przedsięwzięć oraz w trakcie codziennej pracy, powinno się wycofywać z obiegu także pieniądze, które posiadają zatarte cechy oryginalności. Poza tym, skuteczniejszą ochronę zewnętrzną i wewnętrzną należałoby zapewnić zakładom poligraficznym i placówkom dysponującym sprzętem kserograficznym. Powinno to polegać na uniemożliwieniu penetracji takich miejsc przez nieuprawnione osoby, oraz na wyeliminowaniu korzystania z tych urządzeń przez pracowników, w celach pozasłużbowych. Funkcje prewencyjne spełnia też, jak wiadomo, polityka legislacyjna. Chodzi tu głównie o propagowanie przepisów prawnokarnych w niektórych środowiskach. Polegać ono powinno na przeprowadzaniu rozmów profilaktycznych, przede wszystkim z nieletnimi i młodocianymi sprawcami przestępstw. Prowadząc działania zapobiegawcze w stosunku do nieletnich i młodocianych, należy pamiętać, aby stosowane metody i środki były odpowiednio dobrane, aby je indywidualizować zgodnie z założeniami socjologii i psychologii. Znaczenie profilaktyczne mają także inne czynności podejmowane wobec potencjalnych kolporterów i fałszerzy. Należą do nich: - kontrole zachowania się i trybu życia osób w przeszłości karanych za tego rodzaju czyny, - rozmowy przestrzegające przed powrotem do popełniania przestępstw. Osoby takie powinny pozostawać w ciągłym zainteresowaniu policji. Funkcję indywidualno – i ogólnozapobiegawczą pełni również dobra polityka ścigania przestępców, wymiaru kary oraz samo jej egzekwowanie. Często podkreśla się, że wysoka wykrywalność jest czynnikiem powstrzymującym przed wkroczeniem na drogę przestępczą. Praktyka polska od wielu lat pokazuje, że cel ten nie jest realizowany należycie. Zdecydowana większość postępowań przygotowawczych to sprawy, które nie są pozytywnie kończone. Wiele jest umarzanych z powodu nieustalenia fałszerzy. Pokaźny ich odsetek wieńczy ujawnienie tylko kolportera, i to częstokroć nieświadomego. Nie są też ujawniane miejsca fałszerskiej produkcji, a fałszerze unikają odpowiedzialności i nadal prowadzą swoją działalność. 16 W przedmiocie polityki sądowego wymiaru kary zaś, należałoby doskonalić głównie: - dostosowanie kar do osobowości sprawców i okoliczności dokonania przestępstw; - efektywność pracy, poprzez skracanie czasu, który upływa od chwili popełnienia czynów do ich ujawnienia i do skazania sprawców. Właściwe wykonywanie kary, w ramach polityki penitencjarnej, także posiada dużą wartość zapobiegawczą. Przebieg odbywania, przede wszystkim kary pozbawienia wolności, powinien wpływać na więźnia resocjalizacyjnie. W praktyce bowiem często spotyka się przypadki zarówno powstawania związków przestępczych w zakładach karnych, jak i wymiany „doświadczeń” między więźniami. Dlatego też, opuszczający zakład posiadają niejednokrotnie rozleglejsze wiadomości o metodach fałszowania pieniędzy i ich kolportażu oraz o sposobach uchylenia się od odpowiedzialności. Biorąc pod uwagę istniejący stan rzeczy, nadal aktualna jest potrzeba właściwego doboru typu zakładu karnego i rygoru wykonania kary, głównie w odniesieniu do recydywistów i przestępców działających szczególnie szkodliwie. Osoby, które odbyły karę pozbawienia wolności, powinny być objęte opieką postpenitencjarną. Chodzi tu o pomoc w adaptacji w nowych, wolnościowych warunkach. Taka profilaktyka, w połączeniu z systematyczną kontrolą trybu życia takich osób, powinna odnieść zamierzony skutek, czyli zapobiec powrotowi do przestępstwa.10 Jeżeli chodzi o sprawę zapobiegania samego rozpowszechniania fałszywych banknotów, to skuteczne w tym zakresie pozostaje także wykorzystanie właściwych narzędzi, służących do rozpoznawania falsyfikatów, przede wszystkim oczywiście przez osoby, które mają częsty kontakt z dużą ilością pieniędzy. Zdaniem ekspertów, najczęściej używane i najbardziej efektywne jest tutaj urządzenie o nazwie: „TOPSCAN MFX”. Powstało ono w oparciu o wieloletnie doświadczenia pracowników firmy: „TOP ARH” s.c., z siedzibą w Warszawie, zajmującej się techniczno – kryminalistycznym badaniem dokumentów publicznych. Podczas projektowania i produkcji testera wdrożono najnowsze osiągnięcia nauki z dziedziny 10 K. Sławik, Fałszerstwa krajowych ..., op. cit. 17 optyki i elektroniki, co umożliwia kontrolę zabezpieczeń najnowszej generacji wprowadzanych obecnie przez producentów znaków pieniężnych i innych druków wartościowych. Tester przeznaczony jest do kontroli każdego druku wartościowego (znaki pieniężne – polskie, jak i wszystkie waluty obce), czeki, euroczeki, dokumenty (dowód osobisty, paszport, prawo jazdy), bony i inne, co potwierdzają opinie. „TOPSCAN MFX” umożliwia pewne i bezpieczne sprawdzenie następujących rodzajów zabezpieczeń: - w papierze (znaki wodne, włókna zabezpieczające, nitki, konfetti); - w druku (staloryt, typografia, irys, mikorduk, ukryty obraz itp.); - utajonych (widocznych w promieniach UV – 365 nm, 254 nm oraz 400 nm); - specjalnych (znaki optyczne, hologramy, zabezpieczenia oparte na zjawisku efektu kątowego); w przeciwieństwie do innych dostępnych testerów, którymi można sprawdzić tylko jeden rodzaj zabezpieczeń. Najnowszy model testera „TOPSCAN MFX” powstał przy współpracy specjalistów z Komendy Głównej Policji, Urzędu Ochrony Państwa i Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych. Producent naszych znaków pieniężnych, firma: „DE LA RUE” pozytywnie ocenia możliwości techniczne urządzenia: „TOPSCAN MFX”, przy rozpoznawaniu zabezpieczeń stosowanych przez tę firmę. Zalety techniczne testera: „TOPSCAN MFX” wyróżniają go spośród innych dostępnych na rynku, poprzez możliwość dotarcia do wszystkich zabezpieczeń w drukach wartościowych tj. znakach pieniężnych, czekach, dokumentach i innych. W przypadku zabezpieczeń utajonych możemy mieć 100% pewności co do prawidłowości emisji świata aktynicznego, bowiem „TOPSCAN” posiada układ stałej kontroli sprawności jarzeniówki UV, akumulatorów, przetwornicy, którego nie posiada żaden inny tester. Podzespoły te są odpowiedzialne za wyemitowanie promieniowania UV w odpowiednim zakresie częstotliwości. Jest to warunek niezbędny aby pobudzić do świecenia wszystkie zabezpieczenia utajone, zastosowane przez producenta druku wartościowego (chodzi tutaj o barwę, w jakiej powinny one świecić w promieniach UV). Często okazuje się, że testery „wykrywają” zabezpieczenia świecące w kolorze czerwonym lub pomarańczowym, a są nieczułe na 18 kolor zielony lub niebieski. Może to wywołać zrozumiałe wątpliwości co do autentyczności druku. Jak widać na przykładzie ostatnich falsyfikatów nominału 100 złotych, sprawdzanie zabezpieczeń w skali makro już nie wystarcza. Fałszerze uzyskali prawidłowe barwy fluorescencji i wykonali imitacje wszystkich elementów druku, aktywnych fluorescencyjnie. Dopiero