Główne kierunki badań nad krajobrazem

Richlig A., Główne kierunki badań nad krajobrazem. Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XXXIII.
9-15.
Główne kierunki badań nad krajobrazem
Key directions in landscape survey
Andrzej Richling
Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, Instytut Turystyki i Rekreacji oraz
Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Krakowskie Przedmieście 30, 00 927
Warszawa, e-mail: [email protected]
_______________________________________________________________________________
Abstract: The article presents key features of contemporary landscape ecology and factors determining its character.
They provide the background for new aspects of research identification. At the beginning two directions were mentioned:
landscape metrics and the concept of ecosystem services, than the importance of utilitarian research was stressed with
special focus on the concept of greenways and ecological networks. Further, the paper indicates significant progress
made in modelling of the spatial structure and landscape configuration, matter and energy flow analysis methods,
evaluation of landscape stability and its anthropogenic transformation. Other areas of rapid development include
research on landscape health and integrity, its perception and multi-sensory aspect.
Słowa kluczowe: ekologia krajobrazu, główne kierunki badań
Key words: landscape ecology, main research directions
Rozwój badań nad krajobrazem jest zwykle utożsamiany z rozwojem ekologii krajobrazu, chociaż trzeba
sobie zdawać sprawę z tego, że krajobraz, a tym bardziej wybrane jego aspekty stanowią również przedmiot
zainteresowania specjalistów nie utożsamiających się z ekologiczno-krajobrazowym kierunkiem badań.
Rozwój ekologii krajobrazu, podobnie jak rozwój innych nauk, ma w dużej mierze charakter spontaniczny
i rzadko odbywa się zgodnie z formułowanymi przez teoretyków założeniami. Pod szyldem ekologii krajobrazu
realizowane są również badania odnoszące się do poszczególnych składowych krajobrazu, a także prace
nie wiążące się wyraźnie z krajobrazową metodą badań. Dobitne tego potwierdzenie stanowi tematyka
kongresów Międzynarodowej Asocjacji Ekologii Krajobrazu (IALE) lub narodowych organizacji ekologów
krajobrazu. Ekologia krajobrazu jest przez wielu badaczy traktowana jako pojemne pole badawcze, a nie
10
Richlig A.
jako wyodrębniająca się dyscyplina charakteryzująca się własnymi metodami badań. Zresztą specyfika
badań tej nauki jest różnie widziana przez różnych autorów. Przykładowo Pedroli (1999) pisał, że
badania nad krajobrazem mogą być prowadzone dwoma drogami: holistyczną utożsamianą z delimitacją
i charakterystyką jednostek krajobrazowych oraz redukcyjną sprowadzającą się do analizy poszczególnych
komponentów i wybranych procesów. W drugim przypadku krajobraz jest według Pedrolego traktowany jako
zbiór płatów i korytarzy rozpatrywanych na tle dominującego rodzaju użytkowania ziemi.
Wielokierunkowość badań, istnienie różnych szkół, brak współpracy, ciągle jeszcze istniejące bariery
wynikające z różnych przyczyn (językowych, finansowych) są przyczyną braku wspólnych rozwiązań
uznanych i stosowanych przez badaczy na całym świecie. Przykładem panującego zamieszania jest brak
ujednolicenia definicji podstawowego dla nas terminu – krajobrazu. Zagadnienie to jest często pomijane,
zwłaszcza przez zajmujących się badaniami utylitarnymi. Lansowany jest pogląd, że ważne jest działanie
człowieka w środowisku, a nie definicje. Inny przykład stanowi brak zgodności w sprawie metod delimitacji
i klasyfikacji przestrzennych jednostek krajobrazowych, które wbrew deklaracjom większości autorów mają
z założenia charakter jednostek częściowych, a nie holistycznych.
