gender mainstreaming w projektach rozwojowych

Transkrypt

Rose Chege
gender mainstreaming
w projektach rozwojowych.
niezbędnik trenerski
1
Rose Chege
gender mainstreaming
w projektach rozwojowych.
niezbędnik trenerski
przełożyła Natalia Sarata
Fundacja Przestrzeń Kobiet, Fundacja Edukacja dla Demokracji
Kraków–Warszawa 2010
2
Tytuł oryginału: A Curriculum for the Training of Trainers in Gender Mainstreaming
Copyright © African Women’s Development and Communication Network femnet, 2007
Copyright © for Polish translation by Fundacja Przestrzeń Kobiet, 2010
Wydawcy:
Fundacja Przestrzeń Kobiet
Fundacja Edukacja dla Demokracji
ul. Św. Krzyża 34
ul. Nowolipie 9/11
34-460 Szczawnica
00-950 Warszawa
Kraków–Warszawa 2010
Wydanie I
Tłumaczenie:
Natalia Sarata
Redakcja i korekta:
Ewa Furgał
Projekt okładki, skład i łamanie:
Zuzanna Łazarewicz, DodoDesign
Wszelkie prawa zastrzeżone. Przedruk, kopiowanie, skracanie, wykorzystanie całości tekstu lub jego fragmentu może być dokonane wyłącznie w celach
niekomercyjnych, pod warunkiem podania źródła. Publikacja przetłumaczona, zredagowana i złożona w ramach projektu great – Global Rights Europeans Acting
Together, ze środków Komisji Europejskiej. Tłumaczenie tego dokumentu powstało przy finansowym wsparciu Komisji Europejskiej. Poglądy i opinie wyrażone
w tej publikacji nie odzwierciedlają oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej.
isbn 978-83-928639-4-6
3
spis treści
7........... Moduł 1
Wprowadzenie
10........... Moduł 2
Genderowe uwarunkowania rozwoju – podstawowe koncepcje
29........... Moduł 3
Społeczna konstrukcja płci kulturowej (gender)
31........... Moduł 4
Modele oraz narzędzia analizy uwzględniającej płeć kulturową (gender analysis)
67........... Moduł 5
Gender mainstreaming w programach i projektach
69........... Moduł 6
Praktyczne umiejętności trenerskie – podstawy
71........... Moduł 7
Planowanie dalszych działań
72........... Moduł 8
Ewaluacja szkolenia
4
wstęp do wydania polskiego
Niniejsza publikacja została opracowana jako przewodnik
towarzyszący programowi szkoleń dla trenerek i trenerów pn.
Training of Trainers (tot) on Gender Training, organizowanych
przez kenijską organizację femnet, przeznaczonych dla trenerów
i trenerek w Ugandzie, Ghanie i Republice Południowej Afryki.
femnet (The African Women’s Development and Communication
Network) jest siecią organizacji pozarządowych działających
na rzecz kobiet w Afryce. Sieć powstała w 1988 roku w celu
wymiany doświadczeń, strategii i informacji pomiędzy kobiecymi
organizacjami działającymi w różnych krajach Afryki, a także
w celu wzmocnienia roli organizacji działających na rzecz kobiet,
równości płci i praw człowieka w Afryce.
Zawarte w publikacji treści programu przeznaczone są do pracy
z działaczkami i działaczami organizacji i grup społeczeństwa
obywatelskiego, a także przedstawiciel(k)ami rządów i organizacji
międzynarodowych zaangażowanych we wdrażanie polityki
gender mainstreaming i komunikowanie opinii publicznej jej
założeń i osiągnięć.
Celem Niezbędnika jest zapoznanie osób wspierających w uczeniu
się organizacje, instytucje i grupy realizujące działania w ramach
polityki rozwojowej z podstawowymi treściami przydatnymi
w analizie, planowaniu i realizacji programów i projektów
odpowiadających na potrzeby płci i włączających perspektywę
gender w ramach pomocy rozwojowej. Osoby korzystające z książki
mogą traktować ją także jako pomoc merytoryczną w obszarze
horyzontalnej polityki równości płci – gender mainstreaming.
Bez wiedzy na temat nierówności płciowych i specyficznych
potrzeb oraz ról kobiet i mężczyzn, zależnych m.in. od kontekstu
regionalnego, kultury, lokalnej tradycji czy wyznania, pomoc
rozwojowa nie będzie skuteczna. Równość płci nie jest tylko
jednym z Milenijnych Celów Rozwoju, ale warunkiem osiągnięcia
pozostałych celów, kwestią horyzontalną, przenikającą wszystkie
inne aspekty globalnej sytuacji. Należy zatem w każdym z mcr –
w związku z tym we wszystkich działaniach – budować programy
wrażliwe na potrzeby płci. Świadomość znaczenia płci w procesach
społecznych oraz świadomość płciowych uwarunkowań
globalnych problemów jest jednak w Polsce wciąż niska,
szczególnie dotkliwy jest brak narzędzi edukacyjnych na polskim
rynku wydawniczym. Stąd decyzja Fundacji Przestrzeń Kobiet
o przetłumaczeniu Niezbędnika femnetu i wsparcie Fundacji
Edukacja dla Demokracji, jednej z najważniejszych polskich
organizacji pozarządowych, działających na rzecz edukacji
rozwojowej.
Publikacja nie jest stricte podręcznikiem trenerskim, zawiera
natomiast ramowy program szkolenia na temat wdrażania
równości płci w działania i projekty rozwojowe. Są to podstawowe
treści, które powinny być znane osobom prowadzącym szkolenia
i warsztaty w zakresie genderowych aspektów rozwoju.
Przeznaczone są do pracy z działaczami i działaczkami grup,
5
instytucji i organizacji planujących programy i projekty,
szczególnie w ramach pomocy rozwojowej, ale mogą być także
wykorzystywane w kontekstach lokalnych, polskich projektów
mających na celu empowerment kobiet i wspieranie równości kobiet
i mężczyzn. Niezbędnik przeznaczony jest przede wszystkim
dla osób mających doświadczenie w prowadzeniu treningów
genderowych, a także dużą znajomość zagadnień związanych
z perspektywą gender. Może być przydatny jako źródło wiedzy
także dla osób z mniejszym doświadczeniem. Niezbędnik odnosi
się przede wszystkim do wiedzy związanej z genderowymi
aspektami rozwoju, tylko w niewielkiej mierze koncentruje się na
narzędziach i metodach pracy trenerskiej. Merytorycznie jedynie
wytycza pewne ramy, program w nim zawarty może i powinien
podlegać wzbogaceniu, dostosowaniu do lokalnego kontekstu,
rozwinięciu, także w odniesieniu do proponowanych metod.
Składamy serdeczne podziękowania femnetowi za wyrażenie
zgody na tłumaczenie i adaptację książki do polskiego kontekstu.
Życzymy owocnej lektury i zastosowania zawartych w publikacji
treści w pracy na rzecz rozwoju.
Natalia Sarata, tłumaczka
Ewa Furgał, redaktorka
W niniejszej publikacji posługujemy się zwrotami „osoba
uczestnicząca” / „osoby uczestniczące” (ou) oraz „osoba
prowadząca”/ „osoby prowadzące” (op) w miejsce najczęściej
w języku polskim stosowanych „uczestnik”/ „uczestnicy”, „trener”/
„trenerzy”. Chcemy w ten sposób przełamać funkcjonującą
w języku polskim męską normę uczestnictwa, która symbolicznie
unieważnia obecność, zaangażowanie i doświadczenie
kobiet. Chcemy stosować język wrażliwy na płeć, zatem
unikamy definiowania osób biorących udział w szkoleniu jako
„uczestników” i osób, które szkolenie prowadzą jako „trenerów”.
6
moduł 1: wprowadzenie
Cele modułu:
– zapoznanie się ou z pozostałymi osobami w grupie i z celami
szkolenia,
– podzielenie się przez ou swoimi oczekiwaniami związanymi ze
szkoleniem,
– wypracowanie zasad współpracy na szkoleniu.
Czas:
90 minut (+ opcjonalnie czas wykładu wprowadzającego)
–
Ogólne ramy sesji:
powitanie i wprowadzenie,
przedstawienie celów szkolenia,
zebranie oczekiwań ou,
przedstawienie programu szkolenia w kontekście celów
i oczekiwań ou,
kontrakt szkoleniowy – zasady współpracy.
–
–
–
–
–
Potrzebne materiały:
flipchart,
post-ity,
markery,
taśma malarska,
wypisane na plakacie cele szkolenia.
–
–
–
–
Przebieg sesji:
1. Powitanie: przedstawiciel/ka organizatora wita ou.
2. Wykład wprowadzający (opcjonalnie): rozpoczęcie całego
szkolenia może poprzedzić tematyczna prezentacja lub wykład
wprowadzający, podkreślający znaczenie perspektywy płci
w planowaniu, realizacji i ewaluacji projektów i programów
oraz działaniach organizacji i instytucji – samorządowych,
pozarządowych itp. Taki ekspercki wykład może wesprzeć
wyznaczenie ram szkolenia, wskazując konteksty stosowania
treści, które będą przekazywane na szkoleniu.
3. Przedstaw się grupie, mówiąc o swoich kompetencjach do
prowadzenia tego rodzaju szkolenia i doświadczeniach w tym
zakresie. Zaproś ou do przedstawienia się.
–
–
–
–
Przedstawienie się ou warto zrealizować metodami aktywnymi,
np. poproś ou o dobranie się w pary (najlepiej z osobą, której
nie znają) i przedstawienie się sobie wzajemnie. Poproś ou
o odpowiedź na kilka krótkich pytań, np.
jak mam na imię?
jaką organizację / instytucję / grupę reprezentuję?
jakie mam doświadczenie z tematem szkolenia?
coś nietypowego dla mojej płci, co lubię robić?
Gdy ou skończą przedstawianie się w parach, poproś każdą osobę
o przedstawienie na forum swojej partnerki / partnera z pary
7
pozostałym osobom z grupy, zgodnie z powyższymi pytaniami.
Zadbaj o to, by każda z przedstawianych osób potwierdziła
informacje na swój temat lub je uzupełniła.
4. Przedstaw wypisane na plakacie cele szkolenia i omów je,
wskazując, które cele realizowane będą w poszczególnych
modułach.
–
–
–
–
–
–
Cele szkolenia:
zapoznanie się z koncepcjami „gender” oraz „rozwój”,
refleksja nad znaczeniem płci kulturowej (gender) i jej wpływem na
rozwój,
poznanie różnych podejść stosowanych do prowadzenia analizy
wrażliwej na płeć,
nabycie / wzmocnienie umiejętności prowadzenia analizy
wrażliwej na płeć i wdrażania perspektywy płci w działania,
projekty i programy,
wzmocnienie umiejętności planowania, prowadzenia i ewaluacji
treningu genderowego uwzględniającego wątki rozwojowe,
wzmocnienie umiejętności tworzenia planów działania
i mechanizmów na rzecz dalszego wdrażania perspektywy gender
w programy i projekty.
Zadbaj o to, by flipchart z celami szkolenia był odtąd widoczny dla wszystkich ou przez cały czas trwania szkolenia – możesz zawiesić plakat z celami na ścianie, używając do tego np. taśmy malarskiej.
5. W kontekście przedstawionych celów, poproś ou o podzielenie się
swoimi oczekiwaniami związanymi ze szkoleniem.
Możesz poprosić o anonimowe wypisanie oczekiwań na post-itach
i przyklejenie ich do czystego flipcharta, możesz także poprosić
o podzielenie się oczekiwaniami przez każdą z ou na forum,
zapisując wymieniane oczekiwania na flipcharcie.
Następnie odnieś się do każdego z oczekiwań w kontekście celów
szkolenia. Opowiedz o tym, jakie oczekiwania będą, a jakie nie
mogą być spełnione – w takiej sytuacji wytłumacz, dlaczego dane
oczekiwanie ou nie mieści się w ramach tego warsztatu.
6. Zaprezentuj wypisany na plakacie program szkolenia –
zapisz tytuły poszczególnych modułów i odnieś program do
przedstawionych celów oraz oczekiwań.
Zadbaj, by plakat z programem był widoczny dla wszystkich ou w czasie
trwania szkolenia.
7. Razem z ou wypracuj i wypisz zasady, które będą obowiązywały na
szkoleniu – tzw. kontrakt.
Zasady mogą odnosić się do takich kwestii jak np. punktualność,
używanie (lub nie) telefonów na szkoleniu, szacunek dla
różnorodnych opinii, używanie komunikatu „ja”, mówienie
w swoim imieniu, ocenianie zdania itp., zgodnie z propozycjami
zgłoszonymi przez ou. Ważne, by zasady zostały wypracowane
8
wspólnie, z wykorzystaniem propozycji ou i Twoich, a także by
wszystkie osoby w grupie przyjęły te zasady jako swoje. Zaznacz,
że każda z osób może zaproponować kolejne zasady już w ramach
szkolenia, jeśli uzna, że potrzebuje ich, by efektywnie angażować
się w pracę – wtedy także taka zaproponowana zasada zostanie
poddana dyskusji na forum i będzie musiała być zaakceptowana
przez wszystkie ou, aby stać się obowiązująca.
Zadbaj, by plakat z programem był widoczny dla wszystkich ou w czasie
trwania szkolenia.
9
moduł 2: genderowe uwarunkowania rozwoju
Cele modułu:
– przedstawienie i wyjaśnienie koncepcji genderowych
uwarunkowań rozwoju,
– wprowadzenie wiadomości związanych z uwzględnianiem kobiet
i płci kulturowej w różnorodnych koncepcjach rozwojowych.
Cele dla ou:
– zapoznanie się z zagadnieniami i różnorodnymi podejściami
stosowanymi w pracy związanej z genderowymi
uwarunkowaniami rozwoju.
– potrzeby strategiczne / strategiczne interesy płci,
– perspektywa historyczna.
Metody pracy:
Praca w małych grupach, prezentacje na forum, prezentacja
trenerska.
Kartki A4, nożyczki, klej, pocięte opisy, kartki z tytułami, taśma
malarska.
Czas:
150 minut.
–
–
–
–
–
–
–
–
Zawartość:
Omawiane koncepcje mogą być liczne i różnorodne, natomiast
program minimum to odniesienie się do niżej wymienionych
zagadnień:
gender a sex, czyli płeć kulturowa a płeć biologiczna,
genderowe relacje płci,
równość praw (equality) a równy dostęp do zasobów (equity),
rozwój,
kobiety w rozwoju, czyli podejście Women in Development (wid),
empowerment,
płeć kulturowa a rozwój, czyli podejście Gender and Development
(gad),
potrzeby praktyczne,
10
definiowanie pojęć
Ćwiczenie rozsypanka
Przebieg:
1. Rozwieś w sali szkoleniowej karki A4. Na każdej powinien
znajdować się jeden tytuł: „Gender a sex”, „Genderowe relacje
płci”, „Równość praw a równy dostęp do zasobów”, „Rozwój”,
„Empowerment”, „Koncepcja: Kobiety w rozwoju (wid”,
„Koncepcja: Gender a rozwój (gad)”, „Potrzeby praktyczne”,
„Potrzeby strategiczne / strategiczne interesy płci”.
2. Podziel ou na 4 grupy (metoda dowolna). Przekaż każdej grupie
pocięte dwa (lub trzy) krótkie opisy (Materiał 2.1).
3. Zadaniem każdej z grup jest wspólne złożenie z pociętych zdań
logicznego opisu dwóch (lub odpowiednio trzech) zagadnień,
a następnie wybranie dla każdego z nich tytułu spośród tych
zapisanych na kartkach wiszących w sali.
4. Każda z grup prezentuje wyniki swojej pracy, odczytując ustalone
wspólnie brzmienie opisu, wskazując na wybrany tytuł oraz
uzasadniając swój wybór.
11
Materiał 2.1
Przed przekazaniem materiałów grupie, potnij treść każdej z ramek
na mniejsze fragmenty.
Społecznie konstruowane role, oczekiwania i zakresy odpowiedzialności przypisywane kobietom i mężczyznom przez społeczeństwo. Tych ról się uczymy w procesie
socjalizacji; różnią się one między kulturami oraz zmieniają w czasie. Biologiczne cechy kobiet i mężczyzn, z którymi się rodzimy. Cechy te są naturalne, uniwersalne
i niezmienne w czasie i przestrzeni.
Równość traktowania, bazująca na zapisach prawa. Oznacza to, że kobiety i mężczyźni są sobie wg prawa równi, postrzegani jako równorzędne podmioty, bez względu na
płeć. Jest to podstawowe prawo człowieka.
Równy podział zasobów, możliwości i korzyści, dokonany w oparciu o określone ramy. Jest to jedna z miar równości, ale nie jedyna. Jest mierzalna i przejawia się przez
parytet – ilościowo równy podział zasobów ze względu na płeć, równa reprezentacja. Doświadczenie pokazuje, że równy podział jest w ramach instytucji stosowany
zamiast równouprawnienia. Oznacza to, że zasada równego podziału często podważa znaczenie równouprawnienia, ponieważ kobiety uzyskują dostęp do instytucji
na bazie „męskiej normy”, są postrzegane i mają działać jako „symboliczni mężczyźni”. Równy podział zasobów jest często traktowany jako przywilej, podczas gdy
równouprawnienie to podstawowe prawo każdej osoby.
Relacje między kobietami a mężczyznami, które przejawiają się poprzez władzę opartą na płci. Wywodzą się z ról, jakich odgrywania oczekuje się od kobiet
i mężczyzn i z wpływu, jaki mają interakcje między nimi. Dobrym przykładem jest rodzina, w której mężczyźni przyjmują rolę głowy rodziny, a kobiety – role związane
z obowiązkami w gospodarstwie domowym i opieką nad dziećmi.
Te relacje nie są równoważne, ponieważ w społeczeństwie to mężczyźni mają większy dostęp do sfery publicznej i podejmowania decyzji skutkujących prawnie
i wiążących wszystkie osoby. Role, przypisywane cechy i społeczna kontrola prowadzą do tworzenia się i wzmacniania wzorów zachowań. Jeśli nie dostosujemy się do
tych wzorów i ról, jesteśmy społecznie postrzegani jako odstępcy od normy.
Relacje te zawsze skutkują postrzeganiem jednej z płci jako gorszej, co tworzy i wzmacnia społeczne nierówności.
Jest wiele jego definicji. Może być definiowany jako sam proces i jako zakończenie tego procesu. Może być definiowany jako wzrost (ilościowe powiększenie), połączony
ze zmianą jakościową. Ważne, by definiując to zjawisko, włączać do niego aspekt ludzki – struktury same w sobie nie mają znaczenia, dopóki nie przeobrażają życia ludzi,
którzy z nich korzystają lub od nich zależą. Co ważne, gdy włączamy do rozwoju aspekt ludzki, musimy pamiętać o perspektywie gender, która pozwala ocenić szczególne
potrzeby kobiet i mężczyzn.
Krótko mówiąc, to ruch od prostszego lub gorszego stanu do bardziej zaawansowanego lub lepszego stanu / sytuacji. Jest ilościowy i jakościowy, a aby był pełny, wymaga
uwzględniania perspektywy płci.
12
Może być rozumiany jako proces, ale także jako efekt końcowy procesu wzmacniania autonomii i poczucia podmiotowości. Może być osiągany za pomocą różnorodnych
narzędzi i środków, takich jak dostęp do wiedzy, umiejętności i szkoleń. Osiągnięte wzmocnienie jest następnie stosowane, wykorzystywane w systemie społecznym.
Nazywany także uwłasnowolnieniem. Jako proces i jako rezultat jest najważniejszym czynnikiem w rozwoju.
To podejście do rozwoju skupia się na kobietach. Ma na celu zapewnienie warunków dla włączania kobiet w proces rozwoju. Nie zajmuje się szczegółowo korzyściami
z udziału kobiet w rozwoju.
Ta koncepcja postuluje przesunięcie punktu ciężkości z kobiet jako grupy na społecznie determinowane relacje płci. Skupia się na społecznych, ekonomicznych,
politycznych i kulturowych czynnikach, które określają, w jaki sposób kobiety i mężczyźni mogą w najlepszy sposób uczestniczyć i korzystać z projektów rozwojowych.
Kobiety i mężczyźni mają odmienne społeczne role płci i zajmują odmienne pozycje społeczne – skutkuje to odmiennymi doświadczeniami wynikającymi z ról płci oraz
odmiennymi genderowymi potrzebami i interesami.
Te potrzeby definiujemy jako podstawowe, codzienne potrzeby bytowe, które muszą być zaspokojone. Nie muszą, ale mogą być specyficzne ze względu na płeć i codzienne
doświadczenie kobiet. To np. pożywienie, schronienie, ubranie i woda, dostęp do podstawowej opieki medycznej, środków transportu, instytucji opieki nad dziećmi,
podstawowych instytucji edukacyjnych, podstawowy dochód. Odnoszą się do materialnych warunków życia, są krótkoterminowe, mogą zostać zaspokojone poprzez
bezpośrednie wsparcie.
Te potrzeby / interesy odnoszą się do społeczno-ekonomicznych i politycznych pozycji społecznych kobiet w porównaniu z mężczyznami. Wiążą się z funkcjonowaniem
kobiet i mężczyzn w strukturach i systemach społecznych, które są trudne do zmiany. Dążąc do zaspokojenia tych potrzeb, skupiamy się na takich obszarach interwencji
jak:
– marginalizacja – wykluczenie kobiet z procesów podejmowania decyzji, co prowadzi do niemożliwości artykulacji przez nie swoich potrzeb i interesów,
– dyskryminacja – różnicujące traktowanie ze względu na czynniki, na które nie ma się wpływu,
– uprzedmiotowienie – kobiety postrzegane jako w mniejszym stopniu ludzie, jako grupa specjalnie wyróżniana z ogólnej liczby („kobiety i ludzie”, „liczba kobiet
w ogólnej liczbie bezrobotnych”, „liczba osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, w tym kobiety)”,
– infantylizacja – przypisywanie kobietom cech dzieci (wieczna niedojrzałość), ale także uznawanie ich za nie w pełni rozsądne i niekierujące się własnymi
przekonaniami, niezdolne do podejmowania decyzji w swoim imieniu (brak prawa głosu),
– pozbawianie własności – poprzez patriarchalny system dziedziczenia, feminizacja ubóstwa,
– wartościowanie – przypisywanie kobiecie wartości w zależności od urodzenia (lub nie) dziecka / dzieci, przypisywanie różnej wartości pracy wykonywanej na rynku
pracy i w gospodarstwie domowym przez kobiety i mężczyzn, różnicowanie oceny pracy ze względu na płeć,
– przemoc – naruszanie integralności na poziomie fizycznym, psychologicznym, emocjonalnym, ekonomicznym,
– podporządkowanie – przypisanie podrzędnej pozycji, traktowanie kobiet jako obywatelek „drugiej kategorii”,
– uznanie za grupę specyficzną – przyjmowanie doświadczenia mężczyzn za normę, a doświadczenia kobiet za wyjątek.
