nr 6-7/2011 - Czasopismo Aptekarskie

Transkrypt

www.cza.pl • e-mail: [email protected]
®
Patronat
AMBA
SA
POLSKI
KOMITET
ZIELARSKI
ISSN 1233-2755
Vol. XVIII
Rok za³o¿enia 1992
Nr 6-7 (210-211)
Czerwiec-Lipiec 2011
Punktacja:
Ministerstwa Nauki
i Szkolnictwa Wy¿szego: 6 pkt
Index Copernicus
Wydawnictwo Farmapress®: 10,63 pkt
TS-11-03-12 186x181_ramka_Q.indd 1
R FA
DO
ACJI
RM
POLSKIE
TOWARZYSTWO
LEKARSKIE
Kontynuator tradycji Czasopisma utworzonego w roku 1871 we Lwowie
W numerze m.in. dr n. farm. Agnieszka Zimmermann – Recepta
farmaceutyczna jako gwarancja dostêpu do leku w nag³ej sytuacji,
prof. dr hab. n. farm. Barbara Filipek – Dzia³ania niepo¿¹dane leków
– podzia³, rozpoznawanie i monitorowanie
Informacja o leku na str. 2
2011-05-31 15:11:52
TERTENSIF® SR (Indapamidum), tabletki
powlekane o powolnym uwalnianiu, 1,5 mg.
Sk³ad: substancja czynna: indapamid, 1,5 mg
Substancje pomocnicze: 124,5 mg laktozy
jednowodnej.
Wskazania do stosowania: Nadciœnienie
têtnicze samoistne.
Dawkowanie i sposób podawania: Do stosowania doustnego. 1 tabletkê na dobê, najlepiej rano, po³kn¹æ w ca³oœci popijaj¹c wod¹. Tabletki nie nale¿y ¿uæ. W wiêkszych dawkach indapamid nie wykazuje silniejszego
dzia³ania przeciwnadciœnieniowego, natomiast wystêpuje nasilone dzia³anie saluretyczne. Niewydolnoœæ nerek: W ciê¿kiej niewydolnoœci nerek (klirens kreatyniny poni¿ej
30 ml/min) stosowanie preparatu jest przeciwwskazane. Leki moczopêdne tiazydowe
i leki o podobnym dzia³aniu s¹ w pe³ni skuteczne, kiedy czynnoœæ nerek jest prawid³owa
lub zaburzona jedynie w niewielkim stopniu.
Pacjenci w podesz³ym wieku: U osób w podesz³ym wieku stê¿enia kreatyniny w osoczu nale¿y skorygowaæ uwzglêdniaj¹c wiek, masê
cia³a i p³eæ. U pacjentów w podesz³ym wieku
mo¿na stosowaæ preparat Tertensif SR, kiedy
czynnoœæ nerek jest prawid³owa lub zaburzona jedynie w niewielkim stopniu. Pacjenci
z zaburzeniami czynnoœci w¹troby: W przypadku ciê¿kiej niewydolnoœci w¹troby stosowanie preparatu jest przeciwwskazane. Dzieci i m³odzie¿: Ze wzglêdu na brak danych dotycz¹cych bezpieczeñstwa oraz skutecznoœci
nie zaleca siê stosowania preparatu Tertensif
SR u dzieci oraz m³odzie¿y.
Przeciwwskazania: Nadwra¿liwoœæ na indapamid, inne sulfonamidy lub któr¹kolwiek
substancjê pomocnicz¹. Ciê¿ka niewydolnoœæ nerek. Encefalopatia w¹trobowa lub inne ciê¿kie zaburzenia czynnoœci w¹troby. Hipokaliemia.
Ostrze¿enia specjalne i zalecane œrodki
ostro¿noœci: Ostrze¿enia specjalne: W przypadku zaburzenia czynnoœci w¹troby, leki
moczopêdne o dzia³aniu podobnym do tiazydów mog¹ powodowaæ encefalopatiê w¹trobow¹, szczególnie w przypadku zaburzeñ gospodarki wodno-elektrolitowej. Stosowanie
tych leków moczopêdnych nale¿y natychmiast przerwaæ w przypadku wyst¹pienia objawów encefalopatii w¹trobowej. Nadwra¿liwoœæ na œwiat³o: Opisywano przypadki reakcji uczuleniowych na œwiat³o, zwi¹zanych ze
stosowaniem leków moczopêdnych tiazydowych oraz leków o podobnym dzia³aniu. Jeœli
reakcja nadwra¿liwoœci na œwiat³o wyst¹pi
podczas leczenia, zaleca siê odstawienie leku. Jeœli ponowne zastosowanie leku moczopêdnego oka¿e siê konieczne, zaleca siê
ochronê powierzchni skóry nara¿onej na
dzia³anie promieni s³onecznych lub sztucznego promieniowania UVA. Substancje pomocnicze: Ze wzglêdu na zawartoœæ laktozy
w preparacie, pacjenci z rzadko wystêpuj¹c¹
dziedziczn¹ nietolerancj¹ galaktozy, z zespo³em z³ego wch³aniania glukozy–galaktozy lub
z niedoborem laktazy (typu Lapp) nie powinni stosowaæ tego preparatu. Œrodki ostro¿noœci dotycz¹ce stosowania: Równowaga
wodno-elektrolitowa: Stê¿enie sodu w osoczu: Przed rozpoczêciem leczenia nale¿y
oceniæ stê¿enie sodu, a nastêpnie regularnie
je kontrolowaæ. Ka¿de leczenie moczopêdne
mo¿e powodowaæ hiponatremiê, czasem
z powa¿nymi jej konsekwencjami. Zmniejszenie stê¿enia sodu mo¿e byæ w pocz¹tkowym
okresie bezobjawowe, dlatego te¿ konieczna
jest jego regularna kontrola, czêstsza u osób
w podesz³ym wieku lub pacjentów z marskoœci¹ w¹troby. Stê¿enie potasu w osoczu: Utrata potasu z hipokaliemi¹ stanowi du¿e ryzyko
zwi¹zane ze stosowaniem leków moczopêdnych tiazydowych i leków o podobnym dzia³aniu. Nale¿y zapobiegaæ rozwojowi hipokaliemii (<3,4 mmol/l), szczególnie u pacjentów, u których ryzyko jej wyst¹pienia jest najwiêksze, np. u osób w podesz³ym wieku, niedo¿ywionych, leczonych wieloma lekami,
u pacjentów z marskoœci¹ w¹troby z obrzêkami i wodobrzuszem, z chorob¹ naczyñ wieñcowych i niewydolnoœci¹ serca. W takiej sytuacji hipokaliemia zwiêksza kardiotoksycznoœæ preparatów naparstnicy oraz ryzyko zaburzeñ rytmu serca. W grupie ryzyka znajduj¹ siê tak¿e pacjenci z wyd³u¿onym odstêpem
QT, bez wzglêdu na to, czy jest to zaburzenie
wrodzone, czy jatrogenne. Hipokaliemia, podobnie jak i bradykardia, usposabia do rozwoju ciê¿kich zaburzeñ rytmu serca, szczególnie do potencjalnie œmiertelnego czêstoskurczu typu torsades de pointes. Czêstsze
oznaczanie stê¿enia potasu w osoczu jest konieczne we wszystkich przedstawionych powy¿ej sytuacjach. Pierwsze oznaczenie stê¿enie potasu w osoczu nale¿y wykonaæ
w pierwszym tygodniu leczenia. W przypadku
stwierdzenia hipokaliemii konieczne jest uzupe³nienie potasu. Stê¿enie wapnia w osoczu:
Leki moczopêdne tiazydowe i leki o podobnym dzia³aniu mog¹ zmniejszaæ wydalanie
wapnia z moczem, powoduj¹c nieznaczne
i przemijaj¹ce zwiêkszenie stê¿enia wapnia
w osoczu. Znaczna hiperkalcemia mo¿e byæ
skutkiem nierozpoznanej nadczynnoœci przytarczyc. Nale¿y przerwaæ leczenie powy¿szymi lekami przed przeprowadzeniem badania
oceniaj¹cego czynnoœæ przytarczyc. Stê¿enie glukozy we krwi: Monitorowanie stê¿enia glukozy we krwi jest wa¿ne u osób chorych na cukrzycê, szczególnie jeœli wspó³istnieje hipokaliemia. Kwas moczowy: U pacjentów z hiperurykemi¹ istnieje tendencja do
zwiêkszania czêstoœci napadów dny. Czynnoœæ nerek a leki moczopêdne: Leki moczopêdne tiazydowe i leki o podobnym dzia³aniu s¹ w pe³ni skuteczne u pacjentów z prawid³ow¹ lub tylko w niewielkim stopniu zaburzon¹ czynnoœci¹ nerek (stê¿enie kreatyniny
w osoczu poni¿ej 25 mg/l, tj. 220 mmol/l
u osób doros³ych). U osób w podesz³ym wieku podczas oceny czynnoœci nerek na podstawie stê¿enia kreatyniny, nale¿y wzi¹æ pod
uwagê wiek, p³eæ oraz masê cia³a. Hipowolemia, wtórna do utraty wody i sodu, indukowana przez leki moczopêdne, na pocz¹tku leczenia powoduje zmniejszenie przes¹czania
k³êbuszkowego. Mo¿e to powodowaæ zwiêkszenie stê¿enia mocznika we krwi i kreatyniny
w osoczu. Ta przemijaj¹ca czynnoœciowa niewydolnoœæ nerek nie powoduje ¿adnych nastêpstw u osób z prawid³ow¹ czynnoœci¹ nerek, natomiast mo¿e nasiliæ ju¿ istniej¹c¹ niewydolnoœæ nerek. Sportowcy: W przypadku
sportowców nale¿y wzi¹æ pod uwagê fakt, ¿e
substancja czynna zawarta w preparacie mo¿e powodowaæ dodatni wynik testu antydopingowego. antydopingowego. Nie zaleca siê
stosowania leku u dzieci. Ci¹¿a: Zgodnie
z ogólnie przyjêt¹ zasad¹ nale¿y unikaæ stosowania leków moczopêdnych u kobiet
w ci¹¿y. Nigdy nie nale¿y ich stosowaæ w celu leczenia fizjologicznych obrzêków, wystêpuj¹cych w czasie ci¹¿y. Leki moczopêdne
mog¹ powodowaæ niedokrwienie p³odowo-³o¿yskowe z ryzykiem zaburzenia wzrostu
p³odu. Karmienie piersi¹: Karmienie piersi¹
nie jest zalecane (indapamid przenika do pokarmu kobiecego).
Dzia³ania niepo¿¹dane: Wiêkszoœæ dzia³añ
niepo¿¹danych dotycz¹cych objawów klinicznych i wyników badañ laboratoryjnych
zale¿y od dawki. Leki moczopêdne o dzia³aniu podobnym do tiazydów, w tym indapamid, mog¹ powodowaæ nastêpuj¹ce dzia³ania niepo¿¹dane, z przedstawion¹ czêstotliwoœci¹: bardzo czêsto (>1/10), czêsto
(>1/100, <1/10), niezbyt czêsto (>1/1000,
<1/100), rzadko (>1/10 000, <1/1000), bardzo rzadko (<1/10 000); nieznana czêstotliwoœæ (nie mo¿na oszacowaæ na podstawie
dostêpnych danych). Zaburzenia krwi i uk³adu ch³onnego: Bardzo rzadko: trombocytopenia, leukopenia, agranulocytoza, niedokrwistoœæ aplastyczna, niedokrwistoœæ hemolityczna. Zaburzenia uk³adu nerwowego: Rzadko: zawroty g³owy, uczucie zmêczenia, bóle
g³owy, parestezje. Zaburzenia serca: Bardzo
rzadko: zaburzenia rytmu serca, niedociœnienie têtnicze. Zaburzenia ¿o³¹dkowo-jelitowe:
Niezbyt czêsto: wymioty. Rzadko: nudnoœci,
zaparcia, suchoœæ w ustach. Bardzo rzadko:
zapalenie trzustki. Zaburzenia nerek i dróg
moczowych: Bardzo rzadko: niewydolnoœæ
nerek. Zaburzenia w¹troby i dróg ¿ó³ciowych:
Bardzo rzadko: zaburzenia czynnoœci w¹troby. Nieznana: mo¿liwoœæ rozwoju encefalopatii w¹trobowej w przebiegu niewydolnoœci w¹troby. Zaburzenia skóry i tkanki podskórnej:
Reakcje nadwra¿liwoœci, g³ównie dotycz¹ce
skóry, u pacjentów sk³onnych do alergii oraz
reakcji astmatycznych: Czêsto: grudkowo-plamiste wysypki. Niezbyt czêsto: plamica.
Bardzo rzadko: obrzêk naczynioruchowy
i (lub) pokrzywka, martwica toksyczno-rozp³ywna naskórka, zespó³ Stevensa-Johnsona. Nieznana: mo¿liwoœæ nasilenia objawów
wspó³istniej¹cego toczna rumieniowatego
uk³adowego. Odnotowano przypadki nadwra¿liwoœci na œwiat³o. Badania laboratoryjne: W badaniach klinicznych hipokaliemiê
(stê¿enie potasu w osoczu ≤3,4 mmol/l) obserwowano u 10% pacjentów, przy czym
u 4% pacjentów stê¿enie potasu wynosi³o
<3,2 mmol/l po 4 do 6 tygodniach leczenia.
Po 12 tygodniach leczenia œrednie zmniejszenie stê¿enia potasu wynosi³o 0,23 mmol/l.
Bardzo rzadko: hiperkalcemia. Nieznana:
utrata potasu z hipokaliemi¹ o szczególnie
ciê¿kim przebiegu obserwowano zw³aszcza
u pacjentów z grup du¿ego ryzyka, hiponatremia z hipowolemi¹ powoduj¹ca odwodnienie
i hipotoniê ortostatyczn¹. Wspó³istniej¹ca
utrata jonów chlorkowych mo¿e prowadziæ
do wtórnej, kompensacyjnej zasadowicy metabolicznej: czêstoœæ i nasilenie tego dzia³ania nie jest znacz¹ce, zwiêkszone stê¿enie
kwasu moczowego i glukozy we krwi podczas leczenia: celowoœæ stosowania tych leków moczopêdnych u pacjentów z dn¹ moczanow¹ lub cukrzyc¹ nale¿y szczególnie
ostro¿nie rozwa¿yæ.
Podmiot odpowiedzialny: Les Laboratoires
Servier 22 rue Garnier 92200 Neuilly sur Seine – Francja. Pozwolenie na dopuszczenie
do obrotu wydane przez Ministra Zdrowia
nr R/7382.
Produkt leczniczy wydawany na receptê.
Detaliczna cena urzêdowa wynosi: 15,86 PLN.
Maksymalna odp³atnoœæ dla pacjenta wynosi: 15,05 PLN. Adres korespondencyjny
Servier Polska Sp. z o.o., 01-248 Warszawa,
ul. Jana Kazimierza 10, tel. (22) 594 90 00,
fax (22) 594 90 10. Internet: www.servier.pl,
e-mail: [email protected]. (11.2007)
®
VOL XVIII
●
Nr 6-7 (210-211) ● ISSN 1233-2755
●
Rok 2011
KONTYNUATOR TRADYCJI CZASOPISMA
UTWORZONEGO w ROKU 1871 we LWOWIE
Honorowy Medal
im. W³adys³awa L. Anczyca
Honorowy z-ca Redaktora Naczelnego: mgr prawa Barbara Jendryczko
Honorowy z-ca Redaktora Naczelnego: dr n. farm. Marek Jêdrzejczak
• 1 82 3 •
Pe³nomocnik Wydawcy Z-ca Redaktora Naczelnego:
Jadwiga Szymañska – tel. kom. 601 986 688, tel. (22) 879-92-62
883 •
Wydawca, Redaktor Naczelny: Wiktor Szukiel – tel. kom. 601 282 404
•1
Niezale¿ny Ogólnopolski Miesiêcznik Farmaceutyczno-Medyczny
dla Aptekarzy, Farmaceutów, Lekarzy, Producentów i Dystrybutorów Leków
ister farma
g
a
c
ji
Indeks Copernicus:
Wydawnictwo Farmapress® – 10,63 pkt
M
Punktacja:
Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego – 6 pkt
prof. dr hab. n. farm. Roman Kaliszan cz³. koresp. PAN i PAU
kierownik Katedry i Zak³adu Biofarmacji i Farmakodynamiki,
Gdañski Uniwersytet Medyczny
prof. dr hab. n. farm. Wincenty Kwapiszewski
honorowy prezes Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego
prof. dr hab. n. farm. S³awomir Lipski
Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii
prof. dr hab. n. farm. Maciej Paw³owski
kierownik Katedry Chemii Farmaceutycznej,
Uniwersytet Jagielloñski, Collegium Medicum
prof. dr hab. n. med. Jerzy Woy-Wojciechowski
prezes Polskiego Towarzystwa Lekarskiego
dr hab. n. farm. Anita Magowska
kierownik Katedry i Zak³adu Historii Nauk Medycznych,
Uniwersytet Medyczny w Poznaniu
dr n. farm. Roman Duda
Okrêgowa Izba Aptekarska w Kielcach
dr n. farm. Jerzy Jambor
prezes Polskiego Komitetu Zielarskiego w Poznaniu
dr n. farm. Marek Jêdrzejczak
wyk³adowca farmakologii na Uniwersytecie Jana Kochanowskiego
dr n. farm. Jerzy £azowski
cz³onek Miêdzynarodowej Federacji Farmaceutycznej (FIP)
Pomys³ artystyczny i koncepcja typograficzna – Bogdan Ostrowski
Opracowanie graficzno-techniczne i korekta – Zespó³
Redakcja zastrzega sobie prawo adiustacji i skracania nades³anych
tekstów. Publikacje w „Czasopiœmie Aptekarskim” nie mog¹ byæ kopiowane
w ¿adnej formie ani ¿adnymi metodami mechanicznymi lub elektronicznymi,
³¹cznie z wykorzystaniem systemów przechowywania i odtwarzania informacji
bez pisemnej zgody wydawcy, Wydawnictwa Farmapress.
Realizacja Wydania
Biuro Wydawcy i Redakcji: Zofia Soborowska
ul. Obarowska 23/2, 04-337 Warszawa Box 81
tel. 22 879-98-69, fax 24 h 22 879-92-32
e-mail: [email protected]
Kolporta¿ i prenumerata: tel. 22 879-98-69
Prenumerata roczna – 200 z³, pó³roczna – 120 z³
Wp³aty nale¿y dokonywaæ na konto: 13 1130 1017 0200 0000 0005 1195
Adres strony WWW „Czasopisma Aptekarskiego”: www.cza.pl
„Czasopismo Aptekarskie” ukazuje siê tylko w prenumeracie.
Za treœæ tekstów promocyjnych, reklam, og³oszeñ, insertów
Redakcja nie odpowiada.
Nak³ad nie przekracza 15 000 egz.
Tytu³ i znak s³owno-graficzny prawnie zastrze¿ony.
Œwiadectwo ochronne nr 106721 i nr 145359
wydane przez Urz¹d Patentowy RP
© Copyright by FARMAPRESS®
DY
ZY
A
S£A
C
prof. dr Benito del Castillo Garcia
cz³onek Narodowej Akademii Farmaceutycznej w Hiszpanii
W£
RADA NAUKOWA
prof. dr hab. n. farm. Kazimierz G³owniak
kierownik Katedry i Zak³adu Farmakognozji z Pracowni¹
Roœlin Leczniczych, Uniwersytet Medyczny w Lublinie – przewodnicz¹cy
C
Sekretarz Redakcji: Bogdan Ostrowski
N
A
.
L
W
awers
W styczniu 2005 r. nasza redakcja wysz³a z inicjatyw¹ zorganizowania I Miêdzynarodowego Festiwalu Twórczoœci Artystycznej Aptekarzy-Farmaceuów. Proponowaliœmy, aby by³o
to pewnego rodzaju forum, na którym aptekarze-artyœci mogliby zaprezentowaæ swój dorobek z ró¿nych dziedzin sztuki
przez nich uprawianych.
W kilka lat póŸniej inicjatywa redakcji ziœci³a siê wprawdzie
nie przedsiêwziêciem o charakterze miêdzynarodowym, ale
pierwszym kilkunastoosobowym spotkaniem aptekarzy-artystów w Jeziorowskich k. Gi¿ycka w dnia 1-3 czerwca 2007 roku zorganizowanym przez ówczesnego prezesa NRA, a w rok
póŸniej wydany zosta³ album im poœwiêcony. Autorzy publikacji we wstêpie napisali: „Poœród tysiêcy farmaceutów jest
grupa osób sztuk¹ „zakrêconych”, ogarniêtych ró¿nymi pasjami artystycznymi, ludzi z niezwyk³¹ wyobraŸni¹ i g³êbi¹
prze¿yæ. Ka¿dy z tych talentów to wielki dar, ale równie¿ powód do ci¹g³ego niepokoju, bo na aryœcie stale coœ robi wra¿enie i zak³óca jego codzienny tryb ¿ycia (...).
Maluj¹, rysuj¹, fotografuja, pisz¹, rzeŸbi¹ i lepi¹, tworz¹
niewyk³¹ bi¿uteriê, uk³adaj¹ bukiety z jesiennych liœci i wypowiadaj¹ siê artystycznie na wiele innych sposobów. Ka¿de
dzie³o powstaje z potrzeby serca (...)”
Chc¹c na sta³e wspisaæ dorobek i zas³ugi aptekarzy-artystów w prezentowaniu w³asnej twórczoœci, a tak¿e ich mecenasów Wydawnictwo Farmapress i redakcja „Czasopisma
Aptekarskiego” ustanowi³o Honorowy Medal im. W³adys³awa L. Anczyca, którym aptekarze-artyœci bêd¹ wyró¿niani.
Wiktor Szukiel
Szerzej o mgr. farm. W³adys³awie L. Anczycu pisaliœmy
w majowym wydaniu „Czasopisma Aptekarskiego”
TREŒÆ
SPRAWY ZAWODU
Wybiórka w pigu³ce
s. 20
6
29 lipca br. minie 20 lat od powstania
Komitetu Organizacyjnego Izb Aptekarskich
10
Aleksander ¯urek
Jesteœmy w stanie przetrwaæ najgorsze
11
GlaxoSmithKline liderem bran¿y w odpowiedzialnym
prowadzeniu biznesu
16
II Europejski Dzieñ Walki z Oty³oœci¹ (fotoreporta¿)
20
PRAWO
Agnieszka Zimmermann
Recepta farmaceutyczna jako gwarancja dostêpu do leku
w nag³ej sytuacji
24
NAUKA I PRAKTYKA
Strategiczny
inwestor
Odpowiedzialny
partner
Nowoczesne leki
i szczepionki
Realizując misję poprawy jakości życia ludzi, w GlaxoSmithKline tworzymy
i dostarczamy nowoczesne leki i szczepionki oraz angażujemy się
w zwiększanie dostępu do efektywnych terapii i w edukację zdrowotną
polskich pacjentów.
W swoich działaniach dążymy do tego, aby być odpowiedzialnym partnerem,
budując oparte na zaufaniu relacje z uczestnikami polskiego systemu
ochrony zdrowia, stawiając na dialog i transparentną współpracę.
Jako wiodący inwestor w branży farmaceutycznej, od ponad 30 lat wnosimy
swój wkład w długoterminowy, zrównoważony rozwój gospodarczy
i społeczny naszego kraju.
s. 15
GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. • ul. Grunwaldzka 189 • 60-322 Poznań • tel.: +48 61 860 12 00 • fax: +48 61 860 57 17
Reklama_Korporacyjna_205x285.indd 1
Barbara Filipek
Dzia³ania niepo¿¹dane leków – podzia³, rozpoznawanie
i monitorowanie
31
Jadwiga Witalis
Czynniki ryzyka, epidemiologia i farmakoterapia
inwazyjnych zaka¿eñ grzybiczych (IZG)
42
Tomasz Z¹bkowski, Tomasz Syry³o, Marcin Wajszczuk
Objawy niepo¿¹dane stosowania inhibitorów 5-fosfodiesterazy
(PDE-5) w leczeniu zaburzeñ erekcji
49
Grzegorz Carowicz
Rola farmaceuty aptecznego w zapobieganiu oty³oœci
53
Jerzy £azowski
Anoreksja i kacheksja – niedoceniany problem w leczeniu
chorób nowotworowych
58
Jerzy Jambor
Œwietlik lekarski w fitoterapii schorzeñ oczu
64
4/27/11 2:12 PM
INFORMACJE FARMACEUTYCZNE
s. 30
Bogdan Ostrowski
Choroby rzadkie, czyli sieroce
67
Bogdan Ostrowski
Nowy lek w zapobieganiu udarom u pacjentów
z migotaniem przedsionków
69
NOWOŒCI WYDAWNICZE
Kazimierz G³owniak
“I myself happen to be fluent in English”
s. 80
72
Kolejny test z jêzyka angielskiego pt. „Spotkania z angielskim” autorstwa
Jolanty Suchockiej-Strysko i Christophera A. Strysko uka¿e siê w sierpniowowrzeœniowym wydaniu „Czasopisma Aptekarskiego”.
SPRAWY ZAWODU
WYBIÓRKA W PIGU£CE
6
Rozwi¹zanie telemedyczne nowej generacji
Kampania edukacyjna „Mêska Sprawa”
Firmy UPMC i Alcatel-Lucent podpisa³y
umowê w sprawie wspólnego opracowania
platformy telemedycznej i zestawu aplikacji
zapewniaj¹cych pacjentom opiekê zdrowotn¹, nawet gdy s¹ daleko od lekarzy i szpitali.
Stanowi ona kontynuacjê umowy o wzajemnych relacjach i wspó³pracy miêdzy UPMC
i Alcatelem-Lucentem z 2006 r.
Rozwi¹zanie, którego zastosowanie komercyjne jest zaplanowane na pocz¹tek 2013 r.,
bêdzie oferowaæ bezpieczne konsultacje kliniczne w czasie rzeczywistym w wirtualnym
„gabinecie” dostosowanym do trybu pracy
placówek s³u¿by zdrowia i mobilnoœci pacjentów. Za poœrednictwem bezpiecznego portalu
internetowego pacjenci uzyskaj¹ dostêp do
standardowych i ratunkowych procesów
opieki zdrowotnej w dowolnym miejscu i czasie, za pomoc¹ ró¿nych urz¹dzeñ, z wykorzystaniem komunikacji wideo i audio w czasie
rzeczywistym, z udzia³em wielu uczestników
zlokalizowanych w ró¿nych miejscach. Jednoczeœnie system bêdzie bezpiecznie tworzyæ,
pobieraæ i przechowywaæ dane pacjentów
w formie przydatnej dla celów klinicznych.
Nowa platforma jest tworzona wspólnie
z Bell Labs, jednostk¹ badawcz¹ Alcatela-Lucenta, z wykorzystaniem zaawansowanych
technologii, takich jak interaktywna komunikacja internetowa.
UPMC, krajowy lider w zakresie wykorzystywania informatyki w medycynie, skonsoliduje
szerok¹ ofertê rozwi¹zañ telemedycznych na
nowej platformie, aby obni¿yæ koszty i poprawiæ dostêp do opieki medycznej wysokiej jakoœci. UPMC zwiêksza wykorzystanie telemedycyny od 1997 r. Obecnie dzia³a ju¿ 16 linii
us³ugowych obejmuj¹cych takie dziedziny jak
leczenie udarów, kardiologia, patologia, dermatologia i okulistyka. Sieæ telemedyczna
UPMC obejmuje 19 obiektów, zarówno wewnêtrznych, jak zewnêtrznych, w tym
ISMETT, centrum transplantacyjne UPMC we
Spotkania edukacyjne dla mê¿czyzn chorych oraz zagro¿onych zachorowaniem na
raka prostaty, odbêd¹ siê na terenie ca³ej
Polski na prze³omie czerwca i lipca br.
Poni¿ej znajduje siê lista miast, w których
odbêd¹ siê spotkania edukacyjne. Aktualna lista miast oraz terminów spotkañ jest dostêpna na stronie internetowej
www.gladiator-prostata.pl/kampania
Be³chatów 30.06.2011 • Bia³a Podlaska
27.06.2011 • Bia³ystok 05.07.2011 • Bielsko-Bia³a 30.06.2011 • Brodnica 08.07.2011 • Ciechanów 05.07.2011 • Czêstochowa 01.07.2011
• Cz³uchów 24.06.2011 • Elbl¹g 22.06.2011 •
Gdynia 28.06.2011, 07.07.2011 • Gi¿ycko
21.06.2011 • Gliwice 05.07.2011, 06.07.2011 •
Goleniów 06.07.2011 • Inowroc³aw 21.06.2011
• Jelenia Góra 01.07.2011 • Katowice
21.06.2011 • Kêdzierzyn-KoŸle 01.07.2011 •
Kielce 01.07.2011 • Koniecpol 20.06.2011 • Kraków 20.06.2011, 21.06.2011, 06.07.2011 • Krosno 27.06.2011, 05.07.2011 • Krzeszowica
01.07.2011 • Lublin 21.06.2011, 25.06.2011,
29.06.2011, 29.06.2011 • £om¿a 08.07.2011 •
£ódŸ 22.06.2011, 28.06.2011, 01.07.2011 •
Nowe Miasto 28.06.2011, 29.06.2011 • Pi³a
02.07.2011 • Pleszew 30.06.2011 • Poznañ
29.06.2011, 07.07.2011 • Pu³awy 20.06.2011 •
Ryd³utowy 07.07.2011 • Rzeszów 28.06.2011,
04.07.2011 • Siedlce 29.06.2011 • S³awna
29.06.2011 • Sosnowiec 28.06.2011 • Suwa³ki
17.06.2011 • Toruñ 29.06.2011 • Warszawa 24.06.2011, 01.07.2011, 06.07.2011,
07.07.2011, 08.07.2011 • Wroc³aw 28.06.2011,
08.07.2011 • Wrzeszcz 29.06.2011, 08.07.2011
• Zawiercie 08.07.2011 • ¯ywiec 04.07.2011
W³oszech i UPMC Beacon Hospital w Irlandii. UPMC
zapewnia tak¿e obs³ugê administracyjn¹, pomoc biznesow¹ i us³ugi informatyczne dla szpitali, lekarzy i innych specjalistów zainteresowanych telemedycyn¹.
CZASOPISMO APTEKARSKIE Nr 6-7 (210-211) 2011
SPRAWY ZAWODU
Pa³ac Prezydencki
Za wybitne zas³ugi i osi¹gniêcia naukowe,
a tak¿e dzia³alnoœæ spo³eczn¹ trzeciego maja
br. prezydent RP Bronis³aw Komorowski udekorowa³ Krzy¿em Komandorskim z Gwiazd¹
Orderu Odrodzenia Polski prof. dr. hab. med.
Jerzego Woy-Wojciechowskiego – prezesa Polskiego Towarzystwa Lekarskiego .
Do gratualcji z okazji tak wysokiego wyró¿nienia do³¹czaj¹ siê Czytelnicy, przyjaciele, redakcja
i Rada Naukowa „Czasopisma Aptekarskiego”,
w której Pan Profesor zasiada.
W Göteborgu (Szwecja) 22.05.2011
upubliczniono analizê najnowszych
danych z najwiêkszego w historii badania dotycz¹cego zachorowalnoœci
i umieralnoœci na przewlek³¹ niewydolnoœæ serca, która dowodzi, ¿e iwabradyna (Procoralan®), selektywnie
obni¿aj¹ca czêstoœæ akcji serca, znacz¹co poprawia jakoœæ ¿ycia chorych
na przewlek³¹ niewydolnoœæ serca. Nowe dane z badania SHIFT (Systolic Heart
Failure Treatment with the If Inhibitor
Ivabradine Trial), które zosta³y po raz
pierwszy przedstawione w dniu 22 maja,
na Kongresie Niewydolnoœci Serca 2011,
nabieraj¹ szczególnego znaczenia w kontekœcie chorych z zastoinow¹ niewydolnoœci¹ serca, u których w przebiegu choroby dochodzi do znacz¹cego pogorszenia jakoœci ¿ycia.
Badaniem jakoœci ¿ycia SHIFT objêto
1944 pacjentów z przewlek³¹ niewydolnoœci¹ serca w 24 krajach. Uczestników
losowo podzielono na dwie grupy, które
oprócz standardowego leczenia stosowanego w tej chorobie otrzymywa³y
iwabradynê lub placebo. Jakoœæ ¿ycia
oceniano w okresie dwóch lat przy u¿yciu kwestionariusza oceny kardiomiopatii KCCQ (Kansas City Cardiomyopathy
Questionnaire), zwalidowanego narzê-
© Kancelaria Prezydenta RP
Iwabradyna
Luxmedia
W klinice okulistycznej Lexummedica w Poznaniu 7 czerwca br. prof. Martin Filipec z Czech
(za³o¿yciel miêdzynarodowej sieci klinik okulistycznych – Grupy LEXUM) wraz z dr. Janem
Grzeszkowiakiem z Poznania przeprowadzili
pierwszy w Polsce wszczep soczewki ICL, stosowanej przy leczeniu bardzo du¿ych wad wzroku
(od 8 do 25 dioptrii).
dzia do oceny stanu zdrowia i jakoœci ¿ycia, opracowanego specjalnie dla tej choroby. U chorych z przewlek³¹
niewydolnoœci¹ serca w kwestionariuszu KCCQ, który pacjent wype³nia samodzielnie, ocenia siê ró¿ne aspekty
codziennego ¿ycia, w tym ograniczenia fizyczne, nasilenie objawów, efektywnoœæ funkcjonowania oraz kontakty z innymi ludŸmi.
U pacjentów leczonych iwabradyn¹ zaobserwowano
istotn¹ poprawê.
Wiêcej w sierpniowo-wrzeœniowym wydaniu „CzA”.
7
© Jadwiga Szymañska
o tchnienia wiatru podobny jest cz³owiek,
dni jego jak cieñ przemijaj¹ – g³osz¹ s³owa
psalmu Dawidowego. Dni Ewy, naszej
ukochanej kole¿anki, przeminê³y. Jej ¿ycie by³o dobre, piêkne i twórcze. Pozosta³o dzie³o solidne
i trwa³e, trwalsze ni¿ ¿ycie, które siê skoñczy³o.
By³a wspania³ym cz³owiekiem, szlachetnym i prawym, i wspania³¹ farmaceutk¹, ca³ym sercem oddan¹
pacjentom. W 1986 roku ukoñczy³a studia na Wydziale Farmaceutycznym Akademii Medycznej
w Gdañsku. To w Gdañsku w 1981 r., trzydzieœci lat
temu, siê poznaliœmy. Po studiach pracowa³a w aptekach, a w 1992 roku zosta³a w³aœcicielem i kierownikiem apteki „Ewa” w Olsztynie. By³a wychowawc¹
m³odych farmaceutów – opiekowa³a siê studentami
farmacji podczas praktyk zawodowych. Cieszy³a siê
zaufaniem pacjentów i wielkim uznaniem spo³ecznoœci aptekarskiej.
Z w³aœciw¹ sobie pasj¹ w³¹czy³a siê w dzia³alnoœæ
odrodzonego w 1991 roku samorz¹du aptekarskiego.
Odesz³a dwadzieœcia lat póŸniej, zostawiaj¹c wyraŸny
œlad. Przez kilka kadencji by³a cz³onkiem Okrêgowej
Rady Aptekarskiej w Olsztynie. Pe³ni³a w niej funkcje
skarbnika, zastêpcy prezesa, a ostatnio prezesa. By³a
te¿ cz³onkiem Prezydium i skarbnikiem Naczelnej Rady Aptekarskiej. Do ostatnich dni wykonywa³a powierzone Jej obowi¹zki. Bardzo zale¿a³o Jej na zmianach
D
w prawie, które przywróc¹ w³aœciw¹ rolê apteki i godnoœæ zawodu farmaceuty. Wielkie nadzieje pok³ada³a
w ustawie refundacyjnej, któr¹ Sejm uchwali³ kilka
dnia przed Jej œmierci¹.
Za zas³ugi dla polskiego aptekarstwa Naczelna
Rada Aptekarska uhonorowa³a Ewê Wiêckowsk¹
Medalem im. prof. Bronis³awa Koskowskiego.
Dzie³o Ewy nie zosta³o skoñczone, to dzie³o zosta³o przerwane, sk³aniaj¹c nas do zadumy nad tym, co
w ¿yciu jest najcenniejsze: nad rodzin¹, przyjaŸni¹,
pasj¹ dzia³ania dla wspólnego dobra, Polsk¹...
¯egnaj¹ Ciê, Ewo, polscy aptekarze. ¯egnaj¹ Ciê
kole¿anki i koledzy z Naczelnej Rady Aptekarskiej.
¯egnaj¹ Ciê wszyscy farmaceuci. ¯egnam Ciê, Kochana Przyjació³ko! Wis³awa Szymborska napisa³a
ongiœ: Umar³ych wiecznoœæ dot¹d trwa, dok¹d pamiêci¹ siê im p³aci. Nie zapomnimy Ciebie, Ewo!
Pozostaniesz w naszych myœlach i modlitwie.
Pogr¹¿onym w bólu Synowi Ewy – Fabianowi, Mamie, Siostrze, Rodzinie, bliskim i wszystkim, którzy
op³akuj¹ Jej odejœcie, sk³adam wyrazy g³êbokiego
wspó³czucia.
Po¿egnanie œp. mgr farm. Ewy Wiêckowskiej
przez prezesa Naczelnej Rady Aptekarskiej
dr Grzegorza Kucharewicza podczas uroczystoœci
pogrzebowej 20 maja 2011 r. w Olsztynie
SPRAWY ZAWODU
„One World, One Home, One Heart”
W Sopocie 25 wrzeœnia 2011 odbêd¹ siê Ogólnopolskie Obchody Œwiatowego Dnia Serca,
które organizowane s¹ ka¿dego roku w ponad
100 krajach na ca³ym œwiecie i inspirowane przez
World Heart Federation z udzia³em World Health
Organisation (WHO), UNESCO i UNICEF’u. Jest to
presti¿owe wydarzenie, które ma na celu zwiêkszenie œwiadomoœci spo³ecznej dotycz¹cej chorób
serca oraz promocjê zdrowego stylu ¿ycia. Has³em tegorocznych, jedenastych w Polsce, a trzynastych na œwiecie obchodów jest: „One World,
One Home, One Heart”. Lekarze eksperci bêd¹
zachêcaæ do profilaktyki chorób uk³adu kr¹¿enia
w najbli¿szym nam œrodowisku – ognisku domowym, wœród rodziny i przyjació³.
W czasie tegorocznych obchodów Œwiatowego
Dnia Serca znani goœcie zwróc¹ uwagê publicznoœci na treœci dotycz¹ce profilaktyki chorób serca.
Imprezie zorganizowanej w formie pikniku bêd¹
towarzyszy³y wystêpy artystów, muzyków, konkursy dla dzieci, gry i zabawy sportowe oraz
punkty konsultacyjne, w których bêdzie mo¿na
zrobiæ wybrane badania (zmierzyæ ciœnienie, poziom cholesterolu, zrobiæ EKG, pulsoksymetriê,
obliczyæ wskaŸnik ryzyka chorób uk³adu kr¹¿enia)
oraz uzyskaæ wskazówki od ekspertów, jak dbaæ
o swoje zdrowie. Zaplanowano tak¿e pokaz defibrylacji oraz technik reanimacji.
Obchody jubileuszowe XX-lecia hurtowni farmaceutycznej Salus International
w Katowicach zapowiedziano na 25 czerwca
br. Organizatorzy zapraszaj¹ na piknik rodzinny,
który odbêdzie siê na terenach rekreacyjnych
Doliny Trzech Stawów przy ul. K. Pu³awskiego 9
w Katowicach.
W czasie pikniku wyst¹pi¹ miêdzy innymi Zespó³ Pieœni i Tañca ŒL¥SK im. Stanis³awa Hadyny
z programem w Europie ze Œl¹skiem oraz zespó³
Wies³awa Murzañskiego LIVE SESSION. Przewidziano równie¿ ciekawe gry i zabawy dla dzieci
i m³odzie¿y.
Og³oszenie
D¥BKI – miejscowoœæ po³o¿ona nad morzem
i jeziorem o statusie uzdrowiska od 2007 roku.
Dzia³a tu obecnie 6 hoteli uzdrowiskowych
przez ca³y rok, mog¹cych przyj¹æ jednorazowo
ok. 1500 osób. W sezonie letnim jednorazowo
przebywa tu ok. 12000 osób. Brak jest tu
Apteki i jest to szansa aby to zmieniæ!
Do sprzedania nieruchomoœæ – dom
po³o¿ony w centrum miejscowoœci
przy g³ównej ulicy.
• Parter budynku – obecnie sklep, sala
sprzeda¿y 60 m2 plus zaplecze oko³o 40 m2.
Przez kilka ostatnich lat by³o tu wydzielone
stoisko na sklep zielarsko-medyczny.