Decydujące znaczenie mają tu różnice pomiędzy badaniami krajobrazowymi w Europie i Ameryce
Północnej. Wynikają one z różnych priorytetów, które są skutkiem odmienności charakteru i organizacji
przestrzennej terenu badań. W Europie są to tereny zazwyczaj gęsto zaludnione, z przewagą użytkowania
rolniczego, a badania prowadzone są najczęściej w skali dokładnej, w nawiązaniu do granic małych
jednorodnych jednostek przestrzennych. W Ameryce, podobnie jak i w innych krajach o dużej powierzchni,
skala przestrzenna badań jest inna, inne są też główne założenia tych badań. Mają one na celu uchwycenie
i opisanie przestrzennej heterogeniczności, a także precyzyjne zobrazowanie struktury i funkcjonowania
systemów krajobrazowych. Odmienności w sposobie prowadzenia badań i filozofii podejścia do istoty
krajobrazu mają również swoja przyczynę w tym, że w Europie badania nad krajobrazem mają dłuższą
i bardziej ugruntowaną tradycję i wywodzą się bezpośrednio z prac wielkich przyrodników: Humbolda
i Dokuczajewa. Gwałtowny rozwój badań krajobrazowych w Europie to okres po II wojnie światowej,
chociaż i wcześniej doszukać się można znaczących prac w tej dziedzinie. W Stanach Zjednoczonych
i w innych krajach znajdujących się pod wpływem nauki amerykańskiej, okres wyraźnego wzrostu
zainteresowania badaniami nad krajobrazem to dopiero początek lat 80. ubiegłego stulecia. Wcześniej
ukazywały się tylko pojedyncze opracowania (porównaj Sauer 1925). Temu co zostało powiedziane nie
przeczy fakt, iż w Australii bezpośrednio po wojnie, a w Kanadzie w latach 60. ubiegłego stulecia rozwijane
były badania nad środowiskiem przyrodniczym rozległych obszarów służące planowaniu optymalnego
sposobu wykorzystania terenu. Wspomniane prace, podobnie jak inne badania amerykańskie prowadzone
były, przynajmniej początkowo, bez znajomości dorobku europejskiego.
Dopiero ostatnio, bez wątpienia w związku z działalnością Międzynarodowej Asocjacji Ekologii
Krajobrazu, obserwuje się proces upowszechniania dorobku twórców ekologii krajobrazu i najwybitniejszych
specjalistów w dziedzinie nauki o krajobrazie. Dowodem powyższego może być chociażby zbiór prac
opublikowany w 2007 roku, obejmujący najważniejsze dokonania w tej dziedzinie. Wyboru dokonali: Wiens,
Moss, Turner i Mladenoff, a wśród 37 przypomnianych artykułów doszukać się można opracowań Berga,
Sołncewa, Christiana., Sauera, Trolla, Neefa, Formana, Godrona, Rissera, Naveha, Wiensa, Turner i innych.
W pracach wielu autorów publikacji z zakresu nauki o krajobrazie znaleźć można podstawowe zasady
czy prawidłowości określające strukturę i funkcjonowanie krajobrazu oraz odnoszące się sposobu
wykorzystania jego potencjału (Preobrażeński 1966, 1969, Gierenczuk i Kukurudza 1977, Risser, Karr
i Forman 1984, Forman i Godron 1986, Forman 1995a, 1995b, Farina 1995, Xiao 1999, Solon 1999,
2005). Zasady te są trudne do porównania, ponieważ zwykle stanowią odzwierciedlenie przekonań
poszczególnych badaczy w sprawie nadrzędności określonych aspektów istnienia i zmienności krajobrazu.
Czytelna jest jednak tendencja do wzrostu ich szczegółowości i zwiększenia zasięgu badań (poszerzania
pola badawczego). Analiza wspomnianych zależności wskazuje także na rozwój metodologii badań. Jest
Główne kierunki…
11
on spowodowany przede wszystkim pojawieniem się nowych możliwości związanych z upowszechnieniem
i gwałtownym rozwojem technicznym metod zdalnego gromadzenia danych (rozwój teledetekcji) oraz
niewiarygodnym rozwojem technik komputerowych pozwalających na obróbkę i korelowanie danych.
