pełen dostęp - Athenaeum - Uniwersytet Mikołaja Kopernika

Transkrypt

vol. 24/2010
RADA PROGRAMOWA: Jan Błuszkowski (UW) – socjologia polityki, Andrzej Furier (US) – stosunki międzynarodowe, Jan Grosfeld
(UKSW) – etyka polityczna, Ryszard Herbut (UWr) – systemy polityczne Europy Zachodniej, Jan Iwanek (UŚ) – współczesne systemy
polityczne, stosunki USA z Ameryką Łacińską, Zbigniew Karpus (UMK) – stosunki międzynarodowe, Kazimierz Kik (UH-P w Kielcach)
– myśl polityczna, systemy polityczne, Barbara Krauz-Mozer (UJ) – metodologia i teoria polityki, Krzysztof Łabędź (UP im. KEN
w Krakowie) – najnowsza historia polityczna, Ewa Maj (UMCS) – stosunki międzynarodowe, Andrzej Małkiewicz (UZ) – globalizacja,
Tomasz Nałęcz (AH im. A. Gieysztora w Pułtusku) – najnowsza historia Polski, Wiesława Piątkowska-Stepaniak (UO) – komunikacja
społeczna, medioznawstwo, Ewa Polak (UG) – międzynarodowe stosunki gospodarcze, polityka gospodarcza, Eugeniusz Ponczek (UŁ)
– teoria polityki, polska myśl polityczna, Jerzy Sielski (US) – metodologia, teoria polityki, Jacek Sobczak (UAM) – prawo medialne
i systemy prasowe, Jerzy Świeca (Akademia im. J. Długosza w Częstochowie) – stosunki międzynarodowe, Andrzej Wojtas (UKW) – myśl
polityczna, Arkadiusz Żukowski (UWM) – system polityczny RP, systemy polityczne.
REDAKTOR NACZELNY: Roman Bäcker
ZESPÓŁ REDAKCYJNY: Joanna Marszałek-Kawa (zastępca redaktora naczelnego), Bartłomiej Michalak (sekretarz redakcji), Dariusz GóraSzopiński (opracowanie bibliografii), Michał J. Czarnecki (redaktor ds. organizacyjnych), Aleksandra Seklecka (korekta redakcyjna).
KOLEGIUM REDAKCYJNE:
Dział komunikowanie polityczne: Dorota Piontek (Wydział Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM), Marcin Zaborski
(Instytut Politologii UKSW).
Dział metodologia i teoria polityki: Tomasz Godlewski (Instytut Nauk Politycznych UW), Łukasz Młyńczyk (Instytut Politologii
UZ), Beata Słobodzian (Instytut Politologii UG), Paweł Ścigaj (Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych UJ).
Dział myl polityczna: Danuta Karnowska (Instytut Nauk Politycznych UKW), Lech Rubisz (Instytut Politologii UO), Tomasz
Sikorski (Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych US).
Dział polityki sektorowe: Małgorzata Kuś (Instytut Nauk Politycznych Akademii im. J. Długosza w Częstochowie), Robert Radek
(Instytut Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UŚ), Jacek Sroka (Instytut Politologii UWr).
Dział stosunki midzynarodowe: Katarzyna Kącka (Wydział Politologii i Studiów Międzynarodowych UMK), Stanisław
Konopacki (Wydział Studiów Międzynarodowych i Politologicznych UŁ), Katarzyna Marzęda (Wydział Politologii UMCS), Agnieszka
Zaremba (Instytut Nauk Politycznych UH-P w Kielcach).
Dział systemy polityczne: Adam Hołub (Instytut Nauk Politycznych UWM), Krzysztof Kowalczyk (Instytut Politologii
i Europeistyki US), Magdalena Mikołajczyk (Instytut Politologii UP im. KEN w Krakowie), Jacek Wojnicki (Wydział Nauk Politycznych
AH im. A. Gieysztora w Pułtusku).
RECENZENCI ARTYKUŁÓW: Jacek Bartyzel (UMK), Wojciech Kaute (UŚ), Joachim Liszka (UŚ), Bogdan Łomiński (UŚ), Maria
Marczewska-Rytko (UMCS), Ryszard Michalski (UMK), Marian Mitręga (UŚ), Wojciech Polak (UMK), Jan Sziling (UMK), Marek
Szulakiewicz (UMK).
ADRES REDAKCJI: „Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne”, Wydział Politologii i Studiów Międzynarodowych UMK, ul. Batorego 39L,
87-100 Toruń, e-mail: [email protected]; Internet: www.athenaeum.umk.pl
Redaktor techniczny: Paweł Banasiak
Projekt okładki i logo: PMK Design
Korekta: Zespół
© Copyright by the Authors
© Copyright by Wydawnictwo Adam Marszałek
Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
ISSN 1505-2192
Wydawnictwo prowadzi sprzedaż wysyłkową: tel./fax 56 648 50 70, [email protected]
Prenumeratę instytucjonalną można zamawiać w oddziałach firmy Kolporter DP Sp. z o.o. na terenie całego kraju. Informacje pod
numerem infolinii 0801 205 555 lub na stronie internetowej http://sa.kolporter.com.pl
WYDAWNICTWO ADAM MARSZAŁEK, ul. Lubicka 44, 87-100 Toruń,
tel. 056 660 81 60, fax 056 648 50 70, e-mail: [email protected], www.marszalek.com.pl
Drukarnia nr 2, ul. Warszawska 52, 87-148 Łysomice, tel. 056 659 98 96
SPIS TREŚCI
Od redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
KOŚCIÓŁ I POLITYKA
Rudolf Uertz
Chrześcijaństwo i Europa. O stosunku religii i polityki w kontekście
europejskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11
Michał Gierycz
Quid pro quo religii i polityki. O dawnym i współczesnym zapożyczaniu
kategorii religijnych przez politykę w Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
Radosław Zenderowski
Etnicyzacja religii i sakralizacja etnosu: nacjonalizm w Europie
Środkowo-Wschodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
Dariusz Góra-Szopiński
Katolicka nauka społeczna jako wyzwanie dla politologii . . . . . . . . . . . . . . . . .51
Stefan Dudra
Kwestia metropolity Dionizego jako element polityki państwa wobec
Cerkwi prawosławnej w Polsce po drugiej wojnie światowej . . . . . . . . . . . . . .70
Grażyna Strnad
Chrześcijaństwo w Korei Północnej – polityczne wyzwanie dla
komunistycznego państwa dżucze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
Sylwia Grochowina, Katarzyna Kącka
Pusty tron. Wybór kardynała Josepha Aloisa Ratzingera na biskupa
Rzymu w świetle prasy polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101
4
Spis treści
POLITYKI SEKTOROWE
Elżbieta Trafiałek
Między sprawiedliwością a solidaryzmem społecznym . . . . . . . . . . . . . . . . . .119
Katarzyna Zamorska
Polityka społeczna wobec problemów rodziny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130
Michał Kubiak
Ekonomia społeczna w polityce państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143
Maja Chacińska
Euroregion Bałtyk na tle innych euroregionów na granicach Szwecji . . . . . .165
SPRAWOZDANIA
Ralph Schattkowsky
Sprawozdanie z Toruńskiego Międzynarodowego Kolegium
Doktoranckiego (Toruń, 15–20 czerwca 2009 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183
Marek Górka
Sprawozdanie z ogólnopolskiej konferencji naukowej
„Typy przywództwa politycznego w Polsce i na świecie”
(Gdańsk, 12–13 listopada 2009 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185
Michał Słowikowski
Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji „20 lat transformacji
w regionie Europy Środkowej i Wschodniej”
(Łódź, 23–24 listopada 2009 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190
Bartłomiej Michalak
Sprawozdanie z ogólnopolskiej konferencji naukowej „Wybory do
Parlamentu Europejskiego. Prawo. Media. Społeczeństwo”
(Toruń, 10–11 grudnia 2009 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193
Justyna Skiba
Sprawozdanie z obchodów Światowego Dnia Wyborów
(Toruń, 4 lutego 2010 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197
Spis treści
5
RECENZJE
Sonja Cecar, Blatcherism – how much thatcherism is in blairism. New
Labour’s neoliberal politicies, VDM Verlag, Saarbrücken 2007, ss. 79
(rec. Tomasz Ceran) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203
Mark Lilla, Bezsilny Bóg. Religia, polityka i nowoczesny Zachód, przeł.
J. Mikos, Wydawnictwo WAB, Warszawa 2009, ss. 334
(rec. Michał J. Czarnecki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .207
Iwona Kabzińska, Między pragnieniem ideału a rzeczywistością. Polacy na
Litwie, Białorusi i Ukrainie w okresie transformacji systemowej przełomu
XX i XXI stulecia, Zakład Wydawniczy Letter Quality, Warszawa 2009,
ss. 228 (rec. Andrzej Furier) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212
Artur Ławniczak, Ustroje polityczne państw latynoamerykańskich, Katedra
Doktryn Politycznych i Prawnych WPAiE UWr., Wrocław 2008, ss. 232
(rec. Arkadiusz Lewandowski). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217
Anna Sroka, Hiszpańska droga do federalizmu, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 2008, ss. 345 (rec. Jan Iwanek) . . . . . . . . . . . . . . . . .220
Polska bibliografia politologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .227
Wykaz nowo przyznanych stopni naukowych w dziedzinie politologii . . . . .332
Noty o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .334
Wskazówki dla autorów „Athenaeum” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .337
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
OD REDAKCJI
Z WIELKĄ RADOŚCIĄ ODDAJEMY w Państwa ręce najnowszy, już 24, numer
ogólnopolskiego pisma politologicznego „Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne”. Niezwykle miło jest nam informować naszych Drogich Czytelników, że
decyzją Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego wzrosła, z 4 do 9, liczba punktów
przyznawanych za umieszczoną w naszym piśmie publikację naukową. Jest to
najwyższa nota, jaką może otrzymać pismo naukowe wydawane w języku polskim.
Dla Redakcji jest to z jednej strony powód do dumy i dowód na to, że przyjęty
sposób redagowania pisma przynosi efekty, z drugiej jednak strony, to duże wyzwanie i odpowiedzialność, by nie tylko utrzymać wysoki poziom pisma, ale starać się
go podnieść jeszcze bardziej.
W niniejszym numerze zdecydowaliśmy się zamieścić dwa działy. Pierwszy
z nich poświęcony jest zagadnieniom relacji Kościoła i polityki. Prezentujemy
zarówno szereg artykułów ujmujących tę problematykę od strony teoretycznej, jak
i również studia konkretnych przypadków, zarówno poruszające się w obrębie
historii politycznej czy analizy zupełnie współczesnych zagadnień: obecność
chrześcijaństwa w Korei Północnej czy w kontekście procesów zachodzących
w jednoczącej się Europie.
Drugi dział poświęcony jest kwestiom związanym z politykami sektorowymi.
Także w tym wypadku prezentujemy zestaw rozpraw przygotowany ze staranną
dbałością o zachowanie równowagi między teorią a praktyką. Stąd znajdą tu
Państwo artykuły dotyczące wartości, jakie stoją u podstaw polityk sektorowych,
nie zabraknie jednak także analiz konkretnych rozwiązań i przejawów, jak chociażby artykuł poświęcony Euroregionowi Bałtyk czy miejscu rodziny w całokształcie polityki społecznej.
8
Od redakcji
W numerze nie mogło zabraknąć oczywiście sprawozdań z ważnych wydarzeń
naukowych oraz recenzji omawiających najciekawsze i najświeższe naukowe
publikacje politologiczne. Zgodnie z zapowiedzią, w niniejszym numerze, obok
wykazu nowo przyznanych stopni naukowych w dziedzinie politologii, znajduje
się bibliografia politologiczna. Jednocześnie z przyjemnością informujemy, że do
grona ośrodków tworzących nasze pismo dołączył Instytut Nauk Politycznych
Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Tym samym liczba ośrodków
tworzących „Athenaeum” wzrosła do dwudziestu.
Jak zawsze życzymy Państwu przyjemnej lektury i zachęcamy do nadsyłania
artykułów do publikacji.
KOŚCIÓŁ I POLITYKA
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
Rudolf Uertz
CHRZEŚCIJAŃSTWO I EUROPA. O STOSUNKU
RELIGII I POLITYKI W KONTEKŚCIE
EUROPEJSKIM
CO DOKŁADNIE MAMY na myśli, kiedy mówimy o chrześcijańskiej tożsamości
Europy, o „chrześcijańskiej” Europie albo też o chrześcijańskiej wspólnocie? Istotę
tego pytania uświadomiłem sobie w czasie mojej wizyty w Izraelu. W 1983 r. wraz
z grupą nauczycieli akademickich i wykładowców nauk politycznych udałem się
do Jerozolimy, Tel Awiwu i Hajfy. W czasie podejmowanych tam dyskusji z żydowskimi i muzułmańskimi rozmówcami nieustannie odnoszono się do nas – Europejczyków – w formie kolektywnej: „wy – chrześcijanie”. Dla świeckich i oświeconych podróżników na Bliski Wschód ta forma zwracania się była zupełnie
niezwykła, dla wielu była nawet nieprzyjemna. Jeden z członków naszej grupy
powiedział: „My przecież nie mamy nic wspólnego z Kościołem”.
Oczywiście dla kogoś, kto reprezentuje pozaeuropejski punkt widzenia, ogólne
określenie Europejczyków jako chrześcijan nie jest niczym nadzwyczajnym. Na
sposób krytyczny uczynił to turecki premier Recep Erdoğan, gdy skrytykował Unię
Europejską, nazywając ją „klubem chrześcijan”. Ci, którzy posługują się tym zbiorczym terminem nie mają na myśli wyłącznie religii chrześcijańskiej czy też Kościoła,
lecz raczej odnoszą się do szerszego fenomenu europejskiej kultury, włączywszy
w to jej specyficzne cechy etyczno-chrześcijańskie.
Jednak rozdział Kościoła i państwa jest – przynajmniej, jeśli chodzi o państwa
islamskie – niezbyt zrozumiały. W naszej kulturze rozróżnienie między religią
a polityką jest tak szeroko rozpowszechnione, że utożsamianie pluralistycznej
i świeckiej społeczności z chrześcijańskimi normami i wyobrażeniami dawno już
wyszło z użycia, mimo że to co chrześcijańskie ma przecież także swój kulturowy
aspekt. Spróbujmy zatem przyjrzeć się chrześcijańskiej tożsamości Europy.
U początku czasów nowożytnych pojęcia Europy i chrześcijaństwa były tożsame.
Stosowano je zamiennie. Świat chrześcijański był zjednoczony nie tylko religijnie,
12
Rudolf Uertz
lecz także politycznie i społecznie. Papież reprezentował chrześcijaństwo w sprawach wiary; cesarz, królowie i książęta byli obrońcami chrześcijan w stosunkach
wewnętrznych oraz przed wrogami zewnętrznymi. Zgodnie z tym chrześcijaństwo
spełniało także funkcje polityczne i państwowo-prawne. Wyrażało i opisywało
opartą na wierności relację ze społeczeństwem.
Jest rzeczą ważną, że w Europie, przy wszystkich skomplikowanych powiązaniach
między władzą duchową i świecką, zasadnicze rozróżnienie między kwestiami
religijnymi i politycznymi stało się oczywiście relatywnie wcześnie. Było jasne, że
cesarz i papież posiadają różne kompetencje w sferze kościelnej oraz politycznej.
Było to konsekwencją sporu o inwestyturę w XI w. między papieżem Grzegorzem VII i cesarzem Henrykiem IV.
Wielka Reformacja – to znaczy odłączenie się od Kościoła łacińskiego luteranów,
kalwinistów, zwolenników Ulricha Zwingliego, anglikanów i innych – nie oznaczała
jeszcze w żadnym razie naruszenia chrześcijańskiej tożsamości Europy. Niemniej
jednak wraz z szesnasto- i siedemnastowieczną reformacją relacja między religią
a polityką przeszła w nowe stadium. Bowiem przez to, że niemieccy książęta stali
się najważniejszymi reprezentantami nowych wyznań protestanckich, między nimi
a krajami katolickimi wytworzyła się nadzwyczaj wybuchowa mieszanka, która
eksplodowała w wojnach religijnych wczesnej nowożytności.
Wraz z konkurencją różnorodnych wyznań chrześcijańskich, które zgłaszały
wobec siebie wzajemne roszczenia do bycia jedynym prawdziwym, pojawiła się
konieczność rozwiązania konfliktu na szczeblu państwa oraz zapewnienia pokoju.
Aby zabezpieczyć trwałość wspólnoty i opanować kłótnie między poszczególnymi
religijnymi partiami, świecki i polityczny suweren staje się w sposób konieczny
gwarantem politycznej jedności oraz wewnętrznego i zewnętrznego pokoju. Ten
właśnie model państwa, jako gwarancja pokoju w sytuacji zwalczających się opcji
religijnych, zostaje zarysowany po raz pierwszy w Lewiatanie – opublikowanym
w 1651 r. najważniejszym dziele Thomasa Hobbesa. Rezultatem jest przymusowa
prywatyzacja religii. Jesus is the Christ – Jezus jest Chrystusem, Mesjaszem staje się
podstawowym i jednocześnie minimalnym wyznaniem wiary, które wolno wyrażać
publicznie.
Bezpośrednie oddziaływanie religii na państwo i jego prawa jest już nie do
pogodzenia z ograniczonym do sfery prywatnej chrześcijańskim wyznawaniem
wiary. Oznacza to, że religia zostaje politycznie zneutralizowana; prawo państwowe
i ustrój zostają w sposób przymusowy uwolnione od religijnych wpływów i pozbawione religijnych wiązadeł. Powstaje państwo neutralne światopoglądowo, które
wszystkie religie muszą respektować.
Chrześcijaństwo i Europa. O stosunku religii i polityki w kontekście europejskim
13
Takie państwo jako ustrojowa konstrukcja jest w wielkiej mierze rezultatem
swego rodzaju umowy z obywatelami. To właśnie stanowi tło teorii umowy społecznej tak bardzo cenionej w nowożytnej nauce o polityce. Oczywiście owej formy
kształtowania woli politycznej nie wolno pojmować w taki sposób, jak gdyby
parlament mógł postanowić wszystko, cokolwiek chce. Także zsekularyzowana
polityka i reguły prawne wymagają, żeby porządek demokratycznego państwa
prawa był zorientowany na człowieka oraz przysługujące mu prawa podstawowe.
Chrześcijaństwo ma w tym procesie rozwojowym swój – choćby nawet obciążony
napięciami – udział.
Rozwój ten – prowadzący aż do nowoczesnego porządku republikańsko-demokratycznego – doznawał w XIX i XX w. ciężkich wstrząsów. Nowoczesne państwo
konstytucyjne, ze swoimi ustrojowymi zabezpieczeniami opartymi na suwerenności ludu i swojej pluralistycznej, zróżnicowanej strukturze społecznej (industrializacja, kwestia społeczna, etniczna i religijna różnorodność) w praktycznie wszystkich
europejskich krajach – poszukuje swojej trwałości i duchowego zwornika, przede
wszystkim w idei narodowej. Naród i wartości narodowe jako czynniki tożsamości
zastępują zaginione, wyparte lub zapomniane religijno-etyczne idee jednorodności,
nawet jeśli w społeczności idee chrześcijańskie dalej żyją i działają.
Niewątpliwie wciąż działają tu jeszcze chrześcijańskie zasady legitymizujące
porządek polityczny. Nie powinniśmy zapominać, że w Niemczech ewangeliccy
książęta, władcy poszczególnych państw, aż do końca pierwszej wojny światowej,
jako suwereni byli jednocześnie najwyższymi biskupami krajowych kościołów.
Pierwsza wojna światowa ostatecznie pogrzebała chrześcijańskie monarchie i tym
samym zakończyła ścisły związek tronu i ołtarza, religii i polityki.
Okres międzywojenny, wraz z jego charakterystyczną cechą narodowych i nacjonalistycznych ideologii z jednej strony oraz komunistyczno-rewolucyjnych ruchów
z drugiej, doprowadził do największej katastrofy, jaką Europa kiedykolwiek przeżyła. Jest faktem, że to niemiecki narodowy socjalizm był przyczyną drugiej wojny
światowej. Nie wolno jednak nie dostrzegać ponadto i tego, że w tym okresie
w prawie wszystkich państwach europejskich panowały reżimy nacjonalistyczne,
autorytarne, faszystowskie, względnie bolszewickie. Za pomocą idei narodu rozbudzano na wiele sposobów narodową rywalizację; zaś wewnątrz państwa wiele
grup, wspólnot religijnych i etnicznych, które nie dawały się dopasować do ideologii narodowej jedności, było w imię narodu uciskanych, prześladowanych, deportowanych czy wręcz wyniszczanych.
Koniec drugiej wojny światowej przyniósł ze sobą – i to w wymiarze światowym
– nową wrażliwość i świadomość ogólnoludzkich wartości. Znalazło to swój wyraz
14
Rudolf Uertz
w idei Narodów Zjednoczonych, najpierw w Karcie z 1945 r. i w końcu w Deklaracji Praw Człowieka ogłoszonej przez Narody Zjednoczone w grudniu 1948 r.
Zgodnie z nimi przyszłe pokolenia winny zostać ustrzeżone przed plagą wojny. Co
więcej, powinny zostać stworzone odpowiednie warunki, a wśród nich zapewnienie sprawiedliwości, poszanowania zobowiązań traktatowych i innych źródeł prawa
narodów, jak również postęp społeczny i lepszy standard życiowy – jako to, co
prowadzi do większej wolności.
Karta Narodów Zjednoczonych jest wyrazem tych humanizujących idei i podstawowych zasad dotyczących porządku, z którymi w obliczu katastrofy wojennej
i możliwej wojny totalnej po 1945 r. rozpoczął się potężny liberalizujący i indywidualizujący ruch. Tylko na drodze wzmocnienia indywidualnych, przedpaństwowych, fundamentalnych praw i wolności, które w sposób oczywisty obejmują
również swobody polityczne i gospodarcze, widziano możliwość powściągnięcia
państw narodowych jako głównych aktorów polityki i uchronienia społeczeństwa
przed naruszeniem sfery prywatnej jednostek, rodzin i grup.
Z powodu hegemonicznej polityki Związku Sowieckiego, zniewolenia krajów
Europy Środkowo-Wschodniej oraz konfliktu Wschód – Zachód, tylko jedna część
Europy mogła cieszyć się nowym politycznym i gospodarczym porządkiem zgodnym z liberalnymi ideami praw człowieka i Kartą Narodów Zjednoczonych.
Wiadomo, co z tego wynikło.
Faktycznie, po 1945 r. miało miejsce w Europie Zachodniej silne ożywienie chrześcijaństwa, chrześcijańskich wartości i życia Kościoła. Na sprawowanych nabożeństwach pojawiały się znowu tłumy ludzi, przybywało kandydatów na księży w seminariach. Podobnie jak po pierwszej wojnie światowej, 1945 rok przyniósł silny
religijno-duchowy ruch na Zachodzie. W wielu krajach Europy chrześcijańskie partie
mogły przejąć kierownictwo i wpływać na politykę wewnętrzną, zewnętrzną i gospodarczą swoich państw. Mówiono o renesansie chrześcijańskich i prawno-naturalnych
idei oraz o rechrystianizacji, która wykraczała daleko poza kościelne ramy.
Odnowione po drugiej wojnie światowej chrześcijaństwo miało oczywiście
znaczący wpływ na europejskie działania, jak i na opinię o „chrześcijańskiej Europie”. Ale wychodząca od chrześcijan i chrześcijańsko-demokratycznych polityków
myśl europejska nie może przymykać oczu na to, że owe głosy przywołujące
chrześcijańską czy też zachodnią Europę nie pociągnęły za sobą żadnej rechrystianizacji narodowych lub międzynarodowych instytucji, lecz bardzo dobrze dostosowały się do zsekularyzowanego kształtu państw europejskich.
Warto zauważyć, że u początków ruchu europejskiego stoją trzej wierzący katolicy
– Robert Schuman, Konrad Adenauer i Alcide de Gasperi. Ich projekt integracji
15
europejskiej łączył w sobie twórczo z pewnością także chrześcijańsko-etyczne
i chrześcijańsko-kulturowe idee. Ale jednocześnie ich europejskie wartości, normy
prawne i cele instytucjonalne były przemieszane z praktycznymi, gospodarczymi
i politycznymi wyobrażeniami. Nośnikiem głównej idei europejskiego jednoczenia
i integracji jest wyobrażenie, że przekazanie narodowych kompetencji w dziedzinie
przemysłu wydobywczego, rynku rolnego oraz polityki naukowej i badań atomowych w ręce ponadpaństwowego europejskiego zwierzchnictwa, powinno uczynić
przyszłe wojny między europejskimi państwami czymś niemożliwym.
Także wtedy, gdy chrześcijanie, przede wszystkim w krajach stanowiących rdzeń
europejskiej integracji, to znaczy w Belgii, Holandii, Luksemburgu, Francji, Włoszech i Niemczech, zajmowali mocne społeczne i polityczne pozycje, byli oni
świadomi – i to zarówno wiodący politycy, jak i większość chrześcijan – że żyją
w zsekularyzowanym społeczeństwie, którego podstawę stanowią powszechne
prawa człowieka oraz normy państwowo-prawne. To, iż chrześcijaństwo miało
wielki udział w humanizowaniu europejskich narodów, jest czymś równie niewątpliwym, jak i okoliczność, że w rozwoju i modernizacji społeczeństwa, polityki
i prawa mieli także swój udział reprezentanci świeccy – filozofowie, prawnicy czy
twórcy kultury. Pluralistyczne, neutralne światopoglądowo państwo jest ojczyzną
wszystkich obywateli, należących do rozmaitych religii i grup etnicznych.
Pytania o chrześcijańską tożsamość Europy nie da się rozważyć bez uwzględnienia rozwoju nauki Kościoła. Drugi Sobór Watykański (1962–1965), opierając
się na nauce społecznej papieża Jana XXIII (Encyklika Pacem in terris, 1963),
stworzył podstawy do tego, by chrześcijanie mogli zaakceptować neutralne światopoglądowo i liberalne państwo konstytucyjne. W ten sposób został odrzucony
pomysł klerykalizacji, jak również rechrystianizacji państwa w sensie ustanowienia
„zasad katolickich” oraz jednolitej światopoglądowej dominacji ze strony Kościoła
i chrześcijaństwa. Nauka społeczna Jana Pawła II stanowiła dalsze rozwinięcie
takiego właśnie nauczania soborowego. Głoszony przez niego postulat chrystianizacji dotyczył wartości chrześcijańskich, a zarazem humanistycznych i uniwersalnych. Sobór rozróżnił jasno między tym, co czynią chrześcijanie jako członkowie
Kościoła, pozostając w związku ze swymi pasterzami, i tym, co robią na własną
odpowiedzialność we wspólnocie politycznej, a więc współzawodnicząc z innymi
światopoglądami, wyznaniami i ideami politycznymi.
Świat islamu nie zna takiego rozróżnienia między religią a polityką, między
wspólnotą opartą na religijnych normach a społecznością pluralistyczną, skazaną
na wolność wiary i sumienia. Stanowi to specyficzną cechę nowoczesnej europejskiej i zachodniej polityki oraz teorii politycznej. W związku z tym Europa jest
16
Rudolf Uertz
rzeczywiście postrzegana jako „klub chrześcijan”. Zarzut bycia takim klubem,
sformułowany w sposób krytyczny i ironiczny przez premiera Turcji, a więc kraju,
który – mimo swego naznaczenia islamem – pragnie przystąpić do Unii Europejskiej, musi jednak budzić zdziwienie. Recep Erdoğan chce bowiem wprowadzić
swój kraj do struktur unijnych, nie spełniając w sposób jawny tych warunków, które
dla Europy stanowią jej podstawowe wartości.
W Turcji do dziś nie została zagwarantowana wolność religii i sumienia zgodnie
z obowiązującymi w Europie kryteriami. Wciąż jeszcze państwo nie pozwala na
otwarcie prawosławnego seminarium w Istambule; ciągle szykanowani przez
państwo są nieliczni chrześcijanie, którzy w tym kraju przetrwali. Napotykają
urzędowe przeszkody, podobnie jak chrześcijańskie duchowieństwo. Mają oni
ogromne trudności w nabywaniu własności, remontowaniu swoich kościołów,
odprawianiu liturgii, kształceniu swoich duchownych czy utrzymywaniu własnych
organizacji kulturalnych i społecznych.
Pytanie – czy Turcja należy do Europy? – jest nieustannie dyskutowane na forum
publicznym w krajach Unii Europejskiej. Z niewiedzy czy politycznej ignorancji,
odnosząc się tu przede wszystkim do laickich sił w Unii, pomija się jeden istotny
punkt dotyczący kryteriów przystąpienia do niej. Państwo tureckie jest tak zorganizowane, że nie zna do dnia dzisiejszego rozdziału między religią a polityką.
Założyciel nowoczesnej laickiej Turcji Mustafa Kemal Atatürk – „ojciec Turków”,
jak go nazywano, zlikwidował w 1924 r. kalifat, i od tego czasu islam nie ma żadnej
samodzielnej władzy czy zwierzchnictwa religijnego. Rozdział między religią
a polityką nie został jednak przeprowadzony konsekwentnie, ponieważ samo
państwo tureckie za pomocą potężnego ministerstwa religii nadal sprawuje nadzór
nad islamem w kraju i za granicą, zachowując na przykład w swym ręku kontrolę
nad kształceniem imamów. Określanie się przez samą Turcję, że jest „państwem
laickim” jest tylko częściowo trafne. Możliwe do wyobrażenia przekazanie kompetencji państwowego zwierzchnictwa nad religią w ręce ugrupowań islamistycznych
oznaczałoby rewolucję, która bardzo szybko objęłaby cały polityczny islam we
wszystkich krajach islamskich.
W ten sposób słowa Erdoğana, który nazywa Europę „klubem chrześcijan”, nie
mogą być postrzegane inaczej niż jako niebezpieczna zabawa z religią widzianą
jako czynnik polityczny, którym ma on nadzieję zmiękczyć Europejczyków i Unię
Europejską, ze względu na ich o wiele bardziej swobodne obchodzenie się z religią,
ustrojem religijnym i religijnym nadzorem. Celem, którego możemy się tutaj
doszukiwać jest próba nakłonienia ich do tego, by kierując się wspaniałomyślnością,
17
patrzyli przez palce na główny nierozwiązany problem turecki i islamski – problem
laickości państwa.
Powyższe refleksje ukazują nam, że problemy graniczne między religią a polityką
stały się w ostatnich latach i dekadach realnym problemem dla społeczeństwa
i polityki, bynajmniej nie tylko ze względu na islam. W tym kontekście dostrzegamy,
że religia może uskrzydlać polityczną wolność – albowiem w odpowiednich
warunkach religia i polityka mogą się do siebie odnosić przyjaźnie. Ale też mogą
rodzić określone problemy. Jak się wydaje – stanowi to wystarczający powód, aby
namysł nad relacjami między religią a polityką rozwijać jako część nauki o polityce.
Albowiem politologia – jeśli chce pozostać aktualna – musi w coraz w większym
stopniu brać pod uwagę wszystkie kompleksowe i skomplikowane kwestie relacji
religii i polityki zarówno na poziomie narodowym, jak i międzynarodowym.
(z języka niemieckiego przetłumaczył Zbigniew Stawrowski)
SUMMARY
THIS ARTICLE IS an attempt to answer what European religious identity really is and how
Europeans understand and interpret the separation of church and state. Using the example
of Turkey declaring willingness to join the European Union, the author confronts two
different approaches and ways of thinking about this issue. The Christian culture is presented where the distinction between religion and politics is so widespread that the identification of the pluralist and lay society with Christian norms was abandoned a long time
ago. However, everything that is Christian also has its cultural aspect. The world of Islam,
on the other hand does not know the distinction between religion and politics, between
a community based on religious standards and a pluralist society condemned to freedom
of faith and conscience. Issues of borderline between religion and politics have become
a real problem for society and politics in recent years and decades, not only because of
Islam. In this context we notice that religion can inspire political freedom as in appropriate
conditions religion and politics can interact with each other on a friendly basis, but they
can also give rise to some specific problems.
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
Michał Gierycz
QUID PRO QUO RELIGII I POLITYKI. O DAWNYM
I WSPÓŁCZESNYM ZAPOŻYCZANIU KATEGORII
RELIGIJNYCH PRZEZ POLITYKĘ W EUROPIE*
WPROWADZENIE  RELIGIA A ROZUMIENIE POLITYKI
W POLITOLOGII EUROPEJSKIEJ KWESTIE religijne nie cieszą się szczególną
atencją. Polska nie stanowi wyjątku w tej materii1. Jak trafnie zauważył Joseph
Weiler w odniesieniu do badań nad procesem integracyjnym, właściwie w żadnej
z istotnych książek „o naturze integracji europejskiej, o jej przeszłości, założeniach
teoretycznych, ogólnym przebiegu […] nie odnajdziemy ani jednej wzmianki,
choćby najmniejszej aluzji do chrześcijaństwa”2. Nie inaczej jest w innych gałęziach
badań nad polityką. Darmo szukać w europejskiej literaturze politologicznej
odpowiedników prac będących na porządku dziennym w Stanach Zjednoczonych,
a analizujących wielorakie związki religii i polityki3.
* Publikacja powstała przy wsparciu finansowym Fundacji na rzecz Nauki Polskiej.
1
Choć, w rzeczy samej, mogłaby. Zwłaszcza, gdy weźmiemy pod uwagę tak religijność polskiego
społeczeństwa, jak również niewątpliwy udział Kościoła i, szerzej, religii w procesie zmian systemowych. Znamienne wydaje się, iż ta ostatnia kwestia – zupełnie oczywista dla Amerykanów (przykładowo były prezydent USA Bill Clinton w kontekście ruchu Solidarności zauważył, iż Gdańsk był
miejscem „where God and democracy were together at center stage”, [w:] M. Albright, The Mighty
and the Almighty, New York 2007, s. IX), po raz pierwszy została wnikliwie zanalizowana właśnie
przez badacza amerykańskiego: por.: G. Weigel, Ostateczna rewolucja, Poznań 1995.
2
J.H.H. Weiler, Chrześcijańska Europa, tłum. W. Michera, Poznań 2003, s. 24.
3
Dość wspomnieć w tym kontekście niedawną głośną książkę M. Albright, The Mighty and the
Almighty, New York 2007. O odległości myślenia w Europie i USA o roli religii w polityce świadczy
również fakt pojawiania się publikacji, których głównym celem jest wytłumaczenie Europejczykom
szczególnej pozycji religii w polityce USA – por.: S. Bates, God’s own country, London 2007, gdzie we
wstępie autor, Brytyjczyk, wyjaśnia, iż: „the purpose of this book is to try and explain to readers in
the UK […], how America comes to be the sort of religiosus place it is – an aspect of society that is
so like ours and yet that Europeans find hardest to understand”. I dalej: „So alienated are many Eu-
Quid pro quo religii i polityki
19
Źródła swoistej „religijnej katarakty” europejskiej politologii trafnie zdiagnozował Ernst Wolfgang Böckenförde. Zwraca on uwagę, iż choć „przez tysiąclecia
myślenie i teorie porządku politycznego w społeczeństwie były związane z wyobrażeniami religijnymi, a w czasach chrześcijańskich – również teologicznymi”4, to
współczesna nauka o polityce wywodzi się z charakterystycznego dla przełomu
XIX i XX w. rozumienia naukowości, wedle którego „nauki polityczne i społeczne
miały się opierać wyłącznie na racjonalnych, empirycznie weryfikowalnych stwierdzeniach i na gruncie tego założenia poznawać i wyjaśniać zjawiska społeczne
i przejawy porządku”5. W konsekwencji swej genezy, politologia „wzięła w nawias”
pytanie o Boga, stając się „nauką ateistyczną we właściwym znaczeniu”6. Böckenförde zwraca jednak uwagę, iż pozostając na gruncie osiągnięć nauki przyznać
trzeba, iż „kwestia Boga pozostaje pytaniem otwartym”. W konsekwencji, nie można
jej pominąć w ramach teorii politycznej7. Nie polemizując z tą trafną uwagą,
zauważyć również warto, iż sam fakt istnienia religii jako istotnego, a niekiedy
wręcz podstawowego elementu tożsamości indywidualnych i zbiorowych, powoduje, iż politologia nie może ignorować tego fenomenu w procesie wyjaśniania
zjawisk politycznych, bez narażenia się na groźbę bezzasadnie zawężonego lub
wręcz błędnego diagnozowania i wyjaśniania badanych zjawisk. Dodajmy ponadto,
iż aprioryczna negacja znaczenia teologii, czy szerzej, religii dla teorii politycznej
oznaczałaby odcięcie się od, już dziś klasycznych, prac z zakresu nauki o państwie
i polityce (vide dzieła Webera czy Schmitta). Tymczasem, jak zwraca uwagę przywołany powyżej Böckenförde, już ich naukowa doniosłość stanowi wystarczający
powód, dla którego nie można zaakceptować „wykluczenia teologii z teorii politycznej i zerwania z nią relacji. Należy raczej uznać ją za czynnik teorii politycznej,
którego nie należy pomijać – i to nie tylko teorii spekulatywnej, ale właśnie opartej
na doświadczeniu”8.
ropeans from current Bush administration that some assume that its strange deployment of religious
rhetoric and its occasional pursuit of religiously motivated policies is some novel aberration in US
life […] What I’m hoping to show in this book is that US religion’s relationship with politics did not
start with George W. Bush […] Indeed, it is quite possible to trace very similar strands in US thought
and society stretching right back to the Pilgrim Fathers”.
4
E.W. Böckenförde, Teoria polityki a teologia polityczna. Uwagi na temat ich wzajemnego stosunku,
„Teologia Polityczna” 2005–2006, nr 3, s. 301.
5
Ibidem, s. 302.
6
Ibidem.
7
Ibidem.
8
Ibidem, s. 303.
20
Michał Gierycz
Przyjmując powyższe założenie, chciałbym w niniejszym artykule zająć się
charakterystycznym dla polityki w Europie fenomenem quid pro quo. Warto
poczynić w tym miejscu jedną uwagę semantyczną. O ile formuła qui pro quo jest
dziś synonimem nieporozumienia, o tyle zastosowana w tytule artykułu formuła
quid pro quo znaczy po prostu tyle co „coś (dane, otrzymane) za coś innego”9.
W tym znaczeniu formuły tej używa Ernst Kantorowicz, definiując ją w ramach
teorii politycznej jako proces „przejmowania pojęć teologicznych w celu zdefiniowania państwa”10. Chciałbym przyjrzeć się temu procesowi w odniesieniu do
europejskiej polityki „wczoraj i dziś”.
Niniejszy artykuł ma dwa podstawowe cele. Po pierwsze, chciałbym pokrótce
pokazać, iż polityka europejska od swych początków – a zatem od monarchii
średniowiecznych – zapożyczała pojęcia religijne w celu zdefiniowania podstawowych instytucji wspólnoty politycznej. Odwołanie się do klasycznych, ale w istocie
mających wciąż nikłe przełożenie na refleksję nad europejską polityką, prac Ernsta
Kantorowicza i Carla Schmitta11 powinno pozwolić ukazać, w jaki sposób chrześcijańskie pojęcia pomagały kształtować nasze myślenie o państwie, tak „przed
wiekami”, jak i całkiem niedawno – w odniesieniu do państwa narodowego.
Drugi cel niniejszego artykułu odnosi się do współczesnej sytuacji politycznej.
Wykorzystując odnalezione u Schmitta i Kantorowicza instrumentarium badawcze,
chciałbym, w odwołaniu do prowadzonych przeze mnie badań12, pokusić się o zarys
odpowiedzi na pytanie o to, czy również dziś, w odniesieniu do najnowszego
politycznego organizmu – Unii Europejskiej, tworzonej w znacznym stopniu już
w „postchrześcijańskim” świecie, można zaobserwować, charakterystyczne dla
wielowiekowej tradycji europejskiej polityki, zjawisko zapożyczania pojęć teologicznych w celu zdefiniowania wspólnoty politycznej.
9
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, http://www.slownik-online.
pl, odczyt z dn. 9.11.2009.
10
E. Kantorowicz, Dwa ciała króla. Studium ze średniowiecznej teologii politycznej, tłum. M. Michalski, A.Krawiec, Warszawa 2007, s. 15.
11
Dość zauważyć, iż zazwyczaj są to prace w ogóle nieprzywoływane w toku edukacji studentów
w ramach kształcenia politologicznego.
12
Prowadzonych w ramach objętych grantem Ministerstwa Nauki prac nad doktoratem, których
owocem jest opublikowana niedawno książka Chrześcijaństwo i Unia Europejska. Rola religii w procesie
integracji europejskiej, Kraków–Warszawa 2008.
21
RELIGIA A INSTYTUCJE POLITYCZNE  WNIOSKI ZE STUDIÓW
NAD MONARCHIĄ I PAŃSTWEM NARODOWYM
W odniesieniu do monarchii średniowiecznej zjawisko quid pro quo analizuje
wspomniany Ernst Kantorowicz. Wskazując na szeroki wachlarz wzajemnych
zapożyczeń Kościoła i państwa w okresie średniowiecza, swoją książkę poświęca,
utrzymującej się w Anglii przez długie wieki, formule „dwóch ciał króla”. Formuła
ta, dodajmy, odegrała niebagatelną rolę w historii Anglii podczas sądu nad Karolem
Stuartem. Jak zauważa E. Kantorowicz uśmiercono tam „jedynie” ciało naturalne
„bez wywierania większego wpływu czy czynienia nieodwracalnej szkody Królewskiemu ciału wspólnotowemu”13.
