Ptaki Michal 3 korekta

Ixobrychus minutus (Bàczek)
Tytu∏
Ixobrychus minutus
A022
(L., 1766)
Bàczek
Rzàd: brodzàce, rodzina: czaplowate, podrodzina: bàki
Status wyst´powania w Polsce
Bardzo nieliczny l´gowy.
Opis gatunku
bàczek
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
Bardzo charakterystyczne jasne plamy na skrzyd∏ach, wyraênie widoczne zarówno u ptaka lecàcego, jak i u siedzàcego, pozwalajà na szybkà identyfikacj´ tego gatunku.
Równie˝ m∏ode ptaki, jakkolwiek poprzez ciemnobràzowe
upierzenie podobne do bàka Botaurus stellaris (A021),
z powodu znaczàcej ró˝nicy wielkoÊci sà trudne do pomylenia z osobnikami tego gatunku.
Biologia
Tryb ˝ycia
Gatunek aktywny g∏ównie o zmierzchu, nocà i o Êwicie.
Dzieƒ sp´dza ukryty w szuwarach lub krzewach. Jednak
sp∏oszony zrywa si´ do lotu znacznie ch´tniej ni˝ bàk i stàd
cz´Êciej mo˝na go obserwowaç w locie. Jako gatunek silnie terytorialny wyst´puje w rozproszeniu; równie˝ w trakcie w´drówek i zimowania najcz´Êciej spotykane sà pojedyncze ptaki lub co najwy˝ej ma∏e stadka.
L´gi
Powrót na l´gowiska jest bardzo rozciàgni´ty w czasie,
bowiem rozpoczynaç si´ mo˝e ju˝ na poczàtku kwiet-
nia, a ostatnie ptaki przylatujà jeszcze w koƒcu maja.
Ptaki gniazdujà w rozproszeniu, jednak spotykano
gniazda w odleg∏oÊci 50 m jedno od drugiego,
a w skrajnych przypadkach nawet 5 m. Gniazda mogà byç zak∏adane zarówno w trzcinach, jak i wy˝ej –
na krzewach, nawet na wysokoÊci do 2 m. Sk∏adanie
jaj trwa od poczàtku maja do koƒca czerwca. W sezonie odbywa 1 l´g. W zniesieniu jest najcz´Êciej 5–6 jaj,
a w skrajnych przypadkach – 4–9. Jaja sk∏adane sà
codziennie, czasami w odst´pach 2-dniowych. Wysiadywanie trwa na ogó∏ 17–19 dni (od 16 do 24). M∏ode mogà wychodziç z gniazda ju˝ po 5–6 dniach, ale
na ogó∏ opuszczajà je po 17–18 dniach, zaÊ lotnoÊç
uzyskujà po 25–30 dniach. AktywnoÊç g∏osowa samców (najcz´Êciej nocà) trwa a˝ do koƒca lipca. Zag´szczenie l´gowej populacji na starorzeczu Wis∏y w Warszawie (Jez. Czerniakowskie) dochodzi∏o do 5 par/10
ha ca∏ej powierzchni zbiornika lub 2 par/1ha trzcinowiska. Równie˝ wysokie zag´szczenia odnotowano na
pokopalnianych zbiornikach zapadliskowych na Górnym Âlàsku, dochodzàce do 20 par/10 ha, a przeliczajàc na siedlisko gniazdowania – równie˝ 2 pary/1ha trzcinowiska.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Niewielki ptak wielkoÊci go∏´bia, o d∏ugoÊci cia∏a 33–38 cm,
rozpi´toÊci skrzyde∏ 52–58 cm i masie 70–170 g. Wyst´puje dymorfizm p∏ciowy. Wierzch cia∏a samca jest czarny, spód
prawie jednolicie p∏owy, a na skrzyd∏ach wyst´pujà p∏owobia∏e rozleg∏e plamy. Wierzch cia∏a samicy jest bràzowy
z pod∏u˝nym plamkowaniem, spód z wyraênymi, ciemniejszymi pr´gami, a plamy na skrzyd∏ach sà ciemniejsze ni˝
u samca. Poza tym samiec jest nieco wi´kszy od samicy. Ptaki m∏ode sà podobne do samicy, lecz silniej plamiste i posiadajà wyraêniejsze pr´gi.
