Widawski_Gram i „gram”, więc… przeżyję obóz koncentracyjny, czyli

Widawski_Gram i „gram”, więc… przeżyję obóz koncentracyjny, czyli

Temat lekcji:
Gram i „gram”, więc… przeżyję obóz koncentracyjny, czyli o związku między
sztuką i fizjologią w filmie Leszka Wosiewicza „Kornblumenblau”. Filmowa
opowieść o konformizmie w systemie totalitarnym.
Motto:
„My, wydrążeni ludzie
My, chochołowi ludzie
Razem się kołyszemy
Głowy napełnia nam słoma
Nie znaczy nic nasza mowa
Kiedy do siebie szepczemy
(…)
Kształty bez formy, cienie bez barwy
Siła odjęta, gesty bez ruchu”1.
Opracowanie: Mariusz Widawski
Etap edukacyjny: IV etap kształcenia
Przedmiot: Język polski
Czas: 90 minut (w zależności od wybranych segmentów filmu)
Cele zajęć:
cel ogólny
• Poznawanie, poprzez krytyczną analizę i interpretację postaw i zachowań, zmian
etycznych i moralnych, jakie dokonują się w człowieku w systemie totalitarnego
zniewolenia.
cele szczegółowe
• kształtowanie i doskonalenie kompetencji ukierunkowanej pracy z tekstem
filmowym, tekstem literackim i publicystycznym;
• opisywanie,
analizowanie
i
interpretowanie
komponentów
świata
przedstawionego w dziele filmowym;
• analizowanie, charakteryzowanie i wartościowanie postaw i zachowań filmowych
bohaterów (jako grupy społecznej i jako jednostki);
• dostrzeganie w tekstach kultury (w tym w tekście filmowym) uniwersalnych,
ponadczasowych i archetypicznych motywów kulturowych;
• doskonalenie umiejętności pracy metodami aktywnymi.
Metody pracy: odwrócona lekcja, praca w grupach, praca indywidualna, praca z tekstem
filmowym, praca z tekstem literackim, praca z tekstem publicystycznym, burza mózgów,
dyskusja ukierunkowana.
Materiały dydaktyczne:
• film „Kornblumenblau” Leszka Wosiewicza;
• karty pracy z filmem;
• instrukcja pracy z filmem ;
• materiały pomocnicze do pracy z filmem;
• „Wobec totalitaryzmu”, Broszura nr 30 „Filmoteki Szkolnej”;
1
Thomas Stearns Eliot, „Wydrążeni ludzie” [w:] „Poezje”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1978, s. 91-97.
www.filmotekaszkolna.pl
•
•
•
•
•
artykuły w czasopiśmie „Kino” (zakładka: „Przeczytaj więcej” w „Nasze lekcje”: lekcja
nr 30 „Wobec totalitaryzmu” – strona Filmoteki Szkolnej);
wiersz Thomasa Stearnsa Eliota „Wydrążeni ludzie”;
dokument filmowy „Wobec totalitaryzmu” w reżyserii Oleksandera Pozdnyakova;
fragmenty wybranych opowiadań Tadeusza Borowskiego;
wybrane fragmenty książki Kazimierza Tymińskiego „Uspokoić sen”.
Film jest podmiotem lekcji. Może też być wspomagającym tekstem kultury (w zależności od
koncepcji metodycznej nauczyciela realizującego zajęcia edukacyjne w oparciu o
przedmiotowe opracowanie metodyczne).
Pojęcia kluczowe:
obóz koncentracyjny Auschwitz – Birkenau, więzień obozu koncentracyjnego, komponenty
świata przedstawionego w filmie, sztuka, artysta, fizjologia, konformizm, człowiek
zlagrowany, katharsis, segmentacja filmu, segmenty filmu, pars pro toto, państwo totalitarne,
totalitaryzm, czasoprzestrzeń zniewolenia, społeczność zamknięta, everyman, CV-dossier
filmowego bohatera, casus bohatera, ludzie bez twarzy, wydrążeni ludzie, człowiek
odhumanizowany, motyw filmowy, grać, muzyk, muzyka.