W podręczniku Pietrzaka (2010) badania nad krajobrazem dzielone są na dwa okresy. Pierwszy, do końca
lat 80. ub. stulecia („preGIS”) i drugi – współczesny (kwantyfikacji GIS-owej).
Warto w tym miejscu zauważyć, że w ostatnich dekadach obserwuje się niewątpliwy wzrost popularności
szeroko zakrojonych badań zespołowych, że nasila się współpraca specjalistów reprezentujących różne
dyscypliny oraz, że dokonał się istotny wzrost liczby ośrodków, w których uprawiana jest ekologia krajobrazu.
Wzrost ten dotyczy głównie regionów, których reprezentanci nie uczestniczyli wcześniej w konferencjach
i kongresach grupujących zainteresowanych problematyką krajobrazową (Azja Wschodnia i PołudniowoWschodnia, Afryka, Ameryka Południowa). To co zostało powiedziane potwierdzają również publikacje.
Wśród nich na uwagę zasługują: Ingegnoli Landscape Ecology: A Widening Foundation (2002), Bastian,
Steinhardt (red.) Development and perspectives of Landscape Ecology (2002), Steinhardt, Blumenstein,
Barsch, Lehrbuch der Landschaftsőkologie (2004), Ružička i Mišovičova Krajinna ekologia (2006). W 2002
roku ukazał się w języku ukraińskim podręcznik Huculaka zatytułowany Ekologia krajobrazu, a w 2009 roku
Kowaliowa Łandszaft sam po siebie i dla czełowieka. W 2007 roku opublikowana została w Moskwie praca
pod redakcją Dyakonova, Kasimova, Khorosheva i Kushlina Landscape analysis for sustainable development.
W Polsce w 2002 roku wyszedł drukiem metodologiczny podręcznik Ostaszewskiej Geografia krajobrazu oraz
parokrotnie wznawiane opracowanie Żarskiej Ochrona krajobrazu (zmienione, czwarte wydanie – 2011).
W 2002 roku ukazało się też opracowanie Solona Ocena różnorodności krajobrazu na podstawie analizy
struktury przestrzennej roślinności oraz słownik pojęć Wolskiego Przyrodnicze podstawy kształtowania
krajobrazu. W 2004 r. opublikowany został leksykon Geoekologia i ochrona krajobrazu opracowany
przez zespół reprezentujący Zakład Geoekologii na Uniwersytecie Warszawskim. W 2010 roku ukazał się
podręcznik Pietrzaka Podstawy i zastosowania ekologii krajobrazu, w 2011 roku rozszerzona wersja Ekologii
krajobrazu Richlinga i Solona, a w 2012 Systemy krajobrazowe: struktura – funkcjonowanie – planowanie
Chmielewskiego.
To, co zostało powiedziane tworzy tło, na którym powinien być rozpatrywany rozwój nauki o krajobrazie.
Ocena rozwoju dyscypliny naukowej może być prowadzona w różny sposób. Zazwyczaj wyznacznik
rozwoju stanowią ukazujące się ostatnio publikacje czy realizowane projekty oraz indywidualna opinia
oceniającego dotycząca wzrostu lub spadku popularności określonych kierunków badań.
W ostatnich latach znaczną popularność w świecie uzyskały dwa relatywnie nowe kierunki badań:
metoda metryk krajobrazowych i koncepcja świadczeń ekosystemów (krajobrazów).