Jak można było pozbawić życia króla, a jednocześnie zachować jego ciało przy
życiu? By to zrozumieć, warto wsłuchać się w głos angielskich prawników z XVI w.
Twierdzili oni, iż „Król ma w sobie dwa Ciała, a mianowicie ciało naturalne i Ciało
wspólnotowe. Ciało naturalne (jeśli jest rozważane samo w sobie) jest ciałem
śmiertelnym, podlegającym wszystkim niemocom, które przynależą mu z natury
lub z przypadku […] Ale jego Ciało wspólnotowe jest Ciałem, którego nie można
zobaczyć czy dotknąć, składającym się z polityki i rządu i przeznaczonym do
kierowania ludem i zarządzania dobrem publicznym. To Ciało zupełnie pozbawione
jest […] naturalnych skaz i niedojrzałości”14. W konsekwencji, Król nie może
czynić „rzeczy grzesznych i złych […] gdyż wszystkie te władze pochodzą z niemocy […], podczas gdy święte duchy i anioły […] posiadają więcej władzy niż my.
Tak więc władza króla jest większa”15. Gdyby ktoś chciał wyrazić wątpliwość względem powyższej implikacji, zwracając uwagę, iż jednak ciało naturalne może pchać
Króla w stronę słabości, spotkałby się z radykalnym i głęboko uzasadnionym
sprzeciwem prawników. W toku swych jurydycznych analiz doszli oni bowiem do
niepodważalnego wniosku, iż choć Król ma dwa ciała, to jednak „Jego Ciało wspólnotowe, które zostało przyłączone do ciała naturalnego, usuwa niedoskonałości
ciała naturalnego […] gdyż jest większe”16, zgodnie z zasadą quia magis signum
trachit ad se minus dignum. Dodajmy jeszcze, dla pełniejszego zarysowania teologicznych analogii w angielskiej jurysprudencji, iż samobójstwo jednego z poddanych było uznawane nie tylko za zbrodnię względem Natury [jako sprzeczne
13
14
15
16
E. Kantorowicz, op.cit., s. 18.
Ibidem, s. 5.
Ibidem, s. 6.
Ibidem, s. 7.
Michał Gierycz
22
z prawem do przetrwania i życia] i Boga [sprzeczne z szóstym przykazaniem], ale
również za poważne przestępstwo względem króla, który w konsekwencji takiego
czynu „był Głową, która straciła jeden ze swych mistycznych członków”17.
Nie wnikając w szczegóły definicyjne dwóch ciał Króla, które angielska doktryna
rozwinęła w sposób zaiste imponujący18, zauważyć trzeba, iż:
– spekulacje angielskich prawników w odniesieniu do podstawowych instytucji
politycznych mają charakter krypto-teologiczny. Jak podkreśla E. Kantorowicz,
„wystarczy tylko zastąpić dziwaczny obraz Dwóch Ciał odpowiedniejszym
terminem teologicznym Dwóch Natur, aby w przejmujący sposób odczuć, że
analizowany język elżbietańskich prawników wykorzystuje stylistykę teologiczną”19;.
– Kluczowe pojęcia dla nauki o państwie zapożyczone są tutaj z teologii. Jak
zauważa w podsumowaniu interesującej nas tu części swojej analizy Kantorowicz, „doktryna teologiczna oraz stwierdzenia prawa kanonicznego uczące,
iż Kościół […] stanowi »corpus misticum, którego głową jest Chrystus« zostały
ewidentnie przeniesione przez prawników ze sfery teologicznej na obszar
państwa, którego głową jest król”20. I jak podkreśla w podsumowaniu dalszej
analizy: „Juryści przenieśli na Księcia i państwo najistotniejsze społeczne,
organiczne i korporacyjne elementy, służące zwykle do wyjaśniania relacji
między Chrystusem a Kościołem, to jest: Chrystus jako oblubienica Kościoła,
jako głowa mistycznego ciała oraz Chrystus stanowiący ciało mistyczne”21.
Zatrzymajmy na moment refleksję nad monarchią średniowieczną i przenieśmy
się do refleksji nad państwem narodowym. Zdumiewająco podobną do Kantorowicza obserwację poczynił Carl Schmitt w odniesieniu do państwa narodowego.
W swojej Teologii politycznej udowadnia on tezę, iż „wszystkie istotne pojęcia
z zakresu współczesnej nauki o państwie to zsekularyzowane pojęcia teologiczne”22.
Analogia pojęciowa oznaczała przy tym dla niego, iż znaczenia przypisywane
danemu pojęciu prawnemu we wspólnocie politycznej odpowiadają w swej struk-
17
Ibidem, s. 12.
W pewnym miejscu swoich rozważań Kantorowicz niejako sprawdza „królewskie credo”
w kontekście jego „ortodoksyjności”. Doktryna Dwóch Ciał Króla przechodzi niemal bez szwanku,
wykazując jedynie pewne zagrożenie monoteletyzmem. Por.: ibidem, s. 14–15.
19
Ibidem, s. 13
20
Ibidem, s. 12.
21
Ibidem, s. 176.
22
C. Schmitt, Teologia polityczna i inne pisma, tłum. M. Cichocki, Kraków–Warszawa 2000,
s. 60.
18
23
turze i treści pojęciu teologicznemu. Carl Schmitt ukazuje to wyraźnie na przykładzie idei państwa. Dowodzi, iż koncepcja państwa sekularyzuje ideę wszechmocnego Boga, odwzorowując jego wszechmoc, wszechobecność, jedność natury
w wielości osób czy wreszcie miłosierdzie. Jak zauważa, „państwo ingeruje w każdą
sprawę: raz jako deus ex machina, mocą pozytywnego prawodawstwa, aby rozstrzygnąć daną kontrowersję […] innym znów razem jako uosobienie miłosierdzia
i dobrotliwości, za sprawą ułaskawienia lub amnestii okazując wyższość wobec
swych własnych praw. W każdym przypadku mamy do czynienia z tą samą niewytłumaczalną jednością państwa, które jest prawodawcą, wykonawcą praw, strażnikiem, instancją łaski i zarazem opiekunem”23. A zatem znaczenia zawarte w pojęciu
Boga i sama struktura tego pojęcia w sposób ewidentny posiadają swe analogie
w pojęciu państwa24. Schmitt, podobnie jak Kantorowicz, zauważa kryptoteologiczny język nauki o państwie, jak również, wychodząc od zauważenia analogii
pojęciowych, stawia tezę o zapożyczeniu kluczowych dla konstrukcji politycznej
pojęć z obszaru religii.
Dodać trzeba, iż ani Kantorowicz, ani Schmitt nie ograniczają analizy zapożyczenia do zdiagnozowania analogii pojęciowej czy treściowej. Obaj poszukują
możliwych kanałów transmisji. Żaden z nich nie przyjmuje w tej materii przesadnie prostych rozwiązań. Przykładowo, choć Kantorowicz stwierdza, iż „stosowanie
kryptoteologicznego żargonu nie było cechą konkretnego prawnika okresu Tudorów ani też nie ograniczało się do małej grupy sędziów”25, a wręcz przeciwnie, było
zjawiskiem powszednim i powszechnym, to podkreśla jednocześnie, iż nie należy
z tego wnioskować, „że prawnicy świadomie zapożyczali z dokumentów wczesnych
soborów”26. Podobnie Schmitt, choć zauważa zarysowaną powyżej analogię pojęć,
podkreśla, iż nie chodzi o proste odwzorowania. W pewnym miejscu pisze wprost:
„nie można uznać za dobry przykład teologii politycznej argumentacji, „zgodnie
z którą XVII-wieczna monarchia potraktowana została jako polityczna realność
odzwierciedlająca kartezjańskie pojęcie Boga”27.
Schmitt proponuje inne wyjaśnienie zapożyczenia. Jak pisze, zgadza się „z takim
poglądem, który mówi, że historyczno-polityczna treść monarchii odpowiada
stanowi świadomości ludzi w Europie Zachodniej w owych czasach, a prawna
forma tej historycznej i politycznej rzeczywistości wyrażała się w pojęciu, którego
23
24
25
26
27
Ibidem, s. 62.
Ibidem, s. 64.
Ibidem, s. 15.
C. Schmitt, op.cit., s. 68.
Michał Gierycz
24
struktura zgadzała się ze strukturą pojęć metafizycznych”28. Schmitt uważa zatem,
że pojęcia religijne zostają niejako zapośredniczone i pojawiają się w systemie
prawnym państwa poprzez pojęcia polityczne danej społeczności. Teologiczne
analogie pojawią się zaś dlatego, iż pojęcia polityczne zasadzają się na określonej
świadomości religijnej – stanowiącej najgłębszą podstawę dla struktury tworzonych
pojęć politycznych. Wykorzystanie treści religijnych następuje zatem niebezpośrednio, ale pośrednio. Sekularyzacja pojęć religijnych związana jest z wypowiedzeniem ich treści w kategoriach politycznych, co następuje wskutek określonego
ukształtowania świadomości społecznej. Dla Schmitta, uznającego, iż państwo rodzi
się w efekcie wojen religijnych, a zatem w momencie, gdy naczelne idee kształtujące
społeczne postrzeganie świata mają charakter religijny, powyższe wyjaśnienie
wyczerpywało zagadnienie.
Analiza Kantorowicza, która niewątpliwie nie przeczy przekonaniu Schmitta
o pośredniości zapożyczenia, zwraca naszą uwagę na jeszcze inny element w procesie transmisji pojęć i znaczeń z religii do polityki. Mianowicie, Kantorowicz
podkreśla w kontekście analizowanego przezeń problemu, iż „nie można […]
wykluczyć możliwości, że w celu wzmocnienia władzy królewskiej w Anglii Tudorów przeniesiono tam w sposób bezpośredni i wprowadzono pojęcie korporacyjności oraz inne terminy definiujące władzę papieską”29. Kantorowicz wskazuje
w ten sposób, iż proces transmisji pojęć religijnych może się dokonywać niejako
„bezpośrednio”. Nie w tym jednak sensie, iż dane pojęcia przenoszone jest wprost
z teologii. Chodzi mu raczej o to, iż możemy mieć do czynienia z wykorzystaniem
przez politykę pojęć zsekularyzowanych czy częściowo zsekularyzowanych w łonie
samego Kościoła. Kantorowicz opisuje szczegółowo ten proces na przykładzie
pojęcia corpus misticum, które – przypomnijmy, juryści angielscy zapożyczyli dla
opisu ciała królewskiego30.
28
Ibidem, s. 64.
30
Kantorowicz wskazuje, iż pojęcie corpus misticum, pierwotnie oznaczające Eucharystię – konsekrowaną Hostię, z czasem przeniesione zostaje na wspólnotę Kościoła, a następnie – ciągle w łonie
Kościoła – zamienia się w „abstrakcję prawną”, „osobę mistyczną”, pojęcie przypominające albo nawet
synonimiczne z „osobą fikcyjną” […] którą juryści wprowadzili do myśli prawniczej, a którą można
odnaleźć u podstaw tak wielu teorii politycznych średniowiecza”. Spostrzeżenie Kantorowicza odsłania
zatem, iż również Kościół może mieć swój istotny udział w procesie zapożyczania pojęć. Nie tyle
w sensie ich tworzenia (to oczywiście też), ile wstępnej sekularyzacji, ułatwiającej „przechwycenie”
danego pojęcia przez świecką przestrzeń.
29
25
Podsumujmy poczynione dotychczas ustalenia.
Po pierwsze, analizy Schmitta i Kantorowicza – wykazujące zapożyczenia z religii (teologii) do polityki pojęć kluczowych dla nauki o państwie – odsłaniają, iż
w swych fundamentach europejska polityka pozostawała w szczególnym związku
z religią; a zatem, iż związek polityki i chrześcijaństwa w Europie to coś dużo
głębszego i istotniejszego niż model „sojuszu tronu z ołtarzem”. W świetle przedstawionych analiz widać wyraźnie, iż w religii odkrywamy podskórny nurt kształtujący nie tylko moralność, ale również nasze rozumienie państwa i instytucji
politycznych.
Po drugie, odwołując się do naszkicowanych powyżej analiz, odkryć możemy
metodę badawczą pozwalającą śledzić religijne zapożyczenia w polityce. Fakt
zapożyczenia wiąże się w pierwszym rzędzie z odkryciem analogii pojęć. Tym
niemniej, wydaje się, iż w nawiązaniu do prac przywołanych autorów wyróżnić
należy jeszcze dwa warunki uznania jej za zapożyczenie: po pierwsze, stwierdzenie
wcześniejszego występowania danego pojęcia w przestrzeni religijnej niż politycznej; po drugie, odkrycie kanałów transmisji z jednej przestrzeni do drugiej.
Droga zapożyczenia wieść może niejako trzema kanałami. Po pierwsze – poprzez
kulturę, świadomość danego społeczeństwa. Wyznacza ona, jak się wydaje, na ile
zapożyczane pojęcia są pojęciami osiowymi danego systemu politycznego31. Do
zapożyczenia, po drugie, przyczynić się może Kościół dokonując wstępnej sekularyzacji. Warto, myśląc już w kontekście dalszych analiz, zwrócić uwagę, iż począwszy od końca XIX w. Kościół, szukając dróg komunikacji ze świeckim państwem,
wypracował tzw. katolicką naukę społeczną (KNS), która czerpiąc inspirację z teologii, próbuje niejako „z definicji” sekularyzować nauczanie Kościoła: wypowiadać
je w języku nauk świeckich tak, by mogło zostać przyjęte niezależnie od stanowiska
religijnego. W procesie dokonywania zapożyczenia dostrzec wreszcie trzeba trzeci,
niezbędny element: niebagatelną rolę odgrywali w nim politycy/prawnicy, którzy
ostatecznie formułowali dane pojęcie w języku polityki i prawa. Konkludując, uznać
wypada, iż proces transmisji kategorii religijnych do polityki przebiegać może
trzema kanałami: kulturowym, eklezjalnym i politycznym.
31
Schmitt podkreślał, iż w XX w. niemożliwe byłoby stworzenie analizowanej przezeń idei
państwa, a wręcz, iż państwo umiera. Zwracał w ten sposób uwagę na wymywanie się źródłowej dla
tej idei świadomości religijnej. Por.: P. Kaczorowski, Państwo w czasach demokracji, Warszawa 2005,
s. 307.
26
Michał Gierycz
RELIGIA A ZASADY SYSTEMOWE UNII EUROPEJSKIEJ 
ZARYS PROBLEMATYKI32
Czas zadać pytanie o najnowsze dzieło europejskiej polityki – Unię Europejską.
Przypomnijmy, by móc podążać za Schmittem i Kantorowiczem w odkrywaniu
quid pro quo musimy najpierw dostrzec możliwość zapożyczenia z obszaru religii
jakiejś istotnej zasady porządku politycznego. W konsekwencji, zacząć wypada od
pytania o to, czy porządek polityczny UE daje nam po temu jakiekolwiek przesłanki.
Pozostawiając na boku, jasno wyrażoną przy okazji dyskusji nad Traktatem Konstytucyjnym, niechęć elit europejskich do odwoływania się expressis verbis do
dziedzictwa chrześcijańskiego w procesie określania tożsamości Unii, zauważmy,
iż niektóre z jej zasad przewodnich określane są mianem „zasad kościelnych”, nawet
przez polityków europejskich dalekich od związków z Kościołem. Dość przywołać
w tym kontekście wypowiedź Giscarda d’Estaign na temat zasady pomocniczości.
Publicznie twierdził on, iż jest to zasada wymyślona przez Kościół katolicki33.
Z drugiej strony, zauważyć można, iż pewne zasady działania Unii Kościół traktuje
jako pokłosie swojego dziedzictwa. Kwestia solidarności jest tu zupełnie oczywista34.
Warto jednak zauważyć, że dotyczy to również zasady jedności w różnorodności.
W Ecclesia in Europa Jan Paweł II wskazywał, iż to od Kościoła katolickiego
„pochodzi wzorzec istotnej jedności w różnorodności kulturowych form wyrazu
[…] poczucie tego, co jednoczy, ponad tym, co różni”35. Nie szukając zatem w tym
miejscu innych tropów36, przyjrzyjmy się pokrótce jedynie dwóm zasadom: pomocniczości i jedności w różnorodności, które inter alia zdają się naprowadzać na
fenomen analogii pojęciowej. Za ich wyborem przemawia fakt, iż właśnie te zasady,
w przeciwieństwie na przykład do solidarności, wprowadzone zostały do polityki
32
Paragraf ten nawiązuje do mojej książki Chrześcijaństwo i Unia Europejska. Rola religii w procesie integracji europejskiej, Kraków–Warszawa 2008, gdzie znacznie bardziej szczegółowo analizuję
naszkicowaną tu jedynie problematykę.
33
Valery Giscard d’Estaing, Europa pod ścianą, wywiad Jędrzeja Bieleckiego, „Rzeczpospolita”
26/27.11.2005.
34
Por.: Commisio Episcopatuum Communitatis Europensis, Solidarity is the soul of European
Union, http://www.comece.org/upload/pdf/com_solidar_040424_en.pdf, odczyt z dn. 5.03.2007.
35
Jan Paweł II, Adhortacja apostolska ‘Ecclesia in Europa’ Ojca Świętego Jana Pawła II do biskupów,
do kapłanów i do diakonów, do zakonników i do zakonnic oraz do wszystkich wiernych świeckich po
synodzie biskupów o Jezusie Chrystusie, który żyje w Kościele jako źródło nadziei dla Europy (dalej:
Ecclesia in Europa), [116], [w:] Adhortacje apostolskie Ojca Świętego Jana Pawła II, t. 2, Kraków 2006,
s. 719.
36
Na temat zasady solidarności piszę szeroko we wspomnianej wyżej książce.
27
unijnej expressis verbis dopiero w latach 90. wraz z przekształcaniem się EWG
w Unię Europejską, a zatem w momencie, gdy definitywnie zakończony był etap
konsensusu wśród elit europejskich odnośnie wartości chrześcijaństwa i wywodzących się zeń zasad dla procesu integracyjnego37.
Na wstępie dostrzec trzeba, iż obydwie z analizowanych zasad na długo przed
pojawieniem się w Unii stanowiły przedmiot refleksji i praktyki Kościoła. Zasady
pomocniczości nie można zrozumieć bez odniesienia do antropologii chrześcijańskiej i związanej z nią podmiotowości człowieka38. Analiza jej treści jest w literaturze naukowej nieodmiennie związana z definicją podaną przez Piusa XI39, stanowiącą jeden z „kamieni milowych” katolickiej nauki społecznej. Przedstawia się ją
w ramach KNS jako zasadę prawnonaturalną, odnoszącą się do wszystkich form
życia społecznego. Ma ona na celu chronienie podmiotowości człowieka poprzez,
z jednej strony, gwarantowanie pierwszeństwa jemu i wspólnotom mu najbliższym
w działaniu na rzecz dobra wspólnego; z drugiej strony, gwarantowanie pomocy
„wyższych” poziomów społecznych w sytuacji, gdy jednostka (lub wspólnota niższego rzędu) nie jest w stanie wypełnić istotnych dla dobra wspólnego działań.
Jedność w różnorodności stanowi zasadę kulturowej tożsamości Kościoła.
Odnosi się ją do jedności wiary w różnorodności kulturowych form jej wyrazu
i łączy dziś głównie z pojęciem inkulturacji, a niegdyś m.in. akomodacji. Zasada ta
wyraża przekonanie, iż jedność Kościoła nie oznacza jednolitości, uniformizmu.
Za o. de Lubac powiedzieć można, iż chodzi tu raczej o „pluriformizm”. Jedność
w różnorodności wskazuje zatem w Kościele na fakt, iż niezmienny kanon wartości może być rozmaicie (pod względem formy) „inkarnowany” w poszczególnych
kulturach40.
Biorąc pod uwagę ogólne rozumienie powyższych zasad w Unii, a przede wszystkim przedmiot, do którego się je odnosi, stwierdzić można, iż dostrzegalne
są w prawie unijnym istotne analogie z rozumieniem tych zasad na gruncie katolicyzmu. Odwołując się do Traktatów po modyfikacjach Traktatu Lizbońskiego,
bez trudu zauważyć można, iż pomocniczość uznana jest w Unii za zasadę systemową i odnoszona do poszanowania podmiotowości obywatelskiej i kompetencji
37
Co było na swój sposób specyfiką sytuacji lat 50. Por.: R. Schuman, Dla Europy, Kraków
2003.
38
Por.: M. Spiecker, Zasada pomocniczości: podstawy antropologiczne i konsekwencje polityczne,
„Społeczeństwo” 1995, nr 1.
39
W. Böttcher, J. Krawczynski, Europas Zukunft: Subsidiaritaet, Aachen 2000, s. 22.
40
Por.: M. Gierycz, „United in Diversity”: The Church’s Experience and the European Union’s
Identity Motto, „European Diversity and Autonomy Papers” 02/2008, EURAC – Bolzano.
Michał Gierycz
28
bliższych obywatelowi poziomów władzy, jak również, iż odnosi się do wszystkich
poziomów życia wspólnotowego41. Jedność w różnorodności odnosić natomiast
można zasadnie do kulturowej tożsamości Unii, opartej o jedność wokół europejskich wartości (a zatem swoistego europejskigo credo) i różnorodności form kulturowych (kultur narodowych)42. Szczególna atencja wobec zasad i wartości
europejskich43 pozwala przy tym uznać, że istnieje swoiste aksjologiczne credo
integracji. Unia, uznając prawo Państw Członkowskich do kierowania się własnymi
kanonami aksjologicznymi, wymaga minimalnego poszanowania wspólnych
wartości44. W konsekwencji, europejska różnorodność prezentować się zdaje w myśl
Traktatów nie tylko jako specyficzność w sprawach kultury czy języka, ale również
jako pełnoprawność rozmaitych inkarnacji uniwersalnych (przynajmniej w kontekście europejskim) zasad aksjologicznych w ramach różnorodnych tożsamości
państw narodowych. Stopień możliwej różnorodności jest przy tym ograniczony
przez owe fundamentalne zasady i wartości.
Dostrzegając generalne podobieństwo treściowe analizowanych zasad w porządku politycznym i teologicznym, zauważyć przy tym trzeba, iż nieco głębsze
wejrzenie w rozumienie tych zasad w prawie unijnym, wskazuje, iż ich interpretacja w Unii nie jest po prostu adaptacją pojęć teologicznych czy etycznych
w porządku politycznym, lecz że występują istotne semantyczne różnice między
eklezjalnym i politycznym ujęciem analizowanych zasad. Nie wnikając w tym
miejscu w szczegóły45, zwróćmy uwagę na najistotniejsze rozbieżności.
Pomocniczość, w świetle polizbońskiej definicji zawartej w art. 5 TUE46 (nieodbiegającej zasadniczo od tej zawartej uprzednio w art. 5 TWE), wbrew deklaracjom z preambuły tego samego Traktatu, skoncentrowana jest nie tyle wokół
podmiotowości obywateli, ile wokół efektywności działań wspólnotowych. W konsekwencji zamiast wspierać czy gwarantować rozwój kompetencji niższego szczebla (co jest niejako sercem pomocniczości), wspiera przenoszenie kompetencji na
41
Por.: M. Gierycz, Zasada pomocniczości w Traktacie z Lizbony – źródła i znaczenie modyfikacji,
[w:] M. Brzezińska, R. Zenderowski, Traktat Lizboński – co po Irlandii?, Warszawa 2009.
42
Por.: M. Gierycz, „United in Diversity”…
43
Zwróćmy uwagę, iż m.in. jedyny wprowadzony przez TL passus w preambule TUE dotyczy
właśnie wspólnych wartości, ponadto Traktat ten wprowadza w art. 2 TUE katalog wartości unijnych,
jak również nadaje status prawa pierwotnego Karcie Praw Podstawowych.
44
Por.: S. Hambura, M. Muszyński, Karta Praw Podstawowych z komentarzem, Bielsko-Biała 2001,
s. 36.
45
Czynię to szerzej w książce Chrześcijaństwo i Unia Europejska…, op.cit., r. III i IV.
46
Por.: Wersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej
C 115/13 z 9.05.2008.
29
szczebel unijny47. Charakterystyczne, iż obowiązuje ona jedynie w obszarze kompetencji dzielonych – a zatem z definicji nie odnosi się do obszarów już przez Unię
przejętych. W istocie jej dynamika wydaje się być jednokierunkowa48 i w gruncie
rzeczy sprzeczna z podstawową intuicją klasycznie rozumianej pomocniczości.
W odniesnieniu do jedności w różnorodności zauważyć natomiast trzeba, iż
koncepcja „inkarnacji aksjologii” zakłada istnienie metafizyki wartości, charakterystycznej dla konstrukcji metapolitycznych stojących u podstaw systemu konstytucyjnego państwa narodowego. Tymczasem, w Unii Europejskiej wartościom nie
przypisuje się ontologicznego statusu obiektywnie istniejących własności, a jedynie
status kulturowo-historyczny. Szczególnie wyraźnie widać to właśnie w Traktacie
Lizbońskim, w którym podstawowe wartości (w tym prawa człowieka) w myśl
preambuły ugruntowane są nie tyle w godności osoby, ile w „kulturowym, religijnym i humanistycznym dziedzictwie Europy”49. W kontekście jedności w różnorodności oznacza to, iż wspomniane aksjologiczne credo integracji jest w swej
istocie czymś plastycznym, zmiennym, mogącym zostać istotnie zredefiniowanym
w przyszłości. W pewnym sensie jest nie tyle „wyznawane”, co „tworzone”; przypominać się zdaje nie tyle „skałę”, ile raczej „piasek” – nawet jeśli jeszcze nie całkiem
sypki.
Mając w pamięci owe różnice, tym bardziej zapytać trzeba o kanały transmisji.
Kanał kulturowy jest na swój sposób oczywisty. Nawet najbardziej zeświecczone
społeczeństwa europejskie wciąż jeszcze pozostają pod wpływem skutków wielowiekowej ewangelizacji50. Tym niemniej, w aksjologicznym credo Unii odbijać się
zdają najmocniej zmiany w świadomości moralnej współczesnych społeczeństw,
których reprezentanci formowali aksjologiczny kodeks Unii. Występujący w Karcie
Praw Podstawowych zakaz jednej jedynie formy klonowania51 wynikać się zdaje
m.in. z faktu, iż w niektórych państwach Unii dopuszczalne jest tworzenie hybryd
ludzko-zwierzęcych52. Podobnie, następująca w KPP redefinicja małżeństwa (nie
47
Zob.: M. Gierycz, Zasada pomocniczości w Traktacie z Lizbony…
W tym kontekście warto zwrócić uwagę, iż w ramach kompetencji dzielonych niektóre kompetencje oznaczone są klauzulą „wykonywanie tych kompetencji [przez Unię – MG] nie może doprowadzić do uniemożliwienia Państwom Członkowskim wykonywania ich kompetencji”, zdającą
się świadczyć o przewidywanym przez twórców Traktatu potencjalnym kierunku przepływu kompetencji „ku górze” pod rządami zasady pomocniczości.
49
Por.: Preambuła, [w:] Wersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej, Dziennik Urzędowy
Unii Europejskiej C 115/13 z 9.05.2008.
50
Por.: J. Ratzinger, Europa. Jej podwaliny dzisiaj i jutro, tłum. S. Czerwik, Kielce 2005, s. 9–42.
51
Chodzi o klonowanie reprodukcyjne.
52
P. Mazurkiewicz, Wokół Karty…
48
Michał Gierycz
30
odnosząca go już w sposób konieczny do relacji mężczyzny i kobiety) ma swoje
źródła w odmiennym traktowaniu związków homoseksualnych w poszczególnych
państwach członkowskich. Rzec zatem można, iż, z jednej strony, aksjologiczne
credo Unii zdaje się nas informować o kulturowej kondycji Starego Kontynentu;
z drugiej zaś odsłania fakt, jak istotną rolę w modyfikacjach znaczeń zasad zapożyczanych z refleksji religijnych odgrywać może sam unijny proces polityczny,
w którym ostateczny kształt prawa wynika z kompromisu między kilkudziesięcioma państwami członkowskimi. Prześledźmy to bliżej na przykładzie zasady
pomocniczości.
Zasada pomocniczości, jak już wskazano powyżej, została wstępnie zsekularyzowana w ramach katolickiej nauki społecznej, która dostosowała ją do potrzeb
demokratycznego systemu politycznego. Na jej zastosowanie, choć nie zawsze
przywołując samą nazwę, w odniesieniu do procesu interacyjnego wskazywał na
długo przed Maastricht Kościół katolicki. Do dyskursu politycznego w UE wprowadził ją na dobre Helmut Kohl53. Niemieckie stanowisko w sprawie pomocniczości na konferencji międzyrządowej odzwierciedlało generalnie strukturę znaczeniową tej zasady w chrześcijańskiej etyce społecznej54. H. Kohl był przy tym
zdeterminowany do wprowadzenia tej zasady do porządku prawnego UE. Jak
notuje Collette Matuzelli w odniesieniu do dyskusji przed Maastricht, nawet
Francuzi, choć nie do końca wiedzieli co oznacza kategoria pomocniczości w polityce, mieli świadomość, iż jest to postulat tak zasadniczy dla Niemców, że nie będą
się mogli bez niego obejść55.
Tym niemniej, w toku negocjacji na przedstawioną przez delegację niemiecką
propozycję adaptacji pomocniczości do potrzeb procesu integracyjnego, przedstawiono co najmniej dwie odmienne propozycje rozumienia tej samej zasady.
W skrócie rzecz ujmując, Brytyjczycy dążyli do redukcji poziomów jej obowiązywania do relacji UE – państwo członkowskie; z drugiej strony, Francuzi i sam
J. Delors jako przewodniczący Komisji starali się wpisać „dośrodkową” dynamikę
do istoty pomocniczości, bojąc się, iż konsekwentne zastosowanie promowanej
przez niemieckie landy koncepcji może zagrozić efektywności procesu integracyjnego56. Niewątpliwie, za każdą z tych interpretacji stały jakieś racjonalne przesłanki,
choć nie każda we właściwy sposób posługiwała się pojęciem pomocniczości.
53
54
55
56
Choć oczywiście nie można zapomnieć o propozycji Spinellego z lat 80.
Por.: M. Gierycz, Chrześcijaństwo i Unia…, s. 360–372.
C. Mazzucelli, France and Germany at Maastricht, New York–London 1997, s. 78.
Por.: M. Gierycz, Chrześcijaństwo i Unia Europejska…, s. 360–372.
31
Poszukiwanie kompromisu między tymi koncepcjami okazało się, nolens volens,
modyfikacją adaptacji zaproponowanej przez niemiecką delegację, a w konsekwencji utrąceniem lub przynajmniej radykalnym zredukowaniem podstawowej
moralnej intuicji zawartej w zasadzie pomocniczości – troski o podmiotowość
osoby.
Kazus pomocniczości w UE wyraźnie pokazuje, jakie znaczenie może mieć
współcześnie proces polityczny dla sposobu zapożyczenia zasady z obszaru refleksji religijnej przez przestrzeń polityczną. Poszukiwanie rozwiązania „kompromisowego” w sytuacji, gdy jedynie jedna (czy po prostu niestanowiąca większości)
strona spośród siadających do stołu, w ramach realizacji swoich interesów, adaptuje
daną zasadę do potrzeb polityki w taki sposób, by wyrażała ona prawidłowo zawarte
w niej pierwotnie intuicje moralne, a inne, realizując odmienne interesy, próbują
dostosować do nich interpretację zapożyczanej zasady, powodować może znaczące
modyfikacje w toku translacji. We wspomnianym przypadku nie miał przy tym
znaczenia fakt, iż pomocniczość w tradycji europejskiej ma jednoznaczne konotacje semantyczne i została przełożona skutecznie na język świecki w ramach katolickiej nauki społecznej – po prostu na nowo ją zdefiniowano.
WKŁAD NAUK O POLITYCE W ANALIZĘ FENOMENU
SEKULARYZACJI
Z naszkicowanych powyżej problemów płynąć się zdają dwa podstawowe
wnioski dla współczesnych relacji religii i polityki. Po pierwsze, stwierdzić wypada,
iż znaczące historię europejskiej polityki zjawisko quid pro quo nie zanikło również
obecnie. Podobnie jak przed wiekami również dziś religia i kategorie z niej wywodzone mają znaczenie dla naszego rozumienia i definiowania wspólnoty politycznej. Również w Unii Europejskiej zapożyczamy istotne zasady systemowe z przestrzeni religijnej. Gdy jeszcze weźmiemy pod uwagę, iż niniejszy szkic nie odnosi
się do wszystkich z zapożyczonych z obszaru refleksji religijnej zasad systemowych
UE (np. nie podejmuję istotnego wątku zasady solidarności57), a jedynie do tych
najistotniejszych wprowadzonych po 1990 roku, za w pełni zasadne uznać przyjdzie
stwierdzenie, iż również w podkreślającej swą świeckość Unii Europejskiej nie
jesteśmy w stanie zrozumieć bez chrześcijaństwa. Podkreślmy, w odniesieniu do
57
A podkreslić trzeba, iż formowała ona fundamenty procesu integracjnego od lat 50. Por.:
M. Gierycz, Chrześcijaństwo i Unia Europejska…, s. 74–175.
Michał Gierycz
32
obu z pokrótce omówionych powyżej zasad spełnione zostały trzy kryteria pozwalające stwierdzić zapożyczenie: analizowana zasada była przedmiotem refleksji
religijnej przed rozpoczęciem procesu integracji europejskiej; istniał semantyczny
związek między znaczeniem danej zasady na gruncie refleksji religijnej i unormowań lub praktyki politycznej; wskazać można kanał transmisji danej zasady
z porządku religijnego do politycznego.
Tym niemniej, i to drugi wniosek, zauważyć trzeba istotną różnicę między
zapożyczeniami dokonującymi się „niegdyś” i współcześnie. O ile w przypadku
monarchii i państwa narodowego zapożyczenie miało charakter nieomal dokładnego odwzorowania, o tyle współcześnie zdaje się mieć jedynie charakter podobieństwa. Kantorowicz mógł analizować „ortodoksyjność” dwóch ciał Króla,
wskazując jak unikało zagrożeń popadnięcia w jakąkolwiek herezję – a zatem
ukazując, iż w pełni adaptowało chrześcijańskie (ortodoksyjne!) rozumienie Dwóch
Natur Chrystusa. Podobnie czynił Schmitt w odniesieniu do państwa narodowego.
Dziś, nawet w przypadku zasad z zakresu etyki społecznej, możemy mówić o jedynie częściowym odwzorowaniu. W znacznej części sens zapożyczonych zasad czy
kategorii zostaje zmodyfikowany.
Warto, w ramach podsumowania, spróbować dokonać konfrontacji powyższych
spostrzeżeń z analizami procesu sekularyzacji prowadzonymi na gruncie filozofii
i socjologii. Biorąc pod uwagę trzy kanały transmisji, uznać przyjdzie, iż stwierdzona „nieortodoksyjność” zapożyczeń kierować nas musi do pytania o religijną
kondycję społeczeństw. W tym kontekście zauważyć najpierw wypada, iż wnioski
z dokonanych analiz wydają się współgrać z najnowszymi wnioskami socjologów
religii. Z ich analiz wynika, że sekularyzacja, w znaczeniu zmniejszania się osób
aktywnych religijnie, na Zachodzie generalnie rzecz biorąc utrwala się58, co ma
swoje przełożenie na kondycję moralną naszej cywilizacji59. Od strony refleksji
teoretycznej i filozoficznej potwierdza to wielu współczesnych autorów60. Przepro58
Por.: P. Norris, R. Ingelhart, Sacrum i profanum. Religia i polityka na świecie, tłum. R. Babińska,
Kraków 2006, s. 131–146. Autorzy zdecydowanie bronią tezy, iż „tradycyjne wierzenia religijne i zaangażowanie w zinstytucjonalizowane formy religii […] charakteryzują się systematycznym spadkiem
w całej Europie Zachodniej” (s. 135), sugerując, iż wiele wskazuje na upodabnianie się USA do Europy
Zachodniej w tej materii (s. 141–146).
59
Por.: ibidem, s. 299, gdzie autorzy zwracają uwagę, że wraz z sekularyzacją państw bogatych
i rosnącą religijnością uboższych „pojawiła się rosnąca przepaść między systemem wartości w krajach
bogatych i biednych”.
60
Najdobitniej czyni to chyba Joseph Ratzinger w książce Europa Benedykta w kryzysie kultur
(tłum. W. Dzieża, Częstochowa 2005). Stawia w niej tezę, iż jesteśmy w Europie świadkami fundamentalnej kulturowo-etycznej „próby napędu”: „jeśli z jednej strony chrześcijaństwo znalazło swoją
33
wadzone powyżej analizy zdają się nam potwierdzać to zjawisko od strony nauk
o polityce. Zwłaszcza kazus kreowania aksjologicznego kanonu Unii i związane
z nim modyfikacje na zasadzie jedności w różnorodności pokazują wyraźnie
polityczny wymiar odnotowywanej przez socjologów sekularyzacji.
Poniekąd paradoksalnie, gdyż w pewnym sensie wbrew powyżej przywołanym
stwierdzeniom, analizy socjologiczne wskazują również, iż choć społeczna i polityczna rola religii się zmniejsza, to jednak nie można mówić o jej śmierci czy
zaniku. Przeciwnie, jak podkreśla Jose Casanova, prywatyzacja religii jest „historyczną opcją”, nieoznaczającą jednak koniecznego zaniku społecznego i politycznego znaczenia religii nawet w społeczeństwach poddanych sekularyzacyjnym
tendencjom61. Również w tym wypadku widać zbieżność analizy socjologicznej
i politologicznej. Obserwacja procesu politycznego potwierdza, iż również w Unii
Europejskiej, jak powiedziałby Huntington, „religion matters”. Zasady mające swe
źródła w religii wciąż odgrywają znaczącą rolę w procesie kształtowania obszaru
polityki europejskiej.
Analiza politologiczna nie tylko jednak potwierdza na właściwym sobie gruncie
główne linie wniosków socjologów religii. Badania nad procesem politycznym
pozwalają również ukazać, co widać choćby w naszkicowanym przypadku tworzenia definicji pomocniczości, jak trend sekularyzacyjny wpływa na sposób, w jaki
„religia ma znaczenie”. Przypomnijmy, pomoczniczość w ramach negocjacji politycznych wokół TUE została tak zmodyfikowana, iż zatraciła nieomal swoje podmiotowe przyporządkowanie. Ciężko nie zauważyć, iż podziały polityczne
w rozumieniu pomocniczości były powiązane z podziałami światopoglądowymi.
Naprzeciw niemieckich chadeków stali francuscy socjaliści. Brakowało przy tym
nie tylko konsensusu światopoglądowego, ale również spójnej wizji kierunku
rozwoju procesu integracyjnego (rola Brytyjczyków). W efekcie, jak wspomniano
powyżej, wyróżnić można było co najmniej trzy odmienne propozycje rozumienia
tej samej zasady62. Poszukiwanie kompromisu między tymi koncepcjami w konsekwencji doprowadziło właściwie do utrącenia podstawowej moralnej intuicji
zawartej w zasadzie pomocniczości – troski o podmiotowość osoby i wspólnot
bliższych obywatelowi. Przykład ten wskazywać się zdaje, w jaki sposób rozpad
najskuteczniejszą formę w Europie, to z drugiej strony trzeba także powiedzieć, że w Europie rozwinęła się kultura, która jest w absolutnej sprzeczności nie tylko z chrześcijaństwem, ale z religijnymi
i moralnymi tradycjami ludzkości” (s. 48).
61
Por.: J. Casanova, Religie publiczne w nowoczesnym świecie, tłum. T. Kunz, Kraków 2005.
62
Por.: M. Gierycz, Chrześcijaństwo i Unia Europejska…, s. 360–372.
Michał Gierycz
34
światpoglądowego konsensusu może utrudniać dokonanie adaptacji wywiedzionej
z obszaru religii zasady w przestrzeni wspólnej polityki.
W tym miejscu dotykamy istotnego problemu teoretycznego. W filozoficznej
refleksji nad polityką wskazuje się nierzadko, iż w religii znajduje się istotny, być
może niezastępowalny, potencjał „źródeł sensu” wspólnoty politycznej63. To przeświadczenie zdaje się zresztą znajdować potwierdzać w politologicznej analizie
Unii Europejskiej. W istocie, ciężko byłoby ją zrozumieć bez odniesienia do solidarności, pomocniczości czy jedności w różnorodności. Tym niemniej, dostrzeżenie fundamentalnych modyfikacji w sensie zapożyczanych zasad pozwala postawić
pytania o zasadność formułowanego – niekiedy na gruncie refleksji filozoficznej
– założenia (m.in. przez J. Habermasa), iż translacja treści religijnych na kategorie
świeckie umożliwi pluralistycznej światopoglądowo wspólnocie politycznej dostęp
do „zasobów sensu i tożsamości”.