Przed zajęciami:
Uczniowie przed zajęciami:
• zapoznają się z opisem filmu „Kornblumenblau”, znajdującym się na stronie internetowej
„Filmoteki Szkolnej”: http://www.filmotekaszkolna.pl/lekcja-film-opis,117,50008;
• zaznajamiają się z informacjami na temat obozu koncentracyjnego Auschwitz – Birkenau,
warunków życia więźniów w obozie i ich Zagłady, odwiedzając w tym celu ze stronę
internetową: Miejsce Pamięci i Muzeum Auschwitz – Birkenau (zakładka: Historia):
http://pl.auschwitz.org/h;
• oglądają film „Kornblumenblau”, korzystając z filmu udostępnionego im przez nauczyciela
na stronie internetowej Filmoteki Szkolnej;
• podczas oglądania filmu w sposób szczególny zwracają uwagę na następujące
komponenty świata przedstawionego w filmie: filmową czasoprzestrzeń, filmowych
bohaterów (grupa więźniów), filmowego bohatera (głównego bohatera filmu) –
ukierunkowany odbiór tekstu filmowego.
Uwagi:
Praca z filmem Leszka Wosiewicza „Kornblumenblau” została zaprojektowana metodycznie
w oparciu o zasadę „segmentacji tekstu filmowego”, co pozwala nauczycielowi przedmiotowe
opracowanie modelować według konkretnych potrzeb edukacyjnych, dokonując autorskich
adaptacji kolejnych (lub wybranych segmentów) filmu. Skutkuje to tym, że zajęcia z filmem
„Kornblumenblau”
można traktować jako lekcje autonomiczne czy też jako zajęcia
uzupełniające/ dopełniające, realizowane w oparciu o teksty literackie zagadnienie i
pozwalające na budowanie kontekstów analityczno - interpretacyjnych tekstów kultury czy
też kulturowych toposów.
Na zajęciach z filmem Wosiewicza proponuje się pracę z tekstami literackimi, które bądź
wpisują się w przewodni motyw metodycznych zajęć (wybrane opowiadania Borowskiego),
bądź jest pierwowzorem literackim adaptowanym przez film (scenariusz do filmu
„Kornblumenblau” został napisany na podstawie wspomnień Kazimierza Tymińskiego
„Uspokoić sen”), bądź też stwarzają możliwości na poszukiwanie paralelizmów
tematycznych/ problemowych między tekstem filmowym a tekstem poetyckim (wiersz T. S.
Eliota „Wydrążeni ludzie”), czy też snucia analogii i wskazywania różnych oblicz totalitaryzmu
(dokument filmowy „Wobec totalitaryzmu” wyreżyserowany przez Oleksandra Pozdnyakova).
www.filmotekaszkolna.pl
Wskazane w niniejszym scenariuszu segmenty tekstu filmowego, poddane działaniom
analityczno - interpretacyjnym, nie wyczerpują dalszej segmentacji filmu Wosiewicza.
Warto byłoby również poprowadzić zajęcia edukacyjne, omawiając kolejne segmenty filmu
„Kornblumenblau”:
•
•
Filmowa sztuka opowiadania o obozie koncentracyjnym w Auschwitz, kiedy: „literatura,
jest zapisem myśli, film zaś obrazem zewnętrzności”2. Filmowy eksperyment.
Kiedy okrucieństwo i kicz spotyka się ze sztuką o obozie koncentracyjnym w
Auschwitz… Kreacja filmowego świata.
Przebieg zajęć:
Segmentacja filmu Leszka Wosiewicza „Kornblumenblau”
Pierwszy segment filmu. Uczucia, refleksje i pytania po odbiorze filmu. Katharsis.
1. Poproś uczniów, by podzielili się na forum klasy swoimi emocjami, uczuciami, uwagami,
refleksjami i ocenami, będącymi wynikiem indywidualnego/ intymnego odbioru przez nich
filmu „Kornblumenblau”, a także zdefiniowali pytania, które wynikają zarówno z odbioru
tekstu filmowego na poziomie dosłownym, jak i na poziomie przenośnym.