13
Materiał 2.2
Potrzeby praktyczne a potrzeby strategiczne
Potrzeby praktyczne
Potrzeby strategiczne
– są konieczne do pilnego zaspokojenia,
– są długoterminowe,
– charakterystyczne dla poszczególnych kobiet,
– wspólne dla większości kobiet,
– odnoszą się do codziennych potrzeb związanych z pożywieniem,
– odnoszą się do niekorzystnego położenia kobiet w społeczeństwie, podporządkowania,
schronieniem, podstawowym dochodem, zdrowiem, dziećmi itp.,
– są łatwe do zidentyfikowania przez kobiety, których te potrzeby
dotyczą,
– mogą być zaspokojone poprzez bezpośrednie dostarczenie
niezbędnych zasobów.
ograniczonego dostępu do zasobów i edukacji, zagrożenia ubóstwem i przemocą ze względu
na płeć itp.,
– podstawy niekorzystnego położenia i kierunki zmiany nie zawsze łatwe do
zidentyfikowania przez kobiety, których te potrzeby dotyczą,
– mogą być zaspokajane przez wzmacnianie świadomości, wspieranie podnoszenia poczucia
własnej wartości, edukację, wzmacnianie organizacji kobiecych, mobilizację polityczną itp.
Zaspokajanie potrzeb praktycznych
Zaspokajanie potrzeb strategicznych
– zakłada, że kobiety są przede wszystkim beneficjentkami (biernie
– angażuje kobiety jako aktywne podmioty (agents) i wspiera kobiety w zyskiwaniu
korzystają ze wsparcia),
autonomii i podmiotowości,
– może polepszać codzienne warunki życia kobiet,
– może podwyższać pozycję kobiet w społeczeństwie,
– ogólnie nie ma wpływu na kształt tradycyjnych ról płci i relacji między
– oznacza empowerment kobiet i przeobrażenia w ramach ról płci i relacji między płciami.
płciami.
Prezentacja trenerska
Przedstaw prezentację trenerską na temat perspektywy historycznej w analizowaniu gender i rozwoju, z wykorzystaniem poniższych
materiałów (możesz przygotować własną prezentację na slajdach, prezentację z wykorzystaniem treści rozpisanych na plakatach, inną
dogodną formę prezentacji treści).
14
Materiał 2.3
Koncepcja Women In Development (wid) a koncepcja Gender And
Development (gad)1
Po pierwszej Światowej Konferencji w sprawie Kobiet w Meksyku
w 1975 r., Organizacja Narodów Zjednoczonych podjęła decyzję
o uczynieniu kolejnej dekady Dekadą Kobiet. Ta decyzja
wzmocniła wydźwięk wcześniejszych badań i działań aktywistek,
które podkreślały podrzędne traktowanie wkładu kobiet w rozwój.
Ocena postępów dokonana pod koniec Dekady Kobiet unaoczniła
konieczność zmiany paradygmatu działań i przejścia od koncepcji
wid do realizacji koncepcji gad. Te dwa podejścia są definiowane
w następujący sposób:
Women In Development (wid)
Koncepcja wid zyskała na znaczeniu we wczesnych latach 70.
jako podejście mające na celu włączenie kobiet w rozwój. Zebrane
w czasie Dekady Kobiet onz (1975-1984) dane i zrealizowane
badania naświetliły istniejącą biedę i gorszą pozycję kobiet oraz
ich niewidzialność jako grupy w procesach rozwojowych. Różne
środki zaradcze oraz rodzaje interwencji skupiały się na kobietach
jako wyróżnionej spośród innych grupie, co spowodowało, że
ich sprawy i problemy, z którymi się mierzyły, były traktowane
1
jako „dodatkowe”, „szczególne” i marginalne w stosunku do
zdefiniowanych głównych wyzwań rozwojowych. Podejście wid
i interwencje podejmowane w tym nurcie koncentrowały się
przede wszystkim na pracy produkcyjnej kobiet, nie uwzględniając
przy tym w sposób bezpośredni ich pracy reprodukcyjnej, która
w znaczący sposób zwiększa obciążenie kobiet pracą. Skupianie
się na kobietach jako osobnej, „szczególnej” grupie oznaczało,
że zastane, nierówne relacje płci w różnych uwarunkowaniach
społecznych i ekonomicznych nie były podważane.
Gender And Development (gad)
Podejście gad wykształciło się w późnych latach 80. jako
alternatywa do preferowanego wtedy podejścia wid. wid
skupiał się wyłącznie na kobietach i postulował integrację
kobiet w rozwój – jako siłę wytwórczą i pracowniczki. Natomiast
punktem ciężkości gad jest wzajemna zależność kobiet i mężczyzn
w społeczeństwie i nierówne relacje władzy między nimi. gad
proponuje taką wizję rozwoju, która ma na celu przeobrażenie
relacji między płciami po to, by kobiety i mężczyźni na równych
prawach mogli uczestniczyć w określaniu wspólnej przyszłości
w społecznościach. Podejście gad podkreśla znaczenie
kolektywnego organizowania się kobiet na rzecz własnego
empowermentu.
W polskim tłumaczeniu pozostajemy przy stosowaniu nazwy angielskiej koncepcji Women
in Development oraz Gender and Development, a także skrótach wid i gad pochodzących
od pełnych nazw w tym języku. Skróty angielskie są stosowane w odniesieniu do tego
zagadnienia najczęściej i stały się częścią polskiej dyskusji na temat tych podejść, a polska
(niezbyt obszerna) literatura tematu naszym zdaniem nie proponuje trafnych nazw
w tłumaczeniu na język polski – przyp. tłum.
15
Od Women In Development (wid) do Gender And Development (gad)
women in development (wid)
gender and development (gad)
Podejście:
Podejście:
Kobiety jako sedno problemu
Rozwój kobiet i mężczyzn
Punkt skupienia:
Punkt skupienia:
Kobiety jako grupa
Genderowe relacje płci
Problem:
Problem:
Wykluczenie kobiet (stanowiących połowę sił produkcyjnych) z procesu rozwoju
Nierówne relacje władzy (biedni/ne – bogaci/te, kobiety – mężczyźni) które
uniemożliwiają zrównoważony rozwój i pełne uczestnictwo kobiet
Cel:
Cel:
Wydajniejszy, efektywniejszy i sprawiedliwszy rozwój
Zrównoważony rozwój, o którego kierunkach decydują kobiety i mężczyźni
Rozwiązanie:
Rozwiązanie:
Włączenie kobiet w istniejące procesy rozwoju (takie, jakimi te procesy są)
Empowerment kobiet i osób wykluczonych oraz przeobrażenie nierównych relacji
Strategie działania:
Strategie działania:
Projekty i komponenty kobiece
Identyfikacja i zaspokojenie potrzeb praktycznych określanych przez kobiety
Jednostki, departamenty ds. kobiet
i mężczyzn, po to, by polepszyć warunki ich życia
Projekty integrujące
Zaspokajanie strategicznych interesów płci / potrzeb strategicznych kobiet
Wzmocnienie produkcyjności kobiet
i mężczyzn
Wzmocnienie umiejętności kobiet w zakresie zajmowania się gospodarstwem
Zaspokajanie strategicznych interesów osób ubogich poprzez rozwój zorientowany
domowym
na człowieka (people-centered development)
16
Materiał 2.4
Teoretyczne i historyczne podejścia do wid i gad
Poniżej zaprezentowane są podejścia, które były i nadal są stosowane
w rozwoju uwzględniającym płeć, tj. opiekuńczość (welfare),
wydajność (efficiency), przeciwdziałanie ubóstwu (anti-poverty), równy
podział (equity), empowerment oraz mainstreaming. Jest to narzędzie
używane w ramach analizy proponowanej przez Caroline Moser.
Może zostać użyte w dyskusji na temat ewolucji podejścia wid/gad.
Tabele2:
1. Od opiekuńczości do Women In Development (wid)
Podejście do rozwoju
Podejście do kobiet /
lata 40. – lata 60. XX w.
lata 70. XX wieku
Wzrost ekonomiczny
Wzrostowi towarzyszy
Wydajność ekonomiczna
dystrybucja (zatrudnienie
i spłata długów (dostosowanie
i podstawowe potrzeby)
strukturalne)
Pre-wid w nurcie opiekuńczości
lata 70. XX wieku
wid w nurcie równego podziału
Wciąż stosowane
Podczas i po Dekadzie Kobiet
popularności
2
wid w nurcie wydajności
ubóstwu
gender
Czas największej
wid w nurcie przeciwdziałania
przełom lat 80. i 90. XX w.
od lat 70. do teraz, wciąż
od lat 90., podejście najbardziej
popularne
popularne
Tabele 1. i 2. zostały zaczerpnięte z publikacji pt. Manual for Training on Gender
Responsive Budgeting autorstwa Katrin Schneider, przygotowanej dla organizacji gtz,
wyd. Eschborn 2006, s. 18. Publikacja w języku angielskim dostępna pod adresem:
http://www.gtz.de/de/dokumente/en-manual-gender-budgeting-2006.pdf (dostęp:
03.11.2010).
17
Korzenie
– Pozostały po czasach
kolonialnych model
rozwoju poprzez
opiekuńczości społecznej
modernizację
– Koncepcja modernizacji
Cel
– Niepowodzenie modelu
– Odgórne podejście związane
z równym podziałem
– Wzrost i podstawowe
– Dekada Kobiet
potrzeby
– Pogorszenie się światowej
ekonomii
– Polityka strukturalnego
dostosowania opiera się na
/ model przyspieszonego
konomicznym udziale kobiet
wzrostu ekonomicznego
w rozwoju
Kobiety powinny stać się
Rozwój powinien prowadzić
lepszymi matkami i lepszymi
do równego podziału
gospodyniami domowymi
zasobów dla kobiet
– Wzmocniona produkcyjna
rola osób biednych
– Generowanie dochodu dla
kobiet
– Rozwój powinien zapewniać
wydajność i efektywność
– Ekonomiczne uczestnictwo
kobiet prowadzi do równości
zasobów
Zaspokajanie potrzeb
wynikających ze
społecznych ról płci
– Skupia się na
– Odnosi się do produkcyjnych,
– Odnosi się do praktycznych
reprodukcyjnych rolach
reprodukcyjnych ról kobiet
i strategicznych potrzeb
kobiet wynikające ze
kobiet
oraz ich pracy na rzecz
kobiet
społecznych ról płci, wspiera
– Dostęp do wiedzy o żywieniu,
antykoncepcji, opieki
zdrowotnej
– Potrzeby praktyczne kobiet
lokalnych społeczności
– Dostęp do i kontrola nad
czynnikami produkcji
i podejmowaniem decyzji
jako żon i matek
– Dostęp do ziemi, kredytów,
– Zaspokaja potrzeby praktyczne
dostęp do zatrudnienia i dochodu
umiejętności i środków
i podstawowych usług w zamian
antykoncepcyjnych
za uczestnictwo w rynku pracy
– Potrzeby praktyczne:
– Postuluje „siatki bezpieczeństwa”
podwyższony dochód
(safety nets) dla ubogich kobiet
– Potrzeby praktyczne: malejący
dostęp do opieki społecznej
Krytyka z perspektywy
gender
– Skupienie na wzroście
Skupienie na nierównościach
w obszarze przemysłu /
między wszystkimi
zatrudnienia do czynności
kobietami i wszystkimi
zmechanizowanych, pracy
mężczyznami
dla mężczyzn
– Kobiety postrzegane jako żony
i matki
– Skupienie na osobach
biednych
– Brak rozpoznania różnorodnych
ról kobiet i mężczyzn
– Mężczyźni definiowani jako
– Brak rozpoznania struktur
główni żywiciele rodziny,
gospodarstwa domowego
kobiety postrzegane jako
dostarczycielki dodatkowego
dochodu
18
2. Od Women In Development (wid) do Gender And Development (gad)
Podejście do rozwoju
lata 40. – lata 60. XX w.
lata 70. XX w.
przełom lat 80. i 90. XX w.
Rozwój w kontekście socjalistycznego
Samowystarczalność ekonomiczna i polityczne
Zrównoważony rozwój z włączeniem reform
państwa
niezaangażowanie (non-alignment)
ekonomicznych i politycznych (liberalizacja
gospodarki i restrukturyzacja instytucjonalna)
Podejście do kobiet /
Emancypacja
Empowerment
Włączanie podejścia gad (gad mainstreaming)
Lata 50. i 70.
od 1975 do lat 80., wciąż popularne
Od lat 80. do współczesności
Socjalizm w kontekście państwowym
– Rosnące przekonanie o nieskuteczności
Najbardziej aktualne podejście,
gender
Czas największej
popularności
Korzenie
podejścia równości zasobów (equity)
– Feministki z krajów Globalnego Południa*
i oddolne inicjatywy i organizacje
Cel
Zaspokajanie potrzeb
przesunięcie od wid do gad, reakcja na
marginalizację podejścia wid w działaniach
zinstytucjonalizowanych
Wzmocnienie politycznej partycypacji
Rozwój powinien wspierać kobiety i mężczyzn
Włączenie wrażliwości genderowej
kobiet i wykorzystanie ich zdolności
na rzecz większej samowystarczalności
i kompetencji w tym obszarze do głównego
na rynku pracy w celu realizacji
i budowania pewności własnych umiejętności
nurtu rozwoju
państwowych celów rozwojowych
i możliwości
– Odwołanie do produkcyjnych,
wynikających ze
reprodukcyjnych ról kobiet oraz ich
reprodukcyjnych ról kobiet, ich aktywności
reprodukcyjnych ról kobiet, ich aktywności
społecznych ról płci
aktywności w społecznościach
w społecznościach oraz zaangażowania
w społecznościach oraz zaangażowania
– Dostęp do zatrudnienia i dochodu, ale
nie do środków produkcji
– Dostęp do społecznych dóbr i usług, ale
nie do kształtowania polityki w tym
zakresie
– Dostęp do środków prawnych
kobiet w zarządzanie społecznościami
– Dostęp do środków produkcji / dóbr i usług
kobiet w zarządzanie społecznościami
– Dostęp do i kontrola nad zasobami
– Dostęp do i kontrola nad informacją
w głównym nurcie rozwoju (z wyróżnionymi
– Wzmocnienie budowania kompetencji,
komponentami)
zdolności do uczestniczenia w procesach
decyzyjnych i kompetencji decyzyjnych
19
Krytyka
z perspektywy gender
Potrzeby praktyczne na tym etapie:
zatrudnienie / dochód
odgórna mobilizacja
zaspokojone
Potrzeby strategiczne na tym etapie:
Potrzeby strategiczne na tym etapie:
Strategiczne potrzeby na tym etapie:
zaangażowanie polityczne
organizowanie się
zaadresowane
– Problemy kobiet uznane za ważne, ale
– Uznanie znaczenia kwestii relacji płci,
podporządkowane państwowym celom
połączone z organizowaniem się kobiet
rozwojowym
w autonomicznych lub powiązanych ze sobą
– Relacje płci nie są podważane
– Wrogość w stosunku do niezależnych
organizacji kobiecych
organizacjach
– Nacisk na solidaryzowanie się między
kobietami i mężczyznami z krajów
Globalnego Południa, podważanie
zachodnich modeli rozwojowych
*
W oryginale używane jest określenie określenie Third World (kraje trzeciego świata),
w tłumaczeniu ze względu na pejoratywny wydźwięk tego określenia, zdecydowałyśmy
się używać w jego miejsce (w sposób ahistoryczny) określenia „Globalne Południe”. Z tego
samego względu używamy sformułowania „Globalna Północ” tam, gdzie w oryginale użyte
jest sformułowanie First World (kraje pierwszego świata, kraje rozwinięte) – przyp. tłum.
20
Materiał 2.5
–
–
–
–
–
–
Dlaczego gender jest zagadnieniem ważnym dla rozwoju?
Uzasadnienie dla uwzględniania aspektów genderowych może
odnosić się do poniższych statystyk. Warto, by osoba prowadząca
w zależności od kontekstu uzupełniła poniższe informacje o takie
dane i przykłady, które pomogą wskazać znaczenie perspektywy
gender w analizowaniu rozwoju na poziomie lokalnym,
regionalnym.
Kobiety stanowią ok. 50% populacji świata.
Kobiety wykonują ok. 2/3 pracy na świecie.
Do kobiet trafia 10% światowego dochodu.
Mniej niż 1% światowej własności należy do kobiet.
Kobiety stanowią ok. 2/3 światowej populacji osób nie umiejących
czytać i pisać.
Kobiety stanowią 70% światowej populacji osób żyjących w biedzie
za mniej niż 1 dolara dziennie.
Materiał 2.6
Podstawowe pojęcia niezbędne w refleksji nad powiązaniami
między gender a rozwojem.
Płeć biologiczna a płeć kulturowa / gender
Płeć biologiczna odnosi się do biologicznych różnic między
kobietami a mężczyznami, które są niezmienne i uniwersalne,
z którymi się rodzimy. Gender odnosi się do społecznych cech
i ról, których się uczymy w procesie socjalizacji, której podlegają
wszyscy członkowie danego społeczeństwa. Ponieważ te role /
cechy wiążą się z zachowaniami wyuczonymi, mogą podlegać
zmianie w czasie (tym intensywniej, im intensywniejsza jest
zmiana technologiczna) i różnić się między kulturami. Stąd gender
odnosi się do społecznie nadawanych cech, ról, aktywności,
odpowiedzialności i potrzeb wiążących się z byciem mężczyzną
(byciem męskim – w odróżnieniu od bycia samcem gatunku)
i byciem kobietą (byciem kobiecą – w odróżnieniu od bycia
samicą gatunku) w danym społeczeństwie i danym czasie, a także
w ramach danych społeczności. Tożsamość genderowa kobiet
i mężczyzn określa, jak są oni /one postrzegane / postrzegani
i jakich (odmiennych) sposobów myślenia i działania się od nich
oczekuje. Płeć kulturowa / gender jest także jedną z podstawowych
zmiennych (w połączeniu z rasą, kastą czy klasą) znaczącą dla
dystrybucji przywilejów, prestiżu, władzy i zakresu zasobów
społecznych i ekonomicznych.
Warto zauważyć, że kiedy słowo „gender” zostało po raz pierwszy
użyte w sposób sygnalizujący raczej społeczną niż gramatyczną
różnicę (w Institute for Development Studies na Universytecie
Brighton w połowie lat 70. XX w.), intencją było przede wszystkim
stworzenie analitycznego narzędzia do wyróżnienia kategorii
„kobiety”, w mniejszym stopniu chęć rozróżnienia między
kobietami a mężczyznami. Innymi słowy, zamierzeniem było
przede wszystkim rozwinięcie analizy różnego wpływu polityk
rozwojowych na różne grupy kobiet, w dalszej kolejności analiza
różnic w położeniu kobiet i mężczyzn.
21
Genderowe relacje płci
To społeczne relacje między kobietami a mężczyznami. Relacje płci
są jednocześnie relacjami współdziałania, powiązań i wzajemnego
wsparcia, a także konfliktu, separacji i współzawodnictwa,
różnicy i nierówności. Relacje płci są związane z wzorami podziału
władzy pomiędzy płciami. Tworzą i odtwarzają systemowe różnice
w położeniu kobiet i mężczyzn w danym społeczeństwie. Określają
sposoby alokacji odpowiedzialności i społecznych oczekiwań,
a także nadawanej płciom wartości.
Termin „relacje płci” (gender relations) może odnosić się także do
relacji między osobami a społeczeństwem, jeśli te relacje różnią
się w zależności od płci. Na przykład relacja między członkami
społeczności danej miejscowości i ich władzami lokalnymi może
być nazywana genderową relacją płci, jeśli kobiety i mężczyźni
doświadczają innego traktowania, korzyści i kontroli ze względu
na swoją płeć.
Zmiany w tożsamości genderowej i relacjach płci
Kulturowo-społeczne role i cechy przypisywane płciom
przechodzą przez proces zmian i dostosowań niemal we
wszystkich społeczeństwach, co odbywa się w związku
z technologicznymi zmianami, które doprowadziły do ogromnych
zmian ekonomicznych i społecznych we wszystkich rejonach
świata. Zmianom w rolach płci i relacjach między płciami często
towarzyszy opór, szczególnie ze strony środowisk tradycyjnych,
które korzystają ze status quo i je podtrzymują. Integralną częścią
strategicznego podejścia do wprowadzania zmian w obrębie
ról i relacji płci jest przewidzenie i przygotowanie się na
najbardziej prawdopodobne formy oporu, związanego ze zmianą
w aktywnościach, statusie i pozycji kobiet. Analiza genderowa
pokazuje, że zmiany w określonych aspektach ról społecznych
i relacji między kobietami i mężczyznami mogą podnieść jakość
i warunki życia dla wszystkich.
Genderowy podział pracy
We wszystkich społeczeństwach i kobiety, i mężczyźni podejmują
typowe dla swojej płci obowiązki i zadania. Ten podział
aktywności na podstawie płci jest zwany genderowym podziałem
pracy i jest wyuczony oraz jasno pojmowany przez wszystkich
członków danego społeczeństwa (dotyczy to także sytuacji,
w których typowe zajęcia kobiece i męskie są bardzo zróżnicowane
jak i mocno ograniczone). Zmiana w ich obrębie odbywa się wtedy,
kiedy społeczeństwo znajdzie się pod jakimś rodzajem presji, na
przykład gdy członkowie rodziny migrują w poszukiwaniu pracy,
inni członkowie rodziny muszą przejąć ich obowiązki. Genderowy
podział pracy jest prawdopodobnie najbardziej znaczącą społeczną
strukturą, która rządzi relacjami płci.
Role płci i obowiązki związane z płcią
To inny termin opisujący genderowy podział pracy. Najczęściej
stosowany jest w ramach narzędzi analizy wrażliwej na płeć
(opisanych w niniejszym Niezbędniku), szczególnie w narzędziu
Harvard Framework i jego pochodnych, takich jak People-Oriented
22
Praca produkcyjna
To praca, która wytwarza dobra i usługi na wymianę na
rynku i wiąże się z dochodem. Niektórzy badacze / badaczki,
szczególnie ci pracujący / te pracujące nad kwestiami równości
kobiet i mężczyzn, włączają w definicję pracy produkcyjnej
także wytwarzanie dóbr przeznaczonych do konsumpcji
w gospodarstwie domowym, choć dobra te nigdy nie są
przeznaczone na rynek – stanowią formę dochodu niepieniężnego.
Zarówno kobiety, jak i mężczyźni uczestniczą w pozyskiwaniu
dochodu dla rodziny, za pomocą różnych form pracy produkcyjnej.
Mężczyźni jednak dominują w sferze pracy produkcyjnej,
szczególnie na wyższych szczeblach skali wynagrodzeń.
W perspektywie historycznej zmiany w strukturze ekonomicznej
i spowodowane nimi zmiany w strukturze pracy produkcyjnej
doprowadziły do zmian w genderowym podziale pracy
i w relacjach płci.
społeczną”, wskazując na dużo szerszy zakres niż tylko
aktywności związane z reprodukcją biologiczną. Z perspektywy
społecznej działania reprodukcyjne obejmują opiekę nad dziećmi,
przygotowywanie pożywienia, opiekę nad osobami chorymi,
socjalizację dzieci, troskę o aktywności natury rytualnej
i kulturowej, pozwalające na uwspólnienie społecznej etyki
pracy, a także o systemy wsparcia i podziału w społecznościach,
niezbędne dla przetrwania w sytuacji trudności ekonomicznych.