Metryki krajobrazowe upowszechniły się u schyłku poprzedniego stulecia. Od tego czasu struktura
krajobrazu jest coraz częściej wyrażana w sposób zobiektywizowany, przy pomocy zestawu wskaźników
obrazujących różne cechy, a przede wszystkim kompozycję i konfigurację przestrzenną krajobrazu. Trzeba
jednak zauważyć, że u podstaw powszechnie dziś stosowanego programu FRAGSTATS służącego do
kwantyfikacji struktury krajobrazu, umieścić trzeba prace prowadzone znacznie wcześniej, również
w naszym kraju, dotyczące wyrażania kształtu przestrzennych jednostek krajobrazowych oraz wpływu
kształtu na funkcjonowanie i cechy użytkowe tych jednostek. Być może początku metryk krajobrazowych
szukać trzeba w wielokolumnowych tabelach stanowiących legendy do map krajobrazowych, które
pozwalały na charakterystykę danej jednostki i określenie jej bliskości lub odległości od innych jednostek.
Metryki krajobrazowe są dziś stosowane powszechnie również w badaniach dotyczących stosunkowo
egzotycznych terenów, tam gdzie metody analizy krajobrazowej dawniej nie bywały wykorzystywane.
W związku z warsztatami geograficznymi, które w ostatnim roku zostały zorganizowane w Turcji, a później
w Indiach i w Nepalu przez Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego,
przeprowadzony został przegląd nowszych publikacji dotyczących tych terenów. Okazało się, że metryki
krajobrazowe były tam stosowane przynajmniej w kilku opracowaniach.
12
Richlig A.
Wśród przykładów prac odnoszących się do terenu Turcji wymienić można analizę zmian krajobrazu
parku przyrodniczego jez. Bafa w południowo-zachodniej części kraju (Esbah i in. 2010). Badania
dotyczyły okresu 1994–2005. Ich podstawowym celem było uchwycenie tendencji przekształcenia
roślinności w warunkach zbliżonych do naturalnych. Inny przykład stanowi opracowanie prowincji Koccali,
na wybrzeżu Morza Czarnego, którego celem była optymalizacja planowania i zarządzania krajobrazem
(Uzun, Gűltekin 2011).
Krajobrazów leśnych dotyczyły badania w północnej Turcji, w pobliżu granicy z Gruzją (Terzioglu i in.
2009). Badane były zmiany krajobrazu w okresie 1972–2005 wywołane głównie działalnością człowieka
i przebieg procesu sukcesji wtórnej. Podobne badania prowadzono również w rejonie Rize (okolice Trabzon)
na znacznie większym obszarze – około 100 000 ha. Analizowano okres 1984–2007 (Gűnlű i in. 2009).
Badania dotyczyły zmian w górzystym krajobrazie leśnym wywołanych głównie procesami wylesienia.
Metryki krajobrazowe zastosowano również w badania nad dynamiką zmian struktury krajobrazu
w zachodniej części Nepalu (Gautam i in. 2003). Analiza dotyczyła okresu 1976–2000, a jej celem było
uchwycenie głównych trendów zmian i opracowanie rekomendacji dla władz lokalnych.
W ostatnich latach rozwinęła się również koncepcja świadczeń ekosystemowych (krajobrazowych). Jej
popularność zapoczątkował artykuł wieloosobowego interdyscyplinarnego zespołu opublikowany w 1997
roku w „Nature”, poświęcony wartości usług światowego ekosystemu (Costanza i in. 1997). W artykule
tym zdefiniowano 17 typów świadczeń ekosystemowych i w sposób bardzo ogólny próbowano ocenić ich
wartość ekonomiczną. Świadczenia w cytowanej pracy mają zróżnicowany charakter i zostały zestawione
bez wyraźnej myśli przewodniej, w sposób utrudniający ocenę ich wzajemnych relacji. Dalsze prace,
a zwłaszcza raport opracowany pod egidą ONZ przez zespół ponad 1300 specjalistów z całego świata
(Millennium Ecosystem Assessment – MEA 2005) doprowadziły do podziału świadczeń na cztery kategorie:
zaopatrzeniowe – (np. produkcja żywności, zaopatrzenie w wodę, produkcja surowców pochodzenia
organicznego), regulacyjne (regulacja klimatu, oczyszczanie wody i powietrza, dekompozycja i detoksykacja
odpadów), wspomagające (krążenie substancji odżywczych, produkcja pierwotna) i kulturowe (korzyści
duchowe, estetyczne i rekreacyjne, odkrycia naukowe).