Zapisz na tablicy hasła:
• „Filmowe emocje/ uczucia”
• „Filmowe uwagi/ refleksje”
• „Filmowe pytania”,
a następnie zanotuj wypowiedzi uczniów, informując ich, że w czasie lekcji, podczas pracy z
filmem i nad filmem Wosiewicza wypracują odpowiedzi na niejasności/ wątpliwości/ pytania
związane z przedmiotowym filmem.
2. Poinformuj uczniów o celach lekcji języka polskiego poświęconych ukierunkowanej
analizie i interpretacji filmu „Kornblumenblau”, a także o aktywnych metodach pracy.
Drugi segment filmu. Filmowa
koncentracyjny w Auschwitz.
przestrzeń
–
czasoprzestrzeń
zniewolenia:
obóz
3. Zakomunikuj uczniom, że ich najbliższe działania będą analizą, interpretacją, opisem i
oceną trzech komponentów świata w filmie przedstawionego: filmowej czasoprzestrzeni,
filmowych bohaterów (grupa więźniów), filmowego bohatera (głównego bohatera filmu).
4. Poinformuj uczniów, że pierwszym komponentem filmowym, który zanalizują i
zinterpretują, a następnie dokonają jego krytycznego opisu będzie filmowa czasoprzestrzeń
obozu koncentracyjnego.
5. Podziel uczniów na grupy, rozdaj im Kartę pracy nr 1 (załącznik nr 1), objaśnij zarówno cel
ich pracy, jak i instrukcję ich pracy.
6. Poproś przedstawicieli poszczególnych zespołów uczniowskich o przedstawienie wyników
pracy grupowej. Podsumowując wypowiedzi uczniów, zwróć ich uwagę, że ukazany w filmie
obóz koncentracyjny jest pars pro toto państwa totalitarnego.
2
Janusz Wróblewski „Karaluchy w złotych pancerzykach”, „Kino” 1989, nr 11 [on-line] [dostęp 13.05.2014 r.].
Dostępny w Internecie: na stronie internetowej Filmoteki Szkolnej w zakładce: „Materiały dodatkowe/
Przeczytaj więcej”: http://www.filmotekaszkolna.pl/lekcja-materialydodatkowe-przeczytajwiecejszczegoly,117,1962.
www.filmotekaszkolna.pl
Trzeci segment filmu. Filmowa bohaterowie – społeczność zamknięta więźniowie: obozu
koncentracyjnego w Auschwitz.
7. Poinformuj uczniów, że celem ich kolejnego działania będzie opracowanie obrazu
więźniów oświęcimskiego obozu poprzez dokonanie analizy i interpretacji tego zagadnienia,
a następnie zredagowanie krytycznego artykułu hasłowego do hasła: „Więźniowie obozu
koncentracyjnego Auschwitz – Birkenau” w oparciu o Instrukcję pracy, którą uczniom objaśnij
(załącznik nr 2).
8. Poproś, aby przedstawiciele kolejnych grup przeczytali swoje notki encyklopedyczne
dotyczące opracowywanego zagadnienia. Podsumuj ten etap pracy, przywołując fragment
Broszury nr 30 Filmoteki Szkolnej” – „Wobec totalitaryzmu” – Materiał pomocniczy nr 1
(załącznik nr 3) i poproś uczniów, by odnieśli ten tekst zarówno do filmu, jak i efektów swojej
pracy (budowanie kontekstu interpretacyjnego).
Czwarty segment filmu. Filmowy bohater – everyman w obozie koncentracyjnym w
Auschwitz.
9. Powiadom uczniów, iż obecnie poddadzą analizie postać głównego bohatera filmu
„Kornblumenblau”, gromadząc informacje na jego temat, opracowując jego CV - dossier, a
następnie na podstawie interpretacji jego różnych zachowań w obozie koncentracyjnym, a
także relacji z więźniami i Niemcami dokonają oceny tej filmowej postaci. Rozdaj każdej z
grup Kartę pracy nr 2 (załącznik nr 4), polecając wykonanie zadania według instrukcji pracy
w niej zawartej.