obserwacja pod lupą pokazuje, np. niespasowanie nadruku fluorescencyjnego, raster – co jednoznacznie wyklucza autentyczność banknotu. Największe zalety opisywanego urządzenia to: - możliwość kontroli zniszczonych, oryginalnych banknotów oraz szybkie wykrycie imitacji w potencjalnym falsyfikacie. Stała kontrola światła aktynicznego UV pozwala na wykrycie nieautentyczności farb specjalnych, widocznych w promieniach UV; - możliwość wstępnej kontroli dużego pliku banknotów; - kontrola trzech punktów charakterystyki zabezpieczeń UV (254 nm, 365 nm, 400 nm); - sprawdzanie cech metalicznych nitki zabezpieczającej; - sprawdzanie efektów fosforescencyjnych farby UV (np. polskie złote, korony słowackie); - sprawdzanie znaku wodnego.11 W połowie 2001 r., pracownia badań dokumentów jednego z laboratoriów kryminalistycznych, zainicjowała testowanie nowego urządzenia o nazwie: „Mobile – Doc”, wyprodukowanego przez szwajcarską firmę: „Projectina”. Obok badania zabezpieczeń dokumentów, umożliwia ono również m.in. ujawnianie miejsc przerabiania dokumentów (metodami chemicznymi lub mechanicznymi) oraz odczytywanie elementów usytuowanych na podłożu i w jego strukturze, np. w termoczułym papierze – nieczytelnych w dziennym świetle. Konstrukcja maszyny wraz z podzespołami umożliwia dostosowanie jej do doraźnych potrzeb badawczych. Integralną część „Mobile – Doc” stanowi kamera z monochromatycznym monitorem. Badane obiekty można obserwować wykorzystując powiększenie oraz 11 Materiały własne firmy: „TOP ARH” ..., op.cit. 19 filtry barierowe o wartościach od 570 do 1000 nanometrów. Główne możliwości jakie posiada: „Mobile – Doc”, to: - obserwacja badanych obiektów w promieniowaniu ultrafioletowym: kontrola zabezpieczeń fluorescencyjnych, obecności i cech optycznych znaków wodnych, właściwości optycznych podłoża – np. ich zróżnicowanie w różnych miejscach tego samego materiału, wykrywanie cech działalności fałszerskiej na dokumencie przerobionym metodami chemicznymi lub mechanicznymi, ujawnianie zróżnicowania środków kryjących w wyniku obserwacji w ultrafiolecie ich właściwości optycznych; - obserwacja badanych obiektów w świetle widzialnym – „LUMI”; - ujawnianie i wizualizacja w luminescencji podczerwieni – świetle niebieskim, zróżnicowania cech optycznych środków kryjących, np. grafitów ołówkowych, atramentów, oraz cech przerobionych dokumentów (o podłożu plastikowym, papierowym) chemicznymi metodami; - obserwacja w świetle bocznym podczerwonym: „EPI”. Stosowana jest w badaniach: wytłaczanych odcisków pieczęci, powierzchniowej struktury papieru, np.: reliefów, wygnieceń, śladów mechanicznego usuwania itd.; - obserwacja w warunkach absorpcji podczerwieni: „REMI”, pozwalająca na: wykrycie różnic pomiędzy atramentami, grafitami ołówkowymi, ujawnienie mechanicznych zmian w podłożu, badanie optycznych właściwości środków kryjących (absorpcji, bądź remisji promieniowania podczerwonego) oraz badanie znaków zabezpieczających; - ustawienie w pozycji: „DIA/SPOT. Daje to możliwość szczegółowej (także w powiększeniu): analizy znaków wodnych, mikrodruków, badania perforacji, mechanicznych zmian w podłożu – np. cech usuwania jego elementów oraz znaków zabezpieczających w świetle przechodzącym, jednorodnym – pozycja: „DIA”, lub w świetle przechodzącym, wzmocnionym – pozycja: „SPOT”. Należy zaznaczyć, że przedstawione powyżej funkcje omawianego przyrządu są wyłącznie opcjami standardowymi. Producent pozostawił użytkownikom szerokie możliwości ich kombinacji, w zależności od konkretnych potrzeb badawczych. Do korzystania z opisywanego urządzenia, potrzebny jest szybki 20 procesor komputera z dużą ilością pamięci operacyjnej. W efekcie współdziałania ze sprzętem standardowym, występuje pogorszenie czytelności niektórych detali badanych obiektów.12 Poza opisanymi wyżej przyrządami, w ostatnim czasie, na rynku pojawiło się nowe urządzenie, przeznaczone do sprawdzania banknotów. Jest nim: „Eurotester” firmy: „CST”, wyposażony w nowego typu, oszczędną, podwójną lampę UV. Produkt dostępny jest w dwóch wersjach, jako model: „U” i „UL”. Tester ten może być wykorzystywany nawet w jasno oświetlonych pomieszczeniach.13 Od niemal osiemdziesięciu lat uwaga organów ścigania różnych krajów, skupiona jest na problematyce fałszerstw pieniędzy. W 1923 r. dr Schober w Wiedniu zwołał II Międzynarodowy Kongres Policji Kryminalnej. Uczestniczyli w nim przedstawiciele 20 państw, którzy pracowali nad utworzeniem organizacji zajmującej się zwalczaniem fałszerstw środków płatniczych. Chodziło o zorganizowanie odpowiednich ogniw i zintegrowanie działań we wszystkich państwach, poprzez nawiązanie oraz zacieśnienie współdziałania w tym zakresie.14 Efektem tych rozmów było powołanie Międzynarodowej Komisji Policji Kryminalnej, również w Wiedniu. W 1938 r. reprezentowano w Komisji 34 kraje. Począwszy od 1946 r. działano już pod nową nazwą – Międzynarodowej Organizacji Policji Kryminalnej, czyli Interpolu, z siedzibą w Paryżu, choć nazwy tej oficjalnie zaczęto używać w 1956 r.15 Organizacja ta odegrała znaczącą rolę doradczą w opracowaniu Konwencji o zwalczaniu fałszerstwa pieniędzy z 1929 r. Od tamtego momentu Sekretariat Generalny Interpolu pełni funkcję Międzynarodowego Biura Centralnego. W ramach Interpolu działa Grupa do spraw Fałszywych Pieniędzy i Sfałszowanych Dokumentów. Jest to zespół zajmujący się gromadzeniem i rozpowszechnianiem wiadomości o cechach charakterystycznych, datach pojawienia się oraz zasięgu obiegu wszystkich rodzajów fałszywych banknotów i dokumentów, 12 W. Czerniawski, Mobile – Doc – szwajcarski sposób na fałszerzy dokumentów, Problemy Kryminalistyki 2002, nr 235. 13 A. Henschke, Urządzenie do sprawdzania autentyczności banknotów, Problemy Kryminalistyki 2002, nr 235. 