Bliższe wejrzenie w proces polityczny wskazuje niezbicie, iż translacja moralnych
intuicji na język świecki nie kończy procesu „obrabiania” ugruntowanych religijnie
zasad przez system polityczny. Przeciwnie, dopiero go zaczyna. Tymczasem, w zsekularyzowanej, pluralistycznej wspólnocie jesteśmy na swój sposób bezbronni, gdy
racjom moralnym przeciwstawione zostaną inne racje w politycznym dyskursie
(nierzadko również podbudowywane moralnie)64. Wydaje się, iż właściwe rozwiązanie byłoby można przyjąć jedynie, gdyby jednoznacznie uznano przeświadczenie,
„że istnieją postawy prawdziwie odpowiadające przesłaniu świata i dlatego dobre,
oraz inne postawy, które dlatego, że zaprzeczają bytowi, są rzeczywiście i zawsze
fałszywe”65. Jak to jednak zrobić, skoro zdajemy się porzucać w Europie wiarę
w zdolność rozumu do poznania prawdy?
Tak kazus aksjologicznego credo UE, jak i kazus pomocniczości wskazują, że
każdej racji można w debacie politycznej przeciwstawić inną rację i szanse, by z tej
dyskusji wyszła obronną ręką zsekularyzowana racja religijna, nie wydają się
szczególnie duże, a przynajmniej nie większe niż innych punktów widzenia. Przypomnijmy, w przypadku pomocniczości nie miał nawet znaczenia fakt, iż zasada
ta w tradycji europejskiej ma jednoznaczne konotacje semantyczne – po prostu na
nowo ją zdefiniowano66. Wydaje się zatem, iż współcześnie sam proces przekładu
63
Por.: J. Habermas, Religia w sferze publicznej, „Krytyka Polityczna” 2005, nr 9/10, s. 240–251.
Por.: P. Singer, Etyka praktyczna, tłum. A. Sagan, Warszawa 2005, dającego fundamenty na
gruncie etyki m.in. pod legalizację aborcji czy eutanazji.
65
J. Ratzinger, Czas przemian w Europie. Miejsce Kościoła i świata, tłum. M. Mijalska, Kraków
2001, s. 24–25.
66
Podobny los spotkał, na gruncie podstawowych wartości, definicję małżeństwa.
64
35
kategorii religijnych na język świecki wcale nie musi przybliżyć wspólnoty politycznej do „kluczowych zasobów i źródeł pozwalających kreować sens i budować
tożsamość”. Przypuszczać raczej należy, iż wraz z rozwojem aksjologicznego i światopoglądowego pluralizmu, szanse na owe „przybliżanie się” mogą być konsekwentnie zmniejszane.
SUMMARY
THE ARTICLE QUID pro quo of religion and politics focuses on the process of borrowing
religious categories by the political sphere in Europe (so called quid pro quo process). The
article starts from the recognition of that process in the history of European politics. By
referring to the works of E. Kantorowicz on the medieval monarchy and C. Schmitt on the
national state, the author also reveals the method of analyzing the process of quid pro quo.
The second part of the article aims at searching for that process in the current European
politics. By exploring two principles of EU (subsidiarity and unity in diversity), the author
shows that also today European politics uses categories grounded in religious reflection.
Nevertheless, the analysis also reveals that today usage of the religious categories is connected with important modifications in the semantic content of the used terms. That
observation leads to more general conclusion, made in the third part, on the role of secularization in the political process.
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
ETNICYZACJA RELIGII I SAKRALIZACJA
ETNOSU: NACJONALIZM
W EUROPIE ŚRODKOWOWSCHODNIEJ
TEMAT ZWIĄZKÓW RELIGII i nacjonalizmu w Europie Środkowo-Wschodniej
lub generalnie – w skali całego świata – rozpala emocje także tych, którzy zwykle
starają się zachować odpowiedni dystans, przyjmując postawę bezstronnego
obserwatora. W moim przekonaniu, jednym z najważniejszych powodów, dla
których środkowowschodnioeuropejski nacjonalizm i jego konsekwencje nie
zostały odpowiednio rozpoznane naukowo, jest przecenianie lub zgoła odwrotnie
– niedocenianie roli religii w kształtowaniu poszczególnych tożsamości narodowych. Uważam, że na gruncie nauk społecznych, zwłaszcza politologii i socjologii,
nolens volens staliśmy się zakładnikami dwóch skrajnych „teorii”, mających niestety
więcej wspólnego z ideologią niż z nauką. Z jednej strony, w dyskursie naukowym
(i politycznym) dostrzegamy oskarżycieli religii jako siły napędowej nacjonalizmu
i etnicznej nienawiści, z drugiej – obrońców ślepych na jakiekolwiek przypadki
(nawet najbardziej oczywiste) uwikłania religii w nacjonalizm i szowinizm. Racjonalny dyskurs między obydwoma stanowiskami w zasadzie nie istnieje (bo nie jest
możliwy). Są to w istocie dwa paralelne monologi, czasem przeradzające się
w mowy oskarżycielskie pod adresem konkurencyjnej „teorii”. Tymczasem rzeczywistość wydaje się być bardziej złożona. Pokazuje bowiem pewną ambiwalencję
religii jako czynnika sprzyjającego rozwojowi nacjonalizmu i etnicznej nienawiści,
determinanty na różne sposoby kształtującej narodową tożsamość. Religia może
zarówno przygotowywać pole dla nacjonalizmu, sprzyjając de facto jego pojawieniu
się i rozwojowi, jak również stać w wyraźnej opozycji do niego jako konkurencyjny
„dostarczyciel sensu”1.
1
S. Mihelj, Faith in nation comes in different guises„: modernist versions of religious nationalism,
„Nations and Nationalism” 2007, nr 2, s. 267.
Etnicyzacja religii i sakralizacja etnosu
37
Na pytanie o związki religii z nacjonalizmem i tożsamością narodową nie ma
jednak, w moim przekonaniu, ani łatwych odpowiedzi, ani odpowiedzi uniwersalnych i ostatecznych. Stajemy zatem jako naukowcy reprezentujący różne dziedziny
nauki, wobec olbrzymiego wyzwania i obezwładniającej niepewności, czy uda się
choćby zbliżyć do istoty badanej rzeczywistości. Dodatkowym utrudnieniem, poza
niejednoznacznością religii jako takiej (brak uniwersalnej, powszechnie akceptowanej definicji), jest niezwykła dynamika procesów narodowotwórczych i religijnych w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Zadziwia ona (a czasem nawet
irytuje) wielu badaczy nacjonalizmu oraz socjologów religii, wymuszając permanentną redefinicję wielu – uznanych wcześniej za oczywiste – tez i paradygmatów.
Teorie, które nie tak dawno uchodziły za pewniki w naukach społecznych, jak
choćby teoria modernizacji, ujawniają coraz więcej istotnych deficytów, tracąc moc
wyjaśniania rzeczywistości.
Tymczasem trudno jest sensownie wypowiadać się o tożsamości poszczególnych
narodów Europy Środkowo-Wschodniej, abstrahując od roli religii jako czynnika
współtworzącego społeczne i indywidualne wyobrażenia o narodowej wspólnocie2.
Wydaje się również, że niemożliwe jest zrozumienie specyfiki relacji (zwłaszcza
konfliktów) międzynarodowych i międzyetnicznych, bez uwzględnienia tej, w wielu
przypadkach kluczowej, determinanty. Etniczność w ścisłym związku z religią
stanowi potężny środek mobilizacji politycznej i samoidentyfikacji jednostek oraz
całych grup społecznych, zwłaszcza w sytuacji pogłębiającego się kryzysu i niepewności3. „Religia – stwierdza Pedro Ramet – odgrywa kolosalną rolę w procesie
kreowania lojalności obywateli względem wspólnoty narodowej”4. Mając na uwadze zwłaszcza okres XIX i XX w., dostrzegamy dwa niezwykle interesujące rodzaje
zjawisk, bardzo silnie ze sobą sprzężonych, wzajemnie przenikających się. Są nimi:
z jednej strony – etnicyzacja (polityzacja) religii, z drugiej – sakralizacja (deifikacja)
2
M. Bobrownicka, Patologie tożsamości narodowej w postkomunistycznych krajach słowiańskich.
Uwagi o genezie i transformacjach kategorii tożsamości, Kraków 2006, s. 164.
3
A. Garabedjan, Tożsamości etniczne Bałkanów w latach dziewięćdziesiątych i ich analogie
w procesie integracji europejskiej, [w:] Integracja i tożsamość narodowa w Europie Środkowo-Wschodniej
na przestrzeni dziejów. Z prac Polsko-Bułgarskiej Komisji Historycznej, red. E. Znamierowska-Rakk,
Warszawa 2007, s. 203; J. Strakes, Ethnic Nationalist and Religious Movements as Substitute State: an
Analitical Framework, [w:] Nationalism Across the Globe. An Overview of Nationalisms in State-Endowed and Stateless Nations, vol. I: Europe, red. W.J. Burszta, T. Kamusella, S. Wojciechowski, Poznań
2006, s. 83–86.
4
P. Ramet, The Interplay of Religious Policy and Nationalities Policy in the Soviet Union and
Eastern Europe, [w:] Religion and Nationalism in Soviet and East European Politics, red. idem, London
1989, s. 4.
38
etnosu/narodu (lub władzy) i uznanie danej grupy etnicznej za szczególnie uprzywilejowaną z racji swej „świętości” lub „wybrania” (motyw narodu wybranego).
Innymi słowy: elementy etniczności i religijności ulegają nieuchronnie przemieszaniu, wskutek czego etniczność nabiera cech sakralnych, zaś religia – etnicznych.
W dynamicznym procesie dyfuzji obydwu fenomenów społecznych, poszczególne
elementy tworzące społeczną tożsamość poruszają się po trudnej do ustalenia
trajektorii, nieraz całkowicie zaskakującej nawet wytrawnych badaczy.
1. ETNICYZACJA RELIGII I SAKRALIZACJA ETNOSU:
DEFINICJE
Nie wchodząc w szczegółowe rozważania dotyczące definicji religii, nacjonalizmu, narodu i etniczności, chciałbym określić, co mam na myśli, używając pojęć
„etnicyzacja religii” i „sakralizacja etnosu”.
Etnicyzację (polityzację) religii rozumiem jako proces uzurpowania sobie przez
daną grupę etniczną prawa wyłączności do postaci świętych, miejsc kultu religijnego, wybranych elementów doktryny religijnej itd. lub też do danej religii jako
takiej. Ma ono zawsze charakter zawłaszczania religii, wskutek czego zakwestionowaniu ulega jej uniwersalistyczny charakter. Religia, a raczej jej zmodyfikowana
postać, staje się niepodzielną własnością danego narodu (zostaje zawłaszczona,
unarodowiona). Religia, pisze Aleksander Posern-Zieliński, nabiera wówczas
„specyficznej wartości etnicznej, stając się czymś w rodzaju narodowej ideologii,
staje się istotnym elementem podtrzymującym często zagrożoną tożsamość. Przybiera ona postać swoistego elementu rdzennego, podstawowego, tj. takiego, który
staje się fundamentem budowy etniczności […]”5. Lokalni święci (zwłaszcza
patroni danego narodu), wybrane miejsca kultu religijnego, przestają pełnić wyłącznie funkcje religijne, stając się nierzadko przede wszystkim – znaczącymi symbolami danej tożsamości narodowej. Symbole narodowe występują tu prawie na równi
z symbolami religijnymi, czasem są nawet bardziej ostentacyjne.
Sakralizację etnosu (narodu) rozumiem z kolei jako zazwyczaj długotrwały
proces przypisywania danej grupie etnicznej znaczeń religijnych, przez co otrzymuje ona swoistą gwarancję nieśmiertelności. Naród staje się wspólnotą quasi-religijną, „świętą komunią”, w której uczestniczą zarówno współcześnie żyjący, jak
i zmarli oraz jeszcze nienarodzeni. Towarzyszą temu na ogół jakieś ideologie
5
A. Posern-Zieliński, Etniczność. Kategorie. Procesy etniczne, Poznań 2005, s. 24.
39
wybrańczo-mesjanistyczne formułowane w języku etnicznym, upodabniającym
się do języka sakralnego. „Naród wybrany” ma wówczas do spełnienia określoną
misję, zazwyczaj szczególnie trudną i wymagającą wielu poświęceń, heroizmu.
Uświęca ona dany naród i sprawia, że stawiany jest on ponad inne grupy etniczne,
które nie zostały predestynowane do wypełnienia „świętej misji”6. Jest to, zdaniem
Richarda Johna Neuhausa, zjawisko charakterystyczne zwłaszcza w przypadku
„narodów, które znajdują się w trudnej sytuacji historycznej zmiany, czyli dla tych,
które albo tracą siły, albo […] stają się ofiarami historii, męczennikami, elementami
historii zbawienia”7. Czyli w praktyce dla wszystkich narodów interesującego nas
regionu.
Nie należy zjawiska etnicyzacji religii rozumieć w kategoriach ekspansji nacjonalizmu, zaś zjawiska sakralizacji narodu w kategoriach ekspansji religii. W obydwu
przypadkach mamy bowiem do czynienia z ofensywą nacjonalizmu i mniej lub
bardziej wyraźną instrumentalizacją religii8 oraz, co istotne, z jej desakralizacją
(sekularyzacją?) i deuniwersalizacją, będącą nieuchronną konsekwencją politycznej
instrumentalizacji. Wspomniana deuniwersalizacja może być w praktyce zarówno
trudno zauważalna i dyskusyjna, jak i oczywista, niebudząca żadnych wątpliwości.
2. NACJONALIZM A RELIGIA
Przyjmuję założenie, że nacjonalizm (w rozumieniu nowoczesnej ideologii)
z zasady dąży do eliminacji religii w jej tradycyjnej formule z życia publicznego,
gdyż stanowi ona dlań konkurencję, uniemożliwiającą maksymalizację władzy
politycznej. Ponieważ jednak religia w istotny sposób zaspokaja potrzeby duchowe
człowieka, nacjonalizm – nolens volens – niejako zmuszony jest do zastępowania
religii, tworząc swoistą sferę sacrum nierzadko w mocno zlaicyzowanym środowi6
Zob.: A.D. Smith, The „Sacred” Dimension of Nationalism, „Millennium – Journal of International
Studies” 2000, nr 3, s. 799. Zob. także interesujące porównanie dwóch znaczących mesjanizmów
narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej: polskiego i serbskiego: B. Zieliński, Serbska powieść
historyczna. Studia nad źródłami, ideami i kierunkami rozwoju, Poznań 1998, s. 151–155.
7
R.J. Neuhaus (w rozmowie z D. Karłowiczem i M.A. Cichockim), Naród a religia, „Teologia
Polityczna” 2006–2007, nr 4, s. 24–25.
8
Pod pojęciem instrumentalizacji religii należy rozumieć wykorzystanie pewnych elementów
systemu religijnego (doktryna, instytucje religijne) przez władze państwowe lub partie polityczne,
polegające na ogół na specyficznej reinterpretacji symboli religijnych. V. Georgiadou, Greek Orthodoxy
and the Politics of Nationalism, „International Journal of Politics, Culture and Society” 1995, nr 2,
s. 307.
40
sku. To zaś sprawia, że wielu autorów określa nacjonalizm mianem „świeckiej
religii”9 (jest to oksymoron tylko wówczas, gdy wychodzimy z klasycznej definicji
religii, zauważa John Coakley10) lub też „religii państwa narodowego”11. Nie można
nie przywołać w tym miejscu nazwiska Carla Schmitta, który posługując się pojęciem „teologii politycznej” jednoznacznie stwierdza, że istnieje znaczące podobieństwo pomiędzy wieloma koncepcjami politycznymi i teologicznymi. „Wszystkie
znaczące koncepcje nowoczesnej teorii państwa stanowią zsekularyzowaną formę
koncepcji teologicznych”, stwierdza jednoznacznie niemiecki myśliciel12. I choć
Schmitt nie wspomina wprost o nacjonalizmie, zdaniem Talala Asada, pośrednio
stawia tezę, że nacjonalizm ma „pochodzenie religijne”13 (wydaje się jednak, że jest
to nadinterpretacja). Carlton Hayes zauważa, że nacjonalizmy starają się pod
wieloma względami upodobnić do religii: tworzą nowe wyznanie wiary, z własnymi
bóstwami, rytuałami, systemem teologicznym, dniami świętymi i innymi klasycz9
Zob.: C. Hayes, Nationalism as a Religion, [w:] idem, Essays on Nationalism, New York 1926.
Heinrich Winkler określa nacjonalizm mianem „Religionsersatz”. H. Winkler, Einleitende Bemerkungen, [w:] Nationalismus in der Welt von Heute, red. idem, Göttingen 1982, s. 7–11. W literaturze
spotkamy także pojęcie „Ersatzreligion”. D. Kluxen-Pyta, Nation und Ethos. Die Moral des Patriotismus,
München 1991, s. 198. Z kolei Eric Voegelin w 1938 r. określa go wprost mianem „politycznej religii”,
zauważając wyraźną tendencję do sakralizacji takich znaczących całości, jak naród, państwo, rasa czy
klasa, czego konsekwencją staje się przekonanie o quasi religijnej naturze społeczności politycznej
(narodu). Zob. E. Voegelin, Die politischen Religionen, Munich 1993. Elie Kedouri używa natomiast
określenia „świeckiego millenaryzmu”. E. Kedourie, Nationalism, London 1961, s. 63. Friedrich Hertz
stwierdza, że z uwagi na swój „religiopodobny charakter”, nacjonalizm często wchodzi w konflikt
z konwencjonalną religią. F. Hertz, Nationality in History and Politics: A Psychology and Sociology of
National Sentiment and Nationalism, London 1944, s. 121. Natomiast Julian Huxley w 1940 r. pisze
o „humanistycznej religii”, której celem i przeznaczeniem jest zastąpienie „tradycyjnej teologicznej
religii”. Manifestacjami tejże religii były zarówno komunizm, jak i nazizm. Ich „okrutny i kompulsywny charakter” upodabniać miał je do wczesnej fazy istnienia współczesnych religii światowych.
I choć Huxley nie stawia wprost takiej tezy, to zdaniem Talala Asada, można z intencji jest słów
wywnioskować, że nacjonalizm stanowi najwyższy poziom rozwoju religii. T. Asad, Religion, NationState, Secularism, [w:] Nation and Religion. Perspectives on Europe and Asia, red. P. van der Veer,
H. Lehmann, Princeton 1999, s. 183; J. Huxley, Religion without Revelation, London 1941, s. VIII. Zob.:
J. Fox, The Ethnic-Religious Nexus: The Impact of Religion on Ethnic Conflict, „Civil Wars” 2000, nr 3,
s. 3–5. Inne określenia spotykane w literaturze, niekoniecznie w odniesieniu do nacjonalizmu, to:
„religia substytucyjna”, „religia zastępcza”, „religia analogiczna”, „ekwiwalent religijny”. Wszystie one
pośrednio wyrażają pierwotność sacrum jako przedmiotu religii. D. Hervieu-Léger, Religia jako pamięć, Kraków 2007, s. 52; N. Luhmann, Funkcja religii, Kraków 1998, s. 47–50.
10
J. Coakley, Religion and nationalism in the First World, [w:] Ethnonationalism in the Contemporary World: Walker Connor and the Study of Nationalism, red. D. Conversi, London 2004, s. 213.
11
T. Asad, op.cit., s. 183.
12
C. Schmitt, Political Theology, Cambridge 1985, s. 36.
13
T. Asad, op.cit., s. 184.
41
nymi atrybutami religii14. To samo zauważa znany teoretyk nacjonalizmu Hans
Kohn pisząc, że „W czasach nowożytnych nacjonalizm, zajmując miejsce religii,
staje się równie zróżnicowany w swoich przejawach i aspiracjach jak religia jako
taka”. Głównym zadaniem nacjonalizmu naśladującego religię jest, zdaniem Kohna,
dostarczenie głębokiego sensu istnienia poszczególnym ludziom – członkom
wspólnoty narodowej15. „Idea narodu była i jest religią”, stwierdza Günter Rohrmoser, choćby dlatego, że wielu ludzi jest gotowych poświęcić dla niej swoje życie, co
jest typowe dla uniesienia religijnego jako takiego16. Nieco inną perspektywę
14
Zob.: C. Hayes, op.cit., s. 93–125.
H. Kohn, The Idea of Nationalism, New York 1967, s. 574, za: I. Merdjanova, In Search of Identity:
Nationalism and Religion in Eastern Europe, „Religion, State & Society” 2000, nr 3, s. 242.
16
G. Rohrmoser, Religion und Politik in der Krise der Moderne, Graz 1989, s. 46. Wspominając
o nacjonalizmie jako o „świeckiej religii”, znajdujemy się stosunkowo blisko szeroko współcześnie
dyskutowanego pojęcia „religii obywatelskiej”, wprowadzonego do dyskursu filozoficznego przez Jeana
Jacquesa Rousseau, a przypomnianego głównie za sprawą publikacji Roberta Bellaha w latach 60.
ubiegłego stulecia. Wydaje się jednak, że mimo pewnych podobieństw odnoszących się głównie do
sposobu instrumentalizacji religii w imię celów o charakterze politycznym, są to zasadniczo różne
zjawiska. Ina Merdjanova pisze, że „religia obywatelska” dokonuje transformacji transcendentalnych
wartości religii w czysto doczesną moralność, a tym samym unieważnia niejako ich pierwotny
transcendentny wymiar. Tymczasem nacjonalizm jako „świecka religia” nie unieważnia wprost
transcendencji aspirując do bycia czymś ponadczasowym i paradoksalnie – uniwersalnym. Nacjonalizm potrzebuje odpowiedniej „dawki” sakralności i tajemniczości, w związku z czym doskonale
zadomawia się w różnego rodzaju instytucjach typowo religijnych. Na tym z grubsza polega, zdaniem
cytowanej autorki, różnica między „religią obywatelską” a „świecką religią”. Por.: I. Merdjanova,
op.cit., s. 251–252. Z drugiej jednak strony, w literaturze przedmiotu znajdziemy bez trudu stanowiska,
w ramach których postawienie znaku równości między pojęciem „świeckiej religii” a „religii obywatelskiej” nie wydaje się nastręczać większych trudności. Dla przykładu: Sergej Flere i Miran Lavrič
uważają, że pojęcie „religii obywatelskiej” odnosi się do „katalogu wartości, norm, wierzeń oraz postaw,
poprzez które dane społeczeństwo ulega sakralizacji […]”. S. Flere, M. Lavrič, Operationalizing the
Civil Religion Concept at Cross-Cultural Level, „Journal for the Scientific Study of Religion” 2007, nr 4,
s. 595. Z kolei Michael Angrosino wymienia trzy główne typy „religii obywatelskiej”: (a) religia
obywatelska jako religia kulturowa („culture religion„); (b) religia obywatelska jako religijny nacjonalizm; (c) religia obywatelska jako transcendentna religia. Już choćby tylko trzeci typ „religii obywatelskiej” zaprzecza tezie Merdjanowej o zasadniczo nietranscendentnym charakterze religii obywatelskiej. M. Angrosino, Civil Religion Redux, „Anthropological Quarterly” 2002, nr 1, s. 246–248.
Wydaje się, że z uwagi na bardzo istotne różnice w interpretacji pojęcia „religii obywatelskiej” należy
poprzestać jedynie na zasygnalizowaniu owego problemu. Szerzej nt. pojęcia „religii obywatelskiej”
zob.: R. Bellah, Civil Religion in America, „Journal of the American Academy of Arts and Sciences”
1967, nr 1, s. 1–21; R. Bellah, P. Hammond, Varieties of civil religion, New York 1980; G. Davie, Global
Civil Religion: A European Perspective, „Sociology of Religion” 2001, nr 4, s. 455–473; M. Cristi, Theoretical Remarks on Remarks on Civil Religion and Politics: A Global and Comparative Perspective,
[w:] Religion in a Changing Europe. Between Pluralism and Fundamentalism. Selected Problems, red.
M. Marczewska-Rytko, Lublin 2003, s. 175–189.
15
42
relacji między religią w tradycyjnym rozumieniu tego słowa a pozostałymi sferami
życia i ideologiami integracyjnymi zarysowuje Danièle Hervieu-Léger. Stwierdza
ona, że nowoczesna polityka, w tym (choć nie stwierdza tego wprost) – nacjonalizm,
nie tyle zastępuje religię, ile staje się miejscem, w którym przejawia się „rozpadający
się w nowoczesnych społeczeństwach pierwiastek religijny”. Religia „po prostu nie
przejawia się tam, gdzie byśmy się tego spodziewali. Odnajdujemy jej ukrytą,
rozproszoną lub niezauważalną obecność w dziedzinie ekonomii, polityki, estetyki,
nauki, etyki, symboliki itd.”17.
Chciałbym postawić pewną hipotezę, której sprawdzenie wymaga zapewne
bardziej pogłębionych i szczegółowych badań. Mianowicie: związek między religią
i nacjonalizmem przedstawia się zgoła inaczej w Europie Zachodniej (głównie we
Francji, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, państwach skandynawskich oraz Niemczech),
inaczej w Europie Środkowo-Wschodniej. O ile bowiem rozwój tożsamości narodowych na Zachodzie uwarunkowany był zwłaszcza od XVII w. w pierwszym
rzędzie konfliktami o charakterze społeczno-politycznym oraz ekonomicznym
(konflikty religijne pozostawały niejako w tle)18, o tyle w Europie Środkowo-Wschodniej rodzące się nacjonalizmy bazowały we wspomnianym okresie
głównie na animozjach religijnych i kulturowo-lingwistycznych, spychając na
dalszy plan różnice o charakterze społeczno-politycznym czy ekonomicznym19.
Ponadto należy zauważyć, że w Europie Zachodniej nacjonalizm całkowicie
ubezwłasnowolnił religię. Polega to na tym, że religia nie jest już w stanie wywoływać w społeczeństwie (skądinąd mocno zsekularyzowanym), niezależnie od woli
władzy politycznej, silnych emocji i pragnień mogących w efekcie powodować
głębokie zmiany rzeczywistości politycznej. Religia stanowi tutaj jedynie swoistą
„dekorację”, notabene, coraz bardziej ignorowaną. Władza polityczna przejęła od
17
D. Hervieu-Léger, op.cit., s. 54–55.
Nie oznacza to jednak unieważnienia czynnika religijnego jako elementu tożsamości narodowej
zachodnich społeczeństw, czego znakomitym przykładem mogą być tożsamości: irlandzka (determinowana katolicyzmem), a także: angielska czy amerykańska (determinowane protestantyzmem),
w pewnym sensie także francuska. Zdecydowanie większą rolę w konstruowaniu narodowych tożsamości w Europie Zachodniej religia (mocno upolityczniona, trwale wkomponowana w struktury
państwa) odgrywała jednakowoż przed wybuchem rewolucji francuskiej, w epoce monarchii absolutystycznych, kreśląc m.in. wyraźną granicę między katolicką Francją a protestancką Anglią i protestanckimi Niemcami (państewkami niemieckimi). W późniejszym okresie jej rola wyraźnie zmalała
głównie na rzecz wspomnianych wyżej podziałów socjopolitycznych i ekonomicznych. Do tego wątku
powrócę jeszcze w dalszej części publikacji. Zob.: T. Asad, op.cit., s. 178; B.S. Turner, Religion and
Politics: Nationalism, Globalisation and Empire, „Asian Journal of Social Science” 2006, nr 2, s. 216.
19
I. Merdjanova, op.cit., s. 247; C. Crouch, The Quiet Continent: Religion and Politics in Europe,
„The Political Quarterly” 2002, nr 1, s. 100–101.
18
43
religii (poprzez nacjonalizm) moc oddziaływania na emocje społeczne, tworząc coś,
co określiliśmy mianem „religii politycznej” czy „religii obywatelskiej”. Tradycyjna
religia została skutecznie wydrążona ze swojej sakralności, tajemnicy. Tymczasem
w Europie Środkowo-Wschodniej (może z wyjątkiem Republiki Czeskiej) religia
nie została całkowicie ubezwłasnowolniona przez władzę polityczną. Jeśli o Europie
Zachodniej możemy powiedzieć, że tam, gdzie skończyła się religia (w rozumieniu
jej szerokiego oddziaływania społecznego, niezależnie od władzy świeckiej) – zaczął
się nacjonalizm, to o Europie Środkowo-Wschodniej należy powiedzieć, że religia
i nacjonalizm współistnieją ze sobą jako dwie potężne siły, mogące skutecznie
oddziaływać na społeczeństwo (i na siebie nawzajem). W tym przypadku obserwujemy zarówno rywalizację o rząd dusz, jak i ścisłą współpracę.
3. KLUCZOWE PYTANIA O RELIGIĘ I NACJONALIZM
W EUROPIE ŚRODKOWOWSCHODNIEJ
Podejmując temat związków religii i nacjonalizmu w Europie Środkowo-Wschodniej, należy postawić kilka kluczowych pytań, na które – z uwagi na
ograniczenia ilościowe niniejszego artykułu – nie będę w stanie wyczerpująco
odpowiedzieć (próbę tę podejmuję natomiast w przygotowywanej monografii).
Postaram się jedynie zasygnalizować kilka spostrzeżeń, wynikających z prowadzonych przeze mnie badań. Są one przede wszystkim zaproszeniem do naukowej
dyskusji. Pytania te brzmią następująco:
A. Dlaczego, z jakich przyczyn, z uwagi na jakie okoliczności, religia odgrywa
w wielu przypadkach tak istotną rolę w definiowaniu, odtwarzaniu i podtrzymywaniu narodowej tożsamości w Europie Środkowo-Wschodniej?
B. Jaką rolę w procesie kreowania narodowej tożsamości odgrywa religia
w przypadku wspólnot etnicznych monokonfesyjnych (adekwacja etniczno-wyznaniowa), a jaką w przypadku wspólnot etnicznych multikonfesyjnych?
Dlaczego wielowyznaniowość w mniejszym lub większym stopniu osłabia,
wyhamowuje, a w niektórych przypadkach właściwie uniemożliwia proces
powstawania nowoczesnego narodu? Co z drugiej strony decyduje o tym, że
dyferencjacja religijna wybranych wspólnot etnicznych (narodowych) nie
odgrywa istotnej roli w procesie narodowotwórczym, nie staje na przeszkodzie powstawania nowoczesnego narodu?
C. Czy religia może stać się fundamentem nowej tożsamości etnicznej? W jakich
okolicznościach religia staje się ważniejszym czynnikiem narodotwórczym
44
niż wspólne korzenie etniczne, wspólny język, wspólna kultura czy wspólnota
regionalna? Co nadaje religii znaczenia politycznego? Na ile tożsamości
etniczne i narodowe ufundowana na podstawie religijnej są trwałe? Czy
sekularyzacja oznaczać musi w takim przypadku denacjonalizację, czy
przeciwnie – wzmacnia procesy nacjonalizacyjne?
D. Czy w Europie Środkowo-Wschodniej istnieją przykłady tworzenia nowoczesnej tożsamości narodowej na bazie zeświecczonej tradycji religijnej, które
upodabniałyby dany naród do modelu popularnego w Europie Zachodniej?
E. Czy i w jakiej mierze zetnicyzowana religia sprzyja powstawaniu i umacnianiu konfliktów etnicznych? Czy mają one miejsce wyłącznie między narodami reprezentującymi różne wyznania, czy też napięcia etniczne możliwe
są także w obrębie jednej wspólnoty religijnej? Czy te pierwsze są z definicji
silniejsze?
F. Jaką rolę odgrywają symbole religijne umiejscowione w konkretnej przestrzeni
geograficznej? Czy można traktować świątynie poszczególnych wyznań jako
swoiste „słupy graniczne” wyznaczające granice terytorium etnicznego? Jakie
jest symboliczne znaczenie cmentarzy?
4. PRÓBA REKAPITULACJI DOTYCHCZASOWYCH BADAŃ
Prowadząc badania nad relacją religia – nacjonalizm w Europie Środkowo-Wschodniej, dochodzę do następujących wniosków.
1. Substytutywna rola Kościołów w stosunku do nieistniejącej państwowości.
Poszczególne narody Europy Środkowo-Wschodniej przez długi czas pozbawione
były swoich państw. Utraciły je w wyniku zaborów lub przyłączenia do silniejszego
organizmu politycznego, jak: Polacy, Czesi, Litwini, Serbowie, Bułgarzy, Węgrzy,
Chorwaci, Grecy lub też do XIX/XX w. nie udało im się zaistnieć jako osobny
podmiot polityczny pod własnym „imieniem”, jak: Słowacy, Słoweńcy, Ukraińcy,
Białorusini, Łotysze, Estończycy, Rumuni, Albańczycy20 (nadal własnego państwa
narodowego nie uzyskali Łużyczanie, Tatarzy krymscy, Gagauzi i inne pomniejsze
20
Skomplikowany jest kazus Mołdawian i Macedończyków, gdyż nazwy te pojawiają się w średniowiecznej, a nawet antycznej przeszłości, niemniej związek między współczesnymi narodami
a dawnymi państwami o nazwie Hospodarstwo Mołdawskie i Macedonia budzi szereg uzasadnionych
wątpliwości. Problem polega m.in. na tym, że do tradycji Hospodarstwa Mołdawskiego odwołują się
Rumunii, a do starożytnej tradycji Macedonii – Grecy, wskazujący, że Słowianie przybyli na te tereny
kilka wieków później.
45
grupy etniczne). Odrębna państwowość w perspektywie dziesięciu–jedenastu
wieków historii jawi się w Europie Środkowo-Wschodniej jako dobro rzadkie, jako
odstępstwo od reguły, nie jako reguła. W tej sytuacji, brak narodowych instytucji
państwowych (politycznych) skutkował często integracją etnosu wokół jednego
Kościoła (rzadziej dwóch Kościołów) jako instytucji organizującej życie społeczne
w stopniu wykraczającym poza standardową posługę duszpasterską. W efekcie
Kościoły, nierzadko nolens volens, stawały się jednocześnie instytucjami życia
religijnego i narodowego, co zwłaszcza w przypadku uniwersalistycznego Kościoła
katolickiego rodziło istotne dylematy tożsamościowe (między religijnym uniwersalizmem i narodowym partykularyzmem).
2. Przywiązanie mieszkańców Europy Środkowo-Wschodniej do religii w jej
wymiarze sakralnym, ale także do religii jako symbolu danej kultury narodowej,
nawet w przypadku osób deklarujących ateizm (wcale nie tak rzadka kategoria
„prawosławnych ateistów”, „katolików ateistów” i niewierzących Muzułmanów),
sprawia, że wyabstrahowanie jej z danej tożsamości narodowej, i odwrotnie –
„oczyszczenie” religii z narodowych partykularyzmów (nierzadko kwestionujących
uniwersalizm danej religii), jest praktycznie niemożliwe. Zetnicyzowana religia
była, jest i pozostanie wymownym znakiem różnicy w stosunkach między Chorwatami i Serbami, Bułgarami i Turkami, Polakami i Ukraińcami, Łotyszami
i Rosjanami itd.
3. Religia w Europie Środkowo-Wschodniej, będącej en bloc „przedmurzem
chrześcijaństwa” narażonym na ciągłe najazdy ze Wschodu, a także ze strony
sąsiednich narodów (w tym przypadku dotyczy to także bałkańskich Muzułmanów), stanowiła przez wieki symbol trwania i oporu. Wyznawanie określonej
religii na pograniczu, w sytuacji permanentnego zagrożenia (rzeczywistego lub
urojonego) ze strony innowierców, jest na ogół czymś więcej niż tylko zwykłym
hołdowaniem pewnej tradycji czy modlitewnym skupieniem. Religia na pograniczu
to nie tylko wiara w Boga, ale także wiara w integralność własnej wspólnoty etnicznej, a często nawet więcej – wspólnoty cywilizacyjnej. Trudno powiedzieć, czy
nieprzezwyciężalne uczucie niepewności i lęku przed unicestwieniem, względnie
przymusowym „nawróceniem” skutkuje bardziej pogłębioną religijnością. Na
pewno jednak mamy w takiej sytuacji do czynienia z uznawaniem religii za relewantny element życia zbiorowego. Zetnicyzowana religia podkreślała i w wielu
przypadkach nadal podkreśla transcendentny wymiar narodowej wspólnoty.
Ponadto trzeba pamiętać, religia pozwalała na „przełknięcie” niejednej politycznej
porażki, pełniąc bardzo ważną funkcję pocieszycielską. Umożliwiała zachowanie
„psychicznej równowagi” w obliczu licznych klęsk narodowych, regularnie
46
doświadczanych przez narody pogranicza. W ścisłym związku z narodową tożsamością – pisze Ina Merdjanova – religia stanowiła swego rodzaju „katalizator”
emocjonalny21.
4. Poszczególne Kościoły w Europie Środkowo-Wschodniej odgrywały i nadal
odgrywają doniosłą rolę w ugruntowywaniu i utrwalaniu tożsamości etnicznej
mniejszości narodowych. „Dla wielu mniejszości etnicznych czy narodowych religia
często stanowi podstawę identyfikacji narodowej, wyróżnia te grupy spośród innych
grup, oddziela od »obcych« i integruje ze »swoimi’«. Często identyfikacja religijna
i narodowa czy etniczna opiera się na zespole tych samych wartości”22 – pisze Halina
Rusek. Kluczowa rola w procesie kreowania i podtrzymywania narodowej tożsamości przypada w omawianym przypadku parafiom jako jednostkom terytorialnym.
Elżbieta Pałka stwierdza, że „Parafię etniczną cechuje m.in. przejawiana przez jej
członków świadomość wspólnego pochodzenia etnicznego i wspólnego języka oraz
to, że zaspokaja ona wszystkie te same potrzeby religijne i pozareligijne, które
zaspokaja „zwykła” parafia terytorialna, a ponadto szeroki zakres potrzeb wynikających z owej świadomości etnicznej oraz faktu zamieszkiwania przez jej członków
w odmiennym etnicznie środowisku”23. Parafie stają się bardzo często ośrodkami
nie tylko życia religijnego, ale także narodowego, ośrodkami kultury narodowej.
5. Religia okazała się być czynnikiem istotnie wzmacniającym tożsamość
narodową głównie w przypadku monokonfesyjnych wspólnot etnicznych i językowych24, takich jak: Polacy, Rosjanie, Litwini, Serbowie, Bułgarzy, Chorwaci oraz
słowiańscy Macedończycy. W obrębie danej grupy etnicznej określone, jedno
wyznanie uznawane jest za narodowe. Jest ono integralną częścią tożsamości
etnicznej, nieredukowalną wyłącznie do wymiaru religijnego. W przypadku wspólnot etnicznych i językowych (nie państw!), w których współistniały (lub nadal
współistnieją) dwa (lub więcej) wyznania (np. Słowacy, Rumuni, Ukraińcy, Albańczycy, Białorusini, Łużyczanie), świadomość narodowa w wieku XIX i na początku
wieku XX była bardzo słaba. Wynikało to w dużej mierze właśnie z wielokonfesyjności. W omawianym przypadku możliwe były (i nadal są) trzy scenariusze:
21
I. Merdjanova, op.cit., s. 234.
H. Rusek, Religia i polskość na Zaolziu, Kraków 2002, s. 24.
23
E. Pałka, Śląski Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania na Zaolziu. Od polskiej organizacji
religijnej do Kościoła czeskiego, Wrocław 2007, s. 34.
24
Nie można jednakże zapominać, że owa względna jednolitość wyznaniowa w pewnych okresach
historii była poważnie zagrożona. Wspomnijmy choćby na przykład polskiej szlachty i mieszczaństwa
(chłopów ten problem nie dotyczył), które w XVI i do połowy XVII w. chętnie przyjmowały
protestantyzm.
22
47
(a) pokojowa koegzystencja i konwergencja kulturowa; (b) współzawodniczenie
i utrzymujące się napięcie; (c) nietolerancja i ekskluzja. W zasadzie tylko pierwszy
scenariusz daje szansę na stworzenie nowoczesnego narodu, przy czym do
wykształcenia tożsamości narodowej dochodzi w sytuacji, gdy albo (a) poszczególne wyznania ulegają marginalizacji, a religia jako taka nie oddziałuje zbyt mocno
na politykę (kazus albański); albo (b) wypracowany zostaje jakiś konsensus
ponadwyznaniowy, a religia (właściwie: religie) nie traci na znaczeniu i aktywnie
uczestniczy w formowaniu narodowej tożsamości (np. Słowacja, polski protestancko-katolicki ruch narodowy na Śląsku Cieszyńskim na przełomie XIX i XX w.).
Należy jednak stwierdzić, że ani „wyciszenie” różnic religijnych i marginalizacja
religii, ani konsensus ponadwyznaniowy, nie wzmacniały tożsamości narodowej
równie mocno jak idea „jednego narodu i jednej religii”. Nie wszędzie zresztą
udawało się pogodzić ze sobą wielowyznaniowość z ideą jednego narodu. W niektórych przypadkach tożsamości religijne okazywały się zdecydowanie silniejsze
od tożsamości językowej, etnicznej, a także – terytorialnej (regionalnej). Zważywszy na istotne różnice wyznaniowe oraz towarzyszące im nierzadko rozbieżne
interesy polityczne i ekonomiczne, niemożliwe było wypracowanie jakiegoś trwałego konsensusu ponadkonfesyjnego (vide: Bośnia i Hercegowina).