Świadczenia ekosystemowe są kierunkiem rozwijającym się, w którym nie wypracowano jeszcze
powszechnie stosowanych metod oceny korzyści płynących dla społeczeństwa ludzkiego z ekosystemów.
Podstawowy problem stanowi, jak zawsze kwantyfikacja cech decydujących o ocenie świadczeń. Należy
przypuszczać, że podobnie jak w koncepcji potencjałów częściowych, czy metodzie oceny wydajności
krajobrazu, które to kierunki, poza wszelką wątpliwością, stanowiły podstawę omawianego podejścia,
pojawią się próby określenia jakości świadczeń i produktywności ekosystemów, zrozumiałe że odrębne
dla poszczególnych funkcji.
Istnieje powszechne przekonanie, z którym trudno się nie zgodzić, że rozwój ekologii krajobrazu stanowi
odpowiedź na zapotrzebowanie praktyki. W związku z powyższym nurt badań o charakterze utylitarnym
powinien być traktowany jako podstawowy kierunek w badaniach nad krajobrazem, tym bardziej że
decyduje on o pozycji nauki w społeczeństwie. W ostatnich latach obserwuje się wyraźny wzrost liczby prac
poświęconych rozwiązywaniu problemów służących bezpośrednio praktyce gospodarczej i społecznej.
Generalnie mieszczą się tu prace z dziedziny ochrony i kształtowania krajobrazu, monitoring krajobrazu
oraz zarządzanie krajobrazem, a także prace zmierzające w kierunku optymalizacji sposobu użytkowania
krajobrazu i prognozowania stanu krajobrazu przy różnych scenariuszach gospodarowania jego zasobami
(patrz chociażby Szulczewska 2002, Kistowski 2006, 2009 czy Żarska 2011). Najczęściej badania
prowadzone przez ekologów krajobrazu są wykorzystywane w procesie planowania przestrzennego
różnych poziomów (patrz Chmielewski 2001). Trzeba też zauważyć, że regułą stało się wykorzystywanie
naturalnych jednostek krajobrazowych jako pól estymacji danych w procesie oceny krajobrazu do różnych
potrzeb, w tym w pracach służących potrzebom planowania i organizacji wypoczynku, których liczba
ostatnio szybko rośnie.
Główne kierunki…
13
W krajach Unii Europejskiej istotne znaczenie odgrywa, a przynajmniej odgrywać powinna, Europejska
Konwencja Krajobrazowa obligująca państwa członkowskie do zidentyfikowania, oceny i właściwego
sposobu użytkowania krajobrazu.
W ostatnich kilkunastu latach ukazało się wiele opracowań o charakterze przewodników metodycznych
służących pracom praktycznie ukierunkowanym. Do ważniejszych w skali międzynarodowej zaliczyć należy
podręcznik Fariny Landscape Ecology in Action (2000) oraz książki Turner, Gardner, O’Neill Landscape
Ecology in Theory and Practice: Pattern and Process (2001), Gergel, Turner Learning Landscape Ecology.
A practical guide to concepts and techniques (2002) oraz Burel, Baudry Landscape ecology: concepts,
methods and applications (2003). W Polsce, w 2001 roku ukazała się cytowana już praca Chmielewskiego:
System planowania przestrzennego harmonizujacego przyrodę i gospodarkę, w 2007 roku ukazały się
Geograficzne badania środowiska przyrodniczego pod redakcją Richlinga oraz w 2010 roku Praktyczne
aspekty ocen środowiska przyrodniczego pod redakcją Bródki. Powyższy wykaz należy uzupełnić
o cytowane wcześniej książki Pietrzaka (2010), Żarskiej (2011) i Chmielewskiego (2012).