Bàczek prowadzi skryty tryb ˝ycia, b´dàc rzadko widywanym na odkrytym terenie. Zaniepokojony zachowuje si´
podobnie jak pokrewny gatunek – bàk: wyciàga szyj´ pionowo w gór´ i nieruchomieje. W ciep∏e i parne wieczory
i noce odzywa si´ charakterystycznym pojedynczym, niskim
w tonie „szczekaniem”.
63
Ptaki (cz´Êç I)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A022
64
W´drówki
Przelot jesienny jest równie s∏abo zauwa˝alny jak wiosenny, poniewa˝ ptaki w´drujà nocà i na ogó∏ pojedynczo,
jakkolwiek spotykano niewielkie stadka odpoczywajàce
w ciàgu dnia na drzewach. Charakterystyczny dla tego
gatunku jest wyjàtkowo d∏ugi przelot, bez zatrzymywania,
nad Morzem Âródziemnym i Saharà. Wi´kszoÊç ptaków
odlatuje ju˝ w koƒcu sierpnia, a ostatnie osobniki notowano jeszcze w koƒcu paêdziernika. Gatunek ten jest nielicznie obràczkowany w Polsce, dlatego nie wiadomo dok∏adnie, któr´dy w´drujà na zim´ bàczki gniazdujàce
w Polsce. Przelot wiosenny rozpoczynajàcy si´ w kwietniu
mo˝e trwaç przez ca∏y maj.
Zimowanie
Zimuje na terenach po∏o˝onych na po∏udnie od Sahary.
Jako dalekodystansowy migrant bàczek tylko wyjàtkowo
pozostaje na zim´ w Europie. W Polsce zimowe spotkania
gatunku sà sporadyczne. Rzadkie sà tak˝e obserwacje listopadowe (w Polsce tylko dwie takie obserwacje), a ptak,
który by∏ obserwowany do koƒca grudnia 1992 roku na
stawach w Przygodzicach, mia∏ uszkodzone skrzyd∏o. Wyjàtkowo stwierdzono zimujàcà (9.02.1992) samic´ pod
Koninem na podgrzewanym Jez. Licheƒskim.
Pokarm
Podstaw´ diety bàczka stanowià drobne ryby, p∏azy, owady wodne, mi´czaki, pajàki. Ptaki ˝erujà, czatujàc nieruchomo na zdobycz albo powoli brodzàc w wodzie. Szczególnie intensywnie polujà o Êwicie i zmierzchu. ˚erujà na
ogó∏ w obr´bie terytorium. Bàczek z ca∏à pewnoÊcià nie
jest szkodnikiem w gospodarce rybackiej.
Wyst´powanie
Siedlisko
Bàczek zasiedla wszystkie typy p∏ytkich zbiorników, z pasami trzciny lub pa∏ki oraz krzewów, zarówno naturalnych
(starorzecza, jeziora), jak i sztucznych (stawy rybne, pokopalniane zbiorniki zapadliskowe, zbiorniki przemys∏owe,
˝wirownie, torfianki i glinianki, zbiorniki retencyjne). Ptakom l´gowym nie przeszkadza sàsiedztwo zabudowanych
terenów, np. na Górnym Âlàsku, w Warszawie czy pod ¸omiankami. Zasiedla równie˝ brzegi wi´kszych rzek, poroÊni´te zwartymi p∏atami krzewów wierzby. Wyst´powanie
bàczka jest uzale˝nione od poziomu wody zapewniajàcego nie tylko bezpieczeƒstwo l´gów, ale równie˝ odpowiednià baz´ pokarmowà. Wa˝ne sà równie˝ nawet niewielkie p∏aty starych trzcinowisk. Mo˝na go okreÊliç jako
ptaka skraju trzcinowisk lub ∏ozowisk/wiklinisk, bowiem
najch´tniej zak∏ada gniazda na skraju tych siedlisk,
a w g∏´bi zwartych szuwarów zwykle w pobli˝u „oczek wody”. Bàczki spotykano nawet w wàskich pasach trzcinowisk przy du˝ych rowach melioracyjnych oraz przy kana∏ach w obr´bie kompleksów stawów.
Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, które mogà byç istotne
dla gatunku
1150 Zalewy i jeziora przymorskie (laguny)
3150 Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne
ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion
7210 Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis)
91E0 ¸´gi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albofragilis, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae), olsy êródliskowe
Rozmieszczenie geograficzne
Wyró˝niono kilka podgatunków. W Polsce wyst´puje
podgatunek nominatywny I. m. minutus. Gniazduje on
w zachodniej, Êrodkowej, wschodniej i po∏udniowej Europie, w po∏udniowo-zachodniej Syberii, w pó∏nocnozachodniej Afryce, w Iranie i pó∏nocno-wschodnich Indiach. Zimowiska tych ptaków znajdujà si´ od Afryki do
Indii. Inne cztery podgatunki (osiad∏e) zamieszkujà rozleg∏e obszary Afryki na po∏udnie od Sahary, Madagaskar, Nowà Zelandià, wschodnià Australi´ i po∏udniowà
Nowà Gwine´.