Fakt, że praca reprodukcyjna jest niezbędną podstawą pracy
produkcyjnej, to podstawowy argument przemawiający na rzecz
uwzględniania ekonomicznego znaczenia pracy reprodukcyjnej,
nawet jeśli większość tej pracy jest wykonywana nieodpłatnie,
a co się z tym wiąże – nierejestrowana w rejestrach dochodu
narodowego. Za tę, zwykle nieopłacaną, pracę odpowiedzialne są
kobiety i dziewczęta.
Podstawowym punktem uwagi analizy genderowej / analizy
wrażliwej na płeć jest spotkanie się obowiązków ludzi, związanych
z pracą produkcyjną i reprodukcyjną, z priorytetami politycznymi,
co ma znaczące oddziaływanie społeczno-ekonomiczne.
Praca reprodukcyjna
To praca, która obejmuje wszystkie zadania i aktywności związane
ze wspieraniem i obsługą obecnej i przyszłej siły produkcyjnej,
to znaczy tych osób, które podejmują lub podejmą w przyszłości
pracę produkcyjną. Praca reprodukcyjna obejmuje opiekę nad
dziećmi i prowadzenie gospodarstwa domowego, ale nie jest
do niej ograniczona. Coraz częściej jest nazywana „reprodukcją
Zróżnicowany dostęp do i kontrola nad zasobami
Gdy analizujemy alokację zasobów (ziemi, pracy, kredytów,
dochodu itp.) między kobiety i mężczyzn, ważne jest, aby
rozróżniać między dostępem do zasobów i kontrolą nad nimi.
Dostęp do zasobów: oznacza możliwość używania /
wykorzystywania zasobów przez daną osobę / grupę,
np. korzystania z ziemi, by hodować bydło.
Planning (pop). Termin ten pojawił się w użyciu wcześniej niż
używany od lat 90. termin „genderowe relacje płci”.
23
Kontrola nad zasobami: oznacza, że posiadająca kontrolę osoba
może decydować o tym, kto korzysta z zasobów i jak dysponuje
zasobami, np. sprzedając ziemię.
Wrażliwa na płeć analiza porównawcza pozwala ustalić, czy
istnieje różnica pomiędzy dostępem kobiet i mężczyzn do trzech
głównych kategorii zasobów:
– zasobów ekonomicznych / produkcyjnych – ziemia, kredyty,
dochód finansowy, zatrudnienie,
– zasobów politycznych – edukacja, reprezentacja polityczna,
przywództwo,
– czasu – kluczowy zasób, który ciągle nabiera wymiernej wartości
finansowej.
Potrzeby praktyczne i strategiczne / strategiczne interesy płci
Kobiety i mężczyźni mają inne zakresy odpowiedzialności i role,
z których wynikają różne doświadczenia i różne interesy, potrzeby.
Są one nazywane praktycznymi i strategicznymi potrzebami
płci. Praktyczne i strategiczne interesy płci nie powinny być
postrzegane jako całkowicie odrębne od siebie, raczej warto
im się przyglądać jako swego rodzaju kontinuum. Konsultacje
prowadzone z kobietami w zakresie ich potrzeb praktycznych
mogą służyć jako punkt wyjścia do wyrównania tych
podstawowych nierówności, a długoterminowo tworzyć sytuację,
w której możliwe będzie odpowiadanie na potrzeby strategiczne.
Potrzeby praktyczne: To potrzeby wynikające ze społecznego
funkcjonowania kobiet i mężczyzn, które mogą być przez nie /
nich łatwo zidentyfikowane, ponieważ odnoszą się do codziennych
warunków życia. Kobiety mogą zdefiniować je w kontekście
np. dostępu do czystej wody, pożywienia, opieki zdrowotnej,
dochodu – są to potrzeby pilne i konieczne do zaspokojenia.
Odpowiedź na potrzeby praktyczne kobiet jest podstawą
polepszania warunków życia, ale nie jest w stanie zmienić
sytuacji, w której kobiety zajmują w społeczeństwach pozycje
podporządkowane. Zaspokajanie wyłącznie potrzeb praktycznych
może oznaczać wzmocnienie genderowego podziału pracy.
Potrzeby strategiczne / strategiczne interesy płci: To te potrzeby,
na które kobiety wskazują w związku ze swoją podrzędną wobec
mężczyzn pozycją w społeczeństwie. Odnoszą się do kwestii
władzy, kontroli oraz genderowego podziału pracy, mogą zakładać
zmiany w tym podziale (np. podejmowanie przez kobiet prac
niestereotypowo kobiecych i nie przeznaczonych dla kobiet,
mężczyźni przyjmują więcej odpowiedzialności za opiekę nad
dziećmi i pracę w gospodarstwie domowym), zmiany w systemie
prawnym, likwidację przemocy wobec kobiet i ze względu na
płeć, równą płacę za tę samą pracę i pracę tej samej wartości,
przejęcie przez kobiety kontroli nad swoim ciałem. Ponieważ
potrzeby te nie są tak łatwo identyfikowalne, jak bezpośrednie
potrzeby praktyczne, dla ich określenia kobiety mogą potrzebować
tworzenia możliwości, by krytycznie analizować swoje pozycje
w społeczeństwie i w tym kontekście wskazywać potrzeby
strategiczne.
24
Warunki życia i pozycja społeczna
Projekty rozwojowe mają zwykle na celu poprawę warunków
życia ludzi. Z perspektywy genderowych uwarunkowań rozwoju,
istnieje różnica między codziennymi warunkami życia kobiet
i ich pozycją społeczną, w porównaniu z mężczyznami. Dlatego
w ramach planowanych i realizowanych interwencji, oceniana
musi być także społeczna pozycja kobiet w stosunku do mężczyzn
– poza konkretnymi warunkami życia, wspólnymi dla kobiet
i mężczyzn.
Warunki życia: odnoszą się do materialnych okoliczności,
w których kobiety i mężczyźni żyją i wiążą się z ich zakresem
odpowiedzialności i pracą. Na przykład w projektach rozwojowych
zapewnienie dostępu do czystej wody, kredytów i nasion do
wysiewu może podnieść poziom życia (warunki życia) kobiet
i mężczyzn. Realizując działania na rzecz polepszenia warunków
życia kobiet, organizacje rozwojowe odpowiadają na ich potrzeby
praktyczne.
Pozycja społeczna: odnosi się do społecznego i ekonomicznego
usytuowania w społeczeństwie kobiet w stosunku do
mężczyzn. Z takim usytuowaniem wiążą się np. nierówności
w wynagrodzeniach ze względu na płeć, nierówne szanse
w zatrudnieniu, nierówna reprezentacja w procesach politycznych,
nierówna własność ziemi i innych rodzajów własności, zagrożenie
przemocą ze względu na płeć. Podejmując aktywności związane
z pozycją społeczną kobiet, organizacje rozwojowe odpowiadają na
ich potrzeby strategiczne.
Zmiana w obrębie genderowych relacji płci
Zmiany w relacjach płci wiążą się z przeobrażeniami
dokonującymi się w ramach długotrwałych wzorów. Jest to
proces ciągły, jedna zmiana pociąga za sobą kolejne. Pojęcie
„transformacja” jest także używane jako model opisujący
ten rodzaj procesu zmian, ze względu na naturę zmian
i głębokość, na jakiej zachodzą w życiu kobiet i mężczyzn
w związku z zaplanowanymi i zrealizowanymi interwencjami
(np. projektami, programami). Transformacja tego rodzaju
wymaga zrozumienia natury procesu, a także równoległego
(w ramach różnych działań prowadzonych równolegle) lub
jednoczesnego (w ramach tego samego działania) zaspokajania
potrzeb praktycznych i strategicznych interesów płci. Wyborem
nie jest „jeden albo drugi rodzaj potrzeb” – wyzwanie stanowi
odpowiadanie na oba rodzaje potrzeb, jednocześnie, w ramach
tych samych programów, projektów, innymi narzędziami,
mechanizmami.
Potencjał zmiany
Taki rodzaj analizy genderowej, który odwołuje się do potencjału
zmiany (transformatory potential), aplikując analityczne narzędzie
do procesu planowania polityki rozwojowej – przygląda się
wzajemnym powiązaniom między podejściami / politykami po
to, by ocenić potencjał zmiany danego zestawu proponowanych
rozwiązań. Rozwiązania te oceniane są pod kątem tego, które
z nich w najpełniejszym stopniu zrealizuje postulaty równego
z mężczyznami dostępu do zasobów, których kobiety potrzebują,
25
po to, by maksymalizować swój produkcyjny i reprodukcyjny
udział w gospodarstwach domowych i społeczeństwach.
Empowerment / Uwłasnowolnienie
Empowerment dotyczy ludzi, zarówno kobiet, jak i mężczyzn.
Wiąże się z podejmowaniem działań na rzecz zmiany,
o wymiarze zarówno wspólnotowym, jak i indywidualnym.
Empowerment kobiet oznacza rozwijanie przez nie zdolności
do kolektywnego i indywidualnego przejmowania kontroli
nad swoim życiem, definiowania potrzeb, ustalania planów
działania i żądania wsparcia od swoich środowisk, społeczności
i państwa w odpowiadaniu na ich potrzeby. W większości
przypadków empowerment kobiet zakłada przeobrażenia w ramach
genderowego podziału pracy i społeczeństwa, a także zmian
w dominujących ideologiach, tradycyjnych systemach przekonań
związanych z rolami płci i zakresach odpowiedzialności, jakie na
kobietach i mężczyznach ze względu na ich płeć spoczywają.
Równy podział zasobów (equity) a zrównoważony rozwój
Do zrealizowania w pełni koncepcji rozwoju, który zorientowany
jest na człowieka, niezbędne są dwa konteksty równego
podziału zasobów: (1) równy podział dokonywany na rzecz
przyszłych pokoleń, których interesy nie są ujmowane w ramach
standardowych analiz ekonomicznych, ani nie są uwzględniane
przez siły rynkowe, które nie przywiązują wielkiej wagi do
przyszłości, (2) równy podział na rzecz osób żyjących współcześnie,
które nie mają równego dostępu do zasobów naturalnych czy
„dóbr” społecznych i ekonomicznych. Niektóre badaczki / badacze
wskazują, że w krajach rozwijających się problemy związane
z ochroną środowiska nie zostaną rozwiązane bez obniżenia
poziomu ubóstwa i wezwania do redystrybucji bogactwa czy
dochodów, zarówno na poziomie krajowym, jak i pomiędzy
bogatymi i biednymi krajami.
Rozumienie równego podziału zasobów ze względu na płeć
Równy podział zasobów ze względu na płeć (gender equity) wiąże
się ze wspieraniem osobistej, społecznej, kulturowej, politycznej
i ekonomicznej równości dla wszystkich. Termin „gender equity”
wykształcił się w procesie rosnącego społecznego rozpoznania
powszechnych nierówności między płciami, wynikających
z uwarunkowań genderowych. Zakorzenione systemy tradycyjnych
przekonań związanych z płcią, stereotypizujących koncepcji,
dyskryminacyjnych praktyk spowodowały systemową deprecjację
wartości przypisywanej kobietom i dziewczętom, gorszą ocenę
przypisywanych im umiejętności i kojarzonych z nimi cech.
Negatywne konsekwencje stereotypizujących przekonań
i dyskryminacyjnych praktyk dotkliwie wpływają zarówno na
kobiety, jak i mężczyzn. Jednak w perspektywie krótkoterminowej,
większą uwagę w działaniach podejmowanych na rzecz równego
podziału zasobów należy poświęcić poprawianiu warunków
życia kobiet i dziewcząt i przeciwdziałaniu oddziaływaniu
negatywnych, deprecjonujących nastawień, uprzedzeń wobec
nich. Długoterminowo takie inicjatywy poprawią także sytuację
chłopców i mężczyzn.
26
Rozumienie równouprawnienia płci
Równouprawnienie / równość praw wiąże się z równością
traktowania zapisaną w prawie i jest podstawowym prawem
człowieka. W międzynarodowym kontekście prawoczłowieczym,
prawna definicja równouprawnienia płci została ustanowiona
w 1948 r. w Deklaracji praw człowieka oraz w Konwencji w sprawie
eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (cedaw),
przyjętej w 1979 r., znanej także jako konwencja o prawach
kobiet. Konwencja cedaw, ratyfikowana przez 191 państw, jasno
i niedwuznacznie stwierdza, że dyskryminacja kobiet narusza
zasadę równości praw i szacunku dla godności ludzkiej. Światowe
rządy potwierdziły w 1995 r. swoje zaangażowanie w działania
na rzecz równych praw i wrodzonej godności ludzkiej kobiet
i mężczyzn, w ramach Deklaracji Pekińskiej i Platformy Działania.
Równość kobiet i mężczyzn jako cel rozwojowy3
Podczas Czwartej Światowej Konferencji onz w sprawie kobiet,
która odbyła się w Pekinie w 1995 r., członkowie Development
Assistance Committee przy oecd i kraje partnerskie potwierdziły
w Deklaracji Pekińskiej swoje zaangażowanie na rzecz równości
kobiet i mężczyzn i empowermentu / uwłasnowolnienia kobiet.
Deklaracja Pekińska przyjęta podczas Konferencji skonstruowana
została w odniesieniu do perspektyw i strategii zapisanych
w cedaw, jak i tych wypracowanych podczas wcześniejszych
3
Źródło: dac Guidelines for Gender Equality and Women’s Empowerment in Development Cooperation, oecd, Development Assistance Comittee 1999, s. 11–12. Tekst dostępny w języku
angielskim: http://www.oecd.org/dataoecd/56/46/28313843.pdf, dostęp: 03.11.2010.
konferencji na temat edukacji (Jomtien 1990 r.), środowiska (Rio de
Janeiro 1990), praw człowieka (Wiedeń 1993), populacji (Kair 1994)
i społecznego rozwoju (Kopenhaga 1995). Deklaracja odwołuje się
do praw człowieka, sprawiedliwości społecznej i jasno stwierdza,
że osiągnięcie równości płci i empowerment kobiet są konieczne,
by mierzyć się skutecznie z takim kluczowym problemem, jak
ubóstwo, a także by osiągać zrównoważony rozwój zorientowany
na człowieka.
Dyskryminacja
cedaw stwierdza, że dyskryminacja to „wszelkie zróżnicowanie,
wyłączenie lub ograniczenie ze względu na płeć, które powoduje
lub ma na celu uszczuplenie albo uniemożliwienie kobietom,
niezależnie od ich stanu cywilnego, przyznania, realizacji lub
korzystania na równi z mężczyznami z praw człowieka oraz
podstawowych wolności w dziedzinach życia politycznego,
gospodarczego, społecznego, kulturalnego, obywatelskiego
i innych”.
Dyskryminacja systemowa
Dyskryminacja systemowa jest spowodowana przez przyjęte
polityki i praktyki, które są wbudowane w sposób działania
instytucji i skutkują wykluczeniem kobiet i mniejszości. Istnieją
na przykład społeczeństwa, w których panuje powszechne
przekonanie, że to, co dzieje się w sferze prywatnej, w domu,
powinno obchodzić tylko członków rodziny. Skutkuje to tym,
że policja i państwowe instytucje wchodzące w skład systemu
27
prawnego rutynowo unikają odnoszenia się do kwestii związanych
z przemocą domową – prowadzi to do systemowej dyskryminacji
kobiet jako grupy, która w największym stopniu doświadcza
przemocy domowej.
Równość wyniku (faktyczna równość)4
Bajka o lisie i bocianicy
Lis zaprosił bocianicę na kolację. Podał jej posiłek na dużym płaskim
talerzu. Bocianica o długim, wąskim dziobie nie mogła zjeść swojego
Równość wyniku
Czasem równość wyniku (equality of outcome) określa się także
mianem „równości faktycznej ” (substantive equality). Odnosi się ona
do przekonania, że czasem sama zasada równości szans może nie
wystarczyć, by zrekompensować historycznie uwarunkowaną opresję
i podrzędną pozycję kobiet. Z powodu zajmowania w społeczeństwie
odmiennych pozycji, kobiety i mężczyźni mogą nie być bowiem
w stanie w tym samym stopniu korzystać z zasady równości szans.
Systemowe bariery społeczne mogą w praktyce organiczać szanse
kobiet na dostęp do zasobów, który (zgodnie z zasadą równości szans)
miałby być równy bez względu na płeć. W niektórych przypadkach
zasada równości szans może więc w praktyce negatywnie wpływać
na sytuację kobiet – gdy po to, by skorzystać z zasady równości szans,
która nie uwzględnia istnienia dodatkowych barier, poświęcają
one bez rezultatów swój czas i energię. Aby mieć pewność, że
inicjatywy i interwencje rozwojowe dadzą efekt w postaci równości
wyniku („na wyjściu”, przy rozpoznaniu rzeczywistej nierówności
szans „na wejściu”) dla kobiet i mężczyzn, należy je zaprojektować
z uwzględnieniem wyników analizy wrażliwej na płeć / analizy
genderowej. „Równe” traktowanie nie musi znaczyć tym samym
„takiego samego” traktowania.
(Źródło informacji: undp Information Pack)Materiał 2.7
dania. Następnym razem to bocianica zaprosiła lisa na kolację. Podała
mu posiłek w wysokiej, wąskiej tykwie, tak że lis ze swoim krótkim,
szerokim pyskiem nie mógł zjeść swojego dania.
I lis, i bocianica mieli równe szanse na posiłek, ale za każdym razem
któreś z nich nie mogło z niego skorzystać.
Morał: W każdym przypadku wyzwaniem rozwojowym jest
identyfikacja barier równości szans, przed którymi stają lis
i bocianica (kobiety i mężczyźni) i zaprojektowanie takich naczyń
(narzędzi) uwzględniających możliwości wykorzystania, by
przyniosły równość wyniku – posiłek rzeczywiście dostępny dla lisa
i bocianicy jednocześnie.
4
Materiał zaczerpnięty z: Gender in Development Programme, Learning and Information Pack,
Gender Analysis, undp 2001, s. 10
28
moduł 3: społeczne konstruowanie płci
Cele modułu:
– poznanie procesów konstrukcji kulturowo-społecznych
tożsamości płci,
– przeanalizowanie wpływu tych konstrukcji na kontekst
społeczny.
Cele dla ou:
– dowiedzenie się, jak to, że płeć jest konstruowana, wpływa na
codzienne sytuacje społeczne i na realizowane programy.
Czas:
2 godziny
Poruszane wątki:
– kultura, społeczeństwo, ideologia, patriarchat, matriarchat,
– instytucje odtwarzające i wzmacniające społeczną konstrukcję
płci.
Materiały:
Papier do flipchartu, taśma malarska, markery.
Materiał nr 3.1 – po jednym dla każdej ou.
–
–
–
–
Stosowane metody:
praca w małych grupach,
prezentacja trenerska przygotowana w oparciu o Materiał 3.1.
dyskusja,
praca grupowa,
– film – opcjonalnie (można odtworzyć w ramach tej sesji wybrany
przez siebie film obrazujący społeczną konstrukcję płci, wybrany
indywidualnie, dostosowany do kontekstu).
Ten moduł łączy się z Modułem 2, gdzie prezentowane
są podstawowe podejścia i koncepcje. Poprzez ćwiczenia
prezentowane w tym module, ou będą miały możliwość
sprawdzić swoje przekonania związane z cechami kobiecymi
i męskimi. (Możesz w tym kontekście nawiązać do ostatniego
pytania z zestawu, który został zaproponowany w Module 1
do przedstawienia się i zapytać o wyobrażenia tego, co jest
„odpowiednie” i „nieodpowiednie” dla każdej z płci.)
Przebieg:
Część 1 – definiowanie pojęć
1. Dobierz ou w małe grupy.
2. Zaproponuj każdej z grup jedno słowo z następujących: kultura,
społeczeństwo, ideologia, patriarchat, matriarchat.
3. W grupach osoby dyskutują o swoim rozumieniu słów, tworzą
wspólną definicję i przygotowują raport ze swojej pracy na
plakacie.
4. Po tym, gdy każda z grup zakończy pracę, zaproś grupy do
podzielenia się na forum przebiegiem i wynikiem swojej pracy.
Część 2 – debata nad tezą
1. Przedstaw propozycję zdania, które będzie dyskutowane w toku
ćwiczenia, np. „Gdybym miał/a jedno dziecko, wolał(a)bym, żeby
to była dziewczynka”.
29
2. Podziel grupę na dwa zespoły. Jeden zespół ma za zadanie
przygotować argumenty wspierające to twierdzenie, drugi zespół
– argumenty przeciwko niemu. Powiedz, że kolejnym krokiem
będzie przeprowadzenie dyskusji i zebranie argumentów za
i przeciw. Daj grupom czas na omówienie zaproponowanego
zdania i wygenerowanie argumentów.
3. Po zakończeniu pracy grup, otwórz debatę tak, by każda z grup
miała możliwość wypowiedzieć swoje argumenty. Pamiętaj
o zakomunikowaniu i przestrzeganiu porządku wypowiadania
argumentów: raz jedna grupa, raz druga. Zapisuj na flipcharcie
argumenty grup za i przeciwko zaproponowanemu twierdzeniu.
Pytaj osoby z obu grup o emocje związane z wysłuchiwaniem
komunikatów własnej grupy i grupy przeciwnej.
4. Po wyczerpaniu argumentów zapytaj ou o własne refleksje,
wnioski.
Argumenty z dyskusji odzwierciedlą oczekiwania, jakie zwykle
członkowie danego społeczeństwa kierują do dziewczynek
i chłopców (a stąd także do kobiet i mężczyzn), co wskazuje na
ich społeczną konstrukcję. op może wybrać także inny temat
do debatowania, który jej zdaniem będzie bardziej tematycznie,
lokalnie itp. adekwatny do zrealizowania zagadnień z tego modułu.
Część 3 – prezentacja trenerska
Odnosząc się do argumentów zaproponowanych w czasie debaty
i do refleksji po niej, op przedstawia prezentację trenerską
wprowadzającą zagadnienia związane ze społeczną, systemową
konstrukcją płci kulturowej, procesami jej podtrzymywania,
uzasadniania i odtwarzania w zgodzie z dominującą w danym
społeczeństwie ideologią (na podstawie Materiału nr 3.1).
Materiał 3.1
Społeczna konstrukcja ról płci / płci kulturowej (gender)
Społeczne konstruowanie ról płci odnosi się do takich trwałych
procesów, które są w systemie społecznym wykorzystywane do
przypisywania cech, ról, zakresów odpowiedzialności i oczekiwań
kierowanych do kobiet i mężczyzn w danym kontekście
kulturowym. Bariery równości są wynikiem oddziaływania na
postrzeganie społecznych ról płci kompleksowych powiązań
wpływów ideologicznych, kulturowych i religijnych, kontekstu
historycznego i czynników ekonomicznych, które same w sobie
mogą się zmieniać.