6. Na pytanie o to, czy religia może stać się ważnym impulsem, a nawet trwałym
fundamentem dla nowo powstającej tożsamości etnicznej lub narodowej, należy
odpowiedzieć jednoznacznie pozytywnie. Mamy bowiem szereg dowodów na to, że
taka geneza narodu jest w praktyce możliwa (omówię zresztą kilka wybranych
przypadków). Zasadnicze pytanie nie brzmi zatem „czy”, ale „w jaki sposób?”,
w jakich okolicznościach religia staje się ważniejszym czynnikiem narodotwórczym
niż wspólne korzenie etniczne, wspólny język, wspólna kultura czy wspólnota
regionalna? Najbardziej wymownym tego przykładem jest rodząca się na naszych
oczach nowoczesna tożsamość narodowa Boszniaków – serbskochorwackojęzycznych Słowian z Bośni, dla których islam jako znak dystynktywny stał się punktem
wyjścia w konstruowaniu narodu. Mniej znaczące są przykłady Pomaków w Bułgarii, Torbeszy w Macedonii czy Gorańców w Kosowie i Macedonii. W omawianym
przypadku mowa o grupach „wydziedziczonych” ze wspólnoty etnicznej za sprawą
religii. Mamy tutaj do czynienia z wykluczeniem względnie dużych, zwartych
terytorialnie grup, które w konsekwencji „narodowo-religijnej ekskomuniki” stopniowo uświadamiają sobie, że są (lub chcą być) odrębnym narodem25. „Wydziedzi25
Inna rzecz, że wykluczający bywają często niekonsekwentni w swych działaniach, gdyż w następstwie wykluczenia podejmowane są działania mające na celu „przywrócenie na łono narodu”.
48
czenie” może następować zasadniczo na dwa sposoby. Po pierwsze, dokonywać się
może na skutek zmiany wyznania (konwersję) jakiejś grupy osób, na ogół tworzącej
zwarte skupisko terytorialne. Jest to kazus muzułmańskich Boszniaków, serbskochorwackojęzycznych Słowian z Sandżaku/Raszki (pogranicze serbsko-czarnogórskie), Gorańców/Goran w Kosowie i Macedonii, Torbeszów w Macedonii, Pomaków
w Bułgarii (w wymienionych przypadkach przejście na islam oznaczało automatyczne uznanie konwertytów za „Turków” przez współplemieńców, którzy decydowali się na wytrwanie w wierze ojców26), tudzież także prawosławnych Gagauzów,
narodu o tureckich korzeniach zamieszkującego Mołdawię, Ukrainę oraz Bułgarię
i w jakiejś mierze – Karaimów. Nie można również zapomnieć o dramatycznym
i interesującym losie Mazurów, potomków polskojęzycznych emigrantów z północnego Mazowsza. Drugi scenariusz „wydziedziczenia” to radykalny protest przeciwko
reformie religii, wskutek czego to dana grupa odrzucająca jakiekolwiek zmiany
w swojej religii, uważa całą resztę za heretyków i zdrajców prawdziwej wiary. Jednakże z uwagi na fakt, że pozostaje ona w wyraźnej mniejszości, trudno mówić
o jakiejś „religijnej sukcesji”, przez co dana grupa rozpoznawana jest już jako odrębny
byt etniczno-religijny (kazus staroobrzędowców).
7. Unarodowiona (zetnicyzowana religia) na ogół bardzo komplikuje relacje
z innymi narodami, stanowi nieraz nieprzekraczalną barierę psychologiczno-kulturową, powodującą eskalację wzajemnej wrogości. Dotyczy to zarówno
(a) stosunku do narodów wyznających inną religię, jak i (b) relacji z narodami
wyznającymi tę samą religię. Stwierdzenie to nie oznacza jednak w żadnym
przypadku, że religia stanowi jedyną przyczynę konfliktów etnicznych. W większości przypadków nie możemy także postawić tezy, że jest ona najważniejszym
czynnikiem przyczyniającym się do powstawania konfliktów etnicznych. Religia
najczęściej występuje w roli „wzmacniacza” (nie zaś generatora) konfliktów.
Mgliste pojęcie konfliktu religijnego (etnoreligijnego) często skrywa w sobie wątki
ekonomiczne, polityczne czy demograficzne, w rzeczywistości istotniejsze od
argumentów religijnych.
Tak, jakby ostentacyjne akty wykluczenia miały być karą, mającą upokorzyć oraz psychicznie obezwładnić grupę, która następnie zostaje „zreintegrowana z narodem”.
26
J.R. Payton, Jr., Ottoman Millet, Religious Nationalism, and Civil Society: Focus on Kosovo,
„Religion in Eastern Europe” 2006, nr 1, s. 16–17. Bez wględu na swoje pochodzenie etniczne i używany w codziennej komunikacji język, konwertyci uznawani byli powszechnie za Turków, co w dobie
XIX-wiecznego nacjonalizmu, oznaczało dla nich fatalne skutki. Stali się oni bowiem w pierwszym
rzędzie obiektem etnicznoreligijnej agresji. Ibidem, s. 17.
49
8. Niebagatelną rolę w kreowaniu i podtrzymywaniu tożsamości narodowej
odgrywa topos religijny. Pojęcie toposu sakralnego można rozumieć dwojako:
szeroko – jako „świętą ziemię” danej grupy etnicznej lub narodowej i wąsko – jako
artefakty o charakterze religijnym umiejscowione w określonej przestrzeni geograficznej. W tym drugim znaczeniu, odnoszącym się głównie do świątyń (a także
cmentarzy), występują one w podwójnej roli: (a) jako „słupy graniczne” terytorium
etnicznego oraz (b) jako „oazy” i „bastiony” narodowej kultury. W ostatnich latach
daje się zauważyć wyraźna tendencja do czynienia ze świątyń swoistych pomników
narodowej dumy i chwały, w związku z czym także we współczesnej Europie
Środkowo-Wschodniej obserwujemy swoisty „architektoniczny wyścig do nieba”,
kuriozalne współzawodnictwo o to, czyja (tzn. jakiego narodu) świątynia będzie
najbardziej majestatyczna. Prawdziwy wyścig na wielkość i majestatyczność narodowych świątyń widać zwłaszcza na Bałkanach.
9. Niezwykle istotna rola religii w procesie tworzenia i utrwalania narodowych
tożsamości w Europie Środkowo-Wschodniej, ugruntowuje podział na Wschód
i Zachód Europy, w tym podział występujący wśród państw członkowskich Unii
Europejskiej. Odmienne spojrzenia na rolę religii w życiu społecznym prowadzą
do wielu nieporozumień i utrwalają poczucie przynależności do różnych cywilizacji. Owo „pęknięcie” jest przy tym o wiele poważniejsze od przepaści ekonomicznej czy ideologicznej wynikającej ze spuścizny postkomunistycznej. Wydaje się
również, że stosunek do obecności religii w życiu publicznym będzie w coraz
większym stopniu dzielił Europejczyków.
10. Etnicyzacja religii i sakralizacja etnosu to w istocie dwie strony tego samego
medalu. Mając na uwadze ostatnie dwa wieki historii Europy Środkowo-Wschodniej,
niezwykle trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie o moralny wymiar
tych zjawisk. Można jedynie stwierdzić, że w historii poszczególnych narodów były
okresy, w których ścisły związek etnosu i religii, gwarantował przetrwanie danej
grupie etnicznej i zachowanie tożsamości kulturowej. Był to czas, w którym
Kościoły stawały się naturalnym schronieniem, oazą nieskrępowanego życia
narodowego, miejscem dojrzewania nowoczesnej świadomości narodowej. Przydrożne kaplice, krzyże i religijne pomniki, których przecież tak wiele znajduje się
w Europie Środkowo-Wschodniej, były miejscem, gdzie modlono się o wolną
ojczyznę. Z drugiej jednak strony, ścisły związek etnosu i religii, w całkowicie innych
okolicznościach, w nowoczesnym, własnym, wolnym i suwerennym państwie może
okazać się szkodliwy. Może być niszczący zarówno dla etnosu, jak i dla religii.
50
SUMMARY
CENTRAL AND EASTERN Europe is an amazing example of penetration of religion and
ethnicity in the process of creating a modern national identity. Abstracting religion in its
sacral aspect, and especially in its cultural aspect, from individual identities is impossible
in fact. I intend to consider the processes: ethnicization of religion and sacralization of
ethnicity, which are – in my opinion – the two sides of same coin. There are processes
mutually coupled with each other. I will try to answer the question why, how and to what
extent, religion determines national self-consciousness of the inhabitants of the vast area
between Germany and Russia.
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA JAKO
WYZWANIE DLA POLITOLOGII
POLITOLOG, ZWŁASZCZA TEN, którego nie zadowalają dominujące ujęcia systemowo-instytucjonalne i który docieka ideowo-filozoficznego podłoża procesów
politycznych, prędzej czy później na szlaku swoich badań zetknie się z sądami
orzekającymi, iż dana teza polityczna, dane stanowisko doktrynalne jest zgodne
albo też sprzeczne z „katolicką nauką społeczną”. Kwestia wspomnianej zgodności
lub sprzeczności bywa wykorzystywana jako argument polityczny. Służy budowaniu wizerunku oraz dyskredytowaniu przeciwników. Użyta instrumentalnie, staje
się potężną bronią stosowaną nie tylko w kręgach władzy publicznej. Celem
niniejszego artykułu jest prześledzenie meandrów znaczeniowych pojęcia katolickiej nauki społecznej (KNS) oraz zaprezentowanie współczesnej panoramy
zjawiska, do którego pojęcie to odsyła. Stwierdzenie złożoności zjawiska posłuży
do sformułowania kilku wniosków, znaczących z punktu widzenia warsztatu pracy
politologa.
Zacznijmy od dwóch uwag wstępnych, o charakterze terminologicznym i metodologicznym. Polskie wyrażenie „katolicka nauka społeczna” jest specyficznym,
niezbyt szczęśliwym tłumaczeniem łacińskiego terminu użytego w dokumencie
papieskim z okresu międzywojennego1. Tłumaczenie to niesie ze sobą niebezpieczeństwo nadinterpretacji, od którego wolne są analogiczne wyrażenia stosowane
we współczesnych językach obcych. Polskie wyrażenie sugeruje mianowicie, iż
obok zwyczajnych, „cywilnych” nauk społecznych, do jakich zalicza się również
1
Por.: Pius XI, Encyklika „Quadragesimo anno” o odnowieniu ustroju społecznego (1931), nr 20.
W oryginale łacińskim użyto wyrażenia: doctrina socialis catholica, co bywa tłumaczone jako: katolicka
doktryna społeczna, katolickie nauczanie społeczne, katolicka nauka społeczna, a nawet: katolicka
socjologia (tak w oficjalnym tłumaczeniu włoskim).
52
politologia, istnieje jeszcze jakaś specyficznie „katolicka” nauka społeczna, uprawiana z pozycji już to konkurencyjnych, już to korekcyjnych względem tych
pierwszych. Od takiej dwuznaczności wolny jest inny termin stosowany na gruncie języka polskiego: „nauczanie społeczne Kościoła”. Termin ten opisuje przesłanie
o charakterze normatywnym, artykułowane przez władze konkretnego wyznania
religijnego, Kościoła rzymskokatolickiego. W przypadku Kościołów protestanckich,
do ich przesłania społecznego odnosi się zwykle pojęcie „protestanckiej etyki
społecznej”. W oryginalnym języku Kościoła rzymskokatolickiego, jakim wciąż
pozostaje łacina, mowa jest tymczasem bądź to o katolickiej doktrynie społecznej
(łac. doctrina socialis, ang. social doctrine, social thought), bądź o nauczaniu społecznym (łac. disciplina socialis, ang. social teaching). W oficjalnych dokumentach
kościelnych brak jest natomiast pojęcia: scientia socialis catholica, jakie byłoby
najwierniejszym odpowiednikiem polskiego wyrażenia „katolicka nauka społeczna”.
Zjawisko określane terminem KNS, jakkolwiek by je nie definiować, nie przypomina standardowej dyscypliny naukowej. Przede wszystkim bowiem nie przysługuje mu pełnia autonomii właściwa nauce. KNS należy raczej rozpatrywać jako
interakcję pomiędzy trzema podmiotami: społecznością religijną, jej autorytetem
normatywnym oraz – dopiero na końcowym etapie – gronem badaczy-analityków
treści doktrynalnych. Analitycy-specjaliści w zakresie KNS zajmują zatem końcową
pozycję w łańcuchu zależności pomiędzy społecznością religijną jako rezerwuarem
zasobów źródłowych albo mądrości społecznej (o której twierdzi się, iż ma pochodzenie nadprzyrodzone) oraz autorytetem normatywnym zwanym magisterium
Kościoła, który owe zasoby aplikuje do kontekstu historycznego, dokonując praktycznych rozstrzygnięć normatywnych wynikających z aktualnego stanu relacji
pomiędzy społecznością religijną a jej otoczeniem społecznym. Analityk KNS –
może nim być filozof, teolog, specjalista od nauk społecznych, dziennikarz – zajmuje
się porządkowaniem, klasyfikacją, eksplanacją i interpretacją orzeczeń normatywnych wydanych przez autorytet magisterialny, rozwijając wątek relacji pomiędzy
treściami zawartymi w przesłaniach normatywnych a konkretnymi uwarunkowaniami życia społecznego i/lub stanowiskami, jakie w analogicznych kwestiach
zajmują cywilne nauki społeczne.
Katolicka nauka społeczna jako wyzwanie dla politologii
53
1. KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA W POSZUKIWANIU
TOŻSAMOŚCI
Do dnia dzisiejszego KNS pozostaje obszarem badawczym, który zadaje sobie
pytania o własną tożsamość. Odpowiedzi, jakie padają w tej kwestii, postaram się
uporządkować w czterech podpunktach, trzymając się porządku chronologicznego,
w jakim zostały udzielone.
a) KNS jako alternatywna nauka społeczna
Założyciel chrześcijaństwa nie był ideologiem społecznym i nie pozostawił
w dziedzictwie bezpośredniego programu politycznego. Niemniej doktryna chrześcijańska od swego zarania rozwinęła zestaw ogólnych postulatów dotyczących
kształtu życia społecznego. Zasób mądrości społecznej powiększał się wraz z rosnącym z epoki na epokę doświadczeniem funkcjonowania społeczności religijnej
w zmieniającym się środowisku kulturowym. Okres średniowiecza można uznać
za triumf społecznego projektu chrześcijańskiego w tym sensie, iż termin: Kościół
stał się synonimem terminu: społeczeństwo globalne2. Doświadczenie średniowiecznej respublica christiana odegra kluczową rolę w wypracowaniu stanowiska,
jakie poreformacyjny Kościół katolicki zaprezentuje w sporze ze swoimi protestanckimi adwersarzami. Stanowisko to, od miejsca obrad soboru trydenckiego
(1545–1563) nazwane trydentynizmem, zdeterminuje treść katolickiej nauki
społecznej rozwijanej przez kolejne cztery stulecia, do połowy XX w.
W XIX wieku dochodzi do emancypacji szczegółowych nauk społecznych
z ogólnego pnia refleksji filozoficzno-społecznej. Okazuje się jednak, że niewiele
z nich pragnie ograniczać się do aktywności czysto eksplanacyjnej, podporządkowując się postulatowi aksjologicznej neutralności, usilnie forsowanemu przez Maxa
Webera3. Najbardziej pod tym względem „zdyscyplinowana” wydaje się ekonomia
klasyczna (A. Smith, D. Ricardo, J.-B. Say). Z kolei najmniejszą gotowość do aksjologicznej neutralności wykazuje rodząca się socjologia, której większość ojców-założycieli (A. Comte, C.-H. de Saint-Simon, K. Marks, H. Spencer, E. Durkheim,
2
Por.: J.C. Murray, Religious Liberty. Catholic Struggles with Pluralism, Louisville 1993,
s. 214–215.
3
Por.: M. Weber, Essai sur le sens de la „neutralité axiologique” dans les sciences sociologiques et
économiques (1917), [w:] idem, Essais sur la théorie de la science, wybór i oprac. J. Freund, Paris 1992,
s. 365–433.
54
niemieccy Kathedersozialisten) występuje w podwójnej roli naukowca oraz ideologa-reformatora społecznego – jeśli nie wręcz samozwańczego proroka religii nowej
epoki (industrialne chrześcijaństwo Saint-Simona, Kościół pozytywistyczny Comte’a, wojujący ateizm Marksa4). „Zaangażowane” nauki społeczne agitują na rzecz
modernizacji, która w ówczesnym kontekście historycznym objawia wyraźne
oblicze antyreligijne w wymiarze doktrynalnym oraz specyficznie antykatolickie
w wymiarze społeczno-ustrojowym. Oświecony absolutyzm, święcący triumfy
w kontynentalnej Europie, inauguruje nowy typ kształcenia akademickiego. Opracowany przez Humboldta pruski model uniwersytetu releguje teologię poza obręb
nauk humanistycznych. Pretensję do wszechwiedzy, do której dotychczas aspirował
chrześcijański teolog, zastępuje dogmat o wszechmocnej sile postępu, głoszony ex
cathedra przez naukowca społecznego – rzecznika oświeconej nowoczesności5.
Katolickie instytucje naukowe odpowiadają próbami konstruowania alternatywnych sylabusów nauk społecznych. W reakcji na naturalistyczno-scjentystyczną
ofensywę powstają projekty specyficznie katolickich dyscyplin naukowych: socjologii, pedagogiki, psychologii, historii, ekonomii, teorii zarządzania, politologii,
prawa czy medycyny (opartej na katolickim rozumieniu prawa naturalnego)6.
Ubocznym skutkiem zaistniałej sytuacji jest wytworzenie się „kultury getta”7,
odczuwalnej szczególnie w krajach o strukturze wielowyznaniowej i wyrażającej
się relatywną izolacją społeczności katolickiej od świata zewnętrznego.
Pierwszym warunkiem formułowania projektów specyficznych, konfesyjnych
dyscyplin naukowych jest pretensja przedstawicieli danego wyznania religijnego
do posiadania odrębnej filozofii społecznej, legitymizującej tak rozumiany metodologiczny ekskluzywizm zarówno od strony materialnej (treść), jak i formalnej
(metoda, zakres orzekania, terminologia). Drugim warunkiem jest przeświadczenie o zasadniczo wrogim nastawieniu środowiska zewnętrznego, wymagającym
podjęcia przedsięwzięć defensywnych, przy braku wiary w szansę na zmianę tego
4
Ewolucję poglądów religijnych Karola Marksa oraz obecność elementów satanistycznych w jego
doktrynie społecznej analizuje Murray Rothbard w artykule: Karl Marx: Communist as Religious
Eschatologist, „The Review of Austrian Economics” 1990, nr 4, s. 123–179.
5
Por.: R.H. Roberts, Theology and Social Sciences, [w:] The Modern Theologians. An Introduction
to Christian Theology in the Twentieth Century, red. D.F. Ford, Cambridge–Oxford 1997, s. 700.
6
Por.: J.A. Zahm, Catholic Science and Catholic Scientists, Philadelphia 1893; La science catholique.
L’„encyclopedie théologique” de Migne (1844–1873), red. C. Langlois, F. Laplanche, Paris 1992; T.E.
Woods, The Church Confronts Modernity. Catholic Intellectuals and the Progressive Era, New York
2004.
7
Por.: J. Cogley, Catholic America, New York 1974, passim.
55
stanu rzeczy w przewidywalnej przyszłości. Obydwa warunki zostały spełnione
i teoretycznie ugruntowane w ramach XIX-wiecznej urzędowej filozofii katolickiej.
Tendencje te powracają współcześnie, o czym świadczy działalność powstałego
w latach 90. XX w. amerykańskiego Towarzystwa Katolickich Naukowców Społecznych, które postawiło sobie za cel budowanie podwalin pod „specyficznie katolicką
naukę społeczną”8.
b) KNS jako przedsięwzięcie szkodliwe lub niemożliwe
Przywołując nasz trójpodmiotowy schemat KNS: społeczność – magisterium
– badacze-analitycy, można w następujący sposób zilustrować zmianę, jaka dokonała się w Kościele katolickim od połowy XX w., w wyniku obrad Soboru Watykańskiego II (1962–1965). Dogłębna ewolucja sytuacji egzystencjalnej członków
społeczności religijnej skłoniła analityków KNS do wywarcia presji na podmiot
magisterialny, aby ten przeformułował stanowisko normatywne reprezentatywne
dla całej społeczności. Przy okazji gorących debat, jakie zaangażowały przywódców
społeczności religijnej wraz z rzeszami katolików świeckich (choć z pewnymi
wyjątkami, jak w przypadku odizolowanych „żelazną kurtyną” mieszkańców bloku
wschodniego)9, poddano w wątpliwość racje, dla których należy podtrzymywać
katolicką „kulturę getta”. Wśród debat towarzyszących wydarzeniu Soboru warte
wyróżnienia są szczególnie dwa wątki. Pierwszy podejmuje temat szkodliwości
kontynuowania formuły KNS w jej dotychczasowym kształcie. Drugi dotyczy
fundamentalnej niemożności jej rozwijania.
W książce zatytułowanej: Katolicka nauka społeczna jako ideologia10 francuski
ekspert soborowy Marie-Dominique Chenu OP (1895–1990) oskarżył kościelne
8
W deklaracji programowej czasopisma-organu towarzystwa czytamy: „The first issue of The
Catholic Social Science Review inaugurates […] an attempt to respond to the challenge the Pope Pius
XI issued to scholars sixty-five years ago to »build a genuine Catholic social science«”. S.M. Krason,
Toward a Genuine Catholic Social Science, „The Catholic Social Science Review” 1996, nr 1, s. 1;
podkreślenie moje – DGS.
9
„Sobór […] w Polsce nie robił wrażenia. Informacje były bardzo ubogie. Właściwie tylko ‘Więź’
i »Tygodnik Powszechny« odkryły Sobór. Także prasa paxowska o nim pisała, ale z innych powodów
– ze względu na perspektywy dialogu z komunizmem. My nie byliśmy świadomi, o co tam idzie. Jakiś
kryzys? U nas tego nie było”. – [J. Tischner], Świat zmienił się na lepsze. Z ks. Józefem Tischnerem
rozmawiają Zbigniew Nosowski i Sławomir Sowiński, [w:] Dzieci Soboru zadają pytania, red. Z. Nosowski, Warszawa 1996, s. 376.
10
M.-D. Chenu, La doctrine sociale de l’Eglise comme idéologie, Paris 1979.
56
magisterium o to, iż pod pretekstem głoszenia katolickiej nauki (doktryny) społecznej propaguje politycznie uwarunkowaną ideologię, której korzenie tkwią
w XIX-wiecznych stosunkach społecznych. Za dowód swojego rozumowania uznał
fakt, iż zarówno akta Soboru Watykańskiego II, jak i dokumenty realizującego
soborowe zalecenia papieża Pawła VI (1963–1978) programowo pomijały anachroniczne pojęcie nauki (doktryny) społecznej, przekazując inicjatywę rozeznawania
sytuacji praktycznych w ręce lokalnych społeczności kościelnych. Dalsze istnienie
zjawiska określanego mianem KNS uznał Chenu za szkodliwe dla wiarygodności
oraz misji społecznej Kościoła. Chenu popełnił błąd, wykorzystując jako teksty
źródłowe francuskie tłumaczenia dokumentów magisterialnych w miejsce ich
łacińskich oryginałów, z których inkryminowane pojęcie bynajmniej nie zniknęło11.
Niemniej jego teza sprzed trzydziestu lat stała się odtąd elementem obowiązkowego
zestawu wiedzy, jaką musi wykazać się specjalista w zakresie KNS. Do zarzutów
Chenu odniósł się również papież Jan Paweł II, formułując kolejną wersję definicyjną KNS12, do której przejdziemy w następnym podpunkcie.
Soborowemu przełomowi towarzyszyło odejście od jednolitej filozofii społecznej
stanowiącej podstawę orzeczeń doktrynalnych, odwrót od urzędowej, jedynie
słusznej „schola nostra”13 w dziedzinie filozofii i teologii, przy pomocy której usiłowano utrzymywać umysły w stanie wymuszonej jednomyślności. Od empirycznej filozofii obiektywistycznej nastąpił zwrot w kierunku ujęć subiektywistycznych,
egzystencjalnych. Niemiecki jezuita Karl Rahner (1904–1984), najbardziej wpływowy ekspert teologiczny Soboru Watykańskiego II, wysunął tezę o „zasadniczej
niemożności”, o „radykalnej niemocy” urzędowego autorytetu magisterialnego,
operującego na gruncie ahistorycznych kategorii konceptualnych, w uchwyceniu
i poddaniu ocenie przygodnych, konkretnych zjawisk życia społecznego14.
11
Por.: D. Góra-Szopiński, Złoty środek. Kościół wobec współczesnych wizji państwa, Toruń 2007,
s. 182–183.
12
„Anyone familiar with the Chenu thesis knows what the pope is referring to here”. C.E. Curran,
The Moral Theology of John Paul II, New York 2006, s. 63.
13
Wyrażenie autorstwa Stefana Swieżawskiego (1907–2004), jedynego świeckiego eksperta Soboru Watykańskiego II z obszaru Europy Wschodniej. – Por.: [S. Swieżawski], Określanie tożsamości
Kościoła. Ze Stefanem Swieżawskim rozmawiają Anna Karoń-Ostrowska i Józef Majewski, [w:] Dzieci
Soboru, op.cit., s. 21.
14
Por.: K. Rahner, Mission et grâce, t. 3, Paris 1965, s. 194. W twórczości Rahnera zobiektywizowany, doktrynalny korpus katolickich zasad społecznych, jakim przedstawiała go stara filozofia
urzędowa, zostaje zastąpiony zindywidualizowaną „chrześcijańską propozycją sensu w społeczeństwie
pluralistycznym”. K. Rahner, Podstawowy wykład wiary, tłum. T. Mieszkowski, Warszawa 1987,
s. 323.
57
Rahner sformułował swoją tezę w oparciu o założenia bliskiej mu subiektywistycznej filozofii kantyzmu/heideggeryzmu, zaciekle zwalczanej przez urzędową
filozofię kościelną w poprzedniej epoce. W poprzedniej epoce ów jezuicki reformator wraz z dominikańskim radykałem Chenu zostaliby według wszelkiego
prawdopodobieństwa oskarżeni o szerzenie zgubnego modernizmu i zmuszeni do
odwołania swych tez15. Tym razem jednak utrafili we właściwy moment historyczny,
a ich dzieło rozwija się odtąd w dokonaniach czołowych myślicieli świata katolickiego, wśród których poczesne miejsce zajmuje uczeń Rahnera, papież Benedykt XVI, aktualny strażnik kościelnego magisterium.
c) KNS jako subdyscyplina teologiczna
Przeżywającej kryzys tożsamości, cierpiącej na metodologiczny niedowład,
oskarżanej o degradację przesłania chrześcijańskiego do poziomu jednej z wielu
ideologii politycznych „katolickiej nauce społecznej” z wielką energią udzielił
wsparcia papież Jan Paweł II (1978–2005). W wywiadzie udzielonym włoskiemu
filozofowi politycznemu Vittorio Possentiemu na niespełna cztery miesiące przed
papieską elekcją kardynał Wojtyła afirmował konieczność rozwoju katolickiej nauki
społecznej, pod którą rozumiał przestrzegającą reguł naukowości systematyczną
refleksję nad teologicznym przesłaniem magisterialnym. Terminem, jaki został
wtedy użyty dla nazwania owej dyscypliny naukowej, był termin: etyka społeczna.
W wypowiedzi dokonano rozróżnienia terminologicznego pomiędzy „nauką
społeczną Kościoła” jako przekazem normatywnym a „katolicką nauką społeczną”
jako systematyczną, naukową refleksją nad przekazem normatywnym16. Niestety,
według wiedzy niżej podpisanego, jedynie polskie opracowania KNS (H. Juros,
J. Majka, S. Pyszka) przestrzegają tego klarownego podziału, który w niniejszym
tekście pozostaje intencjonalnie otwarty.
Już jako papież, Jan Paweł II jednoznacznie zadeklarował, iż zjawisko określane
terminem KNS istnieje i stanowi integralny element kościelnej misji. Ustosunkowując się do narastających krytyk, zaoferował własną definicję tego, czym jest lub
15
Por.: D. Bourmaud, One Hundred Years of Modernism. A Genealogy of the Principles of the
Second Vatican Council, Kansas City 2006, s. 230–233.
16
Por.: K. Wojtyła, Czy jest możliwa nauka społeczna Kościoła? (1978), [w:] V. Possenti, Nauka
społeczna Kościoła wobec dziedzictwa oświecenia, Kraków 2000, s. 346, 350–351.
58
być powinna katolicka nauka społeczna. W encyklice Sollicitudo rei socialis
z 1987 roku znalazło się następujące orzeczenie normatywne:
Nauka [łac. doctrina] społeczna Kościoła nie jest jakąś „trzecią drogą” między
liberalnym kapitalizmem i marksistowskim kolektywizmem ani jakąś możliwą
alternatywą innych, nie tak radykalnie przeciwstawnych wobec siebie rozwiązań;
stanowi ona kategorię niezależną. Nie jest także ideologią, lecz dokładnym sformułowaniem wyników pogłębionej refleksji nad złożoną rzeczywistością ludzkiej
egzystencji w społeczeństwie i w kontekście międzynarodowym, przeprowadzonej
w świetle wiary i tradycji kościelnej. Jej podstawowym celem jest wyjaśnianie tej
rzeczywistości poprzez badanie jej zgodności czy niezgodności z nauką Ewangelii
o człowieku i jego powołaniu doczesnym, a zarazem transcendentnym; zmierza
zatem do ukierunkowania chrześcijańskiego postępowania. Nauka ta należy przeto
nie do dziedziny ideologii, lecz teologii, zwłaszcza teologii moralnej17.
Wydawało się, że papieska deklaracja rozwiązuje nabrzmiały problem tożsamości własnej KNS oraz odpowiada na zarzuty krytyków, takich jak M.-D. Chenu. Tak
się jednak nie stało. Definicja podana w Sollicitudo rei socialis spotkała się z zastrzeżeniami licznych analityków KNS. Po pierwsze, zwrócono uwagę, iż zadeklarowana
wykładnia normatywna jest nowością i że wobec tego musi upłynąć jakiś czas, aby
mogła ona zostać zoperacjonalizowana w praktyce instytucjonalnej18. Po drugie,
trudno byłoby zaakceptować sugestię, jakoby KNS nigdy nie miała ambicji zajęcia
pozycji politycznej „trzeciej drogi” pomiędzy liberalizmem a marksizmem. Program
korporacyjnej trzeciej drogi głosił w okresie międzywojennym papież Pius XI,
wiążąc sumienia katolików dyspozycją do wprowadzania w życie wskazań wynikających z tej nowo propagowanej „ideologii”19. Padający w cytacie kwantyfikator
egzystencjalny, zgodnie z którym „nauka społeczna Kościoła nie jest” tym lub
owym, można by zatem interpretować w sensie analogicznym, jak w przypadku
zwrotów: „nie jest odtąd” albo „nie powinna być rozumiana jako”. Po trzecie,
zgłoszono zastrzeżenia odnośnie sposobu potraktowania relacji pomiędzy autorytetem normatywnym, jakim jest kościelne magisterium, a metodologią naukową,
17
Jan Paweł II, Encyklika „Sollicitudo rei socialis” 1987, nr 41.
Por.: G. Colombo, O koncepcję nauki społecznej Kościoła, [w:] L. Casati et al., Nauka społeczna
Kościoła, Kraków 1998, s. 250–251.
19
Rada Społeczna przy Prymasie Polski, Od wydawców, [w:] J. Piwowarczyk, Korporacjonizm
i jego problematyka, Poznań 1936, s. 5. Por.: znamienny tytuł referatu wygłoszonego przez ks. Stefana
Wyszyńskiego, późniejszego prymasa Polski, w ramach cyklu „Uniwersyteckich wykładów dla duchowieństwa”, w roku 1938: Co duszpasterz może zrobić dla urzeczywistnienia ustroju korporacyjnego?,
[w:] [P. Stopniak et al.], Korporacjonizm, Lublin 1939, s. 251–279.
18
59
która nie przewiduje kurateli normatywnej i – nawet w przypadku teologii – kształtuje się na sposób autonomiczny20. Po czwarte, wskazano na sprzeczność, jaka
powstaje w zestawieniu podanej definicji KNS jako domeny teologii moralnej –
ergo dyskursu zdeterminowanego konfesyjnie – z życzeniem wyrażanym expressis
verbis w dokumentach papieskich od czasów Jana XXIII (1958–1963), aby ich
adresatami byli „wszyscy ludzie dobrej woli”, a zatem nie tylko członkowie społeczności katolickiej, a nawet nie tylko wyznawcy jakiejkolwiek religii21. Nie istnieje coś
takiego jak teologia w ogóle. W przeciwieństwie do naturalnego dyskursu rozumowego właściwego filozofii oraz wywodzącym się z niej naukom społecznym, dyskurs
teologiczny jest zawsze zdeterminowany związkiem z określoną religią, bądź
wyznaniem. Czy wobec tego płaszczyzną dialogu o wymiarze uniwersalnym może
być zdeterminowana konfesyjnie teologia moralna, czy też, jak utrzymywał kardynał Wojtyła jeszcze w 1978 roku, mogłaby nią raczej stać się etyka społeczna
o charakterze filozoficznym?
d) KNS jako rezultat rozwoju podmiotowego
Jest rzeczą znamienną, że następca Jana Pawła II na urzędzie papieskim w swojej własnej wykładni KNS nie nawiązuje do definicji podanej w Sollicitudo rei
socialis. O ile przedsoborowa szkoła urzędowa, a w późniejszym okresie również
cytowana encyklika Jana Pawła II pragnęły afirmować pewien zobiektywizowany,
doktrynalny „korpus” KNS, szczególnie akcentując znaczenie czynnika normatywnego (magisterium), o tyle papież Benedykt XVI podąża śladem argumentacji
podmiotowo-subiektywistycznej, rozwiniętej przez Karla Rahnera. Jego jedyny jak
dotychczas dokument społeczny, encyklika Caritas in veritate z 2009 roku, podejmuje między innymi zagadnienie katolickiej nauki społecznej. Tekst dokumentu
zawiera, owszem, odsyłacz do przytoczonego powyżej nr. 41 Sollicitudo rei socialis,
ale jedynym tego rezultatem jest zwrócenie uwagi czytelnika na „aspekt misyjny”
KNS. A ponieważ działalność o charakterze misyjnym bywa adresowana do ludzi
o zróżnicowanych światopoglądach, encyklika Benedykta XVI definiuje katolicką
naukę społeczną jako owoc wydawany przez miłość chrześcijańską w sercu czło20
Por.: G. Angelini, Nauka społeczna Kościoła, [w:] L. Casati et al., op.cit., s. 23–32, 56–58; H. Juros,
Wprowadzenie do katolickiej nauki społecznej, [w:] idem, Kościół, kultura, Europa, Lublin–Warszawa
1997, s. 24–28.
21
Por.: D. Góra-Szopiński, op.cit., s. 387.
60
wieka wierzącego, jako rezultat jego podmiotowego rozwoju. W tym ujęciu katolicka
nauka społeczna jest „głoszeniem prawdy miłości Chrystusa w rzeczywistości
społecznej. […] jest posługą miłości, ale w prawdzie”. Jest wkładem, jaki członkowie
społeczności religijnej wnoszą w zaprowadzanie „jedności i pokoju w mieście
człowieka, kształtując je w pewnej mierze jako antycypację i zapowiedź miasta
Bożego bez barier”22. Podobnie jak u Karla Rahnera, mowa tu nie tyle o specyficznie konfesyjnym „korpusie” doktrynalnym, przeznaczonym do odpowiednio
skutecznego rozpropagowania w świecie zewnętrznym, co o uniwersalnej, zrozumiałej dla każdego człowieka „miłości w prawdzie”. Odpowiedzialność za społeczne
oddziaływanie tej ostatniej spoczywa na barkach nadawcy, nie odbiorcy. „Miłość
w prawdzie – caritas in veritate – to wielkie wyzwanie dla Kościoła w świecie”23,
element decydujący o jego społecznej wiarygodności.
2. POLITYCZNE AFILIACJE KNS
Złożoność relacji zachodzących na linii: społeczność religijna – autorytet normatywny – badacze-analitycy prowadzi do pluralizmu uzyskanych rezultatów,
jakimi są zróżnicowane stanowiska interpretacyjne w kwestii treści pojęcia „katolickiej nauki społecznej”. Dla politologa interesujące mogą okazać się zwłaszcza
polityczne afiliacje poszczególnych stanowisk interpretacyjnych. W ramach cywilizacji zachodniej sfery polityczna i religijna są względem siebie autonomiczne co
do zasady. Co do zasady również, katolicka nauka społeczna – zgodnie z literą jej
dokumentów normatywnych – unika utożsamiania się z konkretną opcją polityczną. Stanowiska interpretacyjne wypracowane w ciągu dziesięcioleci dają jednak
podstawy do identyfikacji licznych i zróżnicowanych afiliacji politycznych.
Poniżej przedstawione zostaną cztery interpretacje katolickiej nauki społecznej,
różniące się od siebie politycznym kolorytem. Kolejność prezentacji, analogicznie
jak w punkcie poprzednim, odpowiada historycznej sekwencji, z jaką poszczególne
interpretacje pojawiały się na scenie publicznej. Zdecydowałem się jednak nie
wracać do historii, lecz przywołać dorobek znaczących autorów współczesnych.
Każdy z nich życzyłby sobie, by jego autorska interpretacja KNS zyskała sankcję
normatywną, kosztem interpretacji jej przeciwnych. Jak nietrudno się domyślić,
22
Benedykt XVI, Encyklika „Caritas in veritate” o integralnym rozwoju ludzkim w miłości i prawdzie (2009), nr 5, 7; podkr. oryginału.
23
Ibidem, nr 9.
61
ważnym orężem polemicznym bywa wzajemne obrzucanie się oskarżeniami
o niezgodność stanowiska rywali z „katolicką nauką społeczną”. Kolejno omówione
zostaną interpretacje KNS ujawniające polityczną afiliację: tradycjonalistyczną,
centrowo-modernizacyjną, lewicową oraz prawicową.
a) afiliacja tradycjonalistyczna
„Politologia zna różnorakie sposoby uprawomocniania władzy. W istocie istnieją
dwa warianty podstawowe. Albo władza pochodzi od Boga i winna realizować Jego
idee, albo pochodzi od człowieka i winna opierać się na ideach ludzkich” – pisze
Adam Wielomski, politolog przywiązany do starej szkoły urzędowej KNS. I wyjaśnia: „Kontrrewolucja opierała swoje przekonania na nauczaniu Kościoła, który
uczył, że wszelka władza pochodzi od Boga, a porządek nie ma charakteru przypadkowego, lecz polega na odtwarzaniu woli Boga co do wyglądu świata, społeczeństwa i państwa. Wola ludu nie jest istotna, gdyż nad prawdą się nie dyskutuje,
lecz się jej ulega; narzuca się ją opornym. Dlaczego? Gdyż tak powiedział Rzym.
Prawda wymaga dyscypliny, autorytetu, przymusu wobec odstępców, zwalczania
błędów”24.
Zgodnie z katolicką nauką społeczną dawniejszej daty, porządek społeczny
winien opierać się na precyzyjnym rozróżnieniu prawdy i błędu. Społeczne królowanie prawdy, przyniesionej na świat przez Chrystusa, zapewnia jego widzialny
Kościół rzymski, któremu z tej racji należy się w państwie status religii stanu.
Państwo winno otaczać Kościół opieką, dbając o zwalczanie w zarodku błędu oraz
separację nosicieli herezji od wpływu na życie publiczne. Ideał ustroju państwowego
zdefiniował w XIII w. patron urzędowej szkoły filozoficznej, św. Tomasz z Akwinu,
pisząc o ustroju mieszanym, złożonym z elementów demokracji, arystokracji oraz
osoby monarchy wieńczącej architekturę całości25. Obywatele są poddanymi dwóch
władz: kościelnej i państwowej. Z tej racji winni wspierać pomyślność obydwu,
zachowując wobec nich „nie tylko posłuszeństwo, ale uszanowanie i miłość”,
powstrzymując się od „buntów i wszystkich przedsięwzięć, które by porządek
i spokój publiczny zaburzyć mogły”26. Niedopuszczalna jest myśl o wolności
24
A. Wielomski, Teologia polityczna Soboru Watykańskiego II. Przeciw modernizmowi, http://
www.konserwatyzm.pl/publicystyka.php/Artykul/687/, odczyt z dn. 30.12.2009.
25
Por.: Tomasz z Akwinu, O królowaniu (ok. 1265), Kraków 2006.
26
Leon XIII, Encyklika „Libertas” o wolności człowieka (1888), nr 22.
62
sumienia, wyznania, publikacji czy nauczania, ponieważ, jak tłumaczy papież
Leon XIII, „gdyby je prawdziwa natura dała, uwłaczanie panowaniu Boga byłoby
prawem, a żadna ustawa nie mogłaby umiarkować wolności ludzkiej”27. Nie zagłębiając się w arkana teologii i pozostając na gruncie myślenia zdroworozsądkowego,
wydaje się rzeczą oczywistą, iż podejmowanie działań zmierzających do zamazania
różnicy między (danymi obiektywnie) prawdą i błędem w życiu publicznym
„sprzeciwia się rozumowi”28.
