Kognitywne teorie kultury

Kognitywne teorie kultury
Wykład fakultatywny: 28h
Prowadzący: dr Jakub Bohuszewicz
Treść wykładów
Kognitywne badania nad kulturą przybierają różną postać. Jedne dążą do syntezy
humanistyki i nauk przyrodniczych, by wspomnieć o takich autorach, jak Merlin Donald, Roy
Rappaport, John Tooby i Leda Cosmides. Inne, zakrojone na mniejszą skalę, próbują analizować
wybrane dziedziny kultury: sztukę (S. Mithen, G. Miller, J. Diamond), wojnę (D. Livingstone
Smith, S. Pinker) lub religię (S. Atran, A. Norenzayan, D. Sperber).
W trakcie wykładów przyjrzymy się pierwszej grupie badań, próbując odpowiedzieć na
pytanie, czy proponowana w nich synteza jest skuteczna i czy faktycznie reprezentują nową naukę o
kulturze, której przedstawiciele, wychodząc ze wspólnych założeń i zgadzając się co do definicji
kluczowych terminów, dochodzą do takich samych, a przynajmniej uzupełniających się wniosków.
Pochylimy się też nad kwestią samej kognitywistyki. Wykłady są adresowane głównie do
humanistów — kulturoznawców, antropologów, literaturoznawców i in. — którym chciałbym nie
tylko przedstawić tę wciąż jeszcze nową i fascynującą dziedzinę nauki, ale przede wszystkim
pokazać teoretyczne tło omawianych koncepcji kultury, ich możliwości i ograniczenia.
By zasygnalizować jeden z problemów: nauce o poznaniu daleko do spójności i nie wszyscy
kognitywiści przyjmują modularny paradygmat preferowany przez Tooby'ego i Cosmides (a to
przecież do nich najczęściej odwołują się humaniści). Przeciwnie, nurt ten jest kontestowany m. in.
przez zwolenników enaktywizmu i poznania ucieleśnionego w podejściu do umysłu.
W kolejnym wątku przyjrzymy się nie tyle samej kulturze, co jednej z jej dziedzin. Celem
tej części zajęć będzie analiza niespójności w kognitywnej teorii religii — chodzi m. in. o dwie
sprzeczne wersje genezy religii traktowanej jako adaptacja lub jako funkcja wtórnie nabudowana na
istniejących strukturach — oraz zobaczenie, jak omówione narzędzia teoretyczne „pracują” na
konkretnym polu badawczym.
Tematyka zajęć
1. Kultura czy kultury? Teorie antropologiczne a pojęcie kultury, którym będziemy posługiwali się
podczas zajęć.
2. Kultura jako zjawisko naturalne. Problemy z konwencjonalnymi teoriami kultury.
3. Rewolucja poznawcza, początki i rozwój kognitywistyki.
4. „Dlaczego szympansy nie grają w orkiestrze cyrkowej?” (P. Gärdenfors). Przedludzkie początki
kultury.
5. Modularna teoria umysłu i jej związki z kulturą I.
6. Modularna teoria umysłu i jej związki z kulturą II.
7. Sztuka i umysły w zalotach. Kultura jako kosztowny sygnał.
8. Religia: adaptacja czy produkt uboczny? Antynomie kognitywnej teorii religii.
9. „Sfilmowali, jak Matka Boża mówi do wiernych!” (Fakt.pl, 22.07.2015). Wybrane treści
tabloidów w świetle teorii nadaktywnego sprawcy.
10. Chodzenie po ogniu — zbiorowe wrzenie — hipnoza (D. Xygalatas, R. Fischer, James
McClenon).
11. Czy Bóg kryje się w korze mózgowej? (Eugene d'Aquili i Andrew Newberg).
12. Religia a wojna – Scott Atran o genezie terroryzmu muzułmańskiego.
13. Refleksja nad kulturą w językoznawstwie kognitywnym (Zoltan Kövecses, Mark Turner).
14. Podsumowanie zajęć.
Sposób obliczania oceny końcowej
Zaliczenie z oceną na podstawie kolokwium zaliczeniowego.