W kontekście gender jako społecznego konstruktu, analizować
możemy np. poniższe zjawiska:
Kultura1: typowe dla danej grupy wartości, obrzędy i sposoby
życia, wyuczone aspekty wspólne dla wszystkich członków
społeczeństwa, elementy, dzięki którym mogą oni współpracować
ze sobą i się ze sobą porozumiewać. Na kulturę składają się zarówno
elementy niematerialne, takie jak wierzenia, przekonania,
1
Zaproponowane w tłumaczeniu definicje „kultury” i „społeczeństwa” odwołują się
do podstawowych definicji zaproponowanych w podręczniku A. Giddensa Socjologia
(pwn 2004), s. 45 i są inne niż te zaproponowane w oryginale – definicja zaproponowana
w oryginale odnosiła się wyłącznie do stylów życia i w naszym odczuciu była nie w pełni
adekwatna do zawartości niniejszego modułu.
30
idee i wartości – treści kulturowe, jak i elementy materialne:
przedmioty, symbole, narzędzia reprezentujące te treści.
Społeczeństwo: system ustrukturyzowanych relacji społecznych,
które łączą ludzi w ramach jednej kultury, wzajemne zależności,
którymi jednostki są ze sobą powiązane. Relacje między
członkami społeczeństwa są zorganizowane ze względu na
określoną, wyjątkową dla tego społeczeństwa kulturę.
Kultura określa m.in. sposób myślenia o potrzebach kobiet
i mężczyzn w danym społeczeństwie, a także o tym, czego się od
nich oczekuje.
Ideologie: system światopoglądowy – przekonania i wartości
wskazujące cele, sposoby ich osiągania i nadające znaczenie
praktykom społecznym. U ich podstaw leży świadome dążenie
do realizacji określonego interesu – klasowego, grupowego,
narodowego.
Patriarchat: ideologia związana z przekonaniem o wyższości
i dominacji mężczyzn.
Matriarchat: ideologia związana z przekonaniem o wyższości
i dominacji kobiet.
Kolejne obszary określone w niniejszym materiale przedstawiają
bliżej społeczne instytucje, które wzmacniają i podtrzymują
społeczną konstrukcję płci. Są to m.in.:
Rodzina / Dom
Przejawy dominującej ideologii, która określa status płci i relacje
władzy między kobietami i mężczyznami, a także dziewczynkami
i chłopcami, są widoczne w różnych obszarach i na różnych
poziomach życia rodzinnego. Poniższe przykłady dotyczą
systemów patriarchalnych.
– W wielu kulturach widoczna jest preferencja dla dzieci płci męskiej
– chłopców, którzy przedłużą trwanie rodu, będą dziedzicami
własności i władzy w rodzinie, są źródłem prestiżu dla ojców
i matek, wynikającego z urodzenia syna. Wysoki poziom społecznej
wartości przypisywanej urodzeniu się chłopca w rodzinie, wyższej
niż w przypadku dziewczynek, przejawia się np. w rytuałach
związanych z narodzinami, a także przysłowiach i społecznych
zaleceniach, jak np. „Mężczyzna powinien zasadzić drzewo,
zbudować dom i spłodzić syna” (jeśli tego nie zrobi, albo jeśli urodzi
mu się córka, nie wypełnia oczekiwań kierowanych do mężczyzny
w danym społeczeństwie, nie jest „prawdziwym” mężczyzną).
– Rytuały związane z narodzinami i system nazywania potomków
tak, by płeć dziecka była jasno określona, wskazują już na
samym początku życia dziecka, jaką przyszłą rolę ma ono pełnić.
W niektórych rytuałach na przykład dziewczynka jako osoba
w przyszłości odpowiedzialna za gospodarstwo domowe jest
przedstawiana z wiązką drewna opałowego, natomiast chłopiec
jako wojownik jest przedstawiany z włócznią. Systemy nazywania
dzieci różnią się w zależności od kraju, kultury, czynników
historycznych, natomiast w wielu społecznościach skonstruowane
są w sposób, który daje nazwisku ojca (czasem także imieniu)
pierwszeństwo przed nazwiskiem matki.
– Podobnie dzieje się w sytuacji pary małżeńskiej, która po
ślubie decyduje o tym, jak będzie się nazywać – społeczna
31
praktyka często jest taka, że żona przyjmuje nazwisko męża,
mimo prawnych możliwości zastosowania innych rozwiązań,
np. pozostania przy swoim nazwisku przez każde z małżonków,
przyjęcia przez męża nazwiska żony, przyjęcia przez oboje nazwisk
dwuczłonowych złożonych z nazwiska swojego i dołączonego do
niego nazwiska żony/męża. Przyjęcie przez żonę nazwiska męża
jest społecznie oceniane jako naturalne, podczas gdy pozostanie
przy swoim lub przyjęcie przez męża nazwiska żony spotyka się
z silną negatywną oceną społeczną i żony, i męża.
– Praktyki inicjacyjne i edukacja informują chłopców i mężczyzn
o ich wysokiej pozycji w systemie władzy i dominacji, a dziewczęta
i kobiety o ich podrzędnej pozycji w tym systemie, braku władzy
i występowania z pozycji służebnych. Takie rytuały przejścia
definiują ostateczny cel życia dziewcząt jako bycie żoną i matką,
a chłopców jako uczestniczenie w praktykach zdobywczych,
imperialnych, włączając w to podboje seksualne, odbijające się
później zgodą na poligamię. Dziewczęta kontrolowane są groźną
utraty cnoty i odstępstwa od seksualnej normy zakładającej
wstrzemięźliwość seksualną u kobiet – narażenie na ryzyko ich
przyszłych możliwości wyjścia za mąż.
– Systemy praktyk przedślubnych:
a) zaloty – w niektórych kulturach z nieodłącznym towarzyszeniem
przemocy jako oznaki miłości (!),
b) płacenie za pannę młodą – tradycja ta jest oceniana jako
romantyczna i cementująca więzy rodzinne, ale w praktyce
oznacza uprzedmiotowienie kobiety i daje przyzwolenie na jej
podporządkowanie za pomocą przemocy, odbierania jej prawa
do decydowania o tym, czy chce mieć dzieci, ile dzieci chce mieć
i jakiej płci; w wielu kulturach panna młoda podlega zwrotowi,
co oznacza ściśle kontraktowy, handlowy charakter tego
rozwiązania,
c) porwanie kobiety, która przez ten akt staje się narzeczoną
porywającego ją mężczyzny i powinna go poślubić, by uniknąć
społecznego odium kobiety zbrukanej czy prowadzącej się
niemoralnie,
d) przenosiny żony po ślubie do domu jej męża (patrylokalność),
e) przejście z jednego rodu do innego – opuszczenie swojego rodu,
f) zmiana nazwiska kobiety po ślubie na nazwisko jej męża –
podkopanie lub pewien rodzaj straty jej indywidualnej tożsamości,
tożsamości sprzed ślubu,
g) poligamia jako wyraz materialnej i seksualnej władzy nad
kobietami i system kontroli poprzez osłabienie pozycji kobiety
w związku, nierównowagę relacji między mężem a żoną
w stosunku do kolejnej żony i następnej,
h) degradujące dla kobiet praktyki ślubne, takie jak klękanie przed
mężem na znak służenia mu czy karmienie go łyżeczką.
– Praktyki społeczne odnoszące się do śmierci, na przykład określone
miejsce pochówku dla niezamężnych córek i dla nieżonatych
synów, dla kobiet i dla mężczyzn; odmienne i nierówne
traktowanie śmierci najstarszego mężczyzny w rodzie (patriarchy)
od śmierci najstarszej kobiety w rodzie (matriarchini), zwyczaj sati
– żona po śmierci męża palona żywcem wraz z jego ciałem, zakaz
dziedziczenia przez wdowy w niektórych kulturach itp.
32
– Podział pracy między dziećmi jest często odzwierciedleniem tego,
jak wygląda podział pracy między ich matką a ojcem albo między
ich starszym rodzeństwem odmiennych płci. Taki przykład
płynący od znaczących bliskich ma duży wpływ na dzieci i na ich
kontakt z osobami z zewnątrz, poprzez normy podziału pracy,
do których w ten sposób są socjalizowane już w bardzo młodym
wieku. W ten sposób jest też internalizowana niższa wartość
przypisywana pracy wykonywanej przez kobiety i niski prestiż,
jaki się z tym wiąże.
– Role w procesach podejmowania decyzji, np. kto decyduje
o zakupie lub pozbyciu się ziemi, a kto o tym, co będzie na obiad.
Te role korespondują silnie także z wzorami wydawania pieniędzy,
tj. dochody żon przeznaczane są najczęściej na konsumpcję
w gospodarstwie domowym, a dochody mężów – na dobra
materialne. A to tylko dobra materialne są postrzegane jako takie,
z którymi wiąże się wartość.
Tych kilka przykładów dotyczących układów w rodzinie
i gospodarstwie domowym ilustruje podstawy procesu, w którym
stajemy się mężczyznami i kobietami takimi, jakimi jesteśmy
obecnie, w ramach procesu socjalizacji od wczesnych lat
dziecięcych do ról płci i nadawania znaczeń temu, co związane
z płcią. To proces przebiegający w sposób bezpośredni, poprzez
słuchanie instrukcji odnoszących się wprost do ról i powinności
kobiet i mężczyzn, ale też niebezpośrednio, np. poprzez
naśladowanie (zabawa w dom).
Szkoła / Edukacja
W społeczeństwach, i tych nowoczesnych, i tych tradycyjnych,
szkoła wzmacnia społeczne wartości i normy, także te
zaszczepione uczniom i uczennicom w rodzinnym domu.
Ponieważ dzieci chodzące do szkoły spędzają poza domem
znaczącą ilość czasu, szkoła gra ważną rolę w procesie socjalizacji
do ról płci. Oto czynniki, które w ramach nauki szkolnej budują
w dzieciach społeczne konstrukty płci i podtrzymują ich działanie:
– Nauczyciele/lki służą dzieciom chodzącym do szkoły jako
wzory do naśladowania, a także źródła informacji i poleceń.
Dysproporcja między liczbową dominacją kobiet-wychowawczyń
w przedszkolach i na niższych szczeblach edukacji a liczbową
dominacją mężczyzn w naukach technicznych i na stanowiskach
dyrektorów szkół, wspiera odtwarzanie społecznej konstrukcji
gender. Stąd młodej dziewczynie, która od najwcześniejszych
lat szkolnych obserwowała swoje nauczycielki w przeważającej
mierze na niskich szczeblach kariery oraz w mniej prestiżowych
rolach, może być trudno o samej sobie pomyśleć w odmienny
sposób.
– Prezentowane w podręcznikach rysunkowe i literackie
wyobrażenia wzmacniają genderowe obrazy, wizerunki, role
płci kobiet i mężczyzn. Wykorzystując założenia narratologii2
do uwzględniającej płeć analizy podręczników, możemy odkryć
2
Narratologia to dział badań poświęcony strukturze formalnej, na której opiera się warstwa
narracyjna danego tekstu. Badania narratologiczne koncentrują się przede wszystkim
na strukturze, widząc właśnie w niej (w odróżnieniu od warstwy narracyjnej) element
każdorazowo generujący konkretne sensy – przyp. tłum.
33
i zrozumieć, jakie stereotypy i uprzedzenia związane z płcią są
w nich przekazywane. Warto sprawdzić:
a) ile razy kobiety i mężczyźni pojawiają się na rysunkach i w tekście,
b) jaka jest kolejność występowania,
c) w jakim kontekście występują,
d) z jakimi czynnościami są powiązane/ni,
e) ile razy są wspomniani/ne z imienia i nazwiska oraz z zaimka
rodzajowego (ona, on, jego, jej)
f) jak często ogólne określenia, np. uczniowie, ludzie, nauczyciele,
koledzy, są automatycznie identyfikowane i rozumiane jako
odnoszące się do postaci mężczyzn,
g) jakim językiem opisywane są kobiety, mężczyźni i ich aktywności,
np. czy w tekście występują w rolach aktywnych, czy biernych itp.
– Programy i niezbędne treści nauczania i ścieżki kariery uważane
za odpowiednie dla dziewcząt i chłopców bardzo często są od siebie
odmienne i wzmacniają tradycyjne role płci3. W tej dziedzinie
znaczenie mają na przykład:
a) przekonania, że niektóre przedmioty są zbyt trudne dla kobiet,
a inne są nieodpowiednie dla mężczyzn,
b) brak laboratoriów, słabe wyposażenie pracowni do nauczania
przedmiotów ścisłych i technicznych w szkołach dla dziewcząt,
c) krytyczne ocenianie tych dziewcząt, które interesują się tzw.
męskimi dziedzinami, krytyczne ocenianie chłopców, którzy
interesują się dziedzinami uważanymi za właściwe dla kobiet,
d) postawa nauczycieli/lek, wspierająca indywidualne wybory
uczennic i uczniów niezgodne ze stereotypem płci lub z drugiej
3
Terminem opisującym to zagadnienie jest „ukryty program nauczania” – przyp. tłum.
strony – wzmacniająca stereotypy związane z wyborem ścieżki
kariery ze względu na płeć; może się to odbywać np. poprzez
stereotypowe lub pozbawione stereotypowego zabarwienia
reakcje nauczycieli/lek na treść przygotowanego przez uczennice
i uczniów wypracowania / rysunku / prezentacji pt. „Kim chcę być,
gdy dorosnę?”.
– Przypisanie i podział zajęć nadobowiązkowych między kadrą,
uczniami i uczennicami, na przykład:
a) Którzy nauczyciele/lki są odpowiedzialne za które koła
zainteresowań?
b) Jakie gry i zajęcia są dostępne dla dziewcząt i chłopców i jaka jest
liczba oraz jakość pomocy naukowych, w oparciu o które się uczą?
c) Jakie zadania w ramach zajęć praktyczno-technicznych
powierzane są chłopcom, a jakie dziewczynkom (dziewczynki
robią kanapki i uczą się szydełkować, a chłopcy składają obwody
elektryczne?)?
– Młodzież ulega bardzo silnemu wpływowi grupy rówieśniczej
i panujących w niej przekonań na temat tego, czym powinien
się zajmować „normalny chłopak / prawdziwy mężczyzna”
i „normalna dziewczyna / prawdziwa kobieta”. Wiek nastoletni
to także czas, kiedy większość młodych ludzi kształtuje silną
tożsamość kobiecą lub męską, opierając się na rolach i cechach
przypisywanych płci.
Religia
Ponieważ twierdzenia wywodzące się z danego systemu religijnego
są w jego ramach uznawane za święte, stają się również najbardziej
34
sztywnym systemem wspierania patriarchatu i nierówności płci –
odwołania do świętych tekstów bywają bez skrupułów używane
do wspierania jednostronnych wizji, zamiast naświetlenia pełnego
kontekstu przedstawionego w nich zagadnienia. Wymienione
poniżej przykłady pokazują, jak ważną rolę grają systemy
i instytucje religijne w tworzeniu i podtrzymywaniu społecznych
przekonań związanych z rolami płci.
a) Mity stworzenia i przedstawienie ról (wybranej) płci jako
determinujących przeznaczenie całej ludzkości: kto jest winny/
winna za nieszczęście ludzkości?
b) Przedstawienia osoby boskiej jako nacechowanej płcią (męską) niż
jako bytu poza płcią.
c) Reprezentacja Boga na ziemi – liderzy religijnych instytucji –
jako w przeważającej mierze męska; opór wobec kobiet w rolach
przywódczyń religijnych, kapłanek (np. większość osób
uczęszczających do kościoła i płacących podatek kościelny [ang.
tithe] to kobiety, ale w większości struktur religijnych nie są
akceptowane jako kapłanki).
Folklor / kultura ludowa
Tradycja ustna i kultura ludowa skupia jak w soczewce
ideologiczne przekazy związane z płciami (poprzez przysłowia,
zagadki, opowieści), które określają status, nastawienia
i przekonania na ich temat. Tego rodzaju idee są używane dla
uzasadniania aktualnie istniejących genderowych relacji władzy.
– W jednej z kultur afrykańskich funkcjonuje opowieść, która
mówi, że kiedyś bydło należało zarówno do kobiet, jak i do
mężczyzn. Pewnego dnia w społeczności ubijano byka i wszystkie
kobiety rzuciły się wyrywać sobie wzajemnie mięso z uboju,
zapomniawszy wcześniej przypilnować, by ich bydło się nie
rozbiegło. W rezultacie bydło pobłądziło, zniknęło w głuszy
i zdziczało, przeobrażając się w dzikie zwierzęta znane nam dziś.
Morał tej opowieści mówi, że kobiety są tak małostkowe i skupione
tylko na jedzeniu, że nie można im powierzać zarządzania
własnością. Najlepiej jest pozwolić im zajmować się tym, w czym
są najlepsze (wyżywienie, z wyjątkiem sytuacji, kiedy miałyby być
szefami kuchni) i całkowicie zakazać im dziedziczenia własności
(ponieważ na pewno ją zmarnują).
Tych kilka przykładów pokazujących, jakimi sposobami
genderowe role i cechy płci są konstruowane, w żadnym wypadku
nie wyczerpuje tematu, jednak pozwala szerzej myśleć o tym,
jak głęboko zakorzenione są wszystkie formy nierówności płci.
Zrozumienie w tym obszarze pomoże nam lepiej pojąć złożoność
zagadnień związanych z płcią kulturową i możliwe obszary,
w których wystąpi opór przed zmianą; kultura w kontekście
relacji płci często postrzegana jest jako nienaruszalny system
i stały punkt odniesienia („Zawsze tak było”, „Tak już jest w naszej
kulturze”), ale wiadomo, że jest ona podatna na zmianę.
Kwestie do zastanowienia to:
Jak poradzić sobie z procesami społecznego kształtowania ról płci,
tym bardziej, że wiemy, iż tkwią one u podstaw nierówności płci?
Jak poradzić sobie z wpływem kultury – dostosowując się,
kwestionując jej założenia czy mierząc się z nimi wprost? Czy to
35
w ogóle możliwe, by przekształcić ją tak, by relacje między płciami
były wyrównane?
Na jakim poziomie zacząć działania – osobistym czy społecznym?
Jakie mamy do dyspozycji zasoby, a jakich potrzebujemy, by to
zrobić?
36
moduł 4: modele i narzędzia analizy ze względu na płeć
Cele modułu:
Wyjaśnienie i rozróżnienie między różnorodnymi modelami
analizy ze względu na płeć / analizy wrażliwej na płeć / analizy
genderowej (gender analysis).
Cele dla ou:
Po zakończeniu tej sesji ou będą umiały zastosować narzędzia
analizy wrażliwej na płeć w sektorze, w którym pracują
i w wybranym obszarze tematycznym.
Czas:
1,5 dnia.
Zawartość modułu:
Obecnie na świecie stosuje się wiele różnych modeli analizy ze
względu na płeć. Wybór modelu, który będzie stosowany przez
OU, zależy od rodzaju programów i projektów, jakie jej organizacja
wdraża. Większość modeli ma pewne cechy wspólne, jeśli chodzi
o podejście do analizy – większość z nich skupia się na przykład
na analizie aktywności produkcyjnych i reprodukcyjnych, a także
kwestiach segregacji danych i informacji ze względu na płeć. Jest
zatem ważne, aby osoby uczące (i uczące się) o tych modelach
rozumiały koncepcyjne różnice między nimi i mogły na tej
podstawie w sposób adekwatny dokonać wyboru modelu analizy.
Poniżej znajduje się lista wybranych stosowanych modeli1:
1
Zobacz: Candida March, Ines Smyth i Maitrayee Mukhopadhay, A Guide to Gender-Analysis
Frameworks, London 1999: Oxfam Publishing.
– Model Harvard Gender Analysis Framework2 ,
– Model Moser Gender Planning Framework3 autorstwa Caroline
Moser,
– Women’s Empowerment Framework opracowany przez Sarę
Hlupekile Longwe,
– Model People-Oriented Planning (pop) wypracowany przez unhcr,
– Socio-Economic and Gender Analysis (seaga) realizowany przez
Organizację Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa
(Food and Agriculture Organization, fao),
– The ABC of Gender Analysis opracowany przez organizację Forum
for African Women Educationalists (fawe),
– Gender Analysis Matrix (gam), opracowany przez A. Rani Parker4,
– Model Social Relations Approach opracowany przez Nailę Kabeer
z Institute of Development Studies w Sussex,
– Capacities and Vulnerabilities Analysis Framework.
Materiały na temat różnych modeli analizy. Jest 9 materiałów
do tej sesji, które odnoszą się do niektórych spośród wyżej
wymienionych modeli analizy ze względu na płeć i zawierają
informacje, jak wybrać najbardziej adekwatny model.
2
3
4
Model znany także pod nazwami Gender Roles Framework lub Gender Analysis Framework –
przyp. tłum.
Model znany także pod nazwą Gender Planning Framework for the Third Word – przyp. tłum.
Zobacz: Rani Parker, Another Point of View: A Manual on Gender Analysis Training for Grassroots
Workers, New York 1993: unifem – przyp. tłum.
37
–
–
–
–
Metody:
prezentacja trenerska,
analiza przypadku,
indywidualna praca z materiałami,
praca grupowa.
Przebieg:
Sesja ma na celu nabycie wiedzy i umiejętności zastosowania co
najmniej dwóch modeli. Dla celów tego Niezbędnika, femnet
skoncentrował się na modelu Harvard Gender Analysis Framework.
Modele: Gender Equality and Empowerment Framework, Moser Gender
Planning Framework oraz Gender Analysis Matrix oraz Women’s
Empowerment Framework zostały podsumowane w załączonych
materiałach. op powinna zapoznać się z różnymi modelami
i używać na szkoleniu tych, które są najbardziej adekwatne do
kontekstu, a także przygotować osobne materiały na temat tych
modeli, które nie zostały wymienione w niniejszym Niezbędniku,
a będą używane na szkoleniu, a także studia przypadku
pozwalające na zastosowanie danego modelu w ćwiczeniu.
3. ou powinny także mieć możliwość przeprowadzenia krytycznej
analizy różnych podejść – analiza krytyczna pozwoli OU lepiej
rozpoznać mocne i słabe strony każdego z modeli.
4. Po prezentacji na temat każdego z modeli, warto zaproponować
ou pracę na przygotowanym wcześniej studium przypadku, tak
by główne cechy każdego z podejść mogły zostać zilustrowane
i podkreślone w zastosowaniu.
5. Krótkie studia przypadku zostały zamieszczone w niniejszym
Niezbędniku jako materiały dodatkowe.
Model harvard framework of analysis
Tło
Model został wypracowany jako jeden z najwcześniejszych
modeli analizy genderowej i planowania wrażliwego na płeć
przez Harvard Institute for International Development (hiid) we
współpracy z Biurem usaid do spraw wid5, które sfinansowało
początkowe etapy pracy nad tym modelem. Został on opracowany
w czasie, gdy podejścia rozwojowe akcentowały integrację kobiet
w procesy rozwojowe, z naciskiem na wydajność.