Jest tragicznym paradoksem, iż ścisłe trzymanie się litery dokumentów normatywnych KNS ogłaszanych w dawniejszych czasach skutkuje w życiu współczesnych
przedstawicieli omawianego nurtu tendencją do organizacyjnej separacji z rzymską
centralą katolicyzmu. Publikacje o charakterze tradycjonalistycznym wydawane
są po obu stronach linii organizacyjnego pęknięcia (schizmy), przy czym strona
odseparowana (od nazwiska przywódcy ruchu, arcybiskupa Lefebvre’a zwana
lefebrystami) stara się ukrywać i minimalizować ten stan rzeczy. Przykładem
omawianego zjawiska jest francuska publikacja zatytułowana: Kompendium katolickiej nauki społecznej na użytek głów państw, adresowana w pierwszym rzędzie
do mężów stanu Afryki francuskojęzycznej29. Okładkę skomponowaną w barwach
Stolicy Apostolskiej zdobi wizerunek papieskiej tiary. W publikacji omawia się m.in.
treść „niezmiennego nauczania papieży” (urywającego się wszakże w połowie
XX w.), podaje zasady funkcjonowania „zdrowego i zasobnego państwa”, potępia
idee nowożytnej demokracji, praw człowieka oraz wolności obywatelskich, zwraca
uwagę na tragiczne konsekwencje Soboru Watykańskiego II oraz polityczną niefrasobliwość sprawującego władzę papieża Jana Pawła II.
b) afiliacja centrowo-modernizacyjna
W architekturze myślenia zgodnego z kolejną interpretacją katolickiej nauki
społecznej obowiązuje następująca logika: bieg zagadnień społecznych winien być
regulowany orzeczeniami nadrzędnej względem nauk społecznych „Nauki Moral-
27
Ibidem, nr 42.
Ibidem, nr 34.
29
J.J. Marziac et al., Précis de la doctrine sociale de l’Eglise a l’usage des chefs d’Etat, Caussade
[1991]. Wstęp do publikacji oraz jej ostatni rozdział wyszły spod pióra abp. Marcela Lefebvre’a (1905–1991), byłego wikariusza apostolskiego na kraje Afryki francuskojęzycznej.
28
63
nej [ang.: Moral Science]”30, ta zaś zostaje autorytatywnie zdefiniowana przez
pasterzy Kościoła rzymskokatolickiego. Według tej interpretacji, najpełniejszy
rozkwit KNS miał miejsce w okresie międzywojennym, kiedy to zwierzchnik
Kościoła przyznał sobie „prawo i obowiązek sądzenia najwyższą Swoją władzą”31
w sprawach należących do sfery ekonomii i socjologii. Modernizacyjny charakter
omawianej interpretacji polega na tym, iż autorytet religijny definiujący kierunki
rozwoju społecznego korzysta z dorobku najnowszej myśli naukowej i rozwiązań
politycznych – w okresie międzywojennym takim najbardziej atrakcyjnym rozwiązaniem jawił się korporacjonizm32. Nowoczesny postulat agregowania grup społecznych w korporacje stanowo-zawodowe ma z punktu widzenia myśli inspirowanej kościelnie ten dodatkowy pozytyw, iż nawiązuje do dobrze jej znanych,
średniowiecznych rozwiązań feudalnych. Stanowczo odrzuca się tu postulat autonomii nauk społecznych, w tym zwłaszcza tezę o niepodważalności praw odkrywanych przez ekonomię. Centrowy charakter interpretacji wynika z faktu, iż jej
zwolennicy zajmują symetrycznie krytyczne stanowisko względem marksistowskiego socjalizmu z jednej oraz wolnorynkowego kapitalizmu z drugiej strony.
Sprzeciw wobec socjalistycznych rozwiązań społecznych pozostaje w zgodzie
z krytyką socjalizmu zaprezentowaną pod koniec XIX w. na kartach Rerum novarum Leona XIII. Wyróżnikiem omawianej interpretacji KNS jest natomiast zdecydowana opcja antykapitalistyczna, krytyka systemu wolnej konkurencji, zgodna ze
stanowiskiem międzywojennych doktryn politycznych rozwijanych w państwach
autorytarnych. Jak pisał klasyk tego nurtu, Heinrich Pesch: „Porządek, nie wolność
jest najwyższą zasadą oraz najlepszą gwarancją, także w stosunku do właściwego
zakresu wolności”33.
Współcześni reprezentanci omawianej interpretacji wzywają do: budowania
więzi wspólnotowych opartych na wierze religijnej, promowania przedsiębiorstw
rodzinnych, odtworzenia ekonomicznego systemu gildii, zakładania niekomercyj30
M. Liberatore, cyt. za: The Directors, IHS Press, Foreword, [w:] H. Pesch, Ethics and the National
Economy (1918), Norfolk 2004, s. 17. Jezuita Matteo Liberatore (1810–1892) był założycielem i wieloletnim redaktorem naczelnym watykańskiego czasopisma „La Civiltà Cattolica” oraz współautorem
encykliki Leona XIII, Rerum novarum. Niemiecki jezuita Heinrich Pesch (1854–1926) przygotował
intelektualny grunt pod encyklikę papieża Piusa XI, Quadragesimo anno, opracowaną w szczegółach
przez jego ucznia, Oswalda von Nell-Breuninga SJ.
31
Por.: Pius XI, Quadragesimo anno, op.cit., nr 41.
32
Współczesny politolog Howard Wiarda analizuje korporacjonizm jako trzecią co do ważności
po liberalizmie i marksizmie ideologię XX w. – Por. H.J. Wiarda, Corporatism and Comparative Politics:
The Other Great „ism”, Armank 1997.
33
H. Pesch, op.cit., s. 151; podkr. oryginału.
64
nych towarzystw kredytowych i tym podobnych działań mających na celu rozszerzanie domeny rozwiązań własnych kosztem „wrogiego świata” zewnętrznego34.
Jednak wszystkie te postulaty pozostają przedmiotem abstrakcyjnych debat i publikacji wąskiej grupy zwolenników. Nie dostrzega się, iż wszystkie one miały już
okazję przejścia empirycznego testu w ramach konkretnie istniejących rozwiązań
ustrojowych okresu międzywojennego, w tym zwłaszcza Włoch pod rządami
Benito Mussoliniego – najbliższym punkcie odniesienia dla kościelnych orzeczeń
normatywnych tamtej epoki. Rozwiązania te poniosły moralną i polityczną klęskę
w konkurencji z alternatywnymi systemami ustrojowymi socjalizmu i kapitalizmu.
Stosunek do zwycięskich dwóch rozwiązań powojennych charakteryzuje przedstawicieli kolejnych interpretacji KNS.
c) afiliacja lewicowa
Przechodzimy obecnie do najbardziej rozpowszechnionej w świecie oraz najbardziej zróżnicowanej interpretacji KNS, która swoją polityczną afiliację sytuuje
na lewicy. „Otwarcie” Kościoła na świat, jakie ogłosił Sobór Watykański II, dla dużej
części intelektualistów katolickich sprowadzało się do otwarcia na tę właśnie stronę
politycznego spektrum. Pozycja niemożliwa do utrzymania w czasach dominacji
starej szkoły urzędowej KNS, stała się dostępna w sytuacji, gdy w relacjach na linii:
społeczność religijna – autorytet normatywny – analitycy, drugi element triady
przeszedł do defensywy. Analitycy (katoliccy intelektualiści), z których najznamienitsi doświadczyli wcześniej sankcji dyscyplinarnych ze strony autorytetu normatywnego, awansowali do roli liderów soborowej odnowy doktrynalnej. W miejsce
jednej, urzędowej „schola nostra” rozkwitło wiele szkół uprawiania i interpretowania teologii, odwołujących się do zróżnicowanych podstaw filozoficznych oraz
pluralistycznych inspiracji naukami szczegółowymi. Z aplauzem odbierano sygnały
o tym, iż zreformowany podmiot magisterialny życzliwie kibicuje podejmowanym
eksperymentom. Znamienną postawę wykazywał pierwszy posoborowy papież
Paweł VI (1963–1978), który w miejsce dotychczasowej praktyki odgórnego aplikowania „doktryny społecznej”, odpowiedzialność za „odczytywanie znaków czasu”
34
Por.: P. Chojnowski, A Distributism How To: A Parallel Economy, 26.01.2007, distributist.
blogspot.com/ 2007/01/distributism-how-to-parallel-economy-by.html; A.C. Carlson, Third Ways.
How Bulgarian Greens, Swedish Housewives, and Beer-Swilling Englishmen Created Family-Centered
Economies – and Why They Disappeared, Wilmington 2007, s. 29–34.
65
złożył w ręce lokalnych wspólnot chrześcijańskich35. Rozluźnienie więzi magisterium
z lokalnymi społecznościami kościelnymi otworzyło nowe możliwości przed gronem
analityków, którzy z referentów gotowych opracowań mogli przeistoczyć się w proroków nowatorskich interpretacji oraz przywódców ruchów społecznych.
Teologia, skupiona dotychczas na sprawach nadprzyrodzonych, stała się zdecydowanie „teologią rzeczy ziemskich”, teologią konkretu. Jej rozliczne nurty rozwijają się pomiędzy konstatacją „śmierci Boga” w wymiarze socjologicznym (tradycja
Dietricha Bonhöffera) a konstatacją „śmierci Boga” w sensie kresu transcendencji
kosmicznej, zwiastującej autotranscendencję bytu ludzkiego (Paul Tillich, Thomas
Altizer)36. W Jezusie upatruje się bojownika o sprawiedliwość społeczną i prawa
obywatelskie. W ramach teologii wyzwolenia oraz teologii etnicznych i genderowych słowa Założyciela chrześcijaństwa sąsiadują z hasłami Manifestu komunistycznego Marksa i Engelsa. Jeżeli Jan Paweł II resytuował katolicką naukę społeczną
na obszar „teologii moralnej”, w rozumieniu przedstawicieli omawianego nurtu
oznacza to scedowanie odpowiedzialności za KNS na rozmaite, niezależnie uprawiane teologie partykularne w liczbie mnogiej37. Zobowiązanie moralne rodzi się
na linii: radykalny intelektualista – społeczność odbiorców, z pominięciem czynnika
magisterialnego38.
Jeden z umiarkowanych przedstawicieli omawianego nurtu, francuski jezuita
Jean-Yves Calvez formułuje następujące oczekiwania wobec autorytetu magisterialnego. Winien on jednoznacznie i nieodwołalnie potępić kapitalizm, zdecydowanie określić swoją pozycję w konflikcie „pracy” z „kapitałem”, poprzeć działania
mające na celu zwiększenie politycznej kontroli nad sferą gospodarki, wzmocnienie planistycznej roli państwa w rozwiązywaniu kwestii socjalnych itp.39 Twórca
teologii wyzwolenia, dominikanin Gustavo Gutierrez, wykazuje większą wyrazistość deklarując, iż celem postulowanych zmian jest – socjalizm40. Termin ten
pojmuje się na sposób idealistyczny, z niewielkimi odniesieniami do historycznych
35
Por.: Paweł VI, List apostolski „Octogesima adveniens” (1971), nr 4.
Por.: J.C. Cooper, The Roots of Radical Theology, Philadelphia 1967, s. 149.
37
Por.: J.-Y Calvez, Les silences de la doctrine sociale catholique, Paris 1999, s. 127.
38
Por.: J.L. Segundo, Theology and the Church. A Response to Cardinal Ratzinger and a Warning
to the Whole Church, San Francisco 1987.
39
Por.: J.-Y. Calvez, op.cit., 38–83; Idem, Socialismes et marxismes. Inventaire pour demain, Paris
1998, s. 223–227.
40
„The first and main question here is a radical one. It is a question of the prevailing social order.
[…] Hence we speak of social revolution, not reform; of liberation, not development; of socialism,
not modernization of the prevailing system”. G. Gutierrez, The Power of the Poor in History, Maryknoll
1983, s. 45.
36
66
realizacji ustrojowych. Jest to, innymi słowy, kierunek całkowicie przeciwny temu,
w jakim KNS została zwrócona wraz z publikacją encykliki Centesimus annus
papieża Jana Pawła II z 1991 roku, będącej refleksją nad finałem konfrontacji
pomiędzy historycznymi realizacjami idei socjalizmu z kapitalizmem. Zadanie
interpretatorów o lewicowych afiliacjach politycznych polegać będzie odtąd na
osłabianiu społecznego wpływu takiej lektury tego i innych dokumentów normatywnych, która odbiegałaby od ich własnych założeń41.
d) afiliacja prawicowa
Rosnąca ekscentryczność pomysłów zgłaszanych przez radykalnych myślicieli
lewicowych pragnących wypowiadać się pod auspicjami KNS legła u źródeł reakcji grupy intelektualistów katolickich, w odmienny sposób pojmujących zarówno
istotę własnej religii, jak również dobrodziejstwa reformy przyniesionej przez Sobór
Watykański II42. Na gruncie tej interpretacji otwarcie przyjmuje się prawo autorytetu magisterialnego do adiustacji przekazu normatywnego stosownie do wyzwań
zewnętrznych (czyli „znaków czasu” według terminologii soborowej). Stosownie
do soborowej nauki o dowartościowaniu roli świeckich członków społeczności
religijnej, wykorzystuje się udzielone uprawnienie w celu samodzielnego rozwijania zdeterminowanej historycznym konkretem refleksji nad życiem publicznym
oraz praktycznego zaangażowania w politykę, pozostającego, zgodnie ze stanowiskiem odnowionej doktryny normatywnej, sferą wyłącznej odpowiedzialności ludzi
świeckich43. W przeciwieństwie do interpretacji tradycjonalistycznej oraz centrowomodernizacyjnej, w pełni akceptuje się soborową naukę o prawomocnej autonomii
„świata” zewnętrznego, którego z tą chwilą nie można dłużej traktować jako „świata
wrogiego”. Przedstawiciele omawianego nurtu ofensywnie wchodzą w konfrontację
z odmiennymi stanowiskami doktrynalnymi, stojąc na gruncie respektowania tak
ogólnopolitycznego, jak i wewnątrzkościelnego pluralizmu. Nie oczekują również,
41
W użyciu są dwie metody: przemilczanie – niekiedy sięgające całego okresu rozwoju normatywnej doktryny kościelnej po 1978 roku – oraz selektywna reinterpretacja, jak w przypadku publikacji
J.-Y. Calveza.
42
Por.: G. Weigel, The Neoconservative Difference. A Proposal for the Renewal of Church and Society
[pełna wersja], [w:] Being Right. Conservative Catholics in America, red. M.J. Weaver, R.S. Appleby,
Bloomington 1995, s. 144–146.
43
Por.: Sobór Watykański II, Dekret o apostolstwie świeckich „Apostolicam actuositatem” (1965),
nr 7, 20.
67
że autorytet magisterialny będzie zawsze i bezwzględnie reprezentował stanowisko
tożsame z ich własnym.
W zakresie stosunku do istniejących rozwiązań ustrojowych – w miejsce lewicowego hasła obalenia istniejącego porządku – głoszony jest postulat wydobycia
najlepszych cech porządku zastanego. Kapitalizm jako nowożytny projekt ustrojowy
zapewniający optymalny dobrostan obywateli jest jednoznacznie i zdecydowanie
afirmowany, co nie oznacza bynajmniej bezkrytycznego ignorowania pojawiających
się nadużyć. Na gruncie tej interpretacji z aprobatą ocenia się „katolicką rewolucję
praw człowieka” (określenie George’a Weigla)44, jaka dokonała się w ramach doktryny normatywnej (przejście od potępienia doktryny praw człowieka do jej afirmacji w dobie Soboru Watykańskiego II), analogiczną zmianę w magisterialnej
ocenie demokracji i pluralizmu politycznego, porzucenie koncepcji państwa
wyznaniowego, a także wyrazy zdecydowanego poparcia udzielonego przez papieża
Jana Pawła II dla idei kapitalizmu etycznego, budowanego z pamięcią o tragicznych
doświadczeniach konfrontacji wolnego świata z „komunistycznym totalitaryzmem”45.
3. WYZWANIE DLA POLITOLOGII
Zjawisko kryjące się pod nazwą „katolickiej nauki społecznej” wykazuje zatem
głębokie zróżnicowanie materialne i formalne. Nie milkną spory o definicję tego
terminu. Podstawowy punkt kontrowersji dotyczy relacji pomiędzy czynnikiem
normatywnym (magisterium Kościoła) a aktywnością naukowców-analityków
przesłań normatywnych wraz z autorami doktrynalnych innowacji.
Pluralizm stanowisk kojarzonych z terminem KNS jest przede wszystkim konsekwencją ewolucji czynnika normatywnego, reagującego na zmienne wyzwania
współczesnego życia publicznego. Zafiksowanie na konkretnym etapie rozwoju
orzeczeń magisterialnych prowadzi do krystalizacji szkół interpretacyjnych pretendujących do eksluzywizmu. Magisterialny autorytet normatywny utrzymuje, iż
44
G. Weigel, The Democracy Connection, [w:] Aspiring to Freedom. Commentaries on John Paul’s
Encyclical „The Social Concerns of the Church”, red. K.A. Myers, Grand Rapids 1988, s. 119–120; idem,
The Virtues of Freedom: Centesimus annus, 1991, [w:] Building the Free Society. Democracy, Capitalism
and Catholic Social Teaching, red. G. Weigel, R. Royal, Grand Rapids–Washington 1993, s. 210.
45
Jan Paweł II, Encyklika „Centesimus annus” (1991), nr 47.
68
nie dysponuje rozwiązaniami technicznymi o charakterze programu politycznego46.
Pracy analityków nie ułatwia jednak reprezentowana przezeń teza, iż przesłanie
normatywne tworzy pewien niepodlegający zmianom „korpus” doktrynalny.
Trudno na przykład zaakceptować twierdzenie, jakoby nie istniały „dwie różniące
się między sobą typologie [kościelnej] nauki społecznej: przedsoborowa i posoborowa”47. Wyjaśnienie o charakterze teologicznym – iż mianowicie „spójność
[cechująca KNS] to nie tyle zamknięcie w jakimś systemie, lecz raczej dynamiczna
wierność otrzymanemu światłu”48 jest niesatysfakcjonujące z politologicznego
punktu widzenia. Politologię interesuje bowiem bardziej rezultat końcowy procesu
inspiracji nadprzyrodzonym „światłem”, który – zgodnie z dostępnymi danymi
empirycznymi – wykazuje daleko idące zróżnicowanie, a nawet sprzeczności.
Politologia – wraz z pozostałymi naukami społecznymi – ma, jak się wydaje,
olbrzymią rolę do spełnienia w dziele wyjaśniania interakcji pomiędzy dyskursem
czysto teologicznym – który zapatrzony w źródłowe „światło” nie chce i nie może
okazać się wobec niego „niewierny” – a niewątpliwie zróżnicowanymi rezultatami
wpatrywania się w „światło” przez konkretnych „obserwatorów”, należących do
przygodnego i zmiennego świata. Różnica interpretacji, które padają z ust tych
ostatnich, nie ogranicza się bynajmniej do rozbieżności komentarzy, lecz dosięga
wnętrza przekazu normatywnego. Byłoby rzeczą zdumiewającą, gdyby ten sam
autorytet normatywny, który od stu lat dopuszcza tezę o różnicy zdań pomiędzy
ludzkimi autorami księgi świętej chrześcijaństwa, jaką jest Biblia, podtrzymywał
opinię o absolutnej homogeniczności własnego, jak by nie było wtórnego i zależnego, przekazu normatywnego. Politologia, wraz z przysługującą jej sferą kompetencji, ma szansę wesprzeć dalsze koleje tej interesującej debaty metodologicznej.
46
Teza powtarzana od czasów encykliki Quadragesimo anno z 1931 roku, poprzez orzeczenia
Soboru Watykańskiego II, dokumenty papieży Pawła VI i Jana Pawła II, po najnowszą encyklikę
społeczną Caritas in veritate z 2009 roku.
47
Benedykt XVI, Caritas, op.cit., nr 12. Typologia jest narzędziem analitycznym właściwym
naukom społecznym, wykorzystywanym również w teologii. Wypowiedzi autorytetu normatywnego
noszące znamiona ingerencji w swobodę wykorzystywania narzędzi analitycznych przez przedstawicieli nauki stały się przedmiotem krytyki przy okazji definicji KNS podanej w encyklice Sollicitudo
rei socialis z 1987 roku. Por.: przypis 20.
Na temat fundamentalnej „zmiany metododologicznej” odróżniającej przed- i posoborową KNS –
zob.: C.E. Curran, Directions in Catholic Social Ethics, Notre Dame 1985, s. 43–69; oraz w wersji popularnonaukowej: P. Hebblethwaite, The Runaway Church: Post-Conciliar Growth or Decline, New
York 1975, gdzie autor personifikuje dwa typy pojmowania KNS w literackich postaciach dwóch
kardynałów: Preconcilio i Dopoconcilio.
48
Benedykt XVI, Caritas, op.cit., nr 12.
69
Wydaje się oczywiste, iż nie może to być politologia o charakterze sprawozdawczym – odpowiednik jakże rozpowszechnionego po stronie studiów nad KNS
sprawozdawczego zestawiania wypisów z opracowań źródłowych. Przy okazji
uprawiania odtwórczej sprawozdawczości nietrudno o błąd, polegający na utożsamieniu jednej z wielu interpretacji KNS – a ich różnorodność starał się ukazać
niniejszy artykuł – z katolicką nauką społeczną w ogóle. Zaproponowanej tu roli
nie spełni także politologia usługowa – odpowiednik socjologii religii na etapie,
jaki przeszła przed kilkudziesięciu laty – kiedy to, angażowana przez zleceniodawców reprezentujących konkretną opcję konfesyjną, otrzymywała za zadanie znalezienie naukowych uzasadnień dla tez korzystnych dla sponsora49. Postulowaną rolę
ma szansę spełnić politologia analityczno-krytyczna, zachowująca autonomię
względem badanego przedmiotu oraz potrafiąca wydobyć zarówno pozytywne, jak
i negatywne aspekty każdego z analizowanych zagadnień. Optymalnym rozwiązaniem, jak się wydaje, byłaby politologia rozumiejąca – określenie to odwołuje się
do postawy analitycznej reprezentowanej przez Maxa Webera50, dla którego ideałem
było postawienie się przez badacza w egzystencjalnej sytuacji badanego, dla pełniejszego zrozumienia motywacji tego ostatniego oraz uniknięcia pułapki powierzchownych generalizacji.
SUMMARY
THE AIM OF the article is to present a variety of contemporary understanding of the term:
“Catholic social doctrine”. It is twofold difficult while beginning with Polish, where a particular notion of “Catholic social science” is an equivalent. Whether this should be a formal,
theoretical endeavor or rather an expression of personal commitment, is a matter of different normative statements. Another diversifying factor is a variety of interpretations of
the normative discourse, each of them revealing a particular political affiliation. One can
distinguish a traditionalist, a centrist-modernizing, a left-wing, and a right-wing affiliation.
The author suggests a kind of Political Science that could contribute best in explaining the
complex phenomenon.
49
Por.: D. Hervieu-Léger, Religia jako pamięć, Kraków 1999, s. 29–30.
Por.: M. Weber, Essai sur quelques catégories de la sociologie compréhensive (1913), [w:] idem,
Essais, op.cit., s. 365–433.
50
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
Stefan Dudra
KWESTIA METROPOLITY DIONIZEGO JAKO
ELEMENT POLITYKI PAŃSTWA WOBEC CERKWI
PRAWOSŁAWNEJ W POLSCE PO DRUGIEJ
WOJNIE ŚWIATOWEJ
POSTAĆ METROPOLITY DIONIZEGO związana jest z trudnym okresem w historii
Kościoła prawosławnego w Polsce. Przyszło mu kierować Cerkwią w rzeczywistości Drugiej Rzeczypospolitej, w której była ona utożsamiana z czymś obcym
i wrogim. Po pierwszej wojnie światowej w polskiej świadomości społecznej była
symbolem caratu, rozbiorów, niewoli, ucisku religijnego i narodowościowego.
Metropolita musiał stawić czoła polityce mającej na celu znaczne osłabienie pozycji Kościoła (m.in. akcja burzenia świątyń, procesy rewindykacyjne)1. Po 1945 r.
była utożsamiana z radzieckim okupantem, stawała się symbolem częściowej utraty
suwerenności.
Metropolita Dionizy powrócił do kraju 25 kwietnia 1945 r.2 Bezpośrednio
podjął działania mające na celu stabilizację i stworzenie normalnych warunków
1
Zob.: M. Papierzyńska-Turek, Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia
1918–1939, Warszawa 1989; G.J. Pelica, Kościół prawosławny w województwie lubelskim (1918–1939),
Lublin 2007.
2
Metropolita Dionizy [Konstanty Waledyński] (1876–1960) absolwent Seminarium Duchownego
w Ufie, w 1900 r. ukończył Kazańską Akademię Duchowną. W czasie studiów złożył śluby zakonne
(1897 r.), a w 1899 r. przyjął święcenia kapłańskie. Wykładowca m.in. w Akademii Duchownej
w Kazaniu i Seminarium Duchownym w Symferopolu i Chełmie. W 1913 r. został powołany na Biskupa Krzemienieckiego, w 1923 r. po tragicznej śmierci metropolity Jerzego, objął stanowisko Metropolity Warszawskiego, Wołyńskiego i całej Polski. W 1944 r. w związku z lipcową ofensywą wojsk
radzieckich z polecenia władz niemieckich metropolita Dionizy, wraz z arcybiskupami Iłarionem
i Pałładijem, zostali ewakuowani na Słowację. Następnie przebywali w Zakopanem. Do stycznia
1945 r. metropolita Dionizy urzędował w Krakowie. W związku z zimową ofensywą hierarchowie
ewakuowali się do Sankt-Pelten w Austrii. Metropolita przebywał tam w klasztorze u miejscowego
katolickiego arcybiskupa. Szerzej o działalności metropolity Dionizego zob.: A. Kempfi, Władyka
Dionizy, „Tygodnik Podlaski” 1985, nr 50; M. Lewczak, Śp. Metropolita Dionizy, „Wiadomości PAKP”
2001, nr 4.
Kwestia metropolity Dionizego jako element polityki państwa
71
dla działalności Kościoła prawosławnego. 16 maja 1945 r. powiadomił Warszawski
Duchowny Konsystorz Prawosławny o przejęciu zarządzania diecezją warszawską
i całym Kościołem prawosławnym w Polsce3. Główne problemy jakie stanęły do
rozwiązania to m.in. kwestia unormowania statusu jurysdykcyjnego poszczególnych parafii, budowa nowej struktury administracyjno-kościelnej dopasowanej do
zmienionej sytuacji terytorialnej kraju, kształcenie duchownych, zapewnienie
opieki duszpasterskiej dla wiernych na ziemiach przyłączonych na zachodzie
i północy Polski4.
Określeniem jego stosunku do nowej rzeczywistości społeczno-politycznej
w Polsce była odezwa z 5 czerwca 1945 r. skierowana do podległego mu duchowieństwa, wzywająca do modłów za „demokratyczną Polskę i jej władze i wojsko”5.
W piśmie z 13 czerwca 1945 r. skierowanym do Prezydenta Krajowej Rady Narodowej Bolesława Bieruta, informował o objęciu kierownictwa Kościołem i przystąpieniu do organizowania życia kościelnego na ziemiach polskich. Jednocześnie
podkreślał swój lojalny stosunek do państwa i narodu polskiego. Apelował
o umożliwienie mu wykonywania obowiązków kanonicznych związanych z funkcjonowaniem Cerkwi prawosławnej w Polsce6. Pismo metropolity było potwierdzeniem odwiecznej tradycji prawosławia, nakazującej lojalność wobec władzy
państwowej.
Przejawem pozytywnego stosunku do nowej rzeczywistości politycznej był
również List o kościelnych i cywilnych obowiązkach obywatela Polski wyznania
prawosławnego ze stycznia 1946 r.7, a także uchwały Św. Soboru Biskupów: z 13 maja
1946 r. wzywająca duchowieństwo i wiernych do aktywnego wsparcia sprawy
odbudowy stolicy i kraju przez subskrypcję Premiowej Pożyczki Odbudowy Kraju
oraz z 5 września 1946 r. w sprawie przeprowadzenia jednorazowej zbiórki we
3
Archiwum Warszawskiej Metropolii Prawosławnej (dalej: AWMP), sygn. RVI–3A1314, Pismo
metropolity Dionizego do Warszawskiego Duchownego Konsystorza Prawosławnego z 16 maja
1945 r., por.: K. Urban, Kościół prawosławny w Polsce w latach 1944–1956. Studia i Materiały, Kraków
1998, s. 122.
4
Kwestie te omawiają: K. Urban, Kościół prawosławny w Polsce 1945–1970, Kraków 1996; S. Dudra, Kościół prawosławny na ziemiach zachodnich i północnych po II wojnie światowej, Zielona Góra
2004; A. Mironowicz, Kościół prawosławny na ziemiach polskich w XIX i XX wieku, Białystok 2005; P.
Gerent, Prawosławie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1989, Toruń 2007.
5
E. Mironowicz, Białorusini w Polsce 1944–1949, Warszawa 1993, s. 157.
6
Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Ministerstwo Administracji Publicznej (dalej: MAP),
sygn. 1042, Memoriał Metropolity do Obywatela Prezydenta Krajowej Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej w Warszawie z 13 czerwca 1945 r.
7
„Wiadomości Metropolii Prawosławnej w Polsce” 1947, nr 3–12.
Stefan Dudra
72
wszystkich świątyniach Metropolii na rzecz odbudowy stolicy. Księża proboszczowie mieli podczas okolicznościowych kazań wskazywać wiernym na obowiązek
poparcia powyższych akcji8.
Metropolita Dionizy podejmował w latach 1945–1947 aktywną działalność
kościelną: pełnił funkcję tymczasowego zarządcy diecezji ziem odzyskanych (od 15
lipca 1946 r. do 17 kwietnia 1948 r.), stał na czele Prawosławnego Metropolitarnego
Komitetu Niesienia Pomocy Przesiedleńcom na Ziemiach Odzyskanych (powołanego 24 lipca 1947 r.). Jego celem było ustalenie miejsca zamieszkania przesiedlonej
ludności prawosławnej, zorganizowanie jej pomocy materialnej i opieki duszpasterskiej. Czynił również starania o reaktywowanie funkcjonującego przed wojną Studium Teologii Prawosławnej9. Pomimo wysokiej pozycji naukowej, jaką zajmowało
Studium w okresie międzywojennym (istniało w latach 1925–1939)10, władze nie
decydowały się na jego ponowne otwarcie. Bez wątpienia wyrażano w ten sposób
swoją dezaprobatę wobec urzędującego metropolity. Nie mogąc uzyskać zgody
władz na reaktywowanie Studium, uchwałą Soboru Biskupów z 12 grudnia 1947 r.
podjęto decyzję o utworzeniu z dniem 1 stycznia 1948 r. Prywatnego Studium
Teologii Prawosławnej przy Katedrze Metropolitalnej w Warszawie11.
Jednakże sytuacja metropolity Dionizego po powrocie do Polski była złożona.
Jego pozycję osłabiał brak poparcia ze strony władz państwowych. Zapewne duży
wpływ na to miała działalność metropolity zarówno w okresie międzywojennym,
jak i w czasie okupacji12. Początkowo kwestia zmiany na stanowisku zarządzającego
Kościołem prawosławnym była dla władz priorytetowa. Jednocześnie łączono ją
z zagadnieniem autokefalii i próbowano rozwiązać je łącznie13. Patriarchat
8
AWMP, Uchwały Św. Soboru Biskupów PAKP z 5 września 1946 r. i z 13 maja 1946 r.; Pismo
Warszawskiego Duchownego Konsystorza Prawosławnego z 17 maja 1946 r.
9
AAN, MAP, sygn. 1042, Pismo metropolity Dionizego do Ministra Administracji Publicznej
z 30 listopada 1945 r.
10
O działalności Studium zob.: H. Paprocki, Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego (1925–1939), „Wiadomości PAKP” 1973, nr 4; M. Lenczewski, Studium Teologii Prawosławnej na Uniwersytecie Warszawskim w latach 1925–1939, Warszawa 1992.
11
AAN, MAP, sygn. 1042, Uchwała Soboru Biskupów z 12 grudnia 1947 r.; ibidem, Pisma metropolity dotyczące reaktywowania Studium Teologii Prawosławnej; A. Mironowicz, Prawosławne
szkolnictwo teologiczne na terenie Rzeczypospolitej, „Wiadomości PAKP” 2001, nr 7–8.
12
Por.: A. Malesza, Jeszcze raz o Metropolicie Dionizym, „Wiadomości PAKP” 1991, nr 3; M. Papierzyńska-Turek, op.cit.; R. Torzecki, Polacy i Ukraińcy. Sprawa ukraińska w czasie II wojny światowej
na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1993; J. Sziling, Kościoły chrześcijańskie w polityce niemieckich
władz okupacyjnych w Generalnym Gubernatorstwie (1939–1945), Toruń 1988.
13
Na te dwie kwestie zwracał uwagę H. Świątkowski w swoim memoriale z 10 lutego 1947 r.,
AAN, Urząd do Spraw Wyznań (dalej: UdSW), Wydz. III Nierzymskokatolicki, sygn. 131/391. Kościół
73
Moskiewski nie uznawał bowiem autokefalii z 1924 r. uzyskanej od Patriarchatu
Konstantynopolskiego14. Dążenie do objęcia jurysdykcją kościelną przez Patriarchat
Moskiewski terenów zamieszkałych przez ludność prawosławną doprowadziło
m.in. do konfliktu na Białostocczyźnie. Od jesieni 1944 r. parafiami na tym terenie
zarządzał bp Tymoteusz, kierujący diecezją chełmsko-podlaską15. Jednocześnie
w grudniu 1944 r. arcybiskup miński Bazyli utworzył na tym obszarze Tymczasowy
Diecezjalny Zarząd Duchowny z ks. Mikołajem Wincukiewiczem, na czele którego
zadaniem było podporządkowanie duchowieństwa i wiernych Patriarchatowi
Moskiewskiemu. Dekretem z 12 lutego 1945 r. patriarcha Aleksy przejął w jurysdykcję kanoniczną parafie na Białostocczyźnie16. 22 lutego 1945 r. Tymczasowy
Zarząd Diecezjalny został przekształcony w Białostocki Zarząd Diecezjalny17.
Powyższy system dwuwładzy doprowadził do licznych konfliktów, dezorganizował
życie religijne naruszał również zasadę autokefalii.
prawosławny w swej strukturze organizacyjnej nie posiada władzy centralnej, która jest charakterystyczna dla katolicyzmu. Organizacja Kościoła oparta jest na autokefalii, oznaczającej samodzielność
poszczególnych Kościołów prawosławnych, a zarazem jest jego zewnętrznym fundamentem. Przejawia
się ona w odrębnym ustroju wewnętrznym, w niezależności hierarchii Kościoła w danym państwie
od hierarchii Kościoła znajdującego się w innym państwie, w istnieniu odrębnego prawodawstwa
oraz w zachowaniu lokalnych zwyczajów i obrzędów kościelnych. Kościół autokefaliczny nie zrywa
jednakże związków dogmatycznych i kanonicznych z innymi Kościołami prawosławnymi, które
tworzą razem Powszechny Kościół Prawosławny oraz uznaje pierwszeństwo honorowe konstantynopolskiego patriarchy, por.: M. Papierzyńska-Turek, op.cit., s. 15; A. Znosko, Prawosławne prawo
kanoniczne, cz. 1, Warszawa 1973; M. Zyzykin, Autokefalia i zasady jej zastosowania, Warszawa 1933;
J. Andrejuk, Problem autokefalii Kościoła prawosławnego w okresie międzywojennym, „Kalendarz
Prawosławny 1985”.
14
O politycznych aspektach autokefalii z 1924 r. zob.: A. Znosko, Dzieje autokefalii Kościoła
prawosławnego w Polsce niepodległej i jej postulaty, AAN, UdSW, Wydz. III Nierzymskokatolicki, sygn.
131/391; M. Papierzyńska-Turek, op.cit., s. 103–131; S.J. Langrod, O autokefalii prawosławnej w Polsce.
Studium z zakresu polskiej polityki wyznaniowej, Warszawa 1931; S. Kiryłowicz, Z dziejów prawosławia
w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1985.
15
Diecezja chełmsko-podlaska wraz z warszawską i krakowsko-łemkowsko-lwowską wchodziła
w skład istniejącego w czasie okupacji w Generalnym Gubernatorstwie „Autokefalicznego Kościoła
Prawosławnego w GG”. Bp Tymoteusz zarządzał parafiami na Białostocczyźnie z upoważnienia
przewodniczącego PKWN, które uzyskał 10 sierpnia 1944 r., por.: Poslewojennoje tridcatletie w żyzni
Prawosławnoj Cerkwi w Polsze, „Prawosławnyj Kalendar 1975”.
16
AAN, MAP, sygn. 1048, Pismo Urzędu Wojewódzkiego Białostockiego do Departamentu
Wyznaniowego MAP w Warszawie z 24 maja 1945 r.
17
O sytuacji prawosławia na Białostocczyźnie w latach 1944–1946 zob.: E. Mironowicz, op.cit.;
K. Urban, „Schizma białostocka”. Z dziejów Kościoła prawosławnego na Białostocczyźnie 1944–1956,
„Białostocczyzna” 1991, nr 2; G. Sosna, Sprawy narodowościowe i wyznaniowe na Białostocczyźnie
(1944–1948) w ocenie władz Rzeczypospolitej Polskiej. Wybór dokumentów, Ryboły 1996.
74
Stefan Dudra
Należy wspomnieć, że w konflikcie, jaki zaistniał na Białostocczyźnie polskie
władze administracji centralnej, jak również terenowej opowiedziały się po stronie
przynależności parafii białostockich do Kościoła prawosławnego w Polsce. Między
innymi wojewoda białostocki Stefan Dybowski w piśmie z 31 sierpnia 1945 r.
skierowanym do bp. Tymoteusza prosił o usunięcie z zajmowanych stanowisk
duchownych, którzy „godząc w ustrojowe ustawy Rzeczypospolitej Polskiej
i w organizację Polskiego Kościoła Prawosławnego dopuścili się działalności
szkodliwej względem Państwa Polskiego”18. Także ministerstwo administracji
publicznej stało na stanowisku, że podporządkowanie parafii prawosławnych na
tym terenie jurysdykcji Patriarchatu Moskiewskiego może być potraktowane jako
„ingerencja obcej władzy w wewnętrzne sprawy Polski oraz naruszenie Jej praw
suwerenności”. Sugerowano wszczęcie odpowiednich kroków dyplomatycznych
mających na celu zlikwidowanie zaistniałej sytuacji19. Ostatecznie konflikt został
rozstrzygnięty w lutym 1946 r., gdy większość duchowieństwa prawosławnego
powiatu bielskiego uchwaliła, iż „chcąc być lojalnymi obywatelami Państwa Polskiego, zrywamy wszelkie stosunki z pozakrajową Władzą Duchowną, a tym samym
z Mińskim Arcybiskupem Bazylim oraz jego przedstawicielem ks. Mikołajem
Wincukiewiczem […]. Jednocześnie uchwalamy uznać za swoją jedyną Duchowną
Władzę Jego Ekscelencję Ks. Metropolitę Dionizego i sprawującego władzę Diecezjalną na terenie Województwa Białostockiego Jego Ekscelencję Biskupa Tymoteusza, których i prosimy o przyjęcie nas do swej Jurysdykcji”20. Sytuacja jaka zaistniała na Białostocczyźnie była niekorzystna ze względu na groźbę utraty
niezależności prawosławia w Polsce. Zdawały sobie z tego sprawę władze państwowe, podejmując stosowne działania. Jednocześnie stwierdzano, że „najbardziej
mocnym argumentem na korzyść zachowania autokefalii był zarzut całkowitego
podporządkowania Polski Moskwie, oznaczałoby to, że nawet na tym odcinku
Polska nie była wolna”21.
18
AAN, MAP, sygn. 1048, Pismo wojewody białostockiego do bp. Tymoteusza w sprawie usunięcia
opozycyjnych duchownych z 31 sierpnia 1945 r.; ibidem, dokumentacja dotycząca sytuacji Kościoła
prawosławnego na Białostocczyźnie.
19
Ibidem, Pismo Ministra Administracji Publicznej W. Kiernika do Ministra Spraw Zagranicznych z 23 listopada 1945 r. w sprawie jurysdykcji Prawosławnego Arcybiskupa Mińskiego na terenie
województwa białostockiego.
20
Ibidem, Protokół z zebrania duchowieństwa powiatu bielskiego poddającego się jurysdykcji
bp. Tymoteusza z 19 lutego 1946 r.
21
Ibidem, UdSW, Wydz. III Nierzymskokatolicki, syg. 131/391, Sytuacja PAKP…, op.cit.