14 K. Sławik, Fałszerstwa krajowych ..., op. cit. 15 A. Pruszak, Waluty wymienialne ..., op.cit. 21 zgłoszonych przez krajowe biura Interpolu, wraz z danymi informacyjnymi dotyczącymi fałszerzy. Grupa, o której mowa, złożona jest z trzech jednostek organizacyjnych: - technicznej, odpowiedzialnej za źródłową, dwutomową publikację: „Fałszywe pieniądze i dokumenty”. Tom pierwszy zawiera informacje o fałszywych banknotach i czekach podróżnych, tom drugi zaś – opisy autentycznych banknotów i monet oraz czeków podróżnych. Wydawnictwo ukazało się w pięciu językach: angielskim, niemieckim, francuskim, hiszpańskim i arabskim. Ponadto, co miesiąc wydawany jest suplement z aktualizacją danych. Opracowanie to adresowane jest do ok. 16000 pracowników różnych firm z całego świata, w tym do instytucji porządku prawnego i banków emisyjnych; - do spraw fałszywych dokumentów. Zajmuje się ona udzielaniem wsparcia technicznego krajom, które chcą lepiej zabezpieczyć swoje dokumenty oraz stosować efektywniejsze środki kontroli. Jednostka koordynuje działania państw członkowskich, podejmowane w celu położenia kresu stosowaniu podrobionych, przerobionych lub kradzionych dokumentów podróży; - wywiadu. Interpol organizuje także międzynarodowe i regionalne konferencje, dotyczące fałszywych pieniędzy i dokumentów. Uczestniczą w nich przedstawiciele specjalistycznych wydziałów Policji oraz sektora prywatnego. Omawiają oni napotykane problemy, sposoby koordynacji przedsięwzięć profilaktycznych, nowe techniki fałszerskie oraz rozwiązania technologiczne, które mogą posłużyć do dokonania fałszerstw. Podczas tych spotkań, przyjęto wiele zaleceń w sprawie zapobiegania i zwalczania procederu fałszowania pieniędzy.16 W 2001 r. b. Biuro Koordynacji Służby Kryminalnej Komendy Głównej Policji, za pośrednictwem Biura Międzynarodowej Współpracy Policji KGP, zostało powiadomione przez Sekretariat Generalny Interpolu w Lyonie, o wprowadzeniu do użytku przez Wydział ds. Fałszywych Środków Płatniczych SG Interpolu, systemu pozwalającego na badanie fałszywych banknotów wyprodukowanych przy użyciu kolorowych kopiarek – „Bitmap Analysis System”. 16 Interpol – informacje ogólne, Centrum Szkolenia Policji, Legionowo 1998. 22 W przypadku identyfikacji przez system użytej kopiarki, SG Interpolu nawiązuje kontakt z jej producentem, celem uzyskania wszelkich niezbędnych danych identyfikacyjnych. Uzyskane dane, w sposób poufny zostają przekazywane do krajowych biur Interpolu państw, które nadesłały banknoty do badań. Wszystkie fałszywe banknoty przekazane do badań, a wyprodukowane przy użyciu kolorowych kopiarek, po zidentyfikowaniu przez system: „BAS”, otrzymują indykatyw „RCB” (np. prefix + RCB + nominał). Zgłoszenie fałszywego kopiarki, następuje kolorowej banknotu, po wyprodukowanego wypełnieniu stosownego przy użyciu formularza, w następujących przypadkach: - przesyłania banknotów do badań w celu identyfikacji kopiarki; - zidentyfikowania przez system kopiarki, na której wyprodukowano fałszywe banknoty. Informacje dotyczące kopiarek, zidentyfikowanych jako wykorzystane do produkcji fałszywych banknotów, gromadzone są w elektronicznej bazie danych. Jeżeli chodzi o Polskę, to do końca 2002r., w Biurze Służby Kryminalnej KGP odnotowano jedynie pięć przypadków zapytań, kierowanych do SG Interpolu. Pierwsze zgłoszenie miało miejsce w grudniu 2001 r. i dotyczyło, podobnie jak w pozostałych czterech przypadkach, banknotów polskich. Wysłanie pieniędzy wraz z formularzem nastąpiło tutaj w ramach prowadzonego postępowania przygotowawczego. Mimo licznych monitów ze strony KGP i upływu ponad sześciu miesięcy, nie uzyskano żadnej odpowiedzi. Prośby o identyfikację kopiarek, nadesłane przez cztery inne jednostki Policji, również nie przyniosły rezultatu. Zapytania te wynikały z prowadzonych czynności pozaprocesowych. Wskazana sytuacja skłoniła pracowników KGP do ograniczenia tych pilotażowych działań, mimo zapewnień ze strony Interpolu, że do tej pory współpraca taka z innymi krajami była bardzo skuteczna. Większą uwagę zaczęto w tym czasie przywiązywać do inicjacji współpracy z Europolem, licząc na dużą pomoc ze strony tej organizacji. Dnia 3 października 2001r. w Warszawie, między Rzecząpospolitą Polską, a Europejskim Biurem Policji, zawarta została umowa o współpracy w zwalczaniu przestępczości. 23 Zgodnie z ust.1 art.3 niniejszego aktu, współdziałanie zarówno w interesie RP, jak też Europolu, ma dotyczyć także problematyki fałszerstw pieniędzy.17 Koordynatorzy tego przedsięwzięcia zauważają obecnie znaczne postępy w integracji i profesjonalizacji takich działań, wiążąc z tym jeszcze większe nadzieje na przyszłość.18 Osobom zajmującym się badaniem dokumentów, rozpoznanie fałszywych banknotów nie stwarza specjalnych problemów. Posiadając mikroskop oraz źródło promieniowania ultrafioletowego, można zaobserwować i zweryfikować wszystkie zabezpieczenia banknotów autentycznych. Fakt ten, wraz z weryfikacją użytego papieru, daje odpowiedź na pytanie o oryginalność znaku pieniężnego. Trudności mogą się pojawić w kolejnym stadium badań falsyfikatu, a mianowicie podczas określania techniki jego wykonania. Pokaźną liczbę kursujących w obiegu podrobionych banknotów stanowią te, które wykonano używając cyfrowych urządzeń kopiujących. Do wskazanych przyrządów należą kopiarki atramentowe oraz kserokopiarki laserowe.19 Rozwój techniki, poza nowymi możliwościami w sferze badań kryminalistycznych, aparaturą i metodyką, do tej pory nie spotykanymi; wpływa na powstanie nowych obiektów badań, które jeszcze kilka lat wcześniej, w obecnej postaci nie były znane. W ostatnim czasie wyjątkowe znaczenie mają badania identyfikacyjne m.in. kserokopiarek, głównie laserowych.20 Wynika to z faktu licznych fałszerstw różnorakich dokumentów, przy użyciu takich narzędzi. Łatwy do nich dostęp, prosta obsługa, duża wydajność, wysoka jakość uzyskiwanego obrazu oraz niskie koszty eksploatacyjne, w stosunku do środków poligraficznych sprawiają, że są one bardzo atrakcyjnymi przyrządami dla fałszerzy, zarówno posiadających wiedzę w tej dziedzinie, jak też nieprofesjonalistów. W praktyce kryminalistycznej, ekspertyzy w tym przedmiocie zaczęto 17 Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Europejskim Biurem Policji, sporządzona w Warszawie dnia 03.10.2001r., o współpracy w zwalczaniu przestępczości (Dz. U. z 2002 r., nr 144, poz. 1210). 18 Materiały własne Biura Służby Kryminalnej KGP, nie publikowane. 19 M. Hryciuk, Podrabianie polskich znaków pieniężnych przy użyciu cyfrowych urządzeń kopiujących, Problemy Kryminalistyki 1995, nr 209. 20 M. Hryciuk, Kryminalistyczna identyfikacja wybranych urządzeń kopiujących, tj. komputerowych drukarek laserowych oraz kserokopiarek, Problemy Kryminalistyki 1995, nr 208. 