• Piêtro 1 – mieszkanie o powierzchni oko³o
80 m2 ³adnie i ciekawie wykoñczone.
• Piêtro 2 – mieszkanie oko³o 60 m2 oraz
biblioteka.
Ca³oœæ wyceniona na sumê 1 750 000 z³.
W³asnoœæ hipoteczna.
Je¿eli zaciekawi³a pañstwa nasza oferta
prosimy o kontakt
tel. 721 794 433 lub 943 148 059
W kwietniu obchodzony
by³ Œwiatowy Tydzieñ Homeopatii,
który rozpocz¹³ siê 10 kwietnia br. –
w dniu urodzin doktora Samuela Hahnemanna, twórcy wspó³czesnej homeopatii. Z tej okazji na ca³ym œwiecie odby³y siê wyk³ady, odczyty i konferencje
propaguj¹ce zalety leczenia homeopatycznego. W ponad 40 krajach, w tym
równie¿ i w Polsce, zorganizowano spotkania prasowe. Polskie Towarzystwo
Homeopatii Klinicznej, bêd¹ce cz³onkiem organizacji World Homeopathy
Awareness Week, zaprosi³o dziennikarzy
do wys³uchania prelekcji na temat zastosowania homeopatii jako terapii
komplementarnej w leczeniu wielu chorób. Zwrócono tak¿e uwagê mediów na
fakt, ¿e wiele znanych osobistoœci œwiata polityki, kultury i sportu z powodzeniem stosowa³o b¹dŸ stosuje leczenie
homeopatyczne.
9
SPRAWY ZAWODU
29 lipca br. minie 20 lat od powstania
Komitetu Organizacyjnego Izb Aptekarskich
19 kwienia 1991 r. Sejm uchwali³ ustawê o izbach aptekarskich (Dz. U. 1991, nr 41, poz. 179). W wyniku
zabiegów ówczesnego dyrektora Departamentu farmacji – mgr Janiny Mañko, minister zdrowia powo³a³
Komitet Organizacyjny Izb aptekarskich, który zebra³ siê na swoim pierwszym posiedzeniu ju¿ 29 lipca 1991 r.
Wybrano na nim przewodnicz¹cego Komitetu Organizacyjnego Izb Aptekarskich, którym zosta³ dr Stanis³aw
Vogel, a tak¿e prezydium. Rozpocz¹³ siê intensywny okres tworzenia od podstaw izb apteakrskich. W ci¹gu
zaledwie 4. miesiêcy opracowano podstawy prawne (regulaminy) do powo³ania izb okrêgowych.
W diach 13-14 grudnia 1991 r. odby³ siê I Krajowy Zjazd Aptekarzy w Warszawie, który ostatecznie
zakoñczy³ formowanie wszystkich struktur izb aptekarskich w Polsce. Prezesem odrodzonego samorz¹du
zosta³a wybrana mgr Edwarda Kêdzierska.
KOMITET ORGANIZACYJNY IZB APTEKARSKICH:
Prezydium Komitetu:
Przewodnicz¹cy: Stanis³aw Vogel • Franciszek Barzowski • Barbara Biliñska • El¿bieta Góralczyk • Andrzej
Grech • Zofia Guryn • Danuta Ignyœ • Zofia Jedziniak • Wac³awa Ko³tuñska • Anna Krakowiak • Kurzeja
W³adys³awa • Ryta L¹d • Bazyli Leszczy³owski • Aldona Lewandowska • Jerzy £azowski • Kazimiera Morawska • Ewa Majcherczyk • Ma³gorzata Naporowska • Andrzej Prygiel • Ryszard Stach • Edwarda Szych
• Bart³omiej Wodyñski • Ewa Wojsznis • Henryka Wojtaszewska • Anna Zdêbska
Cz³onkowie Komitetu:
Irena Adamowicz • Jadwiga Baj • Zofia Banak • Wanda Baranowska • Urszula Bednarek-Wêc³awska • Jerzy
Biliñski • Maria Boboryk • Tomasz Boczek • Iwona Brzoskowska • Izabela Buczek • Edward Bujnowicz •
Anna Chrzanowska • Jadwiga Cygielska • Maria Czamkar • Maria Czomber • Lidia Czy¿ • Leokadia Danek
• Henryk D¹browski • Joanna Dejewska • Leokadia Depta • Maria Dobija • Irena Dobrakowska • Jan Domañski • Maria Dziemianis-¯urawska • Zofia Frankowska • Halina Gabor • Wies³awa G¹sior • Aleksandra
G¹ssowska • Ewa Germak • Tadeusz Gicewicz • Wanda Gliñska • Krystyna Górny • Ma³gorzata Grelus •
El¿bieta Grzankowska • Jadwiga Guruc • Anna Gut • Danuta Harbaszewska • Barbara Hofman-Speichert •
Natalia Hryciuk • Maria Jab³oñska-Rajda • Lucyna Jaroszewicz • Teresa Jaskulska • Adam Jastrzêbski •
Anna Jeliñska • Miros³awa Kajszczarek • Barbara Kaniuka • Sylwia Kant-Siwiec • Amelia Kata-Lis • Edwarda
Kêdzierska • Ryszard Kiedrowski • Stanis³aw Kodroñ • Zbigniew Kolanek • Maria Ko³odyñska • Marianna
Kosowska • Maria Koz³owska • Jerzy Kozok • El¿bieta Krych • Stanis³awa Krystynowicz • Henryka Kucharska-Rose • El¿bieta Kucharczyk • Wies³aw Kucharski • Danuta Kurasz • Krystyna Kurzeja • Hanna KuŸniar
• Halina Kwaœnicka • Wies³awa Laskowska • Wojciech Lech • Carmen Lewicka • Jadwiga Long • Marianna £epecka • Maria £ukasiak • Janina £ukasiuk • Barbara Macikowska • Janina Majewska • Anna Makarewicz • Aniela Makiela • Jadwiga Makulec • Alicja Ma³ota • Urszula Marczewska • Irena Matuszewska •
Lidia Mazur • Alina Miszczyszyn • Miros³awa Muzalewska • Krystyna Ostrowska • Barbara Pawluczuk •
Janina Perzyna • Beata Pieñkowska • Kamilla Pietkiewicz • Zdzis³aw Pilichowski • Janusz Pluta • Marek P³uska • Henryka Pochwa³owska • Krystyna Postek • Danuta Potrzebowska • Wojciech Prokurat • Jerzy Pusiarski • Halina Ratanow • Zofia Rogodo³yñ • Barbara Ruciñska • Barbara Sawka • El¿bieta Sieradzka • Hieromin
Skolimowski • Stefan Skrzypczak • El¿bieta Smarzewska • Ryszard Stach • Edward Stanek • Micha³ Stienss
• Cecylia Stokowiec • El¿bieta Subda-Kita • Ryszard Supel • Tadeusz Szczêsny • Barbara Szczêœnik • Danuta Szczypa • Miros³aw Szeligowski • Janina Szerlowska • Tadeusz Szuba • Waldemar Szwarczyñski • Krystyna Swistun • Elwira Telejko • Zofia Tylman-Rogowska • Jerzy Waliszewski • Halina Wanurska • Beata Walk
• Jadwiga Wêc³owska • Bogumi³a Wilkos • Henryka Wojtaszewska • Zenon Wolniak • Jan Wo³yñski • Ilona
Worcho³ek • Tadeusz Wzi¹tek • Walenty Zajdel • Rajmund Zarzycki • Andrzej Zawieruch • Anna Zdêbska
• Dorota Zelega • Henryk Z³otnicki • Zofia Zwyrzykowska • Marian ¯o³nierowicz •
ród³o: Wróbel A., Vogel S., Dêbiñska E.: Apothecare necesse est..., NRA, Warszawa, s. VI
10
®
ISSN 1233-2755
Vol. XVIII
Rok za³o¿enia 1992
Nr 6-7 (210-211)
Czerwiec-Lipiec 2011
Punktacja:
Ministerstwa Nauki
i Szkolnictwa Wy¿szego: pkt
6
Index Copernicus:
Wydawnictwo Farmapress®: 10,63 pkt
Czasopismo Aptekarskie®: 4,15 pkt
JESTEŒMY W STANIE
PRZETRWAÆ NAJGORSZE
mówi prezes Zarz¹du Salus International Sp. z o.o. mgr farm. Aleksander ¯UREK
w rozmowie z Aleksandr¹ PUZYNO
Mia³em szczêœcie, bo krakowska Akademia Medyczna,
w której zdoby³em tytu³ magistra farmacji w latach siedemdziesi¹tych, by³a jedn¹ z dwóch
– obok warszawskiej – polskich
uczelni medycznych, na których studia by³y uznawane
w Austrii. Musia³em jedynie
nostryfikowaæ dyplom. Nie by³o to trudne, poniewa¿ programy studiów na uczelniach krakowskiej i wiedeñskiej niewiele
siê ró¿ni³y. Uzupe³ni³em tylko
swoj¹ znajomoœæ ³aciny.
Na pocz¹tku prze¿y³em wszak¿e szok nie tylko dlatego, ¿e nie
mia³em za sob¹ sta¿u w polskiej
aptece. W tamtych czasach apteki na Zachodzie oferowa³y
zupe³nie inny asortyment ni¿
krajowe, inne by³y te¿ nazwy
handlowe leków, a pacjenci,
z którymi mia³em do czynienia,
te¿ ró¿nili siê od polskich. Pracowa³em w czterech aptekach,
a na koniec w najwiêkszej placówce w Wiedniu.
A jednak zdecydowa³ siê pan
porzuciæ pracê aptekarza na
rzecz prowadzenia za³o¿onej
w roku 1991 w³asnej hurtowni
farmaceutycznej w Polsce. Nie
mia³ pan obaw, czy to przedsiêwziêcie powiedzie siê?
Oczywiœcie, obawy by³y, wiêc
pocz¹tkowo pozostawi³em sobie 2/10 etatu w aptece w Wiedniu i spêdza³em tam ka¿dy pi¹tek i sobotê. Dopiero po dwóch
latach nabra³em pewnoœci, ¿e
Salus International mo¿e mnie
utrzymaæ i skupi³em siê na dzia³alnoœci w Polsce.
¯ycie potwierdzi³o s³usznoœæ tej decyzji, bo Salus International istnieje nieprzerwanie od ponad 20 lat. Jak
© Archiwum
Twórca i jedyny w³aœciciel firmy Salus International sp. z o.o.
zaliczanej do licz¹cych siê hurtowni farmaceutycznych, absolwent Wydzia³u Farmaceutycznego Akademii Medycznej im.
Miko³aja Kopernika w Krakowie, który po studiach mia³ asystenturê w Katedrze Technologii Chemicznej Œrodków Leczniczych tej uczelni, w latach 80.
zdecydowa³ siê wyjechaæ do Austrii i jako jeden z nielicznych
polskich farmaceutów doœwiadczenie aptekarskie zdobywaæ za
granic¹. Jak siê to panu uda³o
w czasach, kiedy absolwentom
polskich uczelni trudno by³o
podj¹æ na Zachodzie pracê
w swoim zawodzie?
Mgr farm. Aleksander ¯urek
pan ocenia to minione dwudziestolecie?
Spogl¹daj¹c na minione lata,
stwierdzam z satysfakcj¹, ¿e
rozwój firmy przerasta moje
oczekiwania. Sta³o siê to mo¿liwe dziêki wielu czynnikom,
w szczególnoœci dziêki odpowiednim ludziom na w³aœciwych stanowiskach, indywidualnemu podejœciu do klienta,
ws³uchiwaniu siê w jego potrzeby i problemy oraz podejmowaniu we w³aœciwym momencie odpowiednich decyzji
i inwestycji. Z roku na rok
dziêki ciê¿kiej pracy i zaanga¿owaniu coraz wiêkszej liczby
➤
SPRAWY ZAWODU
➤
12
wspó³pracowników jesteœmy
w stanie przetrwaæ najgorsze.
Pocz¹tki dzia³alnoœci hurtowni nie by³y jednak ³atwe, a sama
inwestycja na pocz¹tku lat 90.,
gdy dopiero zaczê³y powstawaæ
prywatne hurtownie farmaceutyczne, wydawa³a siê nawet ryzykowna. Jedyn¹ wtedy funkcjonuj¹c¹ na rynku hurtowni¹
by³ pañstwowy Cefarm, który
nie nad¹¿a³ z dostawami, wiêc
aptekarze sami poszukiwali dostawców leków i tak to oni
mnie znaleŸli.
Utworzonej przeze mnie hurtowni farmaceutycznej nada³em nazwê Salus, sk³adaj¹c
ho³d moim przodkom i nawi¹zuj¹c do kontynuacji rodzinnego uprawiania biznesu. W latach dwudziestych XX wieku
mój dziadek i jego bracia za³o¿yli tak nazywaj¹c¹ siê fabrykê
skór w Rybniku, która dzia³a³a
do 1947 roku, kiedy to zosta³a
zlikwidowana.
Na pocz¹tku dzia³alnoœci firma mia³a dwa samochody, które s³u¿y³y do dostarczania leków z zagranicy do Polski. Dzia³aliœmy wówczas podobnie jak
hipermarkety: aptekarze przyje¿d¿ali swoimi samochodami
i zabierali leki z hurtowni. Taki
system sprzeda¿y leków funkcjonowa³ do 1994 r. Po pierwszym roku dzia³alnoœci wspó³pracowa³o z nami ok. 50 aptek
ogólnodostêpnych ze Œl¹ska.
Od pocz¹tku Salus International mia³ byæ hurtowni¹ obs³uguj¹c¹ apteki ogólnodostêpne w regionie Œl¹ska. I tak jest
do dziœ, ale z biegiem czasu
wchodziliœmy w nowe dziedziny. Obecnie drugim, bardzo
dla nas wa¿nym obszarem jest
zaopatrywanie szpitali. Ta specjalizacja w znacznym stopniu
wynika z historii firmy. Jeszcze
w roku 1995 firma zosta³a
przedstawicielem spó³ek Lachema-Brno i Ebewe Pharma –
producentów leków onkologicznych. Przez wiele podmiotów zaczêliœmy byæ postrzegani
jako firma, która sprawnie
wprowadza na rynek tego typu
preparaty.
Nastêpna wa¿na dziedzina
naszej dzia³alnoœci to dystrybucja produktów stomatologicznych. Dzia³amy te¿ w tzw.
przedhurcie, który jednak powoli zastêpujemy dystrybucj¹
w³asnych produktów – suplementów diety i materia³ów
medycznych. Wci¹¿ poszukujemy tak¿e swojego miejsca
w niszach rynkowych – obszarach ma³o interesuj¹cych dla
najwiêkszych firm albo takich,
w których nie potrafi¹ siê one
poruszaæ. Utworzyliœmy spó³ki
zale¿ne w Czechach i na Ukrainie, co roku organizujemy wyjazdy polskich farmaceutów na
najwiêksze w Europie miêdzynarodowe targi farmaceutyczne Expopharm oraz na szkolenia odbywaj¹ce siê pod patronatem Niemieckiej Izby Aptekarskiej Pharmacon do szwajcarskiego Davos i w³oskiego
Merano. Od piêciu lat we
wspó³pracy z Naczeln¹ Izb¹
Aptekarsk¹ i Polskim Towarzystwem Farmaceutycznym
organizujemy miêdzynarodowe konferencje aptekarskie, takie m.in. jak Miêdzynarodowa
Konferencja Naukowo-Szkoleniowa Farmaceutów oraz
Ogólnopolska Konferencja Lekarsko-Farmaceutyczna.
Jako ciekawostkê dodam, ¿e
prowadzimy te¿ specjalistyczn¹
hurtowniê win, które powstaj¹
w wynajêtej przez nas winnicy
w Austrii. Teraz obecnoœæ w naszym portfolio czterech rodzajów win, przeznaczonych dla
farmaceutów i lekarzy, ma charakter marketingowy, ale kto
wie, jak ten biznes rozwinie siê
w przysz³oœci...
Czy hurtownia zwi¹zana
z winem to tylko pomys³ na intratne wykorzystanie niszy
rynkowej?
Mieszkaj¹c kilkanaœcie lat
w Austrii, nauczy³em siê doceniaæ wino. Mieszkañcy Austrii
uczêszczaj¹ do lokali, które nazywaj¹ siê Heuriger, gdzie konsumuj¹ posi³ek, dope³niaj¹c go
winem Heuriger. Tê tradycjê
picia wina do posi³ku chcia³em
przenieœæ do Polski, co moim
zdaniem w pewnym zakresie
siê uda³o. Dodatkowo po przeczytaniu ksi¹¿ki „Byæ zdrowym
przez wino” i bli¿szym zainteresowaniu siê winem zdecydowa³em, ¿e warto podj¹æ siê
promocji wina w naszym kraju.
Potraktowa³em tê hurtowniê
bardziej jako marketing i przygotowa³em ofertê dla naszych
klientów, m.in. aptekarskie wino wigilijne, aptekarskie wino
wielkanocne czy aptekarskie
wino kominkowe.
Wino jest zwi¹zane z zawodem farmaceuty od dawna.
W XI w. aptekarze produkowali ró¿nego rodzaju gatunki wina
w aptekach, ale równie¿ inne
leki sporz¹dzane na bazie wina,
w zwi¹zku z tym byli tak¿e magazynierami. Dwory królewskie, ksi¹¿êce, bogaci mieszczanie w okresie XI-XIV w. byli
zaopatrywani w³aœnie przez
aptekarzy. Aptekarskie wino
na ró¿ne okazje jest wiêc nawi¹zaniem do tradycji apte-
SPRAWY ZAWODU
karskiej preparowania win
leczniczych.
Pozostaje ponadto dalsze
rozszerzanie oferty...
Na koniec tej rozmowy proponujê spojrzenie na obecn¹
rzeczywistoœæ roku 2011 i przysz³oœæ firmy Salus International w warunkach coraz trudniejszych realiów rynku farmaceutycznego. Dla ilu aptek
ogólnodostêpnych Salus International jest obecnie wiod¹cym
dostawc¹?
Zawsze bêdê szuka³ nowych
rynków zbytu za granic¹ – np.
w Czechach, na Ukrainie czy Litwie. W tych krajach prowadzimy obecnie firmy zajmuj¹ce siê
importem – eksportem. Z pewnoœci¹ nie zamierzam otwieraæ
nowych aptek w Polsce i ich
„sieciowaæ”, gdy¿ wynika to
z za³o¿eñ firmy. Interesujê siê
rozwojem sytuacji rynkowej,
z której wyraŸnie widaæ na przyk³adzie Stanów Zjednoczonych,
¿e forma tzw. sieciowania aptek
nie do koñca zda³a egzamin.
Monopolizacja w USA spowodowa³a, ¿e w tym kraju ceny leków s¹ jednymi z najwy¿szych
na œwiecie. Co œwiadczy o tym,
¿e „sieciowanie” nie daje takich
efektów, jakie by³y oczekiwane.
Specyfik¹ naszej firmy jest
zaopatrywanie aptekarzy od
„A do Z”. Od kilku lat zaopatrujemy szpitale w specjalistyczne urz¹dzenia i programy
do przygotowywania niektórych leków, m.in. jesteœmy dystrybutorem na Polskê programu komputerowego s³u¿¹cego
do przygotowywania preparatów cytotoksycznych CYPRO.
Rozwa¿am zwiêkszenie oferty
o urz¹dzenia do dystrybucji leków wewn¹trz szpitala – tzw.
unit dose, a tak¿e sprzeda¿ materia³ów medycznych oraz naszych produktów, jak suplementy diety SALUS NATURA,
odci¹gacz kataru dla niemowl¹t SOPELEK, na terenie UE.
Ponadto planujê rozszerzyæ
ofertê specjalistycznych szkoleñ i wyjazdów zagranicznych
dla farmaceutów i lekarzy,
czym zreszt¹ firma zajmuje siê
prawie od 10 lat.
Obecnie najwiêcej, bo oko³o
30 procent naszych obrotów generuje zaopatrzenie 400 ogólnodostêpnych i 200 aptek szpitalnych. Jesteœmy g³ównym lub
drugim dostawc¹ dla oko³o 400
aptek otwartych. Idea firmy, jeœli chodzi o zaopatrywanie aptek, by³a jednoznaczna: regionalna hurtownia. Pocz¹tkowo
zasada dzia³ania polega³a na
tym, ¿e zaopatrywaliœmy tylko
apteki w obrêbie 100 km od siedziby firmy. Dziœ zwiêkszamy
zasiêg dzia³ania i zaopatrujemy
w leki apteki ogólnopolskie
z województw œwiêtokrzyskiego, ³ódzkiego, opolskiego, dolnoœl¹skiego, œl¹skiego, ma³opolskiego, mamy te¿ swoje enklawy na zasadach partnerskich
m.in. w Œwinoujœciu i Gdañsku.
Niedawno otworzyliœmy nasz
oddzia³ w Tarnowie, który zaopatruje apteki otwarte z Tarnowa, Nowego S¹cza i okolic.
Uwa¿am, ¿e rozwój firmy ma
swoje granice. Budowanie molocha nie pozwoli³oby nam na
indywidualne podejœcie do
klienta. W³aœciwy kierunek, jeœli chodzi o apteki otwarte, jest
pozostanie hurtowni¹ regionaln¹ dla Polski po³udniowej
z pewnymi enklawami w du¿ych
miastach.
Salus International od lat organizuje wyjazdy polskich farmaceutów na szkolenia Pharmacon i targi Expopharm. Dlaczego podj¹³ pan inicjatywê
szerokiego promowania szkoleñ dla farmaceutów?
Wszystko zaczê³o siê od dyrektywy unijnej, która zobowi¹za³a wszystkie zawody medyczne do tzw. ustawicznych szkoleñ. Dlatego chcia³em wyjœæ naprzeciw klientom i uzna³em, ¿e
jeœli Niemiecka Izba Aptekarska organizuje od kilkudziesiêciu lat specjalistyczne szkolenia
w Davos i w Merano, targi farmaceutyczne Expopharm czy
inne spotkania, w czym ma spore doœwiadczenie, to warto z tego doœwiadczenia skorzystaæ.
Tak powsta³a idea organizowania Konferencji Polsko-Niemieckiej Farmaceutów przy
znacznym udziale niemieckich
wyk³adowców i uczestników.
Obecnie maj¹ one charakter
miêdzynarodowy. Rola naszej
firmy polega na inicjowaniu
kontaktów miêdzy organizacjami w naszym kraju – PTFarm,
NIA i zgranicznymi organizacjami bliŸniaczymi. Wspieramy
tak¿e udzia³ polskich farmaceutów w kongresach EAHP.
Firma popiera tak¿e akcje
prozdrowotne oraz inicjatywy
na rzecz ochrony i promocji
zdrowia...
– Inicjatyw, które wspieramy
jest wiele, wiêc wspomnê tylko
o najwa¿niejszych. W szczególnoœci wspomagamy uczelnie
wy¿sze, szko³y, szpitale, fundacje i stowarzyszenia. W 2008 r.
zaanga¿owaliœmy siê w akcjê
„Stop lekomanii”, której celem
➤
13
SPRAWY ZAWODU
➤
by³o uœwiadomienie wp³ywu
naturalnych witamin i sk³adników mineralnych na stan uk³adu immunologicznego oraz
uwra¿liwienie na reklamy leków uznawanych powszechnie
za niezbêdne w codziennym
funkcjonowaniu. Z kolei
w 2009 r. wdro¿yliœmy w³asny
specjalny program edukacyjny
pod has³em: „Przede wszystkim zdrowe zêby”, skierowany
do wszystkich doros³ych pacjentów oraz ich dzieci. Jego
celem jest szeroko pojêta promocja zdrowia jamy ustnej,
w myœl rezolucji WHO zwracaj¹cej uwagê na œcis³¹ zale¿noœæ
miêdzy zdrowiem jamy ustnej,
zdrowiem ogólnym i jakoœci¹
¿ycia pacjentów w ramach sze-
CERTIFICATE
Polski rynek hurtowy konsoliduje siê. Czy firma Salus International zamierza uczestniczyæ w tym procesie?
Filozofia naszej firmy jest zupe³nie inna. Nie interesuje nas
udzia³ w konsolidacji rynku,
chcemy pozostaæ hurtowni¹
niezale¿n¹.
Dziêkujê za rozmowê.
CERTYFIKAT
R
DO FA
przyznania tytu³u i medalu
ACJI
RM
AMBA
SA
proclaiming the Title and Medal of
AMBASSADOR
OF PHARMACY
Traktujemy zaanga¿owanie
spo³eczne jako swoj¹ powinnoœæ. Dlatego za³o¿yliœmy w³asn¹ fundacjê, dziêki której bêdziemy mogli w jeszcze wiêkszym stopniu wesprzeæ wiele
inicjatyw na rzecz ochrony
i promocji zdrowia.
roko rozumianej profilaktyki
zdrowotnej.
Wspieramy tak¿e niezale¿nych aptekarzy, oferuj¹c im
program wsparcia marketingowego pod has³em: „Ta apteka
to zdrowie i opieka”. Powsta³
on trzy lata temu w odpowiedzi
na dzia³ania marketingowe innych hurtowników i sieci aptek.
Staramy siê udostêpniaæ placówkom z nami wspó³pracuj¹cym narzêdzia do obrony przed
dzia³aniami sieci. Program „Ta
apteka to zdrowie i opieka”
w odró¿nieniu od rozwi¹zañ
konkurencyjnych pomys³ów
oferuje pacjentom np. badania
profilaktyczne. Pacjent zbiera
punkty, a my za³atwiamy mu
wizytê w najbli¿szej przychodni.
AMBASADOR
FARMACJI
granted to mgr farm.
ALEKSANDER ¯UREK
mgr. farm.
ALEKSANDROWI ¯URKOWI
BY THE EDITORIAL BOARD OF „CZASOPISMO APTEKARSKIE”
FOR THE ABOVE RECIPIENT’S INITIATIVES, AND HIS
ORGANIZATION OF INTERNATIONAL COLLABORATION
IN THE FIELD OF TRAINING, INTEGRATING, AND PROMOTING
PRINCIPLES OF GOOD PHARMACY PRACTICE
ZA INICJATYWY ORAZ ORGANIZACJÊ
WSPÓ£PRACY MIÊDZYNARODOWEJ
W ZAKRESIE SZKOLENIA, INTEGRACJI I UPOWSZECHNIANIA
ZASAD DOBRYCH PRAKTYK FARMACEUTYCZNYCH
NADANY PRZEZ „CZASOPISMO APTEKARSKIE”
Przewodnicz¹cy Rady Naukowej
Chairman of the Scientific Council
prof. dr hab. Kazimierz G£OWNIAK
The Title and the Medal award was established to commemorate the founding
of „Czasopismo Towarzystwa Aptekarskiego” in Lvov in 1871, a publication which was
the predecessor of „Czasopismo Aptekarskie”. The annual award is bestowed every
April, the anniversary month in which the former Journal’s premier issue first appeared.
14
Redaktor Naczelny
Editor-in-Chief
Wiktor SZUKIEL
Warszawa, 24 kwietnia 2007 r.
Tytu³ i Medal ustanowiony z okazji rocznicy utworzenia w 1871 r. we
Lwowie „Czasopisma Towarzystwa Aptekarskiego”, poprzednika
„Czasopisma Aptekarskiego”, wrêczany w kwietniu ka¿dego roku
w rocznicê ukazania siê 1 numeru.
Strategiczny
inwestor
Odpowiedzialny
partner
Nowoczesne leki
i szczepionki
Realizując misję poprawy jakości życia ludzi, w GlaxoSmithKline tworzymy
i dostarczamy nowoczesne leki i szczepionki oraz angażujemy się
w zwiększanie dostępu do efektywnych terapii i w edukację zdrowotną
polskich pacjentów.
W swoich działaniach dążymy do tego, aby być odpowiedzialnym partnerem,
budując oparte na zaufaniu relacje z uczestnikami polskiego systemu
ochrony zdrowia, stawiając na dialog i transparentną współpracę.
Jako wiodący inwestor w branży farmaceutycznej, od ponad 30 lat wnosimy
swój wkład w długoterminowy, zrównoważony rozwój gospodarczy
i społeczny naszego kraju.
GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. • ul. Grunwaldzka 189 • 60-322 Poznań • tel.: +48 61 860 12 00 • fax: +48 61 860 57 17
SPRAWY ZAWODU
GLAXOSMITHKLINE
LIDEREM BRAN¯Y W ODPOWIEDZIALNYM
PROWADZENIU BIZNESU
Firma GSK zajê³a pierwsze miejsce wœród firm sektora farmaceutycznego
i medycznego oraz pi¹te miejsce w ogólnym zestawieniu „Rankingu odpowiedzialnych firm 2011”, organizowanym przez „Dziennik Gazetê
Prawn¹”, Centrum Etyki Biznesu Akademii Leona KoŸmiñskiego oraz PwC,
pod patronatem Forum Odpowiedzialnego Biznesu. Wyró¿nienie jest
wynikiem wieloletniej, systematycznej pracy, maj¹cej na celu wdra¿anie
standardów odpowiedzialnego prowadzenia biznesu.
Jako wiod¹ca firma funkcjonuj¹ca w sferze ochrony ludzkiego ¿ycia i zdrowia, GSK ma œwiadomoœæ,
¿e podlega szczególnym wymaganiom spo³ecznym
odnoœnie sposobu, w jaki prowadzi dzia³alnoœæ. Kluczowe dla firmy wartoœci to: potrzeby pacjenta,
transparentnoœæ, uczciwoœæ i szacunek. GSK dok³ada starañ, by ze wszystkimi partnerami budowaæ
d³ugofalowe relacje, oparte na dialogu i zaufaniu.
„Jako firma farmaceutyczna mamy bezpoœredni wp³yw
na ludzkie zdrowie i ¿ycie, dlatego zaufanie stanowi
dla nas szczególn¹ wartoœæ. Staramy siê zapracowaæ
na nie w ka¿dym aspekcie naszej dzia³alnoœci. Pozycja
lidera w tegorocznym rankingu umacnia nas w przekonaniu, ¿e obrany przez nas kierunek odpowiada na
oczekiwania œrodowiska, dla którego staramy siê byæ
partnerem” – powiedzia³ Jerzy Toczyski, prezes GlaxoSmithKline w Polsce. GSK swoj¹ odpowiedzialnoœæ rozumie jako zagwarantowanie bezpieczeñstwa pacjentom przyjmuj¹cym leki firmy oraz zapewnienia etycznej i transparentnej wspó³pracy ze
œrodowiskiem lekarzy, farmaceutów i pielêgniarek.
Kluczowym elementem jest równie¿ prowadzenie
kampanii edukacyjnych, kszta³tuj¹cych postawy
prozdrowotne, wspieranie lokalnych spo³ecznoœci,
ochrona œrodowiska naturalnego, a tak¿e dba³oœæ
o rozwój pracowników.
GlaxoSmithKline jest jednym z nielicznych przedsiêbiorstw, które bior¹ udzia³ w „Rankingu odpowiedzialnych firm 2011” od piêciu lat. „Pomimo coraz
16
trudniejszych ankiet, po³¹czonych z zewnêtrznym audytem, w rankingu odpowiedzialnych firm uczestniczymy
od samego pocz¹tku, co rok weryfikuj¹c nasze dzia³ania z najlepszymi praktykami innych firm. Dziêki konsekwencji w podnoszeniu standardów etycznego i spo³ecznie zaanga¿owanego biznesu oraz traktowaniu odpowiedzialnoœci jako jednej z podstawowych wartoœci
w realizacji naszej strategii biznesowej, z roku na rok
systematycznie poprawiamy nasz¹ pozycjê” – podkreœla Justyna Czarnoba, mened¿er Komunikacji Korporacyjnej i Spo³ecznej Odpowiedzialnoœci Biznesu
w GlaxoSmithKline. Tegoroczny wynik to najlepszy
rezultat osi¹gniêty przez GSK, jak równie¿ któr¹kolwiek firmê farmaceutyczn¹ w historii rankingu.
„Zdajemy sobie sprawê, ¿e pozycja lidera w tegorocznym rankingu to nie tylko wyró¿nienie, ale tak¿e zobowi¹zanie do kontynuacji naszych dzia³añ w tym zakresie” – zapewni³ Jerzy Toczyski.
ODPOWIEDZIALNY PARTNER
W SYSTEMIE OCHRONIE ZDROWIA
Wspó³tworz¹c i promuj¹c dobre praktyki prowadzenia biznesu w bran¿y farmaceutycznej, GSK
przywi¹zuje du¿¹ wagê do zapewnienia etycznej
i transparentnej wspó³pracy z lekarzami, farmaceutami, pielêgniarkami i po³o¿nymi oraz stowarzyszeniami pacjentów. Dzia³alnoœæ firmy w tym obszarze
reguluje restrykcyjny wewnêtrzny Kodeks Etyczny,
SPRAWY ZAWODU
który nie tylko odpowiada regulacjom prawnym i zapisom kodeksów bran¿owych, ale tak¿e nak³ada dalsze samoregulacje.
Szczególn¹ rolê w umacnianiu pozycji odpowiedzialnego partnera odgrywa bezwzglêdna dba³oœæ
o jakoœæ i bezpieczeñstwo produktów. Stosujemy rygorystyczne normy kontroli na ka¿dym etapie procesu wytwarzania i dystrybucji, pocz¹wszy od prac badawczo-rozwojowych, poprzez fazê badañ klinicznych, a¿ po etap doboru i dostarczania surowców,
produkcji, a tak¿e dostawê gotowych leków i preparatów do hurtowni oraz aptek.
GSK prowadzi wiele kampanii edukacyjnych, których celem jest kszta³towanie postaw prozdrowotnych. Najbardziej znane inicjatywy GSK maj¹ na celu upowszechnianie wiedzy na temat chorób nowotworowych i metod ich zapobiegania. S¹ to m.in.
programy „Mam Haka na Raka” i „Zdrowa Gmina”,
objête patronatem Ministerstwa Zdrowia i realizowane we wspó³pracy z Polsk¹ Uni¹ Onkologii, a tak¿e program „Stop Rakowi Szyjki Macicy”. Firma
prowadzi równie¿ kampanie i programy prozdrowotne popularyzuj¹ce wiedzê o wartoœci profilaktycznej
szczepieñ i mo¿liwoœciach ochrony przed chorobami
zakaŸnymi.
Wa¿nym elementem dzia³alnoœci GlaxoSmithKline
jest stymulowanie rozwoju polskiej nauki poprzez
wspó³pracê z wiod¹cymi oœrodkami akademickimi,
transfer know-how oraz wspieranie projektów promuj¹cych innowacyjnoœæ medycyny. GSK jest partnerem miêdzynarodowych inicjatyw naukowych,
wspiera towarzystwa i konkursy na innowacje medyczne. Anga¿uje siê w edukacjê studentów i proces
kszta³cenia ustawicznego lekarzy. Do zainicjowanych przez GSK projektów z zakresu edukacji kadry
medycznej nale¿y m.in. program PATRON. Jego realizacja umo¿liwia promowanie standardów nowoczesnej diagnostyki i terapii chorób p³uc.
Wœród podejmowanych przez GSK dzia³añ nie
brakuje zaanga¿owania w rozwój spo³ecznoœci lokalnych. Realizowane s¹ projekty maj¹ce na celu przeciwdzia³anie wykluczeniu spo³ecznemu dzieci z obszarów wiejskich i ma³ych miast. S³u¿y temu program wspierania œwietlic œrodowiskowych „Promyk
Dnia”, realizowany wspólnie z Ogólnopolskim Stowarzyszeniem Chrzeœcijañskich Organizacji Wiej-
Nagrody dla GlaxoSmithKline
Wœród nagród otrzymanych dotychczas
przez GSK w Polsce w obszarze odpowiedzialnoœci spo³ecznej znajduj¹ siê m.in.:
• Laur Odpowiedzialnoœci przyznany przez
PKPP Lewiatan, NSZZ Solidarnoœæ i Deloitte
w 2010 r.;
• Fundacja Komunikacji Spo³ecznej wyró¿ni³a
kampaniê „Mam Haka na Raka” pierwsz¹
nagrod¹ w konkursie „Kampania Spo³eczna
Roku 2008”;
• GSK zosta³a uhonorowana wyró¿nieniem
„Idealny Pracodawca w bran¿y farmaceutycznej” w Universum Survey;
• miêdzynarodowe wyró¿nienie za politykê
promuj¹ca bezpieczeñstwo, zdrowie i ochronê œrodowiska naturalnego, przyznane przez
Europejsk¹ Agencjê Bezpieczeñstwa i Zdrowia w Pracy.
skich. Pomoc potrzebuj¹cym, wsparcie organizacji
pozarz¹dowych oraz instytucji po¿ytku publicznego
realizowane s¹ tak¿e w ramach programu wolontariatu pracowniczego „Orange Day”.
Istotnym elementem odpowiedzialnoœci spo³ecznej GlaxoSmithKline jest tak¿e globalna strategia
zrównowa¿onego rozwoju. Firma koncentruje siê
na wdra¿aniu proekologicznych standardów produkcji, zmniejszeniu zu¿ycia zasobów naturalnych,
a tak¿e ci¹g³ej poprawie w zakresie norm ochrony
œrodowiska.
Firma GSK jest otwarta na nowe aktywnoœci i inicjatywy stymuluj¹ce rozwój projektów CSR. Realizacji dzia³añ z tego zakresu s³u¿y m.in. wspó³praca
z Forum Odpowiedzialnego Biznesu, badanie postrzegania bran¿y farmaceutycznej, przeprowadzone
w 2009 roku, a tak¿e wdra¿anie innowacyjnych inicjatyw i narzêdzi do mierzenia efektywnoœci dzia³añ
CSR, które wchodz¹ w sk³ad modelu London
Benchmarking Group (LBG). Korzystanie z tej metodologii stanowi kolejny krok w zwiêkszaniu precyzyjnoœci szacowania nie tylko efektów zaanga¿owania spo³ecznego firmy, ale i œrodków, jakie na te
dzia³ania przeznacza.
17
SPRAWY ZAWODU
© Wiktor Szukiel
II EUROPEJSKI DZIEÑ WALKI
Z OTY£OŒCI¥
W konferencji i kursie uczestniczy³o ponad 200 aptekarzy-farmaceutów z woj. mazowieckiego
20
SPRAWY ZAWODU
ramach obchodów Europejskiego Dnia
Walki z Oty³oœci¹ w Warszawie odby³a
siê ogólnopolska konferencja, w toku której
zorganizowano kurs „Profilaktyka oraz leczenie
nadwagi i oty³oœci” pod auspicjami wydzia³ów
farmaceutycznych Uniwersytetu Jagielloñskiego Collegium Medicum, Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, Polskiego Towarzystwa Badañ nad Oty³oœci¹, redakcji „Czasopisma Aptekarskiego”
i GlaxoSmithKline Consumer Healthcare. Wyk³adowcami byli: prof. dr hab. med. Barbara
Zahorska-Markiewicz – prezes Polskiego Towarzystwa Badañ nad Oty³oœci¹, prof. dr hab.
n. farm. Barbara Filipek – kierownik Katedry
Farmakodynamiki Wydzia³u Farmaceutycznego
Studium Kszta³cenia Podyplomowego Wydzia³u
Farmaceutycznego Uniwersytetu Jagielloñskiego Collegium Medicum, dr Jacek Sapa – Katedra Farmakodynamiki Uniwersytetu Jagielloñskiego Collegium Medicum, dr n. med. Ma³gorzata Jêdrzejczak ze Specjalistycznego Gabinetu Lekarskiego Chorób P³uc.
Celem kuru by³o przygotowanie farmaceutów
do prowadzenia profilaktyki zdrowotnej w apte-
© Wiktor Szukiel
Konferencji towarzyszy³a prezentacja alli
© Wiktor Szukiel
W
Wszyscy uczestnicy otrzymali ksi¹¿kê z serii
Biblioteki Naukowej Czasopisma Aptekarskiego
pod redakcj¹ naukow¹ prof. dr hab. n. farm.
Barbary Filipek „Profilaktyka oraz leczenie
nadwagi i oty³oœci”
ce ogólnodostêpnej dla pacjentów zainteresowanych utrat¹ wagi, pog³êbienie wiedzy na temat sposobów promocji zdrowia w dziedzinie
nadwagi i oty³oœci oraz przygotowanie do pracy
z pacjentem w tym zakresie. Skoncentrowano
siê m.in. na zagadnieniach: Nadwaga i oty³oœæ
jako problem zdrowotny i spo³eczny • Diagnostyka oty³oœci • Nadwaga i oty³oœæ jako czynnik
ryzyka wybranych chorób przewlek³ych •
Wspó³czesne metody profilaktyki i leczenia nadwagi i oty³oœci • Obturacyjny Bezdech Senny •
Wp³yw oty³oœci na dzia³anie leków • Profilaktyka i leczenie farmakologiczne zaburzeñ lipidowych w oty³oœci • Rola farmaceuty jako doradcy i opiekuna pacjenta z nadwag¹ i oty³oœci¹
oraz zaburzeniami lipidowymi.