W nurcie utylitarnym warto zwrócić uwagę na relatywnie nową koncepcję zielonych szlaków i sieci
ekologicznych służącą planowaniu terenów chronionych i wysoce przydatną w rozważaniach nad
rekreacyjnym wykorzystaniem krajobrazu (Ahern 1995, Jongman, Pungetti 2004). Była ona stosowana
początkowo głównie w planowaniu przestrzennym w Stanach Zjednoczonych, później w Europie, zwłaszcza
przez autorów związanych z Alterrą (Uniwersytet w Wageningen), a powracając do badań prowadzonych w
Turcji, została też wykorzystana do wdrożeniu nowego systemu ochrony przyrody prowincji Izmir (Hepcan
i in. 2009). Badania dotyczyły powierzchni prawie 19 000 km2. Ich celem było zaprojektowanie sieci
ekologicznych obejmujących obszary kluczowe o największej wartości przyrodniczej, charakteryzujące
się wysoką bioróżnorodnością i zwykle chronione przez strefę otuliny połączone miedzy sobą systemem
powiązań ekologicznych i korytarzy.
Trzeba jednak zauważyć, że ścisłe rozgraniczenie kierunków badań nie jest łatwe. Zazębiają się one
wzajemnie, a przy rozwiązywaniu skomplikowanych problemów na styku przyrody i antroposfery z reguły
stosowane są równocześnie różne metody. Analiza struktury krajobrazu bardzo często, a ocena świadczeń
ekosystemów z reguły, służą rozwiązywaniu zadań o znaczeniu praktycznym, co zresztą potwierdzają
przytoczone poprzednio przykłady. Podobnie rzecz się ma z innymi kierunkami badań. Nowe wydanie
Ekologii krajobrazu (Richling, Solon 2011) stanowiło dobrą okazję do przeglądu postępów w badaniach
nad krajobrazem. Uwzględniając najnowsze publikacje (jako takie przyjęto te, które ukazały się po
2000 roku), stwierdzić można, że znaczny postęp zaistniał w modelowaniu przestrzennej struktury
i funkcjonowania krajobrazu. Pojawiły się nowe rozwiązania dotyczące modelu płatów i korytarzy, modeli
punktowych, neutralnych oraz modeli dynamiki krajobrazu (por. Richling, Lechnio red, 2005). Modnym
kierunkiem badań stała się analiza obiegu materii i przepływu energii, co warto podkreślić, gdyż znaczne
osiągnięcia w tej dziedzinie wiążą się naszym krajem (porównaj Macias, Mizgajski 1998, Macias 2008).
Nadal duże zainteresowanie budzi ocena stabilności i antropogenicznej transformacji krajobrazu.
Tu również przywołać można prace prowadzone w Polsce (w odniesieniu do stabilności – na przykład
Balon 2007, a w związku z krajobrazem kulturowym Papińska 2001, Majchrowska 2002, Myga-Piątek
2006). Wyróżnia się też kierunek badań nad zdrowiem i integralnością systemów krajobrazowych.
Wyraźny, rozwijający się nurt badań stanowią prace odnoszące się do sposobu percepcji krajobrazu,
co wiąże się z koncepcją krajobrazu multisensorycznego. W Polsce nurt ten reprezentują publikacje
Al. Kowalczyk 2004, Pietrzaka 2008, Bernata 2005, 2008 i wiele innych.
Ten subiektywny bez wątpienia przegląd prowadzonych współcześnie badań nad krajobrazem
koresponduje z uwagami Solona, który w 2007 roku przeprowadził analizę częstości pojawiania się
wybranych terminów w abstraktach artykułów z 149 czasopism, a jako wzorce popularności tych zagadnień
przyjął liczbę publikacji w dwóch, bez wątpienia najważniejszych dla nauki o krajobrazie, czasopismach:
Landscape Ecology i Landscape and Urban Planning. W obu przypadkach został uwzględniony okres
14
Richlig A.