1. Wypisz na flipcharcie / wyświetl na prezentacji ppt nazwy
poszczególnych modeli analizy i przedstaw krótko informacje na
temat tła i korzeni każdego z przedstawianych podejść.
2. op powinna zapewnić ou handout z wypisanymi nazwami modeli
i wprowadzającymi informacjami.
5
Model bazuje na podejściu wid w nurcie wydajności (wid efficiency approach).
38
Cele modelu
Model podkreśla, że i kobiety, i mężczyźni są zaangażowani
w rozwój jako podmioty decyzyjne (actors) i jako beneficjenci
/ beneficjentki. Dlatego alokacja zasobów w obu tych grupach
ma znaczenie ekonomiczne. Model ten wspiera osoby
planujące działania w tworzeniu takich projektów, które są
najbardziej wydajne i które wpływają na generalne podniesienie
produktywności.
Model
Model opiera się na przesłance, że wpływ rozwoju na kobiety
i mężczyzn jest odmienny i że kobiety oraz mężczyźni także
w różny sposób na rozwój wpływają. Rozwój ma wpływ na płeć
i płeć na rozwój bez względu na to, czy zmienną płci uwzględniono,
planując działania rozwojowe. Model podkreśla rolę danych
i informacji – ich dostarczenie daje początek widzialności kobiet
i mężczyzn w projektach.
Model składa się z 4 powiązanych komponentów / narzędzi:
1. profil aktywności,
2. profil dostępu i kontroli,
3. analiza czynników wpływu,
4. analiza cyklu projektu.
1. Profil aktywności
Ten komponent dzieli podejmowane aktywności na produkcyjne
lub reprodukcyjne, a następnie określa, kto, kiedy i gdzie
je wykonuje. Ta część porusza również kwestie związane
z pracą podejmowaną na rzecz i w społecznościach lokalnych,
sprawdzając, w jaki sposób i dlaczego te działania są prowadzone.
Analiza aktywności pozwala zrozumieć genderowy podział pracy
i to, jak do niego dochodzi. Struktura profilu aktywności jest
przedstawiona poniżej.
Aktywności produkcyjne: te aktywności / działania, których
efektem są wytworzone dobra i usługi, które przynoszą
ekonomiczny zysk lub mają wartość pieniężną. Mogą być to m.in.:
opłacana praca, handel i promocja produktów. Zarówno kobiety, jak
i mężczyźni są zaangażowani w pracę produkcyjną. Produkcyjnej
pracy kobiet przypisywana jest często niższa wartość.
Aktywności reprodukcyjne: te aktywności / działania, które są
realizowane w celu generowania i podtrzymywania życia ludzi.
Obejmują rodzenie i wychowywanie dzieci, prace w gospodarstwie
domowym (np. gotowanie, pranie ubrań, mycie naczyń itp.). Ten
rodzaj pracy nie jest zwykle postrzegany jako praca, nie wlicza
się także do Produktu Narodowego Brutto. W większości miejsc
na świecie w realizację pracy reprodukcyjnej zaangażowane są
w ogromnym wymiarze kobiety i dziewczynki.
Tabela profilu aktywności
Rodzaj aktywności
Kto?
Co?
Kiedy?
Gdzie?
Jak?
Jak często?
Dlaczego?
Produkcyjny
Reprodukcyjny
Społecznościowy
39
Legenda
Kto? – dorosły mężczyzna, dorosła kobieta, dziewczynka, chłopiec
Co? – podejmowana aktywność
Kiedy? – czas dnia / miesiąca / roku, ilość czasu
Gdzie? – lokalizacja aktywności, tj. w domu, poza domem
Jak? – sposób wykonywania aktywności, tj. ręczny,
z wykorzystaniem narzędzi
Jak często? – liczba działań podejmowanych na przestrzeni czasu
Dlaczego? – powód, dla którego reprezentant/ka danej płci
wykonuje daną czynność
2 Profil dostępu i kontroli
Ten komponent analizuje dostępne w projekcie zasoby oraz to, jakie
korzyści płyną z ich używania. Sprawdza także, która płeć posiada
te zasoby (dostęp) i korzysta z nich, jak również – kto ma prawo
podejmowania ostatecznych decyzji (kontrola) z tymi zasobami
związanych, w związku ze swoją płcią kulturową. W analizie ze
względu na płeć okazuje się często, że choć kobiety mają szeroki
dostęp do zasobów i korzyści z tego płynących, kontrola nad tymi
zasobami w dużej mierze leży po stronie mężczyzn, co przemieszcza
korzyści płynące z genderowych relacji władzy na ich stronę.
Tabela czynników wpływu
Tabela profilu dostępu i kontroli
Kto ma do nich dostęp?
3. Analiza czynników wpływu
Ta część pozwala poddać analizie genderowy podział pracy,
zasobów i kontroli. Czynniki wpływu to te czynniki, które
przynoszą nam dwa poprzednie etapy analizy (komponent 1 i 2)
i które kształtują relacje społeczne. Analiza na tym etapie może
dać wgląd w czynniki mające wpływ w przeszłości i obecnie, może
też poprowadzić w stronę planowania i programowania projektów
rozwojowych. Ważne, by te czynniki decydujące zidentyfikować,
ponieważ w projektach i programach są one zarówno szansami,
jak i ograniczeniami. Zrozumienie, jakie czynniki mają wpływ,
pozwala zidentyfikować punkt / obszar, w którym warto dokonać
interwencji; pozwala także sprawdzić możliwości zmiany.
W terminologii programowania, taka analiza może pomóc
zidentyfikować odpowiednie dane wejściowe (inputs) dla różnych
projektów. Czynniki wpływające mogą być liczne i zróżnicowane.
Obejmują kulturę / tradycję, edukację, religię, politykę, ekonomię,
środowisko, konflikty zbrojne, prawo, trendy demograficzne,
ekspozycję społeczną itp.
Dla dobrego zaadresowania i podejścia strategicznego, osoby
planujące projekty muszą zrozumieć oddziaływanie tych
czynników i stopień, do jakiego są one do opanowania.
Kto je kontroluje?
Czynniki wpływu
Zasoby
Polityczne
Korzyści
Demograficzne
Wpływ
Ograniczenia
Szanse
40
Ekonomiczne
Projektowanie:
– przewidzenie implikacji dla kobiet i mężczyzn,
– wzięcie pod uwagę kwestii dostępu i kontroli.
Kulturowe
Edukacyjne
Środowiskowe
Wdrożenie:
– zapewnienie równowagi reprezentacji.
Prawne
Międzynarodowe
Ewaluacja:
– ocena zróżnicowanego wpływu na kobiety i mężczyzn.
Zasady, kierunki
postępowania (policies)
Inne
Aplikacja modelu harvard framework of analysis
4. Analiza cyklu projektu
Ten ostatni komponent traktuje projekt jako całość i stosuje trzy
wcześniej wypracowane komponenty do określenia tego, jak ma
się płeć kulturowa do każdego z wymienionych poniżej etapów
projektu. (Moduł 5 dotyczący narzędzia gender mainstreaming
w bardziej szczegółowy sposób mówi o tym, w jaki sposób
stosować cykl projektu do programowania wrażliwego na potrzeby
płci).
Identyfikacja:
– ocena potrzeb,
– sformułowanie celów.
Aby wesprzeć proces uczenia się, ou wykorzystają zdobytą wiedzę
teoretyczną w pracy nad studium przypadku (Materiał 4.1).
Ćwiczenie:
1. Podziel ou na małe grupy.
2. Poproś ou o indywidualne przeczytanie materiału.
3. Poproś ou, aby w grupach odniosły się do poniższych punktów:
– zidentyfikuj profil aktywności,
– sprawdź profil dostępu i kontroli,
– przeanalizuj czynniki wpływu,
– jakie wyzwania związane z płcią wynikają z analizy?
41
Materiał 4.1
Studium przypadku do modelu Harvard Framework of Analysis
Leśnictwo społecznościowe w prowincji Wschodnie Borneo,
Indonezja
Tło projektu: Leśnictwo w Indonezji
Konwencjonalne projekty / inicjatywy leśne (obejmujące
sadzenie i hodowanie drzew lub ich wycinkę) mają zazwyczaj
jeden z dwóch celów: produkcję drewna dla celów komercyjnych
lub hodowlę drzew w związku z działaniami na rzecz ochrony
środowiska naturalnego. Komercyjne leśnictwo w Indonezji
zakłada wycinkę drzew, oddzielanie pnia od pozostałych części
drzewa, przetwarzanie drewna na deski, sklejkę i fornir na
eksport oraz wytwarzanie drewna opałowego, budowlanego
i produkcję innych niż drewniane produktów leśnych na potrzeby
krajowe i na sprzedaż. Zrównoważona hodowla jest prowadzona
jedynie w lasach tekowych na Javie. Hodowla lasów dla celów
środowiskowych zapobiega erozji gleby, pozwala kontrolować
odpływ wody i jej przybywanie. Regularne projekty leśne są
główną częścią aktywności Indonezyjskiego Ministerstwa Lasów,
są podejmowane także przez Państwowy Zakład Zarządzania
Lasami.
„Lasy dla ludzi” to indonezyjski program opracowany przez
Ministerstwo. Zakłada on, że szczególnie w regionach
sąsiadujących z terenami leśnymi, z lasów powinny korzystać
także społeczności, nie tylko państwo i przedsiębiorstwa. Program
prezentuje zatem odmienny od dotychczasowych programów
leśnych zestaw celów, działań i sposobów zarządzania.
Leśnictwo społecznościowe może obejmować typy działań
podobnych do tych prowadzonych w ramach konwencjonalnych
programów leśnych, niemniej większość lasów w ramach tego
nowego modelu jest przeznaczona do użytku przez mieszkańców
lokalnych terenów wiejskich. Cele leśnictwa społecznościowego
mogą zakładać produkcję drewna opałowego, paszy, bali i drewna
budowlanego, żywności (liście, orzechy, owoce, zioła), a także
ochronę środowiska. W ramach działań na rzecz rozwoju terenów
wiejskich, projekty te mogą także dążyć do podniesienia poziomu
zatrudnienia, polepszenia warunków życia mieszkających
na terenach wiejskich osób ubogich (poprzez podniesienie
dochodów i produkcji leśnej) i zaangażowania wiejskich
społeczności w aktywności samopomocowe. Zasoby zapewniane
instytucjonalnie to np. transfer nowych technologii i metod
rolnictwa, szkolenia, doradztwo, pomoc techniczne, materiały
i narzędzia.
W Indonezji programy leśnictwa społecznościowego dały
dobre efekty. W 1964 r. w zalesianie bazujące na włączającym
(społeczności) podejściu do rozwoju zaangażowany został
Uniwersytet Gadja Mada. Na zachodniej Javie wykorzystano
42
metodę Participatory Action Research (par)6 do zaangażowania
społeczności wiejskich w rozwiązywanie problemów erozji gleby,
wzmocnienie umiejętności zarządzania zasobami i polepszanie
warunków życia społeczności wiejskich. Federacja wahl złożona
z 15 indonezyjskich organizacji działających w obszarze ochrony
środowiska, pracowała z przedstawicielami rządu i organizacji
pozarządowych, promując ochronę lasów tropikalnych, ochronę
gleby i społecznościowe programy leśne.
wzrostu liczebności populacji, a następnie jej spadku. Wzrost
liczebności populacji – 1,6% rocznie – spowodowany był
migracjami. Większość mieszkańców (600 gospodarstw)
nieprzerwanie od pokoleń zamieszkiwało te tereny. W 1977 r.
w Byiasan osiedlili się na powrót rolnicy o lokalnych korzeniach,
którzy wcześniej musieli opuścić te tereny (50 gospodarstw).
W ramach rekompensaty otrzymali niewielkie (1,5 hektara)
działki.
Obszar projektu pilotażowego
W lutym 1983 r. miejscowość Biyasan (nazwa zmieniona)
otrzymała zgodę na zrealizowanie leśnego projektu
społecznościowego jako jedna z wielu miejscowości w trzech
sąsiadujących ze sobą dystryktach (kecamatan), do których rząd
indonezyjski skierował programy leśnictwa społecznościowego.
Miejscowość położona na wyżynnych terenach Borneo
Wschodniego, w pobliżu źródeł głównej rzeki, składa się z 7
przysiółków znajdujących się w niewielkiej odległości od siebie, na
pagórkowatym obszarze 1200 hektarów.
Chociaż ziemia jest tu kamienista i miejscami płytka, to padają
obfite deszcze sezonowe i rolnicy każdego roku w sezonie zbierają
jedno pełne żniwo ryżu sawah, prowadzą także zbiory poza
sezonem (oziminę). 38% ziemi jest wykorzystywane do produkcji
rolniczej, 12% stanowią domowe ogrody, 7% to lasy prywatne,
jest 15% ziemi nawiezionej i czasowo nieużywanej (fallow fields),
33% ziemi to nieużytki, niezagospodarowane z powodu rzeki,
osuwania się terenu, wcześniejszej wycinki i jałowej gleby. Główne
hodowane gatunki na tym terenie to ryż i palawija - maniok,
kukurydza i orzeszki ziemne. Plony zbierane z drzew to głównie
kawa i orzechy nerkowca – to te zbiory, wraz z ze zbiorami
orzeszków ziemnych, które przynoszą główny dochód.
W 1989 r. populacja Byiasan liczyła 3843 osób, w tym 1680
mężczyzn i 2163 kobiet, średnio 5,9 osoby na jedno gospodarstwo.
W ciągu poprzednich 15 lat obszar ten doświadczył znaczącego
6
Participatory Action Research to metoda łącząca podejmowanie działań na rzecz rozwoju
przy jednoczesnym prowadzeniu badań. Celem jest zaangażowanie społeczności w proces
systemowej zmiany i uczenia się, jak system społeczno-techniczny może stawać coraz
efektywniejszy i wydajniejszy. Metoda ta zakłada, że udział społeczności jest niezbędny do
zidentyfikowania optymalnych rozwiązań i ich akceptacji, a także uzyskania społecznego
poparcia dla wprowadzanych zmian – przyp. tłum.
Zarówno kobiety, jak i mężczyźni posiadają i mogą dziedziczyć
ziemię. Mężczyźni posiadają 68% całej ziemi uprawnej, kobiety
– pozostałe 32% (to skutek tradycyjnych wzorów dziedziczenia).
Średnio do jednego gospodarstwa należy 7 hektarów, 6%
gospodarstw posiada 3,5 hektara ziemi. Kobiety stoją na czele
43
20% gospodarstw, a z 10% gospodarstw mężczyźni wyemigrowali
w poszukiwaniu płatnego zatrudnienia.
Bogaci rolnicy mogą zatrudniać na czas zbiorów pracowników
płatnych, mogą też korzystać z pracy członków rodziny. Wielu
z nich uzyskało kredyty na nawozy, część z nich ma dostęp do
specjalistycznych maszyn rolniczych zbierających i oddzielających
plony od chwastów. Przygotowują też nawiezione pola (fallow fields)
do hodowli koniczyny, czekolady i kawy. Z powodu słabej jakości
gleby, stromych zboczy i erozji gleby, bogaci rolnicy prowadzą
uprawy także poza terenem miejscowości.
Zbiory biedniejszych rolników w ostatnich latach są znacząco
słabsze i rolnicy ci nie uzyskali dochodu z obrotu rynkowego.
Kilku farmerów w tej grupie nie posiada ziemi i korzysta z zasad
wymiany ziemi za część zbiorów (sharecropping)7. Rolnicze prace
sezonowe wykonują w tej grupie nieodpłatnie przede wszystkim
członkowie rodziny. Dla biednych rolników powrót na swoją
ziemię zwykle nie wystarczył, by zapewnić rodzinie utrzymanie
i potrzebowali dodatkowego dochodu.
W pobliskich regionach drzewnych lasy były i nadal są wycinane,
a drewniane bale przewożone na tereny zurbanizowane.
Zubożenie niedalekich lasów z powodu intensywnej wycinki
7
Sharecropping to system rolniczy, w którym posiadacz ziemi udostępnia najemcy ziemię,
otrzymując w zamian ustalony procent wychodowanych na niej zbiorów, np. 50% - przyp.
tłum.
przyniosło lokalnej społeczności szereg problemów. Brakowało
wielu składników naturalnej medycyny, trudniejsze było
znalezienie drzew do wytwarzania produktów drewnianych.
W ciągu ostatnich 10 lat ponowne zalesianie stworzyło wiele
miejsc pracy dla mężczyzn i kobiet, ale w czasie, którego dotyczy
to studium przypadku, liczba tych stanowisk zmniejszyła się
z powodu niewielkiej wagi, jaką przedsiębiorcy branży drzewnej
działający w oparciu o licencje przywiązywali do ponownego
zalesiania. Kobiety tradycyjnie czerpały dochód z wykonywania
produktów z rattanu i ich sprzedaży. W czasie trwania procesu
ponownego zalesiania kobiety stanowiły większość zatrudnionych
w szkółkach leśnych.
Dochody z pracy płatnej stanowiły 30% wszystkich dochodów
mężczyzn (spadek o 10% w ciągu ostatnich 5 lat) i 17% wszystkich
dochodów kobiet (spadek o 15% w ciągu ostatnich 5 lat).
Zaobserwowany spadek odzwierciedla załamanie w zatrudnieniu
w lokalnej branży drzewnej, a także zwiększającą się mechanizację
pracy u bogatych rolników. Powodują go także zmiany
w użytkowaniu ziemi przez posiadaczy znaczących obszarów
ziemskich, oznaczające obniżenie zapotrzebowania na siłę roboczą
– z coraz mniej opłacalnego rolnictwa na prywatne hodowle leśne.
Rolnicy nie byli zainteresowani sadzeniem i utrzymywaniem
prywatnych hodowli leśnych, ponieważ było wiele lasów,
które można było wycinać – z licencją czy bez. Byli natomiast
zainteresowani produkcją żywności. Jednak całkowita wycinka
44
lasów, powodująca utratę wody i spadek jakości gleby, przyniosła
wzrost zainteresowania prywatnymi hodowlami leśnymi dla
tych, którzy mogli sobie na taką inwestycję pozwolić. W czasie,
którego dotyczy to studium przypadku, prywatne hodowle nie
wygenerowały jeszcze żadnych dochodów.
Działania
Mężczyźni, którzy pozostali w społeczności i nie wyemigrowali
za pracą, pracowali w rolnictwie – na ziemi należącej do rodziny
albo jako pracownicy najemni. Mężczyźni wykonywali takie prace
jak przygotowanie terenu, budowa tarasów do hodowli i oranie
ziemi pługiem. Zajmowali się także oporządzaniem i karmieniem
zwierząt. Ich codzienna praca mogła także obejmować rzemiosło
artystyczne (wyrób mebli z rattanu) i handel. Od czasu do
czasu mężczyźni wybierali się na zalesione tereny po materiały
budowlane albo żeby pozyskać więcej przestrzeni na ogrody
domowe. Rodziny sadziły drzewa jako ogrodzenie wokół swoich
ogrodów i by użyźniać glebę, ale więcej drzew potrzebnych było do
budowy domów i innych budynków.
Kobiety zajmowały się gospodarstwem. Angażowały się
w sezonowe sadzenie ryżu, przesadzanie, okopywanie, wyrywanie
chwastów i zbiory, przetwarzanie i przechowywanie ryżu, a także
w pracę w swoich ogrodach. Wiele kobiet pracowało ze swoimi
mężami zatrudnianymi przez państwowe przedsiębiorstwa leśne,
jako pracowniczki nieopłacane. Niektóre z nich czasem pracowały
za wynagrodzeniem, zbierając i susząc kawę i tytoń dla bogatych
rolników.
W ciągu roku kobiety zbierały drewno opałowe i składniki
naturalnych leków, wyrabiały niedrewniane wyroby z rattanu
i sprzedawały je. Zbierały (często z dziećmi) drewno ze stosów,
które pozostały na polach po wycince drzew, albo chodziły dalej,
na wzgórza. Gdy tereny wycinki oddalały się od ich domów,
kobiety musiały pokonywać znaczne odległości w poszukiwaniu
drewna na opał. Czasem zbierały je zatem na ponownie
zalesianych terenach, bliżej domu. W drodze powrotnej zbierały
liście i owoce. Kobiety aktywnie uczestniczyły w tradycyjnych
uroczystościach związanych ze ślubami czy pogrzebami,
szukały alternatywnych (wobec pożyczek od instytucji) źródeł
dochodu – zarabiały poprzez udział w lokalnych inicjatywach
rzemieślniczych.
Od najwcześniejszych lat dziewczynki były angażowane
w obowiązki w gospodarstwie. W wieku 7 lat pomagały karmić
zwierzęta, nosić wodę i zbierać chrust. W wieku 10 lat dziewczynki
pomagały sadzić i zbierać ryż. Chłopcy brali udział w karmieniu
zwierząt i opiece nad nimi, pomagali także w pracy swoim ojcom.
W miejscowości była szkoła podstawowa, do której chodziły
dziewczynki i chłopcy, ale w miarę, jak dzieci rosły, dziewczynki
w większym wymiarze czasu niż chłopcy potrzebne były do
pomocy w gospodarstwie. W sposób szczególny dotykało to te
45
dziewczynki, których matki były zatrudnione lub pracowały na
targu – przestawały w ogóle chodzić do szkoły.
w procesach rozwojowych po to, by uzyskały kontrolę nad
czynnikami produkcji w takim stopniu, jak mężczyźni”.
Ubóstwo w tym rejonie było wynikiem złożonych powiązań
między wysokim wskaźnikiem zaludnienia, niską jakością
ziemi, nierównych rozwiązań związanych z posiadaniem prawa
własności do ziemi i migracją mężczyzn. Najbiedniejszymi
osobami były najczęściej kobiety prowadzące samodzielne
gospodarstwo i ich rodziny. Kobiety tradycyjnie nie korzystały
w takim stopniu jak mężczyźni z kredytów ani programów
transferu najnowszych technologii i metod rolniczych. Dochód
kobiet obniżył się, a z powodu różnych czynników, w tym
szybszego odchodzenia z edukacji, ich szanse zatrudnienia były
niewielkie.
Model Sary H. Longwe wprowadza koncepcję pięciu
poziomów równości, za pomocą których można ocenić
poziom empowermentu kobiet w każdym obszarze rozwoju
ekonomicznego i społecznego.
Materiał 4.2
Streszczenie modelu analizy Sary H. Longwe Women’s
Empowerment Framework
Model Women’s Empowerment Framework (Empowerment kobiet)
ma na celu wsparcie osób planujących projekty w rozważaniach
nad tym, co w praktyce oznacza równość i empowerment, a także
do jakiego stopnia interwencje i działania rozwojowe wspierają
empowerment. Empowerment kobiet model ten definiuje jako
„umożliwienie kobietom równego z mężczyznami udziału
Narzędzie 1. Poziomy równości
1. Kontrola.
2. Partycypacja.
3. Świadomość.