Literatura obowiązkowa
Buss D., Psychologia ewolucyjna, tłum. M. Orski, Gdańsk 2001, s. 23-55.
Churchland P. S., Moralność mózgu, tłum. M. Hohol, N. Marek, s. 161-196 (Rozdział 5. Geny, mózg
i zachowanie).
Gärdenfors P., Jak Homo stał się sapiens. O ewolucji myślenia, tłum. T. Pańkowski, Warszawa
2010.
Geertz C., Wpływ koncepcji kultury na koncepcję człowieka, [w:] Tegoż, Interpretacja kultur.
Wybrane eseje, tłum. M. Piechaczek, Kraków 2005, s. 51-74.
Pinker S., Tabula Rasa. Spory o naturę ludzką, tłum. A. Nowak, Sopot 2012, s. 283-312.
Literatura zalecana
Atran S., Ewolucyjny krajobraz religii, tłum. M. Kolan, Kraków 2013.
Astuti R., Bloch M., Anthropologists as cognitive scientists, „Topics in Cognitive Science”, 4
(3)/2012, s. 453-461.
Barkow J. H., Tooby J., Cosmides L. (red.), The Adapted Mind. Evolutionary Psychology and the
Generation of Culture, Oxford University Press 1992.
Barrett J. L., Why Would Anyone Believe in God?, AltaMira Press 2004.
d'Aquili E., Newberg A., Why God Won't Go Away: Brain Science and the Biology of Belief,
Ballantine Books 2002.
Donald M., Origins of the Modern Mind. Three Stages in the Evolution of Culture and Cognition,
Harvard University Press 1991.
Donald M., Art and Cognitive Evolution [w:] Turner M. (red.), The Artful Mind. Cognitive Science
and the Riddle of Human Creativity, Oxford University Press 2006, s. 3-20.
Fauconnier G., Turner M., The Way We Think. Conceptual Blending and the Mind's Hidden
Complexities, New York 2002.
Fischer R. et al., The Fire-Walker's High: Affect and Physiological Responses in an Extreme
Collective Ritual, PLoS ONE 9(2)/2014.
Kövecses Z., Język, umysł, kultura: praktyczne wprowadzenie, tłum. A Kowalcze-Pawlik, M.
Buchta, Kraków 2011.
LeDoux J., Mózg emocjonalny: tajemnicze podstawy życia emocjonalnego, tłum. A. Jankowski,
Poznań 2000.
McClenon J., Wondrous Healing. Shamanism, Human Evolution, and the Origin of Religion,
DeKalb 2002.
Miller G., Umysł w zalotach: jak wybory seksualne kształtowały naturę człowieka, tłum. M.
Koraszewska, Poznań 2004.
Mithen S., The Prehistory of the Mind. A Search for the Origins of Art, Religion and Science,
London 1996.
Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B., Psychologia poznawcza, Warszawa 2013.
Waal F. B. M. de, Małpy i filozofowie, tłum. B. Brożek, M. Furman, Kraków 2013.
Publikacje naukowe osoby prowadzącej zajęcia związane z tematyką modułu:
Wiara w UFO z perspektywy społeczno-regulacyjnej teorii kultury [w:] P. Czarnecki, A.
Zaczkowska (red.), Kulty UFO, Kraków 2014, s. 47-66.
Rola imitacji w indukowaniu transu rytualnego. Perspektywa neurokognitywna, „Studia
Religiologica”, t. 45, Zeszyt 3 (2012), s. 215-225.
Mechanizm symboliczny i koniec semiologii. Relacja symbolizm – język w ujęciu Dana
Sperbera, „Ex Nihilo” 2/2009, s. 61-72.
Skuteczność jako cecha rytualnej komunikacji w koncepcjach Victora Turnera i Roya
Rappaporta, „Ex Nihilo” 1/2009, s. 83-99.
Biologiczna struktura i kulturowe znaczenie uczty kolektywnej, „Nomos” 67/68 (2009), s. 99–111.