75
Jednym z czynników stabilizujących funkcjonowanie Cerkwi w Polsce było
nawiązanie stosunków z Patriarchatem Moskiewskim i uzyskanie od niego, jako
Kościoła Macierzystego, zgody (błogosławieństwa) na samodzielne funkcjonowanie. Próbę podjęto 20 maja 1945 r., wysyłając list gratulacyjny do patriarchy
Aleksego z okazji wyboru na „strażnika tronu patriarszego”22. W wyniku dążenia
do odsunięcia metropolity od kierowania Cerkwią prawosławną w Polsce, pomimo
trwającej korespondencji z patriarchą Aleksym kwestia autokefalii nie została
rozwiązana. Według ks. Aleksego Znosko metropolita Dionizy był przeciwny
nawiązaniu wszelkiej łączności z Moskwą, oprócz stosunków „braterskich”. Argumentował, że Polska „jest państwem suwerennym, to też suwerennym powinien
być nadal i prawosławny kościół w Polsce, uznany przez liczne kraje zagranicą”.
I dalej metropolita podkreślał, że „łączność z Moskwą jest kwestią niebezpieczną
dla cerkwi”23. Trudno określić na ile stwierdzenia ks. A. Znoski były wiarygodne.
Składał je w czasie przesłuchań, będąc już pozbawionym wolności.
Celem władz było odsunięcie metropolity Dionizego od kierowania Kościołem.
Departament wyznaniowy MAP uznawał jego działalność w czasie wojny za
sprzeczną z polską racją stanu24. Zarzucano mu zbytnią uległość wobec niemieckich
władz okupacyjnych, oskarżano o kontakty z gubernatorem Hansem Frankiem
i szefem dystryktu warszawskiego Ludwigiem Fischerem. Zastrzeżenia władz budziły
także decyzje dotyczące wydania apelu o wyjazdy na roboty przymusowe do Niemiec. Podnoszono także kwestię antysowieckich deklaracji i występowania przeciwko działaniom Patriarchatu Moskiewskiego w czasie drugiej wojny światowej25.
Nie przyjmowano jednocześnie do wiadomości, że kontakty z Niemcami były
wynikiem konieczności kierowania Kościołem w zmienionej sytuacji politycznej.
Próbowano wymóc ustąpienie metropolity, sugerując „zły stan zdrowia i podeszły wiek”. Początkowo odrzucano administracyjne usunięcie go ze stanowiska ze
względu na spodziewane protesty w kraju i za granicą26. Pod koniec 1945 r. rozwa22
AWMP, sygn. RIV–2B 1144, List metropolity Dionizego do patriarchy Aleksego z 20 maja
1945 r., por. także: „Wiadomości Metropolii Prawosławnej w Polsce” 1947, nr 1–2; A. Malesza, Karta
z dziejów prawosławia na ziemiach polskich. Metropolita Dionizy w latach 1939–1948, „Wiadomości
PAKP” 1989, nr 4.
23
Instytut Pamięci Narodowej Oddział Katowice (dalej: IPN Ka) syg. /02/48/, Wyciąg z życiorysu
aresztowanego członka Białoruskiego Komitetu Nacjonalistycznego Znosko Aleksandra [bez
datowania].
24
AAN, MAP, sygn. 1042, Pismo Dyrektora Departamentu Wyznaniowego MAP do Ministra
Administracji Publicznej z 22 czerwca 1945 r.
25
Ibidem.
26
Ibidem.
Stefan Dudra
76
żano jednak decyzję jego aresztowania. Zaniechano jednak tak drastycznego rozwiązania, gdyż zdaniem ówczesnego ministra sprawiedliwości miałoby to „poważny
aspekt polityczny”27.
Władzom zależało na odsunięciu od kierowania Kościołem metropolity Dionizego i wybraniu następcy, który realizowałby politykę zgodną z linią partii. Czy
w latach 1945–1948 gremia kierownicze państwa miały pełną wizję rozwiązania
kwestii obsady zwierzchnika Cerkwi? Należy w to wątpić. Poszczególni prawosławni
hierarchowie nie cieszyli się zaufaniem władz. Ich działalność nie mogła gwarantować pełnego podporządkowania. Z tych m.in. powodów nowy metropolita
wybrany został dopiero w 1951 r.
Metropolita Dionizy, mimo nacisków ze strony władz państwowych, jak i pojawiających się sugestii wewnątrz Kościoła dotyczących jego ustąpienia ze stanowiska, odrzucał takie rozwiązanie. Uważał, że stawiane zarzuty są bezpodstawne,
a cała sprawa ma kontekst polityczny. Zdawał sobie jednocześnie sprawę z konieczności unormowania stosunków z Patriarchatem Rosyjskim. Zagadnienie to
nabierało szczególnego znaczenia w kształtującym się nowym układzie politycznym. Korespondencja między metropolitą a patriarchą Aleksym nie przyniosła
jednak rozwiązania tej kwestii. Patriarcha żądał bowiem uznania za niekanoniczną
dotychczasowej autokefalii28.
Bez wątpienia kwestię odsunięcia metropolity od kierowania Kościołem władze
próbowały powiązać bezpośrednio ze sprawą nadania autokefalii. Zdawano sobie
sprawę, iż autokefalia może przynieść korzyści polityczne, wynikające z uczestniczenia PAKP jako równorzędnego partnera w gronie Autokefalicznych Kościołów
Prawosławnych (działalność międzynarodowa Kościoła, kwestia ekumenizmu).
10 lutego 1947 r. minister sprawiedliwości Henryk Świątkowski przedstawił plan
rozwiązania kwestii Kościoła prawosławnego w Polsce. Powstał on po wcześniejszych rozmowach i uzgodnieniach z przewodniczącym Rady do Spraw Rosyjskiego
Kościoła Prawosławnego Grigorijem Karpowym w trakcie pobytu ministra
w Moskwie jesienią 1946 r.29 H. Świątkowski krytycznie oceniał ministerstwo
administracji publicznej, które nie przedstawiło żadnego planu rozwiązania pro27
Ibidem, Pismo Ministra Sprawiedliwości do Ministra Administracji Publicznej z 6 grudnia
1945 r.
28
Część korespondencji przytacza K. Urban, Sprawa autokefalii Kościoła prawosławnego po
II wojnie światowej, [w:] Kościół prawosławny w Polsce w latach 1944–1956…, op.cit.
29
AAN, UdSW, Wydział III Nierzymskokatolicki, sygn. 131/391, Memoriał H. Świątkowskiego
„Sprawa Kościoła Prawosławnego w Polsce” z 10 lutego 1947 r., autor stwierdzał w nim, że poglądy
na sprawę prawosławia w Polsce okazały się całkowicie zgodne.
77
blemu uregulowania położenia Cerkwi prawosławnej w Polsce. Minister stwierdzał
jednocześnie, że „państwo polskie jako państwo niepodległe, ma pełne prawo do
autokefalii swego Kościoła Prawosławnego. Zakwestionowanie autokefalii równałoby
się zakwestionowaniu niepodległości”. Jako rozwiązanie zaistniałej sytuacji proponowano „podjęcie rozmów z Patriarchatem Moskiewskim i czynnikami odpowiedzialnymi Polskiego Kościoła Prawosławnego (wymieniano bp. Tymoteusza)
dotyczących załatwienia sprawy autokefalii”. Pojawiła się również sugestia o wyznaczeniu specjalnego pełnomocnika rządu, który byłby odpowiedzialny za pozytywne
zakończenie całego procesu. Następnie proponowano zwołanie Soboru Krajowego
Kościoła Prawosławnego w Polsce, na którym miano dokonać wyboru zwierzchnika
Kościoła oraz uchwalić Statut Organizacyjny Kościoła. W Soborze mieli uczestniczyć
przedstawiciele Rządu Polskiego i Patriarchatu Moskiewskiego30.
Czynione przez metropolitę Dionizego starania, dotyczące unormowania stosunków z władzami polskimi, jak również z Patriarchatem Moskiewskim (planowana podróż do Moskwy) nie przyniosły pożądanych rezultatów. 25 lutego 1948 r.,
po wcześniejszej rewizji pomieszczeń, metropolita osadzony został w areszcie
domowym. Oskarżony został o zdradę Rzeczypospolitej (podpisanie deklaracji
lojalności wobec okupanta niemieckiego) oraz wykorzystywanie zajmowanego
stanowiska31. Zamknięto główne wejście do jego apartamentów na pierwszym
piętrze metropolitalnego domu. Musiał się zadowolić skromnym pomieszczeniem
na parterze tego domu, którego strzegł strażnik z domu przy ul. św. św. Cyryla
i Metodego, przed wojną zbudowanego przez Cerkiew, po wojnie przerobionego
na siedzibę Urzędu Bezpieczeństwa32. Aresztowano również kilku pracowników
Warszawskiego Duchownego Konsystorza Prawosławnego.
Działania metropolity nie mogły przynieść w ówczesnej sytuacji politycznej
pozytywnych rezultatów. Wspomniany już H. Świątkowski stwierdzał, iż uregulowanie stosunków z Patriarchatem Moskiewskim „jest dziś nietrudne. Jest to więcej
sprawa personalna niż zasadnicza. Nie może być mowy o zgodzie z Patriarchią
Moskiewską, a więc i o autokefalii Polskiego Kościoła Prawosławnego, dopóki na
jego czele stoi metropolita Dionizy, którego pozostawienie na dotychczasowym
stanowisku jest jakby wyzwaniem pod adresem Patriarchii Moskiewskiej”33.
30
Ibidem.
D. Sawicki, Kościół prawosławny w niepodległej Polsce, „Wiadomości PAKP” 1999, nr 2; M. Lenczewski, Ks. Metropolita Dionizy, „Rocznik Teologiczny ChAT” 1985, z. 1.
32
A. Radziukiewicz, U boku metropolitów, „Przegląd Prawosławny” 1996, nr 10.
33
AAN, UdSW, Wydz. III Nierzymskokatolicki, sygn. 131/391, Memoriał H. Świątkowskiego
„Sprawa Kościoła Prawosławnego w Polsce” z 10 lutego 1947 r.
31
Stefan Dudra
78
Zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Bolesława Bieruta z 17 kwietnia
1948 r. cofnięte zostało uznanie udzielone Dionizemu Waledyńskiemu jako Metropolicie Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego34. Decyzja ta nie
została uznana przez większość Autokefalicznych Kościołów Prawosławnych, które
nadal uznawały metropolitę Dionizego za jedynego zwierzchnika Kościoła prawosławnego w Polsce, a sam metropolita swoim odosobnieniem po 1948 r. płacił za
patriotyczną i propaństwową postawę również za działalność w okresie międzywojennym35. Metropolita Dionizy czynił jeszcze bezskuteczne starania o przywrócenie go na stanowisko zwierzchnika Kościoła. Między innymi w piśmie do
ministra administracji publicznej z grudnia 1948 r. stwierdzał, że jego odsunięcie
było niezgodne z prawem. Apelował o rewizję całej sprawy i ponowne rozpatrzenie
i sprawdzenie stawianych mu zarzutów36.
Trudno rozstrzygnąć na podstawie dzisiejszego stanu badań, jak również braku
dostępu do materiałów źródłowych byłego ZSRR, zakres wpływu Patriarchatu
Moskiewskiego na odsunięcie od zarządzania Kościołem prawosławnym w Polsce
metropolity Dionizego. Można przypuszczać, że w ówczesnej sytuacji geopolitycznej mógł być on istotny. Zapewne kwestia ta była przynajmniej rozważana w trakcie wspomnianego już moskiewskiego spotkania ministra Henryka Świątkowskiego
z Grigorijem Karpowym w 1946 r.
Na miejsce metropolity Dionizego 26 kwietnia 1948 r. zarządzeniem ministra
administracji publicznej powołane zostało Tymczasowe Kolegium Rządzące PAKP
z arcybiskupem Tymoteuszem jako przewodniczącym i jednocześnie pełniącym
funkcję zastępcy metropolity37. Należy podkreślić, że powołanie Tymczasowego
Kolegium nie miało umocowania prawnego. Tego rodzaju instytucja nie została
34
M.P., nr 38, p. 15; AAN, MAP, sygn. 1043, Sprawa odsunięcia metropolity Dionizego, tekst
zarządzenia, „Wiadomości Metropolii Prawosławnej w Polsce” 1948, nr 1–5. Wcześniej, uchwałą
z 6 kwietnia 1948 r. uznanie Dionizemu, jako Metropolicie Polskiego Autokefalicznego Kościoła
Prawosławnego, cofnęła Rada Ministrów.
35
A. Malesza, op.cit., s. 72–73. Akcja odsuwania niewygodnych dla władzy zwierzchników poszczególnych Kościołów objęła w 1951 r. m.in. bp. J. Padewskiego (Kościół Narodowy), ks. J. Szerudę
(Kościół Ewangelicko-Augsburski) i ks. J. Naumiuka (Kościół Metodystyczny).
36
AWMP, sygn. R IV–2B 1144, Pismo metropolity Dionizego do Ministra Administracji Publicznej z 2 grudnia 1948 r.
37
Ponadto w skład Tymczasowego Kolegium weszli: bp Jerzy (proboszcz parafii łódzkiej), ks. Jan
Kowalenko (zarządzający diecezją warszawską), ks. Eugeniusz Naumow (proboszcz parafii gdańskiej),
ks. Wsiewołod Łopuchowicz (wikariusz katedry metropolitalnej), ks. Michał Kiedrow (administrator
klasztoru w Jabłecznej) i Mikołaj Sieriebriannikow (reprezentant „czynnika świeckiego”), „Monitor
Polski” 1948, nr 45, poz. 229, tekst zarządzenia „Wiadomości Metropolii Prawosławnej w Polsce” 1948,
nr 5.
79
przewidziana, ani w dekrecie Prezydenta z 18 listopada 1938 r. o stosunku Państwa
do PAKP, ani w Statucie Wewnętrznym. Nie bez racji charakteryzując ów twór,
metropolita Dionizy pisał, iż „naruszało ono ustalony porządek kanoniczno-hierarchiczny w Kościele i w ogóle zagmatwało jego sytuację kanoniczną, czyniąc
z członków Kolegium gwałcicieli kanonów, uzurpujących sobie prawa należące do
kanonicznego Metropolity oraz naruszających zasady posłuszeństwa hierarchicznego”38.
Do 1951 r. metropolita przebywał w wyznaczonych pomieszczeniach domu
metropolitalnego. Rozważano jego przeniesienie m.in. do Łagowa Lubuskiego
i Poznania. Sam metropolita chciał, aby umieszczono go w Krakowie. Ostatecznie
w maju 1951 r. otrzymał nakaz opuszczenia Warszawy i osiedlenia się w Sosnowcu,
gdzie przebywał w towarzystwie m.in. ks. Atanazego Semeniuka oraz mniszek
Eudoksji (Polańskiej) i Olgi. Został osadzony w budynku przy ulicy Żymierskiego
nr 9039. Według doniesienia metropolita „zamieszkał w odosobnieniu od parafii
sosnowieckiej. Chodzić do cerkwi, a tym bardziej odprawiać publicznych nabożeństw mu nie wolno, w swojej willi odbywa on różne modły”40. Mieszkanie
„otrzymał z polecenia Rady Ministrów […] zajmuje tylko parter […] dostaje rentę
około 700 zł […] siostry zakonne są na [jego] utrzymaniu”41.
Sosnowiec nie był miejscem odpowiednim dla osoby starszej i schorowanej. Poza
tym dom, który zajmował „znajdował się nie dalej niż dwa kilometry od huty
Szopienice. W jej cieniu przebywał chory na płuca metropolita”42. Według informatora hierarcha „wyglądał na lat 70 [ liczył 75 lat – S.D.], chodzi słabo, siwy,
jednym słowem starzec”43.
Metropolita Dionizy miał zakaz odprawiania nabożeństw w miejscowej cerkwi.
Z tego powodu urządził miejsce do nabożeństw we własnym domu. Nabożeństwa
niedzielne odprawiał o godzinie 8.30 i 9.30. Informator „Marzec” donosił, że
38
AWMP, sygn. R IV-2B 1144, Pismo metropolity Dionizego do Ministra Administracji Publicznej z 2 grudnia 1948 r.
39
IPN Ka /02/48, Notatka z 12 maja 1955 r.
40
Ibidem, Doniesienie źródła „Lew” z 30 maja 1951 r.
41
Ibidem, Pismo Miejskiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (dalej: MUBP) w Sosnowcu
do Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (dalej: WUBP) w Katowicach z 31 lipca
1951 r. Metropolita otrzymał do swojej dyspozycji dom składający się z „5 pokoi i kuchni ze wszystkimi wygodami i ogrodem, tak że postąpili z nim nadzwyczaj uczciwie. Poza tym do tego wszystkiego
1500 zł miesięcznie na utrzymanie”, ibidem, Pismo z 11 kwietnia 1951 r.
42
A. Radziukiewicz, op.cit.
43
IPN Ka /02/48, doniesienie źródła „Marzec” z 7 lipca 1951 r.
Stefan Dudra
80
uczestniczyło w nich mało osób (od 5 do 10)44. Informator ten był częstym gościem
metropolity, ze spotkań składał dokładne raporty władzom bezpieczeństwa45.
Uczestniczył np. w większości nabożeństw niedzielnych (przekazywał informacje
dotyczące ilości osób biorących udział w modlitwach, nowych duchownych pomagających metropolicie w prowadzeniu mszy, wypowiadanych po nich opinii przez
wiernych)46.
Inwigilacji podlegał także dzień codzienny metropolity. Informatorzy donosili
o osobach go odwiedzających, szczegółowym rozkładzie dnia. Z informacji tych
wynikało m.in., że metropolita „dużo czasu poświęcał na modlitwę, trochę czytał
i pisał […] odbywał też spacery po swoim ogrodzie. W zasadzie nie opuszczał terenu
zamieszkania”47. Kontroli podlegała również korespondencja. Między innymi
w grudniu metropolita otrzymał paczkę z Londynu. Według doniesienia była to
przesyłka żywnościowa „konserwy, mydło, czekolada”48. Warto podkreślić, że hierarcha nie otrzymywał żadnej pomocy z kraju. „Tylko na początku dawali mu węgiel
i chleb. Potem trzeba było zimą marznąć. Pomoc przychodziła z zagranicy”49.
Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) rozpoczęło przygotowywanie
materiałów mających skompromitować metropolitę Dionizego już w lutym 1951 r.50
Był rozpracowywany za „prowadzenie wrogiej działalności”51. Jeszcze przebywając
w Otwocku, MBP poleciło „wziąć go w agenturalne opracowanie”52. Od momentu
przybycia do Sosnowca metropolita Dionizy znalazł się pod obserwacją miejscowych władz bezpieczeństwa53. Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego
w Katowicach monitował do MBP o określenie zadań i kroków, jakie należało
podjąć w stosunku do „niego i jego otoczenia”54. Równocześnie objęto metropolitę
44
Ibidem, Doniesienia źródła „Marzec” z 2 lutego 1952 r., 1 marca 1952 r. i z 13 marca 1952 r.
Ibidem, Doniesienia źródła „Marzec” z 1952 r. i z 1953 r.
46
Ibidem.
47
Ibidem, Doniesienie źródła „Marzec” z 20 lipca 1953 r.
48
Ibidem, Doniesienie źródła „Azot” z 15 stycznia 1953 r.
49
A. Radziukiewicz, op.cit.
50
IPN Ka /02/48, Pismo Naczelnika WUBP w Łodzi z 4 czerwca 1951 r.
51
Ibidem, Notatka z 12 maja 1955 r.
52
Ibidem, Pismo mjr. Wróblewskiego Naczelnika Wydziału II Departamentu III MBP do Naczelnika Wydziału III WUBP w Warszawie z 9 lutego 1951 r.
53
Ibidem, Doniesienie źródła „Lew” z 17 maja 1971 r. 18 lipca 1951 r. Naczelnik Wydziału III
WUBP w Katowicach otrzymał polecenie „nastawić posiadaną […] agenturę na rozpracowanie
Dionizego. Drogą agenturalną ustalić jego obecne kontakty osobiste”, ibidem, Pismo MBP do WUBP
w Katowicach z 18 lipca 1951 r.
54
Ibidem, Pismo WUBP w Katowicach do MBP z 15 czerwca 1951 r.
45
81
ścisła inwigilacją. Wykorzystano przy tym informatorów o pseudonimach „Marzec”,
„Lew” i „Azot”.
Inwigilacji poddane zostały również osoby przebywające u boku metropolity. Już
w czerwcu 1951 r. władze bezpieczeństwa poleciły rozpracowanie jego najbliższego
otoczenia. Chodziło przede wszystkim o ustalenie „jego szerszych kontaktów oraz
co za mniszki stanowią jego otoczenie”. Ponadto zainteresowanie budziło „czy
metropolita odprawia nabożeństwa według obrządku grekokatolickiego lub prawosławnego dla Ukraińców i kto na nabożeństwa uczęszcza [i] jak często”55.
Przygotowując rozpracowanie metropolity, próbowano wykorzystać aresztowanego w 1949 r. ks. A. Znosko56. W marcu 1952 r. aresztowany został także ks. Atanazy
Semeniuk. Chciano wymusić na nim, jako spowiedniku hierarchy, zeznania mogące
obciążyć hierarchę57.
Na podstawie przygotowanych materiałów operacyjnych stwierdzano w 1955 roku,
że metropolita Dionizy może prowadzić „wrogą działalność szpiegowską”58. Wobec
powyższego podjęto działania mające polegać na poddaniu agenturalnej obserwacji,
poprzez „ustalenie obecnych kontaktów i ewentualnej wrogiej działalności w powiązaniu z nacjonalistami ukraińskimi przebywającymi w krajach kapitalistycznych”59.
Ponadto miano zwrócić uwagę na najbliższe otoczenie metropolity (ustalenie kontaktów miejscowych i korespondencyjnych księdza i dwóch mniszek)60.
13 kwietnia 1955 r. została założona sprawa ewidencyjno-obserwacyjna na
byłego metropolitę „jako aktywnego działacza ruchu nacjonalonalistycznego
ukraińskiego”61. Zarzucano mu m.in. współpracę z niemieckim wywiadem w okresie okupacji, polegającą na wyświęcaniu osób „ze środowisk nacjonalistycznych,
które następnie były przerzucane na tereny ZSRR, gdzie pod płaszczykiem funkcji
kapłańskich prowadzili wywiadowczą działalność”62.
55
Ibidem, Doniesienie źródła „Azot” z 6 czerwca 1951 r., ibidem, Pismo WUPB w Katowicach
do MUBP w Sosnowcu z 13 czerwca 1951 r. Urząd Bezpieczeństwa w Sosnowcu miał także przeprowadzić wywiad dotyczący źródeł utrzymania metropolity.
56
Ks. A. Znosko został Wyrokiem Sądu Najwyższego skazany na 8 lat więzienia, IPN Ka /02/48,
Protokół przesłuchania ks. A. Znosko z 15 listopada 1951 r.
57
Rozpracowywanie ks. Atanazego Siemieniuka rozpoczęto już w 1949 r., IPN Ka /02/48, Agencyjne doniesienie z 30 czerwca 1949 r.
58
IPN Ka /02/48, Notatka służbowa dotycząca Waledyńskiego Dionizego z 14 lutego 1955 r.
59
Ibidem.
60
Ibidem.
61
Ibidem, Postanowienie o założeniu sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej z 13 kwietnia 1955 r.;
ibidem, Protokół przesłuchania Bolesława Wasiutyńskiego z 30 stycznia 1951 r. Informował w nim
o działalności metropolity Dionizego w okresie okupacji.
62
Ibidem, Postanowienie o założeniu sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej z 13 kwietnia 1955 r.
Stefan Dudra
82
Materiały przygotowywano do wiosny 1956 r. W marcu 1956 r. władze bezpieczeństwa postanowiły, że „ze względu na wiek [metropolita Dionizy] nie może
przejawiać przestępczej działalności”63. Podjęto decyzję o zaniechaniu dalszego
prowadzenia sprawy64. W uzasadnieniu podkreślano, że „jest w wieku 80 lat i ma
zanik pamięci oraz w ogóle nie opuszcza już miejsca zamieszkania wobec czego
jest on niezdolny do kontynuowania jakiejkolwiek wrogiej działalności”65. Rok
później (20 marca 1957 r.) metropolita Dionizy uzyskał zgodę na powrót do
Warszawy. Jednakże pomimo licznych interwencji zarówno skierowanych do władz
państwowych, jak i cerkiewnych hierarcha przebywał w Sosnowcu do maja 1958 r.
Ostatnie niecałe dwa lata życia spędził w domu parafialnym przy cerkwi św. Jana
na Woli. Władze nie wyraziły zgody na jego powrót do zarządzania Kościołem. Po
krótkotrwałym okresie zarządu komisarycznego (Tymczasowe Kolegium Rządzące)
w 1951 r. na stanowisko metropolity wybrany został abp Makary (Oksijuk)66.
Metropolita Dionizy zmarł 15 marca 1960 r. Został pochowany na historycznym
zabytkowym cmentarzu prawosławnym w Warszawie na Woli, tak jak marzył obok
swojej matki, której prochy przed wojną sprowadził z Krzemieńca do Warszawy.
Pożegnalne słowo mad otwartą mogiłą wygłosił ks. Atanazy Semeniuk. Jak pisał
ks. Mikołaj Lenczewski, spoczął „po pracowitym życiu, sterany wiekiem i chorobą,
a nade wszystko burzami dziejowymi często nie rozumiany przez współczesnych
i niedoceniany wielki Hierarcha”67.
63
Ibidem, Notatka służbowa z 8 marca 1956 r.
Ibidem, Notatka służbowa z 8 marca 1956 r.; ibidem, Postanowienie o zakończeniu (zaniechaniu) i przekazaniu do archiwum spraw ewidencji operacyjnej dotyczącej Waledyńskiego z 18 kwietnia
1956 r.
65
Ibidem, Postanowienie o zakończeniu (zaniechaniu) i przekazaniu do archiwum spraw ewidencji operacyjnej dotyczącej Waledyńskiego z 18 kwietnia 1956 r.
66
Abp Makary (1884–1961) ukończył Chełmskie Seminarium Duchowne i Kijowską Akademię
Duchowną, gdzie uzyskał tytuł doktora teologii (1914 r.), wykładał m.in. na Uniwersytecie Kijowskim.
W 1942 r. przyjął święcenia kapłańskie i złożył śluby zakonne, pełniąc jednocześnie posługi duszpasterskie w parafiach kijowskich. W 1945 r. został wybrany biskupem i mianowany ordynariuszem
diecezji lwowsko-tarnopolskiej, w 1951 r. wybrany Metropolitą Warszawskim i całej Polski. W 1959 r.
ze względu na stan zdrowia został zwolniony z obowiązków metropolity. Zmarł 1 marca 1961 r.
w Odessie, por.: N. Niesłuchovskij, Diesiatilietije archipastyrskogo slużenija Jego Błażenstva, Błażenniejsego Makarija, Mitropolita Varszavskogo i vsieja Polsi, „Cerkownyj Wiestnik” 1955, nr 4; „Wiadomości PAKP” 2001, nr 4.
67
M. Lenczewski, Ks. Metropolita Dionizy, „Rocznik Teologiczny” 1985, t. XXVII, z. 1, s. 154.
64
83
SUMMARY
AFTER THE END of II World War Metropolitan Dionizy returned to Poland in April 1945.
Just right after that he began organizing conditions for normal and stable activity of The
Orthodox Church. The main problems he faced were among others the status of each
parish, building the new structure of church administration that would suit the new territorial situation of the country, educating new priests, organizing the ministry for the
followers in the new territories in the West and North of Poland. The communist government did not see the chance to cooperate with him. He was blamed for collaborating with
Nazis and actions against Poland. He was arrested in 1948 and removed from power in the
Orthodox Church. He was allowed to come back to Warsaw in may 1958. Metropolitan
Dionizy never regained his position in the Church. He died in 1960.
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
Grażyna Strnad
CHRZEŚCIJAŃSTWO W KOREI PÓŁNOCNEJ 
POLITYCZNE WYZWANIE DLA
KOMUNISTYCZNEGO PAŃSTWA DŻUCZE
Z HISTORII CHRZEŚCIJAŃSTWA W KOREI
CHRZEŚCIJAŃSTWO NAUKA ZACHODU, Seohak, (서학 / 西學(学)) pojawiło się
na Półwyspie Koreańskim w okresie XVII–XVIII w. Koreańczycy poznawali nową
wiarę za pośrednictwem ksiąg przywiezionych z Chin. W XVIII w. na dworze
cesarskim w Chinach przebywali jezuici. Ich działalność misjonarska obejmowała
na początku elity dworskie, by następnie przeniknąć do społeczeństwa chińskiego.
Wykształceni jezuici posiadali wszechstronną wiedzę. Znali się na matematyce,
geografii, biologii, astronomii czy kartografii. Wydali także w języku chińskim wiele
ksiąg przedstawiających Naukę Zachodu, jak i propagujących myśl katolicką.
Niektóre z nich pojawiły się także na Półwyspie Koreańskim, wzbudzając zainteresowanie Koreańczyków1. Zdumiewające jest, iż chrześcijaństwo w Korei zaczęło
szerzyć się bez udziału misjonarzy.
Chrześcijańskie księgi czytała koreańska arystokracja yangban wskazując, iż
katolicyzm podważa tradycyjne zasady moralne i stosunki społeczne, głównie
między dziećmi a rodzicami i między władcą a poddanymi2. Chrześcijańskie idee
docierały także do przedstawicieli niższych warstw społecznych. Przyjęcie w 1791 r.
przez kilku yangbanów wiary katolickiej zaniepokoiło władze koreańskiego państwa. Dla konfucjańskich uczonych dogmaty i pojęcia religii katolickiej były całkowicie obce i niezrozumiałe, a z czasem zostały uznane za niebezpieczne3.
Chrześcijańskie pojęcie Boga Stwórcy, nieśmiertelności duszy, koncepcja nieba
1
2
3
H. Ogarek-Czoj, Religie Korei, Warszawa 1994, s. 137.
J.T. Keum, Confucianism and Korean Thought, Seoul 2000, s. 24–26.
M. Burdelski, Czy Korea będzie zjednoczona do końca XX wieku?, Toruń 1995, s. 10.
Chrześcijaństwo w Korei Północnej
85
i piekła, dobra i zła, pojęcie równości, praw człowieka, wolności były niekoherentne
z konfucjańskimi zasadami oficjalnie obowiązującymi w Korei. Obawiano się, iż
nowa wiara podważy konfucjański system społeczno-polityczny w państwie.
Chrześcijańskie zasady równości wszystkich ludzi, ewangelia miłości i zbawienia
wiecznego wniosły do społeczeństwa koreańskiego nowe spojrzenie na życie
człowieka. Za początek chrześcijaństwa w Korei przyjmuje się 1784 r., kiedy to Piotr
Yi Sung hun, Koreańczyk nawrócony w Chinach, po powrocie do kraju założył
pierwszą wspólnotę katolicką.
Ponieważ chrześcijaństwo nie uznawało rodzimych kultów, szczególnie kultu
przodków utożsamiono je z przeciwstawianiem się tradycyjnym obyczajom.
Incydent spalenia tabliczek przodków przez yangbanów w 1791 r. stał się pretekstem
do rozpoczęcia prześladowań chrześcijan. Nową wiarę uznano za niebezpieczną
zachodnią naukę i zabroniono Koreańczykom jej wyznawać. W opinii władz
konfucjańskiego państwa wyznawanie chrześcijaństwa było zdradą swojego rodu
i władcy. Nie do przyjęcia było również okazywanie przez poddanych posłuszeństwa papieżowi w Rzymie, bowiem Koreańczycy zobowiązani byli do lojalności
jedynie wobec swojego władcy. W konfucjańskim państwie ideałem była harmonia
społeczna4. Nauka Zachodu wydawała się konfucjańskim mędrcom, strażnikom
publicznej moralności zaproszeniem jednostki i społeczeństwa do nieposłuszeństwa i nielojalności wobec rodziny i państwa. Władza państwowa była tu świecka
i duchowa zarazem. W konfucjańskim obrazie świata nie było rozdziału pomiędzy
sacrum i profanum. Konfucjańskie państwo było jednocześnie Kościołem, instytucją wychowawczą, a także instytucją organizującą życie społeczne swoich poddanych5.
W 1801 r. ukazał się dekret uznający katolicyzm za herezję. Poddani, którzy nie
wyrzekli się nowej wiary zostali skazani na śmierć. Dekret ten przez wiele lat był
podstawą prawną służącą do prześladowania katolików. W 1839 r. aresztowano
i stracono z powodów religijnych wielu wiernych, w tym pierwszego w Korei
biskupa pochodzącego z Francji. Kolejne fale prześladowań przypadły także na lata
1866–1872, kiedy to życie straciło prawie 8000 katolików6. Podpisanie stosunków
dyplomatycznych ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki w 1882 r. przyczyniło się
do podjęcia przez rząd koreański decyzji o zaprzestaniu prześladowań chrześcijan.
4
B.Y. Yang, W.Z. Zheng, M.F. Li, Confucian View of Learning and Implications for Developing
Human Resources, „Advances in Developing Human Resources” 2006, Vol. 8, no. 3, s. 347.
5
K. Gawlikowski, Jednostka i władza w cywilizacji wschodnioazjatyckiej, [w:] Korea – Doświadczenia i perspektywy, red. K. Gawlikowski, E. Potocka, Toruń 2001, s. 58.
6
H. Ogarek-Czoj, op.cit., s. 145.
86
Grażyna Strnad
W ciągu kolejnych trzech lat Korea podpisała traktaty z Wielką Brytanią i Niemcami (1883 r.), Włochami i Rosją (1884 r.) oraz Francją (1886 r.). Wówczas to
zezwolono na działalność misyjną państw zachodnich7. W 1896 r. po przeszło stu
latach prześladowań koreański król Kojong wydał dekret uznający wolność wyznania katolickiej religii chrześcijańskiej.
Pod koniec XIX w. na Półwyspie Koreańskim pojawia się protestantyzm, szczególnie rozprzestrzeniając się na północy. Pierwszym misjonarzem protestanckim
przybyłym w 1884 r. do Korei był amerykański lekarz Horace N. Allen8. Kościoły
protestanckie wprowadzały nowoczesną naukę, wypełniając w wielu dziedzinach
próżnię niewiedzy, która izolowała kraj od świata. Protestanccy misjonarze zakładali szkoły i szpitale. Chrześcijaństwo, wprowadzając takie pojęcia, jak wolność,
równość, prawa człowieka, zaczęło być przez wielu postrzegane jako ideologia
modernizacji. W okresie okupacji japońskiej polityka wobec Kościołów była
pozornie przyjazna. Japońskie władze na ogół uważały, że misjonarze przebywający
w Korei to polityczni agenci Zachodu.
W okresie ruchu niepodległościowego pozycja Kościoła protestanckiego była
wyjątkowa. Misjonarze kształcili wielu koreańskich przywódców, popierając
i wspierając ich opór wobec japońskiego zaborcy9. Ruch niepodległościowy nie
przyniósł wyzwolenia, ale przyczynił się do powstania silnych więzów narodowej
tożsamości i patriotyzmu10. Kościoły protestanckie były centrami rozwoju i aktywności nacjonalistycznej, wsparcia duchowego, a także służyły jako forum dyskusji
politycznej. W czasach okupacji japońskiej chrześcijaństwo stało się niemalże
religią narodową. Co ciekawe, rodzice Kim Ir Sena także byli chrześcijanami. Ojciec
uczęszczał do szkoły misyjnej oraz utrzymywał kontakty z Kościołem chrześcijańskim i misjami. Matka była córką miejscowego pastora protestanckiego11.
Chrześcijanie, protestanci i katolicy wnieśli znaczący wkład w modernizację
Korei. Byli krzewicielami nie tylko nowej wiary, ale także zachodniej wiedzy,
postępu i demokracji. Ich zasługi były ogromne w przekazywaniu wiadomości
o zdobyczach nowoczesnej nauki i techniki, czy też stworzeniu systemu nowoczesnych szkół i szpitali. Publikowanie przez chrześcijan w języku koreańskim książek
7
T. Dmochowski, Początki ingerencji japońskiej w Korei w końcu XIX w., [w:] Cywilizacje w czasie
i przestrzeni, „Zeszyty Naukowe” 1998, nr 4, s. 160.
8
A.C. Nahm, A History of the Korean People, Tradition and Transformation, Seoul 1996, s. 162.
9
Więcej na ten temat zob.: C.S. Park, Protestantism and Politics in Korea, Seattle 2009.
10
M.E. Robinson, Cultural Nationalism In Colonial Korea, 1920–1925, Seattle 1988, s. 35.
11
A. Lankov, The Formation of North Korea 1945–1960, London 2002, s. 50.
87
o tematyce religijnej, opracowanie pierwszych słowników gramatyki języka koreańskiego oraz organizowanie przez nich kampanii oświatowych przyczyniło się do
znacznego ograniczenia analfabetyzmu.
W przeciwieństwie do Chin i Japonii, gdzie zagraniczni misjonarze utożsamiani
byli z kolonializmem i imperializmem, misjonarze w Korei solidarnie i otwarcie
popierali ruchy patriotyczne i niepodległościowe. Po kapitulacji Japonii w 1945 r.,
a także po zakończeniu wojny koreańskiej (1950–1953) Kościoły chrześcijańskie
prowadziły działalność charytatywną, zyskując sobie kolejne rzesze nowych sympatyków i wyznawców, w tym czołowych działaczy społecznych i politycznych.
DŻUCZE  PÓŁNOCNOKOREAŃSKA POLITYKA
NIEZALEŻNOŚCI
Dżucze ideologia, myśl – (주체 사상 / 主體(体) 思想) jest oficjalną ideologią
państwową Korei Północnej. W języku koreańskim termin dżucze zbudowany jest
z dwóch koreańskich słów: dżu – właściciel, gospodarz, władza oraz cze – ciało,
istota. Przekładając na język praktyki politycznej termin dżucze, należy rozumieć,
iż „gospodarzem Korei są Koreańczycy”, a „gospodarzem rewolucji jest naród
koreański”. Dżucze uczy, że człowiek jest panem wszystkiego i sam decyduje
o swoim losie12.
Dżucze definiowana jako północnokoreańska ideologia niezależności miała na
celu zastąpienie zasady zależności sadaejueui (służyć wielkim) (사대주의 / 事大
主義(义)), która charakteryzowała poddańcze stosunki zagraniczne Korei przez
wiele lat jej historii. Słowo dżucze istniało przed 1945 rokiem, ale nie jest jasne,
jakie było jego dokładne znaczenie przed stosowaniem go przez reżim północnokoreański13.
Użycie pojęcia dżucze przez Kim Ir Sena po wyzwoleniu Korei w 1945 r.
odzwierciedlało przeciwstawienie zasadzie sadejueui autonomicznym zasadom:
jajuseong (자주성 / 自主成) (samodzielność), minjok dongnip (민족독립 / 民族
12
W.J. Dziak, Kim Ir Sen. Dzieło i polityczne wizje, Warszawa 2000, s. 322.
Thank You Father Kim Il Sung. Eyewitness Accounts of Severe Violations of Freedom of Thought,
Conscience and Religion in North Korea, red. D. Hawk, United States Commission on International
Religious Freedom, 2005, s. 78–79, http://hirc.house.gov/archives/109/NKwitnesses.pdf; C. Hale,
Multifunctional Juche: A Study of the Changing Dynamic between Juche and the State Constitution in
North Korea, „Korea Journal” Autumn 2002, vol. 42, no. 3, s. 283–288.
13
Grażyna Strnad
88
(族)獨(独)立) (narodowa i etniczna niezależność), jarip gyeongje (자립경제 / 自
立經濟(经济)) (niezależność gospodarki).
Bruce Cumings i Hagen Koo uważają, iż przemówienie Kim Ir Sena pod tytułem
O Wykorzenieniu dogmatyzmu i formalizmu i ustanowienia dżucze w pracy ideologicznej wygłoszone w 1955 r. było wyrazem nacjonalizmu. Wystąpienie Kima
oznaczało koniec naśladowania obcych wzorców (radzieckich czy chińskich) na
rzecz promowania niezależnej, własnej drogi do socjalizmu. Jednym z czynników
przyczyniających się do powstania dżucze była sowiecka dominacja na północy po
1945 r., a także wzrost wpływów chińskich po wojnie koreańskiej. Pragnienie
podkreślenia niezależności przez Kim Ir Sena nie jest zaskakujące, biorąc pod
uwagę historię licznych najazdów na Półwysep Koreański14. Północnokoreańska
polityka samoizolacji miała swoje źródło w koreańskiej tradycji izolacjonizmu. Od
1392 r., kiedy to powstało królestwo Choson, aż do końca XIX w. Koreę zwano
„Pustelniczym Królestwem”.
Oprócz kampanii destalinizacji prowadzonej przez Chruszczowa w ZSSR,
wydarzeniem historycznym, które położyło fundamenty pod pojęcie dżucze był
Ruch Niezaangażowanych Narodów. Ruch ten narodził się w kwietniu 1955 r. na
pierwszej azjatycko-afrykańskiej konferencji w Bandungu w Indonezji. Głównym
celem konferencji było promowanie afrykańsko-azjatyckiej współpracy gospodarczej i kulturalnej oraz wspólne przeciwstawienie się wobec neokolonializmu.
Jednym z głównych problemów poruszanych na konferencji była polityka ZSSR
w Europie Wschodniej i Azji Środkowej, która została napiętnowana wraz z zachodnim kolonializmem15.