24 wykonywać dopiero od niedawna, z uwagi na nieodległe ich upowszechnienie. Identyfikacja przedmiotowych maszyn, polega na przeprowadzeniu analizy cech grupowych i indywidualnych, pozostawionych na kopiach. Z punktu widzenia kryminalistyki, cechy grupowe widniejące na kopiach mają bardzo różne znaczenie, zależnie od tego; czy na ich podstawie można podzielić wszystkie urządzenia na podstawowe grupy, wyodrębnione ze względu na pewną cechę o kluczowym znaczeniu dla całego podziału; czy też wskazują na wąską grupę kopiarek, np. danego modelu jednej firmy. Opierając się na cechach grupowych odzwierciedlonych na kserokopiach, z większą bądź mniejszą precyzją możliwe jest różnicowanie grupowe kserografów laserowych, poprzez ustalenie, np. ich producenta. Identyfikacja indywidualna laserowych kopiarek kserograficznych, już od chwili pojawienia się ich na rynku, stała się sprawą naglącą. Przyczyną tego jest znaczny wzrost ilości kserograficznie podrobionych dokumentów. Producenci zaczęli wprowadzać niewidoczne gołym okiem kody, umieszczając je na całej powierzchni kserokopii. Kody te indywidualizują konkretny egzemplarz laserowej kserokopiarki (jej numer fabryczny). Kodowanie kserograficznych kopii urzeczywistniło się w obustronnie kopiujących kserografach laserowych. Przyjęło ono formę wzorów, złożonych z żółtych punktów (kresek, plamek). Zastosowane jest w kserokopiarkach, m.in. firmy: „Canon” – modele: „CLC 350”, „CLC 550”, „CLC 700”, „CLC 800”; „Rank Xerox” – „5760/5765 MajestiK”; „Ricoh – NC 5006”. Odkodowanie następuje przy wykorzystaniu skanera oraz komputera ze specjalnym programem, posiadającym w pamięci wzory kodów przyporządkowanych wszystkim kserokopiarkom, nanoszącym takie oznaczenia. W przypadku firmy: „Rank Xerox”, do odkodowania kopii wykonanych na kserografach: „5760/5765 MajestiK”, stosowane jest specjalnie wykalibrowane urządzenie. Każda z firm, problem odkodowania kserokopii rozwiązuje we własnym zakresie. Firma: „Canon” zawarła umowę z Interpolem, udostępniając tej instytucji urządzenie do odkodowywania kserokopii. „Rank Xerox” odkodowanie wykonuje bezpłatnie, w Centrum Technicznym, w Welwyn Garden City w Anglii. W tym przypadku, kopię kserograficzną (oryginał) wraz z kartą, zawierającą dane personalne nadawcy, przesyła się tam za pośrednictwem renomowanego, międzynarodowego kuriera, np.: „DHL”, „TNT”, „Federal Ekspress”, po uprzednim 25 ubezpieczeniu dokumentu i opłaceniu kosztów wysyłki. Po przeprowadzeniu badań dokument wraca do nadawcy, łącznie z numerem fabrycznym kserokopiarki, której użyto do jego reprodukcji. Należy dodać, że wymiana głównej płyty sterującej kopiarki: „Xerox 5760/5765 MajestiK”, nie ma wpływu na zmianę kodu tego urządzenia. Dwukrotne przepuszczenie papieru przez ten przyrząd powoduje nieczytelność kodu. Firma: „Canon” wprowadziła ponadto dodatkowe zabezpieczenie przed kopiowaniem kontrolnym. Dla: „CLC 700” właściwa jest karta sterująca licznika. Chroni ona przed kopiowaniem przez niepożądane osoby. Kserografy wspomnianej firmy posiadają także zabezpieczenie systemowe przed powielaniem banknotów niektórych krajów. Reaguje ono m.in. na formaty kopiowanych banknotów oraz na systemy giloszy. Wykonane kserokopie są nieczytelne.21 Lawinowo rosnąca liczba wprowadzanych do obrotu fałszywych banknotów, wpływa na konieczność gromadzenia i pogłębiania informacji dotyczących tego zjawiska. Zmusza również do poszukiwań i stałego obserwowania procesu rozwoju sprzętu kopiującego oraz nowych technik drukarskich. Wiedza poligraficzna jest przydatna, lecz obecnie niewystarczająca do określenia techniki sporządzenia wielu dokumentów. W związku z tym istnieje konieczność szerszych konsultacji w tym zakresie oraz weryfikacji zdobytych doświadczeń.22 W celu ustalenia jak przedstawia się sytuacja w zakresie postępowania z przyjmowanymi banknotami w obrocie gotówkowym, przeprowadziłem badania sondażowe. Zrealizowałem je wśród osób, które zakwalifikowałem do dwóch grup badawczych. Pierwsza grupa obejmowała osoby niedoświadczone w rozpoznawaniu fałszywych pieniędzy, nie posiadające fachowego przeszkolenia w tej dziedzinie. Druga zaś grupa składała się z osób obeznanych z wyglądem pieniędzy nieautentycznych, z uwagi na odbyte szkolenia oraz mniejsze, bądź większe doświadczenie. Grupa pierwsza, licząca czterdzieści osób, została podzielona na cztery podgrupy: 1. Sprzedawcy sklepów spożywczych (dziesięć osób). 21 22 M. Hryciuk, Kryminalistyczna identyfikacja kserokopiarek laserowych, Problemy Kryminalistyki 1995, nr 210. M. Hryciuk, Podrabianie polskich znaków pieniężnych ..., op.cit. 26 2. Barmani (dziesięć osób). 3. Kelnerzy (dziesięć osób). 4. Sprzedawcy targowi (dziesięć osób). Osoby te miały odpowiedzieć na następujące pytanie: „Na co w pierwszej kolejności zwracają uwagę podczas przyjmowania banknotów od klientów? ”. Na podstawie przeprowadzonej ankiety uzyskałem następujące wyniki: Jakość wykonania Wypukłości, (precyzja rysunków, Podgrupa jakość papieru kolorystyka) 1. 5 1 2. 6 3 3. 5 2 4. 4 3 Stopień Znak Nitka przylegania farby wodny zabezpieczająca do papieru 3 1 -1 --2 -1 2 1 -- Na podstawie danych przedstawionych powyżej można stwierdzić, że w tzw. „drobnym” obrocie gotówkowym najczęściej przywiązuje się wagę do ogólnego wyglądu banknotu. Generalnie, sprawdzenia są dotykowe – „na wyczucie”, albo optyczne – „na oko”. W dalszej kolejności kontrolowana jest jakość znaku wodnego, a ściślej fakt, czy on w ogóle występuje. Rzadziej sprawdza się czy z banknotu nie „odchodzi” farba i czy posiada on nitkę zabezpieczającą. Grupa druga, również licząca czterdzieści osób, została podzielona na dwie podgrupy: 1. Kasjerzy bankowi (trzydzieści osób). 2. Pracownicy kantorów wymiany walut (dziesięć osób). Osoby te miały odpowiedzieć na następujące pytanie: „w jaki sposób (na podstawie czego) ujawniają falsyfikaty banknotów?”. Na podstawie przeprowadzonej ankiety uzyskałem następujące rezultaty: Podgrupa 1. 2. Techniki drukarskie (głównie staloryt) 14 2 Jakość papieru, precyzja wykonania, kolorystyka 8 4 Znak wodny, nitka zabezpieczająca 3 3 Mikrodruki, Efekt kątowy, zabezpieczenia farba zmienna antykseryczne optycznie 3 1 2 -- 27 W tej grupie także dominuje metoda na „wyczucie” oraz „wprawne oko”. Należy dodać, że w każdym przypadku wystąpienia podejrzanego co do autentyczności banknotu, poddawany on jest dodatkowemu sprawdzeniu, przede wszystkim za pomocą urządzenia: „TOPSCAN MFX” – w bankach, bądź innych testerów – w kantorach wymiany walut. Liczba ujawnianych falsyfikatów przez pracowników banków i kantorów wymiany walut jest niewielka. Przypadki takie są sporadyczne i dotyczą głównie banknotów o nominałach: 100, 10 i 20 zł. Osoby zakwalifikowane do pierwszej grupy badawczej, znacznie częściej ujawniają „fałszywki”. Są to głównie banknoty o nominałach: 100 i 10 zł. Szkolenie z zakresu rozpoznawania autentyczności znaków pieniężnych, bądź tzw. kurs kasjerski, kasjerzy odbywają przed rozpoczęciem samodzielnej pracy na stanowisku kasjerskim. Edukacja prowadzona jest przez: ekspertów DES NBP, Międzynarodowej Szkoły Bankowości i Finansów oraz pracowników zakładów doskonalenia zawodowego. W ogólnym szkoleniu kasjer uczestniczy tylko raz. W przypadku wprowadzenia do obiegu „nowych” banknotów, lub pojawienia się „nowych” falsyfikatów, szkolenia przeprowadzane są kaskadowo. Zarówno pracownicy kantorów, jak też kasjerzy, aktualnie sami ponoszą koszty własnego przeszkolenia. W odniesieniu do problematyki ściśle procesowej, trzeba stwierdzić, że w tej dziedzinie następują dość znaczne zmiany. Dążąc do uregulowania sposobu wszczynania i prowadzenia na terenie kraju postępowań przygotowawczych w sprawach o fałszowanie i kolportaż krajowych znaków pieniężnych, Wydział Dochodzeniowo - Śledczy Biura Służby Kryminalnej (b. Biura Koordynacji Służby Kryminalnej) Komendy Głównej Policji dokonał rozpoznania tego zagadnienia. Na podstawie przekazanych informacji przez jednostki terenowe Policji ustalono, że w skali kraju istnieje pięć różnych sposobów prowadzenia tego rodzaju postępowań. W ramach danego typu wyodrębniono od jednej do ośmiu modyfikacji dotyczących zróżnicowania co do zakresu i sposobu wykonywanych przez policję czynności. 