Rozmieszczenie w Polsce
W Polsce jest to nizinny gatunek, bowiem najwy˝sze
stanowiska l´gowe stwierdzono w Kotlinie Sàdeckiej
na stawach w Mostkach pod Starym Sàczem na wysokoÊci 310 m n.p.m. oraz na wysokoÊci 350 m n.p.m.
na Pogórzu Bukowskim, na zbiorniku zaporowym pod
Beskiem. Zasiedla niektóre rejony ni˝u, prawie ca∏kowicie omijajàc Pomorze, Ziemià Lubuskà, zachodnià
cz´Êç Dolnego Âlàska, oraz po∏udniowà Wielkopolsk´,
pó∏nocnà Kielecczyzn´ i pó∏nocne Mazowsze. Tylko lokalnie w odpowiadajàcych i blisko po∏o˝onych zbiornikach tworzy wi´ksze populacje, np. na Górnym Âlàsku,
w rejonie doliny górnej Wis∏y pod Gocza∏kowicami,
w dolinie Wis∏y pod Warszawà i ¸omiankami, dolinie
Baryczy, Wielkopolskim PN, w dolinie TyÊmienicy
i w dolinie Nidy.
Status ochronny
Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à, wymagajàcy ochrony czynnej (Dz U z 2004 r. Nr 220,
poz. 2237)
Polska czerwona ksi´ga zwierzàt (2001): VU gatunek nara˝ony na wygini´cie
Status zagro˝enia w Europie: (V) gatunek nara˝ony na
wygini´cie
BirdLife International: SPEC 3
Dyrektywa Ptasia: Art. 4.1, za∏àcznik I
Konwencja Berneƒska: za∏àcznik II
Konwencja Boƒska: za∏àcznik II
Porozumienie AEWA
Ixobrychus minutus (Bàczek)
Tytu∏
Wyst´powanie gatunku
na obszarach chronionych
Najwi´ksze populacje l´gowe wyst´pujà na terenach
prawnie chronionych. Sà to rezerwaty przyrody Stawy Milickie i Jeziorko Czerniakowskie, a tak˝e Wielkopolski PN,
Nadgoplaƒski PK, Nadnidziaƒski PK i zespó∏ przyrodniczo-krajobrazowy Stawy Siemieƒskie. Przewa˝ajàca cz´Êç populacji krajowej zasiedla obszary nieobj´te ochronà.
Rozwój i stan populacji
Gatunkowi zagra˝a w Polsce:
• utrata siedlisk l´gowych w wyniku zmian re˝imu hydrologicznego rzek, zmieniajàcych cz´stoÊç i d∏ugoÊç zalewów w dolinach rzecznych;
• utrata siedlisk l´gowych w wyniku deniwelacji powierzchni dolin rzecznych (zasypywania starorzeczy i zag∏´bieƒ terenu okresowo wype∏nianych wodà);
• utrata siedlisk l´gowych w wyniku intensyfikacji gospodarki rybackiej na stawach hodowlanych;
• utrata siedlisk l´gowych w wyniku niekontrolowanego
pozyskiwania trzciny na obszarach l´gowych bàczka;
• utrata siedlisk l´gowych w wyniku wiosennego, nielegalnego wypalania szuwarów trzcinowych;
• utrata siedlisk l´gowych w wyniku wycinania zakrzewieƒ
wokó∏ zbiorników wodnych w rejonach gniazdowania.
Dla unikni´cia nieporozumieƒ wynikajàcych z mo˝liwoÊci
odmiennego rozumienia zapisów powy˝szego tekstu przez
osoby nale˝àce do ró˝nych grup zawodowych, nale˝y go
interpretowaç w duchu zapisów zamieszczonych w cz´Êci
wst´pnej Poradnika (str. 19).
Suche lata pog∏´biajà efekty dawnych dzia∏aƒ melioracyjnych, zw∏aszcza w bagiennej dolinie Narwi, gdzie w wyniku
regulacji rzeki poni˝ej Rz´dzian nastàpi∏ w latach 1991–1992
niemal ca∏kowity zanik populacji l´gowej tego gatunku.