W okresie 1955–1965 informacje na temat ideologii dżucze w Rodong sinmun
oficjalnej gazecie Koreańskiej Partii Pracy były rzadkością. Popularność dżucze
rozpoczęła się dopiero po wystąpieniu Kim Ir Sena w kwietniu 1965 r. podczas jego
pobytu w Indonezji. Kim przedstawił wówczas dżucze jako esencję północnokoreańskiej ideologii politycznej i metodę totalnej transformacji społeczeństwa Korei
Północnej. Wyjaśnił, iż realizacja idei dżucze sprowadza się do czterech zasadni14
B. Cumings, Korea’s Place in the Sun. A Modern History, New York 1997, s. 402; B. Cumings,
The Corporate State in North Korea, [w:] State and Society in Contemporary Korea, red. H. Koo,
Ithaca–New York 1993, s. 214.
15
B.K. Gills, Korea versus Korea: A Case of Contested Legitimacy, London 1996, s. 62–64; The
Bandung Conference of 1955 (2005), „China Daily” 25.01.2010, http://www.chinadaily.com.cn/ english/
doc/2005–04/20/content_435929.htm; N.D. Jayaprakash, India and the Bandung Conference of 1955
– II, „People’s Democracy – Weekly Organ of the Communist Party of India (Marxist)” 05.06.2005,
http://pd.cpim.org/2005/0605/06052005_bandung%20conf.htm.
89
czych dyrektyw: dżucze w ideologii, samodzielność w polityce, niezależność
w gospodarce, samoobrona w obronie kraju16. Z powodu pogarszającej się współpracy ideologiczno-politycznej z Moskwą, Kim uważał, iż zależność ekonomiczna
jest materialnym fundamentem uzależnienia politycznego. Twierdził, iż kraj, który
staje się ekonomicznie zależny od sił zewnętrznych nie może uciec od losu niewoli17.
Ideologia dżucze jako koncepcja niezależności politycznej została podana do
publicznej wiadomości 12 sierpnia 1966 r.18 Pomimo, iż do konstytucji północnokoreańskiej wprowadzano wiele różnych poprawek w latach 1950–1960, dopiero
w 1972 r. do ustawy zasadniczej wpisano pojęcie dżucze jako najważniejszą podstawę ideologiczną państwa19.
Szybko zmieniająca się rzeczywistość w kraju i na świecie powodowała, iż ideologia dżucze została poddana modyfikacjom. Północnokoreańscy ideolodzy
napisali w latach 1980–1990 wyrafinowane teorie związane z dżucze. Na przykład:
teoria przewodnictwa duchowego (Suryeong-ron / 수령론 / 首領(领)論(论)),
teoria stanowiąca, że naród może być rozumiany jako żyjący organizm społecznopolityczny (Sahoe-jeongchi Saengmyeongche-ron / 사회정치 생명체론 / 社會(会)
政治生命體(体)論(论)), teoria przedstawiająca północnokoreański socjalizm jako
wielopokoleniową rodzinę (Sahoejueui Daegajeong-ron / 사회주의 대가정론 / 社
會(会)主義大家庭論(论)). Wszystkie te teorie podkreślały jedność pomiędzy
przywódcą duchowym, Koreańską Partią Pracy i społeczeństwem. Teorie te w sposób szczególny akcentowały wierność i lojalność wobec Kim Ir Sena i Kim Dzong
Ila. Ideologia dżucze konsoliduje władzę, utrzymuje ją, a także stanowi legitymację
dla jej dziedziczenia, ustanawiając tzw. komunizm dynastyczny. Kim Dzong Il został
wybrany jako jedyny interpretator myśli dżucze. W ten sposób przywódcy Korei
Północnej zintegrowali, zmobilizowali i poddali indoktrynacji całe społeczeństwo,
tworząc jeden wielki system ideologii (jedności) yuil sasang chegye (유일 사상 체
16
A. Lankov, Juche: Idea for All Times, „Korea Times” 27.11.2007, http://www.koreatimes.co.kr/
www/news/opinon/2010/01/166_14442.html.
17
C.S. Lee, Stalinism in the Far East: Communism in North Korea, [w:] The Communist Revolution
in Asia: Tactics, Goals, and Achievement, red. R.A. Scalapino, 2nd ed., Englewood Cliffs, New York
1969, s. 133–134.
18
E.G. Hwang, The Korean Economies. A Comparison of North and South, Oxford 1993,
s. 28–29.
19
C. Kim, Selected Writings on Asian Law, Littleton, CO 1982, s. 286.
Grażyna Strnad
90
계 (唯一思想體(体)系). Dlatego każde wyzwanie ideologiczne jest postrzegane
jako wielkie zagrożenie dla całego monolitycznego systemu20.
DŻUCZE  CZY IDEOLOGIA MOŻE BYĆ RELIGIĄ?
W 1982 r. Kim Dzong Il napisał traktat zatytułowany O ideach dżucze w naszej
partii. Była to pierwsza interpretacja ideologii dżucze, która zdaje się być quasi-religijna. W traktacie tym Kim Dzong Il wyszczególnia życie fizjologiczne człowieka, mające swój kres i wieczne życie społeczno-polityczne, które nigdy się nie
kończy21. Pod pojęciem życia społeczno-politycznego człowieka rozumie się: żyć
i walczyć o niezależność ludowych mas, kierując się ideami dżucze. W celu zrealizowania tego wspólnego dzieła wódz, partia i masy ludowe tworzą jeden społeczno-polityczny organizm, który jest wiecznym społecznym kolektywem, dzięki
któremu każda jednostka żyje wiecznie.
W innym dziele o tytule Zachować charakter oparty na ideach dżucze i narodową
specyfikę w rewolucji i budownictwie nowego społeczeństwa Kim Dzong Il napisał:
„Absolutna wierność naszego narodu Wielkiemu Wodzowi Towarzyszowi Kim Ir
Senowi utrwalała się jako wiara i wola oraz jako sumienie i moralność przez własne
doświadczenie w długotrwałym procesie historycznym decydowania o losach
Ojczyzny i narodu. Poczucie wierności i oddania Wodzowi stanowi najwyższe
wyrażanie wspaniałych narodowych cech narodu Kim Ir Sena oraz stanowi podstawę wszystkich jego dobrych cech. […] Powinniśmy jeszcze bardziej umacniać
i godnie dziedziczyć wspaniałe cechy naszego narodu, który bezgranicznie wierzy
swojemu Wodzowi, aby z pokolenia na pokolenie nasi ludzie byli wierni swojemu
Wodzowi i swojej partii”22.
Kim Ir Sen zmarł w 1994 r. Po trzyletnim okresie żałoby narodowej w Phenianie
w 1997 roku zmieniono konstytucję, zastępując odwołanie do marksizmu-leninizmu odwołaniem do dżucze. Ustawa zasadnicza zaczyna się od stwierdzenia, że
20
C.W. Chung, S.S. Lee, Kim Jong Il Regime and the Structure of Crisis, [w:] Understanding Regime
Dynamics is North Korea, red. C.I. Moon, Seoul 1998, s. 150–151; D. Hawk, op.cit., s. 38.
21
Kim Jong Il, On the Juche Idea of Our Party, Pyongyang 1985, s. 2–6 & 20–24. Kim Dzong Il
wyraża idee transformacji w eseju, Treatise Sent to the National Seminar on the Juche Idea Held to
Mark the 70th Birthday of the Great Leader Comrade Kim Il Sung, 31.03.1982, s. 14–80.
22
Kim Dzong Il, Zachować charakter oparty na ideach Dżucze i narodową specyfikę w rewolucji
i budownictwie nowego społeczeństwa, http:// www.krld.republika.pl/newpage/biblioteka/zachowac.
doc.
91
Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna jest socjalistyczną ojczyzną dżucze,
tzn. jest wcieleniem idei wielkiego Wodza Towarzysza Kim Ir Sena. We wstępie
czytamy dalej, iż Kim Ir Sen wierzył w ludzi jak w niebo, zawsze był z ludźmi,
poświęcił im swoje życie […] i przekształcił całe społeczeństwo w jedną wielką
i zjednoczoną rodzinę. Kolejne wiersze tekstu przedstawiają Wielkiego Przywódcę
Towarzysza Kim Ir Sena jako słońce narodu i gwiazdę przewodnią zjednoczenia
ojczyzny. Kim Ir Sen nadal pozostaje oficjalną głową państwa i zostaje nazwany
„Wiecznym Prezydentem” swojego narodu23.
Bruce Cumings napisał, że ideologia dżucze realizowana w Korei Północnej ma
uderzające podobieństwo do neokonfucjanizmu (송명 이학 / 宋明理学 (學). Zhu
Xi (Chu Hsi) (주희 / 朱熹), jeden z głównych myślicieli neokonfucjanizmu wierzył,
że „rozum – serce” jest panem ciała. W tej tradycji konfucjanizmu przyswajanie
prawidłowych zasad (이 / 理) oznaczało uzyskanie cnoty „rozumu – serca”, które
to z kolei powodowało poprawne zachowanie. Znaczyło to, iż skorygowanie
„rozumu – serca” musi być osiągnięte w pierwszej kolejności. Dopiero po tym
istnieje możliwość, że człowiek będzie zachowywał się cnotliwe24.
W Korei Północnej teoretycy dżucze używają terminu „wieczna prawda” (영생
불멸의 진리 / 永生不滅真理), aby opisać to co objawia się w studium ideologii
dżucze. Z kolei w Korei Południowej termin ten używany jest przez chrześcijan do
wyrażania swoich przekonań religijnych. W chwili obecnej w Korei Północnej jest
tylko jedna wieczna prawda25, wydaje się nią być obywatelska „religia dżucze”.
Północnokoreańscy obywatele używają słowa ureoreo boda (우러러 보다), co
znaczy patrzeć z szacunkiem, kiedy mówią o Kim Ir Senie. Z kolei na Południu
Koreańczycy używają dokładnie tego samego słowa, które oznacza dla nich „przyjąć Jezusa Chrystusa”26.
Ideologia dżucze, stawiająca człowieka w centrum wszystkiego, wymaga absolutnej i bezwarunkowej wierności wobec swojego Wodza Kim Ir Sena, który jest
ojcem, nauczycielem i drogowskazem. Życie społeczne wszystkich obywateli
podporządkowane jest realizacji ideologii dżucze, dzięki której ma zapanować „Raj
na ziemi”. Najwyższą cnotą obywatela „Północnokoreańskiego Raju” jest lojalność
i posłuszeństwo wobec „Ojca narodu” i Partii Komunistycznej27. Kultywowanie
23
C. Hale, op.cit., s. 300–304.
B. Cumings, op.cit., s. 79, 402–404; C. Armstrong, Familism, Socialism and Political Religion in
North Korea, „Totalitarian Movements and Political Religions” 2005, vol. 6, no. 3, s. 391.
25
K.D. Oh, R.C. Hassig, North Korea Through the Looking Glass, Washington 2000, s. 16.
26
D. Hawk, op.cit., s. 81; B. Cumings, op.cit., s. 410.
27
W.J. Dziak, Kim Jong Il, Warszawa 2004, s. 62–63.
24
Grażyna Strnad
92
tej cnoty przez północnokoreańskie społeczeństwo wskazuje na ponadczasową
aktualność konfucjanizmu. Konfucjański obszar kulturowy posiada wielowiekowe
tradycje sprawowania kontroli nad jednostką i społeczeństwem. Północnokoreańskie gloryfikowanie swoich przywódców sięga nawet do nadania nazwie
kwiatów ich nazwisk i imion. W Korei Północnej istnieją dwa gatunki kwiatów
będące pod specjalną ochroną: amarantowa kimirsenia i czerwona kimdzongiria.
Nie byłoby przesady w nazwaniu zjawiska otaczającego koreańskich wodzów po
prostu kultem religijnym. Można wręcz stwierdzić fenomen sakralizacji przywódców i samej partii28. W Korei Północnej w każdym przedszkolu znajduje się
makieta domu rodzinnego Kim Ir Sena. Dzieciom opowiada się o rewolucyjnej
drodze Wielkiego Przywódcy Kim Ir Sena oraz o pojawieniu się na nieboskłonie
szczególnie jaśniejącej gwiazdy towarzyszącej narodzinom „Umiłowanego Przywódcy” Kim Dzong Ila.
W ramach wychowania ideologicznego kształtuje się poprawne wzorce osobowe
od najmłodszych lat. W domach, fabrykach, szkołach, na ulicach widnieją wszechobecne portrety „Wielkiego i Ukochanego Przywódcy”. Miejsca związane z życiem
i działalnością Wodza są obiektem pielgrzymek wszystkich obywateli. Mauzoleum
w Phenianie odwiedza codziennie tysiące ludzi. Jednak sam kult jednostki nie jest
wystarczający do opanowania całej świadomości społecznej. Potrzebne są jeszcze
rytuały mające na celu zorganizowanie życia duchowego obywateli. I tak, obchodzenie w dniu 15 kwietnia urodzin Wodza, które zostało ustanowione świętem
narodowym, wolnym od pracy. Składanie uroczystych przyrzeczeń przez obywateli
zbierających się pod wielkim posągiem Wodza. Nieustanne organizowanie śpiewów
chóralnych, manewrów czy defilad. Wszystko po to, aby totalnie zawłaszczyć każdą
chwilę „dżuczowskiego” obywatela. Podstawowa wytyczna północnokoreańskiej
polityki wewnętrznej i zagranicznej hołubiona i czczona ma nawet swój pomnik
postawiony w centrum Phenianu tzw. Wieża idei dżucze, na której szczycie płonie
wieczny ogień29.
Hermetyczne odizolowanie się od świata zewnętrznego sprawiło, że obywatele
Korei Północnej funkcjonują w surrealistycznej rzeczywistości, poddanej systemowi
kontroli i nadzoru politycznego. Lojalność wobec totalitarnego państwa i nieśmiertelnej idei Kim Ir Sena są tutaj moralnym obowiązkiem. Francuski filozof Alain
powiedział kiedyś, iż nie ma nic bardziej niebezpiecznego niż idea, zwłaszcza wtedy
28
29
Zob.: H. Ogarek-Czoj, op.cit., s. 202.
L. Hunter, Kim Il-song’s North Korea, Westport – CT 1999, s. 13–29.
93
kiedy ma się tylko jedną ideę30. Dla północnokoreańskiego obywatela tą jedną ideą
jest dżucze. Umiłowani bezgranicznie przez Wodza i partię, oświeceni ideami
dżucze północnokoreańscy obywatele mają nie tylko ją znać i realizować w swoim
życiu, ale przede wszystkim mają w nią wierzyć.
Filozofia dżucze, głosząc nieśmiertelne idee, chce być prawdą absolutną. Jej
wyjątkowość polega prawdopodobnie na tym, iż nie tylko przekroczyła granice
marksizmu, ale samą definicję ideologii.
PROBLEMY NATURY RELIGIJNEJ
Konstytucja Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej stanowi, iż Koreańczycy mają prawo do wolności religijnej. W praktyce jest jednak inaczej. Północnokoreański rząd skutecznie ogranicza prowadzenie działalności religijnej.
Uprzywilejowane są jedynie grupy religijne współpracujące z rządem. Najnowsze
doniesienia pochodzące od północnokoreańskich uchodźców, misjonarzy czy
międzynarodowych organizacji pozarządowych wskazują, iż obywatele, którzy
angażują się w działalność religijną bądź mają powiązania z zagranicznymi, chrześcijańskimi grupami religijnymi (np. z misjonarzami działającymi przy granicy
z Chińską Republiką Ludową) są aresztowani, a następnie umieszczeni w specjalnych obozach. Uchodźcy, dzieląc się swoimi historiami, opowiadają także o licznych
egzekucjach na członkach podziemnych Kościołów chrześcijańskich. Świadczy to
więc o istniejącej w państwie dyskryminacji z powodów religijnych31.
W związku z licznymi zakazami przemieszczania się obowiązującymi na terytorium Korei Północnej, dziennikarze zagraniczni czy przedstawiciele różnych
organizacji międzynarodowych nie są jednak w stanie zweryfikować wszystkich
posiadanych informacji.
Międzynarodowy Raport ds. Wolności Religijnej (International Religious Freedom
Report) z 2009 roku przedstawia najnowsze informacje o sytuacji Koreańczyków
w zakresie korzystania z wolności religijnej. W sprawozdaniu tym podane zostały
przez północnokoreański rząd szacunkowe dane (2001 r.) na temat wierzących
obywateli. Znajdują się wśród nich: protestanci – 12 000, buddyści – 10 000, kato30
K.D. Oh, R.C. Hassig, op.cit., s. 13.
D. Ho, North Korea Threatens Christian Ministers to Stop Proselytizing, „Christian Today Australia” 05.07.2009, http:// www.au.christiantoday.com/article/north-korea-threatens-christianministry.
31
Grażyna Strnad
94
licy – 800. Koreański Instytut ds. Zjednoczenia Narodowego (2008 r.) podaje
ponadto 15 000 wyznawców organizacji Młodych Przyjaciół Chondogyo, polityczno-religijnej grupy uznanej przez władze, której działalność związana jest z tradycyjnym ruchem religijnym Chondogyo32.
W 2002 r. południowokoreańska prasa podała informacje pochodzące od prezesa Stowarzyszenia Północnokoreańskich Katolików, który oświadczył, iż jego
wspólnota katolicka nie posiada duszpasterzy, jednakże co tydzień wierni mogą
uczestniczyć w nabożeństwach odbywających się w kościele katolickim Changchung w Phenianie. Nie podano jednakże czy osoby obecne na nabożeństwie są na
pewno katolikami. W Phenianie znajdują się cztery kościoły będące pod ścisłym
nadzorem państwa. Należą do nich: dwa kościoły protestanckie (Bongsu, Chilgol),
jeden kościół katolicki (Changchung) oraz jeden rosyjski kościół prawosławny
(pod wezwaniem Trójcy Świętej). Kościół Chilgol poświęcony jest pamięci diakonisy prezbiteriańskiej – Kang Pak Sok, matce Wielkiego Przywódcy Kim Ir
Sena33.
Liczba wiernych uczestniczących w praktykach religijnych w chrześcijańskich
kościołach nie jest jednak znana. Zauważa się także, iż w północnokoreańskim
Kościele katolickim brak jest obecności księży, a w Kościołach protestanckich nie
wiadomo czy pastorzy są w nich gospodarzami, czy jedynie odwiedzającymi. Od
2005 r. Kościół prezbiteriański Korei Południowej nawiązał stosunki z Towarzystwem Chrześcijańskim Korei Północnej w celu odbudowy katolickiego kościoła
Bongsu. W raporcie Komitetu Praw Człowieka ONZ z 2002 r. odnotowano istnienie „rodzinnych ośrodków kultu” – „kościołów domowych”. Ich działalność religijna prawdopodobnie znana i kontrolowana jest przez Federację Koreańskich
Chrześcijan. Z kolei funkcjonowanie „podziemnych Kościołów” niepodlegających
zwierzchnictwu Federacji jest nielegalne, a ich liczba jest trudna do zweryfikowania34.
W 2009 r. południowokoreańska gazeta „Dong-a Ilbo” podała szacunkową liczbę
północnokoreańskich chrześcijan w liczbie 30 000, a przedstawiciele organizacji
pozarządowych mówią nawet o kilkuset tysiącach. W 1974 r. północnokoreański
rząd zezwolił chrześcijanom na praktykowanie swojej wiary w tzw. „kościołach
domowych” . W 2002 r., zgodnie z danymi z Federacji Koreańskich Chrześcijan
32
D. Hawk, op.cit., s. 90–92.
Ibidem, s. 88–89; J.E. Hoare, S. Pares, North Korea in the 21st Century, Kent 2000, s. 88–91.
34
Amnesty International, Raport Amnesty International, Korea Północna: obawy o prawa człowiek,
http://amnesty.org.pl/no_cache/archiwum/aktualności-strona-artykulu/5079/58, odczyt z dn.
24.11.2006.
33
95
w Korei Północnej było zarejestrowanych 12 300 chrześcijan. Ponad połowa z nich
należała do owej Federacji. Sprawozdania północnokoreańskich uchodźców
wskazują jednak, iż istnieje wiele niezarejestrowanych podziemnych „kościołów
domowych”. Władze już w przeszłości publicznie wykonywały egzekucje lub za
posiadanie Biblii wysyłały wiernych do obozów skazując ich na 15 lat więzienia35.
Według Koreańskiego Instytutu Zjednoczenia Narodowego w Korei Północnej
istnieje 60 świątyń buddyjskich. Postrzegane są one jednak nie jako miejsca kultu
religijnego, ale jako zabytki kultury koreańskiej. Jedynie w niektórych świątyniach
zezwolono na działalność religijną. W 2007 r. władze komunistyczne poinformowały, iż buddyści z Korei Południowej odbywają pielgrzymki do świątyni Ryongthong w Kaesong wyłącznie w celach religijnych. Po kilku miesiącach pielgrzymki
mnichów zakończyły się. Niemniej jednak, kontrolowane przez państwo gazety
opisują przy okazji różnych świąt buddyjskich ceremonie przeprowadzane przez
mnichów36.
Rosyjski kościół prawosławny pod wezwaniem Trójcy Świętej został otwarty
w Phenianie w 2006 r. Spekuluje się, iż ma to związek z wizytą w 2002 r. Kim Dzong
Ila w katedrze prawosławnej w Rosji. W północnokoreańskim kościele prawosławnym posługę pełnią dwaj duchowni, którzy przede wszystkim prowadzą duszpasterstwo dla Rosjan mieszkających w Korei Północnej. W przypadku religii prawosławnej również nie istnieją wiarygodne dane na temat liczby jej wyznawców 37.
Cudzoziemcy przebywający w Phenianie mogą uczestniczyć w chrześcijańskich
nabożeństwach odbywających się w języku koreańskim. Jednakże północnokoreańscy obywatele zgromadzeni w tym czasie w kościele unikają kontaktów z wiernymi z zagranicy.
W Korei Północnej istnieją trzyletnie szkoły, w których prowadzi się edukację
religijną dla duchowieństwa z zakresu protestantyzmu i buddyzmu. Na Uniwersytecie im. Kim Ir Sena od 1989 r. także wprowadzono studia z zakresu religii.
Absolwenci takich studiów najczęściej podejmowali potem pracę w sektorze
handlu zagranicznego. W 2002 r. seminarium protestanckie zostało ponownie
otwarte dzięki współpracy i pomocy zagranicznych grup misyjnych. Spotkało się
to z licznymi komentarzami, również oskarżeniami. Dotyczyły one zarzutów, iż
35
36
D. Hawk, op.cit., s. 87.
International Religious Freedom Report, 2009, http:// www.state.gov/g/drl/rls/irf/2009/index.
htm.
37
Grażyna Strnad
96
seminarium to zostało otwarte w celu pozyskiwania środków finansowych od
religijnych, zagranicznych organizacji pozarządowych38.
Pod kontrolą rządu członkowie Chrześcijańskiej Federacji Choson uczestniczą
w ustalaniu programu nauczania w seminarium. Z kolei absolwenci Chrześcijańskiej Ligi Choson działający w Akademii Teologicznej w Phenianie kształcą
pastorów powiązanych z Federacją Koreańskich Chrześcijan. Konstytucja północnokoreańska stanowi, iż obywatel ma prawo do wolności przekonań religijnych,
ale władze tego prawa nie respektują. W praktyce bowiem wolność religijna jest
poważnie ograniczona. Z wyjątkiem kontrolowanych przez państwo grup religijnych, inne nieoficjalne grupy są do działalności religijnej zniechęcane39.
Północnokoreańskie władze zezwalają niektórym zagranicznym organizacjom
religijnym na prowadzenie działalności w zakresie pomocy humanitarnej, zakazując jednocześnie nawracania np. na wiarę chrześcijańską. Kontakty przedstawicieli
owych organizacji z obywatelami północnokoreańskimi są ograniczane oraz ściśle
kontrolowane. Rząd przydziela także specjalnych opiekunów czuwających nad
zagranicznymi gośćmi przez cały czas ich pobytu w Korei Północnej. Wiele znanych
osobistości religijnych odwiedziło ten tajemniczy kraj. Na przykład w 2008 r. Franklin Graham, prezes organizacji samarytańskiej czy Billy Graham, ze Stowarzyszenia Ewangelickiego gościli w protestanckim kościele Bongsu w Phenianie40.
W 2008 r. miała miejsce współpraca członków organizacji religijnych w przedmiocie wspólnych projektów odbudowy obiektów sakralnych. Przedmiotem
międzykoreańskich spotkań było także wspieranie pojednania i zjednoczenia
państw koreańskich. W tym samym roku w Phenianie członkowie Stowarzyszenia
Księży Katolickich na rzecz Sprawiedliwości uczestniczyli wraz z duchownymi
z Korei Południowej w mszy świętej poświęconej pokojowemu zjednoczeniu obu
państw. Narodowa Rada Kościołów z Korei Południowej i Chrześcijańska Federacja Choson z Korei Północnej wspólnie zorganizowały spotkanie w kościele Bongsu,
gdzie modlono się o pokój i zjednoczenie podzielonego narodu koreańskiego.
W tym samym roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło rezolucję, wyrażając
poważne zaniepokojenie w związku z licznymi raportami opisującymi powszechne
naruszanie praw człowieka w Korei Północnej41.
38
International Religious Freedom Report, 2009.
A. Rzepliński, J. Hosaniak, Korea za zasłoną, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa
2004, http://www.hfhrpol.waw.pl/pliki/AndrzejRzeplinskiKoreaPolnocnaZaZaslona.pdf.
40
A. Himmelfarb, Christianity in North Korea: Politics by Other Means, „America”, 05.09.1992,
39
vol. 166, issue 16, s. 411–413.
41
97
W 2009 r. dwa amerykańskie zespoły chrześcijańskie, Casting Crowns i Annie
Moses uczestniczyły w Wiosennym Artystycznym Festiwalu Przyjaźni. Wymiana
przedstawicieli środowiska religijnego dotyczyła także buddystów. Przedstawiciele
Stowarzyszenia Jogye spotkali się w Phenianie z Federacją Buddyjską Choson
w celu omówienia zwrotu ich majątków. Raport Koreańskiego Instytutu Zjednoczenia Narodowego wskazuje, iż północnokoreańskie władze wykorzystują autoryzowane organizacje religijne w celach politycznych, a obywatele mają zakaz
wstępu do miejsc kultu religijnego. Miejsca te są zresztą przez nich postrzegane
jako atrakcje dla cudzoziemców. W sprawozdaniu tym podaje się również informację o braku kościołów chrześcijańskich na prowincji, co upoważnia do stwierdzenia, iż obywatele nie mogą korzystać z napisanej w konstytucji wolności religijnej42.
Członkowie kontrolowanych przez rząd grup religijnych nie wydają się być
dyskryminowani. W raporcie odnotowano jednak poszlaki, iż wiele z tych grup
zorganizowało po prostu komunistyczne państwo w celach politycznych, np. w celu
spotkań z zagranicznymi przedstawicieli różnych środowisk religijnych. Kolejną
kwestią poruszaną w sprawozdaniu są doniesienia, iż różnego rodzaju dotacje
i darowizny przekazywane z zagranicy dla kontrolowanych przez rząd Kościołów
trafiają do miejsca przeznaczenia za pośrednictwem Koreańskiej Partii Pracy43.
Rząd tłumi wszelkie przejawy nielojalności wobec państwa. Za swoich przeciwników uważa wszystkich tych, którzy nie uznają swoich Wielkich Przywódców za
najwyższy autorytet moralny. Obywatele, którzy ośmielają się brać udział w praktykach religijnych nieakceptowanych przez komunistyczny reżim spotyka kara.
Zagraniczne organizacje religijne i organizacje obrony praw człowieka donoszą
o licznych aresztowaniach członków podziemnych Kościołów, którzy są bici, torturowani, a nawet zabijani z powodu swoich przekonań religijnych. Szacuje się, iż
nawet do 200 tys. więźniów przebywających w północnokoreańskich obozach
znajduje się tam z powodów religijnych. Zeznania uchodźców, którym udało się
uciec z obozów zawierają informacje o wyjątkowo okrutnym traktowaniu więźniów
religijnych44.
42
International Religious Freedom Report, 2009.
Ibidem.
44
Zob.: J. Morillot, D. Malovic, Uchodźcy z Korei Północnej, przeł. K. Bartkiewicz, Warszawa 2008,
s. 185–190. Ciekawostką jest, iż wiara chrześcijańska szerzy się także wśród północnokoreańskich
żołnierzy, więcej na ten temat zob.: Religion Spreading Like Cancer in North Korea, „National Catholic
Reporter” 28.09.2007, s. 4.
43
Grażyna Strnad
98
Zagraniczne pozarządowe organizacje, jak i uchodźcy, informują o przeprowadzanych egzekucjach na przeciwnikach reżimu. Ich działalność religijna, prozelityzm (nawracanie innych na swoją wiarę), nawiązywanie kontaktów z misjonarzami
z zagranicznych grup humanitarnych i religijnych, przebywających na granicy
chińsko-północnokoreańskiej jest surowo karane. W 2009 r. południowokoreańscy
działacze na rzecz praw człowieka poinformowali, iż Ri Hyon Ok została oskarżona
o szpiegostwo, a następnie publicznie stracona za rozprowadzanie Biblii w mieście
Ryongchon45. Jej mąż i trójka dzieci zostali wysłani do obozu jako więźniowie
polityczni. Sprawozdania zagranicznych organizacji pozarządowych, uchodźców
i chrześcijańskich misjonarzy wskazują, iż wielu Koreańczyków angażujących się
w nawracanie innych, mających powiązania z zagranicznymi grupami ewangelickimi czy misjonarzami działającymi wzdłuż granicy z Chinami, zostało aresztowanych i poddanych surowym restrykcjom46.
Władze Korei Północnej wyraziły zaniepokojenie działalnością religijną i pomocą humanitarną dla uchodźców wzdłuż północno-wschodniej granicy z Chinami uważając, iż grupy te zaangażowane są w działalność wywiadowczą, mającą
na celu przyczynienie się do obalenia komunistycznego systemu. Były północnokoreański agent urzędu bezpieczeństwa, który uciekł do Korei Południowej
oświadczył, iż wprowadzono zwiększoną kontrolę i aktywność policyjną w celu
zatrzymania działalności religijnej na granicy.
Według danych ujawnionych przez amerykańską organizację International
Christian Concern (ICC) w północnokoreańskich obozach koncentracyjnych może
przebywać nawet 100 tys. chrześcijan. Posiadanie Biblii jest wystarczającym powodem, aby cała rodzina znalazła się w obozie. J. Sewill z ICC powiada, iż w Korei
Północnej można wierzyć tylko w jednego boga o imieniu Kim Dzong Il. Jest on
wyjątkowo zazdrosnym bogiem, który nie uznaje żadnej konkurencji47. Międzynarodowa organizacja o nazwie Głos Prześladowanych Chrześcijan (Voice of the
Martyrs) umieszcza Koreę Północną na pierwszym miejscu w rankingu państw
prześladujących chrześcijan48. W kraju tym zabroniona jest działalność katolickich
45
W. Lorenz, Reżim Kim Dzong Ila morduje Chrześcijan, „Rzeczpospolita” 25.07.2009, http://www.
rp.pl/artykul/67352.339818_RezimKim_Dzong_Ila_morduje_chrzescijan.html.
46
C.H. Kang, P. Rigoulot, Usta pełne kamieni, Dziesięć lat w północnokoreańskim gułagu, przeł.
J. Kieruj, Warszawa 2005, s. 185–197.
47
P. Zychowicz, Giną bo wierzą w Chrystusa, http://7dni.wordpress.com/2007/03/29/gina-bowierza-w-chrystusa-przesladowania-chrzescijan/, odczyt z dn 9.03.2007.
48
The Voice of the Martyrs Canada, Former North Korean Propaganda Now Spreads Message of
Christ, 18.03.2009, http://www.persecution.net/northkorea.htm.
99
księży i pastorów protestanckich. Bóg chrześcijan jest tutaj persona non grata.
Reżim północnokoreański uważa chrześcijan za największych wrogów państwa.
W grudniu 2009 r. południowokoreańskie media podały wiadomość, iż amerykański misjonarz Robert Park, mający koreańskie korzenie przekroczył granicę
Korei Północnej. Miał ponoć list do Kim Dzong Ila, w którym apelował o uwolnienie więźniów politycznych i zamknięcie obozów49. W przeszłości Phenian zwany
był Jerozolimą Dalekiego Wschodu, współcześnie Koreańczycy za wiarę chrześcijańską są prześladowani. Czyżby Nauka Zachodu była zagrożeniem dla totalitarnej
„dynastii dżucze”?
SUMMARY
THIS PAPER BRIEFLY examines the issue of Christianity in the Democratic Peoples’
Republic of Korea, also known as North Korea. The prevailing foundational ideology of the
North Korean state is Juche, which means “self-reliance.” The North Korean regime has
harshly repressed the Christian religion because it is perceived as having the potential to
challenge many of the Juche ideology’s orthodox assumptions. Additionally, the North
Korean authorities regard Christianity as anathema because it is thought to be a conduit
for outside influences, particularly from the West.
Christianity had a struggle gaining a foothold in Korea during the nineteenth century,
but ultimately became part of the Korean religious environment. Protestant Christianity,
in particular, played a central role in the early cultural nationalist opposition to Japanese
occupation (1910–1945). Ironically, parts of present-day North Korea had very large
Protestant Christian populations prior to the establishment of the Communist regime in
1948. Currently, the official total Christian population of the country is over 12,000 faithful,
though some Christian organizations outside North Korea estimate the real number to be
much higher, with many Christians rumored to be worshipping in secret.
Beginning in the 1940s, the North Korean regime began its suppression of Christians
and has continued to do so up to the present, though the North Korean Constitution
technically allows for freedom of religion. The Juche ideology was permanently enshrined
in the 1972 North Korean Constitution as the country’s unitary ideology related to all fields
of endeavor. Juche is often described by North Koreans as a creative application of MarxistLeninist principles adapted to the unique characteristics of Korea, and its creation is
attributed to the founder of the North Korean state, Kim Il Sung. Kim Jong Il, Kim Il Sung’s
son who inherited the leadership of North Korea after his father’s death in 1994, is the
49
Gazeta.pl Wiadomości, Amerykanski misjonarz przekroczyl granice Korei Polnocnej, 26.12.2009,
http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80606,7398743,Amerykanski_misjonarz_
przekroczyl_granice_Korei_Polnocnej.html.
100
Grażyna Strnad
ideology’s authoritative theorist. The Juche ideology has both a foreign policy and domestic relevance. It can be argued, however, that the domestic application, particularly the
ideology’s role in nurturing loyalty to the state and to Kim Jong Il, has become the dominant
axis of use by the regime.
The repression of Christianity inside North Korea is only a part of the picture. The
quasi-religious characteristics of Juche, which is often referred to as civic or political religion,
makes the persecution of a small Christian minority all the more intriguing. North Korea’s
protracted economic difficulties have caused thousands of North Koreans to illegally cross
the border into China and live in Korean communities. Since the 1990s, South Korean
Protestant missionaries operating in the part of Manchuria where Koreans are the dominant
ethnic group have assisted hundreds of North Koreans to travel through China and escape
to third countries, usually in Southeast Asia, before defecting to South Korea. In the last
decade, there have continued to be unsubstantiated reports of a Christian religious revival
in North Korea, with rumors of Christianity spreading through the North Korean Armed
Forces. This story, with its religious and political elements and implications intertwined, is
still being written.
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
Sylwia Grochowina,
Katarzyna Kącka
PUSTY TRON. WYBÓR KARDYNAŁA JOSEPHA
ALOISA RATZINGERA NA BISKUPA RZYMU*
W ŚWIETLE PRASY POLSKIEJ
WRAZ ZE ŚMIERCIĄ Jana Pawła II dnia 2 IV 2005 r. zakończył się jeden z najdłuższych pontyfikatów w dziejach Kościoła katolickiego1. Proces wyboru jego następcy
zainicjował dziekan kolegium kardynałów ks. Joseph Alois Ratzinger. Konklawe,
podczas którego kardynałowie mieli wybrać nowego biskupa Rzymu, należało
rozpocząć nie wcześniej niż piętnaście dni po śmierci papieża, lecz nie później niż
dwadzieścia.
Celem niniejszego artykułu jest zobrazowanie, w jaki sposób prasa polska
komentowała to ważne wydarzenie. Kwerendą objęte zostały cztery ogólnopolskie
tygodniki, tj. „Newsweek”, „Polityka”, „Tygodnik Powszechny”, „Wprost” oraz dwa
dzienniki, tj. „Gazeta Wyborcza” i „Rzeczpospolita”. Kryterium doboru tytułów
prasowych stanowiła głównie ich popularność, poczytność, a przede wszystkim
opiniotwórczy charakter. Periodyki te mają na rynku prasowym w Polsce ugruntowaną pozycję i stałe grono odbiorców. Wybór podstawy źródłowej artykułu
zdeterminowała także chęć możliwie kompletnego i wielostronnego zilustrowania
interesujących nas zagadnień. W związku z tym przedmiotem analizy stały się
gazety i czasopisma, reprezentujące odrębne światopoglądy. Wybrane przez nas
periodyki z pewnością różni sposób postrzegania i opisu rzeczywistości. Także
opinia publiczna utożsamia je z konkretnymi poglądami charakterystycznymi dla
odmiennych opcji politycznych. „Gazeta Wyborcza”, „Polityka” i „Newsweek”
kojarzone są z liberalnymi przekonaniami, co wiąże się chociażby z pojawiającymi
* Kodeks prawa kanonicznego, kanon 330 i następne, używają określenia Romanus Pontifex,
tj. Biskup Rzymski, zob.: Kodeks prawa kanonicznego, Poznań 1984.
1
Do tej pory najdłuższy po św. Piotrze był pontyfikat Piusa IX (1846–1878), natomiast trzecim
z rzędu był pontyfikat Jana Pawła II (1978–2005).
102
się na ich łamach postulatami rozdziału Kościoła od państwa oraz zmniejszenia
zaangażowania duchowieństwa w sprawy społeczne. Natomiast „Rzeczpospolita”
i „Wprost” postrzegane są jako pisma dużo bardziej konserwatywne, o prawicowym światopoglądzie, choć nie prokościelne. Środowisko dziennikarskie ściśle
kojarzone z nurtem kościelnym reprezentuje w tym zestawieniu „Tygodnik
Powszechny”.
Analizie zostały poddane opublikowane na ich łamach artykuły, komentarze
i notatki dotyczące wyboru kardynała Josepha Ratzingera na biskupa Rzymu.
Powołujemy się nie tylko na teksty polskich dziennikarzy i publicystów, ale również
na zamieszczane w tych periodykach wypowiedzi ludzi Kościoła, naukowców
i polityków.
Wśród autorów analizowanych artykułów znajdują się etatowi dziennikarze
i reporterzy wspomnianych periodyków oraz publicyści i komentatorzy stale z nimi
współpracujący. W gronie tym szczególną grupę stanowią felietoniści, których
czytelnicy kojarzą z tematyką religijno-kościelną, jak chociażby piszący na łamach
„Rzeczpospolitej” Adam Szostkiewicz czy Ewa Czaczkowska. Wybór Niemca na
biskupa Rzymu spowodował także aktywizację autorów na co dzień zajmujących
się problematyką niemiecką. Jednym z nich jest publicysta „Polityki”, stale współpracujący z niemiecką gazetą „Die Zeit”, Adam Krzemiński.
Dziennikarze, którzy po śmierci Jana Pawła II przybyli do Rzymu, relacjonowali
to, co działo się za bramami Watykanu, za pośrednictwem watykanistów, tj. dziennikarzy lub publicystów nie tylko akredytowanych przy Centrum Prasowym
Stolicy Apostolskiej, ale zajmujących się zawodowo obserwowaniem i komentowaniem faktów odnoszących się do działalności poszczególnych dykasterii Stolicy
Apostolskiej oraz samego papieża. Ich praca stała się przedmiotem uwagi Aleksandry Bajki, watykańskiej korespondentki m.in. „Tygodnika Powszechnego”. Z uwagi
na uwarunkowania historyczne oraz kulturowe niewątpliwie najlepiej przygotowani
i kompetentni są watykaniści włoscy, z których „zdaniem liczą się hierarchowie,
a dla dziennikarzy przybyłych z innych krajów są wyrocznią”. Według A. Bajki do
„wielkiej piątki” włoskich watykanistów należą: Luigi Accattoli z „Corriere della
Sera” „uważany ze względu na wiek i doświadczenie za ‘dziekana’ watykanistów”,
Orazio Petrosillo z „Il Messaggero”, Marco Politi z „La Repubbliki”, Marco Tosatti
z turyńskiej „La Stampy” oraz Andrea Tornielli z mediolańskiego „Il Giornale”. Jak
zauważyła dziennikarka nie tylko są oni „specjalistami najwyższej klasy, ale także
nie lada indywidualnościami z bujnymi życiorysami – od byłego kleryka po ekssekretarza partii komunistycznej”. Okazuje się, że „głęboka wiara wcale nie jest
potrzebna do pisania o Kościele […] Potrzebna jest natomiast wiedza historyczna
Pusty tron. Wybór kardynała Josepha Aloisa Ratzingera
103
i teologiczna oraz dobre kontakty”2. To właśnie korzystanie z poufnych źródeł
informacji jest cechą charakterystyczną watykanistów, szczególnie tych o dużym
doświadczeniu.