1995–2006. Analiza pozwoliła na stwierdzenie, że najczęściej pojawiała się struktura krajobrazu, dalej
kompozycja, i na trzecim miejscu funkcja krajobrazu. Dalsze pozycje zajęły: integracja krajobrazu,
konfiguracja krajobrazu i metryki krajobrazowe. Wymienione kierunki nie są rozdzielne, ale dobrze
uwidaczniają podstawowe pola zainteresowania współczesnych badaczy. Przedstawiona analiza pozwala
też na stwierdzenie, że liczba publikacji dotyczących wybranych tematów wykazuje stałą tendencję rosnącą.
Podsumowując to, co zostało powiedziane trzeba zwrócić uwagę na stały wzrost zainteresowania
krajobrazem jako obiektem badań, a także na znaczenie współpracy międzynarodowej, efektem której jest
popularyzacja badań zespołowych i interdyscyplinarnych. Sprzyja temu rozwój metodyczny i ujednolicenie
sformalizowanych sposobów przetwarzania narastającej ilości danych.
Literatura:
Ahern, J., 1995, Greenways as a planning strategy, Landscape and Urban Planning 33.
Balon J. 2007. Stabilność środowiska przyrodniczego Karpat Zachodnich powyżej górnej granicy lasu.
IGiGP UJ Kraków.
Bernat S. 2005, Dźwięk i muzyka w krajobrazie, Prob. Ekol. Kraj. t. 12, Kielce.
Bernat S. 2008, Kierunki kształtowania krajobrazów dźwiękowych, w: Bernat S. (red), Dźwięk w krajobrazie
jako przedmiot badań interdyscyplinarnych, Prace Kom. Kr. Kult. PTG nr 11, Lublin.
Chmielewski T.J. 2001, System planowania przestrzennego harmonizującego przyrodę i gospodarkę, t 1
i 2, Politechnika Lubelska, Lublin.
Chmielewski T.J. 2012, Systemy krajobrazowe: struktura – funkcjonowanie – planowanie, Wyd. Nauk.
PWN, Warszawa.
Costanza R., D’Arge R., De Groot R., Farbek S., Grasso M., Hannon B., Limburg K., Naeem S., O’Neill
R., Paruelo J., Baskin R., Suttonkk P., van den Belt M. 1997, The value of the world’s ecosystem
services and natural capital, Nature vol. 387.
Esbah H., Deniz B., Kara B., Kesgin B. 2010, Analyzing landscape changes in the Bafa Lake Nature Park
of Turkey using remote sensing and landscape structure metrics, Environ. Monit. Assess.
Gautam A., Webb E., Shivakoti G., Zoebisch M. 2003, Land use dynamics and landscape change pattern
in a mountain watershed in Nepal, Agriculture, Ecosystems and Environment 99.
Günlü A., Kadıoğulları A.I., Keleş S., Başkent E.Z. 2009, Spatiotemporal changes of landscape pattern
in response to deforestation in Northeastern Turkey: a case study in Rize Environ. Monit. Assess.
Hepcan S., Hepcan C.C. Bouwma I.M., Jongman R.H.G., Őzkan M.B. 2009, Ecological networks as a new
approach for nature conservation in Turkey: A case study of Izmir Province, Landscape and Urban
Planning 90.
Jongman R., Pungetti G. 2004, Ecological Networks and Greenways. Concept, Design, Implementation,
CambridgeUniversity Press.
Kistowski M. 2006, Propozycja metody identyfikacji, waloryzacji i formułowania zaleceń ochronnych
zasobów krajobrazu przyrodniczego i kulturowego, Prob. Ekol. Kraj. t 18.