Dodatkowym czynnikiem powa˝nie redukujàcym liczebnoÊç
bàczka sà susze panujàce na zimowiskach oraz niekorzystne warunki na trasie w´drówek wiosennych i jesiennych.
Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania
Nale˝y:
• powa˝nie ograniczyç plany zabudowy hydrotechnicznej
dolin rzecznych i plany przekszta∏ceƒ re˝imu hydrologicznego rzek;
• w uzasadnionych przyrodniczo przypadkach wprowadziç korekt´ instrukcji gospodarowania wodà na zbiornikach ju˝ istniejàcych, tak by w dolinie rzeki poni˝ej pi´trzenia utrzymane zosta∏y okresowe zalewy wiosenne;
• u˝ytkowaç doliny rzeczne zgodnie z dotychczasowà ewidencjà gruntów;
• w dolinach rzek utrzymaç wysoki poziom wód gruntowych, zachowaç okresowo wype∏nione wodà obni˝enia i starorzecza;
• opracowaç i wdro˝yç mechanizmy rekompensowania ekstensywnych metod gospodarowania na stawach rybnych;
• opracowaç i wdro˝yç zasady przyjaznego ptakom pozyskiwania trzciny na zbiornikach wodnych;
• wykluczyç osuszanie torfowisk i niecek jeziornych;
• podjàç podtapianie przesuszonych trzcinowisk.
Dla unikni´cia nieporozumieƒ wynikajàcych z mo˝liwoÊci
odmiennego rozumienia zapisów powy˝szego tekstu przez
osoby nale˝àce do ró˝nych grup zawodowych, nale˝y go
interpretowaç w duchu zapisów zamieszczonych w cz´Êci
wst´pnej Poradnika (str. 20).
A022
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Populacja europejska bàczka oceniana jest na oko∏o
37 000–110 000 p. l´gowych. Najliczniej gniazduje w Rosji
(10 000–50 000 p.), w Rumunii (10 000–20 000 p.), na
Ukrainie (5000–6000 p.) i na W´grzech (3500–6000 p.).
W Polsce area∏ w ciàgu ostatniego wieku uleg∏ znaczàcym
zmianom, zmianie podlega∏a równie˝ liczebnoÊç populacji
l´gowej. Zmiany te sà jednoznacznie negatywne, pomimo
lokalnych fluktuacji liczebnoÊci: np. na stawach Wielikàt pod
Raciborzem w latach 1982–1996 liczebnoÊç waha∏a si´
w zakresie 5–19 p., a na Jez. Swarz´dzkim 0–6 p. w latach
1978–1994. Tendencje te w zasadzie nie majà zwiàzku ze
stanem siedlisk l´gowych, sà raczej efektem d∏ugich okresów suszy na zimowiskach po∏o˝onych w rejonie Sahelu,
a tak˝e niekorzystnych warunków na trasie przelotu.
W pierwszej kolejnoÊci nastàpi∏ zanik specyficznej populacji
zasiedlajàcej nadrzeczne zaroÊla wierzbowe nad du˝ymi
rzekami: Êrodkowà Wis∏à, dolnym Bugiem, dolnà Narwià,
dolnà Pilicà oraz znaczàcy spadek liczebnoÊci nad Êrodkowà Wartà, ponadto, zmniejszy∏y si´ populacje zasiedlajàce
dolin´ Biebrzy oraz Stawy Milickie, mimo ˝e na wymienionych terenach nie dosz∏o do istotnych przekszta∏ceƒ siedliska. Interesujàce jest utrzymywanie si´ podwarszawskiej populacji bàczka na starorzeczach Wis∏y, wobec zaniku populacji dawniej zwiàzanej z nadrzecznymi wikliniskami wzd∏u˝
Wis∏y powy˝ej Warszawy.
Stan populacji krajowej ocenia si´ na 600–700 p. Najwi´cej bàczków gniazduje w Wielkopolsce (1980–1990 ok.
200 p.), w Ma∏opolsce (300 p.) i na Âlàsku (80–120 p.).
Lokalnie znaczàce populacje wykazywano ostatnio m.in.
w rejonie Warszawy – ok. 20–25 p. Niewykluczone, ˝e pojedyncze pary, odnotowane ostatnio na stanowiskach od
wielu lat niezasiedlanych, sà oznakà powrotu bàczka,
przynajmniej lokalnie, do dawnego stanu.