4. Dostęp.
5. Zabezpieczenie społeczne.
Te poziomy równości są rozumiane hierarchicznie, co oznacza, że
interwencje / działania rozwojowe skupiające się na poziomach
wyższych (kontrola, partycypacja, świadomość) niosą ze sobą
większe prawdopodobieństwo empowermentu kobiet, niż
te, które dotyczą niższych poziomów (dostęp, zabezpieczenie
społeczne). Równa kontrola nad zasobami takimi jak ziemia
znajduje się zatem na wyższym poziomie (kontrola) niż dostęp
do ziemi, który należy do poziomu niższego (dostęp). Stanowisko
przyjęte w ramach tego podejścia stwierdza, że jeśli równość jest
wartością nierozerwalnie związaną z definicją rozwoju na rzecz
kobiet, to logiczny jest argument, że empowerment kobiet to środek
46
przezwyciężania barier na drodze do równości między kobietami
a mężczyznami.
Model ten stwierdza, że polepszanie sytuacji kobiet może być
rozważane w kategoriach zainteresowana pięcioma opisanymi
poniżej poziomami równości. Empowerment jest niezbędną częścią
procesu rozwoju na każdym poziomie, by kobiety mogły osiągać
każdy kolejny poziom i by mogły przejść przez wszystkie jego
szczeble w kierunku równego statusu kobiet i mężczyzn.
Zabezpieczenie społeczne: definiowane jako poziom zapewnienia
potrzeb materialnych kobiet (dochód, zaopatrzenie w żywność,
opieka zdrowotna) w porównaniu z mężczyznami.
Dostęp: w tym modelu rozumiany jako równy z mężczyznami
dostęp kobiet do czynników produkcji takich jak ziemia, kredyty,
praca zarobkowa, szkolenia i wszystkie usługi publiczne i korzyści
ekonomiczne. Równość dostępu jest połączona z równością
szans, która zwykle wymaga zmian prawnych, by wyeliminować
wszystkie formy dyskryminacji kobiet.
Świadomość: ta koncepcja odnosi się do bycia świadomymi
różnicy między płcią biologiczną i kulturową, konsekwencji,
jakie z nich płyną, a także uznania, że role płci są kształtowane
kulturowo i podlegają zmianom. Płciowy podział pracy powinien
sprawiedliwie traktować kobiety i mężczyzn i obie płcie powinny
się na to zgodzić. Ani kobiety, ani mężczyźni nie powinni
ekonomicznie ani politycznie dominować nad przeciwną płcią.
Podstawą świadomości genderowej jest przekonanie o równości
płci.
Partycypacja: jest definiowana jako równe uczestnictwo kobiet
i mężczyzn na wszystkich szczeblach decyzyjnych, rozwoju
polityki, planowania i administracji. Odnosi się to szczególnie
do projektów rozwojowych, gdzie uczestnictwo we wszystkich
etapach cyklu projektu jest niezbędne.
Kontrola: świadomość i mobilizacja kobiet może przyczynić się
do uzyskania kontroli nad procesami decyzyjnymi po to, by
osiągnąć równowagę płci w sprawowaniu kontroli nad zasobami
i korzyściami.
Narzędzie 2. Poziom uznania dla problemów kobiet
Poza przeprowadzeniem oceny poziomu empowermentu kobiet,
do którego projekt planuje się odnieść, należy także koniecznie
ustalić, do jakiego stopnia problemy kobiet jako grupy są uznane
za ważne dla celów projektu lub przez nie ignorowane. „Problemy
kobiet” są przez Longwe definiowane jako wszystkie kwestie,
które odnoszą się do równości z mężczyznami i obejmują wszelkie
społeczne lub / i ekonomiczne role, a także wszystkie poziomy
równości (zabezpieczenie społeczne, dostęp, świadomość,
partycypacja i kontrola).
47
Trzy poziomy uznania dla problemów kobiet w planowaniu
projektów są określone następująco:
Poziom negatywny: w celach projektu brak odniesienia do
problemów kobiet. Jest wysoce prawdopodobne, że projekt będzie
miał negatywny wpływ na kobiety.
Poziom neutralny: problemy kobiece są zawarte w projekcie, ale
istnieją wątpliwości związane z tym, czy rezultaty projektu będą
pozytywne dla kobiet.
Poziom pozytywny: w celach projektu widoczne jest
zainteresowanie problemami kobiet i poprawą pozycji kobiet
w stosunku do mężczyzn.
uwagi: Wykorzystanie modelu i potencjalne ograniczenia
Ten model może być używany do planowania, monitorowania i ewalu-
Materiał 4.3
Streszczenie modelu Moser Gender Planning Framework
Metoda planowania genderowego Caroline Moser ze względu na
swoje cechy stała się jednym z modeli klasycznych. Przyjmuje
pogląd, że planowanie z uwzględnieniem perspektywy
płci, inaczej niż planowanie w głównym nurcie, „ma naturę
jednocześnie narzędziową i polityczną”. Zakłada, że w procesie
planowania pojawia się konflikt. Zakłada procesy zmiany
i przedstawia planowanie jako rodzaj „debaty”. Na ten model
składa się sześć narzędzi, które mogą być stosowane na wszystkich
poziomach – od planowania poszczególnych projektów do
tworzenia planów i programów regionalnych. Może być również
wykorzystywany w trakcie szkoleń genderowych.
acji. Może być przydatny w rozważaniach, czy działania / interwencje
rozwojowe mają potencjał zmiany, a także w uzasadnianiu znaczenia
zaangażowania na rzecz empowermentu kobiet w planach i politykach.
Można z niego korzystać również dla celów szkoleniowych i by zachęcać osoby do zapoznawania się ze znaczeniami empowermentu kobiet.
Model ten wykazuje podobieństwo do modelu Caroline Moser, w odniesieniu do koncepcji potrzeb praktycznych i strategicznych, z tą różnicą,
ze model Longwe wychodzi poza ideę oddzielnych potrzeb, pokazując
w swoim podejściu, że działania rozwojowe mogą zawierać równocześnie
Narzędzie 1. Identyfikacja ról płci / potrójna rola
To narzędzie zakłada, że genderowy podział pracy ma zostać
ujawniony, wypowiedziany. Można ten krok przeprowadzić
poprzez wyliczenie wszystkich aktywności kobiet i mężczyzn
(także dziewcząt i chłopców) w gospodarstwie domowym
w ciągu doby. Moser identyfikuje potrójną rolę kobiet, jako osób
wykonujących pracę produkcyjną, reprodukcyjną i pracę na rzecz
społeczności.
odpowiedzi na jedne i drugie potrzeby.
Praca produkcyjna: to praca, której efektem są wyprodukowane
dobra i usługi do konsumpcji w gospodarstwie domowym
lub sprzedane dla dochodu, jest wykonywana przez kobiety
48
i mężczyzn. Praca produkcyjna kobiet jest często prowadzona
równolegle z ich obowiązkami domowymi i opieką nad dziećmi
(praca reprodukcyjna), zwykle bywa mniej widoczna i gorzej
wartościowana od pracy produkcyjnej mężczyzn.
Praca reprodukcyjna: obejmuje rodzenie i wychowywanie dzieci
i wszystkie inne zadania powiązane z pracą domową i opieką nad
wszystkimi członkami rodziny. Zadania te to m.in. gotowanie,
pranie, sprzątanie, przynoszenie wody i opału, troska o osoby
chore i starsze. Za tę pracę, najczęściej nieodpłatną, zwykle
odpowiadają kobiety i dziewczęta.
Praca na rzecz społeczności: praca kobiet na rzecz społeczności
obejmuje zapewnianie i troskę o takie rodzaje zasobów,
z których korzystają wszyscy członkowie społeczności, np. woda,
opieka zdrowotna, edukacja dzieci, oddolny system wsparcia
i samopomocy, szczególnie wobec osób starszych, samotnych,
chorych, niepełnosprawnych. Aktywności w tym obszarze
są podejmowane jako przedłużenie ich roli reprodukcyjnej
wykonywanej w gospodarstwie domowym i są zwykle
nieodpłatne, realizowane w wolnym czasie. Niekoniecznie są dla
społeczności wyraźnie dostrzegalne i często nie wiążą się wysoką
pozycją w społeczności.
Aktywność polityczna także może być traktowana jako praca
na rzecz społeczności, jednak w większości miejsc na świecie to
mężczyźni są bardziej zaangażowani w politykę, także na poziomie
lokalnej społeczności. Chociaż ta praca może być wynagradzana
albo nie, wiąże się z władzą i kontrolą i na pewno podnosi
znaczenie mężczyzn w społeczności.
Narzędzie 2. Ocena potrzeb płci
Moser rozwinęła to narzędzie w oparciu o koncepcję potrzeb
płci, która została pierwszy raz zaproponowana przez Maxine
Molyneux w 1984 r. Ze względu na swoją potrójną rolę
i podporządkowaną mężczyznom pozycję w społeczeństwie,
kobiety mają szczególne potrzeby, które są inne od potrzeb
mężczyzn. Potrzeby dzielą się na praktyczne i strategiczne
(nazywane też strategicznymi interesami płci).
Potrzeby praktyczne: są łatwe do zidentyfikowania przez kobiety
i mężczyzn, ponieważ odnoszą się do codziennych warunków
życia. Kobiety mogą jako swoje potrzeby praktyczne wymieniać:
dostęp do czystej wody, wyżywienia, opieki zdrowotnej, dochodu
finansowego – są to podstawowe i pilne potrzeby, które muszą
zostać koniecznie zaspokojone. Odpowiadanie na te potrzeby jest
szczególnie istotne po to, by polepszyć codzienne warunki życia,
ale samo w sobie nie zmieni niekorzystnej (podporządkowanej)
pozycji kobiet. Zaspokajanie tylko tych potrzeb może w praktyce
wzmocnić genderowy podział pracy.
Potrzeby strategiczne / strategiczne interesy płci: są to te
potrzeby / interesy, które kobiety wskazują jako wynikające
z ich podporządkowanej w stosunku do mężczyzn pozycji
49
w społeczeństwie. Wiążą się z zagadnieniami władzy, kontroli
i wyzysku, który stoi za genderowym podziałem pracy.
Potrzeby strategiczne mogą obejmować zmiany w genderowym
podziale pracy (aby kobiety mogły podejmować prace postrzegane
jako niestereotypowo kobiece, mężczyźni przejmują większą
niż dotąd odpowiedzialność za opiekę nad dziećmi i pracę
w gospodarstwie domowym), w obszarze prawa, mogą oznaczać
eliminację przemocy wobec kobiet ze względu na płeć, równe
wynagrodzenie za tę samą pracę i pracę tej samej wartości
i zyskanie przez kobiety kontroli nad decyzjami dotyczącymi
własnego ciała. Potrzeby te nie są tak łatwe do zidentyfikowania
przez kobiety co potrzeby praktyczne, stąd mogą one potrzebować
konkretnego wsparcia, by krytycznie analizować swoje pozycje
w społeczeństwie i w tym kontekście wskazywać potrzeby
strategiczne.
Potrzeby praktyczne i strategiczny nie powinny być postrzegane
jako od siebie odrębne i dotyczące różnych obszarów, lecz raczej
jako kategorie tego samego kontinuum. Konsultowanie się
z kobietami co do ich potrzeb praktycznych daje dobry punkt
wyjścia do eliminowania nierówności płci w perspektywie
długoterminowej i tworzenia podstaw do odpowiadania na
potrzeby strategiczne.
Narzędzie 3. Ponowny podział kontroli nad zasobami i decyzjami
w ramach gospodarstwa domowego
Mężczyźni i kobiety mają zróżnicowany stopień dostępu do
wielu zasobów i możliwości korzystania z nich, zarówno poza
gospodarstwem domowym, jak i w jego ramach. Analiza podziału
zasobów wewnątrz gospodarstwa domowego może odpowiedzieć
na pytanie, kto w gospodarstwie ma kontrolę nad zasobami, kto
podejmuje decyzje o sposobach wykorzystania tych zasobów
i w jaki sposób decyzje zapadają.
Ten krok to ważny etap w procesie analizy genderowej
prowadzącej do tworzenia zrównoważonych, równościowych
projektów rozwojowych i podejść do rozwoju.
Narzędzie 4. Równoważenie ról
Narzędzie to odnosi się do umiejętności równoważenia przez
kobiety między zaangażowaniem w pracę reprodukcyjną,
produkcyjną i pracę na rzecz społeczności. Stawiamy tu pytanie
o to, czy planowane w projekcie działania zwiększą obciążenie
kobiet pracą w którejś z tych trzech ról, co w konsekwencji wpłynie
na inne spośród tych ról.
Narzędzie 5. Matryca wid/gad
Matryca wid/gad (wid/gad Policy Matrix) dostarcza ram dla
identyfikacji / ewaluacji metod, które są (lub mogą być) używane
w programach i projektach w odniesieniu do kwestii wynikających
z potrójnej roli kobiet oraz potrzeb praktycznych i strategicznych.
Wyróżnia się pięć różnych podejść:
50
Opiekuńczość (welfare): podejście najwcześniejsze, stosowane
szczególnie w latach 1950-1970. W kontekście kobiet stawia
działaniom rozwojowym za cel sprawienie, by kobiety stawały się
lepszymi matkami. Są one postrzegane jako bierne odbiorczynie
działań rozwojowych. Koncepcja ta uznaje i odnosi się do
reprodukcyjnej roli kobiet i dąży do zaspokojenia ich potrzeb
praktycznych związanych z tą rolą, poprzez odgórne dostarczanie
jedzenia, podejmowanie działań przeciwko niezbilansowanej
diecie i wsparcie w planowaniu rodziny. W tym podejściu nie
są prowadzone żadne działania na rzecz podważenia status quo
i dlatego jest ono wciąż szeroko stosowane i popularne.
Przeciwdziałanie ubóstwu (anti-poverty): drugie podejście w nurcie
wid, złagodzona wersja equity, stosowane od lat 70. w kontekście
koncepcji podstawowych potrzeb (Basic Needs Approach)
używanej w analizach rozwojowych. Jego celem jest sprawienie,
że kobiety biedne zwiększą swoją produktywność. Bieda kobiet
jest postrzegana jako kwestia nie tyle podporządkowania, co zbyt
wolnego rozwoju. Koncepcja ta uznaje i odnosi się produkcyjnej
roli kobiet i dąży do zaspokojenia ich potrzeb praktycznych
i strategicznych, szczególnie w kontekście uzyskiwania dochodów,
poprzez niewielkie projekty dotyczące generowania dochodów
przez kobiety. Wciąż popularne wśród organizacji pozarządowych.
Równy podział zasobów (equity): pierwsze, wczesne podejście
w nurcie wid, wykształcone w czasie Dekady Kobiet onz (19761985), w nurcie dominującego paradygmatu Growth with equity
(wzrost z uwzględnieniem równego podziału). Celem tego
podejścia jest uzyskanie dla kobiet – postrzeganych jako aktywne
uczestniczki rozwoju – równego podziału zasobów. Dostrzega
potrójną rolę kobiet i dąży do zaspokojenia strategicznych
interesów płci, poprzez bezpośrednie interwencje administracyjne,
zapewnienie politycznej i ekonomicznej autonomii oraz
redukcję nierówności z mężczyznami. Podważa status quo,
czyli podporządkowaną pozycję kobiet w społeczeństwie. Jest
krytykowana jako podejście charakterystyczne dla feminizmu
Zachodu. Uważane za zagrażające i niepopularne wśród rządów.
Wydajność (efficiency): trzecie i obecnie dominujące podejście
w nurcie wid, stosowane od czasu kryzysu zadłużenia w latach
80. XX wieku. Jego celem jest sprawienie, że rozwój jest bardziej
wydajny i efektywny poprzez ekonomiczne zaangażowanie kobiet,
gdzie udział (w rynku pracy) często myli się z równością. Dąży
do zaspokojenia praktycznych potrzeb kobiet, odwołując się do
pełnionej przez kobiety potrójnej roli oraz koncepcji elastyczności
ich czasu. Kobiety są postrzegane przede wszystkim w kontekście
zdolności do skompensowania zmniejszającego się poziomu
zabezpieczenia społecznego poprzez wydłużenie swojego dnia
pracy. To wciąż bardzo popularne podejście8.
8
Właśnie to podejście stosowane jest w kontekście zasady równych szans kobiet i mężczyzn
także w Unii Europejskiej, gdzie tradycja równości zakorzeniona jest silnie w postrzeganiu
niewykorzystanej siły produkcyjnej kobiet na możliwości przyspieszania wzrostu
gospodarczego. Akcent na godzenie życia zawodowego z osobistym szczególnie w odniesieniu
do kobiet, wpisuje się w pełni w założenia wid w nurcie wydajności – przyp. tłum.
51
Empowerment: najnowsze podejście, wyrażane przez kobiety
krajów Globalnego Południa. Jego celem jest wzmocnienie
podmiotowości kobiet i ich poczucia wpływu po to, by budować ich
większą niezależność. Podporządkowanie kobiet jest opisywane
nie tylko w kategoriach męskiej opresji, ale w kategoriach opresji
kolonialnej i neo-kolonialnej. Koncepcja ta odwołuje się do
potrójnej roli kobiet i dąży do zaspokojenia strategicznych potrzeb
kobiet w sposób pośredni, poprzez oddolne zaspokajanie potrzeb
praktycznych. Podejście to ma potencjał podważenia status quo.
Nie jest popularne ze względu na niechęć wobec poddawania
koncepcji krytyce feministek Zachodu i spowodowane tym
trudności w przebiciu się do globalnych debat feministycznych,
stosowane szczególnie przez kobiece organizacje pozarządowe
z krajów Globalnego Południa.
Model Moser jest szeroko stosowany i może być wykorzystywany do
planowania działań w różnych środowiskach, od organizacji pozarządowych po agendy rządowe i ministerstwa. Dostrzega, że zaistnieć może
instytucjonalny / polityczny opór do odnoszenia się do i przeobrażania
relacji między płciami. Model ten mierzy się z wyzwaniami planowania rozwoju, nierównymi relacjami płci i wspiera empowerment kobiet.
Koncepcja praktycznych i strategicznych potrzeb płci jest bardzo ważnym narzędziem sprawdzającym wpływ interwencji / działań rozwojowych na relacje płci. Koncepcja potrójnej roli kobiet jest przydatna w opisywaniu szerokiego zakresu prac, w jakie angażują się kobiety. Co więcej,
uwrażliwia osoby planujące projekty na wzajemne zależności między
rolami produkcyjnymi, reprodukcyjnymi i społecznościowymi.
Narzędzie 6. Włączenie kobiet, genderowo wrażliwych organizacji
i osób w proces planowania.
Celem tego narzędzia jest sprawienie, by potrzeby praktyczne
i strategiczne były określane przez kobiety (a nie z zewnątrz,
przez osoby, które nie znajdują się w podobnej sytuacji). Należy
pamiętać, że to „prawdziwe potrzeby” jako przeciwstawne
„potrzebom domniemanym” (definiowanym z zewnątrz) powinny
być włączone do procesu planowania.
52
Materiał 4.4
Matryca wid/gad
*
zagadnienia
opiekuńczość
równy dostęp
przeciw ubóstwu
wydajność
empowerment
korzenie
Najwcześniejsze podejście:
pozostały po czasach
kolonialnych model
opiekuńczości społecznej,
koncepcja modernizacji
/ model przyspieszonego
wzrostu ekonomicznego
Pierwotna odmiana wid:
- niepowodzenie modelu
rozwoju przez modernizację
- polityczny wpływ E. Boserup
i feministek z krajów Zachodu
na tzw. Poprawkę Percy’ego*
- ustanowienie Dekady Kobiet
onz
Druga odmiana wid:
- złagodzona wersja
podejścia equity (równy
dostęp),
- łączy się z zagadnieniem
ekonomicznej redystrybucji
w ramach rozwoju
(Economic Redistribution
with Growth) oraz koncepcją
podstawowych potrzeb
(Basic Needs Approach)
Trzecia i obecnie
dominująca odmiana
WID:
- pogorszenie się
światowej ekonomii,
- polityka stabilizacji
ekonomicznej
i dostosowania opiera
się na ekonomicznym
udziale kobiet w rozwoju
- Wykształcone wobec
niedomagań podejścia
equity (równy dostęp)
- Feministyczne
piśmiennictwo, oddolne
grupy i organizacje
największa
popularność
1950-1970, wciąż szeroko
stosowane
1976-1985: próby wdrożenia
w czasie i po Dekadzie Kobiet
od lat 70. XX wieku do tej
pory: wciąż w pewnym
stopniu popularne
Od lat 90., obecnie
najbardziej popularne
Od 1975 r. do teraz, częściej
stosowane w latach 80.
XX w., popularność wciąż
ograniczona
cel
Stawanie się przez kobiety
lepszymi matkami – ta
rola widziana jako ich
najważniejsza rola
w procesie rozwoju
Zyskanie przez kobiety
w procesach rozwojowych
równego dostępu – kobiety
postrzegane jako aktywne
uczestniczki rozwoju
Zapewnienie wzrostu
produktywności kobiet
biednych – bieda kobiet
interpretowana jako problem
zbyt wolnego rozwoju, a nie
podporządkowania płci
Przyjęcie środków
bardziej efektywnego
i bardziej wydajnego
rozwoju – udział kobiet
w ekonomii brany za
równy dostęp
Empowerment kobiet
poprzez budowanie
większej niezależności –
podporządkowanie kobiet
widziane nie tylko jako
kwestia związana z władzą
mężczyzn, ale także opresją
kolonialną i neo-kolonialną
odpowiedź
na potrzeby
kobiet
i przeobrażenie
ról płci
Zaspokojenie potrzeb
praktycznych w odniesieniu
do roli reprodukcyjnej,
szczególnie w odniesieniu
do dostarczania
pożywienia, zapobiegania
niezbilansowanej diecie
i planowania rodziny
strategicznych w odniesieniu
do potrójnej roli kobiet
odgórnie, przez interwencje
administracji państwowej,
zapewnienie politycznej
i ekonomicznej autonomii
poprzez redukcję nierówności
w stosunku do mężczyzn
praktycznych w odniesieniu
do roli produkcyjnej, poprzez
uzyskiwanie dochodu,
w ramach niewielkich
projektów koncentrujących
się na wspieraniu kobiet
biednych w generowaniu
dochodu
Zaspokojenie
praktycznych potrzeb
kobiet, poprzez
odwołanie do pełnionej
przez kobiety potrójnej
roli oraz koncepcji
elastyczności ich czasu.
Zaspokajanie
strategicznych potrzeb
kobiet w sposób
niebezpośredni, poprzez
oddolną mobilizację wokół
zaspokajania potrzeb
praktycznych jako środka
do zmierzenia się z opresją
Poprawka Percy’ego (Percy Amendment) – poprawka do Ustawy o Pomocy Zagranicznej (Foreign Assistance Act), nazwana od nazwiska Senatora Charlesa Percy’ego, ustanowiona przez Kongres usa
w 1973 roku, po raz pierwszy bezpośrednio odniosła się do roli kobiet w rozwoju – przyp. red.
53
uwagi / krytyka
Postrzega kobiety jako bierne
beneficjentki rozwoju.
Skupia się na reprodukcyjnej
roli kobiet.