10. Poproś przedstawicieli poszczególnych grup o przedstawienie informacji o filmowym
bohaterze, a pozostałych uczniów o uzupełnianie i wzbogacania opracowanych przez nich
bazy danych. Tym sposobem zostaje opracowana klasowa Karta pracy o bohaterze filmu.
11. Zapisz na tablicy następujący dialog filmowych bohaterów:
„- Kornblumenblau… Ciekawa historia. Cwaniak czy kretyn? Jak to jest?
- Ja tylko znam kilka instrumentów i mam dobrą pamięć muzyczną.
- Gruby cwaniak. Brawo kretynie!”3
i poproś uczniów, aby pracując w parach, przywołali po trzy argumenty potwierdzające tezy:
Teza I. Gruby cwaniak.
Teza II. Brawo kretynie!,
a następnie spróbowali odpowiedzieć na pytanie, które zadaje Wilczyńskiemu Moskwa:
„Jak to jest?” Warto również postawić kolejne pytania: Kim jest Tadeusz Wilczyński” Jakie
motywy nim kierują, by tak trwać, by mimo wszystko przetrwać? Jaki jest jego casus?
(konieczne jest wprowadzenie i objaśnienie pojęcia „everyman”). Swobodne, ale
ukierunkowane wypowiedzi uczniów. Możliwa ukierunkowana dyskusja.
Piąty segment filmu. Filmowa opowieść o „małych ludziach, ludziach bez twarzy”4 w obozie
koncentracyjnym w Auschwitz.
12. Zapisz na tablicy pierwszą część tematu lekcji: Gram i „gram”, więc… przeżyję obóz
koncentracyjny… Z kolei dopisz słowa Wilczyńskiego: „Ja naprawdę umiem zagrać
wszystko” i poproś uczniów, by odnieśli się do wieloznaczności wyrazu „gram”, analizując
3
Fragment rozmowy bohaterów filmu „Kornblumenblau”: Moskwy i Wilczyńskiego.
Określenia te zaczerpnięte zostały z artykułu Janusza Wróblewskiego „Karaluchy w złotych pancerzykach”,
op. cit.
4
www.filmotekaszkolna.pl
jego znaczenie dosłowne i przenośne w odwołaniu do głównego bohatera filmu i jego gry i
„gry”.
13.
Wprowadź
pojęcie
„człowieka
złagrowanego/
zlagrowanego”,
„człowieka
odhumanizowanego”. Rozdaj uczniom Materiał pomocniczy nr 2 (załącznik nr 5) i poproś ich
o uważną lekturę otrzymanych tekstów, a następnie poleć im, by pracując w grupach,
nawiązując do filmowego bohatera, opracowali portret więźnia – człowieka, który chce
przeżyć za wszelka cenę. Rozdaj uczniom temat pracy:
„Znajdź sobie coś i spróbuj przeżyć”5. Instynkt trwania i przetrwania wbrew sobie, wbrew
wszystkiemu, czyli o cenie przeżycia tych, którzy ocaleli. Literacki szkic „ludzi bez twarzy”.
14. Poproś przedstawicieli kolejnych zespołów uczniów o odczytanie opracowanych przez
nich literackich szkiców, a następnie podsumuj ten segment pracy nad filmem,
wprowadzając pojęcie: „konformizmu” i poleć uczniom, by zdefiniowali przedmiotowe pojęcie,
wpisując je w konformistyczne postawy filmowych „ludzi bez twarzy”. Wskazane jest
przeprowadzenie ćwiczeń leksykalno-słownikowych z hasłem: „konformizm”.
Szósty segment filmu. Filmowa opowieść o tym, jak być artystą i uprawiać sztukę w obozie
koncentracyjnym w Auschwitz. Związek sztuki z fizjologią.
15. Poinformuj uczniów, że kolejnym zadaniem pracy z filmem Wosiewicza będzie analiza
postawy artystów i roli sztuki w obozie koncentracyjnym w Auschwitz.