Bàczek wyst´puje najliczniej w nast´pujàcych ostojach ptaków lub obszarów proponowanych do sieci Natura 2000:
Bagienna Dolina Narwi 10–30 p., Dolina TyÊmienicy
12–25 p., Dolina Baryczy do 12 p., Ostoja Nadgoplaƒska,
Zbiornik Podedwórze, Dolina Dolnego Bugu, Ostoja Kozienicka, Stawy Wielikàt, Dolina Nidy do 10 p., Dolina
Dolnej Skawy, Dolina Dolnej So∏y, Stawy w Brzeszczach,
Pogórze Przemyskie, Dolina Biebrzy, Dolina Górnej Wis∏y,
Zlewnia Górnej Huczwy, Dolina Ma∏ej We∏ny pod Kiszkowem, Ostoja Rogaliƒska i Pojezierze S∏awskie 7–8 p.
Zagro˝enia
65
Ptaki (cz´Êç I)
Propozycje badaƒ
A022
Nale˝y zbadaç:
• rozmieszczenie i liczebnoÊç krajowej populacji l´gowej;
• sukces rozrodczy w zale˝noÊci od siedliska;
• prze˝ywalnoÊç;
• wybiórczoÊç siedliskowà;
• rozmieszczenie zimowisk i tras przelotu krajowej populacji l´gowej.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Monitoring
66
• coroczna ocena liczebnoÊci populacji l´gowej w kluczowych
ostojach gatunku na terenie kraju. Metodyka do ustalenia.
Ocena powinna objàç zarówno najwi´ksze krajowe stanowiska (rejon Gocza∏kowic, Kotliny Warszawskiej, Górnego
Âlàska, Stawów Milickich) oraz te mniejsze, liczàce po 3–5
par. W sezonie nale˝y wykonaç przynajmniej 3 kontrole terenowe: pierwszà w 2. po∏owie maja, ze zwróceniem
szczególnej uwagi na obserwacje przelatujàcych ptaków,
a dwie kolejne w 3. dekadzie maja i 2. dekadzie lipca –
nastawione na nas∏uch „szczekajàcych” samców.
Bibliografia
BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.
BAZA DANYCH POLSKIEGO ATLASU ORNITOLOGICZNEGO.
Zak∏ad Ornitologii PAN.
BEDNORZ J., KUPCZYK M. 1995. Fauna ptaków doliny Noteci.
W: Bednorz J. (red.) Ptaki doliny Noteci. Prace Zak∏. Biol.
i Ekol. Ptaków UAM, 3: 3–94.
BIRDLIFE INTERNATIONAL/EUROPEAN BIRD CENSUS COUNCIL.
2000. European bird populations: estimates and trends. (BirdLife Conservation series No. 10). Cambridge, UK, 160 s.
BUSSE P. (red.) 1990. Ma∏y S∏ownik Zoologiczny. Ptaki. Cz´Êç I.
Warszawa, 402 s.
CHMIELEWSKI S., KUSIAK P., SOSNOWSKI J. Awifauna l´gowa
tarasu zalewowego dolnej Pilicy. Not. Orn., 34: 247–276.
CHYLARECKI P., WINIECKI A., WYPYCHOWSKI K. 1992. Awifauna l´gowa doliny Warty na odcinku Uniejów–Sp∏awie. W:
Winiecki A. (red.) Ptaki l´gowe doliny Warty. Prace Zak∏. Biol.
i Ekol. Ptaków UAM, 1: 7–55.
CEMPULIK P. 2001. Ixobrychus minutus (Linne, 1766) – Bàczek.
W: G∏owaciƒski Z. (red.) Polska czerwona ksi´ga zwierzàt.
Kr´gowce. Warszawa, s. 112–114.
CEMPULIK P. Wykrywanie i okreÊlanie liczebnoÊci par l´gowych bàczka.
Mscr., Muzeum GórnoÊlàskie, Dzia∏ Przyrody. Bytom.
CRAMP S., SIMMONS K. E. L. (red.) 1983. Handbook of the Birds
of Europe, the Middle East and North Africa. The Birds of the
Western Palearctic. Vol. 1. Ostrich to Ducks. Oxford, 722 s.
DYRCZ A., OKULEWICZ J., WITKOWSKI J., JESIONOWSKI J., NAWROCKI P., WINIECKI A. 1984. Ptaki torfowisk niskich Kotliny Biebrzaƒskiej. Opracowanie faunistyczne. Acta orn., 20, 1: 1–108.
GO¸AWSKI A. – dane niepublikowane.