Nie podważa status quo,
dlatego wciąż bardzo
popularna w działaniach
rozwojowych, szczególnie
przez rządy i organizacje
pozarządowe o tradycyjnym
nastawieniu.
Identyfikuje
podporządkowaną pozycję
kobiet w stosunku do
mężczyzn.
Podważa status quo.
Krytykowana jako
wywodząca się z feminizmu
Zachodu.
Uznawana za zagrażającą,
stąd niepopularna wśród
rządów.
Postrzega biedne kobiety
jako odrębną kategorię.
Uwzględnia tylko ich rolę
reprodukcyjną.
Opór rządów przed
zapewnieniem kobietom
nielimitowanego wsparcia
oznacza, że podejście jest
popularne wciąż tylko na
poziomie działających na
niewielką skalę organizacji
pozarządowych.
Postrzega kobiety
całkowicie w kontekście
możliwości zarabiania
i wydłużania swojego
dnia pracy.
Najbardziej popularne
podejście, zarówno wśród
rządów, jak organizacji
międzynarodowych.
Ma potencjał podważenia
status quo, z naciskiem
na Globalne Południe
i niezależność kobiet.
Na masową skalę nie
wspierany przez rządy
i agencje.
Unikanie krytyki
podejścia ze strony
zachodnich środowisk
feministycznych oznacza
spowolniony rozwój
niedofinansowanych
oddolnych organizacji
kobiecych.
Źródło: Caroline Moser, Gender Planning and Development: Theory, Practice,
and Training, London 1993.
54
Materiał 4.5
Streszczenie modelu Gender Analysis Matrix (gam)
Model ten ma na celu zidentyfikowanie, w jak różny sposób
interwencje rozwojowe wpływają na kobiety i mężczyzn z danej
społeczności. Odbywa się to poprzez wykorzystanie techniki
bazującej na pracy ze społecznością, by określić i zanalizować
różnice w położeniu ze względu na płeć9. Model wspiera
społeczności w procesie odkrywania i konstruktywnego
przeobrażania swoich przekonań na temat ról płci. Może być
wykorzystywany do różnych celów, np. w ramach dążącego
do zmiany postaw treningu genderowego albo jako narzędzie
planowania włączającego reprezentantki/tów i perspektywy
różnorodnych grup.
Analiza prowadzona jest w tym modelu na 4 poziomach –
w odniesieniu do kobiet, mężczyzn, gospodarstwa domowego
i społeczności. GAM sprawdza wpływ na 4 obszary: praca, czas,
zasoby i czynniki społeczno-kulturowe.
Źródło: Rani Parker, Another Point of View: A Manual on Gender Analysis
Training for Grassroots Workers, unifem, New York 1993.
Model jest prosty, ma perspektywę systemową i używa znanych koncepcji. Wspiera oddolne podejście do prowadzania analizy, poprzez partycypację społeczności. Jest nastawione na zmianę i narzędziowe, łącząc
podnoszenie poziomu świadomości genderowej w społeczności z rozwojem umiejętności praktycznych. Włącza mężczyzn jako kategorię analizy
i dlatego może być używane także do planowania interwencji / projektów, w których grupą docelową są mężczyźni.
Zasady metody Gender Analysis Matrix akcentujące partycypację
i podmiotowość społeczności to:
1. Cała niezbędna do analizy genderowej wiedza jest w posiadaniu
ludzi, których życie jest przedmiotem analizy.
2. Analiza genderowa nie wymaga ekspertyzy osób pochodzących
spoza społeczności, która jest poddawana / sama poddaje się
analizie – osoby z zewnątrz pełnią funkcje wyłącznie facylitacyjne.
3. Analiza genderowa nie będzie mieć potencjału zmiany, jeśli nie
jest zrealizowana przez osoby, których ta analiza dotyczy.
9
R. Parker, Another Point of View: A Manual on Gender Analysis Training for
Grassroots Workers, unifem, New York 1993.
Materiał 4.6
Gender Analysis Matrix / Matryca analizy genderowej / gam
Praca
Czas
Zasoby
Kultura
Kobiety
Mężczyźni
Gospodarstwo
domowe
Społeczność
Źródło: Candida March, Ines Smyth, Maitrayee Mukhopadhyay, A Guide
to Gender-Analysis Frameworks, Oxfam Publishing, London 1999.
55
Materiał 4.7
Porównanie modeli analizy genderowej
Wybierając najlepszy do wykorzystania w danej sytuacji model
analizy genderowej, warto pamiętać o głównych różnicach między
poszczególnymi podejściami. Poniżej prezentujemy pytania, które
mogą pomóc dokonać wyboru.
Do jakiego stopnia dany model włącza analizę relacji społecznych,
które wychodzą poza kwestie gender?
Kształtowanie się relacji płci w dużej mierze zależy od kontekstu,
środowiska, otoczenia społecznego. Podlegają one wpływom
także innym niż związanych z gender czynników znaczących
w relacjach między ludźmi, odnoszących się np. do statusu
ekonomicznego, rasy, etniczności, stopnia sprawności. Wszystkie
te kategorie społeczne odgrywają rolę w określaniu pozycji osoby
w konkretnej społeczności i stopnia władzy, jakim jednostka
dysponuje, np. w każdej miejscowości relacje płci będą się różnić,
w zależności od tego, czy analizujemy sytuację najbogatszych, czy
najbiedniejszych członków/kiń danej wspólnoty.
Jak elastyczny jest dany model?
Role płci i relacje między płciami zmieniają się w czasie w każdej
społeczności. Czasem wydarzenia o szczególnym charakterze,
takim jak konflikty zbrojne czy kryzysy ekonomiczne sprawiają,
że zmiana w relacjach i rolach płci jest nagła i poważna. Aby
identyfikować szanse i przeszkody w działaniach na rzecz
równości, działacze/czki rozwojowi/we muszą być w stanie
rozpoznawać zarówno bieżące, jak i potencjalne zmiany
w relacjach miedzy płciami. Wyniki analizy genderowej nigdy nie
są raz na zawsze dane – należy przyjąć, że zmiana w czasie nastąpi
na pewno i zawczasu ocenić skutki tej zmiany dla społeczności,
a przez to wpływ na projekty i programy. Model Harvardzki
i model Sary H. Longwe nie włączają czasu jako zmiennej analizy,
natomiast np. na zmianie w czasie koncentrują się podejścia takie
jak People-Oriented Planning (pop) i Social Relations Approach.
Czy dany model bada głównie role społeczne czy społeczne relacje?
Analiza genderowa skupiająca się przede wszystkim na rolach
obiera za punkt wyjścia genderowy podział pracy i podział
zasobów ze względu na płeć. Zatem analiza skoncentrowana wokół
ról płci postrzega społeczność przede wszystkim w kategoriach
tego, co kto (kobiety / mężczyźni) robi, kto (kobiety / mężczyźni)
co robi itd. Inaczej jest w przypadku analizy skupiającej się na
relacjach – w niej punktem ciężkości jest to, jak członkowie /
członkinie społeczności wchodzą z sobą w relacje: jakich transakcji
(bargains) dokonują między sobą, jaką mają siłę transakcyjną, co
dostają w zamian, kiedy kierują się indywidualnym interesem,
a kiedy działają altruistycznie itd. W tym kontekście model
Harvardzki analizuje przede wszystkim role płci, a model Social
Relations Approach pozwala na analizę relacji między płciami.
56
Jaki jest ostateczny cel każdego z modeli? Który skupia się na
kryterium wydajności, a który na empowermencie?
Modele analizy genderowej koncentrują się wokół wybranych
czynników z życia kobiet i mężczyzn. Centralny punkt, na
którym uwagę skupia wybrana koncepcja, jest odbiciem wartości
jej twórców/czyń i założeń przez nich / nie poczynionych.
Wartości i przekonania, w oparciu o które budowana jest dana
metoda analizy, wpływają na to, jakiego rodzaju interwencje
zostaną ostatecznie wprowadzone w dalej społeczności. Dlatego
jest ważne, by mieć świadomość założeń stojących za każdą
koncepcją. Nurt wydajności (efficiency approach) w analizie
genderowej zakłada, że ignorowanie roli kobiet w planowaniu
podziału zasobów jest nieefektywne – taką optykę zakłada metoda
Harvardzka i pop. Choć ta perspektywa wydaje się być rozsądna,
w pewnych sytuacjach może wchodzić w konflikt z ogólniejszymi
koncepcjami sprawiedliwości i empowermentu kobiet. Dlatego
nurt wydajności został poddany silnej krytyce – nie podważa
istniejących relacji płci a w efekcie jako narzędzia interwencji
wskazuje najczęściej podejścia i interwencje neutralne ze względu
na płeć lub skierowane wyłącznie do kobiet. Ponieważ podejście
to stawia w centrum analizy zasoby, a nie kwestię władzy, może
przechylać szalę władzy na stronę mężczyzn, np. jeśli zostanie
to uznane za bardziej wydajne, do mężczyzn trafią dodatkowe
zasoby, mimo że taka ich dystrybucja zadziała na niekorzyść
kobiet. A jeśli zaangażowanie kobiet w projekt nie sprawi, że
stanie się on bardziej efektywny, to zgodnie z logiką wydajności,
kobiety nie powinny być w te działania włączane – mimo,
że to niesprawiedliwe. To rozwiązanie może być szczególnie
problematyczne w krajach, w których kobiety zaangażowane są
w produkcję poza gospodarstwem domowym.
Inne modele jasno formułują cel, jakim jest empowerment.
Podkreślają znaczenie przeobrażeń w relacjach płci, do jakich
dochodzi poprzez budowanie przez kobiety własnego poczucia
podmiotowości i wpływu. Ponieważ każdy proces zmiany wiąże
się z ryzykiem i kosztami, osoby, których interesom zmiana
ma służyć, muszą same w tę zmianę uwierzyć, samodzielnie
ją zainicjować oraz poprowadzić. Empowerment nie może być
otrzymany, musi zostać uzyskany samodzielnie. Zadaniem
podejścia mającego na celu tego rodzaju zmianę jest dostarczenie
kobietom takich zasobów, które pozwolą im zwiększyć kontrolę
nad swoim własnym życiem, wesprą w określeniu, jak mają
wyglądać relacje płci, aby chciały w nich funkcjonować, a także
dostarczą narzędzi i strategii, które pozwolą kobietom te cele
osiągnąć. Możliwa jest również sytuacja, w której metoda analizy
zorientowanej na empowerment (albo wybrana jej części) użyta jest
w sposób, który odwraca jej cel, np. model Caroline Moser może
być użyty do tworzenia projektów, które odpowiadają wyłącznie
na potrzeby praktyczne kobiet, nie podejmując prób wsparcia dla
uzyskiwania przez nie podmiotowości.
Jaką rolę metoda wyznacza osobie planującej interwencję?
Każda metoda zakłada własny pogląd osoby planującej interwencję
na swoją rolę i pozycjonowanie się. Może to oznaczać przyjęcie
przez nią roli odgórnego decydenta/tki, lub też wyłącznie
57
facylitatora/rki procesu, a także umieszczenie się gdzieś pomiędzy
tymi dwoma punktami kontinuum. Jeden model analizy – Social
Relations Approach – w sposób szczególny wymaga, aby osoby
planujące badały swoje własne instytucje i rozumiały, w jaki
sposób uprzedzenia zakorzenione w tych instytucjach mogą
wpływać na proces analizy i planowania.
Który z modeli może być stosowany także w odniesieniu do pracy
z tożsamością mężczyzn i ich rolami płci?
W praktyce metody analizy wrażliwej na płeć / analizy genderowej
zwykle nie są stosowane do planowania interwencji skierowanych
do mężczyzn i chłopców. Ale analiza wrażliwa na płeć powinna
być realizowana w związku z każdą planowaną interwencją,
ponieważ każda interwencja ma potencjalny wpływ na genderowe
relacje miedzy płciami, a tym samym i na kobiety, i na mężczyzn.
Co więcej, zrozumienie relacji między płciami jest kluczowe dla
zrozumienia szans i ograniczeń w pracy z samymi mężczyznami.
Szczególnie ważne jest dostrzeżenie, w jaki sposób formują się
genderowe role mężczyzn w społeczeństwach, które zmieniają
się nagle. Rośnie świadomość, że społeczno-kulturowa tożsamość
płci przecina się z innymi tożsamościami, w tym z rasą
i etnicznością, wpływając na role kobiet i mężczyzn związane
z genderowym podziałem pracy. Organizacje rozwojowe
muszą odnosić się do tych kwestii w kontekście pracy z byłymi
żołnierzami, na obszarach o wysokim poziomie bezrobocia
mężczyzn, w projektach antyprzemocowych, w środowiskach osób
(mężczyzn) migrujących za pracą itp.
Z wyjątkiem modelu Women’s Empowerment, większość podejść
analizuje genderowe role zarówno kobiet, jak i mężczyzn i stąd
mogą być wykorzystywane do tworzenia projektów kierowanych
do mężczyzn. Model Caroline Moser odnosi się do potrzeb
strategicznych wyłącznie kobiet, ale pozostałe koncepcje włączają
do analizy także mężczyzn i mogą być stosowane w projektach
koncentrujących się na męskich rolach płci. Matryca Analizy
Genderowej (gam) obejmuje mężczyzn jako jedną z czterech
kategorii analizy i stąd nadaje się do wykorzystywania
w projektach do nich kierowanych.
Dokonaj wyboru
Poszczególne narzędzia analizy genderowej / analizy wrażliwej na
płeć zostały zaprojektowane dla różnych celów. Celem może być
zarówno wspieranie w przeprowadzeniu początkowych badań,
jak i planowaniu i monitorowaniu przebiegu projektu, a także
ewaluacji rezultatów.
– Analiza kontekstu: Poszczególne modele wyznaczają ramy
myślenia o kontekście, który kształtuje relacje i dynamikę każdej
sytuacji i grupy.
– Wizualizacja i planowanie: Narzędzia proponowane przez dane
podejście pozwalają przedstawiać kluczowe założenia w prostej
formie i wspierać proces decydowania.
– Komunikacja: Narzędzia pozwalają dzielić się informacją,
szkolić ludzi lub uwrażliwiać ich na zagadnienia płci społecznokulturowej.
58
– Monitorig i ewaluacja: Narzędzia mogą naświetlić silne i słabe
strony poszczególnych interwencji rozwojowych.
Niektóre modele analizy genderowej zaprojektowano do
pracy w szczególnym kontekście. Jeśli twoja praca wiąże się
np. z reagowaniem na sytuacje nadzwyczajne, dwie metody:
pop oraz Capacities and Vulnerabilities Analysis Framework,
zostały opracowane z myślą o zastosowaniu do takich właśnie
okoliczności. Podejmując wybór co do wyboru modelu
adekwatnego do danej sytuacji, ważne jest by wziąć pod uwagę,
jakie cechy danej odpowiadają obszarowi, w którym działasz
i jakie cele chcesz zrealizować.
Źródło: Candida March, Ines Smyth, Maitrayee Mukhopadhyay, A Guide to
Gender-Analysis Frameworks, Oxfam Publishing, London 1999.
Materiał 4.8
Co przynosi dobrze przeprowadzona analiza wrażliwa na płeć /
genderowa?
– Zrozumienie genderowego charakteru relacji między płciami
Ważne, by zdawać sobie sprawę, że doświadczenia kobiet są
odrębne od i powiązane z doświadczeniami mężczyzn. Dlatego
wiedza o genderowym charakterze relacji między płciami może
wesprzeć społeczności w zrozumieniu:
a) w jaki sposób kobiety wytwarzają dobra i włączają się
w społeczność, której analiza dotyczy,
b) informacji o wzorach podporządkowania kobiet mężczyznom,
c) informacji o tym, że dostęp kobiet do zasobów, takich jak: ziemia,
dochód, dziedziczenie i wpływ polityczny jest mniejszy, niż mężczyzn,
d) jakie są mechanizmy podtrzymywania tych nierówności.
– Analizę podziału pracy ze względu na płeć, w tym:
a) definicję odmiennych, ale ze sobą połączonych aktywności
i zakresów odpowiedzialności kobiet i mężczyzn,
b) rozpoznanie tego, jak aktywności kobiet i mężczyzn, zarówno
w sferze produkcyjnej, jak i reprodukcyjnej, są ze sobą
jednocześnie wzajemnie powiązane i rozdzielne, komplementarne
wobec siebie i sobie przeciwstawne,
c) analizę płynności, zmian i wariacji w relacjach między kobietami
i mężczyznami żyjącymi w konkretnym, lokalnym kontekście
społecznym; analiza ta wskazuje możliwe szanse zmiany,
d) wiedzę o tym, jak w szerokim kontekście społecznym mężczyźni
i kobiety pozycjonują się w stosunku do zasobów, ograniczeń
i dostępnych korzyści.
– Wiedzę o priorytetach kobiet: czynniki ograniczające
i napędzające, w tym:
a) rozpoznanie odmiennych, ale równoważnie znaczących potrzeb
i interesów kobiet i mężczyzn,
b) zdefiniowanie stawianych kobietom barier w dążeniu do
zaspokajania swoich potrzeb praktycznych i strategicznych,
c) identyfikację możliwości zwiększania równości i empowermentu
kobiet.
59
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Materiał 4.9
Wskaźniki pozytywnych zmian w sytuacji kobiet:
podniesiony poziom akceptacji kobiet i mężczyzn dla kobiet
występujących w społecznościach w roli decydentek,
większa osobista i ekonomiczna niezależność oraz pewność siebie
wśród kobiet,
podniesiony poziom zaangażowania kobiet w rozwój osobisty,
rodziny i społeczności,
nowe, bardziej widoczne i efektywniejsze organizacje kobiece,
zwiększony udział kobiet w edukacji i szkoleniach,
zdrowsze kobiety i dzieci,
wzmocnienie statusu prawnego kobiet,
spadek przemocy wobec kobiet,
zwiększona kontrola kobiet nad własną płodnością,
ograniczone oddziaływanie uprzedzeń i zredukowany poziom
instytucjonalnej dyskryminacji kobiet,
większa świadomość społeczna związana z problemami, których
doświadczają kobiety.
60
moduł 5: gender mainstreaming w programach i projektach
Cele modułu:
– zapoznanie się z koncepcją gender mainstreaming – wdrażaniem
perspektywy płci w działania i projeky i jej zastosowaniem
w projektach,
– nabycie i / lub wzmocnienie umiejętności ou w zakresie wdrażania
gender mainstreaming w projekty.
Cele dla ou:
po zakończeniu tej sesji ou będą umiały włączać perspektywę płci
kulturowej w swoje projekty i programy.
Czas:
1,5 dnia szkoleniowego
Zagadnienia:
– ten moduł wyjaśnia koncepcję gender mainstreaming i wspiera ou
w wypracowaniu praktycznej definicji gm w ciągu pracy w ramach
sesji,
– następnym kluczowym zagadnieniem modułu jest zrozumienie
kolejnych etapów cyklu projektu. Moduł korzysta z ogólnie
znanych etapów cyklu projektu dla zilustrowania tego, jak na
poszczególnych etapach wygląda wdrażanie gm.
– materiał z cyklem projektu,
– opisy kolejnych etapów cyklu projektu.
Metody:
– wykład / prezentacja,
– studium przypadku,
– praca w grupie.
Koncepcja gender mainstreaming
Pojęcie gender mainstreaming może być definiowane jako proces
zmierzający do zapewnienia, że kryterium płci jest brane pod
uwagę we wszystkich politykach, procesach i praktykach.
Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (undp) definiuje
gm jako podejście zapewniające równość płci i wsparcie awansu
społecznego kobiet. W deklaracji inicjującej Dekadę Kobiet w 1975
roku rządy i międzynarodowe podmioty ds. rozwoju zostały
wezwane do promowania rozwiązań na rzecz kobiet w krajowych
programach rozwoju. W odpowiedzi na ten apel, utworzono biura,
oddziały i departamenty ds. kobiet. Biura zostały ustanowione
przez rządy państw jako jednostki lub wydziały w poszczególnych
ministerstwach, odpowiedzialne za poprawę sytuacji kobiet
w danych obszarach życia społecznego. Większość projektów
realizowanych przez biura ds. kobiet była mała i skierowana tylko
do kobiet, w oparciu o strategię wid (Women in Development).
W połowie Dekady Kobiet przeprowadzono ewaluację procesu
integrowania kobiet w politykę rozwoju. Wykazano, że
nastąpił wzrost świadomości społecznej na temat sytuacji
kobiet, ale poprawa tej sytuacji następuje zbyt wolno. Projekty
wdrażane przez biura ds. kobiet nie były w stanie wpłynąć na
nierówności między kobietami a mężczyznami. W związku
61
z niewystarczającymi efektami strategii wid, zaproponowano
podejście gad (Gender and Development), zakładające wdrażanie
perspektywy równości płci w działania (mainstreaming) zamiast
integrowania kobiet w politykę.
W procesie wdrażania perspektywy równości płci w projekty
centralne są kwestie umiejętności przeprowadzania analizy ze
względu na płeć / analizy genderowej / analizy wrażliwej na płeć
(gender analysis), dostępności danych z podziałem na płeć oraz
wyznaczania równościowych celów. Strategia gad odpowiada
na potrzebę wyposażenia osób w wiedzę, informacje i narzędzia
niezbędne do wdrażania równości płci w projekty. Uwrażliwienie
na płeć jest punktem wyjścia do wdrażania perspektywy
równościowej.
–
–
–
–
–
Poniżej podajemy przykład włączenia perspektywy płci w cykl
projektu:
Cykl projektu
Perspektywa płci musi być uwzględniana na każdym etapie cyklu
projektu. Do efektywnego wdrożenia równości płci w projektach,
programach i politykach służą narzędzia przeprowadzania
analizy ze względu na płeć (gender analysis). Narzędzia te zostały
omówione w Module 4. Zawierają one m.in. następujące wskaźniki
analizy ze względu na płeć:
profile aktywności, ocena pracy,
profile dostępu i kontroli, np. dostęp do zasobów i korzyści,
czynniki wpływu, sprawdzenie możliwości i ograniczeń
przedstawianych w projekcie,
potrzeby praktyczne i strategiczne kobiet i mężczyzn,
empowerment.
62
Identyfikacja i przygotowanie:
Kolejne kroki (w głównym nurcie)
Kolejne kroki z uwzględnieniem perspektywy płci
Przeprowadź analizę sytuacji:
Przeprowadzając analizę sytuacji:
– zidentyfikuj adresatów/tki, potrzeby, problemy, możliwości, przeszkody itd.
– włącz kobiety, mężczyzn, dziewczęta i chłopców jako źródła informacji,
– zbierz informacje nt. miejsca zamieszkania adresatów/ek, dane demograficzne,
– wyodrębnij główne potrzeby każdej z płci i zakwalifikuj je jako praktyczne lub
dane o sytuacji na rynku pracy, zasobach ekonomicznych, podejściach
w polityce (np. społecznej) i potencjalnych współpracujących organizacjach
– wybierz główne problemy i rodzaje interwencji w ramach projektu,
– wyznacz cele główne i szczegółowe.
strategiczne,
– zbierz wszystkie dane z podziałem na płeć, wiek i inne znaczące przesłanki,
– opracuj z podziałem na płeć dane związane z profilem aktywności i dostępu do
zasobów,
– uzgodnij z podmiotami współpracującymi w ramach projektu i administracją
publiczną, na jakich zasadach będzie funkcjonować podejście włączające płeć
(gender policy),
– zaplanuj działania, które będą odpowiadać na potrzeby wszystkich adresatów/ek
bez względu na płeć, wiek itd.