16. Podziel klasę na dwie grupy (w obrębie każdej utwórz podgrupy), z których jedna grupa
zgromadzi i opracuje informacje o artystach w obozie koncentracyjnym w Auschwitz,
dokonując analizy tych filmowych scen, sekwencji, gdzie filmowy motyw artysty jest
pokazany; druga z grup natomiast zgromadzi i opracuje informacje o formach uprawianej w
obozie koncentracyjnym w Auschwitz sztuki pokazanych w filmie, przywołując te obrazy
filmowe, w których motyw sztuki jest realizowany. Opracowany materiał uczniowie wpisują
do Karty pracy nr 3 (załącznik nr 6).
17. Poproś, aby w obrębie każdej z grup tematycznych podgrupy skonfrontowały
opracowany przez siebie filmowy motyw, wypracowując wspólny syntetyczny obraz
analizowanego zagadnienia. Przedstawiciel każdej z grup tematycznych przedstawia
opracowany przez zespół filmowy motyw.
18. Zapisz na tablicy frazę - wypowiedź jednego z artystów w obozie koncentracyjnym w
Auschwitz i poproś uczniów o przedstawienie propozycji interpretacji tych słów w kontekście
analizowanych filmowych motywów:
„Wobec tych wszystkich biedaków, którzy tysiącami codziennie i bez przerwy idą z rampy
prosto do pieca, my jesteśmy karaluchami w złotych pancerzach”.
Swobodne, lecz ukierunkowane wypowiedzi uczniów. Możliwa dyskusja.
19. Postaw pytania: Dlaczego artyści uprawiali swą sztukę obozie koncentracyjnym w
Auschwitz? Co nimi kierowało? Jakie były motywy ich postępowania? Co było ich
wewnętrznym imperatywem, który kazał im wobec wszechobecnych brzydoty i zła, tworzyć
piękno i dobro, kreując sztukę? Swobodne, lecz ukierunkowane wypowiedzi uczniów. Może
dyskusja ukierunkowana.
20. Zapisz na tablicy drugą część tematu lekcji: … o związku między sztuką i fizjologią w
filmie Leszka Wosiewicza „Kornblumenblau” i rozdaj uczniom Materiał pomocniczy nr 3
5
Fraza wypowiedziana przez więźnia – bohatera filmu „Kornblumenblau”.
www.filmotekaszkolna.pl
(załącznik nr 7), polecając im, aby podczas uważnej lektury fragmentu eseju Mirosława
Przylipiaka „Nędza sztuki”6, wypisali z tekstu te frazy, które ilustrują związek sztuki
uprawianej w obozie koncentracyjnym w Auschwitz z fizjologią człowieka. Dyskusja wokół
przedmiotowego zagadnienia zainspirowana artykułem M. Przylipiaka.
Siódmy segment filmu. Konteksty, interpretacje, motywy zainspirowane
„Kornblumenblau”. Domknięcia i dopełnienia filmowego tekstu. Ewaluacja zajęć.
filmem
21. Przeczytaj wiersz (jego fragment) Thomasa Stearnsa Eliota, „Wydrążeni ludzie”, będący
mottem zajęć z filmem Leszka Wosiewicza i poleć uczniom, aby wskazali paralelę między
filmowymi „ludźmi bez twarzy”, a „wydrążonymi ludźmi” z wiersza poety. Analiza
porównawcza tekstu filmowego i tekstu poetyckiego. Budowanie kontekstu interpretacyjnego
między różnymi tekstami kultury. Ewaluacja.
22. Pokaż uczniom kreacyjny dokument filmowy pt. „Wobec totalitaryzmu” w reżyserii
Oleksandra Pozdnyakova7 i poleć im wskazanie analogii i różnic między filmowym motywem
totalitaryzmu ukazanym w poznanych tekstach filmowych. Budowanie motywu kulturowego –
motywu totalitaryzmu w literaturze i w filmie. Ewaluacja
W czasie zajęć i po ich zakończeniu uczeń powinien być oceniony za aktywną, otwartą i
poszukująca postawę wobec działań podejmowanych przez niego. Ocenić należy jego pracę
w zespole i na rzecz zespołu, a także pracę indywidualną.
Dokonując oceny pracy ucznia, należy także kierować się jego kompetencjami analityczno –
interpretacyjnymi różnych tekstów kultury.