28 Ponadto ustalono, że w dwunastu przypadkach jednostki organizacyjne Prokuratury i Policji opracowały własne zasady prowadzenia tego rodzaju postępowań. Analiza tychże sposobów oraz zasad pozwala stwierdzić, iż dotychczasowy sposób regulowania tej problematyki jest bardzo zróżnicowany. Z uzyskanych informacji wynika, że na terenie każdego z województw występuje kilka sposobów prowadzenia postępowań w sprawach o fałszowanie i kolportaż krajowych znaków pieniężnych. W najdrastyczniejszych przypadkach jedna jednostka policji nadzorowana przez kilka prokuratur prowadzi postępowania o ten sam czyn na kilka różnych sposobów. Nieuregulowana na szczeblu krajowym sytuacja w zakresie prowadzenia postępowań przygotowawczych w tej kategorii przestępstw, przyczyniła się do zafałszowania obrazu zagrożenia tą przestępczością, rozdrobnienia sił i środków organów ścigania oraz obniżenia skuteczności i efektywności ich działania. Mając powyższe na uwadze, już w lutym 1999 r. podjęto działania zmierzające do opracowania projektu rozwiązań systemowych dotyczących omawianej problematyki. Podejmowane w tym zakresie czynności weszły w końcową fazę realizacji w drugiej połowie 2001 r. W dniu 7 grudnia 2001 r. projekt „Zasad szczególnej organizacji pracy w zakresie wszczynania i prowadzenia na terenie kraju postępowań przygotowawczych w sprawach o fałszowanie i kolportaż krajowych znaków pieniężnych” uzyskał pełną akceptację Prokuratury Krajowej Ministerstwa Sprawiedliwości. Opracowane „zasady”23 ujednolicają sposób prowadzenia postępowań przygotowawczych o fałszerstwo i kolportaż pieniędzy polskich. Potrzeba wykorzystania nowych rozwiązań, głównie w odniesieniu do pieniędzy polskich (banknotów), wynika z ilości ujawnianych w obiegu falsyfikatów. Pieniądze obce oraz pozostałe wymienione w treści art. 310 kk przedmioty przestępstwa, stanowią jedynie kilka procent ogółu ujawnianych falsyfikatów. 23 Zasady szczególnej organizacji pracy w zakresie wszczynania i prowadzenia na terenie kraju postępowań przygotowawczych w sprawach o fałszowanie i kolportaż krajowych znaków pieniężnych, Warszawa, dn.20.12.2001r., l. dz. Ad-1973/638/2001Komendy Głównej Policji. 29 Oczywistym więc jest koncentrowanie uwagi organów ścigania na głównym problemie związanym z tą grupą przestępstw. Nie zamyka to jednak możliwości rozszerzenia stosowania proponowanego rozwiązania wobec innych przedmiotów kryminalizacji z art. 310 kk (głównie fałszerstw pieniędzy obcych), w przypadku stwierdzenia takiej potrzeby. Na podstawie przeanalizowanych danych należy stwierdzić, że zastosowanie szczególnej organizacji pracy w zakresie ścigania fałszerstw pieniędzy obcych dotyczy niewielkiej liczby spraw i powinno mieć miejsce w przypadku faktycznego stwierdzenia takiej potrzeby. W przygotowanych „zasadach" celowo odstąpiono od wszczynania dochodzeń o czyn z art. 312 kk. Jak wynika z danych statystycznych, w 2000 r. na 12666 wszczętych postępowań stwierdzono jedynie 793 przestępstwa, z których wykryto 135 czynów. Jak z tego wynika w 11873 postępowaniach nie stwierdzono popełnienia przestępstwa. Sytuacja taka ma miejsce od wielu lat i świadczy o kształtowaniu się nieprawidłowej praktyki w tym zakresie. Zastanawiająca jest również różnica pomiędzy liczbą czynów stwierdzonych a wykrytych. W praktyce bowiem - wobec niewykrycia sprawcy przestępstwa - brak jest możliwości stwierdzenia czy otrzymał on ten falsyfikat jako prawdziwy oraz czy w momencie wprowadzenia do obiegu swoją świadomością obejmował fakt, iż jest on falsyfikatem. Prowadzenie śledztw zbiorczych o fałszerstwo pieniędzy polskich o tym samym nominale i typie fałszerskim, pomimo niedoskonałości tego drugiego kryterium, ma w praktyce miejsce. Proponowany sposób prowadzenia postępowań o fałszerstwo i kolportaż pieniędzy polskich nie pozwala na bierność w pracy operacyjnej jednostek policji. Prowadzenie przez nie dochodzeń o czyn z art. 310§2 kk, mimo przekazania materiałów o czyn z art. 310§1 kk do śledztwa zbiorczego, niejako „wymusza" na policjantach prowadzenie czynności operacyjnych, które zmierzają również do ustalenia źródła wprowadzania falsyfikatów do obiegu. Należy stwierdzić, że policja jest o wiele lepiej przygotowana do prowadzenia tego rodzaju postępowań niż miało to miejsce w latach 1994 i 1997. Wówczas dopiero zdobywano doświadczenia związane z nowatorskim sposobem 30 prowadzenia śledztw zbiorczych. Ponadto prowadzenie takich śledztw w obrębie województwa nie sprawia tylu problemów organizacyjnych jak prowadzone ówcześnie śledztwa ogólnokrajowe. Aby jak najefektywniej korzystać z nowego rozwiązania systemowego w zakresie wszczynania i prowadzenia na terenie kraju postępowań przygotowawczych, w sprawach o fałszowanie i kolportaż krajowych znaków pieniężnych, koniecznym stało się zapewnienie jednostkom terenowym policji możliwości analitycznych w tym zakresie. Dotychczas, zgodnie z wymogami umowy oraz niejawnym charakterem uzyskiwanych informacji, baza danych Narodowego Banku Polskiego mogła być wykorzystywana jedynie przez Biuro Służby Kryminalnej (b. Biuro Koordynacji Służby Kryminalnej) Komendy Głównej Policji. W związku z powyższym podjęto z Departamentem Emisyjno-Skarbcowym Narodowego Banku Polskiego rozmowy mające na celu rozszerzenie możliwości korzystania ze wspomnianej bazy na jednostki Policji szczebla wojewódzkiego. W dniu 15.10.2001 r. podpisano aneks do umowy z dnia 14.07.1999 r. w sprawie przekazywania do BKSK KGP przez DES NBP danych dotyczących falsyfikatów krajowych znaków pieniężnych, na podstawie którego stało się to możliwym. We współpracy z Biurem Łączności i Informatyki KGP podejmowane były prace zmierzające do opracowania technicznej strony planowanego przedsięwzięcia (opracowanie sposobu przekazywania i ochrony uzyskiwanych danych). Planowane było utworzenie na szczeblu komend wojewódzkich i komendy stołecznej komputerowych stanowisk analitycznych. Przedmiotowa baza jako wydzielony moduł: „Falsyfikaty", włączona miała być do bazy: „KSIP-Oracle”. Podejmowano też starania o jak najszybsze wdrożenie systemu do użytku w skali kraju, jednak jest to