Kurs zakoñczy³ siê sprawdzianem, w formie
testu. Wszyscy, którzy zaliczyli test otrzymali
10 punktów edukacyjnych tzw. twardych.
W konferencji i kursie uczestniczy³a Maria
Miszczak Expert Marketing Manager z GlaxoSmithKline Consumer Healthcare.
(bo)
➤
21
SPRAWY ZAWODU
➤
Naczelna Izba Aptekarska
Kampania
„Walka z nadwag¹ i oty³oœci¹”
2009–2011
W ramach inicjatywy promuj¹cej walkê z nadwag¹ i oty³oœci¹
wspó³pracujemy z Wydzia³em Farmaceutycznym Uniwersytetu
Jagielloñskiego Collegium Medicum, Wydzia³em Farmaceutycznym
Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, Polskim Towarzystwem
Lekarskim i Naczeln¹ Izb¹ Aptekarsk¹ oraz z Okrêgowymi Izbami
Aptekarskimi w Bia³ymstoku, Bielsku-Bia³ej, Bydgoszczy,
Gdañsku, Kielcach, Koszalinie, Krakowie, Lublinie, Olsztynie,
Opolu, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie i Zielonej Górze
uczestnicz¹c w kursach i konferencjach naukowo-szkoleniowych
organizowanych w ca³ej Polsce, przy aktywnym udziale
GlaxoSmithKline Consumer Healthcare i programu PharmAssist.
Rada Naukowa i Redakcja „Czasopisma Aptekarskiego”
OKRÊGOWA
IZBA APTEKARSKA
W OLSZTYNIE
LUBUSKA OKRÊGOWA
IZBA APTEKARSKA
BESKIDZKA
OKRÊGOWA IZBA APTEKARSKA
w Bielsku-Bia³ej
22
SPRAWY ZAWODU
PAWE£ BODERA, BARBARA FILIPEK,
MAREK JÊDRZEJCZAK, JAN RUXER, JACEK SAPA,
BARBARA ZAHORSKA-MARKIEWICZ
PROFILAKTYKA
ORAZ LECZENIE
NADWAGI I OTY£OŒCI
BIBLIOTEKA NAUKOWA
© Wiktor Szukiel
CZASOPISMA APTEKARSKIEGO
23
PRAWO
RECEPTA FARMACEUTYCZNA
JAKO GWARANCJA DOSTÊPU DO LEKU
W NAG£EJ SYTUACJI
dr n. farm., mgr prawa Agnieszka ZIMMERMANN, aptekarz praktyk
Zak³ad Prawa Medycznego Gdañskiego Uniwersytetu Medycznego
Ustawa z dnia 6 wrzeœnia 2001 r. Prawo farmaceutyczne przyzna³a farmaceutom uprawnienie
do wydania bez recepty lekarskiej leku, który jest
niezbêdny w przypadku nag³ego zagro¿enia zdrowia lub ¿ycia pacjenta. Ustawa jednoczeœnie nazywa sporz¹dzon¹ przez farmaceutê w takiej sytuacji receptê – recept¹ farmaceutyczn¹. Pojawienie
siê nowego uprawnienia dla zawodu nale¿y uznaæ
za pozytywne zjawisko umacniania roli i pozycji
farmaceuty w systemie ochrony zdrowia. Mo¿na
stwierdziæ, ¿e wystawienie recepty farmaceutycznej nale¿y traktowaæ jednoczeœnie jako obowi¹zek niesienia pomocy w sytuacji nag³ego zagro¿enia ¿ycia lub zdrowia pacjenta, który ma pe³ne
prawo pomoc tê otrzymaæ w aptece. Recepta farmaceutyczna jest zatem traktowana tak¿e jako
prawo pacjenta zwi¹zane z jego konstytucyjnym
prawem do ochrony zdrowia. Niewywi¹zanie siê
z tego obowi¹zku wzglêdem pacjenta, który dozna z tego tytu³u uszczerbku na zdrowiu lub poniesie inn¹ szkodê, mo¿e bowiem skutkowaæ poniesieniem odpowiedzialnoœci przez farmaceutê.
Warto zwróciæ uwagê na to, ¿e w Karcie Praw
Pacjenta zawarto informacjê o prawie pacjenta do
otrzymania w aptece leku w przypadku nag³ego
zagro¿enia zdrowia lub ¿ycia. Karta Praw Pacjenta
jest informacj¹, która skierowana jest do pacjenta
i zawiera zbiór praw pacjentów zebranych z ró¿nych aktów prawnych. Po wprowadzeniu w ¿ycie
ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta Karta czêœciowo
zdezaktualizowa³a siê, ale w czêœci odnosz¹cej siê
do recepty farmaceutycznej pozostaje wa¿na. Recepta farmaceutyczna jest zatem nie tylko mo¿li-
24
woœci¹, jak¹ przewiduje Prawo farmaceutyczne,
ale i obowi¹zkiem w sytuacji, gdy niezbêdne jest
wydanie leku, który dostêpny jest w zwyk³ych okolicznoœciach tylko na zlecenie lekarza.
Ustawa Prawo farmaceutyczne w art. 96 ust. 1
przewiduje, ¿e produkty lecznicze i wyroby medyczne wydawane s¹ z apteki ogólnodostêpnej
przez farmaceutê lub technika farmaceutycznego
w ramach jego uprawnieñ zawodowych na podstawie recepty, bez recepty lub na podstawie zapotrzebowania uprawnionych jednostek organizacyjnych lub uprawnionych osób fizycznych. Jednoczeœnie w art. 23a ust. 1 przewiduje siê piêæ kategorii dostêpnoœci produktów leczniczych:
– wydawane bez przepisu lekarza (OTC –
z ang. over the counter),
– wydawane z przepisu lekarza (Rp),
– wydawane z przepisu lekarza do zastrze¿onego stosowania (Rpz),
– wydawane z przepisu lekarza, zawieraj¹ce
œrodki odurzaj¹ce lub substancje psychotropowe, okreœlone w odrêbnych przepisach
(Rpw),
– stosowane wy³¹cznie w lecznictwie zamkniêtym (Lz).
Lek zastrze¿ony do wydania na podstawie ordynacji lekarskiej pacjent mo¿e otrzymaæ bez recepty w sytuacji nag³ego zagro¿enia zdrowia lub ¿ycia
w najmniejszym terapeutycznym opakowaniu.
Niemo¿liwe jest wydawanie na podstawie recepty
farmaceutycznej œrodków odurzaj¹cych i substancji psychotropowych oraz prekursorów grupy I-R
(art. 96 ust. 2). Nale¿y dodaæ, ¿e w³aœciwsze by³oby u¿ycie w ustawie aktualnie obowi¹zuj¹cego
PRAWO
okreœlenia „prekursorów kategorii 1”. Obecnie listê prekursorów okreœla unijne Rozporz¹dzenie
(WE) nr 273/2004. Prekursory kategorii 1 (dawniej grupa I-R) to substancje, które mog¹ s³u¿yæ
wy³¹cznie do produkcji narkotyków.
Bezpieczeñstwo zdrowotne uwarunkowane jest
m. in. œwiadomoœci¹ powszechnej dostêpnoœci do
œwiadczeñ zdrowotnych oraz poszanowaniem
praw pacjenta. Farmaceuta powinien profesjonalnie przeciwdzia³aæ skutkom niew³aœciwego stosowania leków i dlatego zosta³ wyposa¿ony w prawo
do odmowy wydania produktu leczniczego. Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e jednoczeœnie profesjonalizm zawodowy farmaceuty polega na respektowaniu prawa pacjenta do otrzymania leku na podstawie recepty farmaceutycznej.
Dostêp do us³ug farmaceutycznych jest w³aœciwie nieograniczony i dziêki temu farmaceuta mo¿e odgrywaæ wa¿n¹ rolê w ochronie zdrowia publicznego, w tym w zakresie gwarantowania dostêpu do leków w sytuacjach zagro¿enia zdrowia
czy ¿ycia pacjenta.
Trzeba zauwa¿yæ, ¿e obowi¹zek udzielenia pomocy ci¹¿y na ka¿dym z nas wobec ka¿dej osoby,
która znajdzie siê w sytuacji bezpoœredniego zagro¿enia ¿ycia i zdrowia (art. 162 § 1 Kodeksu
karnego: „Kto cz³owiekowi znajduj¹cemu siê
w po³o¿eniu gro¿¹cym bezpoœrednim niebezpieczeñstwem utraty ¿ycia albo ciê¿kiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mog¹c jej
udzieliæ bez nara¿enia siebie lub innej osoby na
niebezpieczeñstwo utraty ¿ycia albo ciê¿kiego
uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolnoœci do lat 3”).
Zapis ustawowy wi¹¿e art. 96 ust. 2 dotycz¹cy recepty farmaceutycznej, z art. 88 ust. 1, który odnosi siê do farmaceuty bêd¹cego kierownikiem apteki. W literalnym brzmieniu ustawy uprawnionym
zatem do wydania leku na podstawie recepty farmaceutycznej jest tylko farmaceuta kierownik apteki. Uprawnienie takie powinno obj¹æ tak¿e farmaceutê, który spe³nia wymogi prawne przewidziane dla kierownika apteki (wiek do 65 lat, piêcioletni sta¿ pracy w aptece lub trzyletni sta¿ pracy w aptece, gdy posiadana jest specjalizacja z zakresu farmacji aptecznej). Recepty farmaceutycznej nie mo¿e zrealizowaæ technik farmaceutyczny. W punkcie
aptecznym prowadzonym przez technika farmaceutycznego dostêp do leków w sytuacji zagro¿enia
zdrowia czy ¿ycia jest wiêc ograniczony.
Zamys³em ustawodawcy zapewne by³o ograniczenie krêgu osób, które mog¹ zrealizowaæ receptê farmaceutyczn¹ tylko do farmaceutów (z pominiêciem techników farmaceutycznych), niestety,
wadliwoœæ odes³ania do zapisu mówi¹cego o kierowniku apteki rodzi niepotrzebne kontrowersje
i niejasnoœci. Postulatem de lege ferenda by³oby
dokonanie zmiany art. 96 ust. 2 i odes³anie nie do
art. 88 ust. 1 ustawy Prawo farmaceutyczne, ale do
zapisów ustawy o izbach aptekarskich.
Jednoczeœnie nale¿y podkreœliæ, ¿e w sytuacji
zagro¿enia zdrowia lub ¿ycia kierownik apteki ma
obowi¹zek pomóc pacjentowi. Ma on kompetencjê do podjêcia czynnoœci fachowych i ci¹¿y na
nim powinnoœæ nakazanego przez ustawê zachowania. Kierownik apteki, który odmówi³ wydania
leku w okolicznoœciach opisanych w art. 96 ust. 2
i 3, ponieœæ mo¿e odpowiedzialnoœæ. Jego zachowanie mo¿e byæ uznane za delikt prawa cywilnego
i skutkowaæ odpowiedzialnoœci¹ odszkodowawcz¹
lub obowi¹zkiem zap³aty zadoœæuczynienia za doznan¹ krzywdê. Farmaceuta, który dopuœci siê
przestêpstwa (np. w wyniku jego zaniechania dojdzie do uszczerbku na zdrowiu pacjenta), bêdzie
tak¿e odpowiadaæ karnie. Pacjent, który ma prawo do otrzymania leku w nag³ej sytuacji, mo¿e zatem dochodziæ swoich praw. Farmaceuta mo¿e
tak¿e zostaæ poci¹gniêty do odpowiedzialnoœci
zawodowej przed s¹dem aptekarskim.
Sytuacja odmienna, czyli nadu¿ywanie prawa
do wystawienia recepty farmaceutycznej w sytuacji, gdy nie ma nag³ego zagro¿enia zdrowia lub
¿ycia, mo¿e byæ powodem poniesienia odpowiedzialnoœci zawodowej.
Recepta farmaceutyczna mo¿e zostaæ sporz¹dzona tylko w sytuacji wyst¹pienia „nag³ego zagro¿enia zdrowia lub ¿ycia”. Wskazuje siê, i¿ nag³oœæ
sytuacji powinna byæ tak¿e zwi¹zana z niemo¿liwoœci¹ uzyskania w równie nag³ym trybie stosownej recepty lekarskiej. Ka¿dy przypadek nale¿y
oceniæ i odpowiednio zakwalifikowaæ, kieruj¹c siê
wiedz¹ i doœwiadczeniem zawodowym. Czasami
odstawienie lub przyjêcie ni¿szej dawki nie bêdzie
powodowaæ u chorego powstania sytuacji bezpoœredniego zagro¿enia dla ¿ycia i zdrowia.
Aby umieæ dokonaæ weryfikacji danej sytuacji
jako nag³ej, mo¿na pos³u¿yæ siê definicj¹ nag³ego przypadku wed³ug Ahnefelda. Mamy do czynienia z przypadkiem nag³ym wówczas, gdy
u pacjenta, u którego w wyniku zranienia (urazu)
➤
25
PRAWO
➤
26
lub groŸnego dla ¿ycia ostrego zachorowania dosz³o do zaburzenia wa¿nych ¿yciowo czynnoœci –
oddychania, akcji serca i kr¹¿enia. To samo dotyczy sytuacji, gdy stan pacjenta budzi obawê wyst¹pienia takich zaburzeñ lub gdy obserwujemy
ich pocz¹tek.
Próbuj¹c odpowiedzieæ na pytanie, jak w³aœciwie
oceniæ sytuacjê i zakwalifikowaæ j¹ do nag³ej, mo¿na te¿ posi³kowaæ siê definicjê legaln¹ „stanu nag³ego zagro¿enia zdrowotnego” z ustawy z dnia
8 wrzeœnia 2006 r. o Pañstwowym Ratownictwie
Medycznym (art. 3 pkt 8). Stan nag³ego zagro¿enia zdrowotnego polega na nag³ym lub przewidywalnym w krótkim czasie pojawieniu siê objawów
pogarszania zdrowia, którego bezpoœrednim nastêpstwem mo¿e byæ powa¿ne uszkodzenie funkcji
organizmu lub uszkodzenie cia³a albo utrata ¿ycia.
Przyk³adem sytuacji nag³ej, niebezpiecznej dla
pacjenta bêdzie wyst¹pienie dusznoœci u pacjenta
choruj¹cego na astmê, kiedy to niezbêdne bêdzie
zastosowanie preparatu wziewnego, czy zagro¿enie wyst¹pienia zawa³u serca, kiedy nieodzowne
bêdzie podanie leku z nitrogliceryn¹.
Kontrowersje mo¿e wzbudzaæ mo¿liwoœæ wydania antybiotyku w ramach recepty farmaceutycznej. Bezsprzecznie rozpoczêcie kuracji bez konsultacji lekarskiej nie bêdzie stanowi³o podstawy
do wydania leku bez recepty. Jednak¿e w sytuacji, gdy pacjent choruje na mukowiscydozê, ma
stan zaostrzenia oskrzelowo-p³ucnego, przepisany mu lek uleg³ zniszczeniu i nie ma mo¿liwoœci
skorzystania z wizyty u lekarza, ocena sytuacji nie
bêdzie ju¿ tak jednoznaczna.
Rol¹ farmaceuty jest z jednej strony niesienie
pomocy pacjentowi, ale z drugiej ma on tak¿e
obowi¹zek zachowania nale¿ytej uwagi w utrzymaniu ograniczeñ w dostêpie do leków, gdy nakazuj¹ tego wzglêdy bezpieczeñstwa zdrowia publicznego lub gdy wi¹¿e siê to z niew³aœciwym
stosowaniem leku przez pacjenta, zw³aszcza w celach niemedycznych. Taka rola wa¿na jest zw³aszcza dzisiaj, kiedy samoleczenie jest w spo³eczeñstwie coraz powszechniejsze. Deklaracja Europejskiego Biura WHO w Kopenhadze z 1986 roku okreœli³a, ¿e samoleczeniem jest u¿ywanie leków w leczeniu chorób lub objawów rozpoznanych samodzielnie. W praktyce okreœlenie to odnosi siê równie¿ do leczenia wzajemnego przez
cz³onków rodzin lub przyjació³, szczególnie gdy
leczone jest dziecko.
Z punktu widzenia coraz czêstszego samoleczenia groŸnym zjawiskiem mo¿e byæ obserwowane zamienianie kategorii dostêpnoœci leku
z przepisywanego na receptê (Rp) na lek OTC
(tzw. OTC switch). Taka zmiana pozwala zwiêkszyæ dostêpnoœæ do leku i jednoczeœnie stwarza
nowe wyzwania dla ugruntowania roli doradczej
farmaceuty.
Recepta farmaceutyczna powinna zawieraæ nazwê wydanego produktu, dawkê, przyczynê wydania, to¿samoœæ i adres osoby, dla której wydano
produkt leczniczy. Ponadto nale¿y umieœciæ datê
wydania, podpis i piecz¹tkê kierownika apteki.
Recepty farmaceutyczne zastêpuj¹ recepty 100%
p³atne. Akty prawne nie zawieraj¹ wzoru takiej
recepty.
Recepty farmaceutyczne powinny byæ oznakowane napisem „Recepta farmaceutyczna” i powinny byæ ewidencjonowane. Ewidencja mo¿e
byæ prowadzona w formie elektronicznej. Recepty s¹ przechowywane w sposób uporz¹dkowany,
wed³ug daty ich sporz¹dzenia, przez okres 5 lat,
licz¹c od koñca roku kalendarzowego, w którym
zosta³y sporz¹dzone.
Dziêki wprowadzeniu do praktyki aptecznej
narzêdzia pracy, jakim jest recepta farmaceutyczna, mo¿na skutecznie reagowaæ w nag³ych, niebezpiecznych dla pacjenta sytuacjach.
Omawiaj¹c problematykê zwi¹zan¹ z wystawieniem recepty farmaceutycznej nale¿y zwróciæ
uwagê na proponowany przez Ministerstwo
Zdrowia kszta³t ustawy o niektórych zawodach
medycznych i zasadach uzyskiwania tytu³u specjalisty w innych dziedzinach maj¹cych zastosowanie w ochronie zdrowia (tekst dostêpny na
www.mz.gov.pl). Projekt ustawy dotyczy m.in. zawodu technika farmaceutycznego. W art. 22 zapisano, ¿e osoba wykonuj¹ca zawód medyczny
(w tym technik farmaceutyczny) nie mo¿e przekraczaæ uprawnieñ zawodowych przy wykonywaniu przewidzianych ustawowo zadañ. Projekt
przewiduje jednak wyj¹tek od tej zasady. Przekroczenie uprawnieñ by³oby mo¿liwe i zarazem
niezbêdne w sytuacji ratowania zdrowia lub ¿ycia
cz³owieka w stanach nag³ego zagro¿enia zdrowotnego. Trzeba zaznaczyæ, ¿e gdyby zapis ustawy w takiej treœci wszed³ w ¿ycie, oznacza³oby to
stworzenie przez legislatora mo¿liwoœci wystawienia recepty farmaceutycznej tak¿e przez technika farmaceutycznego.
PRAWO
WZÓR
strona pierwsza
EWIDENCJA RECEPT FARMACEUTYCZNYCH
…............................................................
(adres apteki)
….......................................................................................................
(oznaczenie przedsiêbiorcy, któremu udzielono zezwolenia na
prowadzenie apteki)
…...............................................................
(numer i data wydania zezwolenia)
…...............................................................
(nazwa apteki (o ile posiada))
...................................................................
(pieczêæ apteki)
strona druga
Adres do korespondencji:
dr n. farm. Agnieszka Zimmenrmann
Zak³ad Prawa Medycznego
Gdañski Uniwersytet Medyczny
80-210 Gdañsk, ul. Tuwima 15
tel. 58 349 14 41
Piœmiennictwo i akty prawne:
1. Miaskowska-Daszkiewiecz K.: Materia³y z Konferencji
Naukowo-Szkoleniowej „Medycyna – nauk¹ czy miejscem spe³niania ¿yczeñ pacjenta”, Warszawa, 17-18
kwietnia 2008 r., PrawoiMedycyna.pl
2. Ogieg³o L. (red.): Prawo farmaceutyczne. Komentarz.
C.H. Beck, Warszawa, 2010.
3. Ustawa z dnia 6 wrzeœnia 2001 r. Prawo farmaceutyczne
(tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. nr 45, poz. 271 ze zm.).
4. Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 paŸdziernika 2002 r. w sprawie wydawania z apteki produktów
leczniczych i wyrobów medycznych (Dz. U. nr 183,
poz. 1531).
5. Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta
i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. z 2009 r. nr 52,
poz. 417).
6. Ustawa z dnia 8 wrzeœnia 2006 r. o Pañstwowym Ratownictwie Medycznym (Dz. U. z 2006 r. nr 191, poz. 1410
ze zm.).
7. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U.
z 1997 r. nr 88, poz. 553 ze zm.).
➤
27
NAUKA I PRAKTYKA
Fundacja Ernesta Michalskiego
WYDZIA£
NAUK O ¯YWNOŒCI
SGGW
Honorowy Patronat Rektora Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
Fundacja Ernesta Michalskiego „Polska Ró¿a” oraz Wydzia³ Nauk o ¯ywnoœci
Szko³y G³ównej Gospodarstwa Wiejskiego zapraszaj¹ do udzia³u w
I Konferencji Naukowej
RÓ¯E OWOCOWE
W UPRAWIE, PRZETWÓRSTWIE,
¯YWIENIU I OCHRONIE ZDROWIA
8 GRUDNIA 2011, SGGW WARSZAWA
Konferencja naukowa poœwiêcona bêdzie
przegl¹dowi polskich osi¹gniêæ w badaniach dotycz¹cych ró¿ owocowych – zarówno wyników najnowszych jak i starszych badañ – w znaczny sposób przyczyniaj¹cych
siê do poszerzenia wiedzy na temat tej
szczególnej roœliny.
Spoœród ró¿ owocowych szczególnie interesuje nas Rosa rugosa. To wyj¹tkowa roœlina, zarówno je¿eli chodzi o warunki uprawy,
technologiê przetwórstwa, jak i wartoœci od¿ywcze i fitoterapeutyczne owoców oraz
p³atków kwiatowych, wykorzystywanych
w produkcji spo¿ywczej i lecznictwie. Charakteryzuje j¹ wysoka odpornoœæ na warunki klimatyczne i choroby, nie jest wymagaj¹ca, je¿eli chodzi o glebê. Wysoka zawartoœæ
witamin (przede wszystkim witaminy C),
bioflawonoidów i innych cennych sk³adni-
28
ków wymaga szczególnej dyscypliny technologicznej pozwalaj¹cej na ich zachowanie
w przetworach.
Chcielibyœmy przyjrzeæ siê ró¿om owocowym z wielu perspektyw, wierz¹c, ¿e takie zestawienie bêdzie inspiruj¹ce dla badaczy ró¿nych dziedzin nauki. Naszym celem jest uzyskanie mo¿liwie najszerszej wiedzy na temat
ró¿ owocowych, a w szczególnoœci w takich
zagadnieniach, jak:
• Genetyczne uwarunkowania sk³adu fitochemicznego owoców i p³atków kwiatowych;
• Lecznicze w³aœciwoœci zwi¹zków zawartych w owocach i p³atkach ró¿y dla organizmu ludzkiego;
• Nowe technologie przetwarzania pozwalaj¹ce na zachowanie maksimum sk³adników od¿ywczych w przetworach;
NAUKA I PRAKTYKA
• Wp³yw warunków przechowywania na
jakoœæ surowca surowca (owoców i p³atków);
• Ocena sk³adu chemicznego przetworów
z ró¿ na ró¿nych etapach przetwarzania
i przechowywania gotowego produktu;
• Ekologiczne metody uprawy Rosa rugosa;
• Choroby i szkodniki w plantacyjnej uprawie Rosa rugosa.
Uzyskanie szerokiej wiedzy na temat ró¿
owocowych i jej propagowanie jest podstaw¹
wa¿nych spo³ecznie dzia³añ.
Przede wszystkim jest szans¹ na znaczne
podniesienie stanu zdrowia spo³eczeñstwa –
powszechna suplementacja odpowiednio
opracowanymi przetworami z owoców ró¿y,
ze wzglêdu na zawarte w nich cenne sk³adniki
(witamina C), pozwoli unikn¹æ wielu chorób
i wesprze w leczeniu ju¿ istniej¹cych. Uprawa
ró¿y owocowej na du¿¹ skalê oznacza pe³niejsze wykorzystanie ziem uprawnych, zw³aszcza
gorszej klasy i nieu¿ytków rolnych, zwiêkszenie miejsc pracy dla osób niewykwalifikowanych oraz o¿ywienie regionów o du¿ym stopniu bezrobocia.
W roku 2012 planujemy wydanie materia³ów z sesji w formie monografii.
Komitet programowy:
dr hab. Marta Mitek, prof. SGGW – Przewodnicz¹ca (kierownik Zak³adu Technologii Owoców i Warzyw Katedry Technologii ¯ywnoœci, Wydzia³ Nauk o ¯ywnoœci SGGW),
prof. dr hab. Dorota Witrowa-Rajchert
(dziekan Wydzia³u Nauk o ¯ywnoœci
SGGW),
prof. dr hab. Iwona Wawer (kierownik Zak³adu Chemii Fizycznej na Wydziale
Farmaceutycznym Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego),
prof. dr hab. Janusz Solski (dziekan Wydzia³u Farmaceutycznego z Oddzia³em
Analityki Medycznej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie),
dr hab. Renata Nowak (Katedra i Zak³ad
Botaniki Farmaceutycznej Uniwersytetu
Medycznego w Lublinie),
Ernest Michalski (prezes Fundacji „Polska
Ró¿a”).
Komitet organizacyjny:
Izabela Michalska – przewodnicz¹ca (Fundacja „Polska Ró¿a”),
dr in¿. Stanis³aw Kalisz (Zak³ad Technologii Owoców i Warzyw Katedry Technologii ¯ywnoœci, Wydzia³ Nauk o ¯ywnoœci
SGGW),
mgr in¿. Andrzej Cendrowski (Zak³ad Technologii Owoców i Warzyw Katedry Technologii ¯ywnoœci, Wydzia³ Nauk o ¯ywnoœci SGGW).
Organizator konferencji:
Fundacja „Polska Ró¿a”
Wspó³organizator:
Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego
Partnerzy:
Warszawski Uniwersytet Medyczny,
Uniwersytet Medyczny w Lublinie
PA R T N E R
E D U K A C Y J N Y
®
Patronat
POLSKIE TOWARZYSTWO
LEKARSKIE
POLSKI KOMITET
ZIELARSKI
Punktacja:
MNiSzW
6 pkt naukowych
Index Copernicus:
Wydawnictwo Farmapress®
10,63 pkt naukowych
Formularz zg³oszeniowy
oraz aktualne informacje dotycz¹ce
konferencji na stronie www.dzikaroza.pl
Kontakt: [email protected]
29
NAUKA I PRAKTYKA
DZIA£ANIA NIEPO¯¥DANE LEKÓW
– PODZIA£, ROZPOZNAWANIE
I MONITOROWANIE
prof. dr hab. Barbara FILIPEK
Katedra Farmakodynamiki Wydzia³u Farmaceutycznego UJ CM
Gdy zapewnia siê, ¿e dany lek jest wolny od dzia³añ niepo¿¹danych,
pojawia siê uzasadnione podejrzenie,
¿e jest on równie¿ pozbawiony dzia³ania podstawowego.
G. Kuschinsky
DEFINICJE I CZYNNIKI
WARUNKUJ¥CE WYST¥PIENIE
NIEPO¯¥DANEGO DZIA£ANIA LEKÓW
Stosowanie leków prawie zawsze zwi¹zane
jest z ryzykiem wyst¹pienia ró¿nego rodzaju
dzia³añ niepo¿¹danych. Czêœæ z tych dzia³añ
obserwuje siê w czasie prawid³owo prowadzonej terapii, inne nale¿¹ do jatrogennych
powik³añ wynikaj¹cych z nieprawid³owego
stosowania leków lub interakcji lekowych.
Powik³ania farmakoterapii nale¿¹ do jednych z g³ównych przyczyn zgonów po chorobach serca, uk³adu kr¹¿enia, nowotworach i udarach mózgu. Szacuje siê, ¿e oko³o 3-6,7% przyjêæ do szpitali stanowi¹ chorzy z powik³aniami. Potwierdzeniem tego
s¹ opublikowane w 2008 roku badania holenderskie, w których wykazano, ¿e 5,6%
nieplanowanych przyjêæ do szpitali mia³o
zwi¹zek z dzia³aniem niepo¿¹danym leków, a nieomal po³owy tych hospitalizacji
mo¿na by³o unikn¹æ przez ograniczenie
czynników ryzyka.
Dzia³aniem niepo¿¹danym produktu
leczniczego (leku) jest ka¿de niekorzystne
i niezamierzone dzia³anie wystêpuj¹ce
podczas stosowania dawek zalecanych u ludzi w leczeniu chorób, w celach profilaktycznych, diagnostycznych lub modyfikacji
funkcji fizjologicznych. Definicja ta nie odnosi siê do mechanizmu powstawania dzia³ania niepo¿¹danego leku, obejmuje wiêc
tak¿e reakcje alergiczne, idiosynkrazje
(zwiêkszona wra¿liwoœæ osobnicza), jak te¿
interakcje pomiêdzy ró¿nymi lekami lub
po¿ywieniem i u¿ywkami.
Wyst¹pienie polekowych dzia³añ niepo¿¹danych mog¹ warunkowaæ czynniki egzogenne jak i endogenne. Czynnikami predysponuj¹cymi do wyst¹pienia dzia³añ niepo¿¹danych mog¹ byæ zarówno cechy samego leku (w³aœciwoœci fizykochemiczne,
farmakokinetyczne, farmakodynamiczne,
postaæ leku, dawka, czêstoœæ i droga podawania), szkodliwe wp³ywy œrodowiska jak
i cechy osobnicze chorego (wiek, p³eæ, sposób od¿ywiania, wysi³ek fizyczny, genetycznie uwarunkowane ró¿nice w aktywnoœci
enzymów metabolizuj¹cych leki, polimorfizm genetyczny enzymów, receptorów
oraz nadwra¿liwoœæ na leki, ci¹¿a, wspó³istniej¹ce choroby).
Stosowanie leków
prawie zawsze
zwi¹zane jest
z ryzykiem
wyst¹pienia ró¿nego
rodzaju dzia³añ
niepo¿¹danych.
Czêœæ z tych dzia³añ
obserwuje siê
w czasie prawid³owo
prowadzonej terapii,
inne nale¿¹
do jatrogennych
powik³añ
wynikaj¹cych
z nieprawid³owego
stosowania leków
lub interakcji
lekowych.
PODZIA£
DZIA£AÑ NIEPO¯¥DANYCH LEKÓW
Dzia³ania niepo¿¹dane leków mog¹ wystêpowaæ pod bardzo ró¿nymi postaciami, pocz¹wszy od zaburzeñ oœrodkowego uk³adu
➤
31
NAUKA I PRAKTYKA
➤
W ostatnich latach
WHO wprowadzi³a
podzia³
niepo¿¹danych
dzia³añ leków
na szeœæ typów,
oznaczonych
literami alfabetu od
A do F.
Do dzia³añ
niepo¿¹danych typu
A zakwalifikowano
wszystkie powik³ania
polekowe zale¿ne
od podanej dawki,
w³aœciwoœci
farmakologicznych
i mo¿liwe
do przewidzenia.
Dzia³ania
niepo¿¹dane typu B
s¹ niezale¿ne od
dawki, mechanizmu
dzia³ania,
niemo¿liwe do
przewidzenia, maj¹
najczêœciej charakter
immunologiczny,
a w³aœciwym
postêpowaniem jest
przerwanie
stosowania leku.
32
nerwowego, zmian w uk³adzie oddechowym, krwiotwórczym, hormonalnym i odpornoœciowym, poprzez zaburzenia ¿o³¹dkowo-jelitowe, uszkodzenia mi¹¿szu w¹troby, nerek i dróg moczowych, skóry, narz¹du ruchu i równowagi, s³uchu i wzroku,
czy te¿ reakcje alergiczne, dzia³anie teratogenne i embriotoksyczne lub rakotwórcze.
W ostatnich latach WHO wprowadzi³a podzia³ niepo¿¹danych dzia³añ leków na
szeœæ typów, oznaczonych literami alfabetu
od A do F.
Dzia³ania niepo¿¹dane typu A („augmented”, drug actions). Do dzia³añ niepo¿¹danych typu A zakwalifikowano wszystkie powik³ania polekowe zale¿ne od podanej dawki, w³aœciwoœci farmakologicznych
i mo¿liwe do przewidzenia. Dzia³ania te
wystêpuj¹ czêsto (oko³o 70-80% wszystkich
dzia³añ niepo¿¹danych), ale rzadko s¹ powodem zgonu. Mo¿na je szybko zmniejszyæ
lub wyeliminowaæ przez zmniejszenie dawki lub odstawienie leku. Za ich wystêpowanie mo¿e odpowiadaæ wielokierunkowe
dzia³anie leku, jak równie¿ jego ma³a selektywnoœæ. W zasadzie prawie ka¿dy lek
mo¿e wywo³aæ dzia³anie, które mo¿e byæ
nierozerwalnie zwi¹zane z dzia³aniem
g³ównym. Na przyk³ad dzia³anie spazmolityczne leków parasympatykolitycznych jest
œciœle zwi¹zane z ich dzia³aniem hamuj¹cym wydzielanie œliny i suchoœci¹ w jamie
ustnej, kaszel po inhibitorach konwertazy
angiotensyny z zahamowaniem rozk³adu
bradykininy, zaczerwienienie twarzy i bóle
g³owy po azotanach lub antagonistach
wapnia jest wynikiem rozszerzenia naczyñ,
a uszkodzenie b³ony œluzowej przewodu
pokarmowego po kwasie acetylosalicylowym wynikiem hamowania produkcji prostaglandyn w ¿o³¹dku. Czynniki takie jak
podesz³y wiek, stan zdrowia, wspó³towarzysz¹ce choroby, ci¹¿a mog¹ mieæ wp³yw na
wyst¹pienie dzia³ania niepo¿¹danego.
Dzia³ania niepo¿¹dane typu B („bizarre”). Dzia³ania niepo¿¹dane tego typu
s¹ niezale¿ne od dawki, mechanizmu dzia³ania, niemo¿liwe do przewidzenia, maj¹
najczêœciej charakter immunologiczny,
a w³aœciwym postêpowaniem jest przerwanie stosowania leku. Pojawiaj¹ siê rzadko,
ale czêsto maj¹ ciê¿ki, nawet zagra¿aj¹cy ¿yciu przebieg. Do tej grupy dzia³añ
niepo¿¹danych nale¿¹ wszystkie reakcje
nadwra¿liwoœci wed³ug podzia³u Gella
i Coombsa, reakcje pseudoalergiczne, jak
równie¿ genetycznie uwarunkowanej zwiêkszonej wra¿liwoœci osobniczej na lek, czyli
idiosynkrazji.
Predyspozycja do ich wyst¹pienia ma
pod³o¿e genetyczne lub nabyte. U osób
z astm¹ oskrzelow¹, katarem siennym, wypryskami lub innymi chorobami atopowymi nadwra¿liwoœæ na leki wystêpuje 2-krotnie czêœciej. Czynnikami usposobiaj¹cymi
do wyst¹pienia reakcji nadwra¿liwoœci na
lek s¹ cechy osobnicze, takie jak wiek i p³eæ
(u kobiet i osób doros³ych uczulenia na lek
wystêpuj¹ czêœciej), niektóre choroby,
g³ównie powoduj¹ce niewydolnoœæ nerek
i w¹troby, jak równie¿ d³ugotrwa³e stosowanie leku, wczeœniejszy kontakt czy droga
podania leku. Wiêkszoœæ leków lub ich metabolitów ma w³aœciwoœci haptenów, tzn.
tworz¹ one kompleks z bia³kami, który staje siê antygenem dla komórek organizmu.
Przy ³¹czeniu siê antygenu z przeciwcia³ami dochodzi do wyzwolenia okreœlonego
³añcucha reakcji alergicznych i pojawienia
siê objawów uczulenia, takich jak pokrzywka, plamica, obrzêk Quinckego, dychawica
oskrzelowa, gor¹czka, a niekiedy wstrz¹s
anafilaktyczny.
Zale¿nie od rodzaju reakcji wyró¿nia siê
cztery typy reakcji alergicznych:
Reakcje uczuleniowe typu I (reakcje
anafilaktyczne) – IgE-zale¿ne – najczêœciej
przejawiaj¹ siê wstrz¹sem anafilaktycznym, pokrzywk¹, obrzêkiem naczynioruchowym, dusznoœci¹ spowodowan¹ obrzêkiem krtani, uciskiem w klatce piersiowej
czy skurczami oskrzeli objawiaj¹cymi siê
dusznoœci¹ i œwiszcz¹cym oddechem.
W wielu przypadkach natychmiastowa reakcja anafilaktyczna ma charakter ograniczony (np. dychawica oskrzelowa, katar
sienny), ale u osób szczególnie nadwra¿liwych mo¿e byæ uogólniona i zagra¿aæ ¿yciu
NAUKA I PRAKTYKA
(np. wstrz¹s anafilaktyczny po iniekcji
penicyliny).
Reakcje uczuleniowe typu II (reakcje cytotoksyczne) s¹ wywo³ane za poœrednictwem uk³adu dope³niacza przez przeciwcia³a klasy IgG i IgM wytwarzane w odpowiedzi na zmienion¹ przez lek strukturê
b³ony komórkowej. Przyk³adem tego rodzaju reakcji s¹ polekowe anemie hemolityczne, trombocytopenia (np. po propylotiouracylu, sulfonamidach, solach z³ota,
chinidynie), granulocytopenia lub agranulocytoza (np. fenylobutazon, tiouracyl, sulfonamidy, aminofenazon). Polekow¹ niedokrwistoœæ hemolityczn¹ mog¹ wywo³aæ
m. in. penicyliny, cefalosporyny, sulfonamidy, chinidyna, cisplatyna i karboplatyna.
Reakcje uczuleniowe typu III wyzwalane
s¹ przez kompleksy immunologiczne z³o¿one z alergenów i kr¹¿¹cych we krwi
przeciwcia³, które powoduj¹ reakcje zapalne zarówno w uk³adzie naczyniowym jak
i w ró¿nych tkankach (np. zapalenie naczyñ, p³uco farmera, p³uca hodowców ptaków). Do charakterystycznych objawów
choroby kompleksów immunologicznych
nale¿¹: gor¹czka, osutki skórne, powiêkszenie wêz³ów ch³onnych i bóle stawów.
W ciê¿kich przypadkach mo¿e dochodziæ
do k³êbuszkowego zapalenia nerek wywo³anego odk³adaniem siê kompleksów immunologicznych. Przyk³adem leków, które
mog¹ powodowaæ œródmi¹¿szowe zapalenia nerek, s¹ penicyliny i penicylamina,
sulfonamidy.
Reakcje alergiczne typu IV, nazywane
równie¿ nadwra¿liwoœci¹ komórkow¹, s¹
wynikiem swoistej reakcji immunologicznej rozwijaj¹cej siê za poœrednictwem limfocytów T. Klasycznym przyk³adem tych
zmian jest alergiczny wyprysk kontaktowy
wywo³any najczêœciej substancjami obecnymi w maœciach, kremach, piankach czy
aerozolach. Reakcje kontaktowe (reakcje
nadwra¿liwoœci typu póŸnego) wystêpuj¹
zwykle po up³ywie kilku dni lub tygodni
i mog¹ przybieraæ ró¿ne postacie kliniczne, tj. kontaktowe zapalenie skóry, schorzenia wêz³ów ch³onnych, zespó³ Leyella
(spe³zanie naskórka z powstawaniem nad-
¿erek), zespó³ Stevensa-Johnsona. Reakcje skórne maj¹ najczêœciej postaæ rumienia lub grudek i wystêpuj¹ po wielokrotnym kontakcie ze zwi¹zkami chromu, niklu, niektórymi barwnikami, a tak¿e po
kortykosteroidach dodawanych do wielu
maœci i kremów leczniczych.
Obok w³aœciwych, uwarunkowanych genetycznie lub nabytych reakcji alergicznych
na leki znane s¹ przypadki tzw. reakcji
pseudoalergicznych, które s¹ nastêpstwem
bezpoœredniego uwalniania przez podany
lek mediatorów z komórek tucznych i bazofilów, aktywacji dope³niacza czy zwiêkszonej produkcji leukotrienów z kwasu arachidonowego po za¿yciu niesteroidowych leków przeciwzapalnych hamuj¹cych syntezê
prostaglandyn. Poza tym do leków wywo³uj¹cych odczyny pseudoalergiczne (anafilaktoidalne) nale¿¹ radiologiczne œrodki cieniuj¹ce, opioidy (morfina, kodeina), tubokuraryna i inne leki zwiotczaj¹ce miêœnie.