Wnioski:
1. Praca z filmem Leszka Wosiewicza „Kornblumenblau” pozwala dostrzec w dziele
filmowym jego treść/ temat filmu, problematykę w filmie wyrażoną, a także jego wymiar
aksjologiczny. Tematy zaproponowane do realizacji skłaniają również do pracy nad poetyką
filmowego obrazu, nad formułą jego kreacji.
2. „Kornblumenblau” jest filmem, który nie wpisuje się w polską tradycję literacko – filmową
opisującą obóz koncentracyjny i więźniów w obozie koncentracyjnym, gdyż zaprzecza
obowiązującej schematycznej wykładni ikonografii opisywania obozowej rzeczywistości i jej
percepcji przez odbiorcę. Film odrzuca tendencję heroiczną obowiązującą w kinematografii
obozowej na rzecz tendencji darwinistycznej – walki o przetrwanie (rozróżnienie to
wprowadza Mirosław Przylipiak w swoim autorskim Komentarzu „Wobec totalitaryzmu”:
http://www.filmotekaszkolna.pl/lekcja-temat,117,214).
3. Film „Kornblumenblau” jest egzemplifikacją systemu totalitarnego, gdyż będąc
równocześnie metaforą i parabolą, jest jednocześnie moralitetem, wpisując się w tym samym
w przestrzeń kulturowego toposu zniewolenia jednostki w „sytuacji granicznej” (określenie
Karla Jaspersa).
6
Mirosław Przylipiak, Nędza sztuki”, [on-line] [dostęp 13.05.2014 r.]. Dostępny w Internecie: na stronie
internetowej Filmoteki Szkolnej w zakładce: „Materiały dodatkowe/ Przeczytaj więcej”
http://www.filmotekaszkolna.pl/lekcja-materialydodatkowe-przeczytajwiecej-szczegoly,117,1937
7
Oleksander Pozdnyakov, „Wobec totalitaryzmu” 11 [on-line] [dostęp 13.05.2014 r.]. Dostępny w Internecie: na
stronie internetowej Filmoteki Szkolnej: http://www.filmotekaszkolna.pl/lekcja-temat,117
www.filmotekaszkolna.pl
Praca domowa:
Mottem filmowego obrazu Leszka Wosiewicza pt. „Kornblumenblau” są słowa Montaigne’a:
„Większość naszych zatrudnień jest komediowej natury. Trzeba odgrywać przystojnie swe
role, ale z maski i pozoru nie trzeba czynić rzeczywistej istoty…”.
Jak rozumiesz myśl francuskiego pisarza i filozofa doby renesansu? Dokonaj jej analizy i
interpretacji w kontekście filmu „Kornblumenblau” (pomocna w zadaniu będzie lektura
artykułu Mirosława Przylipiaka, Nędza sztuki”: http://www.filmotekaszkolna.pl/lekcjamaterialydodatkowe-przeczytajwiecej-szczegoly,117,1937).
Tekst argumentacyjny. Rozprawka.
Bibliografia:
1. Borowski Tadeusz, „Opowiadania wybrane”, Państwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa 1971.
2. Eliot Thomas Stearns, „Poezje”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1978.
3. Mąka – Malatyńska Katarzyna, „Wobec totalitaryzmu”, Broszura nr 30 „Filmoteki Szkolnej”.
4. Przylipiak Mirosław, „Nędza sztuki”, [on-line] [dostęp 13.05.2014 r.]. Dostępny w
Internecie:
http://www.filmotekaszkolna.pl/lekcja-materialydodatkowe-przeczytajwiecejszczegoly,117,1937.
5. Tymiński Kazimierz, „Uspokoić sen”, Krajowa Agencja Wydawnicza, Katowice 1985.
6. Wróblewski Janusz, „Karaluchy w złotych pancerzykach”, „Kino” 1989, nr 11 [on-line]
[dostęp 13.05.2014 r.]. Dostępny w Internecie: http://www.filmotekaszkolna.pl/lekcjamaterialydodatkowe-przeczytajwiecej-szczegoly,117,1962.
www.filmotekaszkolna.pl