uzależnione od pozyskania stosownych środków budżetowych. W przypadku prowadzenia powiatowych dochodzeń i wojewódzkich śledztw zbiorczych, należy dokonywać ich rejestracji statystycznej na jednym formularzu: „Stp”, właściwym dla bieżącego etapu postępowania. Treść „Zasad szczególnej organizacji pracy w zakresie wszczynania 31 i prowadzenia na terenie kraju postępowań przygotowawczych w sprawach o fałszowanie i kolportaż krajowych znaków pieniężnych”, została przekazana również do Prokuratury Krajowej Ministerstwa Sprawiedliwości, celem ich upowszechnienia w jednostkach prokuratury. Również Komendanci wojewódzcy i Komendant Stołeczny Policji podejmowali rozmowy z poszczególnymi prokuratorami apelacyjnymi, celem wypracowania porozumień, w wyniku których wskazane miały być wyznaczone do prowadzenia śledztw zbiorczych prokuratury rejonowe oraz współpracujące z nimi w tym zakresie komendy Policji (komendy powiatowe Policji, komendy miejskie Policji). Jednocześnie, mając na uwadze konieczność zabezpieczenia procesu wdrażania „zasad”, a w przyszłości obsługi bazy NBP; na szczeblu komend wojewódzkich Policji i Komendy Stołecznej Policji wyznaczono policjantów – koordynatorów, zajmujących się problematyką fałszerstw pieniędzy, a dane ich przekazane zostały do Wydziału Dochodzeniowo – Śledczego BSK KGP. „Zasady szczególnej organizacji pracy w zakresie wszczynania i prowadzenia na terenie kraju postępowań przygotowawczych w sprawach o fałszowanie i kolportaż krajowych znaków pieniężnych” weszły w życie z dniem 01.01.2002 r. Źródłem informacji o ujawnieniu falsyfikatów znaków pieniężnych są przede wszystkim: - zawiadomienia instytucji finansowych, przedsiębiorców itp. o ujawnieniu w obiegu falsyfikatów znaków pieniężnych; - zawiadomienia oddziałów NBP i innych banków o ujawnieniu falsyfikatów w zbiornicach pieniężnych, np. z codziennych utargów; - zawiadomienia Departamentu Emisyjno - Skarbcowego NBP o ujawnieniu falsyfikatów i potwierdzeniu ich nieautentyczności poprzez wydanie ekspertyzy; - zgłoszenia obywateli (pokrzywdzonych), którzy weszli w posiadanie falsyfikatów polskich lub obcych znaków pieniężnych; - własne ustalenia Policji. Zatrzymanie fałszywego znaku pieniężnego zostało uregulowane w art. 35 32 ustawy z dnia 29.08.1997 r. o Narodowym Banku Polskim. W ust. 1 cytowanego artykułu stwierdza się, że fałszywe znaki pieniężne podlegają zatrzymaniu, bez prawa do zwrotu ich wartości. W ust. 2 stwierdza się, że przepis ten stosuje się również do fałszywych banknotów i monet opiewających na waluty obce.24 Zatrzymanie sfałszowanych lub budzących wątpliwości co do autentyczności znaków pieniężnych następuje na podstawie zarządzenia Prezesa NBP z dnia 31.08.1989 r. w sprawie zatrzymywania fałszywych znaków pieniężnych: (§ 1) W razie przedstawienia w kasie banku lub innego podmiotu gospodarczego, krajowego bądź zagranicznego, znaków pieniężnych o wskazanych cechach, osoba działająca z ramienia banku lub innego podmiotu gospodarczego, obowiązana jest taki znak pieniężny zatrzymać i o zatrzymaniu sporządzić protokół w 3 egzemplarzach. Protokół taki powinien zawierać: - nazwę i siedzibę jednostki zatrzymującej znak pieniężny, liczbę porządkową protokołu i datę jego sporządzenia; - nazwę i adres jednostki przedstawiającej znak pieniężny, z zaznaczeniem nazwiska, imienia, adresu i charakteru służbowego pracownika działającego w imieniu tej jednostki, a w razie, gdy zatrzymany znak pieniężny przedstawiła osoba fizyczna we własnym imieniu - jej nazwisko, imię i adres; - wartość nominalną i datę emisji zatrzymanego znaku pieniężnego, a ponadto serię i numery - jeżeli zatrzymanym znakiem pieniężnym jest banknot; - podpis osoby zatrzymującej znak pieniężny oraz podpis i numer dowodu osobistego lub dokumentu równorzędnego osoby, która znak ten przedstawiła. (§ 2) W razie ujawnienia przez kasę banku lub innego podmiotu gospo- darczego znaku pieniężnego sfałszowanego lub budzącego wątpliwości co do autentyczności i w razie niemożności ustalenia, przez kogo znak został wpłacony, osoba działająca z ramienia tej jednostki obowiązana jest znak zatrzymać i o zatrzymaniu sporządzić protokół w 2 egzemplarzach. Protokół taki powinien zawierać: 24 Ustawa z dnia 29.08.1997r., o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. nr 140, poz.938). 33 - nazwę i siedzibę jednostki zatrzymującej znak pieniężny, liczbę porządkową protokołu i datę jego sporządzenia; - wartość nominalną i datę emisji zatrzymanego znaku pieniężnego, a ponadto serię i numery - jeżeli zatrzymanym znakiem pieniężnym jest banknot; - podpis osoby sporządzającej protokół. (§ 3) Zatrzymany znak pieniężny jednostka zatrzymująca przesyła nie- zwłocznie wraz z oryginałem protokołu właściwej terytorialnie jednostce policji. Drugi egzemplarz protokołu otrzymuje jako pokwitowanie osoba, która przedstawiła zatrzymany znak pieniężny, a trzeci pozostaje w aktach jednostki go sporządzającej. (§ 4) Jeżeli zachodzi podejrzenie, że zatrzymany znak pieniężny został sfałszowany przez osobę go przedstawiającą lub jeżeli nasuwa się przypuszczenie, że osoba ta rozmyślnie puszcza w obieg sfałszowane znaki pieniężne, to jednostka, która zatrzymała znak pieniężny, obowiązana jest niezwłocznie wezwać przedstawicieli policji.25 25 Zarządzenie Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dn. 31.08.1989 r., w sprawie zatrzymywania fałszywych znaków pieniężnych, zmienione przez Zarządzenie Prezesa NBP z dn. 10.03.1990 r., op.cit. Materiały własne Biura Służby Kryminalnej KGP, nie publikowane. 34 Pieczęć ................................ ...................................... Miejscowość, data Nr placówki ........................ PROTOKÓŁ NR ........... zatrzymania fałszywych znaków pieniężnych 1. Dane osoby wpłacającej/ instytucji:*) Imię Nazwisko/Nazwa ............................................................................................................... Adres .................................................................................................................................. ............................................................................................................................................ 2. Opis znaków pieniężnych: Rodzaj nominału **) Wartość nominalna Rok emisji Seria i numeracja banknotu Liczba sztuk banknoty/monety banknoty/monety banknoty/monety banknoty/monety 3. Przyczyny zatrzymania znaków pieniężnych (cechy sugerujące nieautentyczność): ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... 