Nadwra¿liwoœæ na œwiat³o. Wœród polekowych odczynów skórnych na szczególn¹
uwagê zas³uguj¹ reakcje fotoalergiczne,
wystêpuj¹ce w postaci wyprysku kontaktowego w wyniku skojarzonego dzia³ania
œwiat³a i niektórych substancji leczniczych.
Do leków wywo³uj¹cych fotodermatozy nale¿¹ przede wszystkim sulfonamidy, pochodne fenotiazyny, amiodaron, fluorochinolony, gryzeofulwina, izoniazyd, tetracykliny, psolareny, estrogeny, gestageny, preparaty z dziurawca.
Idiosynkrazja, czyli stan zwiêkszonej
osobniczej odczynowoœci na lek, wynika
z nieprawid³owoœci przemian biochemicznych leku w organizmie. Stan ten, uwarunkowany genetycznie lub nabyty, ró¿ni siê
zasadniczo od objawów uczuleniowych,
przy których dochodzi do reakcji antygen –
przeciwcia³o. Najczêœciej jest ona powodowana przez enzymopatiê, odziedziczon¹ lub
nabyt¹, przez co wywo³uj¹ca j¹ substancja
nie mo¿e zostaæ poprawnie metabolizowna
i powoduje liczne objawy przez kumulowanie lub zablokowanie metabolizmu innych
(czêsto toksycznych) substancji. Przyk³adami idiosynkrazji s¹: szum w uszach wystêpuj¹cy po podaniu subterapeutycznej dawki
➤
33
NAUKA I PRAKTYKA
➤
Dzia³ania
niepo¿¹dane typu C
s¹ zale¿ne od dawki
oraz odpowiednio
d³ugiego czasookresu
terapii.
Dzia³ania
niepo¿¹dane typu D
s¹ powik³aniami
odleg³ymi w czasie.
34
chinidyny i niedokrwistoœæ hemolityczna
wywo³ana przez dapson u osób z niedoborem dehydrogenazy glukozo-6-fosforanu.
Dzia³ania niepo¿¹dane typu C (chronic use). Dzia³ania te s¹ zale¿ne od dawki
oraz odpowiednio d³ugiego czasookresu terapii. Do tego typu dzia³añ niepo¿¹danych
zalicza siê: zanik przysadki i nadnerczy czy
zaburzenia gospodarki t³uszczowej (jatrogenny zespó³ Cushinga) po d³ugotrwa³ym
stosowaniu glikokortykosteroidów, zespó³
„megacolon” (os³abienie odruchu defekacji) po d³ugotrwa³ym stosowaniu œrodków
przeczyszczaj¹cych czy dyskinezy po d³ugotrwa³ym stosowaniu neuroleptyków.
Dzia³ania niepo¿¹dane typu D (delayed) s¹ powik³aniami odleg³ymi w czasie.
Mog¹ wystêpowaæ po d³ugim czasie od pocz¹tku leczenia (np. rzekomob³oniaste zapalenie jelita po terapii antybiotykami,
choroba Creutzfelda-Jacoba u pacjentów
leczonych hormonem wzrostu pochodzenia naturalnego), a nawet po jego zakoñczeniu (np. dzia³anie teratogenne i embriotoksyczne czy karcinogenne).
Dzia³anie teratogenne i embriotoksyczne. Do najgroŸniejszych dzia³añ niepo¿¹danych wystêpuj¹cych po podaniu niektórych leków zalicza siê dzia³anie teratogenne, czyli uszkadzaj¹ce p³ód i wywo³uj¹ce
wady rozwojowe. Leki te podawane kobietom w pierwszym okresie ci¹¿y, mog¹ powodowaæ obumarcie zarodka, jego resorpcjê lub poronienia, albo powstanie wad
rozwojowych (okres organogenezy), np.
zniekszta³ceñ, potwornoœci i innych wad
wrodzonych. W drugim okresie ci¹¿y, to
jest w okresie rozwoju p³odu, leki mog¹ powodowaæ obumarcie p³odu, poronienia lub
uszkodzenia p³odu (dzia³anie embriotoksyczne). Uwzglêdniaj¹c ryzyko stosowania
leków w czasie ci¹¿y, FDA (Food and Drug
Administration) podzieli³a dopuszczone do
obrotu leki na 5 kategorii, oznaczonych du¿ymi literami alfabetu A, B, C, D i X.
Kategoria (grupa) A to leki, których stosowanie nie wykazuje zagro¿enia dla p³odu
i mog¹ byæ stosowane w okresie ci¹¿y.
Kat. B to leki, z którymi wykonane eksperymenty na zwierzêtach nie wykaza³y szkodliwego dzia³ania na p³ód, nie przeprowadzono jednak badañ kontrolnych u ludzi
lub leki te wykaza³y teratogennoœæ u zwierz¹t, lecz nie znalaz³a ona potwierdzenia
u ludzi. W okresie ci¹¿y lek z tej grupy mo¿e byæ stosowany jedynie w przypadku zdecydowanej koniecznoœci.
Kat. C to leki, z którymi nie przeprowadzono wystarczaj¹cych badañ na zwierzêtach i ludziach lub wykazano dzia³ania
szkodliwe u zwierz¹t, przy braku danych na
temat dzia³ania u ludzi. W okresie ci¹¿y lek
z tej grupy mo¿e byæ stosowany jedynie wtedy, gdy korzyœæ dla matki przewa¿a nad potencjalnym zagro¿eniem dla p³odu.
Do kategorii D zaliczono leki, które podawane w okresie ci¹¿y stanowi¹ zagro¿enie dla p³odu, ale w pewnych sytuacjach,
np. w stanach zagro¿enia ¿ycia matki, s¹ lekami z wyboru, natomiast do kat. X leki
o udowodnionym szkodliwym dzia³aniu na
p³ód. Leków tych nie nale¿y stosowaæ
w okresie ci¹¿y.
Do leków o niew¹tpliwym dzia³aniu teratogennym nale¿¹ m. in. cytostatyki, leki
przeciwpadaczkowe, retinoidy, alkohol
i wycofany ze sprzeda¿y w roku 1961 œrodek
uspokajaj¹co-nasenny talidomid (póŸniej
dopuszczony do leczenia szpiczaka mnogiego pod warunkiem wdro¿enia œcis³ych œrodków ostro¿noœci w celu zapewnienia bezpiecznego stosowania).
W celu zmniejszenia niebezpieczeñstwa
wyst¹pienia dzia³ania teratogennego lub
embriotoksycznego, zw³aszcza w okresie
3 pierwszych miesiêcy, kobiety ciê¿arne
powinny za¿ywaæ leki wy³¹cznie w przypadku powa¿nych i niew¹tpliwych wskazañ oraz unikaæ leków niedawno wprowadzonych na rynek i leków o znanym dzia³aniu teratogennym.
Dzia³anie rakotwórcze. Nie ma mo¿liwoœci wykluczenia w pe³ni ewentualnoœci wyst¹pienia dzia³ania rakotwórczego leków
dopuszczonych do terapii, poniewa¿ najbardziej skrupulatne badania na zwierzêtach nie s¹ w stanie wykluczyæ takiego dzia³ania u ludzi. Wœród grup leków o prawdo-
NAUKA I PRAKTYKA
podobnym dzia³aniu rakotwórczym wymienia siê miêdzy innymi leki stosowane
w nadczynnoœci gruczo³u tarczowego, leki
cytostatyczne, uretany, sulfonamidy, izoniazyd, estrogeny, gryzeofulwinê, pochodne fenylobutazonu, niektóre œrodki cieniuj¹ce, nitrozoaminy.
Dzia³ania niepo¿¹dane typu E (end of
use), czyli objawy wynikaj¹ce z odstawienia
leku. Przyk³adem takich reakcji mo¿e byæ
pojawienie siê niedotlenienia miêœnia sercowego po nag³ym odstawieniu β-adrenolityków, wyst¹pienie napadów padaczki po
zaprzestaniu podawania fenobarbitalu lub
fenytoiny, niedoczynnoœæ kory nadnerczy
po gwa³townym odstawieniu prednisolonu,
zespo³u abstynencyjnego po odstawieniu
opioidów, bêd¹cego objawem uzale¿nienia
od leku.
Przez pojêcie uzale¿nienie od leków rozumie siê stan psychiczny, a czêsto fizyczny, do którego mo¿e dojœæ w nastêpstwie
interakcji miêdzy organizmem a lekiem.
Stan ten charakteryzuje siê zmianami w zachowaniu, do których nale¿y zawsze d¹¿enie do okresowego i powtarzaj¹cego siê za¿ywania leku w celu wywo³ania po¿¹danych
efektów psychicznych oraz unikniêcia nieprzyjemnych objawów zwi¹zanych z jego
brakiem. W zale¿noœci lekowej mo¿e wyst¹piæ zjawisko tolerancji, tj. koniecznoœci
zwiêkszania dawki w celu uzyskania oczekiwanego dzia³ania farmakologicznego.
Uzale¿nienia lekowe wywo³uj¹ przede
wszystkim leki dzia³aj¹ce na oœrodkowy
uk³ad nerwowy, np. opioidy, benzodiazepiny, amfetamina i jej pochodne, kokaina, nikotyna, alkohol etylowy, fencyklidyna i jej
pochodne, kanabinole, œrodki halucynogenne. Wytwarzanie siê tolerancji zale¿y
w du¿ym stopniu od w³aœciwoœci leku, jego
dawki, drogi i czasu podawania oraz od
predyspozycji osobniczych.
Dzia³ania niepo¿¹dane typu F (failure).
Dzia³ania niepo¿¹dane tego typu wystêpuj¹
czêsto, s¹ zale¿ne od dawki i obejmuj¹ niespodziewan¹ opornoœæ na stosowan¹ terapiê. Przyczyn¹ opornoœci na dany lek mog¹
byæ zarówno czynniki genetyczne (np. polimorfizm receptora dla danego leku – klozapina, salbutamol, polimorfizm glikoproteiny GP IIIa, polimorfizm cz¹steczki COX-1
– kwas acetylosalicylowy; opornoœæ na ASA
5-40% populacji, genetycznie uwarunkowany wzrost aktywnoœci enzymów metabolizuj¹cych), jak i równoczesne podanie leku
o charakterze induktora. Przyk³adem mo¿e
byæ wzrost ryzyka nieplanowanej ci¹¿y
w wyniku skojarzonego stosowania hormonalnych œrodków antykoncepcyjnych z lekami indukuj¹cymi metabolizm, np. z preparatami dziurawca, ryfampicyn¹.
Dzia³ania
niepo¿¹dane typu E
wynikaj¹
z odstawienia leku.
METODY ZAPOBIEGANIA
ORAZ ZMNIEJSZANIA
DZIA£AÑ NIEPO¯¥DANYCH
Do obecnie stosowanych metod zapobiegania, zmniejszania liczby i nasilenia dzia³añ niepo¿¹danych leków nale¿¹:
– indywidualizacja farmakoterapii, czyli
modyfikacja schematów dawkowania
leków z uwzglêdnieniem danych klinicznych (uwzglêdnienie stanu klinicznego pacjenta, wydolnoœci narz¹dów
odpowiedzialnych za metabolizm i wydalanie leków oraz monitorowanie stê¿eñ leków w p³ynach biologicznych)
i demograficznych (wiek, p³eæ, masa
cia³a) pacjenta;
– ocena profilu bezpieczeñstwa leku:
okreœlenie zwi¹zku przyczynowo-skutkowego miêdzy stosowanym lekiem
a obserwowanym dzia³aniem niepo¿¹danym oraz obliczenie wspó³czynnika
korzyœci do ryzyka zwi¹zanego z za¿ywaniem danej substancji leczniczej;
– nadzór nad bezpieczeñstwem farmakoterapii (pharmacovigilance): wykrywanie, zbieranie, ocena i analiza informacji dotycz¹cych dzia³añ niepo¿¹danych
leków oraz ocena danych farmakoepidemiologicznych zwi¹zanych z dzia³aniem niepo¿¹danym leków, jak równie¿
dodatkowych kosztów ponoszonych na
ich leczenie.
Czêœæ wystêpuj¹cych powa¿nych dzia³añ
niepo¿¹danych jest mo¿liwych do unikniêcia
Dzia³ania
niepo¿¹dane typu F
s¹ zale¿ne od dawki
i obejmuj¹
niespodziewan¹
opornoœæ
na stosowan¹
terapiê.
➤
35
NAUKA I PRAKTYKA
➤
Zadania i zakres
odpowiedzialnoœci
podmiotów
odpowiedzialnych
za wprowadzenie
do obrotu produktów
leczniczych oraz
odnoœnych w³adz,
w tym Urzêdu
Rejestracji Produktów
Leczniczych, Wyrobów
Medycznych i Produktów Biobójczych,
s¹ zdefiniowane
w prawie. Zgodnie
z obowi¹zuj¹cym
prawem w systemie
zbierania danych
o powik³aniach
polekowych powinny
uczestniczyæ osoby
wykonuj¹ce zawody
medyczne, tj. lekarze
medycyny, lekarze
stomatologii, weterynarii, farmaceuci,
pielêgniarki i po³o¿ne.
Informacjê o wszelkich
dzia³aniach
niepo¿¹danych
przekazuje siê
podmiotowi
odpowiedzialnemu
za wprowadzenie
produktu leczniczego
na rynek,
a w przypadku
trudnoœci z ustaleniem
podmiotu
odpowiedzialnego –
Prezesowi Urzêdu
Rejestracji Produktów
Leczniczych, Wyrobów
Medycznych
i Produktów
Biobójczych.
36
pod warunkiem przestrzegania pewnych zasad, a mianowicie:
– podawania leku tylko wtedy, gdy to jest
absolutnie potrzebne,
– œcis³ego przestrzegania wskazañ do
stosowania danego leku,
– stosowania jak najmniejszej liczby leków; znaczna czêœæ dzia³añ niepo¿¹danych jest wynikiem interakcji,
– przeprowadzania dok³adnego wywiadu
z pacjentem (alergie, specyficzne reakcje, przyjmowane leki),
– zwracania szczególnej uwagi na wiek
pacjenta, a zw³aszcza na dzieci z uwagi
na wiêksz¹ przepuszczalnoœæ œluzówki
przewodu pokarmowego i bariery
krew/mózg, odmienn¹ dystrybucjê leku, niedojrza³oœæ systemów enzymatycznych oraz na chorych w podesz³ym
wieku, u których proces wch³aniania
jelitowego jest upoœledzony, mniejsza
jest sprawnoœæ procesów metabolicznych, zmniejszona wydolnoœæ w¹troby,
nerek i uk³adu kr¹¿enia, oraz na kobiety w ci¹¿y i karmi¹ce piersi¹,
– rzetelnej i pe³nej informacji o leku
oraz o mo¿liwoœciach wyst¹pienia dzia³añ niepo¿¹danych,
– starannej obserwacji chorego w przypadku d³ugotrwa³ego stosowania leczenia (np. kontrola obrazu krwi
i krzepliwoœci, enzymów w¹trobowych,
kreatyniny, ciœnienia têtniczego, elektrolitów, glukozy, lipidów).
MONITOROWANIE
DZIA£AÑ NIEPO¯¥DANYCH
Celem monitorowania dzia³añ niepo¿¹danych produktów leczniczych jest wychwycenie dotychczas nieznanych zagro¿eñ
zwi¹zanych ze stosowaniem danego leku.
Monitorowanie dzia³añ niepo¿¹danych pozwala na okreœlenie czynników ryzyka,
przewidzenia, dla jakich grup pacjentów
spodziewane korzyœci p³yn¹ce ze stosowania danego leku przewa¿aj¹ nad zagro¿eniami wynikaj¹cymi z jego stosowania,
okreœlenie przeciwwskazañ i zalecanych
œrodków ostro¿noœci, ograniczenia stoso-
wania, a w skrajnych przypadkach do jego
wycofania z lecznictwa.
Zadania i zakres odpowiedzialnoœci podmiotów odpowiedzialnych za wprowadzenie do obrotu produktów leczniczych oraz
odnoœnych w³adz, w tym Urzêdu Rejestracji
Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, s¹ zdefiniowane w prawie. Zgodnie z obowi¹zuj¹cym prawem w systemie zbierania danych
o powik³aniach polekowych powinny
uczestniczyæ osoby wykonuj¹ce zawody medyczne, tj. lekarze medycyny, lekarze stomatologii, weterynarii, farmaceuci, pielêgniarki i po³o¿ne (ustawa z dnia 5 grudnia
1996 r. o zawodzie lekarza z póŸniejszymi
zmianami Dz.U. nr 21 z dn. 13.03.2002 r.,
ustawa z dnia 6 wrzeœnia 2001 r. Prawo farmaceutyczne z póŸniejszymi zmianami –
Dz.U. nr 126 z dn. 31.10.2001 r., rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 lutego
2003 r. w sprawie monitorowania bezpieczeñstwa produktów leczniczych – Dz. U.
nr 43 z dn. 19. 03. 2003 r.).
Informacjê o wszelkich dzia³aniach niepo¿¹danych przekazuje siê podmiotowi odpowiedzialnemu za wprowadzenie produktu leczniczego na rynek, a w przypadku
trudnoœci z ustaleniem podmiotu odpowiedzialnego – Prezesowi Urzêdu Rejestracji
Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Podmiot odpowiedzialny zobowi¹zany jest do
zg³oszenia Prezesowi Urzêdu w procedurze
szybkiego zg³aszania ciê¿kich dzia³añ niepo¿¹danych, które wyst¹pi³y na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej. Raporty te sk³adane s¹ w terminie nieprzekraczaj¹cym 15
dni, licz¹c od dnia, gdy pierwszy pracownik
podmiotu odpowiedzialnego lub jego
przedstawiciel medyczny otrzyma³ informacjê o wyst¹pieniu dzia³ania niepo¿¹danego.
Zgodnie z przyjêt¹ definicj¹ za ciê¿kie reakcje uznaje siê ka¿de dzia³anie, które bez
wzglêdu na zastosowan¹ dawkê produktu
leczniczego powoduje zgon pacjenta, zagro¿enie ¿ycia, koniecznoœæ hospitalizacji lub
jej przed³u¿enie, trwa³y lub znaczny uszczerbek na zdrowiu albo inne dzia³anie produktu leczniczego, które lekarz wed³ug swojego
NAUKA I PRAKTYKA
stanu wiedzy uzna za ciê¿kie, lub jest chorob¹, wad¹ wrodzon¹ lub uszkodzeniem p³odu. Natomiast powa¿ne dzia³anie leku okreœla stopieñ nasilenia reakcji (tzn. reakcja ³agodna, o œrednim nasileniu, o du¿ym nasileniu). Reakcja mo¿e nie byæ ciê¿ka, ale o du¿ym nasileniu (np. silny ból g³owy).
Przyk³adem ciê¿kich niepo¿¹danych dzia³añ leków ze strony oœrodkowego uk³adu
nerwowego mo¿e byæ œpi¹czka, depresja,
zespó³ abstynencji czy uszkodzenie s³uchu,
ze strony przewodu pokarmowego – zapalenie okrê¿nicy, zapalenie w¹troby, perforacja ¿o³¹dka czy jelita, ze strony uk³adu
kr¹¿enia arytmie i niewydolnoœæ kr¹¿enia,
ze strony uk³adu krwionoœnego – anemia
aplastyczna, koagulopatie, ze strony uk³adu
moczowego – niewydolnoœæ nerek, ze strony uk³adu oddechowego – skurcz oskrzeli,
ze strony uk³adu rozrodczego – bezp³odnoœæ, samoistne poronienie, ze strony uk³adu odpornoœciowego – wstrz¹s anafilaktyczny czy zespó³ toczniopodobny.
W procedurze szybkiego zg³aszania raportuje siê do Urzêdu tak¿e informacje o braku
skutecznoœci farmakologicznej leków stosowanych w leczeniu chorób zagra¿aj¹cych ¿yciu, a tak¿e szczepionek i œrodków antykoncepcyjnych, o braku skutecznoœci terapeutycznej innych produktów leczniczych, jeœli
ten skutkowa³ powa¿nymi konsekwencjami
natury medycznej, o wzroœcie czêstoœci wystêpowania ciê¿kich niepo¿¹danych dzia³añ
oraz o mo¿liwym dzia³aniu teratogennym.
Informacje o dzia³aniach niepo¿¹danych
niewymagaj¹cych szybkiego raportowania
s¹ przekazywane przez podmioty odpowiedzialne Prezesowi Urzêdu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych w raportach
okresowych.
Raporty bie¿¹ce sk³adane przez podmioty odpowiedzialne w procedurze szybkiego
zg³aszania maj¹ format formularza za³¹czonego do rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 lutego 2003 r. w sprawie monitorowania bezpieczeñstwa produktów
leczniczych.
Raport w Wydziale Niepo¿¹danych
Dzia³añ Produktów Leczniczych jest
sprawdzany pod wzglêdem formalnym
i merytorycznym, z uwzglêdnieniem analizy zwi¹zku przyczynowo-skutkowego miêdzy lekiem a raportowanym zdarzeniem
natury medycznej. Nastêpnie jego opis zostaje wprowadzony do bazy danych Wydzia³u i przes³any do europejskiej bazy danych EUDRAVIGILANCE, a tak¿e do bazy danych WHO w Uppsali.
Je¿eli informacja o dzia³aniu niepo¿¹danym zostanie zg³oszona do Urzêdu Rejestracji bezpoœrednio lub za poœrednictwem
Regionalnych Oœrodków Monitorowania
Dzia³añ Niepo¿¹danych w Krakowie, £odzi, Poznaniu lub Wroc³awiu, Urz¹d Rejestracji przekazuje kopiê zg³oszenia podmiotowi odpowiedzialnemu, przy czym
w przypadku zg³oszeñ ciê¿kiego dzia³ania
niepo¿¹danego robi to niezw³ocznie, nie
póŸniej ni¿ w ci¹gu 15 dni od powziêcia
informacji.
Podmiot odpowiedzialny jest zobligowany do prowadzenia bie¿¹cej oceny bezpieczeñstwa produktów leczniczych i stosunku
ryzyka do korzyœci. W przypadku stwierdzenia zmiany profilu bezpieczeñstwa lub
stosunku ryzyka do korzyœci mo¿e uzgodniæ z odnoœnymi w³adzami zmiany w charakterystyce produktu leczniczego (np. poprzez dodanie informacji o dzia³aniu niepo¿¹danym, modyfikacjê zaleconego dawkowania, rozszerzenie œrodków ostro¿noœci
lub przeciwwskazañ), wprowadziæ okreœlone dzia³ania zwiêkszaj¹ce bezpieczeñstwo
stosowania (np. programy edukacyjne dla
lekarzy, farmaceutów, pacjentów, zdefiniowanie uprawnieñ do ordynacji, œwiadom¹
zgodê pacjenta) lub zaproponowaæ wycofanie produktu z lecznictwa.
Osoby wykonuj¹ce zawody medyczne
mog¹ przekazywaæ informacje o dzia³aniach niepo¿¹danych, posi³kuj¹c siê formularzem (formularz dostêpny jest na stronie
www.bip.urpl.gov.pl) Wzór formularza
zg³oszenia dzia³ania niepo¿¹danego przedstawiono na nastêpnej stronie.
Aby raport o dzia³aniu niepo¿¹danym by³
wa¿ny, musi zawieraæ cztery elementy: informacje o pacjencie, dzia³aniu niepo¿¹danym, produkcie leczniczym podejrzewanym
➤
37
NAUKA I PRAKTYKA
➤
WZÓR
Formularz zg³oszenia niepo¿¹danego dzia³ania produktu leczniczego
– POUFNE –
Wynik
A – powrót do zdrowia bez trwa³ych nastêpstw B – powrót do zdrowia z trwa³ymi nastêpstwami
F – jest w trakcie leczenia objawów
U – niewiadomy
DANE OSOBY ZG£ASZAJ¥CEJ:
Imiê i nazwisko ................................................................ Specjalizacja ...................................
Adres ............................................................................................................................................
Telefon: .........................................
Fax: ................................................
Data i podpis: ..............................................
Niepo¿¹dane dzia³anie produktu leczniczego jest to ka¿de niekorzystne i niezamierzone dzia³anie produktu leczniczego wystêpuj¹ce podczas stosowania dawek zalecanych u ludzi w leczeniu chorób, w celach profilaktycznych, diagnostycznych lub modyfikacji funkcji fizjologicznych.
38
NAUKA I PRAKTYKA
o wywo³anie dzia³ania niepo¿¹danego
i o osobie raportuj¹cej.
Dane pacjenta mog¹ dotyczyæ np. p³ci,
wieku (grupy wiekowej), masy cia³a, mog¹
zawieraæ inicja³y imienia i nazwiska. Im dok³adniej scharakteryzuj¹ pacjenta, tym lepiej
przys³u¿¹ siê identyfikacji ewentualnych duplikatów (raportów o tym samym dzia³aniu
niepo¿¹danym zg³oszonym z ró¿nych Ÿróde³,
np. przez lekarza POZ, lekarza szpitalnego,
farmaceutê, itp.).
Dzia³anie niepo¿¹dane powinno byæ opisane w mo¿liwie pe³ny sposób, jeœli to mo¿liwe, z uwzglêdnieniem rozpoznania, objawów, przeprowadzonej diagnostyki, daty wyst¹pienia, czasu trwania, informacji, czy
ust¹pi³o, czy nadal trwa, czy wymaga³o leczenia i jaki jest jego wynik, czy wyst¹pi³y trwa³e nastêpstwa.
Inne informacje przydatne przy ocenie
zwi¹zku przyczynowo skutkowego miêdzy
lekiem a reakcj¹ niepo¿¹dan¹ to podanie
informacji o innych lekach stosowanych
w ci¹gu kilku miesiêcy poprzedzaj¹cych wyst¹pienie dzia³ania niepo¿¹danego, czy lek
by³ wczeœniej stosowany, czy pacjent jest na
coœ uczulony, czy podejrzewa siê interakcje
lekowe.
W przypadku stwierdzenia wad rozwojowych u noworodka nale¿y podaæ wszystkie
leki stosowane w czasie ci¹¿y, w którym trymestrze ci¹¿y by³y podawane oraz datê
ostatniej menstruacji.
Dane o produkcie leczniczym powinny zawieraæ co najmniej nazwê miêdzynarodow¹,
a jeœli to mo¿liwe – nazwê handlow¹ i numer
serii. Dane osoby zg³aszaj¹cej powinny
uwzglêdniaæ imiê i nazwisko oraz okreœlenie
zawodu medycznego. Pomocne jest podanie
numeru telefonu lub faksu. Wszystkie raporty traktowane s¹ jako poufne.
NA KTÓRE PRODUKTY LECZNICZE
NALE¯Y ZWRACAÆ
SZCZEGÓLN¥ UWAGÊ
Szczególn¹ uwagê nale¿y zwracaæ na:
1. Produkty lecznicze zawieraj¹ce now¹
substancjê czynn¹, dopuszczon¹ do
obrotu nie d³u¿ej ni¿ 5 lat.
Wprowadzenie oryginalnego produktu
leczniczego do obrotu poprzedzaj¹ d³ugotrwa³e badania przedkliniczne na zwierzêtach doœwiadczalnych i badania kliniczne
u ludzi, które maj¹ potwierdziæ skutecznoœæ i bezpieczeñstwo ich stosowania w terapii. Badania kliniczne poprzedzaj¹ce
wprowadzenie produktu leczniczego na
rynek prowadzone s¹ w szczególnych warunkach, odbiegaj¹cych od codziennej
praktyki i z udzia³em homogennej grupy
chorych. Badania te trwaj¹ zbyt krótko,
aby zaobserwowaæ odleg³e skutki wp³ywu
substancji leczniczej na organizm. Natomiast po wprowadzeniu produktu leczniczego na rynek lek mo¿e byæ ordynowany
milionom pacjentom, w tym ludziom starszym, dzieciom, chorym ze wspó³towarzysz¹cymi chorobami lub osobom o ró¿nych
nawykach ¿ywieniowych, ró¿nej kondycji
fizycznej oraz nara¿onym na ró¿ne dodatkowe czynniki œrodowiskowe, co dopiero
wtedy pozwala na wychwycenie zagro¿eñ
ujawniaj¹cych siê po d³ugim okresie stosowania lub bêd¹cych wynikiem interakcji lekowych. Dlatego proces rejestracji
i dopuszczenie do obrotu nie koñczy
badañ nad skutecznoœci¹ i bezpieczeñstwem leku.
W³aœciw¹ wiedzê na temat skutecznoœci,
bezpieczeñstwa, interakcji i czasem dodatkowych korzyœci klinicznych leku oryginalnego, którego dopuszczenie do lecznictwa
zosta³o dokonane w oparciu o pe³ne badania chemiczno-farmaceutyczne, farmakologiczno-toksykologiczne i kliniczne, uzyskujemy wówczas, gdy lek jest powszechnie
stosowany w praktyce. Z chwil¹ wygaœniêcia ochrony patentowej na lek oryginalny,
z danych tych korzysta lek generyczny, który musi jedynie udowodniæ wobec leku innowacyjnego równowa¿noœæ biologiczn¹
poprzez oznaczenie AUC, Cmax i Tmax. Dopuszczalne ró¿nice miêdzy lekiem innowacyjnym a lekiem odtwórczym – plus/minus
20-25% – mog¹ nie mieæ zasadniczego
wp³ywu na efekty kliniczne (leki o wysokim
wskaŸniku terapeutycznym), natomiast
zmienione w³aœciwoœci farmakokinetyczne
leku mog¹ prowadziæ do niepowodzenia
Dzia³anie
niepo¿¹dane
powinno byæ opisane
w mo¿liwie
pe³ny sposób,
jeœli to mo¿liwe,
z uwzglêdnieniem
rozpoznania,
objawów,
przeprowadzonej
diagnostyki, daty
wyst¹pienia, czasu
trwania, informacji,
czy ust¹pi³o, czy
nadal trwa, czy
wymaga³o leczenia
i jaki jest jego wynik,
czy wyst¹pi³y trwa³e
nastêpstwa.
W³aœciw¹ wiedzê na
temat skutecznoœci,
bezpieczeñstwa,
interakcji i czasem
dodatkowych
korzyœci klinicznych
leku oryginalnego,
którego dopuszczenie
do lecznictwa zosta³o
dokonane w oparciu
o pe³ne badania
chemiczno-farmaceutyczne,
farmakologiczno-toksykologiczne
i kliniczne,
uzyskujemy
wówczas, gdy lek jest
powszechnie
stosowany
w praktyce.
➤
39
NAUKA I PRAKTYKA
➤
leczenia lub wyst¹pienia dzia³ania niepo¿¹danego, a nawet toksycznego (leki o w¹skim indeksie terapeutycznym). Dlatego
warto rozwa¿yæ ten problem przed podjêciem decyzji o ewentualnej zamianie leków
w aptece.
2. Produkty lecznicze z³o¿one zawieraj¹ce nowe po³¹czenie znanych substancji
czynnych.
Idealny lek z³o¿ony powinien stanowiæ
sta³¹ kombinacjê substancji czynnych
o ró¿nych punktach uchwytu i synergistycznym dzia³aniu tak dobranych, aby nie
interferowa³y ze sob¹ pod wzglêdem farmakokinetycznym i farmakodynamicznym
oraz wzajemnie znosi³y swoje dzia³ania
niepo¿¹dane. Wœród korzyœci wynikaj¹cych ze stosowania leków z³o¿onych wymienia siê wy¿sz¹ skutecznoœæ preparatu
wp³ywaj¹cego jednoczeœnie na dwa odmienne mechanizmy, zwiêkszenie tolerancji leku przez pacjenta, ma³e dawki obydwu leków, co ogranicza dzia³ania niepo¿¹dane, a tak¿e uproszczenie schematu
dawkowania, a tym samym lepsze przestrzeganie zaleconego dawkowania i polepszenie wspó³pracy miêdzy lekarzem
a pacjentem (tzw. compliance).
Wœród leków z³o¿onych, których istnienie jest klinicznie od dawna uzasadnione,
mo¿na miêdzy innymi wymieniæ: po³¹czenie lewodopy – prekursora dopaminy –
z inhibitorem dekarboksylazy obwodowej
(karbidopa lub benserazyd) w leczeniu
choroby Parkinsona (Nakom lub Madopar), po³¹czenie estrogenów z progestogenami w hormonalnej terapii zastêpczej,
a tak¿e antykoncepcji hormonalnej (np.
Kliogest lub Celest), po³¹czenie sulfonamidu zaburzaj¹cego syntezê kwasów nukleinowych – sulfametoksazolu i inhibitora
reduktazy kwasu foliowego – trimetoprimu (Co-Trimoxazol), po³¹czenie dawki
wziewnego d³ugo dzia³aj¹cego b2-adrenomimetyku z glikokortykosteroidem (np.
ksyfonian salmeterolu z propionianem flutikazonu – preparat Seretide czy bromowodoru fenoterolu z bromkiem ipratropium – Bronchodual), po³¹czenia inhibito-
40
rów konwertazy angiotensyny z lekiem
moczopêdnym (np. Noliprel) i inhibitorów
konwertazy z antagonistami wapnia (np.
Co-Prestarium).
3. Produkty lecznicze zawieraj¹ce znan¹
substancjê czynn¹, ale podawane now¹
drog¹.
Droga podania jest wa¿nym czynnikiem,
od którego zale¿y szybkoœæ i skutecznoœæ
wch³aniania jak równie¿ wystêpowanie
dzia³añ niepo¿¹danych. Po doustnym podaniu lek dostaje siê do uk³adu kr¹¿enia wolno, co pozwala unikn¹æ szybkiego osi¹gania
du¿ych jego stê¿eñ we krwi, mniejsze jest
zatem prawdopodobieñstwo wyst¹pienia
objawów niepo¿¹danych. Natomiast podanie parenteralne umo¿liwia szybsze wch³anianie, co mo¿e prowadziæ do zwiêkszenia
dzia³añ niepo¿¹danych.
4. Produkty lecznicze, które zyska³y nowe wskazanie.
Szczególn¹ uwagê nale¿y zwróciæ na interakcje z innymi równoczeœnie stosowanymi
lekami w nowym wskazaniu.
5. Produkty lecznicze pochodzenia roœlinnego.
Czêœæ preparatów zio³owych traktowana
jako ¿ywnoœæ lub suplementy diety mo¿e
zmieniaæ biodostêpnoœæ, metabolizm leków oraz detoksykacjê leków, prowadz¹c
do komplikacji klinicznych w postaci braku
dzia³ania leku lub wyst¹pienia niepo¿¹danych dzia³añ toksycznych.
JAKIE REAKCJE NIEPO¯¥DANE
ZG£ASZAÆ?
Nale¿y zg³aszaæ wszystkie ciê¿kie reakcje
i jednoczeœnie niespodziewane dzia³ania
niepo¿¹dane po lekach zarejestrowanych
w Polsce, jakie wyst¹pi³y na terenie naszego kraju lub poza nim w ci¹gu 15 dni kalendarzowych od daty powziêcia informacji
o ich wyst¹pieniu, jak równie¿ wszystkie
pozosta³e dzia³ania niepo¿¹dane w³¹czone
do okresowego raportu o bezpieczeñstwie
(dotyczy wytwórcy leku).
NAUKA I PRAKTYKA
PODSUMOWANIE
W ci¹gu ostatnich kilkudziesiêciu lat
w miarê wprowadzania coraz wiêkszej liczby silnie dzia³aj¹cych leków i znacznego
wzrostu ich zu¿ycia przez spo³eczeñstwa
cywilizowane narasta problem niepo¿¹danych dzia³añ leków, który nale¿y rozpatrywaæ tak w wymiarze spo³ecznym jak i ekonomicznym. Bardzo czêsto przyczyn¹ tych
dzia³añ niepo¿¹danych jest nieracjonalne
stosowanie leków, które obejmuje lekcewa¿enie ograniczeñ i przeciwwskazañ do
ich podawania, wykorzystywanie we wskazaniach niepotwierdzonych w badaniach
klinicznych oraz stosowanie niew³aœciwej
terapii skojarzonej, która nie zwiêksza skutecznoœci leczenia, lecz zwiêksza ryzyko
wystêpowania powik³añ polekowych. Niezmiernie istotne dla wzrostu bezpieczeñstwa leków jest zatem monitorowanie dzia³añ niepo¿¹danych.
prof. dr hab. Barbara Filipek
Katedra Farmakodynamiki
Wydzia³u Farmaceutycznego UJ CM
68-812 Kraków, ul. Medyczna 9
tel. 12 62 05 531
9. Leendertse A. J., Egberts A. C., Stoker L. J., van
den Bernt PM HARM Study Group: Frequency
of and risk factors for preventable medication-related hospital admissions in The Netherlands. Arch.
Intern. Med. 2008, 168, 1890-1896,
10. Mase³bas W.: Dzia³ania niepo¿¹dane leków: definicje, przyczyny, podzia³ [w:] £agocka I., Maciejczyk A.: Nadzór nad bezpieczeñstwem farmakoterapii. Pharmacovigilance. Warszawa, 2008, 67-86.
11. Page C., Curtis M., Sutter M., Walker M., Hoffman B.: Drug Safety and Pharmacovigilance [w:]
Integrated Pharmacology, 2002, Mosby Edinburgh London N.Y. Philadelphia, St Louis Sydney Toronto.
12. Pirmohamed M.: Anticipating, investigating and
managing the adverse effects of drugs. Clinical Medicine, 2005, 5, 23-26.
13. Royer R. J.: Mechanism of action of adverse drug
reactions: an overview. Pharmacoepidemiol. Drug.
Saf., 1997, 6(Suppl. 3), S43-S50.
14. Rudzki E.: Alergia na leki z uwzglêdnieniem odczynów anafilaktoidalnych i idiosynkrazji. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2002.
15. Venulet J.: Niepo¿¹dane dzia³ania leków [w:]: Farmakologia i toksykologia (red. Mutschler E., Geisslinger G., Kroemer H. K., Schäfer-Korting,
red. wyd. pol. Danysz A.), Wydawnictwo Medyczne Urban&Partner, Wroc³aw 2004.
16. WHO. International monitorinig of adverse reactions to drugs: adverse reaction terminology.
WHO Collaborating Centre for International
Drug Monitoring, Uppsala, Sweden, 1992.
17. Wiela-Hojeñska, Orzechowska-Juzwenko K.:
Niepo¿¹dane dzia³ania leków [w:] Farmakologia
kliniczna, red. Orzechowska-Juzwenko K.: Górnicki Wydawnictwo Medyczne, Wroc³aw 2006.
Piœmiennictwo:
1. Edwards I. R., Aronson J. K.: Adverse drug reactions: definitions, diagnosis and management.
Lancet 2000, 356, 1255-1259.
2. Filipek B.: Dzia³ania niepo¿¹dane leków – powik³ania polekowe [w:] Farmacja kliniczna. Red. Jachowicz R., PZWL, Warszawa 2007, 403-422.
3. Gawroñska-Szklarz B.: Farmakogenetyka. Wp³yw
czynników genetycznych na skutecznoœæ i bezpieczeñstwo farmakoterapii. www.oia.krakow.pl;
eduk@cja – komputerowy system szkoleniowy.
4. Henderson L., Yue Q. Y., Bergquist C., Gerden
B., Arlett P.: St. John’s wort (Hypericum perforatum): drug interactions and clinical outcomes. Br.
J. Clin. Pharmacol., 2002, 54, 349-356.
5. http://www.bip.urpl.gov.pl
6. http://www.emea.eu.int
7. http://www.fda.gov
8. Lagnaoui R., Moore N., Fach J., et al.: Adverse
drug reactions in a department of systemic diseases-oriented internal medicine: prevalence, incidence, direct costs and avoidability. Eur. J. Clin.
Pharmacol. 2000, 56, 181-186.
41
NAUKA I PRAKTYKA
CZYNNIKI RYZYKA, EPIDEMIOLOGIA
I FARMAKOTERAPIA INWAZYJNYCH
ZAKA¯EÑ GRZYBICZYCH (IZG)
dr n. biol. Jadwiga WITALIS
Katedra Farmakodynamiki Wydzia³u Farmaceutycznego UJ CM w Krakowie
Risk factors, epidemiology and pharmacotherapy of invasive fungal infections (IFI)
Streszczenie. W ostatnich dwóch dekadach zaobserwowano wzrost czêstoœci
wystêpowania oportunistycznych inwazyjnych zaka¿eñ grzybiczych (IZG), zwiêksza siê
bowiem liczba czynników predysponuj¹cych do rozwoju IZG, a wieloletnie stosowanie
azoli o w¹skim spektrum przyczyni³o siê te¿ do selekcji gatunków i szczepów lekoopornych. Trwaj¹ poszukiwania leków obejmuj¹cych swoim dzia³aniem jak najszerszy zakres
potencjalnych patogenów, a jednoczeœnie obarczonych jak najmniejsz¹ liczb¹ dzia³añ niepo¿¹danych. Du¿ym postêpem w farmakoterapii IZG by³o wprowadzenie echinokandyn.
W artykule omówiono czynniki ryzyka, epidemiologiê oraz leki i strategie leczenia IZG.