GROMADZKI M., DYRCZ A., G¸OWACI¡SKI Z., WIELOCH M.
1994. Ostoje ptaków w Polsce. Gdaƒsk, 403 s.
GRZYBEK J. 1996. Zimowa obserwacja bàczka Ixobrychus minutus. Przegl. Przyr., 7: 94.
HAGEMEIJER W. J. M., BLAIR M. J. (red.) 1997. The EBCC Atlas
of European Breeding Birds: Their distribution and abundance. London, 903 s.
del HOYO J. ELLIOTT A., SARGATAL J. (red.) 1992. Handbook of the
Birds of the World. Vol. 1. Ostrich to Ducks. Barcelona, 696 s.
KALICIUK J., STASZEWSKI A. 1997. Ostoje ptaków w polskiej cz´Êci Zalewu Szczeciƒskiego. Szczecin, 104 s.
KUPCZYK M. 1997. Awifauna Nadgopla – liczebnoÊç i rozmieszczenie. W: Kupczyk M. (red.) Ptaki wybranych jezior Wielkopolski. Prace Zak∏. Biol. i Ekol. Ptaków UAM, 7: 5–116.
KUPCZYK M. 2000. Bàczek Ixobrychus minutus. W: Bednorz J.,
Kupczyk M., Kuêniak S., Winiecki (red.) Ptaki Wielkopolski.
Monografia przyrodnicza. Poznaƒ, s. 45–46.
LEWARTOWSKI Z. 1996. Waloryzacja awifauny l´gowej doliny
Górnej Narwi i koniecznoÊç jej ochrony. Zesz. Probl. Post.
Nauk Rol., 428: 123–139.
LUNIAK M., KOZ¸OWSKI P., NOWICKI W., PLIT J. 2001. Ptaki
Warszawy 1962–2000. Warszawa, s. 179.
MIODUSZEWSKI W. 1999. Koncepcja renaturyzacji doliny Narwi na odcinku ˚ó∏tki – Rz´dziany. W: Dembek W. (red.) Aktualna problematyka ochrony mokrade∏. Materia∏y Seminaryjne 43. IMUZ, Falenty.
POLAK M. WILNIEWCZYC P. 2001. Ptaki l´gowe doliny Nidy.
Not. Orn., 42: 89–102.
RZ¢PA¸A M., KASPRZYKOWSKI Z., GO¸AWSKI A., GÓRSKI A.,
DMOCH A. 1999. Awifauna Doliny Dolnej Narwi. Not.
Orn., 40: 23–44.
TACZANOWSKI W. 1882. Ptaki krajowe. Tom 1. Kraków, 462 s.
TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s.
SACHANOWICZ K., GO¸AWSKI A., TABOR A. 1999. Awifauna l´gowa stawów rybnych w Siedlcach w latach
1966–1998. Kulon, 4: 55–63.
STASZEWSKI A., CZERASZKIEWICZ R. 2000. Awifauna l´gowa
rezerwatu „Âwidwie” i okolic w latach 1990–1998. Not.
Orn., 41: 115–138.
SOKO¸OWSKI J. 1972. Ptaki ziem polskich. Tom II. Warszawa, s. 457
WALASZ K., MIELCZAREK P. (red.) 1992. Atlas ptaków l´gowych
Ma∏opolski 1985–1991. Wroc∏aw, 522 s.
WALASZ K. (red.) 2000. Atlas ptaków zimujàcych Ma∏opolski.
Kraków, 602 s.
WIEHLE D., WILK T., FABER M., BETLEJA.J., MALCZYK P .2002.
Awifauna doliny górnej Wis∏y – cz´Êç I. Ptaki Ziemi ZatorskoOÊwi´cimskiej. Not. Orn., 43: 227–253.
WINIECKI A., GRZYBEK J., KRUPA A., MIELCZAREK S. 1997. Awifauna l´gowa doliny Êrodkowej Warty – stan aktualny i kierunki zmian. Not. Orn., 38: 87–120.
WITKOWSKI J. 1991. Bàczek – Ixobrychus minutus (L., 1766). W:
Dyrcz A., Grabiƒski W., Stawarczyk T., Witkowski J. (red.) Ptaki
Âlàska. Monografia faunistyczna. Wroc∏aw, s. 56–59.
WITKOWSKI J., OR¸OWSKA B., RANOSZEK E., STAWARCZYK T.
1995. Awifauna doliny Baryczy. Not. Orn., 36: 5–74.
Andrzej Dombrowski