4. Źródło pochodzenia zatrzymanego/nych znaków pieniężnych wg oświadczenia wpłacającego. ..................................................................................................................................... ..................................................................................................................................... ........................................... podpis pracownika banku ...................................... podpis wpłacającego W załączeniu zatrzymane znaki pieniężne. Sporządzono w 4 egz. 2 egz. (oryginał i kopia) – Policja/ Prokuratura**) 1 egz. (kopia ) – wpłacający 1 egz. (kopia) – a/a *) w przypadku przedłożenia znaków pieniężnych przez przedstawiciela instytucji, należy, oprócz nazwy instytucji, podać dane osobowe przedkładającego. **) niepotrzebne skreślić.26 26 A. Pruszak, Znaki pieniężne ..., op. cit. 35 Wszczęcie i prowadzenie postępowania przygotowawczego o fałszerstwo i kolportaż sfałszowanych znaków pieniężnych, zgodnie z art. 303 kpk, następuje w przypadku uzasadnionego podejrzenia, że popełniono to przestępstwo. Wskazany stan prawny, potwierdzający bezspornie celowość wszczęcia postępowania, zaistnieć może w przypadku zatrzymania kolportera lub ustalenia osób produkujących falsyfikaty znaków pieniężnych. Wszczęcie postępowania przygotowawczego umożliwia również zawiadomienie bankowe, stwierdzające, że określony znak pieniężny jest falsyfikatem. Podstawą do wykonania czynności operacyjno-procesowych są również, przekazane organom ścigania przez podmioty gospodarcze lub osoby fizyczne, znaki pieniężne budzące wątpliwości co do autentyczności. W przypadku zawiadomienia jednostki Policji lub uzyskania przez nią informacji o ujawnieniu falsyfikatu, bądź budzącego wątpliwości co do autentyczności znaku pieniężnego, powinna ona: a) wystąpić do właściwej miejscowo prokuratury z wnioskiem o wszczęcie śledztwa o czyn z art. 310§1 kk, jeżeli zebrany materiał uzasadnia podejrzenie, że sprawca podrabiał albo przerabiał polskie pieniądze; b) wszcząć dochodzenie o czyn z art. 310§2 kk, jeżeli zebrany materiał uzasadnia podejrzenie, że sprawca pieniądz puszczał w obieg albo go w takim celu przyjmował, przechowywał, przewoził, przenosił, przesyłał albo pomagał w jego zbyciu lub ukryciu. W przypadku zaistnienia przesłanek z art. 309§1 pkt 5 kpk, należy wystąpić do właściwej miejscowo prokuratury z wnioskiem o wszczęcie śledztwa; c) wszcząć dochodzenie o czyn z art. 310§4 kk, jeżeli zebrany materiał uzasadnia podejrzenie, że sprawca czynił przygotowania do przestępstwa z art. 310§ 1 lub 2 kk. Postępowania przygotowawcze o czyny wyżej wskazane prowadzone są przez właściwe miejscowo prokuratury lub jednostki policji (art. 31-32 kpk). Po osiągnięciu określonych w art. 297 kpk celów postępowania przygotowawczego, w zależności od jego wyniku, należy je zakończyć właściwą merytorycznie decyzją. 36 Jeżeli czyn wyczerpuje znamiona określone w dwóch albo więcej przepisach ustawy, należy wszcząć i prowadzić postępowanie, również na powyższych zasadach (np. o czyn z art. 310§1 i 2 kk, bądź z art. 310§2 i 286§1 kk w zw. z art. 12 kk). Wszczęcie śledztwa może być poprzedzone przeprowadzeniem w niezbędnym zakresie czynności procesowych, na podstawie art. 308§1 kpk. W szczególności, dla usprawnienia całego postępowania, celowym byłoby jak najszybsze przesłanie zabezpieczonego falsyfikatu wraz z wnioskiem o wydanie ekspertyzy krajowych znaków pieniężnych do Departamentu Emisyjno - Skarbcowego NBP. W wypadkach uzasadnionych okolicznościami ujawnienia znaku pieniężnego, w szczególności gdy ekspertyza daktyloskopijna mogłaby dać szansę na zidentyfikowanie sprawcy puszczenia w obieg falsyfikatu, przed przesłaniem go do ekspertyzy należy wykonać czynności polegające na: oględzinach, sporządzeniu dokumentacji techniczno-fotograficznej i zabezpieczeniu ujawnionych na nim śladów linii papilarnych, ale techniką, która nie doprowadzi do jego zniszczenia w sposób uniemożliwiający przeprowadzenie ekspertyzy co do jego autentyczności. W każdym przypadku ujawnienia falsyfikatu znaku pieniężnego należy wszcząć dochodzenie o czyn z art. 310§2 kk. W przypadku stwierdzenia w toku prowadzonego postępowania zaistnienia czynu z art. 312 kk, materiały dotyczące tego przestępstwa należy wyłączyć do odrębnego postępowania i zakończyć je właściwą merytorycznie decyzją. Sprawcę czynu z art. 312 kk należy również przesłuchać w charakterze pokrzywdzonego czynem określonym np. w art. 310§2 i 286§1 kk w zw. z art. 12 kk. Do tej pory, w sytuacji ujawnienia falsyfikatu znaku pieniężnego, istniała praktyka obligatoryjnego wszczynania dochodzenia o czyn z art. 312 kk. Wobec niewykrycia sprawcy przestępstwa, brak było możliwości stwierdzenia czy otrzymał on ten falsyfikat jako prawdziwy oraz czy w momencie wprowadzenia do obiegu, swoją świadomością obejmował fakt, iż jest on falsyfikatem. W uzasadnionych przypadkach (łączność podmiotowa, brak sprawcy), postępowania o czyn z art. 310§2 kk, z terenu podległego jednej komendzie szczebla 37 powiatowego, mogą być łączone w tzw. powiatowe dochodzenia zbiorcze. Dochodzenia takie nie powinny być prowadzone przez okres dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli przeprowadzone w ramach art. 308§1 kpk czynności procesowe pozwolą na ustalenie, że osoba, która wprowadziła do obiegu falsyfikat znaku pieniężnego swoją świadomością nie obejmowała faktu, iż jest on fałszywy, to nie ponosi ona odpowiedzialności karnej. Po zrealizowaniu określonych w art. 297 kpk celów postępowania przygotowawczego o czyn z art. 310§2 kk, jeżeli w toku jego prowadzenia nie ustalono sprawców podrobienia lub przerobienia pieniędzy, należy wystąpić do prokuratora nadzorującego postępowanie z wnioskiem o wyłączenie materiałów do odrębnego postępowania, prowadzonego o czyn z art. 310§1 kk. Konieczność wszczęcia śledztwa o przestępstwo z art. 310§1 kk wynika z faktu, iż każdy falsyfikat przed jego „puszczeniem w obieg” musiał być przedmiotem podrobienia lub przerobienia. W myśl postanowień Konwencji Genewskiej z 1929r. o zwalczaniu fałszowania pieniędzy, skutecznym sposobem zapobiegania i zwalczania przestępczości fałszowania pieniędzy jest m.in. wprowadzenie szczególnych dla tej kategorii przestępstw metod organizacji pracy organów ścigania.27 Rozproszenie postępowań przygotowawczych dotyczących tej dziedziny przestępczości, nierzadko w zakresie jednostkowych przypadków puszczania w obieg falsyfikatów, w praktyce nie pozwala na poddawanie zgromadzonych materiałów procesowych analizom, pozwalającym na znajdywanie elementów łączących je w skali województwa i kraju, przyczynia się do rozdrobnienia sił i środków organów ścigania oraz obniżenia skuteczności i efektywności ich działań. Zadania te mogą być realizowane przez koncentrację informacji o prowadzonych postępowaniach. W związku z powyższym wyłączane materiały z art. 310§1 kk należy grupować w skali województwa do odrębnego prowadzenia. W przypadku falsyfikatów pieniędzy polskich (głównie banknotów), podstawą 27 łączenia materiałów będzie łączność przedmiotowa falsyfikatów, Konwencja Międzynarodowa o zwalczaniu fałszowania pieniędzy, podpisana w dniu 20.04.1929 r. w Genewie, ratyfikowana przez Sejm RP w dniu 05.03.1934 r. (Dz. U. nr 102, poz. 919, 920). 