S³owa kluczowe: echinokandyny, farmakoterapia, inwazyjne zaka¿enia grzybicze.
Summary. The increased incidence of opportunistic invasive fungal infections (IFI) has
been observed in recent two decades, owing to higher number of factors predisposing
to IFI and many years of narrow spectrum azole drug use which contributed to the
selection of resistant strains among species and strains of fungi. There is an ongoing
search for drugs which would encompass the widest possible spectrum of potentially
pathogenic species, at the same time having as few adverse effects as possible. A large
step forward in the treatment of IFI was the introduction of echinocandins. In the article
the author presents the risk factors, epidemiology, drugs and regimens of treating IFI.
Keywords: echinocandins pharmacotherapy, invasive fungal infections.
W medycynie
przyjêto obejmowaæ
terminem
„inwazyjne
zaka¿enia grzybicze”
(IZG) tylko grzybice
g³êbokie,
tj. narz¹dowe,
które mog¹ ulec
uogólnieniu, czyli
rozsiewowi do wielu
narz¹dów i uk³adów.
42
Grzybicze zaka¿enia, w odró¿nieniu od
reakcji alergicznych na antygeny grzybów
i zatruæ ich toksynami, zwi¹zane s¹ z bezpoœredni¹ inwazj¹ komórek grzybów do
ludzkich tkanek (narz¹dów, uk³adów).
W tym sensie za inwazyjne nale¿a³oby tak¿e uwa¿aæ grzybice powierzchniowe (omówione we wczeœniejszym numerze „Czasopisma Aptekarskiego”) [1], choæ ograniczone s¹ one do zewnêtrznej warstwy skóry, paznokci i w³osów. Jednak obecnie
w medycynie przyjêto obejmowaæ terminem „inwazyjne zaka¿enia grzybicze”
(IZG) tylko grzybice g³êbokie, tj. narz¹dowe, które mog¹ ulec uogólnieniu, czyli rozsiewowi do wielu narz¹dów i uk³adów (rozprzestrzenianie siê grzybów w organizmie
za poœrednictwem krwi to fungemia).
W pojêciu IZG mieœci siê te¿ sepsa grzybicza, tj. uogólniona reakcja zapalna organizmu wywo³ana przez infekcjê grzybicz¹.
CZYNNIKI RYZYKA IZG
Do rozwoju zaka¿enia inwazyjnego dochodzi wskutek kompleksowego mechani-
NAUKA I PRAKTYKA
zmu, zale¿nego od patogennoœci szczepu
grzyba i stanu odpornoœci ludzkiego organizmu. Nieliczne tylko grzyby s¹ dla cz³owieka bezwzglêdnymi patogenami wywo³uj¹cymi tak¿e u osób z prawid³owo funkcjonuj¹cym uk³adem odpornoœciowym tzw.
grzybice pierwotne (np. kokcydioidomykozê, histoplazmozê, blastomykozê, kryptokokozê) [2, 3]. S¹ to grzybice wystêpuj¹ce
na innych kontynentach (z wyj¹tkiem kryptokokozy zwanej „europejsk¹ blastomykoz¹”), aczkolwiek trzeba liczyæ siê z tym, ¿e
przy nasilonym ruchu turystycznym te infekcje mog¹ siê rozwijaæ u osób powracaj¹cych z regionów endemicznych. Grzyby wywo³uj¹ce zaka¿enia w naszych warunkach
klimatycznych s¹ typowymi drobnoustrojami oportunistycznymi, które kolonizuj¹ organizm ludzki lub obecnymi w jego otoczeniu bez chorobotwórczego dzia³ania, zaœ
patogenami staj¹ siê dopiero po zaistnieniu czynników predysponuj¹cych do rozwoju grzybicy. Czynniki te s¹ zwi¹zane
przede wszystkim z wrodzonymi lub nabytymi niedoborami immunologicznymi. Do
najczêstszych nale¿¹ [2, 3, 4, 5]:
– zaburzenia odpornoœci zwi¹zane z m.in.
AIDS, nowotworami, chorobami œledziony lub jej usuniêciem, przewlek³ymi wyniszczaj¹cymi chorobami i zaburzeniami endokrynologicznymi (cukrzyca), chorobami zakaŸnymi, oparzeniami, niedoborami lub b³êdami ¿ywieniowymi (brak witamin, nadmiar
wêglowodanów);
– niekorzystne nastêpstwa leczenia immunosupresyjnego, przewlek³ej sterydoterapii i d³ugotrwa³ej antybiotykoterapii o szerokim spektrum dzia³ania,
radioterapia (szczególnie w du¿ych
dawkach), obecnoœæ cewników, protez,
sztucznych zastawek i innych materia³ów, które pokrywaj¹ siê biofilmem
grzybów, sztuczna wentylacja p³uc, dializy, ¿ywienie pozajelitowe (mieszanki
lipidowe stanowi¹ po¿ywkê dla grzybów), inwazyjne badania diagnostyczne i zabiegi zwi¹zane z naruszeniem
ci¹g³oœci tkanek, d³ugotrwa³a hospitalizacja zwi¹zana z kolonizacj¹ organi-
zmów pacjentów przez lekooporne
szczepy szpitalne;
– czynniki wynikaj¹ce ze stanu fizjologicznego, tj.: niedobory immunologiczne zwi¹zane z okresem noworodkowym (zw³aszcza u wczeœniaków), wiekiem podesz³ym, ci¹¿¹.
EPIDEMIOLOGIA IZG
Ju¿ samo powy¿sze zestawienie czynników predysponuj¹cych wskazuje, ¿e grup¹
ryzyka rozwoju IZG s¹ przede wszystkim
pacjenci hospitalizowani. Co prawda,
przyczyn¹ zaka¿eñ szpitalnych s¹ nadal
g³ównie bakterie (10% to zaka¿enia
o etiologii grzybiczej) [6], ale œmiertelnoœæ
zwi¹zana z fungemi¹ jest kilkakrotnie wy¿sza w porównaniu z bakteriemi¹ [4]. Szpitalne infekcje grzybicze najczêœciej dotycz¹ p³uc i uk³adu moczowego, ale mog¹
obj¹æ ka¿dy narz¹d i uk³ad [4, 7]. Nara¿enie na rozwój szpitalnych IZG wzrasta
z czasem pobytu pacjenta w szpitalu i jest
najwiêksze na oddzia³ach intensywnej terapii, onkologicznych, transplantacyjnych,
chirurgicznych i neonatologicznych. Rezerwuarem grzybów mo¿e byæ zarówno
œrodowisko zewnêtrzne (grzybice egzogenne: np. aspergiloza, mukormikoza, kryptokokoza), jak i flora w³asna pacjenta (grzybice endogenne: kandydoza, geotrychoza),
przy czym kandydozy mog¹ mieæ Ÿród³o
zarówno endogenne (uk³ad pokarmowy,
pochwa), jak egzogenne (np. rêce personelu medycznego) [2, 3, 4].
Najczêstszym czynnikiem etiologicznym
grzybiczych zaka¿eñ szpitalnych jest gatunek Candida albicans (ok. 60%), na drugim
miejscu rodzaj Aspergillus (g³ównie A. fumigatus) (ok. 30%), pozosta³e to grzyby
dro¿d¿opodobne z gatunków Candida innych ni¿ C. albicans i rodzajów Cryptococcus, Geotrichum, Rhodotorula, Trichosporon oraz grzyby pleœniowe z rodzajów: Mucor, Rhizopus, Absydia, a tak¿e zaliczany
dawniej do pierwotniaków grzyb Pneumocystis jiroveci [2, 4, 5].
W okresie ostatnich dwóch dekad zaobserwowano:
Grup¹ ryzyka
rozwoju IZG s¹
przede wszystkim
pacjenci
hospitalizowani.
➤
43
NAUKA I PRAKTYKA
➤
W leczeniu
inwazyjnych
zaka¿eñ grzybiczych
stosuje siê obecnie
leki z grup polienów,
azoli, analogów
nukleozydów oraz
echinokandyn.
– podwojenie siê ogólnej liczby grzybiczych zaka¿eñ szpitalnych [8];
– ponaddwukrotny wzrost liczby przypadków zaka¿eñ wywo³anych przez gatunki Candida inne ni¿ C. albicans
(C. glabrata, C. krusei, C. parapsilosis,
C. lusitaniae, C. tropicalis, C. lipolytica);
s¹ to gatunki wykazuj¹ce lekoopornoœæ
pierwotn¹ lub nabyt¹, dlatego œmiertelnoœæ w wywo³anej przez nie uogólnionej kandydozie jest szczególnie wysoka.
Dotyczy to g³ównie C. tropicalis i C. glabrata, które w przypadku uogólnionej
kandydozy powoduj¹ wzrost œmiertelnoœci nawet o 40-70% [4, 8];
– zwiêkszenie siê czêstoœci aspergiloz
i zygomikoz, tj. grzybic wywo³ywanych
przez obecne w œrodowisku szpitalnym
grzyby pleœniowe (szczególnie przez
rodzaj Aspergillus, g³ówn¹ przyczynê
œmiertelnoœci u pacjentów z oddzia³ów
onkohematologicznych [2, 5, 8];
– czêstsze zaka¿enia grzybami, których
znaczenie do tej pory uznawano za marginalne (tzw. wy³aniaj¹ce siê patogeny,
emerging pathogens), m.in. z rodzajów:
Fusarium, Trichoderma, Acremonium,
Culvularia, Alternaria (np. zaka¿enia
spowodowane przez Fusarium spp. stanowi¹ u biorców przeszczepów 15%
wszystkich zaka¿eñ grzybiczych [2].
Uwa¿a siê, ¿e zmiany w spektrum gatunków wywo³uj¹cych IZG w du¿ej mierze wyniknê³y z szerokiego stosowania leków
o w¹skim spektrum dzia³ania. Na przyk³ad
stosowanie profilaktyczne flukonazolu
u chorych po przeszczepach szpiku doprowadzi³o do spadku czêstoœci kandydemii,
równoczeœnie jednak w tej grupie chorych
wzrós³ odsetek zaka¿eñ, wywo³anych przez
niewra¿liwy na flukonazol rodzaj Aspergillus. Powszechne stosowanie tego leku by³o
te¿ najwyraŸniej powodem selekcji szczepów lekoopornych i narastania liczby zaka¿eñ C. glabrata i C. krusei [2, 3, 9].
LEKI STOSOWANE W IZG
W leczeniu inwazyjnych zaka¿eñ grzybiczych stosuje siê obecnie leki z grup polie-
44
nów, azoli, analogów nukleozydów oraz
echinokandyn [10, 11, 12, 13, 14, 15, 16,
17, 18].
1. Amfoterycyna B, polienowy antybiotyk
izolowany z promieniowca Streptomyces
nodosus, by³a przez pó³ wieku z³otym standardem w leczeniu empirycznym grzybic
inwazyjnych i nadal jest stosowana w leczeniu infekcji o szczególnie ciê¿kim przebiegu ze wzglêdu na szerokie spektrum, obejmuj¹ce rodzaje Candida, Aspergillus, Mucor, Fusarium i Cryptococcus. Grzybobójczy
mechanizm dzia³ania polienów polega na
³¹czeniu siê leku z ergosterolem b³ony komórkowej grzyba, co powoduje zmiany
w jej przepuszczalnoœci i prowadzi do lizy
komórki. Niestety, ze wzglêdu na ma³¹ wybiórczoœæ w stosunku do steroli uszkadzaj¹
one tak¿e komórki ludzkich tkanek. Szkodliwy wp³yw amfoterycyny (nefro- i hepatotoksycznoœæ) zmniejszono, wprowadzaj¹c
ten lek w postaci liposomalnej, a tak¿e
w postaci kompleksu lipidowego i jako zawiesinê koloidaln¹ [10, 11, 12, 13].
2. Do azoli stosowanych w leczeniu IZG
nale¿¹: flukonazol, itrakonazol oraz triazole nowej generacji – worikonazol, posakonazol i rawukonazol. Mechanizm dzia³ania
azoli polega na blokowaniu syntezy ergosterolu w b³onie komórkowej grzyba
(punktem uchwytu jest demetylaza lanosterolu), przez co maj¹ wp³yw grzybostatyczny. Spektrum dzia³ania flukonazolu,
uprzednio najszerzej stosowanego ze
wzglêdu na bardzo dobr¹ farmakokinetykê, jest ograniczone, bowiem nie obejmuje
C. glabrata i C. krusei ani grzybów pleœniowych (Aspergillus spp., Mucor spp.). Nowe
azole maj¹ ró¿ne, ale generalnie szersze
spektrum, tj. w zale¿noœci od doboru leku
mo¿na nimi zwalczaæ zaka¿enia powodowane przez oporne gatunki Candida, poza
tym przez rodzaje Aspergillus i Cryptococcus, a w przypadku worikonazolu tak¿e
przez grzyby z rodzaju Fusarium i Scedosporium. Jednak, poniewa¿ dzia³anie leków
azolowych zaczyna siê powoli, nie nadaj¹
siê one do leczenia ostrych zaka¿eñ grzybi-
NAUKA I PRAKTYKA
czych, zagra¿aj¹cych ¿yciu (wyj¹tek – worikonazol jako lek pierwszego rzutu w inwazyjnej aspergilozie). Azole maj¹ dzia³anie
hepatotoksyczne i w ró¿nym stopniu wchodz¹ w interakcje z lekami metabolizowanymi przy udziale izoenzymów cytochromu
P450 (g³ówne dzia³ania niepo¿¹dane tej
grupy leków to interakcje z lekami immunosupresyjnymi u chorych po transplantacjach). Dzia³aj¹ te¿ teratogennie, przeciwwskazane jest wiêc ich stosowanie w ci¹¿y
[10, 11, 12].
3. Wœród analogów nukleozydów stosowana jest 5-flucytozyna (inaczej: 5-fluorocytozyna). Jej spektrum dzia³ania obejmuje rodzaj Aspergillus, rodzaj Cryptococcus i niektóre tylko gatunki Candida.
Wra¿liwe na flucytozynê s¹ te gatunki
grzybów, które wytwarzaj¹ deaminazê cytozynow¹. Po aktywnym wychwycie do komórki flucytozyna ulega przekszta³ceniu
w 5-fluoro-uracyl. Jego metabolit (monofosforan 5-fluorodeoksyurydyny) blokuje
syntetazê tymidylanow¹ i jako fa³szywy
metabolit zostaje wbudowany do kwasów
nukleinowych. Ze wzglêdu na to, ¿e wiele
gatunków wykazuje opornoœæ naturaln¹
na flucytozynê, a pod wp³ywem terapii
czêsto te¿ dochodzi do pojawienia siê
opornoœci wtórnej, nale¿y przed rozpoczêciem leczenia, a tak¿e w czasie jego
trwania wykonaæ badanie lekowra¿liwoœci. Flucytozyna jest przeciwwskazana
w ci¹¿y (dzia³anie teratogenne) i przy
ciê¿kiej niewydolnoœci nerek [10, 11].
4. Echinokandyny to najnowsza grupa leków przeciwgrzybiczych wprowadzonych
do leczenia IZG po roku 2000, ale badania, które doprowadzi³y do ich odkrycia,
zaczê³y siê ju¿ w latach 70. XX wieku.
Otrzymana wtedy po raz pierwszy cilofungina, która wykazywa³a aktywnoœæ wobec
œciany komórkowej grzybów dro¿d¿opodobnych, nie znalaz³a zastosowania ze
wzglêdu na zbyt du¿¹ toksycznoœæ [11]. Ale
ju¿ kolejne echinokandyny (kaspofungina,
mikafungina i anidulafungina), cechuj¹ce
siê na ogó³ dobr¹ tolerancj¹, s¹ wykorzy-
stywane jako leki pierwszego rzutu do leczenia empirycznego kandydoz (w stosunku do Candida spp. wykazuj¹ dzia³anie
grzybobójcze), a kaspofungina – tak¿e do
leczenia inwazyjnej aspergilozy (echinokandyny w stosunku do Aspergillus spp.
dzia³aj¹ grzybostatycznie). Spektrum aktywnoœci echinokandyn obejmuje wszystkie gatunki Candida, tak¿e te oporne na
flukonazol (C. krusei i C. glabrata), choæ
w przypadku niektórych stwierdza siê naturalnie podwy¿szone wartoœci MIC
(C. parapsilosis, C. guilliermondii, C. lusitaniae) [18]. Ogromn¹ zalet¹ tych leków jest
ich aktywnoœæ wobec biofilmu tworzonego
przez Candida, której nie wykazuj¹ pochodne azolowe, a tak¿e brak wp³ywu na
metabolizowanie innych leków w w¹trobie
(nie s¹ substratem, induktorem ani inhibitorem izoenzymów cytochromu P450).
Echinokandyny s¹ pó³syntetycznymi antymikotykami (kaspofungina jest zmodyfikowanym produktem fermentacji grzyba
Glarea lozoyensis, mikafungina – Coleophoma empedri, a anidulafungina – Aspergillus nidulans) [11, 17, 18]. Inhibuj¹ one
syntezê 1,3-β-D-glukanu, jednego ze
sk³adników œciany komórkowej grzybów.
W komórkach zwierzêcych i ludzkich nie
ma œciany komórkowej, echinokandyny nie
maj¹ wiêc w nich punktu uchwytu, w przeciwieñstwie do wczeœniej wymienionych
grup leków, których toksycznoœæ wynika
g³ównie ze zbyt ma³ej wybiórczoœci (zarówno sterole, jak i deaminaza cytozynowa wystêpuj¹ w ludzkich komórkach). Ale i echinokandydy, mimo generalnie dobrej tolerancji, nie s¹ u czêœci pacjentów pozbawione dzia³añ niepo¿¹danych – od ³agodnych,
jak podniesiona temperatura, wymioty
i biegunka, po powa¿niejsze, jak reakcje
nadwra¿liwoœci, niedokrwistoœæ i zaburzenia krzepniêcia [10, 11, 17, 18].
Kolejne wady echinokandyn to ograniczona penetracja do centralnego uk³adu
nerwowego (ze wzglêdu na du¿¹ masê
cz¹steczkow¹ i wysoki stopieñ ³¹czenia siê
z bia³kami surowicy), brak biodostêpnoœci
przy podaniu doustnym (podawane s¹ do¿ylnie), a tak¿e ograniczone spektrum
Echinokandyny
to najnowsza grupa
leków
przeciwgrzybiczych
wprowadzonych
do leczenia IZG
po roku 2000.
➤
45
NAUKA I PRAKTYKA
➤
Nale¿y podkreœliæ
znaczenie
echinokandyn
w ograniczeniu
œmiertelnoœci
z powodu
najczêstszych
postaci IZG,
tj. inwazyjnej
kandydozy
i aspergilozy, czego
wyrazem jest ujêcie
tych leków
w aktualnych
zaleceniach
Amerykañskiego
Towarzystwa
Chorób ZakaŸnych
(Infectious Disease
Society of America,
IDSA).
46
dzia³ania (nie dzia³aj¹ na grzyby z rodzajów Cryptococcus, Trichosporon, Rhodotorula, Fusarium, Mucor, Rhizopus, Absidia)
[18]. Tym niemniej nale¿y podkreœliæ znaczenie echinokandyn w ograniczeniu
œmiertelnoœci z powodu najczêstszych postaci IZG, tj. inwazyjnej kandydozy
i aspergilozy, czego wyrazem jest ujêcie
tych leków w aktualnych zaleceniach
Amerykañskiego Towarzystwa Chorób
ZakaŸnych (Infectious Disease Society of
America, IDSA) odnosz¹cych siê do terapii i profilaktyki IZG. Wytyczne IDSA,
które uwzglêdniaj¹ zmiany w zakresie
epidemiologii, pojawianie siê nowych leków i wyniki badañ klinicznych, s¹ wskazówk¹ do podejmowania decyzji terapeutycznych równie¿ dla polskich lekarzy.
Szczegó³y tych wytycznych zainteresowani znajd¹ w zacytowanym piœmiennictwie
[12, 13, 19].
Charakterystyka w³aœciwoœci poszczególnych echinokandyn:
– kaspofungina – wskazania: leczenie
empiryczne w przypadku podejrzenia
zaka¿enia Candida spp. i Aspergillus
spp. u doros³ych oraz dzieci z gor¹czk¹
i neutropeni¹, a tak¿e leczenie inwazyjnej kandydozy i aspergilozy doros³ych oraz dzieci w przypadku opornoœci na inne leki lub ich nietolerancji;
biologiczny okres pó³trwania kaspofunginy (t1/2) wynosi w pierwszej fazie
9-11 godzin, w koñcowej fazie ponad
25 godzin; wydalana jest z moczem
(41%) i z ka³em (34%); podczas leczenia nie nale¿y karmiæ piersi¹ (badania
na zwierzêtach wykaza³y przenikanie
kaspofunginy do mleka), lek podawany
jest raz dziennie do¿ylnie we wlewie
trwaj¹cym 1 godz. w dawkach zale¿nych od wieku i masy cia³a pacjenta,
czas leczenia ustala siê indywidualnie,
ale trwa przynajmniej 14 dni i zwykle
po uzyskaniu poprawy i ujemnych wyników posiewu kontynuuje siê leczenie
przez 14 dni w przypadku kandydozy,
7 dni w aspergillozie i 3 dni w leczeniu
empirycznym chorych z gor¹czk¹
i neutropeni¹ [10, 11, 12];
– mikafungina – wskazania: leczenie inwazyjnej kandydozy u doros³ych i dzieci oraz profilaktyka u pacjentów po zabiegach przeszczepiania alogenicznych
krwiotwórczych komórek macierzystych oraz u pacjentów, u których przewiduje siê wyst¹pienie neutropenii; t1/2
w fazie koñcowej eliminacji wynosi ok.
10-17 godzin; wydalanie leku odbywa
siê z moczem (12%) i ka³em (71%);
podawana jest do¿ylnie raz dziennie
(dawka zale¿na od wieku i masy cia³a
pacjenta) w powolnym ok. 1-godzinnym wlewie przez co najmniej 14 dni,
zwykle terapiê kontynuuje siê jeszcze
7 dni po ust¹pieniu objawów i ujemnym
wyniku posiewów krwi; 1-3% klinicznych izolatów Candida spp. wykazuje
opornoœæ nabyt¹ na mikafunginê, zwi¹zan¹ z mutacj¹ w genach koduj¹cych
podjednostki syntetazy 1-3-β-D-glukanu; w trakcie leczenia mikafungin¹ zalecane jest monitorowanie czynnoœci
w¹troby z uwagi na stwierdzone w badaniu na szczurach zmiany nowotworowe
w w¹trobie zwierz¹t przy d³u¿szym
(6-miesiêcznym) stosowaniu wysokich
dawek [10, 11, 18];
– anidulafungina – wskazania: leczenie
inwazyjnej kadydozy u doros³ych bez
neutropenii; g³ówny okres pó³trwania
wynosi ok. 24 godz., w fazie koñcowej
eliminacji 40-50 godzin; lek wydalany
jest z ka³em (30%); w pierwszej dobie
podawana jest dawka nasycaj¹ca
(200 mg) we wlewie trwaj¹cym co najmniej 3 godziny, w kolejnych dniach
dawki podtrzymuj¹ce 100 mg we wlewie 1,5-godzinnym; czas trwania leczenia ustalany jest indywidualnie, zaleca
siê kontynuacjê leczenia jeszcze 14 dni
po uzyskaniu ujemnego wyniku posiewu krwi; anidulafunginy nie nale¿y
stosowaæ u dzieci i kobiet w ci¹¿y
(brak odpowiednich badañ) oraz
u matek karmi¹cych (ze wzglêdu na
przenikanie leku do mleka); preparat
mo¿e mieæ wp³yw na sprawnoœæ kierowców (zawiera 24% objêtoœci alkoholu) [10, 11, 17].
NAUKA I PRAKTYKA
STRATEGIE TERAPEUTYCZNE
Pewne rozpoznanie IZG jest trudne
i dlatego czêsto zbyt opóŸnione (posiewy
krwi s¹ ma³o czu³e, metody molekularne –
PCR, FISH – niewystandaryzowane) i jako
stosunkowo kosztowne nie s¹ szeroko dostêpne, testy serologiczne na obecnoœæ
przeciwcia³ u chorych z neutropeni¹ – ma³o przydatne, a objawy kliniczne inwazyjnych zaka¿eñ grzybiczych s¹ nieswoiste –
u 80% pacjentów podstawowy objaw to
d³ugotrwale podwy¿szona temperatura,
niereaguj¹ca na szeroko zakresowe antybiotyki w ci¹gu 96 godzin) [8].
Istniej¹ ró¿ne strategie terapeutyczne
IZG w zale¿noœci od czasu, w którym lekarz decyduje siê na w³¹czenie farmakoterapii, od stanu klinicznego pacjenta oraz
od wyników badañ diagnostycznych.
Leczenie profilaktyczne stosowane jest
u pacjentów z grup wysokiego ryzyka, bez
objawów IZG, polega na przyk³ad na zapobiegawczym stosowaniu flukonazolu lub alternatywnie itrakonazolu, posakonazolu albo echinokandyn u chorych w neutropenii
po przeszczepach alogenicznych komórek
macierzystego szpiku, u chorych po chemioterapii i u biorców przeszczepów narz¹dowych [12, 16, 20].
Terapia empiryczna i terapia wyprzedzaj¹ca stosowane s¹ z pokryciem maksymalnie szerokiego spektrum potencjalnych
grzybiczych patogenów w przypadku wyst¹pienia objawów, tj. przed³u¿aj¹cej siê
gor¹czki, nieustêpuj¹cej w efekcie antybiotykoterapii. Terapia empiryczna – jeœli
zaka¿enie jest mo¿liwe, bo s¹ objawy IZG,
ale jeszcze nie jest potwierdzone wynikami
badañ diagnostycznych. Terapia wyprzedzaj¹ca – jeœli zaka¿enie jest prawdopodobne, bo s¹ objawy IZG i pozytywne wyniki pierwszych testów (np. wykrycie we
krwi wczesnych markerów biologicznych –
antygenu mannanowego, galaktomannanowego, 1,3-β-D-glukanu) [16], ale czynnik etiologiczny zaka¿enia nie jest jeszcze
wyizolowany i zidentyfikowany metod¹
hodowlan¹. Przyk³ad: w leczeniu empirycznym chorych gor¹czkuj¹cych w neu-
tropenii obecnie rekomendowana jest kaspofungina lub worikonazol alternatywnie
do liposomalnej amfoterycyny B. Terapia
empiryczna u czêœci chorych bywa nietrafiona, bo ¿aden lek nie obejmuje swoim
spektrum wszystkich potencjalnych patogenów grzybiczych, ale pozwala obni¿yæ
odsetek zgonów [12, 16, 19].
Terapia celowana, stosowana w udokumentowanych zaka¿eniach, oparta jest na
identyfikacji czynnika etiologicznego w badaniach diagnostycznych (na przyk³ad
w razie rozpoznania C. albicans mo¿na
zmieniæ terapiê z echinokandyn na flukonazol) i dziêki badaniu lekowra¿liwoœci wyizolowanego szczepu grzyba ogranicza selekcjê szczepów lekoopornych [12].
Terapia skojarzona – eksperci przyjêli
zasadê stosowania skojarzonego leczenia
przeciwgrzybiczego jako terapii pierwszej
linii w zaka¿eniach grzybiczych obejmuj¹cych ga³kê oczn¹, oœrodkowy uk³ad nerwowy oraz miêsieñ sercowy, co pozwala
na uzyskanie lepszych wyników terapeutycznych u tych chorych. Leczenie skojarzone jest te¿ stosowane u chorych
z oporn¹ inwazyjn¹ aspergiloz¹ jako tzw.
terapia ratunkowa. Leczy siê ich kombinacj¹ leku z grupy echinokandyn i liposomalnej amfoterycyny B. Wskazaniem jest
brak reakcji na monoterapiê i ciê¿ki przebieg kliniczny zaka¿enia u chorych z neutropeni¹ [15].
Istniej¹ ró¿ne
strategie
terapeutyczne IZG
w zale¿noœci
od czasu, w którym
lekarz decyduje siê
na w³¹czenie
farmakoterapii,
od stanu klinicznego
pacjenta oraz
od wyników badañ
diagnostycznych.
PODSUMOWANIE
Inwazyjne zaka¿enia grzybicze cechuje
zwykle ciê¿ki przebieg i wysoka œmiertelnoœæ. Skutecznoœæ leczenia tych grzybic jest
wci¹¿ jeszcze zbyt niska zarówno z powodu
trudnoœci szybkiego i pewnego rozpoznania grzybicy g³êbokiej jak i ograniczonych
mo¿liwoœci terapeutycznych (liczba dostêpnych leków przeciwgrzybicznych nowej
generacji, cechuj¹cych siê korzystnymi wynikami w badaniach klinicznych jest bardzo
krótka w porównaniu z lekami przeciwbakteryjnymi), a tak¿e z powodu rozwoju lekoopornoœci grzybów. Niew¹tpliwym postêpem w terapii IZG by³o wprowadzenie
➤
47
NAUKA I PRAKTYKA
➤
echinokandyn, ale nadal nale¿y poszukiwaæ leków przeciwgrzybiczych, które charakteryzowa³yby siê szerszym spektrum
dzia³ania, by³y jeszcze mniej toksyczne dla
organizmu ludzkiego, a koszt terapii z ich
u¿yciem by³by ni¿szy.
Autorka sk³ada serdeczne podziêkowania
prof. dr hab. n. farm. Barbarze Filipek,
kierownikowi Katedry Farmakodynamiki Wydzia³u
Farmaceutycznego UJ CM w Krakowie, za opiekê
naukow¹ przy pisaniu artyku³u.
12.
13.
14.
15.
dr n. biol. Jadwiga Witalis
Katedra Farmakodynamiki Wydz.
Farmaceutycznego UJ CM
30-688 Kraków, ul. Medyczna 9
tel. 12 620 55 33
16.
17.
18.
Piœmiennictwo:
1. Kiss B.A., Wroñski A., Kaczmarska L.: Rola farmaceutów w profilaktyce oraz diagnostyce grzybic
skóry i paznokci. Czas. Aptek., 2011, 3(207), 44-51.
2. Batura-Gabryel H.: Grzybice narz¹dowe, [w:] Baran E. (red.): Mikologia – co nowego? Cornetis,
Wroc³aw, 2008, 189-202.
3. Edwards J.E.: Choroby zakaŸne. Grzyby. W: Bers
M.H. (red.) The Merck Manual. Podrêcznik Diagnostyki i Terapii, 3. wyd. pol., ELSEVIER
Urban & Partner, Wroc³aw, 2006, 1969-1988.
4. Marchlik W.D., Kurnatowski P.: Grzyby jako czynniki etiologiczne zaka¿eñ szpitalnych. Otorynolaryngologia, 2010, 9(2), 50-54.
5. Styczyñski J., Gil L.: Inwazyjna aspergiloza u dzieci po transplantacji komórek hematopoetycznych.
Wspó³czesna Onkol., 2010, 14(1), 44-53.
6. Garczewska B., Dzier¿anowska D.: Nowe leki
w zaka¿eniach grzybiczych. Prakt. Lek., 2005, 3,
8-14.
7. Wójkowska-Mach J. i wsp.: Etiologia i lekoopornoœæ zapalenia p³uc u chorych po operacjach z zakresu chirurgii serca leczonych respiratorem.
Anest. Inten. Terap., 2009, 41, 224-229.
8. Dynowska M., Góralska K., Ros³an M.: Udzia³
grzybów dro¿d¿opodobnych w zaka¿eniach szpitalnych. Mikol. Lek., 2008, 15(3), 151-154.
9. Stefaniak M.J.: Inwazyjne zaka¿enia grzybicze
u chorych w immunosupresji – problemy diagnostyczne i terapeutyczne. Zaka¿enia, 2006, 6(2),
65-72.
10. Mutschler E. i wsp.: Farmakologia i toksykologia.
MedPharm Polska, Wroc³aw, 2010, 892-903.
11. Bennett J.E.: Leki stosowane w zaka¿eniach wywo³ywanych przez mikroorganizmy. Leki przeciw-
48
19.
20.
grzybiczne, [w:] Brunon L.L. (red.) Farmakologia
Goldmana & Gilmana. CZELEJ, Lublin, 2007,
1313-1331.
Dzier¿anowska D., Dzier¿anowska-Fangrat K.:
Nowoczesne leczenie inwazyjnych zaka¿eñ grzybami z rodzaju Candida – wytyczne IDSA 2009. Zaka¿enia, 2009, 9(5), 53-62.
Walsh T. i wsp.: Treatment of Aspergillosis: Clinical Practice Guidelines of the Infectious Diseases
Society of America. Clin. Infect. Dis., 2008, 46,
327-360.
Sulik-Tyszka B. i wsp.: Inwazyjne zaka¿enia grzybicze – nowe mo¿liwoœci terapeutyczne. Zaka¿enia,
2010, 10(5), 62-69.
Irga N. i wsp.: Skojarzone leczenie inwazyjnych zaka¿eñ grzybiczych u pacjentów ze schorzeniami onkohematologicznymi. Zaka¿enia, 2010, 10(6),
78-83.
Ka³wak K.: Co nowego w diagnostyce i leczeniu inwazyjnych grzybic uk³adowych u pacjentów hematoonkologicznych? Zaka¿enia, 2010, 10(2), 55-59.
Kalinowska K., Kud³a A., Baran E.: Anidulafungina w leczeniu kandydoz. Mikol. Lek., 2010,
17(4), 236-239.
Nawrot U.: Mikafungina – aktywnoœæ przeciwgrzybiczna, zastosowanie w leczeniu i profilaktyce inwazyjnej kandydozy. Mikol. Lek., 2010, 17(1) 41-44.
Gilbert D.N. i wsp. (red.): Przewodnik terapii
przeciwdrobnoustrojowej Sanforda 2011. Polskie
Towarzystwo Zaka¿eñ Szpitalnych, Kraków,
2011, 125-144.
Rogalski P.: Kandydoza przewodu pokarmowego –
fakty i mity. Gastroenterol. Klin., 2010, 2(3), 87-97.
NAUKA I PRAKTYKA
OBJAWY NIEPO¯¥DANE STOSOWANIA
INHIBITORÓW 5-FOSFODIESTERAZY (PDE-5)
W LECZENIU ZABURZEÑ EREKCJI
dr n. med. Tomasz Z¥BKOWSKI, lek. Tomasz SYRY£O, lek. Marcin WAJSZCZUK
Klinika Urologii Wojskowego Instytutu Medycznego CSK MON
Side effects of 5-phoshodiesterase inhibitors (PDE-5) in the treatment of erection
dysfunctions
Streszczenie. W poni¿szym artykule przedstawiono objawy niepo¿¹dane stosowania
leków z grupy inhibitorów 5-fosfodiesterazy (PDE-5) w leczeniu zaburzeñ erekcji. Do
grupy tej zaliczaj¹ siê: sildenafil (Viagra), wardenafil (Levitra) i tadalafil (Cialis).
Uwzglêdniono równie¿ d³ugoœæ utrzymywania siê efektów ubocznych i stopieñ ich
uci¹¿liwoœci z obiektywn¹ ocen¹ pacjentów. W rozwa¿aniach na temat tego jak¿e
wa¿nego problemu autor odniós³ siê do raportu Joby Taylora, który przeprowadzi³
program badawczy odnosz¹cy siê do poruszonej problematyki. Odgrywa on bardzo
wa¿n¹ rolê w ocenie dzia³ania inhibitorów PDE-5, przyczynia siê do jej znacznego
u³atwienia z perspektywy pracy lekarza. Uwzglêdnia równie¿ pogl¹dy pacjentów na
temat ich w³asnych odczuæ i oceny uci¹¿liwoœci efektów niepo¿¹danych.
S³owa kluczowe: erekcja, inhibitory 5-fosfodiesterazy, leczenie, objawy niepo¿¹dane,
zaburzenia.
Summary. This article presents side effects of 5-phoshodiesterase inhibitors (PDE-5) in
the treatment of erection dysfunctions. This group include sildenafil (Viagra), wardenafil
(Levitra) and tadalafil (Cialis). Duration of side effects and a degree of their arduousness
with an objective assessment of patients were also taken into account. Considering this
problem the author related to Joby Taylor‘s report who carried out a clinical trial
concerning this subject. It is of great importance in assessment of activity of inhibitors
PDE-5 and it contributes to the considerable facilitation according to the doctors.
Opinions of patients regarding their own feelings and assessments of arduousness
of side effects were also taken into consideration.
Keywords: erection, 5-phoshodiesterase inhibitors, treatment, side effects, dysfunctions.
A¿ 140 milionów mê¿czyzn na ca³ym
œwiecie cierpi na zaburzenia erekcji, w tym
50% w wieku reprodukcyjnym. Szacuje siê,
¿e w roku 2025 ich liczba wzroœnie nawet
do 300 milionów [1, 2]. Zaburzenia erekcji
(ED – z ang. Erectile Dysfunctions, Erection
Disorders) to niezdolnoœæ do uzyskania
i utrzymania wzwodu pr¹cia, która niekorzystnie wp³ywa na ¿ycie seksualne oraz
powoduje spadek ogólnej jakoœci ¿ycia.
Z tego powodu ED powinno byæ rozpatry-
wane jako problem zdrowotny w obszarze
funkcjonowania fizycznego oraz psychosocjalnego. Przedstawione powy¿ej liczby s¹
alarmuj¹ce, dlatego wzrasta zainteresowanie i liczba badañ dotycz¹cych tego zagadnienia. Nale¿y jednak zaznaczyæ, i¿ pomimo coraz wiêkszej wiedzy choroba ta nadal
sprawia trudnoœci w zakresie diagnostyki
oraz leczenia i jest okreœlana jako temat
wstydliwy zarówno dla pacjentów jak i niektórych lekarzy.
ED powinno byæ
rozpatrywane jako
problem zdrowotny
w obszarze
funkcjonowania
fizycznego oraz
psychosocjalnego.
➤
49
NAUKA I PRAKTYKA
➤
Do najwa¿niejszej
grupy przyczyn ED
dla wiêkszoœci
pacjentów powy¿ej
50. roku ¿ycia
zaliczane s¹
przyczyny
naczyniowe.
Zaburzenia erekcji dotycz¹ ponad po³owy populacji mêskiej powy¿ej 60. roku ¿ycia. Maj¹ negatywny wp³yw na ich stan psychiczny, wywo³uj¹ zachowania stresogenne, co przejawia siê spadkiem poczucia
w³asnej atrakcyjnoœci. Mê¿czyŸni traktuj¹
ten problem w sposób bardzo ambicjonalny, co sprowadza siê do uruchomienia wielu mechanizmów obronnych, takich jak wypieranie, t³umienie, racjonalizacja czy
kompensacja. Wymienione mechanizmy
maj¹ istotny wp³yw na wzmo¿on¹ motywacjê mê¿czyzn do usuniêcia tego zaburzenia
i poszukiwanie skutecznej terapii [3].
Aby przedstawiæ Ÿród³a wyst¹pienia tych
zaburzeñ, w pierwszej kolejnoœci nale¿y wymieniæ przyczyny psychologiczne, które odgrywaj¹ znacz¹c¹ rolê u pacjentów m³odszych. Nastêpnie pojawiaj¹ siê czynniki neurologiczne, a wiêc uszkodzenia centralnego
i obwodowego uk³adu nerwowego. Ponadto
wymieniæ nale¿y równie¿ przyczyny hormonalne, polekowe i zwi¹zane z u¿ywkami. Do
tej grupy nale¿¹ leki obni¿aj¹ce ciœnienie têtnicze krwi, psychotropowe, alkohol, nikotyna itd. Inn¹ przyczyn¹ ED s¹ choroby wspó³istniej¹ce, np. cukrzyca lub oty³oœæ. Do
ostatniej, a zarazem najwa¿niejszej grupy dla
wiêkszoœci pacjentów powy¿ej 50. roku ¿ycia
zaliczane s¹ przyczyny naczyniowe [4].
Ostatnia dekada przyczyni³a siê do znacznego postêpu w zakresie farmakologicznego
leczenia ED: wprowadzono doustn¹ terapiê
lekami wazoaktywnymi. S¹ to zwi¹zki chemiczne kontroluj¹ce stê¿enie krwi w naczyniach krwionoœnych fizjologicznych substancji dzia³aj¹cych naczynioskurczowo i naczyniorozkurczowo. Najpopularniejsz¹ grup¹
leków stosowanych w tej terapii s¹ inhibitory
5-fosfodiesterazy (5-PDE), do których zalicza siê sildenafil (Viagra), wardenafil (Levitra) i tadalafil (Cialis). Wœród tych leków
mo¿na wyodrêbniæ nieznaczne ró¿nice w budowie chemicznej i okresie dzia³ania, ale
mechanizm dzia³ania nie wskazuje na odrêbnoœci. Liczne wywiady z pacjentami potwierdzaj¹ wielop³aszczyznowe preferencje dotycz¹ce wyboru stosownego dla pacjenta leku.