Kistowski M. 2009, Zastosowanie koncepcji ekologii krajobrazu w planowaniu przestrzennym, Prob. Ekol.
Kraj. t. 23.
Kowalczyk A. 2004, Zastosowanie modelu płaty i korytarze do waloryzacji środowiska przyrodniczego dla
potrzeb rekreacji, Prob. Ekol. Kraj. t. 14, Warszawa.
Macias A. 2008, Metabolizm wybranych miast Wielkopolski w kontekście zrównoważonego rozwoju
i zarządzania środowiskiem, Wyd. Nauk. UAM, Seria Geografia nr 83, Poznań.
Macias A., Mizgajski A. 1998, Metabolizm Poznania w kategoriach ekologii miasta, Biuletyn PAN KPZK 151.
Główne kierunki…
15
Majchrowska A. 2002, Wpływ antropopresji na przemiany środowiska przyrodniczego zachodniej części
województwa łódzkiego, Acta Geographica Lodziensia nr 82.
Millennium Ecosystem Assessment (MEA). 2005, Ecosystems and Human Well-Being: Synthesis. Island
Press, Washington.
Myga-Piątek U. 2006, Przyrodnicze i kulturowe uwarunkowania procesów osadniczych na Wyżynie
Krakowska-Częstochowskiej, Prob. Ekol. Kraj. t 16/2, Warszawa.
Papińska E. 2001, Wpływ antropopresji na przemiany środowiska geograficznego województwa łódzkiego
(w granicach z lat 1975 -1998), Acta Geographica Lodziensia nr 81.
Pietrzak M. 2008, Krajobraz multisensoryczny i metody jego oceny, w: Młynarczyk Z., Zajadacz A. (red),
Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki, t. 2, Un. im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Seria Turystyka
i Rekreacja – Studia i Prace nr 2, Poznań.
Pietrzak M. 2010, Podstawy i zastosowania ekologii krajobrazu, PWSZ im. J. A. Komeńskiego w Lesznie,
Leszno.
Richling A., Lechnio J. 2005, Z problematyki funkcjonowania krajobrazów nizinnych, Un. Warszawski,
Wydz. Geografii i St. Reg., Warszawa
Richling A., Solon J. 2011, Ekologia krajobrazu, Wyd. V, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
Sauer C. 1925, The morphology of landscape, University of California Publications in Geography vol. 2, no 2.
Solon J. 1999, Integrating Ecological and Geographical (Biophysical) Principles in Studies of Landscape
Systems, in: Wiens J.A., Moss M.R. (eds), Issues in Landscape Ecology, International Association
for Landscape Ecology (IALE), Faculty of Environmental Sciences, University of Guelph, Fifth
World Congress, Snowmass Village, Colorado, USA, 1999.
Solon J. 2007, Współczesne koncepcje ekologiczno-krajobrazowe i ich przenikanie do innych nauk
o środowisku przyrodniczym, w: Ostaszewska K., Szumacher I., Kulczyk S., Malinowska E. (red),
Znaczenie badań krajobrazowych dla zrównoważonego rozwoju, Uniwersytet Warszawski, Wydział
Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa.
Szulczewska B. 2002, Teoria ekosysytemu w koncepcjach rozwoju miast, Wyd. SGGW, Warszawa.
Terzioğlu S., Başkent E.Z., Kadıoğulları A.I. 2009, Monitoring forest structure at landscape level: a case
study of Scots pine forest in NE Turkey, Environ. Monit. Assess.
Uzun O., Gültekin P. 2011, Process analysis in landscape planning, the example of Sakarya/Kocaali,
Turkey, Scientific Research and Essays Vol. 6(2).
Wiens J.A., Moss M.R., Turner M.C., Mladenoff D.J., (eds), 2007, Foundation papers in landscape ecology,
Columbia University Press, 2007.
Żarska B. 2011, Ochrona krajobrazu, Wyd. IV zmienione, Wydawnictwo SGGW, Warszawa.