38 ujawnianych w określonym czasie na terenie danego województwa (według nominałów i typów fałszerskich, nadawanych przez NBP). Wyznaczone prokuratury prowadzić będą tzw. wojewódzkie śledztwa zbiorcze o czyn z art. 310§1 kk, obejmujące falsyfikaty o wskazanym nominale i typie fałszerskim. Na podstawie porozumień zawartych pomiędzy poszczególnymi prokuratorami apelacyjnymi i komendantami wojewódzkimi Policji (Komendantem Stołecznym Policji), wskazane zostaną wyznaczone do prowadzenia śledztw zbiorczych prokuratury rejonowe oraz współpracujące z nimi w tym zakresie komendy Policji (komendy powiatowe Policji, komendy miejskie Policji). Śledztwa te, w wypadku niewykrycia sprawcy przestępstwa, powinny być zakończone postanowieniem o umorzeniu postępowania na podstawie art. 322 §1 kpk. Śledztwa takie nie powinny być prowadzone przez okres dłuższy niż 12 miesięcy. Po ich zakończeniu, właściwa prokuratura winna wydać postanowienie o wszczęciu nowego śledztwa, niezwłocznie po otrzymaniu materiałów dotyczących ponownego zaistnienia czynu tej kategorii. Za takim rozwiązaniem, pomimo treści art. 327 §1 kpk, przemawia zasada ekonomiki procesowej oraz szczególny sposób organizacji pracy (Konwencja). W przypadku ujawnienia sprawców czynu z art. 310§1 kk, na podstawie art. 316 kk należy zabezpieczyć przedmioty służące do popełnienia tego przestępstwa (sprzęt komputerowy, poligraficzny, reprograficzny itd.), gdyż ulegają one przepadkowi, chociażby nie stanowiły własności sprawcy. Na podstawie tego artykułu należy również zabezpieczać wykorzystywane do kolportażu pojazdy. Nadzór nad śledztwami zbiorczymi prowadzić będą właściwe wydziały prokuratur okręgowych oraz wydziały służby kryminalnej komend wojewódzkich policji i komendy stołecznej.28 Na ocenę skuteczności wprowadzanych rozwiązań należy - jak się wydaje jeszcze długo oczekiwać. 28 Materiały własne Biura Służby Kryminalnej KGP, op.cit. 39 3. Efekty działań organów ścigania karnego i wymiaru sprawiedliwości Sytuację związaną z prowadzeniem działalności wykrywczej i dowodowej przez organy ścigania karnego przedstawiłem powyżej. Efekty tej pracy są szczególnie widoczne na etapie postępowania sądowego, gdzie jakość zebranych i przekazanych materiałów pozwala na wydanie takiego, a nie innego wyroku. Najczęściej orzekane kary pozbawienia wolności są warunkowo zawieszone na okresy próby. W czasie tym skazani podlegają dozorowi kuratora sądowego. Odbywanie kar pozbawienia wolności jest sporadyczne. Na ich poczet zaliczane są wówczas, zgodnie z ogólnymi zasadami, okresy tymczasowych aresztowań. We wszystkich przypadkach orzeczono kary grzywny, które z reguły są zamieniane, w razie ich nieuiszczenia w terminie, na zastępcze kary pozbawienia wolności. Sprawcy zobowiązywani są do powstrzymywania się od nadużywania alkoholu, przebywania w środowiskach przestępczych i zdemoralizowanych, a także do kontynuowania nauki, stałej pracy zarobkowej, bądź podjęcia starań o uzyskanie stałej pracy zarobkowej. Zdarza się, że sąd nakazuje naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem. Jedynymi dolegliwościami dla skazanych są praktycznie opłaty sądowe oraz koszty postępowania w sprawie, którymi są oni obciążani. Ponadto, fałszywe banknoty i inne przedmioty przestępczej działalności ulegają przepadkowi na rzecz Skarbu Państwa. Wyroki są rzadko apelowane, a te od których apelację wniesiono nie ulegają istotnym, bądź żadnym zmianom. Analizując stan wykrywalności wytwórców i kolporterów fałszywych banknotów, wnioski nasuwają się same. Jak pokazują dane statystyczne, w okresie ostatnich lat drastycznie wzrosła ilość stwierdzonych przestępstw w trzech badanych przeze mnie kategoriach. Wskaźnik wykrywalności nie wykazuje tendencji do stagnacji. W skali kraju jest on średni, bądź niski; na obszarze Województwa Śląskiego – bardzo niski, bardzo wyskoki, rzadziej średni. Najniższy wskaźnik wykrywalności, zarówno w odniesieniu do Województwa Śląskiego, jak i całego państwa, wciąż dotyczy przestępstw z art. 310 § 1 kk (227 § 1 dkk). Nieco wyżej plasuje się wykrywalność przestępstw z art. 312 kk (228 dkk). Najwyższy zaś wskaźnik odnosi się do przestępstw z art. 310 § 2 kk (227 § 2 i 3 dkk). Sytuacja w tym 40 zakresie jest zła i nie rokuje nadziei na poprawę. Panuje ogólny chaos, zarówno w dziedzinie wypracowania jednolitego schematu procesu wykrywczego i dowodowego, jak też w kwestii właściwej integracji czynionych zabiegów antyprzestępczych. Egzekwowanie niewielkiej ilości orzeczonych kar, również nie jest zbyt skuteczne. 41 BIBLIOGRAFIA 1. S. Adamczak, T. Hanausek, J. Jarosz, Kryminalistyka, Zagadnienia wybrane, cz. I, Kraków 1971. 2. Z. Czeczot, M. Czubalski, Zarys kryminalistyki, Warszawa 1972. 3. W. Czerniawski, Mobile – Doc – szwajcarski sposób na fałszerzy dokumentów, Problemy Kryminalistyki 2002, nr 235. 4. W. Gutekunst, Kryminalistyka, Warszawa 1956. 5. T. Hanausek, Zarys kryminalistycznej teorii wykrywania, Departament Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego MSW, Warszawa 1987. 6. T. Hanausek, Z. Marek, J. Widacki, Kryminalistyczne i medyczno - sądowe aspekty ścigania sprawców zgwałceń, Warszawa 1957. 7. A. Henschke, Urządzenie do sprawdzania autentyczności banknotów, Problemy Kryminalistyki 2002, nr 235. 8. B. Hołyst, Kryminalistyka, Warszawa 1973. 9. B. Hołyst, Kryminologia. Podstawowe problemy, PWN, Warszawa 1977. 10. B. Hołyst, Przestępczość II połowy XX wieku, Warszawa 1975. 11. B. Hołyst, Wykrywalność sprawców zabójstw, Warszawa 1967. 12. P. Horoszowski, Kryminalistyka, Warszawa 1958. 13. P. Horoszowski, Od zbrodni do kary, Warszawa 1966. 14. M. Hryciuk, Kryminalistyczna identyfikacja kserokopiarek laserowych, Problemy Kryminalistyki 1995, nr 210. 15. Interpol – informacje ogólne, Centrum Szkolenia Policji, Legionowo 1998. 16. S. Kalinowski, Polski proces karny, Warszawa 1971. 17. Krukowski, Główne zadanie: profilaktyka, Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny 1972. 18. Krukowski, Zapobieganie przestępczości – próba ujęcia całościowego, Problemy Kryminalistyki nr 1974, 109-110. 19. M. Kulicki, Kryminalistyka, Zarys wykładu, cz. I, Toruń 1972. 20. F. Meixner, Kriminaltaktik, Hamburg 1954. 21. K. Sławik, Fałszerstwa krajowych i obcych znaków pieniężnych w Polsce w latach 1973-1977, Departament Warszawa 1979. Szkolenia i Doskonalenia Zawodowego MSW,