MECHANIZM DZIA£ANIA INHIBITORÓW
5-FOSFODIESTERAZY (PDE-5)
Mechanizm dzia³ania inhibitorów 5-fosfodiesterazy (PDE-5) polega na hamowaniu izoenzymu PDE-5 – fosfodiesterazy 5,
która znajduje siê w komórkach miêœni
g³adkich naczyñ pr¹cia. Nastêpnie poprzez
pobudzenie seksualne wyzwala siê tlenek
azotu, stymuluj¹c uwolnienie cyklazy guanylowej. Na skutek tych reakcji dochodzi
do wzrostu wewn¹trzkomórkowego stê¿enia cyklicznego monofosforanu guanozyny
(cGMP), co wi¹¿e siê z wewn¹trzkomórkowym obni¿eniem poziomu wapnia i rozluŸnieniem miêœni g³adkich naczyñ w cia³ach
jamistych – ostatecznie wp³ywa to na pobudzenie erekcji (rys. 1).
© Opracowanie w³asne
OBJAWY NIEPO¯¥DANE STOSOWANIA
INHIBITORÓW 5-FOSFODIESTERAZY
Rys. 1. Mechanizm dzia³ania inhibitorów 5-fosfodiesterazy
50
Wszystkie trzy wymienione preparaty –
sildenafil (Viagra), wardenafil (Levitra) i tadalafil (Cialis) – maj¹ zbli¿on¹ skutecznoœæ,
natomiast wystêpowanie objawów niepo¿¹danych uzale¿nione jest od przyjmowanej
dawki leku. Do najczêstszych objawów
ubocznych zalicza siê bóle g³owy, objawy naczynioruchowe, zaburzenia gastryczne, biegunkê, przekrwienie b³ony œluzowej nosa,
NAUKA I PRAKTYKA
no skalê analogow¹ VAS (przy czym 0 – niek³opotliwe, 100 – k³opotliwe) i stawiano pacjentom pytanie, czy stosowany lek przyczyni³ siê do poprawy erekcji. Wyniki programu
przedstawiono na wykresach (rys. 2, 3, 4).
Z uzyskanych w programie badawczym
danych wynika, ¿e zaobserwowane objawy
uboczne pojawiaj¹ siê z ró¿n¹ czêstotliwoœci¹. Grupa pacjentów leczonych sildenafilem najczêœciej zg³asza³a nastêpuj¹ce objawy
niepo¿¹dane: uderzenia gor¹ca, zaburzenia
widzenia. Chorzy stosuj¹cy tadalafil uskar¿ali siê na bóle g³owy i bóle pleców, natomiast
w grupie leczonej wardenafilem wyst¹pi³o
uczucie zatkanego nosa (tabela 1).
zawroty g³owy [5]. W przypadku przyjmowania sildenafilu mo¿e wyst¹piæ widzenie
na niebiesko spowodowane reakcj¹ leku na
PDE-6, która zawiera siê w siatkówce [5].
U pacjentów z niewydolnoœci¹ wieñcow¹
przyjmuj¹cych preparaty azotanów stosowanie preparatów PDE-5 jest zabronione [6].
W procesie leczenia ED nie nale¿y stosowaæ terapii skojarzonej inhibitorów PDE-5
z adrenolitykami, poniewa¿ istnieje ryzyko wyst¹pienia nag³ego nadciœnienia têtniczego.
Objawy uboczne najczêœciej s¹ odwracalne i maj¹ tendencjê do zanikania w trakcie
kontynuowania leczenia.
➤
Rys. 2. Popularnoœæ wybieranych przez pacjentów leków [%]
W najnowszych badaniach dotycz¹cych
czasu utrzymywania siê objawów ubocznych po farmakoterapii inhibitorami
PDE-5 na szczególn¹ uwagê zas³uguje raport Joby’ego Taylora i innych, który opublikowany zosta³ w 2009 roku w Wielkiej
Brytanii. Celem programu by³o dostarczenie informacji na temat d³ugoœci utrzymywania siê efektów ubocznych, poniewa¿ jak
dot¹d dane na ten temat by³y znikome.
W programie badawczym uczestniczy³o
409 dotychczas nieleczonych pacjentów,
u których zdiagnozowano zaburzenia erekcji
i którzy zakwalifikowani zostali do leczenia
PDE-5. Œredni wiek osób badanych to 56,9
lat. Program przebiega³ na nastêpuj¹cych zasadach: pacjenci mieli dowolnoœæ w wyborze
jednego z trzech inhibitorów PDE-5, nastêpnie u ka¿dego z nich zastosowano maksymaln¹ dawkê wybranego leku oraz poinformowano chorego o wyst¹pieniu ewentualnych efektów ubocznych. Uczestnicy badania prowadzili obserwacje na temat objawów
ubocznych i czasu ich utrzymywania siê, po
czym zapisywali swoje spostrze¿enia, które
zosta³y szczegó³owo omówione z lekarzem
podczas wizyty podsumowuj¹cej. Wizyta ta
mia³a miejsce po up³ywie 3 miesiêcy od rozpoczêcia badania. W celu okreœlenia stopnia
uci¹¿liwoœci objawów ubocznych opracowa-
D£UGOŒÆ UTRZYMYWANIA SIÊ
EFEKTÓW UBOCZNYCH – RAPORT
JOBY’EGO TAYLORA I INNYCH [7]
Rys. 3. Okreœlenie skutecznoœci przyjmowanych leków u poszczególnych chorych [%]
51
NAUKA I PRAKTYKA
Rys. 4. Wyst¹pienie objawów ubocznych u pacjentów [%] przyjmuj¹cych 1 z 3 inhibitorów
Tabela 1. Objawy uboczne – charakterystyka pacjentów
Raport pozwoli³ równie¿ na dostarczenie
wiedzy na temat czasu trwania objawów
ubocznych po za¿yciu leku. Wynika z niego, i¿ najkrótszy czas utrzymywania siê objawów niepo¿¹danych odnotowano u chorych leczonych sildenafilem, natomiast najd³u¿szy u leczonych tadalafilem (tabela 2).
Jak wykaza³y powy¿sze zestawienia danych
z przeprowadzonego programu badawczego,
nie zaobserwowano znacz¹cych ró¿nic w zakresie skutecznoœci leków z grupy inhibitorów PDE-5. Objawy niepo¿¹dane, których
czas utrzymywania siê wynosi³ wiêcej ni¿ 12
godzin, odnotowano zaledwie u 3% chorych
leczonych sildenafilem, 19% leczonych wardenafilem i u 30% leczonych tadalafilem.
Raport Joby’ego Taylora odgrywa bardzo
wa¿n¹ rolê w ocenie dzia³ania inhibitorów
PDE-5, przyczynia siê do jej znacznego
u³atwienia z perspektywy pracy lekarza.
Uwzglêdnia równie¿ pogl¹dy pacjentów na
temat ich w³asnych odczuæ i oceny uci¹¿liwoœci efektów niepo¿¹danych.
dr n. med. Tomasz Z¹bkowski
Klinika Urologii Wojskowego
Instytutu Medycznego Centralnego
Szpitala Klinicznego MON
04-349 Warszawa, ul. Szaserów 128
tel. 791 533 555
Piœmiennictwo:
Tabela 2. Czas utrzymywania siê objawów ubocznych – charakterystyka pacjentów
52
1. Jackson G., Gillies H., Osterloh I.: Past, present and
future: a 7-year update of Viagra (sildenafil citrate).
Int. J. Clin. Pract. 2005, 59, 680.
2. NIH Consensus Conference on Impotence. NIH
Consensus Development Panel on Impotence.
JAMA 1993, 270, 83.
3. Lew – Starowicz Z.: Czas utrzymywania siê objawów
ubocznych inhibitorów PDE-5 – raport J. Taylor. Przegl¹d Seksuologiczny, Wydanie specjalne, 2011.
4. Kaiser F.E., Viosca S.P., Morley J.E. et al.: Impotence and aging: clinical and hormonal factors. J. Am.
Geriatr. Soc. 1988, 36, 511.
5. Corbin J.D., Francis S.H., Webb D.J.: Phosphodiesterase type 5 as a pharmacologic target in erectile dysfunction. Urology 2002; 60 (2 supl. 2): 4-11.
6. De Busk R., Drory Y., Goldstein I. i wsp.: Management of sexual dysfunction in patients with cardiovascular disease: recommendations of the Proncenton
Consensus Panel. A. J. Cardiol. 2000; 86: 175-181.
7. Taylor J., Baldo O.B., Storey A. et al.: Differences in
side – effect duration and related bother levels between phosphodiesterase type 5 inhibitors. 2009; BJU Int.
103, 1392-1395.
NAUKA I PRAKTYKA
ROLA FARMACEUTY APTECZNEGO
W ZAPOBIEGANIU OTY£OŒCI
mgr farm. Grzegorz CAROWICZ
Centrum Promocji Zdrowia Pro-Farm, Poradnia Zdrowego ¯ywienia w Jeleniej Górze
Role of pharmacist in obesity prevention
Streszczenie. Celem artyku³u jest przedstawienie znacz¹cej roli farmaceuty w opiece
zdrowotnej. Artyku³ prezentuje mo¿liwoœci uczestnictwa farmaceutów w prewencji
oty³oœci.
S³owa kluczowe: oty³oœæ, prawid³owe ¿ywienie, promocja zdrowia.
Summary. The aim of this article is to show the wide capabilities of pharmacist in health
system. The article presents important pharmacist role in obesity prevention in the Polish
population.
Keywords: obesity, healthy food, health promotion.
Wraz z rozwojem cywilizacji pojawia siê
problem oty³oœci, która prowadzi do wielu
chorób wspó³istniej¹cych, takich jak cukrzyca, mia¿d¿yca, przeci¹¿enia stawów,
a tak¿e niektóre typy nowotworów. Poci¹ga
to za sob¹ koniecznoœæ leczenia osób oty³ych, co w konsekwencji obci¹¿a bud¿et
pañstwa wydatkowaniem du¿ych sum pieniê¿nych na leczenie osób oty³ych. Dlatego
tak bardzo istotn¹ spraw¹ jest zaanga¿owanie siê wszystkich specjalistów z dziedziny
zdrowia wraz z farmaceutami w aktywne
dzia³ania promuj¹ce zdrowie i zapobiegaj¹ce oty³oœci.
Farmaceuta jest wysoko wykwalifikowanym pracownikiem s³u¿by zdrowia z interdyscyplinarn¹ wiedz¹ o leku i patofizjologii
chorób cywilizacyjnych, np. oty³oœci. System
edukacji farmaceuty w Polsce oparty jest
m.in. na naukach medyczno-chemicznych.
Farmacja, czyli nauka o leku, kszta³tuje szerok¹ wiedzê przysz³ego farmaceuty, który
w swojej zawodowej pracy powinien tê wiedzê wykorzystaæ jak najlepiej i jak najbardziej efektywnie. Bez w¹tpienia istotn¹ rol¹
farmacji w Polsce i na œwiecie jest opieka
farmaceutyczna i zwi¹zana z ni¹ promocja
zdrowia wraz z profilaktyk¹ chorób.
Jedn¹ ze zmian w aktualnym systemie
opieki zdrowotnej jest przygotowywanie
farmaceutów aptecznych do prowadzenia
profilaktyki zdrowotnej w dziedzinie nadwagi i oty³oœci, w tym promocji zdrowia dla
pacjentów cierpi¹cych na tego typu schorzenia i zainteresowanych jednoczeœnie pog³êbieniem wiedzy w tym zakresie. Zadaniem farmaceuty jest nie tylko wydawanie
leku, ale tak¿e propagowanie prozdrowotnych zmian stylu ¿ycia, wspó³udzia³ w monitorowaniu terapii oraz udzielanie informacji zwi¹zanych z wydawanym lekiem.
Oty³oœæ jako choroba przewlek³a jest narastaj¹cym problemem spo³ecznym i zdrowotnym. Szacuje siê, ¿e ok. 40% populacji
ma nadwagê, a 20% zalicza siê do grupy
ludzi oty³ych. Ka¿dego dnia aptekê odwiedzaj¹ pacjenci szukaj¹cy pomocy w zakresie leczenia oty³oœci. Niestety, z moich obserwacji wynika, i¿ pacjenci bardziej poszukuj¹ skutecznego œrodka na odchudzanie
Oty³oœæ jako
choroba przewlek³a
jest narastaj¹cym
problemem
spo³ecznym
i zdrowotnym.
Szacuje siê, ¿e
ok. 40% populacji
ma nadwagê, a 20%
zalicza siê do grupy
ludzi oty³ych.
➤
53
NAUKA I PRAKTYKA
➤
Wszelkie tzw.
cudowne diety
nie daj¹ mo¿liwoœci
utrzymania nale¿ytej
wagi, powoduj¹c
przy tym
„spustoszenie”
organizmu.
Farmaceuta,
zapewniaj¹c
pacjentowi poradê
w zakresie edukacji
oty³oœci, powinien
usystematyzowaæ
i zweryfikowaæ
wiedzê odnoœnie
najnowszych
doniesieñ
naukowych
w tej dziedzinie.
54
ni¿ porady w zakresie zdrowego ¿ywienia
i profilaktyki oty³oœci. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e
wybrany przez pacjenta preparat farmaceutyczny nie rozwi¹¿e sprawy, pomijaj¹c
oczywiœcie kwestiê oty³oœci zaawansowanej, w której konieczne jest zastosowanie
w³aœciwej farmakoterapii. Z drugiej zaœ
strony nie wszyscy farmaceuci potrafi¹ zaanga¿owaæ siê w przekazywanie podstawowych wiadomoœci o wp³ywie oty³oœci na
zdrowie jak i promocji zdrowego stylu ¿ycia – zmianie sposobu ¿ywienia, aktywnoœci fizycznej.
W pierwszym etapie rozmowy z pacjentem farmaceuta powinien zebraæ informacje dotycz¹ce czasu trwania oty³oœci, wspó³istnienia innych chorób, stosowanych leków
oraz podejmowanych prób utraty wagi.
Drugi etap to poinformowanie pacjenta
o niekorzystnych skutkach stosowania suplementów diety oraz dzia³aniach niepo¿¹danych zwi¹zanych ze stosowaniem tych
preparatów na w³asn¹ rêkê. Czasami konieczne bêdzie skierowanie pacjenta do lekarza w celu dok³adnego przebadania.
Ewentualny plan diety i sposób postêpowania farmaceuta mo¿e omówiæ z pacjentem
we w³asnym zakresie.
Trzeci etap to udzielnie porady w zakresie prawid³owego ¿ywienia, systematycznej
aktywnoœci fizycznej oraz regularnego monitorowania poziomu cholesterolu, trójglicerydów i glukozy we krwi.
Farmaceuta, zapewniaj¹c pacjentowi poradê w zakresie edukacji oty³oœci, powinien
usystematyzowaæ i zweryfikowaæ wiedzê
odnoœnie najnowszych doniesieñ naukowych w tej dziedzinie. Wiarygodnymi Ÿród³ami informacji w powy¿szym zakresie s¹
instytucje naukowe (Instytut ¯ywnoœci
i ¯ywienia w Warszawie), szkolenia i kursy
podyplomowe organizowane na wydzia³ach farmaceutycznych i lekarskich uczelni
medycznych, a tak¿e czasopisma naukowe
i bran¿owe skierowane do specjalistów
ochrony zdrowia.
Tylko rzetelne informacje przekazane
pacjentowi pozwol¹ na zbudowanie korzystnych relacji miêdzy pacjentem i aptekarzem, utwierdzaj¹cych pacjenta w s³usz-
noœci co do podjêtych kroków w odchudzaniu. Niektóre czasopisma kolorowe czy
programy telewizyjne promuj¹ „cudowne
diety” pozwol¹j¹ce w szybki sposób pozbyæ
siê zbêdnych kilogramów i uzyskaæ oczekiwany efekt. Najczêœciej diety te nie daj¹
mo¿liwoœci utrzymania nale¿ytej wagi, powoduj¹c przy tym „spustoszenie” organizmu, a w efekcie prowadz¹ do problemów
zdrowotnych. Rol¹ farmaceuty w tym momencie jest umiejêtne zweryfikowanie takich informacji w aspekcie obecnego stanu
wiedzy i wskazanie pacjentowi w³aœciwego
postêpowania, zgodnego z aktualnymi standardami naukowymi.
Powszechnie znane kryterium oceny oty³oœci to tzw. wskaŸnik oty³oœci BMI (Body
Mass Index – wspó³czynnik masy cia³a).
Wspó³czynnik ten wyra¿a siê jako stosunek masy do wzrostu. Indeks masy cia³a,
parametr oceniaj¹cy masê cia³a wyliczamy
wed³ug wzoru: masa cia³a [kg]/wzrost2[m2].
Interpretacja BMI wg WHO – prawid³owa
masa cia³a: 18,5-24,9 kg/m2, nadwaga: 25,0-29,9 kg/m2, oty³oœæ: 30,0-39,9 kg/m2.
Przy ci¹g³ym przekarmianiu organizm
cz³owieka gromadzi tkankê t³uszczow¹, co
skutkuje pojawieniem siê oty³oœci. Tkanka
t³uszczowa oprócz tego, ¿e gromadzi energiê w postaci trójglicerydów, wykazuje tak¿e inne funkcje, jak:
– zapewnia ochronê mechaniczn¹,
– zapewnia ochronê termiczn¹,
– zapobiega gromadzeniu siê t³uszczu
wewn¹trz cia³a,
– wytwarza hormony i substancje aktywne metabolicznie.
Zgromadzona tkanka t³uszczowa poza
tym, ¿e stanowi magazyn energii dla organizmu, powoduje tak¿e przykry efekt wizualny. Aktywna wydzielniczo, wytwarza liczne hormony i cytokiny prozapalne, które
odgrywaj¹ rolê w powstaniu zespo³u metabolicznego charakteryzuj¹cego siê oty³oœci¹ brzuszn¹, podwy¿szeniem poziomu
trójglicerydów, nadciœnieniem têtniczym
oraz cukrzyc¹.
Do substancji aktywnych biochemicznie
wydzielanych przez tkankê t³uszczow¹ zaliczamy:
NAUKA I PRAKTYKA
– leptynê, której aktywnoœæ zwi¹zana
jest z zahamowaniem oœrodka g³odu
w mózgu,
– rezystynê i TNF alfa, które powoduj¹
opornoœæ na insulinê i wp³ywaj¹ na powstanie zespo³u metabolicznego,
– angiotensynogen, który jest produkowany przez tkankê t³uszczowa, wykazuje tak¿e zwi¹zek miêdzy oty³oœci¹
i nadciœnieniem,
– PAI-1 inhibitor 1 aktywatora plazminogenu, którego podwy¿szony poziom
prowadzi do zahamowania fibrynolizy,
– interleukinê-6, która nale¿y do cytokin
pozapalnych wytwarzanych przez tkankê t³uszczow¹; u osób oty³ych zwi¹zek
ten jest odpowiedzialny za rozwój
mia¿d¿ycy oraz zakrzepów,
– estrogeny, których wzrost stê¿enia koreluje z powstawaniem nowotworów
oraz z zaburzeniami p³ciowym.
Tkanka t³uszczowa osoby szczup³ej, od¿ywiaj¹cej siê prawid³owo i co najwa¿niejsze
zdrowo, zawiera drobne adipocyty, które
produkuj¹ hormon o nazwie adiponektyna,
która odgrywa rolê protekcyjn¹ przed insulinoopornoœci¹ i mia¿d¿yc¹. Hormon ten zapewnia tak¿e w³aœciwe zgromadzenie sk³adników od¿ywczych po przyjêtym posi³ku.
Z kolei komórki t³uszczowe osoby oty³ej,
¿ywi¹cej siê niezdrowo, niepodejmuj¹cej
minimalnej aktywnoœci fizycznej zawieraj¹
du¿e adipocyty produkuj¹ce czynniki pozapalne (cytokiny), które powoduj¹ powstanie insulinoopornoœci, zaburzenia w uk³adzie krzepniêcia, uk³adzie kr¹¿enia, st³uszczenia narz¹dów wewnêtrznych (w¹troby,
trzustki i serca). Opornoœæ na insulinê
w du¿ej mierze jest spowodowana st³uszczeniem miêœni.
Bardzo istotn¹ rol¹ wspó³czesnego farmaceuty jest zaanga¿owanie siê w promocjê
prawid³owego ¿ywienia wœród najm³odszych, m³odzie¿y i ich rodziców. U ponad
95% dzieci stwierdza siê oty³oœæ prost¹
(pierwotn¹), spowodowan¹ nieprawid³owym ¿ywieniem. Farmaceuta powinien
uœwiadomiæ w pierwszej kolejnoœci rodziców o koniecznoœci zmiany dotychczasowych przyzwyczajeñ ¿ywieniowych, gdy¿ to
oni maj¹ najwiêkszy wp³yw na kszta³towanie
nawyków ¿ywieniowych swoich dzieci. Prawid³owe zachowania prozdrowotne powinny byæ tak¿e promowane w szko³ach i przedszkolach, a farmaceuta wraz z przedstawicielami innych zwodów medycznych (lekarzami, pielêgniarkami i dietetykami) ma za
zadanie w³¹czenie siê w tego typu akcje i jako ekspert podjêcie stosownych kroków.
Wielu rodziców ma problem z nadwag¹
swoich dzieci. Podczas rozmowy w aptece
farmaceuta mo¿e wskazaæ w³aœciwe kierunki dzia³añ, które pomog¹ rozwi¹zaæ
problem w konkretnym przypadku oty³oœci
u dziecka.
Pierwsz¹ istotn¹ spraw¹ jest zebranie informacji dotycz¹cej patogenezy oty³oœci,
np. czy oty³oœæ dziecka jest zwi¹zana
z przebytymi lub aktualnymi chorobami, na
które cierpi dziecko. Oty³oœæ to nie tylko
b³¹d dietetyczny, ale tak¿e wiele innych
przyczyn (tabela).
Rol¹ farmaceuty jest tak¿e zwrócenie
uwagi na rodzaj przyjmowanych leków,
gdy¿ wiele z nich powoduje jatrogenn¹ oty³oœæ. Wœród leków powoduj¹cych tycie wyró¿niamy: pochodne fenotiazyny, glukokortykosteroidy, estrogeny, progesteron,
niektóre leki przeciwhistaminowe, insulinê
w du¿ych dawkach.
Je¿eli zachodzi podejrzenie, i¿ oty³oœæ
dziecka spowodowana jest chorob¹, farmaceuta powinien poinformowaæ rodziców
o koniecznoœci wizyty dziecka u specjalisty
Tkanka t³uszczowa
osoby szczup³ej,
od¿ywiaj¹cej siê
prawid³owo i co
najwa¿niejsze
zdrowo, zawiera
drobne adipocyty,
które produkuj¹
hormon o nazwie
adiponektyna, która
odgrywa rolê
protekcyjn¹ przed
insulinoopornoœci¹
i mia¿d¿yc¹.
➤
55
NAUKA I PRAKTYKA
➤
w celu ustalenia dok³adnej diagnozy
i wprowadzenia leczenia. Niezale¿nie od
podjêtych dzia³añ farmaceuta powinien
tak¿e poinstruowaæ ich o zagro¿eniach
zwi¹zanych z oty³oœci¹ i koniecznoœci
wprowadzenia prozdrowotnego stylu ¿ycia.
W przypadku, kiedy oty³oœæ dziecka jest
spowodowana zaniedbaniem lub b³êdem
dietetycznym, farmaceuta powinien omówiæ z rodzicami sposób ¿ywienia i rolê aktywnoœci fizycznej w celu pozbycia siê zbêd-
Rys. 1. Piramida zdrowego ¿ywienia
ród³o: antyproana.blox.pl/2009/05/Piramida-odzywiania-wg-pro-ana.html
U dzieci starszych
maj¹cych problem
z oty³oœci¹ konieczne
jest wprowadzenie
tzw. ograniczenia
kalorycznego,
z uwzglêdnieniem
ró¿norodnoœci
pokarmowych.
56
nych kilogramów. Bardzo pomocne na tym
etapie jest przeprowadzenie ankiety dotycz¹cej oceny sposobu ¿ywienia dziecka.
Farmaceuta powinien zapoznaæ rodzica
z racjonalnym sposobem ¿ywienia dziecka,
które zapewni dostarczenie niezbêdnych
sk³adników pokarmowych i nie obarczy jego
organizmu zbêdnymi kaloriami, a tak¿e nie
wp³ynie na pogorszenie stanu zdrowia.
Podstawowe zasady zdrowego ¿ywienia:
1. Nale¿y zadbaæ, aby dziecko spo¿ywa³o
5 posi³ków dziennie.
2. Posi³ki powinny byæ o sta³ych porach.
3. Podawanie dziecku warzyw i owoców.
4. Unikanie s³odyczy i s³odkich napojów,
kuchni „œmieciowej” (fast food),
5. Spo¿ywanie ka¿dego dnia produktów
mlecznych.
6. Unikanie przek¹sek pomiêdzy posi³kami (wyj¹tek stanowi¹ warzywa
i owoce).
7. Picie wody, soków nies³odzonych, lekkiej herbaty, kompotów z ograniczon¹
zawartoœci¹ cukru.
8. Spo¿ywanie odpowiedniej iloœæ ryb.
Aby dok³adnie zobrazowaæ zasady zdrowego ¿ywienia, farmaceuta mo¿e pos³u¿yæ
siê tzw. piramid¹ zdrowego ¿ywienia. Jest
to doskona³y przewodnik dla rodziców,
którzy podejmuj¹ wdro¿enie zdrowych nawyków ¿ywieniowych zarówno u siebie jak
i u swoich dzieci.
Piramida ¿ywieniowa jest podzielona na
5 grup ¿ywnoœci. Podstawa piramidy obfituje w produkty zbo¿owe – to one powinny
dostarczaæ g³ównego Ÿród³a energii. Produkty zbo¿owe nale¿y spo¿ywaæ do ka¿dego posi³ku, czyli w iloœci 4-5 porcji dziennie. Kolejn¹ grupê stanowi¹ owoce (3 porcje dziennie) i warzywa (4 porcji dziennie).
Produkty mleczne nale¿y spo¿ywaæ w iloœci
minimum trzech porcji dziennie. Nastêpn¹
grupê stanowi¹ miêso, jaja, oraz roœliny
str¹czkowe. Na samej górze piramidy znajduj¹ siê t³uszcze. Aby byæ zdrowym, nale¿y
spo¿ywaæ t³uszcze pochodzenia roœlinnego.
Trzeba pamiêtaæ, i¿ porcja dania przedstawiona w piramidzie nie dotyczy ca³ego posi³ku, np. 1 porcja owoców to 1 jab³ko, porcja miêsa to plaster wêdliny itp. (rys. 1).
Dobrze zbilansowana dieta powinna byæ
wspomagana poprzez aktywnoœæ fizyczn¹.
Ka¿da dieta powinna byæ dobrana indywidualnie w zale¿noœci od wieku dziecka,
p³ci, aktywnoœci fizycznej oraz wspó³istnienia innych chorób.
W ustalaniu potrzeb pokarmowych u najm³odszych wa¿ne jest, aby udzieliæ w pierwszej kolejnoœci instrukta¿u rodzicom o koniecznoœci stosowania siê do zaleceñ zawartych w piramidzie zdrowego ¿ywienia oraz
zadbanie o prawid³ow¹ aktywnoœæ fizyczn¹
dziecka. Takie postêpowanie z regu³y wystarcza, aby dziecko przesta³o przybieraæ na
wadze, tym bardziej ¿e ma³e dziecko intensywnie roœnie, wiêc przy prawid³owej diecie
nie wykazuje tendencji do tycia.
U dzieci starszych maj¹cych problem
z oty³oœci¹ konieczne jest wprowadzenie
tzw. ograniczenia kalorycznego, z uwzglêdnieniem ró¿norodnoœci pokarmowych. Za-
NAUKA I PRAKTYKA
lecany spadek masy cia³a powinien wynosiæ
max 3 kg tygodniowo. W tym celu konieczne jest obni¿enie dziennej racji kalorii
o ok. 500 kcal. Diety bardziej restrykcyjne
mog¹ wp³ywaæ niekorzystnie na rozwój
i zdrowie dziecka: prowadz¹ m.in. do zahamowania wzrostu, spadku odpornoœci, niedoborów witamin i minera³ów. Nale¿y
mieæ œwiadomoœæ, ¿e tylko stopniowe, powolne odchudzanie jest bezpieczne i przynosi d³ugotrwa³e i wymierne korzyœci. Farmaceuta mo¿e dodatkowo zaproponowaæ
kontrolne wizyty w aptece w celu pomiaru
masy cia³a (1 raz w tygodniu). Poza tym wizyta taka mo¿e dodatkowo wp³ywaæ motywuj¹co na dziecko i jego rodzica.
Farmaceuta powinien dok³adnie omówiæ
z rodzicami dziecka plan postêpowania
i kontroli efektów jego odchudzania.
W tym celu bardzo pomocne jest sporz¹dzenie dzienniczka, w którym odnotowuje
siê informacje dotycz¹ce rodzaju i iloœci
produktów, które dziecko zjada. Czasami
z pozoru drobne b³êdy ¿ywieniowe mog¹
byæ przyczyn¹ problemu z nadwag¹.
Farmaceuta powinien zaanga¿owaæ siê
tak¿e w akcje maj¹ce na celu prewencjê
chorób cywilizacyjnych, jak promowanie
zdrowego stylu ¿ycia i aktywnoœci fizycznej,
akcje maj¹ce na celu wczesne wykrywanie
oty³oœci i wdro¿enie okreœlonego planu redukcji wagi, szkolenia w przedszkolach
i szko³ach przeznaczone dla rodziców, dyrekcji i nauczycieli w zakresie zasad zdrowego ¿ywienia.
Farmaceuta
mo¿e dodatkowo
zaproponowaæ
kontrolne wizyty
w aptece w celu
pomiaru masy cia³a
(1 raz w tygodniu).
mgr farm. Grzegorz Carowicz
Apteka „Dr Max”
58-500 Jelenia Góra
ul. Jana Paw³a II 24
tel. 75 763 30 30
Piœmiennictwo u autora
Szanowni Czytelnicy,
W sprzeda¿y oferujemy ksi¹¿kê opracowan¹
przez zespó³ autorski pod redakcj¹ naukow¹
prof. dr hab. n. farm. Barbary Filipek
Kierownika Katedry Farmakodynamiki Wydzia³u
Farmaceutycznego i Kierownika Studium
Kszta³cenia Podyplomowego Wydzia³u
Farmaceutycznego Uniwersytetu Jagielloñskiego
Collegium Medicum pt. „Profilaktyka oraz
leczenie nadwagi o oty³oœci”
PAWE£ BODERA, BARBARA FILIPEK,
MAREK JÊDRZEJCZAK, JAN RUXER, JACEK SAPA,
BARBARA ZAHORSKA-MARKIEWICZ
PROFILAKTYKA
ORAZ LECZENIE
NADWAGI I OTY£OŒCI
Cena ksi¹¿ki (wraz z kosztem wysy³ki):
dla prenumeratorów
od 1 maja 2011 r. – 47,25 z³ (w tym VAT 5%),
dla nieprenumeratorów 78,25 z³ (w tym VAT 5%)
Wp³acaj¹c kwotê na konto
13 1130 1017 0200 0000 0005 1195
nale¿y podaæ wszystkie dane niezbêdne
do wystawienia faktury VAT
BIBLIOTEKA NAUKOWA
CZASOPISMA APTEKARSKIEGO
57
NAUKA I PRAKTYKA
ANOREKSJA I KACHEKSJA
– NIEDOCENIANY PROBLEM W LECZENIU
CHORÓB NOWOTWOROWYCH
dr n. farm. Jerzy £AZOWSKI
Miêdzynarodowa Federacja Farmaceutyczna (FIP)
Anorexia and cachexia: an underestimated problem in the treatment of cancer
patients
Streszczenie. Zespó³ anoreksja-kacheksja bardzo czêsto towarzyszy chorobie nowotworowej. Dotyczy blisko 80% chorych na raka, a jego wystêpowanie i ciê¿koœæ zale¿¹ od
rodzaju raka. Jest to wielowymiarowe zaburzenie zwi¹zane z ró¿nymi zmianami
fizjologicznymi, psychologicznymi i behawioralnymi spowodowanymi przez chorobê
podstawow¹. Wi¹¿e siê ze z³ymi efektami leczenia oraz znacznie obni¿on¹ jakoœci¹ ¿ycia
chorych. WskaŸnikiem ciê¿koœci zespo³u jest stopieñ utraty masy cia³a, który przyczynia
siê do œmierci blisko po³owy chorych na raka oraz zmniejsza ich podatnoœæ na leczenie.
Niestety, wiedza o klinicznym znaczeniu zespo³u anoreksja-kacheksja jest niedostateczna
wœród zawodów opieki zdrowotnej. Jest on wprawdzie nieuleczalny, ale wczesne jego
rozpoznanie i mo¿liwie najwczeœniejsze rozpoczêcie leczenia umo¿liwia wyd³u¿enie
okresu prze¿ycia oraz pozytywnie wp³ywa na jakoœæ ¿ycia chorych.
S³owa kluczowe: medycyna paliatywna, rak, rola farmaceuty, zespó³ anoreksja-kacheksja.
Summary. The incidence of anorexia-cachexia syndrome is high in cancer patients.
Occurring in approximately 80% of patients with cancer, the prevalence and severity of
the syndrome varies with tumor type. It is a multidimensional maladaptation
encompassing a variety of alterations that range from psychological to behavioral and
is correlated with poor outcomes and compromised quality of life. Weight loss marks
the severity of anorexia-cachexia syndrome and contributes to death in nearly half of
patients with this syndrome, decreases the ability of the patient to undergo cancer
treatment. Unfortunately, awareness of its relevance is suboptimal among the health
professionals. It is important to recognize and treat the syndrome as early as possible in
order to prolong survival and positively influence quality of life.
Keywords: palliative medicine, cancer, pharmacist’s role, anorexia-cachexia syndrome.
W ostatnich latach nasza wiedza o prze³omowych osi¹gniêciach naukowych w biologii molekularnej i genomice znalaz³a odzwierciedlenie w nowatorskich podejœciach
terapeutycznych w chorobach nowotworowych. Dziêki temu radioterapia i chemioterapia uzupe³nione zosta³y terapi¹ genow¹,
która przyczyni³a siê do zwiêkszonego
58
wspó³czynnika odpowiedzi terapeutycznych
oraz wyd³u¿enia ¿ycia, szczególnie w przypadku chorych, których nowotwory nie
poddaj¹ siê ca³kowitemu usuniêciu. I chocia¿ mo¿na leczyæ wiele raków, zaledwie
nieliczni chorzy z przerzutami nowotworowymi mog¹ zostaæ wyleczeni. W efekcie
opieka wspomagaj¹ca ma decyduj¹ce zna-
NAUKA I PRAKTYKA
czenie w leczeniu chorych na raka, w którym onkolodzy mog¹ wywieraæ pozytywny
wp³yw nie tylko na prze¿ycie, ale równie¿
na jakoœæ ¿ycia i stan od¿ywienia chorych.
Wzrost guza wi¹¿e siê z powa¿nymi
zmianami metabolicznymi i neurochemicznymi, które prowadz¹ do wyst¹pienia zespo³u anoreksja-kacheksja. S³owo anoreksja pochodzi od greckiego s³owa orexis
oznaczaj¹cego apetyt, a dok³adnie brak
apetytu. Z kolei s³owo kacheksja wywodzi
siê z greckich s³ów kakos (z³y) i hexis (stan)
[1]. Podczas, gdy anoreksja okreœlana jest
jako utrata chêci jedzenia, która czêsto
prowadzi do zmniejszonego spo¿ycia pokarmu, kacheksjê charakteryzuje znaczna
utrata (do 80%) zarówno tkanki t³uszczowej jak i miêœni szkieletowych, co ostatecznie powoduje hipoalbuminemiê i os³abienie, które wraz z niedokrwistoœci¹, czêstym
powik³aniem wystêpuj¹cym u chorych na
raka, ogranicza aktywnoœæ fizyczn¹ i ostatecznie hamuje syntezê bia³ka [2]. Definiuje siê j¹ czêsto jako utratê masy cia³a wiêksz¹ ni¿ 10% w porównaniu z okresem
sprzed choroby lub wystêpuj¹c¹ w ostatnich 6 miesi¹cach [3].
Rozpoznanie chorych z kacheksj¹ ma zasadnicze znaczenie, gdy¿ jest ona markerem z³ego rokowania i wi¹¿e siê z wieloma
innymi objawami, takimi jak zmniejszone
doustne pobieranie pokarmu, uczucie zmêczenia i s³aboœci, zmiany w wygl¹dzie cia³a,
obni¿ona jakoœæ ¿ycia oraz wyczerpanie
psychospo³eczne [4]. Chorobowoœæ i ciê¿koœæ anoreksji i kacheksji wystêpuj¹cych
u oko³o 80% chorych na raka jest uzale¿niona od rodzaju nowotworu. Najczêœciej
najwiêksza utrata masy cia³a, zazwyczaj
wiêksza ni¿ 10% w porównaniu z okresem
sprzed choroby, wystêpuje u chorych na raka trzustki i raka ¿o³¹dka. W innych nowotworach (np. niedrobnokomórkowym raku
p³uca) utrata apetytu i utrata masy cia³a
staj¹ siê wyraŸne dopiero po rozpoznaniu,
w miarê postêpu choroby [2] (tabela 1).
Ciê¿ka anoreksja i kacheksja s¹ niestety
bardzo czêsto nie oceniane, a próby ich leczenia podejmuje siê zazwyczaj dopiero
w zaawansowanych stadiach choroby [2].
Tabela 1. Wielkoœæ utraty masy cia³a w zale¿noœci od lokalizacji raka [2]
PRZYCZYNY
Przyczyny anoreksji i kacheksji nie s¹ dobrze poznane. Wydaje siê jednak, ¿e s¹
one spowodowane po³¹czeniem zmniejszonego poboru energii i zwiêkszonym jej
wydatkiem.
Zmniejszony pobór energii w postaci
kalorii wystêpuje u wszystkich chorych
z kacheksj¹ i mo¿e byæ spowodowany [5]:
– trudnoœciami w po³ykaniu – ból g³owy
i szyi w rakach przewodu pokarmowego
mo¿e hamowaæ zdolnoœæ do po³ykania;
– leczeniem choroby – u pacjentów poddawanych chemio- i radioterapii wystêpuj¹ nudnoœci, wymioty, zmiany
w odczuwaniu smaku oraz stany zapalne jamy ustnej, które mog¹ przyczyniaæ siê do zmniejszonego poboru kalorii i os³abionego wch³aniania
– zaparciami, które mog¹ byæ spowodowane rakiem lub zabiegiem chirurgicznym;
– bólem – powszechnie wystêpuje w zaawansowanej chorobie nowotworowej
i mo¿e hamowaæ chêæ jedzenia;
– wyczerpaniem psychicznym – niepokój
i depresja towarzysz¹ niemal wszystkim
chorym na raka i w wielu innych ciê¿kich chorobach jako skutek niepewnoœci
Przyczyny anoreksji
i kacheksji nie s¹
dobrze poznane.
Wydaje siê jednak,
¿e s¹ one
spowodowane
po³¹czeniem
zmniejszonego
poboru energii
i zwiêkszonym jej
wydatkiem.
➤
59
NAUKA I PRAKTYKA
➤
Po³¹czenie anoreksji
z kacheksja stanowi
z³o¿ony zespó³
zwi¹zany
z zaburzeniami
w metabolizmie
lipidów,
wêglowodanów,
bia³ek i energii.
Zespó³ ten mo¿e byæ
skutkiem dzia³ania
znajduj¹cych siê
we krwi czynników
uwalnianych
przez nowotwór
lub powsta³ych
w organizmie
w reakcji na niego.
zwi¹zanej z chorob¹, jej rozpoznaniem,
leczeniem i rokowaniem; mo¿e to byæ
czêsto przyczyn¹ zmniejszonego poboru pokarmu;
– hypercalcemi¹, która jest czêstym powik³aniem w raku i mo¿e byæ przyczyn¹
nudnoœci, wymiotów i utraty apetytu.
Zwiêkszone zu¿ycie energii. Próby
zwiêkszania poboru kalorii u chorych z kacheksj¹, które polegaj¹ na doradzaniu dotycz¹cym diety, ¿ywieniu enteralnym i parenteralnym, oraz œrodki pobudzaj¹ce apetyt
nie powstrzymuj¹ skutecznie procesu kacheksji. W ka¿dym razie zmniejszony pobór
energii nie jest wy³¹cznie odpowiedzialny za
znaczna utratê masy cia³a i zmiany w jego
sk³adzie. Kacheksja mo¿e rozwin¹æ siê
u chorych nawet bez obecnoœci anoreksji.