– zadbaj o to, by zaplanowane cele wprost odpowiadały na pytanie o to, jak projekt
zmieni sytuację chłopców w porównaniu z sytuacją dziewcząt i sytuację kobiet
w porównaniu z sytuacją mężczyzn.
Planowanie projektu / projektowanie:
– Wybierz i sformułuj strategię projektu, np. odnoszący się do potrzeb
– Upewnij się, że strategia projektu nie wyklucza adresatów/tek ze względu na płeć
i doświadczeń społeczności lokalnej, partycypacyjny, generujący pracę
lub generujący dochody, odgórny lub oddolny, zcentralizowany lub
zdecentralizowany itp.
lub wiek,
– skonsultuj wybór i założenia tworzonej strategii z adresatami/tkami różnych
płci i w różnym wieku,
– przeznacz część kosztów w budżecie na działania na rzecz równości płci
Struktura projektu:
(np. treningi genderowe),
– finansowa: budżet,
– sygnalizuj, że równość płci jest ważnym aspektem polityki zatrudnienia,
– organizacyjna: odpowiedzialne działy, jednostki,
– włącz programowanie odpowiadające na potrzeby płci (gender responsive
– kadrowa: stanowiska i zarobki,
programming) jako punkt odniesienia dla całego zespołu,
– mechanizmy współpracy: role i obowiązki partnerów.
63
Opracuj kolejne punkty:
– upewnij się, że wszystkie podmioty wchodzące w skład partnerstwa prowadzą
– cele,
działania z uwzględnieniem płci,
– dane wejściowe (inputs), to, „jak jest”,
– cele i rezultaty projektu powinny być sformułowane z uwzględnieniem płci oraz
– oczekiwane rezultaty (outputs),
wieku,
– wskaźniki i metody mierzenia rezultatów.
– wskaźniki powinny być sformułowane w taki sposób, aby uwzględniały różną
perspektywę w zależności od płci i wieku adresatów/ek,
– działania powinny być zaplanowane z uwzględnieniem genderowego podziału
pracy i potencjalnego udziału osób różnej płci i w różnym wieku.
Wdrażanie projektu, monitoring i raportowanie
Opracuj plan operacji:
– grupy docelowe powinny na tym etapie wykazywać zaplanowane wzmocnienie
– działania i harmonogram,
uwzględniające płeć i wiek,
– sprzęt i usługi,
– wybór i sposób dostarczania usług nie powinien dyskryminować ze względu na
– alokacja środków i czas trwania działań.
płeć ani wiek,
– pamiętaj o zrównoważonej reprezentacji płci w zespole projektu,
Działania wdrażające:
– przeprowadź szkolenia z równości płci dla zespołu projektowego i odbiorców/
– wyznaczenie osób odpowiedzialnych za poszczególne działania,
czyń projektu,
– zapewnienie udziału adresatów/ek,
– kieruj się równościową polityką w zarządzaniu projektem,
– zarządzanie projektem,
– wybierz te narzędzia zbierania danych i informacji, które uwzględniają podział
– sieciowanie.
na płeć,
– zbieraj dane ilościowe i jakościowe w podziale na płeć,
Monitoring i raportowanie:
– zaplanuj sposób i częstotliwość monitorowania projektu,
– opracuj narzędzia zbierania danych,
– opracuj wskaźniki monitorowania projektu,
– dąż do uzyskania informacji od reprezentantów/tek obu płci i różnych grup
wiekowych,
– rozpowszechnij raport z realizacji projektu kanałami informacji dostępnymi dla
obydwu płci i różnych grup wiekowych adresatów/ek.
– monitoruj postęp i blokady realizacji projektu,
– dostosowuj w zależności od sytuacji i koryguj błędy,
– opracuj i rozpowszechniaj raport z realizacji projektu.
64
Wskaźniki
Aby móc się przekonać, czy mainstreaming (włączenie perspektywy
płci do głównego nurtu) się odbył i czy kwestie związane
z kategorią gender nie zostały odsunięte na drugi plan, ważne jest,
aby sformułować wskaźniki, z których skorzystamy w procesie
monitorowania i ewaluacji projektu. Wskaźniki mierzą postęp
realizacji projektu, mogą być zarówno jakościowe, jak i ilościowe.
Wskaźniki ilościowe wyrażone są w liczbach, natomiast wskaźniki
jakościowe – opisowo.
(Więcej na temat wskaźników zobacz Materiał 5.3)
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Przykładowe równościowe wskaźniki:
udział kobiet i mężczyzn w poszczególnych działaniach,
dostęp do i kontrola nad określeniem warunków wstępnych
projektu („jak jest?”),
używanie równościowej wiedzy i umiejętności,
szkolenia lub inne działania przeznaczone dla kobiet,
wiedza i kompetencje do stosowania strategii wid i gad,
prowadzenie badań i zbieranie danych wrażliwych na płeć,
ilość i jakość rezultatów ze względu na płeć,
adekwatność rezultatów do potrzeb kobiet i mężczyzn,
dostęp do i kontrola nad rezultatami projektu,
zmiany w podziale pracy i ilości pracy ze względu na płeć,
dostęp do i kontrola nad zasobami i korzyściami(k/m),
podejmowanie decyzji i organizowanie się,
zaspokojone problemy i potrzeby specyficzne dla danej płci,
– wzrost poczucia podmiotowości / uwłasnowolnienia / wpływu
wśród kobiet i poczucie samostanowienia,
– proporcja kobiet i mężczyzn w projekcie,
– liczba kobiet i mężczyzn uczestniczących w projekcie,
– liczba przeszkolonych kobiet i mężczyzn.
Materiał 5.1
Integracja vs. mainstreaming
Głównym celem Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw
Wyżywienia i Rolnictwa (fao) oraz Międzynarodowej Organizacji
Pracy (ilo) jest pełne zintegrowanie zagadnień związanych
z kobietami i ich sytuacją z programami wsparcia technicznego
realizacji planów działania tych instytucji. Aby ten cel został
zrealizowany, można stosować dwie główne strategie. Pierwsza
polega na umożliwieniu kobietom uczestnictwa i korzystania
z programów wsparcia technicznego, bez poddawania tych
programów zmianom – nazwiemy tę strategię integracją kobiet
(w programy). Druga polega na takim dostosowaniu programów
wsparcia technicznego, aby zarówno kobiety, jak i mężczyźni mogli
z nich korzystać. Oznacza to nadanie programom perspektywy
genderowej, inaczej nazwane genderowym mainstreamingiem
programów wsparcia technicznego. Integracja i genderowy
mainstreaming (analizowanie głównego nurtu z perspektywy
płci kulturowej) są również pojęciami używanymi przez personel
65
fao i ilo, ale trudno uchwycić, w jaki sposób organizacje je
interpretują. Następne akapity są naszą własną interpretacją opartą
na ogólnych dokumentach związanych z wid oraz dyskusjach
z personelem fao, ilo i innych pracowników/czek onz.
Celem integracji kobiet jest włączenie kobiet na równych prawach
z mężczyznami do wszystkich projektów. Nie pojawiają się
tu jednak, nawet na poziomie podstawowym, żadne zmiany
w charakterystyce projektu. Program wsparcia technicznego jako
taki pozostanie niezmieniony, wpływając na te same sektory co
obecnie i mając te same priorytety. Jednak poprzez integrację
został uczyniony wysiłek zmierzający do zwiększenia udziału
kobiet w szkoleniach, zatrudnieniu i innych obszarach. Jest to
kwestia równości liczebnej (ile kobiet, ilu mężczyzn?).
Integracja kobiet w system zakłada, że cały zespół musi brać
obecność kobiet pod uwagę i zacząć postrzegać grupy docelowe
jako posiadające (różną) płeć. Musi więc znaleźć sposób na
zwiększenie udziału kobiet w swoich projektach oraz znaleźć
różnice płci, które mają znaczenie w ich projektach. Poza tym, nie
ma już innych znaczących rozbieżności pomiędzy starą i nową
polityką. Z drugiej strony, to podejście już samo w sobie zakłada
zmiany na tyle duże, że powodują one konflikty i napotykają
na opór ze strony personelu, ponieważ zmiany oznaczają dla
jego członków/kiń dodatkową pracę, przy już i tak znaczącym
obciążeniu obowiązkami. Integracja zakłada też nowy sposób
organizacji pracy i myślenia, do którego personel nie jest
przyzwyczajony, pracownicy/czki nie wiedzą, jak to robić, mogą
uważać udział kobiet za nieistotny i nie mający żadnego związku
z projektem (tematyką, celami, obszarami interwencji itp.), mogą
też z różnych względów sprzeciwiać się zwiększającemu się
udziałowi kobiet.
Mainstreaming zakłada przeprowadzenie oceny bieżącego
podejścia. Należy zebrać informacje na temat typów projektów,
z których skorzystają kobiety i mężczyźni. Założenia wsparcia
technicznego muszą być dogłębnie zbadane i krytycznie
przeanalizowane pod kątem następujących zagadnień: jaki rodzaj
rozwoju wspierają? Czy przyjęte rozwiązania w ogóle odpowiadają
na potrzeby, życzenia i interesy kobiet i mężczyzn? Nie powinno się
z zasady zakładać, że kobiety i mężczyźni mają wspólne interesy.
Mainstreaming zakłada, że żaden program czy projekt nie może
zostać zainicjowany, jeśli u jego podstaw brakuje świadomości, że
żyjemy w świecie, w którym płeć ma znaczenie, że płeć kulturowa
tworzy się i odtwarza w relacji, wskazując na relacje kobietymężczyźni w produkcji i reprodukcji społecznej. To oznacza, że
zmiany dla kobiet będą w konsekwencji wymagać zmian także
dla mężczyzn. Normą w mainstreamingu perspektywy płci jest
planowanie wrażliwe na potrzeby płci. Odnoszenie się do tych
potrzeb, ich ocena i odpowiadanie na nie powinno się odbywać
systematycznie, jako regularna aktywność w ramach projektu.
Płeć musi stać się także elementem składowym wdrażania
i ewaluacji technicznego wsparcia.
Źródło: Lotherington, A.T., M. Haug, A.B. Flemmen, Implementation of
Women-in-Development Policy. Forut, Oslo, 1991, s. 55-56.
66
Materiał 5.2
Mainstreaming a równość
Na społeczne, ekonomiczne i polityczne możliwości dużej liczby
jednostek wpływają normy społeczne i wynikające ze społecznej
umowy sposoby działania społeczeństw w zakresie podejmowania
decyzji i dokonywania wyborów. To tam jest działanie i tam dzieją
się sprawy. Instytucje, które podejmują te decyzje i wybory, są
w znacznej mierze zdominowane i kontrolowane przez mężczyzn.
Mężczyźni dominują na pozycjach władzy politycznej. Zajmują
więcej stanowisk od kobiet, zasiadają w większej liczbie ciał
ustawodawczych i przewodzą większej liczbie agencji rządowych
od kobiet. Mężczyźni przeważają także na pozycjach władzy
ekonomicznej, przewodzą większej liczbie przedsiębiorstw,
więcej z nich zasiada w zarządach firm, ma dostęp do większego
spektrum zawodowego, a ich dochody są wyższe od kobiet na
każdym poziomie zatrudnienia.
Stąd przekonanie, że koncepcja mainstreaming w fundamentalny
sposób dotyczy równości. Dotyczy w takim samym stopniu
projektów, co władzy, mówi o programach w takim samym
stopniu, co o polityce.
W 1993 roku, prawie dekadę po tym, gdy termin mainstreaming po
raz pierwszy pojawił się w dyskusjach o udziale kobiet w rozwoju,
co do jego znaczenia zaczął się wykształcać coraz jaśniejszy
i bardziej spójny konsensus. Podczas gdy debata nad separacją vs.
integracją i integracją vs. wyznaczaniem celów zakładała myślenie
w kategoriach „albo – albo”, coraz częściej można usłyszeć
wypowiedzi osób pracujących w konwencji wid na temat strategii
włączających. Określenia mainstreaming używa się obecnie coraz
częściej w odniesieniu do kompleksowych strategii, które łączą
planowanie programów zorientowanych na potrzeby kobiet
z integracją kobiet w istniejące programy, które jednocześnie
zawierają aktywności związane z długoterminowym planowaniem
i przeobrażeniami oraz aktywności na rzecz włączenia kobiet
w istniejące struktury głównego nurtu.
Za tym nowym porozumieniem co do podejścia stoi fakt, że
uwaga skupiła się ponownie na celu mainstreamingu. Celem tym
jest osiągnięcie i równości, i rozwoju. Nie jest niespodzianką,
że to był także początkowy cel podejścia wid. W zasadzie to
porażka wczesnych wysiłków podejmowanych na rzecz równości
i rozwoju w ramach koncepcji wid spowodowała, że koncepcja
mainstreamingu wywodząca się z gad stała się ważna. Stało
się jasne, że sam mainstreaming jest raczej procese niż celem,
dlatego chociaż celem działania unifemu jest włączanie kobiet
do głównego nurtu, to dzieje się tak ze względu na cel, jakim jest
osiągnięcie równości i rozwoju.
Źródło: Mary Anderson, Focusing on Women: unifem’s Experience in
Mainstreaming, unifem 1993.
67
Materiał nr 5.3
Wskaźniki genderowe
Wskaźniki genderowe: to te kluczowe środki, którymi osoby
odpowiedzialne za planowanie i procesy decyzyjne mierzą
nierówności płci. Wskaźniki programów pokazują postęp w stronę
celu, jakim jest równość płci. Dostarczają także informacji, na
podstawie których eksperci/tki ds. gender działają na rzecz takich
zmian w polityce, które będą prowadzić do zwiększenia równości.
Genderowe wskaźniki polityk i programów ułatwiają mierzenie
celów projektów, które prowadzą do zwiększenia równości płci.
Takimi różnymi typami genderowych wskaźników są:
– statystyki prowadzone z podziałem na płeć (sex-disaggregated data),
– statystyki związane z płcią (gender statistics),
– wskaźniki wrażliwe na płeć (gender-sensitive statistics).
W prowadzeniu analizy genderowej ważne jest, by umieć rozróżnić
między statystykami z podziałem na płeć (sex-disagregated
data), które mówią o liczbie kobiet i mężczyzn w danej populacji,
a statystykami związanymi z sytuacją danej płci (gender statistics)
i takimi, które odsłaniają relacje między kobietami a mężczyznami
(gender-sensitive statistics), leżące u podstaw tych prostych danych
liczbowych.
Statystyki związane z płcią: nie muszą być segregowane ze
względu na płeć, np. „73% zamężnych kobiet sygnalizuje, że
doświadczyło przemocy domowej przynajmniej raz w ciągu
życia”. Takie wskaźniki mogą wskazywać na potrzebę podjęcia
interwencji w konkretnym obszarze, ale już nie na to, jaka
konkretnie ta interwencja powinna być. Z drugiej strony,
statystyki związane z płcią dostarczają faktycznych informacji na
temat statusu kobiet, na przykład zmian w statusie na przestrzeni
czasu.
Wskaźniki wrażliwe na płeć: dają szeroki obraz statusu kobiet
w społeczeństwie, ponieważ odnoszą się także do innych grup /
obszarów odniesienia, np. statystyki związane z płcią sygnalizują,
że „60% kobiet w kraju X nie posługuje się pismem, w porównaniu
do 30% kobiet w tej sytuacji pięć lat temu”. Natomiast wskaźnik
wrażliwy na płeć powie nam, że „60% kobiet w kraju X
nie posługuje się pismem, w porównaniu z 82% mężczyzn
i w porównaniu odpowiednio z 30% kobiet i 52% mężczyzn
w tym kraju pięć lat temu”. Grupą odniesienia w tym przykładzie
są mężczyźni z tego samego kraju, ale w innych przypadkach
mogłyby to być inne grupy kobiet, takie jak kobiety z innego kraju
albo kobiety z innej grupy wiekowej.
Źródło: undp Information Pack.
68
moduł 6: praktyczne umiejętności trenerskie – podstawy
–
–
–
–
Cele modułu:
wyposażenie ou w umiejętności, które pozwolą zaplanować,
przeprowadzić i zewaluować trening genderowy metodami
aktywnymi,
identyfikacja i analiza metod szkoleniowych odpowiednich dla
zaplanowania treningu genderowego, ich zalety i wady,
analiza typowych problemów pojawiających się podczas treningu
genderowego, identyfikacja możliwych rozwiązań,
dostarczenie ou możliwości wypróbowania się w prowadzeniu
treningu genderowego z użyciem aktywnych metod, udzielenie
informacji zwrotnej.
Cele dla OU:
– wzmocnienie umiejętności zaplanowania i prowadzenia ćwiczeń
w ramach treningu genderowego.
Czas:
3-4 dni szkoleniowe.
–
–
–
–
Zawartość:
komunikowanie się,
cechy dobrej osoby prowadzącej (OP) szkolenie,
jak należy się przygotować do prowadzenia szkolenia,
praktykowanie facylitacji.
– handouty,
– raporty z pracy w grupach.
–
–
–
–
–
Metodologia:
burza słów,
dyskusja na forum,
studia przypadków,
praca w grupach,
udzielanie informacji zwrotnej osobie prowadzącej.
Komunikowanie się
Osoby prowadzące mogą wybrać różne metody poprowadzenia
części dotyczącej komunikowania się. Jednym z możliwych
sposobów jest burza słów, podczas której zebrane zostaną
definicje komunikacji, powody komunikowania się i różne kanały
informacji. Wyniki dyskusji mogą zostać zapisane na flipcharcie.
Osoba prowadząca zamyka sesję, podsumowując główne punkty
dyskusji.
Cechy dobrej osoby prowadzącej (op) szkolenie
Ta sesja podkreśla, jak istotne są dobre umiejętności
komunikacyjne osób prowadzących szkolenia. ou mogą wyliczyć,
co składa się na ważne cechy / umiejętności komunikacyjne.
Osoba prowadząca podsumowuje dyskusję, dodając ewentualnie
punkty, które ou mogły przeoczyć.
69
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Przed szkoleniem
Aby szkolenie okazało się udane, należy przed nim wykonać kilka
działań, które przybliżą nas do sukcesu. Mogą to być:
analiza potrzeb szkoleniowych,
identyfikacja / kontakt z grupą szkoleniową,
wyznaczenie celów spełniających kryteria smart (Specific,
Measurable, Achievable, Realistic and Timebound – konkretne,
mierzalne, osiągalne, realne i określone w czasie),
wprowadzenie ou w temat,
zapoznanie się z oczekiwaniami ou,
jakich treści uczyć w ramach poszczególnych tematów,
zaprojektowanie przebiegu szkolenia,
ustalenie programu szkolenia,
wybór metod,
materiały źródłowe i źródła,
metody ewaluacji szkolenia,
certyfikacja,
oficjalne rozpoczęcie i zakończenie szkolenia,
logistyka szkolenia (sala, oświetlenie, krzesła, dostępność),
czas trwania szkolenia i poszczególnych ćwiczeń,
wyżywienie ou (przerwy kawowe, obiad),
transport,
miejsce szkolenia,
opłaty,
materiały niezbędne do przeprowadzenia szkolenia, np. flipchart,
tablica, markery itp.
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Praktykowanie facylitacji
ou zostają podzielone na grupy i poproszone o zaplanowanie
ćwiczenia z uwzględnieniem następujących okoliczności:
możliwa grupa adresatów/ek,
zaprojektowanie 30-minutowej sesji na dany temat,
użycie nie więcej niż 3 aktywnych metod,
podzielenie się facylitacją i wyznaczenie lidera/ki grupy,
poprowadzenie sesji z użyciem grupy jako ou.
Osoba prowadząca powinna poinformować ou, że facylitacja
będzie oceniana na podstawie:
wiedzy merytorycznej op w danym obszarze,
użycia odpowiednich metod,
zaangażowania ou w dyskusję,
zarządzania czasem,
końcowego efektu.
Po zaprezentowaniu się wszystkich grup op udziela informacji
zwrotnej, która może zawierać:
ocenę umiejętności zaplanowania i przeprowadzenia genderowo
wrażliwego ćwiczenia z użyciem aktywnych metod,
ocenę merytoryczną ćwiczenia,
ocenę zastosowanej metodologii,
ocenę przygotowanych materiałów szkoleniowych,
wskazówki dotyczące skutecznego przekazywania treści,
sugestie zmian i poprawek,
ewaluację.
70
moduł 7: planowanie dalszych działań
Cel modułu:
– zaplanowanie dalszych kroków po szkoleniu trenerskim, w tym
identyfikację możliwości i braków oraz opracowanie narzędzi
i materiałów odpowiednich dla różnych grup adresatów/ek.
–
–
–
–
Moduł ten pozwala zaplanować powyższe w kontekście:
tego, co się dzieje,
tego, czego brakuje, jakie jeszcze istnieją nierówności,
jakie istnieją szanse, możliwości,
jakie są potrzeby dalszych kroków.
Plan działania:
– Zarysuj plan działania, wskazując możliwe dalsze kroki.
– Indywidualny plan działań powinien wskazywać, co osoba
chciałaby osiągnąć po szkoleniu.
moduł 7: planowanie dalszych działań
71
moduł 8: ewaluacja szkolenia
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Cel modułu:
Ocena wartości i przydatności szkolenia Gender Mainstreaming
w projektach rozwojowych w pracy ou i w rozwoju kompetencji
trenerskich.
Ewaluacja może przyjąć różne formy, takie jak:
ankieta początkowa,
ciągła ocena,
obserwacja,
krytyka,
miernik nastroju,
dzienna ewaluacja,
końcowa ewaluacja,
pisemna opinia,
ankieta końcowa.
moduł 8: ewaluacja szkolenia
72
Wydawca:
Wydawcy tłumaczenia:
African Women’s Development & Communication
Network femnet
Upper Hill-Kilimanjaro Road, off Mara Road
P.O. Box 54562, 00200 Nairobi, Kenya
Tel: +254 20 2712971/2
Fax: +254 20 2712974
E-mail: [email protected]
http://www.femnet.or.ke
Fundacja Przestrzeń Kobiet
pl. Szczepański 5/314
31-011 Kraków
Tel./fax: +48 12 423 13 28
E-mail: [email protected] http://www.przestrzenkobiet.pl Fundacja Edukacja dla Demokracji
ul. Nowolipie 9/11
00-150 Warszawa
Fax: +48 22 635 40 06
Tel: +48 601 458 653
E-mail: [email protected]
http://www.edudemo.org.pl
73

gender mainstreaming w projektach rozwojowych

Transkrypt

Podobne dokumenty

płeć w szkole - Aktywny w szkole – aktywny w życiu