Wskazuje to, ¿e zwiêkszone wydatkowanie
energii przyczynia siê do obserwowanego
Tabela 2. Zmiany w metabolizmie podstawowych sk³adników
¿ywieniowych
Metabolizm wêglowodanów
W kacheksji nowotworowej guz wykorzystuje glukozê jako
podstawowe Ÿród³o energii. Wytwarza z niej du¿e iloœci mleczanów, które w w¹trobie ulegaj¹ ponownej przemianie w glukozê
w cyklu Coriego. Proces ten wymaga du¿ego nak³adu energii
i przyczynia siê do rozwoju kacheksji [1].
Metabolizm t³uszczy
Zapotrzebowanie energetyczne chorych z kacheksj¹ jest
przyczyn¹ przyspieszonego metabolizmu tkanki t³uszczowej,
który w najwiêkszym stopniu przyczynia siê do utraty masy cia³a. Zwiêkszony metabolizm t³uszczy powoduje wzrost poziomu
glicerolu i wolnych kwasów t³uszczowych we krwi. S¹ one wykorzystywane jako substrat do produkcji glukozy. Zwiêkszona
mobilizacja t³uszczy jest spowodowana czynnikiem mobilizacji
t³uszczy wytwarzanym przez nowotwór [7].
Metabolizm bia³ka
W kacheksji dochodzi do utraty bezt³uszczowej masy cia³a
i miêœni spowodowanej zmniejszon¹ syntez¹ bia³ka i jego zwiêkszonym rozk³adem. Powoduje to os³abienie si³y fizycznej, przyczynia siê do s³abej czynnoœci uk³adu odpornoœciowego i skraca
okres prze¿ycia chorego. Utrata masy miêœniowej i masy cia³a wykazuje siln¹ wspó³zale¿noœæ z osoczowymi poziomami czynnika
pobudzaj¹cego rozk³ad bia³ka. Czynnik ten mo¿e powodowaæ
rozk³ad bia³ka oraz hamowaæ jego syntezê oraz aktywowaæ ró¿ne
szlaki proteolityczne, powoduj¹c zanik miêœni szkieletowych [8].
60
u chorych na raka spadku masy cia³a, co ró¿ni siê zdecydowanie od podobnego zjawiska
obserwowanego w prostym g³odzeniu [1].
PATOFIZJOLOGIA
Po³¹czenie anoreksji z kacheksja stanowi
z³o¿ony zespó³ zwi¹zany z zaburzeniami
w metabolizmie lipidów, wêglowodanów,
bia³ek i energii. Zespó³ ten mo¿e byæ skutkiem dzia³ania znajduj¹cych siê we krwi
czynników uwalnianych przez nowotwór
lub powsta³ych w organizmie w reakcji na
niego. Za podstawowe mediatory przyczyniaj¹ce siê do kacheksji uwa¿a siê cytokiny:
czynnik martwicy guza α (TNF-α), interleukiny 1 i 6 (IL-1 i IL-6) oraz interferon-α,
o czym œwiadczy to, ¿e u niektórych pacjentów chorych na raka zaobserwowano podwy¿szone poziomu TFN-α i IL-1 i IL-6,
które korelowa³y z rozwojem guza [3].
Nieprawid³owoœci metaboliczne charakteryzuj¹ siê wzrostem przetwarzania bia³ka, katabolizmem miêœni, opornoœci¹ na
insulinê, zwiêkszon¹ syntez¹ i tolerancja
glukozy, zwiêkszonym metabolizmem lipidów, zmniejszona lipogenez¹, zwiêkszonym poziomem triglicerydów, obni¿onym
poziomem cholesterolu HDL oraz wahaniami w wydatkowaniu energii [6]. Wszystkie te zaburzenia przyczyniaj¹ siê do utraty
masy cia³a oraz miêœni szkieletowych
i ostatecznie prowadz¹ do zgony pacjenta.
Parafrazuj¹c kliniczne konsekwencje tej
œmiertelnej kombinacji, mo¿na powiedzieæ,
¿e chorzy z zespo³em anoreksja-kacheksja
mog¹ zjadaæ samych siebie [2] (tabela 2).
ROZPOZNANIE
Obecnoœæ anoreksji najlepiej mo¿na
stwierdziæ poprzez zidentyfikowanie objawów obiektywnych, takich jak wczesne poczucie sytoœci, zmiany w odczuwaniu smaku
oraz nudnoœci oraz ocenê ich ciê¿koœci. Czasami rozpoznanie anoreksji opiera siê na
stwierdzeniu zmniejszonego poboru energii.
Mo¿e to jednak byæ myl¹ce, bowiem mo¿e
on byæ spowodowany trudnoœciami w po³ykaniu i depresji, a nie anoreksj¹.
NAUKA I PRAKTYKA
Rozpoznanie kacheksji mo¿e byæ trudne,
gdy¿ jest ona utajona i jej rozwój znacznie
wyprzedza objawy kliniczne. Kacheksja
zwi¹zana z rakiem z biologicznego punktu
widzenia charakteryzuje siê zwiêkszon¹ aktywnoœci¹ wewn¹trzkomórkowych szlaków
proteolitycznych, co objawia siê utrat¹ masy cia³a, chocia¿ zwiêkszona aktywnoœæ
wa¿nych uk³adów proteolitycznych mo¿na
zaobserwowaæ nawet przy braku zmniejszenia masy cia³a, szczególnie w przypadku
nowotworów, o których wiadomo, ¿e maj¹
negatywny wp³yw (np. trzustki, prze³yku
i ¿o³¹dka). Z uwagi na powy¿sze fakty kacheksja powinna byæ leczona ju¿ w jej
przedklinicznym stadium, gdy prawdopodobieñstwo skutecznego zapobiegania
utracie miêœni jest wiêksze ni¿ w chorobie
zaawansowanej [2].
LECZENIE
Niestety, kacheksja jest œciœle zwi¹zana
z rozwojem nowotworu i jej wyleczenie jest
mo¿liwe tylko w przypadku ca³kowitego
usuniêcia raka. U znacznej wiêkszoœci chorych jest to jednak cel nieosi¹galny, ale mo¿na przynajmniej staraæ siê spowolniæ proces
postêpu kacheksji, wyd³u¿yæ okres prze¿ycia
chorych i poprawiæ ich jakoœæ ¿ycia. Mo¿na
to osi¹gn¹æ poprzez dzia³ania maj¹ce na celu poprawê apetytu chorych (od¿ywianie, leki), a tak¿e dzia³ania psychologiczne i edukacyjne. Wa¿ne jest te¿ takich wspó³istniej¹cych dolegliwoœci, jak: niepokój, utrudnienia w po³ykaniu, nudnoœci, odwodnienie, zaparcia oraz zaka¿enia ust i ogólnoustrojowe.
¯YWIENIE
Przyczyny zani¿onego poboru pokarmu
i s³aby apetyt (np. nudnoœci i wymioty wynikaj¹ce z toku leczenia, stany zapalne
b³on œluzowych ust i obstrukcje w przewodzie pokarmowym) powinny byæ leczone
w miarê mo¿liwoœci za pomoc¹ interwencji
paliatywnych.
Poprawa apetytu i poboru pokarmu nie
wi¹¿e siê z wyd³u¿eniem okresu prze¿ycia,
ale mo¿e poprawiaæ jakoœæ ¿ycia pacjenta
i jego rodziny oraz jego dobre samopoczucie. Poprawie apetytu mo¿e sprzyjaæ [5]:
– zaproponowanie pacjentowi lubianych
przez niego potraw i suplementów diety (je¿eli sprawiaj¹ one pacjentowi
przyjemnoœæ),
– wyeliminowanie ograniczeñ dietetycznych,
– zmniejszenie jednorazowych porcji
i nadanie pokarmowi apetycznego wygl¹du,
– unikanie pokarmów, których zapachu
pacjent nie lubi,
– zachêcanie do drinków alkoholowych
(je¿eli pacjent je lubi), gdy¿ alkohol
pobudza apetyt.
¯YWIENIE ENTERALNE
I PARENTERALNE
Sztuczne od¿ywianie enteralne i parenteralne jest niew³aœciwe u wiêkszoœci pacjentów z zaawansowan¹ chorob¹ i mo¿e utrudniaæ przekazanie chorego opiece hospicyjnej lub paliatywnej. Ten rodzaj leczenia
wi¹¿e siê ze znacznymi kosztami, niesie ze
sob¹ ryzyko zwiêkszonej chorobowoœci (np.
nierównowaga elektrolitowa lub zaka¿enia)
oraz umieralnoœci. Co wiêcej, w zaawansowanych rakach nie wykazano, by powodowa³o ono wyd³u¿enie prze¿ycia. Metaanaliza chorych na raka poddawanych chemioterapii wykaza³a skrócenie okresu prze¿ycia
i zwiêkszon¹ podatnoœæ na zaka¿enia pacjentów, u których stosowano ca³kowite ¿ywienie parenteralne (TPN) [8]. Stosowanie
¿ywienia enteralnego lub parenteralnego
powinno byæ ograniczone do chorych,
u których wystêpuj¹ symptomy g³odzenia,
takich jak pacjenci z obstrukcyjnymi nowotworami przewodu pokarmowego, z bolesnym zapaleniem œluzówek jamy ustnej lub
z ciê¿kimi utrudnieniami w po³ykaniu oraz
chorzy na raka szyi i g³owy [6].
INTERWENCJE PSYCHOLOGICZNE
W wielu przypadkach pozytywne efekty
mo¿na uzyskaæ za pomoc¹ leczenia uzupe³niaj¹cego: hipnozy, odpoczynku, psychote-
➤
61
NAUKA I PRAKTYKA
➤
rapii grupowej, a tak¿e poprzez udzielanie
porad polegaj¹cych na [5]:
– zachêcaniu pacjentów i ich rodzin do
wspó³pracy zmniejszaj¹cej zaburzenia
psychiczne z obu stron,
– edukowaniu i wspieraniu rodzin i opiekunów, ale równie¿ chorych,
– pomaganiu rodzinie i opiekunom
w rozró¿nianiu miêdzy normalnym postêpem choroby (nad którym nie maj¹
oni kontroli), a sprawami, które pomog¹ czuæ siê pacjentowi lepiej i bêd¹ eliminowa³y jego wyobcowanie,
– ocenie, w jaki sposób pacjent jest zaabsorbowany swoimi objawami, bior¹c
pod uwagê frakt, ¿e czêsto rodzina mo¿e byæ bardziej zestresowana ni¿ sam
pacjent,
– oddzia³ywaniu na jakoœæ ¿ycia pacjenta
i jego rodziny.
FARMAKOTERAPIA
Próby farmakoterapii kacheksji ró¿nymi
lekami przynios³y tylko ograniczone powodzenie. Najlepiej przebadanym lekiem
w anoreksji i kacheksji jest octan megestrolu. Zwiêksza apetyt u pacjentów onkologicznych w sposób uzale¿niony od wielkoœci dawki, wp³ywa korzystnie na pobór pokarmu, uczucie zmêczenia, powoduje przybór masy cia³a i poprawia ogóln¹ jakoœæ ¿ycia. Na ogó³ zaleca siê, by octan megestrolu by³ stosowany przewlekle (przez tygodnie lub miesi¹ce). Jednak takie dzia³ania
niepo¿¹dane tego leku jak zatory z zakrzepami, krwawienia miedzymiesi¹czkowe,
obrzêki, hiperglikemia, nadciœnienie, objawy Cuishinga, ³ysienie oraz st³umienie
czynnoœci nadnerczy ograniczaj¹ jego stosowanie. Poza tym przybór masy cia³a uzyskiwany dziêki megestrolowi mo¿e byæ spowodowane ogólnym przyrostem masy cia³a
retencji wody, a nie zahamowaniem ubytku
masy miêœniowej. Dlatego zastosowanie tego leku u pacjentów z zaawansowan¹ choroba powinna poprzedzaæ staranna analiza
ryzyka i korzyœci [2, 3, 6, 9].
Pobudzaj¹ce apetyt w³aœciwoœci kortykosteroidów (deksametazon, metylopredniso-
62
lon i prednisolon) s¹ dobrze znane, ale ich
korzystne efekty ograniczaj¹ siê do 2-4 tygodni. Przez krótkie okresy czasu s¹ one dobrze tolerowane. Kortykosteroidy wykazuj¹
te¿ pewien korzystny wp³yw na uczucie zmêczenia i samopoczucie, ale wiêkszoœæ badañ
nie potwierdzi³a istotnego wzrostu masy cia³a. Maj¹ równie¿ powa¿ne dzia³ania niepo¿¹dane, jak nie¿yt ¿o³¹dka, retencja p³ynów,
hiperglikemia, zahamowanie czynnoœci osi
podwzgórze-przysadka-nadnercza, bezsennoœæ, psychozy, których wystêpowanie
zwiêksza siê wraz z przed³u¿aj¹cym siê ich
podawaniem. Ich stosowanie powinno byæ
zastrze¿one dla pacjentów z oczekiwanym
okresem prze¿ycia mniejszym ni¿ 6 miesiêcy
i tych, którzy mog¹ odnieœæ korzyœci z ich
w³aœciwoœci przeciwwymiotnych i przeciwbólowych [2, 3, 6, 9].
W³aœciwoœci zwiêkszania apetytu maj¹
te¿ syntetyczne kannabinoidy (dronabinol
i nasilone). W badaniach klinicznych wykaza³y one korzystne efekty na nudnoœci i nastrój, ale ich stosowanie mog¹ ograniczaæ
uzale¿nione od wielkoœci dawki dzia³ania
niepo¿¹dane na oœrodkowy uk³ad nerwowy
[2, 3, 6, 9].
W przypadku innych leków czasami zalecanych w leczeniu anoreksji i kacheksji, takich jak metoklopramid, siarczan hydralazyny, cyproheptadyna i pentoksyfylina, istniej¹ tylko ograniczone dowody potwierdzaj¹ce ich korzystny wp³yw na apetyt
i wzrost masy cia³a. Metoklopramid mo¿e
byæ przydatny u pacjentów z objawami
opóŸnionego opró¿niania ¿o³¹dka, które
mog¹ przyczyniaæ siê do uczucia wczesnej
sytoœci i nudnoœci [2, 3, 6, 9].
W niektórych populacjach pacjentów
mog¹ byæ przydatne inne leki, jak nitrazapina i olanzapina, które powoduj¹ znaczny
przyrost masy cia³a, ale niezbêdne s¹ dalsze
badania kontrolowane, które pozwol¹ na
okreœlenie optymalnego ich dawkowania
oraz ich potencjalne korzyœci.
Nowsze badania wykraczaj¹ poza tradycyjne œrodki poprawiaj¹ce patent i zwiêkszaj¹ce
masê cia³a. Obiecuj¹ce efekty uzyskano, stosuj¹c melatoninê, która – jak siê wydaje –
wp³ywa na aktywnoœæ cytokin we wzroœcie
NAUKA I PRAKTYKA
guza poprzez zmniejszenie iloœci znajduj¹cego siê w kr¹¿eniu TNF-α i IL-6. W jednym
z badañ obejmuj¹cym 100 pacjentów z niepoddaj¹cymi siê leczeniu przerzutowymi guzami litymi zaobserwowano zmniejszony
spadek masy cia³a u chorych u otrzymuj¹cych melatoninê ni¿ u tych, którym zapewniano tylko najlepsz¹ opiekê podtrzymuj¹c¹.
Melatonina okaza³a siê te¿ korzystna u pacjentów z zaawansowanymi nowotworami
poddawanymi chemioterapii dziêki obni¿aniu toksycznoœci leków cytotoksycznych i wyd³u¿aniu okresu prze¿ycia, a tak¿e poprawie
stanu czynnoœciowego chorych. Jest lekiem
dobrze tolerowanym, a g³ównym dzia³aniem
niepo¿¹danym jest nadmierna sennoœæ [3, 9].
Jak wykaza³y przeprowadzone w ostatnich latach ograniczone badania kliniczne,
suplementacja kwasami t³uszczowymi
omega-3, a zw³aszcza kwasem eikozapentaenowym przeciwdzia³a wytwarzaniu prozapalnych cytokin, zmniejsza spadek masy
cia³a i sprzyja jej wzrostowi, a tak¿e wyd³u¿a okres prze¿ycia kachetycznych chorych
na raka. Jednak istniej¹ce dowody s¹ niewystarczaj¹ce, by zadecydowaæ, czy ten
sposób jest lepszy ni¿ placebo [3, 5, 9].
ROLA FARMACEUTY
Z uwagi na du¿e rozpowszechnienie oraz
negatywny wp³yw na jakoœæ ¿ycia farmaceuci powinni umieæ rozpoznawaæ znamienne objawy utraty apetytu i niezamierzonego spadku masy cia³a, jak równie¿
wspó³istniej¹cych objawów chorobowych
przyczyniaj¹cych siê do z³ego samopoczucia i wyczerpania chorego. Farmaceuci powinni byæ zaznajomieni z aktualnymi sposobami leczenia i znaæ oczekiwane cele leczenia, by móc pomagaæ pacjentom
w utrzymywaniu i poprawie jakoœci ¿ycia
zwi¹zanej z chorob¹.
Zw³aszcza farmaceuci onkologiczni mog¹
odgrywaæ wa¿n¹ rolê w rozpoznawaniu anoreksji i kacheksji u pacjentów w chorobie terminalnej i zalecaæ jak najlepsze podejœcie
w postêpowaniu z objawami. Robi¹c to, musz¹ starannie pomagaæ w identyfikowaniu
poddaj¹cych siê leczeniu i odwracalnych
przyczyn anoreksji lub kacheksji, takich jak
ból, depresja, dolegliwoœci ze strony przewodu pokarmowego (np. zaparcia, nudnoœci
i wymioty lub opóŸnione opró¿nianie ¿o³¹dka), jamy ustnej (np. stan zapalny b³on œluzowych, suchoœæ ust, zapalenie dro¿d¿akowe,
zmiany w odczuwaniu smaku) i/lub zaburzenia funkcji poznawczych (np. demencja).
Dla rozpoznania przyczyn i ciê¿koœci zespo³u anoreksja-kacheksja niezbêdna jest staranna ocena, która uwzglêdni wyniki badañ
klinicznych, wywiad dotycz¹cy utraty masy
cia³a, ocena poboru kalorii oraz towarzysz¹ce objawy (uczucie zmêczenia i s³aboœci oraz
zaburzenia psychiczne) i powinna ona stanowiæ podstawê decyzji terapeutycznych.
Adres do korespondencji
03-948 Warszawa
ul. Miko³ajczyka 12/72
tel. 22 671 54 16
Piœmiennictwo:
1. Tisdale M.J.: Biology of cachexia. J. Nat. Cancer
Inst. 1997; 89:1763.
2. Laviano A i wsp.: Therapy insight: cancer anorexia-cachexia syndrome – when all you can eat is yourself. Nature Clin. Pract. Oncology 2005; 2: 158.
3. Inui A.: Cancer anorexia-cachexia syndrome: current issues in research and management. CA Cancer J.Clin. 2002;52:72.
4. Fasinger R.L., Pereira J.: Clinical assessment and
decision-making in cachexia and anorexia. [w:]
Doyle D., Hanks G., Cherny N. i wsp.: Oxford text
book of palliative medicine. Wyd. 3. Oxford Press,
New York 2001: 533.
5. Manson P.: Anorexia-cachexia – the conditions
and its causes. Hosp. Pharm. 2007:14, 249.
6. Huskey A.G.: Anorexia and cachexia. [w:] Strickland J.M.: Palliative Pharmacy Care. Am. Health-System Pharmacy. Bethesda. 2009 str. 47.
7. Tisdale M.: Cancer cachexia: metabolic alterations
and clinical manifestation. Nutrition 1997; 13: 1.
8. Tisdale M.: Pathogenesis of cancer cachexia.
J. Supp. Oncol. 2003; 1: 159.
9. Fanelli F. i wsp.: Plasma tryptophan and anorexia
in human cancer. Eur. J. Canc. Clin. Oncol. 1986;
22:89.
10. McGeerA.J., Detsky A.S., O’Rourke K.: Parenteral nutrition in cancer patients undergoing chemotherapy: a meta-analysis. Nutrition 1990;6:233.
11. Kotler D.P.: Cachexia. Ann. Int. Med. 2000;
133:622.
Z uwagi na du¿e
rozpowszechnienie
oraz negatywny
wp³yw na jakoœæ
¿ycia farmaceuci
powinni umieæ
rozpoznawaæ
znamienne objawy
utraty apetytu
i niezamierzonego
spadku masy cia³a,
jak równie¿
wspó³istniej¹cych
objawów
chorobowych
przyczyniaj¹cych siê
do z³ego
samopoczucia
i wyczerpania
chorego. Farmaceuci
powinni byæ
zaznajomieni
z aktualnymi
sposobami leczenia
i znaæ oczekiwane
cele leczenia, by móc
pomagaæ pacjentom
w utrzymywaniu
i poprawie jakoœci
¿ycia zwi¹zanej
z chorob¹.
63
NAUKA I PRAKTYKA
ŒWIETLIK LEKARSKI
W FITOTERAPII SCHORZEÑ OCZU
dr n. farm. Jerzy JAMBOR
Polski Komitet Zielarski
WyobraŸmy sobie niepozorn¹ i niewielk¹ roœlinkê, ca³¹ pokryt¹ gruczo³owymi
w³oskami, mierz¹c¹ nie wiêcej ni¿ 30 cm
wysokoœci, z równomiernie ulistnion¹ ³odyg¹, która kwitnie, a kwiaty ma ró¿nej
barwy, od bieli do fioletu, z charakterystyczn¹ ¿ó³t¹ plamk¹ u do³u. Na tle zielonych traw przypomina p³on¹c¹ œwieczkê.
Jak¹ mo¿e nosiæ nazwê? Oczywiœcie –
œwietlik. W terminologii ludowej nazywano tê roœlinkê tak¿e œwieczkami, ptasimi
oczkami albo oczank¹, poniewa¿ stosowana by³a zewnêtrznie jako lek przeciwzapalny w chorobach oczu. Inny Ÿród³os³ów ma ³aciñska nazwa tej roœliny – Euphrasia pochodzi od greckiego s³owa euphrasia, czyli radoœæ, weso³oœæ, dobre samopoczucie.
Œwietlik by³ dobrze znany ju¿ w medycynie greckiej, czego dowodzi wzmianka
w „Historia naturalis” Pliniusza. W œredniowieczu znane by³o wino œwietlikowe
o niesprecyzowanym dzia³aniu. Œwietlik
opisywany by³ w renesansowych herbariach, np. w „Zielniku” Syreniusza, póŸniej
tak¿e w „Dykcyonarzu roœlinnym” ksiêdza
Krzysztofa Kluka i w wielu dzie³ach homeopatycznych.
Jest to roœlina pospolicie wystêpuj¹ca
w Europie, z wyj¹tkiem Skandynawii i basenu Morza Œródziemnego. W Polsce œwietlik roœnie najczêœciej w po³udniowych rejonach kraju, nawet w wy¿szych partiach
gór (do 1200 m wysokoœci), najczêœciej na
³¹kach, bagnach, torfowiskach.
64
Ziele œwietlika lekarskiego (Euphrasiae
herba) jest surowcem zielarskim pozyskiwanym wy³¹cznie ze stanu naturalnego.
Nie ma ¿adnych plantacji œwietlika, a prób
ich za³o¿enia nie podejmuje siê z dwóch
powodów. Po pierwsze: tego surowca nie
przerabia siê w du¿ych iloœciach, po drugie: taka uprawa by³aby szalenie trudna,
gdy¿ œwietlik musi mieæ specjalnych ¿ywicieli. Przy mechanicznym zbiorze te¿ zapewne by³by k³opot z oddzieleniem œwietlika od roœliny, na której paso¿ytuje. Najwiêkszymi dostawcami ziela œwietlika s¹
obecnie Bu³garia, Wêgry i kraje dawnej
Jugos³awii.
Œwietlik lekarski (Euphrasia officinalis)
nale¿y do rodziny trêdownikowatych (Scrophulariae), która skupia wiele wa¿nych roœlin leczniczych, jak: naparstnica purpurowa (Digitalis purpurea), naparstnica we³nista (Digitalis lanata), dziewanna wielkokwiatowa (Verbascum thapsiforme), przetacznik leœny (Veronica officinalis) i inne.
Trêdownikowate to ciekawa i liczna rodzina, skupiaj¹ca oko³o 5000 gatunków, w tym
wiele krzewów i drzew. W Polsce s¹ to jednak g³ównie roœliny zielne, pospolite chwasty polne lub ³¹kowe. Wœród nich du¿o roœlin truj¹cych, jak np. konitrud b³otny
(Gratiola officinalis) czy lnica pospolita
(Linaria vulgaris). Rodzina trêdownikowatych nale¿y do rzêdu trêdownikowców
(Scrophulariales). Nazwa rodziny, podobnie jak i rzêdu, pochodzi od jej modelowego przedstawiciela, którym jest trêdownik
NAUKA I PRAKTYKA
rozwija. Poza tym œwietlik wykazuje niewiarygodn¹ wrêcz zdolnoœæ do krzy¿owania siê z innymi pokrewnymi gatunkami.
Te wszystkie sk³onnoœci powoduj¹, ¿e bardzo trudno jest zaliczyæ konkretn¹ roœlinê
do okreœlonego gatunku. A z farmaceutycznego punktu widzenia w³aœciwie nie
ma potrzeby tego czyniæ. Ostatnio wielu
autorów powraca wiêc chêtnie do pojêcia
gatunku zbiorowego i pos³uguje siê star¹
➤
© Ze zbiorów w³asnych Phytopharm Klêka SA
(Scrophularia). Do niezwyk³ego rzêdu trêdownikowców nale¿¹ roœliny tajemnicze,
wiele z nich to roœliny o podejrzanej reputacji, powi¹zane z czarn¹ magi¹, jak mandragora, wilcza jagoda i psianka.
Je¿eli przyjrzymy siê bli¿ej ró¿nym
gatunkom z rodziny trêdownikowatych,
zauwa¿ymy, ¿e wykazuj¹ one pewn¹
szczególn¹ tendencjê: wraz z ewolucyjnym rozwojem zmieniaj¹ siê z roœlin samo¿ywnych w cudzo¿ywne, a wiêc staj¹ siê paso¿ytami. Wspomniana dziewanna jest jeszcze w pe³ni
samo¿ywna, ale ³uskiewnik ró¿owy (Lathraea aquamaria) to ju¿ typowy paso¿yt, który nie posiada
chlorofilu i czerpie po¿ywienie z korzeni drzew, na
których paso¿ytuje.
Œwietlik jest roœlin¹ trudn¹ do botanicznego sklasyfikowania. W wyniku przeprowadzonych w XX wieku
badañ wyodrêbniono a¿ 15
ró¿nych gatunków (a mo¿e
odmian?) œwietlika. Najnowsze podrêczniki zielarskie podaj¹, ¿e trzy œwietliki mog¹ byæ surowcem zielarskim: œwietlik wyprê¿ony
(Euphrasiae stricta), œwietlik ³¹kowy (Euphrasia
rostkoviana) i œwietlik
zwartolistny (Euphrasia
curta). Prawdê mówi¹c, te
botaniczne odkrycia nie
maj¹ jednak du¿ego znaczenia dla farmacji i kiedy
zajrzymy do monografii
Komisji E, znajdziemy tam
tylko star¹ nazwê – œwietlik lekarski. Sk¹d wiêc takie rozbie¿noœci? Otó¿ na
budowê œwietlika wywiera
ogromny wp³yw œrodowisko, a tak¿e ¿ywiciel. Nie
bez znaczenia jest te¿ sezon, w którym roœlina siê
65
NAUKA I PRAKTYKA
➤
66
nazw¹ œwietlika lekarskiego, w której
mieszcz¹ siê wszystkie odmiany maj¹ce
znaczenie lecznicze.
Dominuj¹c¹ grup¹ zwi¹zków czynnych
œwietlika s¹ glikozydy irydoidowe, jak aukubina, katalpol, izorozyd, eufrozyd itd.
Jest tych glikozydów w œwietliku sporo,
bo ponad 1%. S¹ to zwi¹zki z grupy monoterpenów cyklopentanowych. Uchodz¹
za pochodne zwi¹zku o nazwie irydoidial,
odkrytego kilkadziesi¹t lat temu w wydzielinie mrówek Irydomyrmex, u których
spe³nia pewne funkcje obronne. Te w³aœnie irydoidy wyizolowane z mrówek okaza³y siê pierwszymi zwi¹zkami antybiotycznymi pochodz¹cymi od zwierz¹t.
Wczeœniej, jak wiadomo, uwa¿ano, ¿e antybiotyki wytwarzane s¹ wy³¹cznie przez
mikroorganizmy. To odkrycie kolejny raz
unaoczni³o naukowcom, ¿e te same
zwi¹zki mog¹ byæ obecne i w roœlinach,
i u zwierz¹t.
Irydoidy cechuj¹ siê wyraŸn¹ aktywnoœci¹ biologiczn¹ i maj¹ du¿e znaczenie
w farmacji. Wystêpuj¹ w wielu surowcach
zielarskich, przede wszystkim w surowcach goryczkowych, pobudzaj¹cych wydzielanie soków trawiennych. Irydoidy s¹
tak¿e jednym ze sk³adników decyduj¹cych
o dzia³aniu uspokajaj¹cym koz³ka lekarskiego. Podobne zwi¹zki z grupy aukubiny, wystêpuj¹ce np. w babce lancetowatej,
maj¹ w³aœciwoœci przeciwzapalne i przeciwalergiczne.
Œwietlik zawiera te¿ sporo garbników (typu Tubiflorae), o w³aœciwoœciach ³agodnie
œci¹gaj¹cych. W sk³adzie chemicznym tej
roœliny znajdziemy tak¿e fenolokwasy, flawonoidy, sterole, a tak¿e alkaloidy. Te
ostatnie nie zosta³y jednak do koñca jeszcze poznane. Mimo ¿e wiemy sporo o chemizmie i w³aœciwoœciach biologicznych tej
roœliny, nadal kryje ona w sobie wiele zagadek i wymaga dalszych badañ fitochemicznych oraz fitofarmakologicznych.
Wed³ug monografii Komisji E przetwory
ze œwietlika stosuje siê zewnêtrznie do
przemywañ, ok³adów i k¹pieli oczu w chorobach zwi¹zanych ze schorzeniami naczyñ
i zapaleniami. Komisja E dopuszcza te¿
stosowanie preparatów ziela œwietlika przy
kaszlu, katarze, chorobach skóry oraz jako
œrodek ¿o³¹dkowy. Pomimo przyjêcia tak
szerokiego zakresu stosowania do tej pory
nie potwierdzono tego jeszcze badaniami
klinicznymi.
W praktyce ziele œwietlika stosuje siê najczêœciej w formie wodnego wyci¹gu (naparu) w stanach zapalnych powiek, spojówek,
woreczka ³zowego, a tak¿e na tzw. jêczmienie oraz w stanach zmêczenia oczu nadmiarem promieni s³onecznych, sztucznym
oœwietleniem, monitorem komputera. Jest
on równie¿ skuteczny w alergicznych chorobach oczu wywo³anych kurzem, py³kami
lub dymem. Czêsto zaleca siê sporz¹dzanie
naparu ze œwietlika w po³¹czeniu z rumiankiem. Trzeba podkreœliæ, ¿e jest to poszukiwany w aptekach, wprost niezast¹piony
œrodek na stany zapalne oczu.
dr n. farm. Jerzy Jambor
Prezes Polskiego Komitetu Zielarskiego
Phytopharm Klêka SA
63-040 Nowe Miasto n/Wart¹, Klêka 1
tel. 061 286 85 05
CHOROBY RZADKIE, CZYLI SIEROCE
Bogdan OSTROWSKI
Redakcja „Czasopisma Aptekarskiego” w Warszawie
Chorobami rzadkimi (sierocymi) przyjêto nazywaæ te grupa ró¿norodnych schorzeñ
przewlek³ych, na które cierpi
nie wiêcej ni¿ 5 na ka¿de
10 000 osób w danej populacji.
Medycyna mimo nieustannego
postêpu wci¹¿ wie o nich niewiele. W przewa¿aj¹cej czêœci
s¹ to schorzenia o pod³o¿u genetycznym, tak¿e rzadkie odmiany nowotworów oraz choroby autoimmunologiczne.
Choroby rzadkie dotycz¹ pacjentów w ka¿dym wieku, bardzo czêsto dzieci. Szacuje siê, ¿e
w Unii Europejskiej na choroby
rzadkie cierpi od 6 do 8% spo³eczeñstwa, czyli nawet 36 milionów osób. W Polsce na choroby rzadkie cierpi kilkadziesi¹t
tysiêcy pacjentów. Oznacza to,
¿e prawdopodobieñstwo spotkania siê z jak¹kolwiek chorob¹ rzadk¹ jest du¿e.
Dotychczas zdiagnozowano
oko³o 8 tysiêcy chorób rzadkich,
a ich lista wci¹¿ nie jest kompletna. Zalicza siê do nich m.in. mukowiscydozê, hemofiliê, porfiriê,
mukopolisacharydozê, dystrofiê
nerwowo-miêœniow¹, pêcherzowe oddzielanie siê naskórka
oraz pierwotn¹ ma³op³ytkowoœæ
immunologiczn¹ (ITP).
PROBLEM Z GLIKOGENEM
Choroba Pompego to metaboliczna choroba miêœni, któr¹
powoduje niedobór kwaœnej
maltazy – enzymu niezbêdnego
do prawid³owego metabolizmu
glikogenu (organizm cz³owieka
gromadzi potrzebne mu cukry,
³¹cz¹c cz¹steczki glukozy w du¿e struktury – to glikogen).
S¹ jej dwa rodzaje. Choroba
Pompego o wczesnym pocz¹tku
– jeœli niemowlê nie zostanie
poddane leczeniu, umiera z powodu komplikacji zwi¹zanych
z kr¹¿eniem lub oddychaniem
przed osi¹gniêciem jednego roku ¿ycia. Jej objawy to postêpuj¹ce os³abienie miêœni, powiêkszenie serca, niewydolnoœæ oddechowa, czêste infekcje uk³adu oddechowego oraz komplikacje kardiologiczne. Wiêkszoœæ dzieci z chorob¹ Pompego o wczesnym pocz¹tku wymaga wentylacji mechanicznej
wspomagaj¹cej oddychanie.
Objawy choroby Pompego
o póŸnym pocz¹tku to os³abienie miêœni lub funkcji oddechowych, do których mo¿e
dojœæ w ka¿dym czasie: od dzieciñstwa, przez dorastanie, a¿
do doros³oœci. Tempo postêpowania choroby oraz jej nasilenie s¹ zró¿nicowane. Prowadzi
ona do stopniowej utraty zdolnoœci chodzenia i biegania,
problemów z oddychaniem czy
skoliozy.
W Polsce osoby z t¹ chorob¹
leczone s¹ preparatem o nazwie Myozyme. Wed³ug nieofi-
cjalnych danych w 2009 roku
koszt terapii 18 pacjentów poch³on¹³ 7,4 mln z³, a koszt leczenia tylko jednego z nich –
jak podaje NFZ – zamkn¹³ siê
rekordow¹ kwot¹ 1 mln 250 tys.
z³. Najwiêcej kosztowa³y w³aœnie leki.
Mukopolisacharydozy to grupa chorób, w których objawy
i przebieg zale¿¹ od typu. Najczêstszym objawem jest pogrubienie rysów twarzy, opóŸnienie rozwoju umys³owego, przykurcze w stawach, postêpuj¹ca
niewydolnoœæ oddechowa, choroby zastawek serca.
Od ubieg³ego roku chorzy
z mukopolisacharydoz¹ typu
VI leczeni s¹ preparatem o nazwie Naglazyme. Koszt terapii
trzech osób oszacowany zosta³
na 2,2 mln z³. Na leczenie
w Polsce mog¹ te¿ liczyæ pacjenci z mukopolisacharydoz¹
typu II. Roczny koszt leczenia
24 pacjentów preparatem o nazwie Elaprase zamkn¹³ siê
kwot¹ ok. 30 mln z³.
POZOSTAWIENI
SAMYM SOBIE
Choroby rzadkie to te¿ hemofilie, których powodem jest
niedobór czynników krzepniêcia krwi – VIII lub IX. Leczenie
polega na m.in. na podawaniu
brakuj¹cego czynnika w razie
podejrzenia b¹dŸ zagro¿enia
➤
67
➤
krwawieniem. Dwa lata temu
rozpêta³a siê walka o nowoczesne leczenie tych chorych.
Minister Ewa Kopacz obieca³a, ¿e by ograniczyæ liczbê
krwawieñ, ka¿de dziecko z hemofili¹ bêdzie czynniki krzepniêcia krwi dostawaæ profilaktycznie trzy razy w tygodniu
(wczeœniej pacjenci dostawali
te leki dopiero wtedy gdy dochodzi³o do wylewów powoduj¹cych bolesne uszkodzenia
stawów). W krajach, gdzie hemofiliê tak siê w³aœnie leczy,
chorzy nie s¹ kalekami, u nas
je¿d¿¹ na wózkach.
Do grupy chorób rzadkich nale¿y te¿ mukowiscydoza. Atakuje przewód pokarmowy i oddechowy. To najczêstsza skracaj¹ca ¿ycie choroba o pod³o¿u genetycznym. U niemowl¹t pierwszym objawem jest opóŸnienie
przyrostu masy cia³a, do którego dochodzi miêdzy czwartym
a szóstym tygodniem ¿ycia.
U po³owy pacjentów we
wczesnym dzieciñstwie pojawiaj¹ siê objawy p³ucne: kaszel,
wymioty, zaburzenia snu. Choroba prowadzi do zaburzeñ dojrzewania, wyniszczenia organizmu, a w efekcie do zgonu, do
którego dochodzi w wyniku niewydolnoœci oddechowej oraz
kr¹¿eniowej. W USA œredni
czas prze¿ycia z t¹ chorob¹ to
35 lat, w Polsce nie ma danych
na ten temat.
PIERWOTNA
MA£OP£YTKOWOŒÆ
IMMUNOLOGICZNA
Jeœli u danej osoby pozornie
bez przyczyny pojawiaj¹ siê
krwawe wybroczyny na skórze
i œluzówkach jamy ustnej,
krwawienia œluzówkowe np.
68
z nosa i dzi¹se³, a u kobiet
przed³u¿one krwawienia miesiêczne, to mo¿na podejrzewaæ
pierwotn¹ ma³op³ytkowoœæ immunologiczn¹ (Idiopatic Trombocytopenic Purpura – ITP).
Jest to choroba hematologiczna o pod³o¿u immunologicznym, w której dochodzi do powstawania
autoprzeciwcia³
przeciwp³ytkowych i niszczenia
p³ytek krwi g³ównie w œledzionie oraz do upoœledzonego ich
wytwarzania.
Ostatnie dziesiêciolecie i badania nad ITP przyczyni³y siê
do lepszego poznania patogenezy tej choroby hematologicznej. Obecny stan wiedzy mówi
o tym, ¿e stwierdzane we krwi
przeciwcia³a przeciwp³ytkowe
wi¹¿¹ siê nie tylko z p³ytkami
krwi, ale równie¿ z megakariocytami w szpiku, indukuj¹c ich
szybsz¹ apoptozê. Równoczeœnie w surowicy nie stwierdza
siê wystarczaj¹cej aktywnoœci
trombopoetyny, która wi¹¿e siê
z p³ytkami i wraz z nimi jest
niszczona przez uk³ad makrofagowy œledziony.
Choæ przez wiele lat za g³ówn¹ przyczynê ITP uznawano
przyspieszone niszczenie p³ytek krwi, to obecnie zwraca siê
uwagê tak¿e na nieadekwatn¹
ich produkcjê.
Ma³op³ytkowoœæ immunologiczn¹ leczyæ mo¿na na trzy
sposoby, ale ¿aden z nich nie
jest w pe³ni skuteczny u wszystkich pacjentów. Najczêœciej wybierana forma terapii to leczenie immunosupresyjne hamuj¹ce produkcjê przeciwcia³. Tej
formy leczenia nie mo¿na stosowaæ u wszystkich chorych. Inn¹ form¹ jest do¿ylne podawanie immunoglobulin lub globuliny anty-D, ale podstawow¹
wad¹ w tym przypadku jest ich
krótkotrwa³y efekt dzia³ania.
Trzeci¹ form¹ terapii jest splenektomia (chirurgiczne usuniêcie œledziony), która choæ czêsto skuteczna, to u oko³o 30%
pacjentów nie powoduje odpowiedzi. Czêsto równie¿ stwierdza siê nawrót choroby po pewnym czasie mimo pocz¹tkowej
reemisji.
W Polsce pojawi³a siê inicjatywa zg³êbienia i bli¿szego poznania problematyki zwi¹zanej
z pierwotn¹ ma³op³ytkowoœci¹
immunologiczn¹ w postaci badania PLATE. To jedyne w Polsce badanie, którego wyniki
pokazuj¹ skalê epidemiologii
i sposobów leczenia ITP w Polsce. Badanie przeprowadzone
w latach 2007 i 2008 jest pioniersk¹ prób¹ badania zachorowalnoœci, czêstoœci wystêpowania, stopnia zaawansowania
ITP u chorych w Polsce. W badaniu z 42 oœrodków udzia³
wziê³o 1331 osób.
Problemem pierwotnej ma³op³ytkowoœci immunologicznej zajêto siê równie¿ na skalê
europejsk¹. W 2010 roku zrealizowano badanie o chorobie,
jej percepcji, leczeniu oraz
wp³ywie na ¿ycie pacjentów.
Jest to najnowsze badanie na
taka skalê zbieraj¹ce informacje o chorobie wœród pacjentów z ITP.
Redakcja
„Czasopisma Aptekarskiego”
04-337 Warszawa
ul. Obarowska 23/2
tel. 22 879 98 69
NOWY LEK W ZAPOBIEGANIU UDAROM
U PACJENTÓW Z MIGOTANIEM
PRZEDSIONKÓW
Bogdan OSTROWSKI
Redakcja „Czasopisma Aptekarskiego” w Warszawie
Dabigatran – nowy doustny
lek przeciwzakrzepowy, eteksylan dabigatranu firmy Boehringer Ingelheim, otrzyma³ pozytywn¹ opiniê Komitetu ds. Produktów Leczniczych Stosowanych u Ludzi Europejskiej
Agencji ds. Leków (EMA) i jest
pierwsz¹ od 50 lat realn¹ alternatyw¹ dla warfaryny w zapobieganiu udarom u pacjentów
z migotaniem przedsionków
(MP). Opinia ta stanowi decyduj¹cy etap na drodze do udostêpnienia w Unii Europejskiej
tego prze³omowego leku milionom pacjentów z grupy podwy¿szonego ryzyka udaru. Komitet ds. Produktów Leczniczych Stosowanych u Ludzi
(CHMP) zaleci³ bowiem zatwierdzenie dabigatranu w pañstwach cz³onkowskich UE w zapobieganiu udarom i zatorowoœci systemowej u doros³ych pacjentów z niezastawkowym migotaniem przedsionków obarczonych jednym lub wiêcej
czynnikami ryzyka.
Migotanie przedsionków to
najczêstsze zaburzenie rytmu
serca [13], wystêpuj¹ce prawie
u co czwartej osoby w wieku powy¿ej 40 lat [14] oraz u 1% populacji ogólnej; czêstoœæ wystêpowania wzrasta do 10% u osób
w wieku powy¿ej 80 lat [13].
Osoby z migotaniem przedsionków s¹ w grupie podwy¿szonego ryzyka zakrzepów krwi, które
piêciokrotnie zwiêkszaj¹ ryzyko
udaru [15, 16].
Udary zwi¹zane z migotaniem przedsionków dotykaj¹
rocznie do trzech milionów
osób na ca³ym œwiecie [5-7], ich
skutki s¹ na ogó³ ciê¿kie i upoœledzaj¹ce, a po³owa tej populacji umiera w ci¹gu jednego roku
[8]. Udary zwi¹zane z MP wykazuj¹ sk³onnoœæ do ciê¿kiego
przebiegu oraz podwy¿szone
prawdopodobieñstwo zgonu
(20%) i niepe³nosprawnoœci
(60%) [8]. Wielu udarom zwi¹zanym z migotaniem przedsionków mo¿na zapobiec dziêki
w³aœciwemu leczeniu przeciwzakrzepowemu [17].
Pozytywna opinia CHMP zosta³a wydana na podstawie wyników badania RE-LY®, najwiêkszego dotychczas ukoñczonego badania pacjentów
z migotaniem przedsionków.
Wyniki badania wykaza³y, ¿e
eteksylan dabigatranu 150 mg
dwa razy na dobê znamiennie
zmniejsza³ ryzyko udaru oraz
zatorowoœci systemowej o 35%
oprócz znamiennego obni¿enia ryzyka krwawienia zagra¿a-
j¹cego ¿yciu oraz krwawienia
wewn¹trzczaszkowego w porównaniu do prawid³owo kontrolowanego leczenia warfaryn¹. Wykazano, ¿e dabigatran
stosowany 110 mg dwa razy na
dobê jest równie skuteczny co
warfaryna. Obie dawki dabigatranu wykaza³y znamiennie
ni¿sz¹ liczbê krwawieñ wewn¹trzczaszkowych w porównaniu do prawid³owo kontrolowanego leczenia warfaryn¹.
Dabigatran nie wymaga rutynowego monitorowania parametrów krzepliwoœci lub dostosowywania dawki, mo¿e byæ
przyjmowany z jedzeniem lub
na czczo oraz posiada niski potencja³ do interakcji miêdzylekowych.
Prof. Klaus Dugi z Departamentu Medycznego w firmie
Boehringer Ingelheim skomentowa³ wyniki tych badañ
nastêpuj¹co: – Po 50 latach
bardziej skuteczna alternatywa
dla warfaryny zostanie wreszcie udostêpniona pacjentom.
Pozytywna opinia wydana
przez CHMP dla eteksylanu
dabigatranu stanowi kolejny
znacz¹cy kamieñ milowy w historii zapobiegania udarom
w przebiegu MP. Po rejestracji w UE dabigatran umo¿liwi
➤
69
➤
70
poprawê ¿ycia wielu pacjentów
poprzez znamienne zmniejszenie ryzyka udarów w porównaniu do warfaryny oraz
unikniêcie ogromnego cierpienia u znacz¹cego odsetka tych
pacjentów.
Eteksylan dabigatranu zosta³
ju¿ dopuszczony w redukcji ryzyka udaru u chorych z migotaniem przedsionków w 14
krajach pod nazw¹ handlow¹
Pradaxa® (w Kanadzie: Pradax®, w Japonii Prazaxa®), ale
szczegó³owe wskazania mog¹
byæ ró¿ne w ró¿nych krajach
i ró¿ne od zaleceñ CHMP).
Lek ten zosta³ równie¿ zarejestrowany w 83 krajach do
stosowania w pierwotnej profilaktyce ¿ylnych incydentów zakrzepowo-zatorowych (skrzepy krwi) u osób doros³ych po
planowej operacji ca³kowitej
wymiany stawu biodrowego lub
planowej operacji ca³kowitej
wymiany stawu kolanowego
(jako Pradaxa® lub Pradax®).
Poza UE eteksylan dabigatranu zosta³ ostatnio zatwierdzony do u¿ytku klinicznego
w zmniejszaniu czêstoœci udarów u pacjentów z niezastawkowym migotaniem przedsionków w Stanach Zjednoczonych,
zapobieganiu udarom oraz zatorowoœci systemowej u osób
doros³ych z migotaniem przedsionków w Kanadzie oraz zapobieganiu udarom niedokrwiennym oraz zatorowoœci
systemowej u pacjentów z migotaniem przedsionków niezwi¹zanym z wad¹ zastawkow¹
w Japonii, Korei Po³udniowej
oraz Indonezji.
Eteksylan dabigatranu to
pierwszy œrodek z nowej generacji doustnych leków przeciwzakrzepowych – bezpoœrednich
inhibitorów trombiny (DTI)
[1], ukierunkowany na zaspokojenie du¿ego zapotrzebowania w zakresie profilaktyki oraz
leczenia ostrych i przewlek³ych
chorób zakrzepowo zatorowych. Silne dzia³anie przeciwzakrzepowe bezpoœrednich inhibitorów trombiny jest osi¹gane poprzez specyficzne blokowanie aktywnoœci trombiny
(zarówno wolnej jak i zwi¹zanej ze skrzepem), g³ównego
enzymu w procesie odpowiedzialnym za tworzenie skrzepów. W przeciwieñstwie do antagonistów witaminy K, które
w zmienny sposób dzia³aj¹ poprzez ró¿ne czynniki krzepliwoœci, eteksylan dabigatranu
zapewnia skuteczne, przewidywalne oraz jednorodne dzia³anie przeciwzakrzepowe, przy
niskim potencjale interakcji
miêdzylekowych oraz bez ¿adnych interakcji leku z jedzeniem, jak równie¿ bez koniecznoœci rutynowego monitorowania parametrów krzepliwoœci
lub dostosowywania dawki.
Redakcja
„Czasopisma Aptekarskiego”
04-337 Warszawa
ul. Obarowska 23/2
tel. 22 879 98 69
lation. N. Engl. J. Med. 2009; 361:
1139-51.
4. Connolly S.J., Ezekowitz M.D.,
Yusuf S., Reilly P.A., Wallentin L.:
Newly identified events in the RE-LY®
trial. N. Engl. J. Med. 2010; 363(19):
1875-1876 (November 4th, 2010).
5. Atlas of Heart Disease and Stroke,
World Health Organization, September 2004. Viewed July 2009 at
http://www.who.int/cardiovascular_
diseases/en/cvd_atlas_15_burden_
stroke.pdf.
6. Wolf P.A., Abbott R.D., Kannel W.B.:
Atrial fibrillation as an independent
risk factor for stroke: the Framingham
Study. Stroke 1991: 22(8);983-8.
7. Marini C., De Santis F., Sacco S. et
al.: Contribution of atrial fibrillation to
incidence and outcome of ischaemic
stroke: results from a population-based study. Stroke 2005; 36:1115-9.
8. Lin H.J., Wolf P.A., Kelly-Hayes M.
et al.: Stroke severity in atrial fibrillation: the Framingham study. Stroke
1996; 27:1760-4.
9. Stewart S., Murphy N., Walker A. et
al.: Cost of an Emerging Epidemic: an
Economic Analysis of Atrial Fibrillation in the UK. Heart 2004; 90:286-92.
10. Lloyd-Jones D.M., Wang T.J., Leip
E.P. et al.: Lifetime risk for development of atrial fibrillation. Circulation
2004;110:1042-6.
11. Fuster V., Rydn L.E., Cannom D.S. et
al.: ACC/AHA/ESC 2006 Guidelines
for the Management of Patients with
Atrial Fibrillation – executive summary. Circulation 2006; 114:700-52.
12. Kannel W.B. et al.: Final Draft Status
of the Epidemiology of Atrial Fibrillation. Med. Clin. North Am. 2008;
92(1): 17–ix.
13. Hart R.G., Benavente O., McBride
R., Pearce L.A.: Antithrombotic therapy to prevent stroke in patients with
atrial fibrillation: a meta-analysis. Ann.
Intern. Med. 1999; 131: 492-501.
Piœmiennictwo:
1. Di Nisio M, et al.: Direct Thrombin
Inhibitors. N. Engl. J. Med. 2005; 353:
1028-40.
2. FDA Advisory Committee Briefing
Document, September 2010, http://
www.fda.gov/downloads/AdvisoryCommittees/CommitteesMeetingMaterials/Drugs/CardiovascularandRenalDrugsAdvisoryCommittee/
UCM226009.pdf.
3. Connolly S.J. et al.: Dabigatran versus
Warfarin in Patients with Atrial Fibril-
od No
1 we
m
aj cen
a
20 y
11
(zgodnym z Rozporz¹dzeniem Ministra Zdrowia w sprawie ci¹g³ych szkoleñ farmaceutów
r.
Dz. U. z 2007 r. nr 59, poz. 403)
Wykaz dostêpnych publikacji ksi¹¿kowych
Wydawnictwa Farmapress
przydatnych w ci¹g³ym szkoleniu farmaceutów
„Podstawy opieki farmaceutycznej w teorii i praktyce aptecznej”
Wydawnictwo Farmapress® Warszawa 2005, s. 220, cena 89,25 z³ (w tym VAT 5%), po rabacie 42,00 z³ (w tym VAT 5%)
dr hab. n. med. Marcin Czech
„Farmakoekonomika w opiece farmaceutycznej”
mgr farm. Ewa Zygad³o
„Komunikacja w pracy aptekarza. Wybrane aspekty teoretyczne i praktyczne”
Wydawnictwo Farmapress® Warszawa 2010, wyd. II, s. 124, cena 31,50 z³ (w tym VAT 5%), po rabacie 23,10 z³ (w tym VAT 5%)
dr n. farm., mgr prawa Agnieszka Zimmermann, aptekarz praktyk
„Apteka jako oœrodek œwiadcz¹cy opiekê farmaceutyczn¹”
dr n. farm. Pawe³ Bodera, prof. dr hab. n. farm. Barbara Filipek,
dr n. farm. Marek Jêdrzejczak, dr hab. n. med. Jan Ruxer, dr n. farm. Jacek Sapa,
prof. dr hab. med. Barbara Zahorska-Markiewicz
„Profilaktyka oraz leczenie nadwagi i oty³oœci”
dr n. med Mariusz Jasik
„Opieka diabetologiczna. Wybrane zagadnienia diabetologii klinicznej dla aptekarzy”
prof. dr hab. Jerzy Brandys, dr n. med. Mariusz Jasik, prof. dr hab. S³awomir Lipski,
dr n. farm. Jerzy £azowski, dr n. farm. Agnieszka Skowron
„Opieka farmaceutyczna w nadciœnieniu têtniczym.
Wybrane zagadnienia dla aptekarzy”
dr n. farm. Sebastian Polak, dr n. farm. Agnieszka Skowron,
mgr farm. Wioletta Turska, mgr farm. Barbara Wiœniowska
„Prowadzenie opieki farmaceutycznej i rozwi¹zywanie
problemów lekowych na wybranych przyk³adach”
dr n. med. Stanis³aw R. Burzyñski
„Geny ¿ycia”
mgr farm. Jolana Suchocka-Strysko, Christopher A. Strysko
„Angielski w praktyce aptecznej. Dialogi przy pierwszym stole”
Rabaty udzielane s¹ prenumeratorom „Czasopisma Aptekarskiego”.
Op³aty za pakowanie i koszt przesy³ki ponosi Wydawca.
NOWOŒCI WYDAWNICZE
“I MYSELF HAPPEN
TO BE FLUENT IN ENGLISH”
prof. zw. dr hab. n. farm. Kazimierz G£OWNIAK
Rada Naukowa „Czasopisma Aptekarskiego”
W
dziedzinie szeroko rozumianej farmacji jak
i poszczególnych jej dzia³ów, w tym tak¿e
praktyki aptecznej, niezbêdna sta³a siê znajomoœæ jêzyka angielskiego.
Nie bêdê tu dokonywaæ oceny stopnia znajomoœci
tego jêzyka w naszym œrodowisku, ale dodam tylko,
¿e jak ka¿da sztuka wymaga ona sta³ego doskonalenia. Dla aptekarza oznacza to przede wszystkim ci¹g³e wzbogacanie s³ownictwa w zakresie terminologii
fachowej, bez czego trudno komunikowaæ siê z zagranicznymi goœæmi, a ci coraz liczniej odwiedzaj¹
nasz kraj i nierzadko kierowani wiêkszymi lub mniejszymi potrzebami zdrowotnymi, szukaj¹ pomocy
w polskich aptekach.
To g³ównie z myœl¹ o nich powsta³a niniejsza ksi¹¿ka, w której mo¿na znaleŸæ praktyczne wzorce krótkich dialogów pacjenta z aptekarzem przy pierwszym
stole. Nie s¹ to jednak typowe i czêsto niemaj¹ce nic
wspólnego z poprawnoœci¹ jêzykow¹ pospolite rozmówki polsko-angielskie. Sednem treœci jest s³ownictwo fachowe, wyra¿enia, zwroty – wszystko, co wi¹¿e
siê z okreœlonym schorzeniem, lekiem, produktem
medycznym.
O walory edukacyjne zadbali sami autorzy – mgr
farm. Jolanta Suchocka-Strysko i Christopher A. Strysko to uzupe³niaj¹cy siê profesjonalnie tandem. Autorka, od ponad dziesiêciu lat pracuj¹ca w aptece szpitalnej (gdzie jest zastêpc¹ kierownika), maj¹ca tak¿e
doœwiadczenie w aptece ogólnodostêpnej, zna dobrze
realia pracy farmaceuty, a tak¿e jego lingwistyczne
potrzeby w aspekcie wykonywanej profesji. Sama swobodnie pos³uguje siê angielskim (t³umaczy i przek³ada
artyku³y naukowe o tematyce farmaceutycznej m. in.
dla „Czasopisma Aptekarskiego” oraz „Farmacji
Szpitalnej w Polsce i na Œwiecie”).
72
Dla drugiego autora, nauczyciela jêzyka angielskiego (w tym równie¿ jako jêzyka ojczystego
w USA, gdzie na sta³e mieszka), pisarza i poety – jêzyk angielski, tworzywo jego pracy i twórczoœci, nie
ma ¿adnych tajemnic. Nauczaj¹c go w Polsce, odkry³,
jakie trudnoœci i bariery, wynikaj¹ce tak¿e ze specyfiki jêzyków s³owiañskich, gramatycznie i stylistycznie tak ró¿nych od angielskiego, musz¹ najczêœciej
pokonaæ jego polscy uczniowie. Zdobyte doœwiadczenie wykorzysta³ w polecanej Pañstwu ksi¹¿ce.
Doceniaj¹c wysoce praktyczne walory ksi¹¿ki uwa¿am, ¿e jest ona czymœ w rodzaju niezbêdnika przydatnego w ka¿dej aptece. Warto, a wrêcz trzeba mieæ
j¹ zawsze „pod rêk¹”, by móc odpowiadaæ bez zak³opotania pytaj¹cemu po angielsku pacjentowi tak, jak
w proponowanych w niej dialogach: Yes, I’m capable
of communicating in English.
Od redakcji
Prezentowana ksi¹¿ka zawiera 35 dialogów, z których dwa (7 i 27) publikujemy na
str. 74-77. Zosta³a opracowana w lekkiej formie, czêsto ¿artobliwej, ale za to przystêpnej.
Zakoñczenie ka¿dego dialogu jest wzbogacone stronami przeznaczonymi na w³asne
notatki.
Treœæ dialogów dotyczy preparatów OTC
na ró¿nego rodzaju dolegliwoœci, miêdzy
innymi wystêpuj¹ce w podró¿y, na konferencjach, spacerach itp., a tak¿e œrodków
opatrunkowych oraz produktów s³u¿¹cych
do higieny jamy ustnej i cia³a.
NOWOŒCI WYDAWNICZE
JOLANTA SUCHOCKA-STRYSKO
CHRISTOPHER A. STRYSKO
ANGIELSKI
w PRAKTYCE APTECZNEJ
Dialogi przy pierwszym stole
Wydawnictwo FARMAPRESS®
Warszawa
SPIS TREŒCI
1. Byæ uczulonym... (Being allergic...)
Uczulenia
2. Choroba w... ruchu (Sickness... in Motion)
Choroba lokomocyjna
3. „Proszê siê nie martwiæ...” (“Don’t worry...”)
Lek na uspokojenie
4. Apsik! (Achoo!)
Grypa i przeziêbienie
5. To poufne... (This is confidential...)
Biegunka
6. Moc i potencja³ (Powers and potential)
Problem z mêsk¹ potencj¹
7. Brodawki, opryszczki i inne katastrofy (Warts,
sores and other catastrophes...)
Brodawki i opryszczki
8. Nie tylko pró¿ni troszcz¹ siê o ¿y³y (Not only
the vain care about veins)
O problemach z ¿y³ami
9. Z³e odle¿yny (Bad bed sores)
Pielêgnacja odle¿yn
10. Pal¹cy problem (A burning problem)
Refluks
11. Za du¿o na barkach (To much to carry on
the shoulders)
£upie¿
12. Szkoda, ¿e nie mo¿emy siê zamieniæ (If only we
could switch...)
O problemach z utrzymaniem prawid³owej wagi
13. Niewymowny problem (Unspoken problem)
Bol¹ce gard³o
14. Miêdzy nami kobietami (Between us, women)
Napiêcie przedmiesi¹czkowe
15. Coœ do ukrycia (Something to hide)
Nadmierna potliwoœæ
16. Twarz¹ w twarz z twarzowym problemem (Facing a
facial problem)
O tr¹dziku
17. A ja wci¹¿ palê... (Still smokin’...)
Na³óg palenia
18. „Owocowy” problem (Fruity problem)
O cellulicie
19. Koœci mówi¹: „skrzyp, skrzyp!” (These bones say:
“creak, creak!”)
Bóle kostno-stawowe
20. Nocny pasterz (The Lunar Shepherd)
Bezsennoœæ
21. Strach przed szczoteczk¹ (Fear of a toothbrush)
Krwawienie dzi¹se³
22. Gdy nic nie pomaga (When nothing helps)
O zaparciu
23. Zanim przyleci bocian (Before the stork arrives)
Suplementacja witaminami w ci¹¿y
24. Zapomniane (Title: forgotten)
O problemach z pamiêci¹
25. Ma³y du¿y problem (Little big problem)
Kolka u niemowl¹t
26. Lek na... klatkê (A medicine for... chest)
Apteczka samochodowa
27. Br¹zowa jak jagódka (As brown as berry)
O preparatach wspomagaj¹cych opalanie
28. Niechciane zwierz¹tka (Unintentional pets)
Wszy g³owowe
29. Wszyscy mali terroryœci (All the little terrorists)
Komary i kleszcze – zapobieganie i leczenie uk¹szeñ
30. Najlepsza witamina (The best vitamin)
O witaminach
31. Twoja jama ustna mówi o tobie... (Your mouth
speaks for you...)
Higiena jamy ustnej
32. Z trosk¹... (With care...)
Higiena intymna
33. Nie trzeba lekarza... (No need to call the doctor...)
Opatrywanie i dezynfekcja niegroŸnych ran,
skaleczeñ, otaræ
34. Byæ œwiadomym i odpowiedzialnym... (Being aware
and responsible...)
Prezerwatywy i towarzysz¹ce akcesoria
35. Kiedy twoje serce jest s³abe (When your heart is
weak...)
Leki OTC wzmacniaj¹ce i reguluj¹ce pracê serca
73
NOWOŒCI WYDAWNICZE
7
Warts, sores and other
catastrophes
Brodawki, opryszczki i inne
katastrofy
Good afternoon, here comes the man whose
life and (potential) career are going to soon be
destroyed!
Dzieñ dobry, oto nadchodzi cz³owiek, którego ¿ycie i potencjalna kariera wkrótce legn¹
w gruzach!
Good afternoon and what happened, sir? I’m
here to help you.
Dzieñ dobry! Có¿ siê to panu sta³o? Jestem tu,
¿eby pomóc.
Look at this! Awful, isn’t it?!
Proszê spojrzeæ na to! Okropne, nieprawda¿?!
It looks like a typical wart, sir.
Wygl¹da, proszê pana, jak typowa brodawka.
No, it looks like disgrace, catastrophe, stigma! Help me quick, or tell me if it’s incurable!
Is it?
Wygl¹da jak hañba, katastrofa, stygmat!
Proszê mi szybko pomóc albo powiedzieæ, jeœli
jest to nieuleczalne. Jest to nieuleczalne?
Well, the doctor would be the one to say for
certain, sir. But in most cases one of those preparations I’ve just placed on the counter, should
help.
Proszê pana, prawdê mówi¹c, jedynie lekarz
móg³by to powiedzieæ na pewno. W wiêkszoœci
przypadków jeden z preparatów, które w³aœnie
po³o¿y³am/po³o¿y³em na kontuarze, powinien
panu pomóc.
What are they?
They either contain high concentrated lactic
acid – the liquid you see – or, like in case of those
sticks, Argentum nitricum; this is often called
lapis, sir. In case of warts, they usually need to be
burnt off.
74
Co to jest?
Zawieraj¹ one albo kwas mlekowy o wysokim
stê¿eniu – jak ten p³yn tutaj, albo – jak w przypadku tych pa³eczek – azotan srebra, czêsto nazywany lapisem. W przypadku brodawek najlepiej jest je wypaliæ.
NOWOŒCI WYDAWNICZE
I could try with the liquid. Is it toxic?
Móg³bym spróbowaæ p³ynu. Czy jest toksyczny?
Not that it is toxic, sir, but one should be careful while applying – it’s quite irritating. You’ve
got to read the cautions and remember to wash
your hands directly after application.
Nie dlatego, ¿e jest toksyczny, proszê pana, powinno siê zachowaæ ostro¿noœæ podczas aplikacji, ale dlatego, ¿e jest on doœæ dra¿ni¹cy. Musi
pan przeczytaæ ostrze¿enia i pamiêtaæ o umyciu
r¹k bezpoœrednio po zastosowaniu.
I don’t think this is going to save my goodlooking man reputation, however... I will take
two bottles... And now let’s keep studying
my fall... Can you see this, or should I roll my
lip more?
Nie wydaje mi siê, ¿e to uratuje moj¹ reputacjê przystojniaka, jakkolwiek... Wezmê dwie butelki... A teraz kontynuujmy studiowanie mego
upadku... Czy s¹dzi pan/pani, ¿e powinienem
wywin¹æ wargê jeszcze bardziej?
A plain, ordinary cold sore, placed a bit untypically, sir. Normally, we have special ointments
that are helpful with this, since yours is located
more toward mucosa... I think you should try
with one of the liquids or gels for oral applications – those we have on stock work usually with
a few types of sores, such as thrush, etc.
To, proszê pana, zwyczajna opryszczka, choæ
umiejscowiona trochê nietypowo. Normalnie
mamy specjalne maœci, które na ni¹ pomagaj¹,
ale poniewa¿ pañska opryszczka jest ulokowana
bardziej na œluzówce, to myœlê, ¿e powinien pan
spróbowaæ jednego z p³ynów lub ¿eli do stosowania doustnego. Te, które mamy w aptece,
dzia³aj¹ zwykle w przypadku ró¿nych typów
owrzodzeñ (krostek), takich jak afty itp.
But you don’t question my oral hygiene, do
you?!
Chyba pan/pani nie kwestionuje teraz mojej
higieny jamy ustnej?
Well, you must know those can be often caused by an excess rather than the lack of it, sir.
Powinien pan wiedzieæ, ¿e mog¹ one byæ czêsto spowodowane jej nadmiarem ni¿ brakiem.
That’s my case.
Tak jest w moim przypadku.
I’m sure, sir. Do you wish this gel, or rather
the liquid? I’d advise the first one – it’s more
convenient with this location.
Jestem pewien/pewna, proszê pana. Czy ¿yczy
pan sobie ten ¿el, czy raczej p³yn? Poleca³bym/poleca³abym ten pierwszy – bardziej wygodny w przypadku takiej lokalizacji.
Would you just pack those two in something
more... discreet? I don’t want to walk with
a transparent bag...
Czy móg³by pan/mog³aby pani zapakowaæ
te dwa leki w coœ bardziej... dyskretnego? Nie
chcê iœæ z przezroczyst¹ torb¹...
Of course, sir.
Oczywiœcie, proszê pana.
75
NOWOŒCI WYDAWNICZE
27
As brown as a berry
Br¹zowa jak jagódka*
Hello!
Halo!
Good morning! How can I help?
Dzieñ dobry! W czym mogê pomóc?
I want to purchase... the sun in tablets. Do
you have such in stock, perhaps?
Chcê nabyæ... s³oñce w tabletkach. Czy macie coœ takiego na stanie?
Do you mean one of the preparations that help
to sunbathe, ma’am?
Czy ma pani na myœli jeden z tych preparatów
pomagaj¹cych w opalaniu?
Exactly. Would you show me some?
Of course. Here you’ll find a wide variety. The
main ingredient in all of them is beta-carotene.
Some of them additionally contain vitamin E,
which protects skin. They vary with the dose of
beta-carotene, and with the price.
Are they said to be effective?
They need to be taken for a while – both before sun-tanning, and during – they themselves
won’t give a quick and strong suntan effect.
They help to suntan, make it safer, and longer-lasting.
76
Dok³adnie. Czy mo¿e mi pan/pani niektóre
pokazaæ?
Oczywiœcie. Mamy tu du¿¹ ró¿norodnoœæ.
G³ównym sk³adnikiem we wszystkich jest beta-karoten. Niektóre dodatkowo zawieraj¹ witaminê E chroni¹c¹ skórê. Ró¿ni¹ siê dawk¹ beta-karotenu i cen¹.
Czy s¹ uwa¿ane za skuteczne?
Trzeba ich u¿ywaæ przez jakiœ czas, zarówno
przed jak i w trakcie opalania; same w sobie nie
dadz¹ efektu szybkiej i mocnej opalenizny. Pomagaj¹ siê opalaæ, sprawiaj¹, ¿e opalenizna jest
bezpieczniejsza i trwa d³u¿ej.
NOWOŒCI WYDAWNICZE
What’s actually beta-carotene, a hormone?
Czym w³aœciwie jest beta-karoten? Hormonem?
No, it’s not a hormone; it’s the most active
form of provitamin A. It’s a natural anti-oxidant,
it protects tissues from cancer, works well on our
hair, nails, and mucosa, and improves the natural immunity. Especially people that take drugs
for hypercholesterolemia – a high blood cholesterol level, large amounts of vitamine E or garlic, all the substances that restrict vitamine A
absorption – need beta-carotene.
Nie, nie jest to hormon, ale najskuteczniejsza
forma prowitaminy A. Naturalny antyoksydant,
który chroni tkanki przed rakiem, dobrze dzia³a
na w³osy, paznokcie, œluzówkê, poprawia naturaln¹ odpornoœæ. Beta-karotenu potrzebuj¹
zw³aszcza ludzie przyjmuj¹cy leki na hipercholesterolemiê – czyli wysoki poziom cholesterolu
we krwi, du¿e dawki witaminy E lub spo¿ywaj¹cy czosnek – wszystkie te substancje ograniczaj¹ absorpcjê witaminy A.
I will take these ones, maybe. I like the price. Do you also have something to apply on
skin?
Wezmê mo¿e te dwa opakowania, podoba
mi siê ich cena. Czy macie te¿ coœ do stosowania na skórê?
We do have lots of bronzing skin cosmetics,
with beta-carotene, amber, or walnut extracts...
Mamy bardzo du¿o kosmetyków br¹zuj¹cych
z beta-karotenem, wyci¹gami z bursztynu lub
orzecha w³oskiego...
Do they contain UV-filters?
Czy zawieraj¹ filtry UV?
Most if not all do, of course. Beta-carotene is
one of them, for example.
Wiêkszoœæ, oczywiœcie tak. Jednym z nich jest
na przyk³ad beta-karoten.
Do you have something special for the face
only?
Czy macie coœ specjalnie do stosowania na
twarz?
Some of them are to use all over the body,
which includes also the face; the others are
meant for the face only – those are usually in
smaller tubes.
Niektóre s¹ do ca³ego cia³a, równie¿ na twarz,
inne tylko do twarzy – te s¹ zwykle w mniejszych
tubkach.
I will take both. I hope the ones I chose
won’t stain the clothes?
Wezmê oba. Mam nadziejê, ¿e nie brudz¹
ubrania...
They might. You should wait a while after the
application. And remember to wash your hands
directly after using.
Mog¹. Powinna pani poczekaæ chwilê po aplikacji. I proszê pamiêtaæ o umyciu r¹k bezpoœrednio po u¿yciu.
* angielskie powiedzenie
77
INFORMACJE
Nowa pasta do zêbów Sensodyne®
opracowana z wykorzystaniem unikalnej
technologii NovaMin®
Teraz mo¿esz zrobiæ wiêcej ni¿ tylko znosiæ ból wra¿liwych zêbów.
Teraz pacjenci mog¹ liczyæ na sta³e odbudowywanie i wzmacnianie obszarów ods³oniêtej zêbów oraz na ochronê przed nadwra¿liwoœci¹
dziêki stosowaniu pasty Sensodyne® Odbudowa
i Ochrona firmy GSK. Jest to pierwsza pasta
Sensodyne z fluorkiem, do codziennego stosowania, na bazie unikalnej technologii NovaMin®. Technologia ta przeciwdzia³a nadwra¿liwoœci, tworz¹c trwa³¹ warstwê ochronn¹ na ods³oniêtej zêbinie i wewn¹trz kanalików zêbinowych, wykorzystuj¹c naturalne sk³adniki budulcowe zêbów(1,2,3,4,5,6).
Ze wzglêdu na coraz wiêksze rozpowszechnianie siê problemu nadwra¿liwoœci zêbiny,
stomatologia koncentruje siê na profilaktyce.
Dotychczas dostêpne pasty do zêbów wra¿liwych zapewnia³y jednak jedynie objawow¹ ulgê
w bólu, blokuj¹c kanaliki zêbinowe lub depolaryzuj¹c zakoñczenia nerwowe(7). Pomimo dostêpnoœci ró¿nych preparatów w gabinetach
stomatologicznych i w aptekach, nadwra¿liwoœæ zêbiny pozostaje przewlek³ym stanem
z epizodami zaostrzeñ(23).
NovaMin® to zaawansowana technologia
oparta na fosforanie wapnia. Wykorzystuje ona
opatentowany materia³ bioaktywny, znany z zaawansowanych technologii do regeneracji tkanki kostnej(11,12). NovaMin® dzia³a jak magazyn
jonów wapnia i fosforu, wykorzystywanych do
budowy warstwy ochronnej na ods³oniêtej zêbinie i wewn¹trz kanalików zêbinowych(1,2,8,9,10).
Warstwa ta ma podobny sk³ad chemiczny do hydroksyapatytu, imituj¹c naturalny sk³ad zêba
i silnie wi¹¿¹c siê z kolagenem w zêbinie(16,17,18).
Gdy NovaMin® zawarty w paœcie Sensodyne®
Odbudowa i Ochrona wchodzi w kontakt ze œlin¹, nastêpuje wzrost pH w jamie ustnej do zakresu niezbêdnego do powstania hydroksyapa-
78
tytu. Ju¿ od pierwszego szczotkowania uwalniane s¹ du¿e iloœci jonów wapnia i fosforu, które
powoduj¹ naturaln¹, dynamiczn¹ mineralizacjê
poprzez wytworzenie trwa³ej warstwy ochronnej
na ods³oniêtej zêbinie i wewn¹trz kanalików zêbinowych.(1,2,5,8-10,13-15)
„NovaMin® dzia³a tworz¹c warstwê ochronn¹
– tak¹ jak hydroksyapatyt – na powierzchni zêbiny i chroni¹c ¿yw¹ tkankê we wnêtrzu zêba
przed dzia³aniem bodŸców zewnêtrznych wywo³uj¹cych ból.”
Ashley Barlow,
G³ówny Kliniczny Specjalista Naukowy firmy GSK
Ta dynamiczna warstwa ochronna jest nie tylko
twardsza od naturalnej zêbiny17,18, ale te¿ zapewnia d³ugotrwa³¹ ochronê przy regularnym szczotkowaniu zêbów past¹ Sensodyne® Odbudowa
i Ochrona (dwa razy dziennie)(18,20,21). Zapewnia
ona klinicznie potwierdzon¹ ulgê w bólu wywo³anym nadwra¿liwoœci¹ zêbiny(19,20,21), jak równie¿
nadaje zêbinie odpornoœæ na codzienne dzia³anie szkodliwych czynników w jamie ustnej, takich
jak œcieranie mechaniczne szczoteczk¹ do zêbów
i kwasy pokarmowe(1,4,5,22).
„W badaniach klinicznych wykazano, ¿e warstwa ochronna osi¹ga optymalne w³aœciwoœci po
oko³o 5 dniach stosowania pasty. Po powstaniu
pocz¹tkowej warstwy ochronnej, proces naturalnego biologicznego formowania siê warstwy
trwa dalej, w trakcie codziennego stosowania
pasty Sensodyne® Odbudowa i Ochrona. Pasta
odnajduje i odbudowuje wra¿liwe miejsca Twoich zêbów. W wyniku tego zapewniona jest sta³a
i d³ugotrwa³a ochrona zêbów, równie¿ na dzia³anie kwasów.”
David Greenspan
(jeden z wynalazców preparatu NovaMin®)
i David Muscle (G³ówny Specjalista Naukowy
ds. Prac Rozwojowych nad Nowymi Produktami)
INFORMACJE
Pasta Sensodyne® Odbudowa i Ochrona zapewnia trzy korzystne dzia³ania:
1. dostarcza sk³adniki NovaMin®,
2. dziêki zawartoœci fluorku chroni zêby,
3. zapewnia dzia³anie czyszcz¹ce, oczekiwane
od ka¿dej pasty Sensodyne®.
Teraz pacjenci mog¹ liczyæ na sta³e odbudowywanie i wzmacnianie obszarów ods³oniêtej zêbiny oraz na ochronê przed nadwra¿liwoœci¹ zêbiny... ka¿dego dnia
17.
18.
19.
20.
Piœmiennictwo:
1. Greenspan DC, Burwell A, Jennings D, Muscle D.
NovaMin® and Dentine Hypersensitivity – In Vitro
Evidence of Efficacy. Journal of Clinical Dentistry Special Issue, listopad 2010 r.
2. LaTorre G,Greenspan DC. Role of ionic release from
NovaMin® (calcium sodium phosphosilicate) in tubule
occlusion: In-vitro analyses. Journal of Clinical Dentistry, Special Issue, listopad 2010 r.
3. Ogino M, Ohuchi F i Hench LL. Compositional Dependence of the Formation of Calcium Phosphate
Films on Bioglass®, J. Biomed. Mater. Res., 14:55-64
(1980)
4. Dane w dokumentacji firmy GSK (2010 r.)
6. RC Hall, G Embery i P Shellis. W ksi¹¿ce: Tooth wear
and Sensitivity. Pub. Martin Dunitz, 2000. Str. 3-19.
7. Mason S I wsp. J Clin Dent 2009; 20(5) 167-173
8. Efflant S E, Magne P, Douglas W H, Francis L F. Interaction between bioactive glasses and human dentin.
J Mater Sci.Mater Med, 26[6]:557-565 (2002)
9. Clark AN E, LaTorre G, McKenzie K Dentin Surface
Morphological and Chemical Changes Produced by
Treatment with a Bioactive Prophylaxis Agent. J Dent
Res 81 (Spec Iss A): 2182. 2002
11. United States Patent No. 5,735,942; Title: Compositions
Containing Bioactive Glass and Their Use in Treating
Tooth Hypersensitivity, wydanie z 7 kwietnia 1998 r.
12. David C. Greenspan NovaMin® and Tooth Sensitivity –
An Overview (J Clin Dent 2010;21[Spec Iss]:61–65)
13. Hench LL, Paschall HA. Direct Chemical Bonding Between Bio-Active Glass-Ceramic Materials and Bone.
J Biomed. Maters. Res. Symp., 4 25-42 (1973).
14. Rodrigo S. Lacruz • Antonio Nanci • Ira Kurtz •
J. Timothy Wright • Michael L. Paine. Regulation of
pH During Amelogenesis Calcif Tissue Int (2010)
86:91–103
15. Andersson OH, Kangasniemi I (1991). Calcium phosphate formation at the surface of bioactive glass in vitro. J Biomed Mater Res 25: 1019-1030
16. Zhong JP i wsp. The kinetics of bioactive ceramics Part
VII: Binding of collagen to hydroxyapatite and bioactive glass, Zhong J P, LaTorre G P, Hench L L, w ksi¹¿ce:
Bioceramics, wyd. 7 O H Andersson i A Yli-Urpo. Ma-
21.
22.
23.
teria³y z 7 Miêdzynarodowego Sympozjum Ceramika
w Medycynie, Turku, Finlandia, lipiec 1994 r.
Burwell AK i Greenspan DC. Quantitative Tubule Occlusion in an In Vitro Remineralization/ Demineralization Model. J Dent Res 85 (Spec Iss C):0568 (PEF),
2006.
Dane w dokumentacji firmy GSK (2010 r.)
Du M Q, Bian Z, Jiang H, Greenspan DC, Burwell AK,
Zhong J, Tai BJ, Clinical evaluation of a dentifrice containing calcium sodium phosphosilicate (NovaMin) for
the treatment of dentin hypersensitivity. Am J Dent.
21(4); 210-214 (2008)
Pradeep AR, Sharma A, Comparison of the Clinical
Efficacy of a dentifrice containing Calcium Sodium
Phosphosilicate with a Dentifrice containing potassium
nitrate and a placebo on dentinal hypersensitivity:
A randomized clinical trial. J Periodontal. Aug; 81(8):
1167-73 (2010)
Salian S, Thakar Kulkarni S, LaTorre G. A Randomized, Controlled, Clinical Study Evaluating the Efficacy
of Two Desensitizing Dentifrices. J Clin Dent. Special
Issue, accepted for Publication (2010)
Zhejun Wang, Yue Sa, Salvatore Sauro, Hao Chen,
Wenzhong Xinga, Xiao Ma, Tao Jiang, Yining Wang,
Effect of desensitising toothpastes on dentinal tubule
occlusion: A dentin permeability measurement and
SEM in vitro study Journal of Dentistry 38 (2010)
400–410
Litkowski L i Green span DC. A Clinical Study of the
Effect of Calcium Sodium Phosphosilicate on Dentin
Hypersensitivity – Proof of Principle. J Clin Dent
2010;21(spec Iss)
79

nr 6-7/2011 - Czasopismo Aptekarskie

Transkrypt

Podobne dokumenty