Konklawe, podczas którego miał zostać wybrany następca Jana Pawła II rozpoczęło się 18 IV 2005 r. po południu. Bez wątpienia mechanizm wyboru papieża,
opierający się na założeniu, że następcę św. Piotra wskazuje Duch św. działający
przez kardynałów-elektorów, budzi znaczne emocje3. Na łamach prasy dosyć
szczegółowo omawiano obowiązujące procedury konklawe4, które określiła
Konstytucja Apostolska Universi Dominici Gregis z 1996 r. wydana przez Jana
Pawła II5.
Chociaż podczas konklawe nie wybiera się kadencyjnego prezydenta, ale głowę
Kościoła katolickiego, który swój urząd sprawuje do śmierci, to jednak doniesienia
prasowe na temat konklawe mogły nasuwać czytelnikom skojarzenia ze sceną
polityczną i grą wyborczą. Charakterystyczne jest, że wraz z pytaniem, jakiego
papieża potrzebuje Kościół, ruszyła swoista giełda medialna, na której wymieniano
coraz to nowe nazwiska papabile, tj. potencjalnych następców Jana Pawła II. Po
prawie dwudziestu siedmiu latach pontyfikatu Karola Wojtyły, którego wybór na
papieża w 1978 r. uznany został za przełomowe zerwanie z monopolem włoskich
następców św. Piotra, wielu dziennikarzy oczekiwało kolejnej istotnej zmiany, na
przykład wyboru kandydata spoza Europy. Zważywszy na to, że połowa katolików
na świecie to mieszkańcy Ameryki Środkowej i Południowej papabile Latynos
wydawał się wielce odpowiedni: „Papież Latynos miałby dwa ważne atuty: mówiłby
po hiszpańsku, czyli językiem numer jeden w światowym Kościele, i wiedziałby, co
to znaczy bieda i wyzysk, jakich Europa nie doświadcza od dawna”6. Wśród kandydatów z Ameryki Południowej znaleźli się m.in.: franciszkanin Claudio Hummes
2
A. Bajka, Zawód: watykanista, „Tygodnik Powszechny” 2005, nr 17.
Szerzej zob.: C.K. von Reissewitz, Wybór papieży. Kardynałowie i konklawe, Warszawa 2003;
A.M. Piazzoni, Historia wyboru papieży, Kraków 2004; C. de Agostoni, Konklawe XX wieku. Kulisy
wyborów papieży, Kraków 2005.
4
Jan Paweł II. Dzieła zebrane, t. IV: Konstytucje apostolskie, listy motu proprio i bulle, orędzia na
światowe dni, red. P. Ptasznik, J. Poniewierski, G. Ryś i in., Kraków 2007, s. 115–137; Konstytucja
Apostolska Universi Dominici Gregis o wakacie Stolicy Apostolskiej i wyborze Biskupa Rzymskiego
z 22 II 1996 r.
5
W. Rogacin, M. Kacewicz, Nie tylko głos od Boga, „Newsweek” 2005, nr 16; J. Kracik, Pod kluczem.
Konklawe w koleinach historii, „Tygodnik Powszechny” 2005, nr 16; Tajemnice Kaplicy Sykstyńskiej,
rozmowa A. Sporniaka z ks. prof. R. Sobańskim, „Tygodnik Powszechny” 2005, nr 16; A. Szostkiewicz,
Pusty tron, „Polityka” 2005, nr 15; idem, Zasady kardynalne, „Polityka” 2005, nr 16.
6
A. Szostkiewicz, Pusty…
3
104
z Brazylii, Oskar Andrés Rodriguez Maradiaga z Hondurasu, arcybiskup Buenos
Aires Jorge Mario Bergoglio oraz Lopez Trujillo z Kolumbii7.
Na łamach „Gazety Wyborczej” zwrócono uwagę, iż na Wyspach Brytyjskich
i w Irlandii dosyć powszechnym zjawiskiem stało się przyjmowanie zakładów
bukmacherskich w związku z wyborem nowego papieża. Według bukmacherów
największe szanse na objęcie Tronu Piotrowego mieli: przewodniczący Kongregacji do Spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów Francis Arinze z Nigerii,
arcybiskup Mediolanu Dionigi Tettamanzi i arcybiskup Tegucigalpy, stolicy Hondurasu, Oscar Andrés Rodriguez Maradiaga. Jako czwarty typowany był przewodniczący Kongregacji Nauki Wiary Joseph Ratzinger z Niemiec. Bukmacherzy
oferowali także możliwość obstawiania, ile dni potrwa konklawe oraz jakie imię
wybierze przyszły papież8. Jako papabile w prasie wymieniani byli również: arcybiskup Brukseli Godfried Danneels, biskup Wenecji Angelo Scola, arcybiskup
Wiednia Christoph Schönborn, arcybiskup Lizbony José da Cruz Policarpo, arcybiskup Durbanu Wilfrid Fox Napier, arcybiskup Bombaju Ivan Dias, kardynał Carlo
Maria Martini9. Trzeba jednak zaznaczyć, że byli to faworyci dziennikarzy i obserwatorów, a niekoniecznie elektorów, którzy pod groźbą ekskomuniki nie mogą
mówić o personaliach potencjalnych kandydatów.
Wśród dziennikarskich spekulacji na temat konklawe, pojawiły się także głosy
sugerujące, że Kościół nie jest gotowy na wybór papieża spoza Europy. Za kandydata idealnego uznano więc Europejczyka, niezbyt młodego, ponieważ, zgodnie
z niepisaną zasadą, po długim pontyfikacie powinien nastąpić krótki. Najstarszym,
pochodzącym z Europy członkiem kolegium kardynałów był Niemiec ks. Joseph
Ratzinger. Dzień przed ogłoszeniem wyniku konklawe, 18 IV 2005 r. znalazł się on
na liście stu najbardziej wpływowych ludzi świata, publikowanej corocznie przez
magazyn „Time”10. Umieszczenie katolickiego hierarchy wśród przywódców politycznych, przedstawicieli mediów czy biznesmenów, okazało się swoistą samosprawdzającą się przepowiednią.
Kardynał Joseph Ratzinger przedstawiany był w prasie jako bliski współpracownik Jana Pawła II, wybitny intelektualista i zarazem konserwatysta stanowczo
7
Ibidem; Z. Domaszewicz, Przyszły papież według bukmacherów, „Gazeta Wyborcza”, 13 IV
2005.
8
Z. Domaszewicz, op.cit.
W. Rogacin, M. Kacewicz, op.cit.; J. Kowalska-Iszkowska, M. Kacewicz; Poczet kardynałów,
„Newsweek” 2005, nr 16; A. Szostkiewicz, Pusty…; idem, Zasady…; por.: A. English, Habemus Papam.
Od Jana Pawła II do Benedykta XVI, Kraków 2006.
10
The Time 100, „Time” 18.04.2005, special issue.
9
105
krytykujący systemy totalitarne i współczesny ateizm oraz nieugięcie broniący
fundamentalnych zasad wiary11.
Kościół nie musiał długo czekać na nowego papieża. Drugiego dnia konklawe,
19 IV 2005 r. z komina na dachu Kaplicy Sykstyńskiej uniósł się biały dym, oznajmiając światu wybór następcy Jana Pawła II. Oficjalnie o wyborze nowego papieża
poinformował najstarszy stażem kardynał diakon, chilijski kardynał Jorge Arturo
Medina Estevez. 264. następcą św. Piotra został kardynał Joseph Ratzinger, który
przyjął imię Benedykta XVI. Nazajutrz, na łamach prasy zamieszczono opinie,
w których podkreślano zgodność elektorów oraz szybki wybór nowego papieża12.
Zwracano również uwagę na fakt, że od czasu papieża Klemensa XII13 (w dniu
wyboru 12 VII 1730 r. miał 78 lat), Benedykt XVI jest najstarszym następcą św.
Piotra (16 IV 2005 r. skończył 78 lat). Znamienna jest także data jego wyboru.
19 kwietnia to jednocześnie dzień śmierci innego wielkiego Niemca papieża
Leona IX (zm. 19 IV 1054 r.)14, który uchodzi za reformatora Kościoła w średniowieczu. Jego pontyfikat uznaje się za jeden z najważniejszych w tamtym czasie. Był
on także rzecznikiem prymatu Rzymu nad całym Kościołem katolickim15.
Próbując odpowiedzieć na pytanie co zadecydowało o wyborze kardynała
Josepha Ratzingera, polscy dziennikarze zwracali uwagę na znaczenie „porywającej i dramatycznej homilii”, którą wygłosił on dzień przed decyzją kolegium kardynałów, podczas mszy św. inaugurującej konklawe. Ostro skrytykował wówczas
najważniejsze jego zdaniem zagrożenia współczesnego świata: ateizm, relatywizm
moralny, radykalny indywidualizm, liberalizm, libertynizm oraz marksizm i wezwał
kardynałów, ażeby podjęli z nimi walkę. Obserwatorzy twierdzili, że przekonała
ona kardynałów do kandydatury Ratzingera16. Z kolei wybitny watykanista Gianfranco Svidercoschi w rozmowie z dziennikarzem „Gazety Wyborczej” na pytanie
dlaczego kardynałowie wybrali akurat Ratzingera wskazał w pierwszej kolejności
na jego „osobowość […] wybrali go, ponieważ po pontyfikacie Jana Pawła II
rozejrzeli się między sobą i zobaczyli, że nie ma wśród nich znaczącej osobowości.
11
J. Pałasiński, Jan, Paweł czy Benedykt?, „Wprost” 2005, nr 16.
J. Moskwa, Dlaczego wybrano Josepha Ratzingera, „Rzeczpospolita”, 21.04.2005; T. Bielecki, Jak
to było na konklawe, „Gazeta Wyborcza” 22.04.2005.
13
J.N. D. Kelly, Encyklopedia papieży, Warszawa 2006, s. 413–415; R.P. McBrien, Leksykon papieży.
Pontyfikaty od Piotra Apostoła do Jana Pawła II, Warszawa 2003, s. 223–224.
14
J.N. D. Kelly, op.cit., s. 205–207; R.P. McBrien, op.cit., s. 125–126.
15
T. Bielecki, Poczet niemieckich papieży, „Gazeta Wyborcza” 21.04.2005.
16
Wierni miotani przez fale, „Gazeta Wyborcza” 20.04.2005; T. Bielecki, Benedykt XVI, „Gazeta
Wyborcza” 20.04.2005; J. Moskwa, op.cit; R. Graczyk, Mocna wiara bez charyzmy, „Gazeta Wyborcza”
21.04.2005.
12
106
Postanowili zagłosować na najwybitniejszą osobowość bez względu na to, czy jest
konserwatystą, czy nie. Zaimponowała im jego sylwetka moralna, jego rygor”17.
Konserwatyzm Ratzingera uznał on zatem za cechę pozytywną, element niezbędny
do tego, aby Kościół katolicki nieugięcie bronił swoich prawd wiary.
Od pierwszego dnia pontyfikatu Benedykt XVI spotykał się z zarzutem braku
medialnej charyzmy: „Benedykt XVI talentu medialnego na miarę swojego
poprzednika nie ma. Ulubieńcem tłumów na taką skalę chyba nie będzie?”18.
W opinii dziennikarza i publicysty Romana Graczyka kardynał Joseph Ratzinger
to „człowiek pozbawiony tego wewnętrznego żaru, który charakteryzuje wielkich
przywódców, a który pozwala im iść pod prąd”. Wyraził on jednak nadzieję, że „być
może w obliczu nowej trudniejszej roli Benedykt XVI może okazać się kimś mniej
kostycznym, kimś bardziej dialogicznym, niż był kardynał Ratzinger”19. Nowy
papież, co zgodnie przyznali wszyscy, nie ma talentu aktorskiego swego poprzednika, ale też nie planował w tym zakresie powielać wzorców minionego pontyfikatu.
Różnicę dostrzeżono już w czasie pierwszego spotkania z dziennikarzami 25 IV
2005 r. Trwało ono dwadzieścia minut, a zamiast spodziewanej konferencji odbyła
się audiencja. Benedykt XVI podkreślił szczere chęci kontynuacji dialogu z mediami,
stwierdzając jednocześnie, że „mistrzem dialogu prowadzonego za pośrednictwem
mediów był Jan Paweł II”20. Współpracownicy Ratzingera różnice w relacjach
z prasą obu papieży komentowali następująco: „Nie spodziewajcie się, że będzie
brał na ręce dzieci, że będzie podchodził do grup, które wołają vieni qui – przyjdź
tutaj”21.
Odzew na wybór kardynała Josepha Ratzingera na papieża był niejednoznaczny.
Dziennikarze zauważali, że decyzja kolegium kardynałów wywołała reakcje od
euforii po rozczarowanie22. Wybór wzbudził niezadowolenie zwłaszcza wśród tych,
którzy oczekiwali po nowym pontyfikacie większej liberalizacji Kościoła i tzw.
otwartości: „Po odejściu Jana Pawła II świat postępu ożył, ‘już był w ogródku, już
witał się z gąską’, jako rzecze poeta, a tu raptem po obiorze Benedykta XVI wszystko
wzięło w łeb i świat postępu zamarł w smutku”23.
17
Kościół otwiera nową stronicę, rozmowa J. Mikołajewskiego z G. Svidercoschi „Gazeta Wyborcza” 21.04.2005.
18
B. Cywiński, Służyć prawdzie, „Rzeczpospolita” 23.04.2005.
19
R. Graczyk, op.cit.
20
Audiencja zamiast konferencji, „Rzeczpospolita” 25.04.2005.
21
J. Mikołajewski, Język ewangelii, „Gazeta Wyborcza” 25.04.2005.
22
B. Cywiński, op.cit.
23
J.T. Stanisławski, Z koloratką bardziej gładko, „Rzeczpospolita” 29.04.2005.
107
Nurtującym dziennikarzy pytaniem było to, jak Polacy przyzwyczajeni do
obecności rodaka na Watykanie zareagują na zmianę na Tronie Piotrowym. Żywiołowe reakcje polskiego społeczeństwa na wybór kardynała Josepha Ratzingera
świadczyły, że wynik konklawe przyjęto bardzo pozytywnie24. Redakcje poszczególnych czasopism w pierwszej kolejności zwracały uwagę na związki kardynała
Josepha Ratzingera z Polską, m.in. w 1988 r. otrzymał doktorat honoris causa
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego za „szczególną wierność nauce Kościoła
i nauczaniu Jana Pawła II”, a w 2000 r. tytuł ten przyznał mu Papieski Wydział
Teologiczny we Wrocławiu25, jego teksty regularnie przedrukowuje kwartalnik
Instytutu Jana Pawła II KUL – Lublin i Fundacji Jana Pawła II – Rzym „Ethos”. Poza
tym jako prefekt Kongregacji Nauki Wiary był jednym z najważniejszych współpracowników papieża Karola Wojtyły, którego darzył ogromnym zaufaniem
i którego zdanie ten bardzo sobie cenił. W tym kontekście przywoływano dość
popularne w Rzymie powiedzenie, że „trudno sobie wyobrazić papieża Jana Pawła II
bez kardynała Ratzingera, a kardynała Ratzingera bez papieża”26. Amico fidato
(zaufany przyjacielu) – tak według mieszkańców Watykanu Jan Paweł II zwracał
się jedynie do Josepha Ratzingera27. Kardynał na łamach prasy wielokrotnie nazywany był „przyjacielem polskiego Kościoła”, ponieważ zawsze doskonale orientował
się w jego sprawach oraz przyjaźnił z polskimi duchownymi, m.in. arcybiskupami
Alfonsem Nossolem i Henrykiem Muszyńskim28. Podkreślano również, że kardynał Ratzinger wielokrotnie odwiedzał Polskę oraz zna polską historię i kulturę29.
Poza tym w latach 80., zwłaszcza w trudnym okresie stanu wojennego, wspierał
Polaków duchowo i materialnie30.
24
Ratzinger będzie dobrym papieżem, „Rzeczpospolita” 20.04.2005; M. Łukasiewicz, Mamy papieża, „Rzeczpospolita” 23.04.2005.
25
P. Reszka, Nieśmiały kardynał, „Gazeta Wyborcza” 20.04.2005; Benedykt XVI, „Rzeczpospolita”
20.04.2005; Nowy papież ma w sobie coś z Jana Pawła II, rozmowa R. Bubnickiego z kard. H. Gulbinowiczem, „Rzeczpospolita” 21.04.2005.
26
A. Domosławski, Co powie na to ten Ratzinger?, „Gazeta Wyborcza” 20.04.2005; M. Lizut,
Przyjaźń dwóch papieży, „Gazeta Wyborcza” 21.04.2005; R. Mikołajewski, Amico fidato, „Gazeta
Wyborcza” 21.04.2005; Z. Nosowski, Pasterz wspólnoty ludzi zwołanych przez Boga, „Rzeczpospolita”
23.04.2005; Zapytamy kardynała Ratzingera, rozmowa E.K. Czaczkowskiej z prof. S. Grygielem,
„Rzeczpospolita” 30.04.2005; J. Pałasiński, Pomazaniec Jana Pawła II, „Wprost” 2005, nr 17.
27
J. Mikołajewski, op.cit.
28
K. Sowa, Benedykt Polski, „Wprost” 2005, nr 17.
29
G. Józefczuk, P. Reszka, Niemiecki kardynał, który Polskę odwiedzał, „Gazeta Wyborcza” 21.04.
2005; Benedykt XVI, „Rzeczpospolita” 20.04.2005; M. Dzierżanowski, T. Krzyżak, Łagodny pancernik,
„Wprost” 2005, nr 17.
30
P. Zychowicz, Benedykt XVI, „Rzeczpospolita” 20.04.2005; G. Józefczuk, P. Reszka, op.cit.
108
Polscy duchowni, m.in. metropolita katowicki abp Damian Zimoń, ordynariusz
opolski abp Alfons Nossol, zwierzchnik diecezji warszawsko-praskiej abp Sławoj
Leszek Głódź, kardynał i prefekt Kongregacji Wychowania Katolickiego Zenon
Grocholewski, kardynał Henryk Gulbinowicz, wyrazili na łamach prasy radość
z wyboru Benedykta XVI oraz przekonanie, że jest on jednym z największych
teologów katolickich i będzie kontynuował nauczanie swojego wielkiego poprzednika, broniąc dziedzictwa Soboru Watykańskiego II31. Komentując wybór Niemca
na Stolicę Piotrową, proponowali rodakom, aby traktować decyzję kolegium kardynałów jako wyzwanie. Metropolita poznański abp Stanisław Gądecki na łamach
„Gazety Wyborczej” stwierdził: „Oni nie kochają Niemca ani Polaka, tylko Piotra.
Nie obawiam się, w jaki sposób papież Benedykt XVI zostanie przyjęty przez
polski Kościół”32. Jednocześnie pojawiły się pytania o przyszłość „osieroconego”
Kościoła katolickiego w Polsce, ponieważ „dotychczas Jan Paweł II był gwarantem
jedności: z jednej strony ultrakonserwatywnego nurtu reprezentowanego przez
o. Tadeusza Rydzyka i jego Radio Maryja, z drugiej – otwartego na dialog ze światem, wiernego nauczaniu soborowemu i Papieżowi nurtu reprezentowanego przez
abp. Józefa Życińskiego, abp. Henryka Muszyńskiego, abp. Kazimierza Nycza, abp.
Alfonsa Nossola czy bp. Tadeusza Pieronka”33. Obawiano się również, że śmierć
Jana Pawła II nie pozostanie bez wpływu na tzw. polski katolicyzm ludowy, którego
ważną częścią składową były dotąd więzi emocjonalne z polskim papieżem oraz
kult jego osoby34.
Przedmiotem licznych komentarzy prasowych były nastroje Niemców po
wyborze ich rodaka na biskupa Rzymu. Wynika z nich, że informację o wyniku
konklawe przyjęto w Niemczech z mieszanymi uczuciami, tj. „od obaw po dumę”35.
Największą radość z wyboru kardynała Ratzingera na Tron Piotrowy zaobserwowano wśród mieszkańców jego rodzinnej miejscowości Marktl-am-Inn w połu-
31
I. Dudzik, D. Dziobkowska, Dzwony dla papieża, „Gazeta Wyborcza” 20.04.2005; Powiedzieli
po wyborze nowego Papieża, „Gazeta Wyborcza” 20.04.2005; Ten papież jest ostrożny i pokorny, rozmowa J. Mikołajewskiego z kard. Z. Grocholewskim, „Gazeta Wyborcza” 22.04.2005; Nowy papież ma
w sobie…, op.cit.
32
Powiedzieli po wyborze…, op.cit.
33
J. Makowski, Pułapki papieskiego dziedzictwa, „Gazeta Wyborcza” 23.04.2005; por.: Nie ma
dwóch Kościołów, rozmowa D. Jaworskiego z ks. D. Węcławskim, „Gazeta Wyborcza” 30.04.2005;
M. Janicki, Nastał czas próby, „Polityka” 2005, nr 15.
34
J. Makowski, op.cit.
35
R. Romaniec, Ł. Adamski, Jak zareagowali Niemcy, „Gazeta Wyborcza” 20.04.2005; D. Zagrodzka,
R. Romaniec, Od obaw po dumę, „Gazeta Wyborcza” 21.04.2005.
109
dniowej Bawarii36. Jak stwierdził jednak proboszcz miejscowej parafii ks. Josef
Kaiser: „Dzisiaj mieszkańcy Marktl są dumni i szczęśliwi. Te uczucia niekoniecznie
muszą się przekładać na religijność”37. Podobne nastroje panowały w Traustein,
gdzie Ratzinger spędził większość dzieciństwa i uczył się w seminarium duchownym oraz w Kolonii, gdzie latem 2005 r. miały odbyć się Światowe Dni Młodzieży.
W pozostałych częściach Niemiec komentarze były zdecydowanie powściągliwe,
a pytani o opinię przechodnie z jednej strony okazywali dumę, zaś z drugiej wyrażali niepokój z uwagi na konserwatyzm kardynała Josepha Ratzingera38. Skrajne
reakcje zaobserwowano wśród niemieckich duchownych i teologów zarówno
katolickich, jak również ewangelickich. Przewodniczący Konferencji Biskupów
Niemieckich kardynał Karl Lehmann powiedział, że wybór kardynała Ratzingera
„doda Niemcom otuchy i jest to sygnał ostatecznego powrotu Niemiec do światowej wspólnoty narodów”39, zaś większość protestanckich duchownych sceptycznie,
bądź negatywnie oceniła wynik konklawe. Rzecznik organizacji Ruchu Reform
Kościoła w Niemczech Christian Weisner powiedział: „Możemy tylko mieć nadzieję,
że kardynał Ratzinger będzie miał siłę i odwagę do reform oraz że nie będzie
kontynuował kursu Jana Pawła II”40. Niemiecki teolog, były przewodniczący niemieckiego Związku Rodzin Katolickich, dyrektor Fundacji Konrada Adenauera
w Polsce Stephan Raabe wyraził radość i dumę z wyboru kardynała Ratzingera, ale
dodał, że „decyzja konklawe wcale nie uszczęśliwiła wszystkich Niemców. Wielu
z nich było odmiennego niż Ratzinger zdania, w takich kwestiach jak małżeństwa
rozwiedzionych czy poradnictwo kościelne dla kobiet chcących dokonać aborcji”41.
Teolog Gotthold Hasenhuettl z Kraju Saary nazwał wybór kardynała Ratzingera
„katastrofą”, ponieważ w jego opinii istnieje realne niebezpieczeństwo, że nowy
papież będzie rządził Kościołem jak „dyktator”42. Z kolei teolog i psychoanalityk
Eugen Drewermann wyraził obawę, że „Joseph Ratzinger jeszcze pogłębi podziały
w Kościele niemieckim, ponieważ liberalne tendencje są tam szczególnie silne”43.
Rozczarowania nie krył także znajomy Ratzingera ze studiów teologicznych
36
Wielki dzień nie tylko dla Bawarii, „Rzeczpospolita” 20.04.2005.
K. Staszak, M. Kowalski, Rodacy Benedykta XVI są chłodni, „Gazeta Wyborcza” 25.04.2005.
38
R. Romaniec, Ł. Adamski, op.cit.; D. Zagrodzka, R. Romaniec, op.cit.
39
E. Milewicz, Sobota pracująca, „Gazeta Wyborcza” 23.04.2005.
40
R. Romaniec, Ł. Adamski, op.cit.
41
K. Grzybowska, Nasz obcy. Niemcy są trochę dumni z wyboru kardynała Ratzingera, „Wprost”
2005, nr 17.
42
R. Romaniec, Ł. Adamski, op.cit.; K. Grzybowska, op.cit.
43
Wielki dzień…, op.cit.
37
110
w Tybindze, krytyk współczesnego katolicyzmu Hans Küng, podkreślając, że
„niezliczone szeregi wiernych przeżyły gigantyczne rozczarowanie”44.
Polscy dziennikarze obszernie komentowali również reakcje niemieckiej prasy
na wybór J. Ratzingera. Zauważano, że tamtejsi dziennikarze kładli nacisk na
konserwatyzm Josepha Ratzingera, którego nazywano wrogiem wszelkich postępowych reform. Bulwarowy dziennik „Bild-Zeitung”, o nakładzie ponad czterech
milionów egzemplarzy, na pierwszej stronie zamieścił wielkimi literami napis „Wir
sind Papst!” [Jesteśmy papieżem!], nawiązując w ten sposób do słynnego w 1989 r.
hasła opozycji demokratycznej w NRD „Wir sind das Volk” [Jesteśmy narodem].
Niemalże za dramat wybór kardynała Ratzingera na Tron Piotrowy uznała lewicowa „Tageszeitung”, która na czarnej stronie tytułowej zamieściła wielki napis „Oh,
mein Gott” [O, mój Boże]. Gazeta „Bild” postawiła pytanie: dlaczego Niemcy nie
cieszą się z wyboru swego rodaka na papieża? Nie znalazła jednak na nie odpowiedzi45. Część niemieckich komentatorów pisząc o konserwatyzmie kardynała Ratzingera, dostrzegła zarazem jego wybitne kompetencje, ogromną wiedzę na temat
duchowej kondycji świata. Dziennik „Die Welt” napisał, że „Niemieckich chrześcijan-katolików nie mógł spotkać większy honor […]. Jednak wielu w Europie
Zachodniej wybór ten nie będzie się podobać. Bo czyż Ratzinger nie jest uważany
za konserwatystę, za – nawet – reakcjonistę? […] Wybór właśnie Ratzingera
dowodzi, że Kościół poważnie traktuje to, co rozpoczęto pod Janem Pawłem II:
Kościół wyszedł poza duchowe granice Zachodu”46. W liberalno-lewicowym
dzienniku „Süddeutsche Zeitung” z Monachium można było przeczytać, iż „Joseph
Ratzinger jest wprawdzie konserwatystą, ale nie jest uosobieniem reakcyjnego,
uniwersalnego zła. Ratzinger co chwila zaskakiwał, przełamując swój wizerunek
»pancernego kardynała«”47. Z kolei dziennik „Frankfurter Allgemeine Zeitung”
komentował: „Ratzinger jest jak gdyby chodzącą anty-Reformacją – nie z ogniem
i mieczem w dłoni, lecz z siłą umysłu i ducha”48. Zamieszczone w niemieckiej
prasie komentarze prowadzą do wniosku, że wybór kardynała Ratzingera wzbudził
większy entuzjazm Polaków niż rodaków nowego papieża. Podkreślano przy tym,
że Niemcy nie lubią i nie umieją okazywać uczuć. Jak trafnie zauważyła jednak
dziennikarka i publicystka Krystyna Grzybowska: „Byłoby uproszczeniem ocenia44
Ibidem.
K. Grzybowska, op.cit.; J. Trenkner, „To my jesteśmy papieżem!”, „Tygodnik Powszechny” 2005,
nr 18; A. Krzemiński, Benedykt XVI. Po Polaku Niemiec, „Polityka” 2005, nr 17.
46
J. Trenkner, op.cit.
47
Ibidem.
48
Ibidem.
45
111
nie stanu dusz obywateli Niemiec po wyborze Josepha Ratzingera na papieża
wyłącznie pod kątem ich niezdolności do odczuwania dumy narodowej czy innego
niż nasz temperamentu. Dla Niemców wybór papieża to w gruncie rzeczy nic
innego jak wybór szefa firmy czy wysokiego urzędnika państwowego”49. Polscy
dziennikarze, komentując niemieckie reakcje na wybór J. Ratzingera na biskupa
Rzymu, porównywali je do nastrojów społeczeństwa polskiego po ogłoszeniu
wyniku konklawe w 1978 r. Dokonując tego porównania, nie brano jednak pod
uwagę faktu, iż w Niemczech, kraju podzielonym wyznaniowo, papież i Kościół
zajmują inne miejsce w społeczeństwie niż w Polsce.
Wybór papieża-Niemca po papieżu-Polaku sprawił, że wynik konklawe rozpatrywany był w prasie przez pryzmat stosunków polsko-niemieckich. Szczególnie
podkreślano pochodzenie nowego papieża. „Niemieckość” biskupa Rzymu nabrała
w kontekście poprzednika-Polaka wymiaru niemal symbolicznego. Urodzony
w 1927 r. Ratzinger był naocznym świadkiem historii, rozprzestrzeniania się w jego
ojczyźnie doktryny nazistowskiej, zwycięstwa oraz klęski Trzeciej Rzeszy50. Fakt
ten nie mógł ujść uwadze komentatorów rozpoczynającego się dopiero pontyfikatu.
Porównywano dwa życiorysy: młodego Wojtyły, obywatela okupowanego przez
Niemcy kraju i młodego Ratzingera „naznaczonego piętnem munduru ze swastyką”,
który stał się dla niego symbolem współudziału w procesie samodestrukcji Niemiec51.
Publikowane na łamach polskiej prasy komentarze prowadzą do wniosku, że
decyzję konklawe uznano niemalże za cud i symbol nadziei na polsko-niemieckie
pojednanie52. Prof. Władysław Bartoszewski, zapytany kilka dni przed konklawe
o Josepha Ratzingera i jego szanse na objęcie urzędu biskupa Rzymu zauważył, że
„ewentualny wybór niemieckiego kardynała mógłby się przyczynić do niezwykłego
i nieoczekiwanego dopięcia polsko-niemieckiego pojednania. Papież Niemiec,
noszący w sobie doświadczenie bezwzględności i tyranii czasów wojny, stojący
symbolicznie i dosłownie po drugiej stronie doświadczeń Karola Wojtyły, może
odegrać najbardziej doniosłą rolę w ostatecznym pojednaniu między naszymi
narodami”53. W aspekcie relacji polsko-niemieckich wybór następcy Jana Pawła II
oceniał metropolita poznański abp Stanisław Gądecki, który stwierdził, że „wybór
papieża Niemca jest dla Polaków ogromnym wyzwaniem. Tak jak kiedyś Niemcom
49
50
51
52
53
K. Grzybowska, op.cit.
Ch. Dickey, M. Henneberger, Pontyfikat wyzwań, „Newsweek” 2005, nr 17.
P. Semka, Niemiec po Polaku, czyli cud Jana Pawła Wielkiego, „Rzeczpospolita” 21.04.2005.
Ibidem.
K. Sowa, op.cit.
112
trudno było się przełamać i przekonać do papieża Polaka, tak teraz Polakom trzeba
się przełamywać do papieża Niemca […]”54. Wyraził przy tym nadzieję, że narodu
polskiego nie ogarnie małostkowość. Publicysta Adam Szostkiewicz wybór papieża-Niemca po papieżu-Polaku nazwał „znakiem nadziei, lekcją pokory i wskazał
na konieczność solidnego przemyślenia tego znaku, ponieważ tak wielkiej szansy
na przegnanie upiorów przeszłości w naszych stosunkach dawno nie było”55.
W podobnych kategoriach wynik konklawe oceniał watykanista Gianfranco Svidercoschi, który w rozmowie z dziennikarzem „Gazety Wyborczej” powiedział: „Po
papieżu Polaku przyszedł Niemiec. To jakiś niebieski znak pojednania, tylko tak
to mogę odczytać”56. Z kolei redaktor naczelny katolickiego, francuskiego dziennika
„La Croix” Dominique Gerbaud stwierdził: „Przez dziesiątki lat dominowało
przekonanie, że po doświadczeniach nazizmu nie może być mowy o papieżu
z Niemiec. Benedykt XVI, rozpoczynając pontyfikat właśnie pod znakiem pokoju,
daje sygnał – ważny dla jego ojczyzny, ale i dla świata – że o Niemcach można
myśleć inaczej”57. Kardynał Karl Lehmann, apelując do Niemców, by cieszyli się
z wyniku konklawe, zwrócił uwagę na fakt, iż Niemiec został papieżem w roku,
w którym przypada sześćdziesiąta rocznica zakończenia II wojny światowej58.
W komentarzach prasowych dominował zatem pogląd, że wraz z wyborem na Tron
Piotrowy Niemca doszło do symbolicznego zetknięcia się pewnego etapu historii
polsko-niemieckiej. W wyborze kardynała Josepha Ratzingera doszukiwano się
szansy na poprawę relacji polsko-niemieckich. Dzięki niemu, jak sugerowano,
powstać może „nowa płaszczyzna” w ważnym, choć niełatwym dialogu między
narodami59. Akcentowano, że w 2005 roku przypada czterdziesta rocznica pamiętnego listu biskupów polskich do biskupów niemieckich, w którym zawarto słowa:
„Wybaczamy i prosimy o wybaczenie”60. Na uwagę zasługuje zgodność wszystkich
komentatorów, jednogłośnie uznających, że ten pontyfikat może mieć przełomowe
znaczenie dla pojednania między Polakami a Niemcami, ponieważ należy „odsunąć
54
Powiedzieli po wyborze…, op.cit.
A. Szostkiewicz, Lekcja pokory, „Rzeczpospolita” 21.04.2005; idem, Benedykt XVI. Pasterz-teolog,
„Polityka” 2005, nr 17.
56
Kościół otwiera…, op.cit.
57
On może jeszcze nas zaskoczyć, rozmowa G. Dobieckiego z D. Gerbaudem, „Rzeczpospolita”
21.04.2005.
58
K. Grzybowska, op.cit.
59
Z. Krasnodębski, Benedyktyńskie zadanie, „Dziennik” 27.04.2005.
60
R. Bubnicki, Pogłębić pojednanie, „Rzeczpospolita” 21.04.005.
55
113
zmory nacjonalizmu i zapatrzenia w siebie, które w ostatnich latach z taką łatwością
wywoływali politycy”61.
Za pośrednictwem prasy liczni publicyści i intelektualiści podjęli próbę określenia kierunków i celów pontyfikatu Benedykta XVI. W tym kontekście wiele uwagi
poświęcono imieniu papieskiemu, jakie obrał kardynał Ratzinger. Zastanawiano
się, do jakich tradycji Kościoła nawiązał nowy papież, wybierając je. Była to także
okazja do przypomnienia postaci św. Benedykta oraz papieży noszących to imię62.
Wybór imienia świętego, który jest jednym z patronów Europy, komentatorzy
uznali za swoiste przesłanie dla tego kontynentu, zapowiedź moralnej i duchowej
odbudowy Europy oraz powrót do chrześcijańskiej tożsamości63. Polacy, zapytani
podczas sondażu „Gazety Wyborczej” o oczekiwania związane z nowym papieżem,
wskazali przede wszystkim na konieczność liberalizacji katolickiej teologii moralnej, zwłaszcza w takich sprawach, jak antykoncepcja czy rozwody64. Zdaniem
redaktora naczelnego dziennika „La Croix” Benedykt XVI w pierwszej kolejności
powinien uporać się z dwoma głównymi problemami, tj. „po pierwsze, z przejęciem
zwierzchnictwa nad Kościołem po wyjątkowym poprzedniku. Po wtóre, co jest
chyba ważniejsze, z własnym wizerunkiem […] Benedykt XVI powinien jak najszybciej symbolicznymi gestami i deklaracjami dowieść, że jest papieżem wszystkich
katolików, a nie tylko pewnego klanu”65. Perspektywicznie do głównych wyzwań
pontyfikatu zaliczono:
– relatywizm moralny;
– pluralistyczną teologię religii uznającą możliwość wielu różnych dróg zbawienia;
– postępującą sekularyzację i w związku z tym konieczność nowej ewangelizacji i rechrystianizacji Europy;
– inkulturację Ewangelii tj. wcielanie chrześcijańskiego przesłania w kulturę
masową;
– rewolucję biotechnologiczną oraz obronę nienaruszalności i godności ludzkiego życia od poczęcia do naturalnej śmierci;
– recepcję nauczania Soboru Watykańskiego II;
– radykalny islam;
61
A. Krzemiński, Bardzo splątane korzenie, „Polityka” 2005, nr 17.
Dlaczego wybrał imię Benedykt?, „Gazeta Wyborcza” 20.04.2005; Święty Benedykt, „Rzeczpospolita” 20.04.2005; J. Kracik, Piętnastu Benedyktów, „Tygodnik Powszechny” 2005, nr 18.
63
J. Król, Na stronie – Koniec końca, „Wprost” 2005, nr 17.
64
M. Kochanowicz, Kościół według Polaków, „Gazeta Wyborcza” 25.04.2005.
65
On może jeszcze…, op.cit.
62
114
– zauważenie i docenienie roli świeckich oraz kobiet w Kościele;
– kontynuowanie zaangażowania ekumenicznego i dialogu z innymi religiami;
– utrzymanie jedności Kościoła;
– kryzys powołań kapłańskich66.
Odwołując się do listu wysłanego przez Benedykta XVI do rabina Rzymu Riccardo Di Segni w odpowiedzi na jego depeszę gratulacyjną, za pewnik uznano
kontynuowanie przez nowego papieża dialogu ze społecznością żydowską67.
Wraz z kardynałami Benedykt XVI 20 IV 2005 r. odprawił pierwszą mszę
papieską w Kaplicy Sykstyńskiej i na jej zakończenie wygłosił przesłanie, będące
swoistym programem pontyfikatu68. Dziennikarze zwrócili uwagę na łagodny
i optymistyczny ton wypowiedzi Benedykta XVI, który dwa dni wcześniej w poniedziałkowej homilii „straszył dyktaturą relatywizmu moralnego, który targa niewielką łódką chrześcijan”, a tymczasem „nie powtórzył tamtej pesymistycznej
diagnozy”, lecz z naciskiem zadeklarował wierność reformom Soboru Watykańskiego II i wolę dialogu z innymi religiami69.
Na łamach polskiej prasy przedstawiono również reakcje światowych mediów
na wybór nowego papieża. Zwracano uwagę, że w zagranicznych komentarzach
prasowych koncentrowano się przede wszystkim na konserwatywnych poglądach
Benedykta XVI. Amerykańskie media nazywały nowego papieża „rottweilerem
Pana Boga”, „pułkownikiem Jana Pawła” i wysuwały pod jego adresem następujące
zarzuty: „bagatelizowanie skandalu pedofilskiego w Kościele w USA, dążenie do
centralizacji Kościoła i ograniczanie autonomii biskupów, uciszenie lub napomnienie ponad stu katolickich teologów, których poglądy różniły się od tych głoszonych
66
G. Górny, Na powitanie Benedykta XVI, „Rzeczpospolita” 20.04.2005; A. Szostkiewicz, Lekcja…;
M. Król, Inny papież, „Rzeczpospolita” 21.04.2005; Z. Nosowski, Pasterz wspólnoty ludzi zwołanych
przez Boga, „Rzeczpospolita”, 23 IV 2005; Papież na miarę potrzeb Kościoła, rozmowa E.K. Czaczkowskiej z ks. S.B. Restrepo, „Rzeczpospolita” 27.04.2005; Pontyfikat…, op.cit.; B. Wildstein, Benedykcja
Europy, „Wprost” 2005, nr 17; Nowy papież musi być sobą, rozmowa M. Zająca z M. Politim, „Tygodnik
Powszechny” 2005, nr 17; J. Majewski, Raport o stanie Kościoła, „Tygodnik Powszechny” 2005, nr 18;
Skrzydłowy, obrońca, trener, rozmowa W. Pięciaka z ks. prof. P.M. Zulehnerem „Tygodnik Powszechny”
2005, nr 18.
67
Benedykt, przyjaciel Żydów, „Gazeta Wyborcza” 22.04.2005.
68
Pan chciał, bym był skałą, „Gazeta Wyborcza” 21.04.2005; E.K. Czaczkowska, Credo Benedykta XVI, „Rzeczpospolita” 21.04.2005.
69
T. Bielecki, J. Mikołajewski, Credo Benedykta XVI, „Gazeta Wyborcza” 21.04.2005; J. Moskwa,
Kontynuacja i otwarcie, „Rzeczpospolita” 21.04.2005.
115
przez kongregację Ratzingera oraz sprzeciw wobec przyjęcia Turcji do UE”70.
Szukając sensacji, niektóre dzienniki, m.in. w Holandii i Wielkiej Brytanii przypominały, że w młodości Ratzinger był członkiem nazistowskiej organizacji młodzieżowej Hitlerjugend71. Zdecydowanie rzadziej w komentarzach prasowych pojawiał
się entuzjazm i uznanie dla nowego papieża72. Większość włoskich publicystów
broniła Benedykta XVI przed złą opinią, która towarzyszyła mu jako szefowi
Kongregacji Nauki Wiary. Wyjątkiem od tej reguły był lewicowy dziennik „Il
Manifesto”, który dając upust antyniemieckim uprzedzeniom Włochów, nazwał
Benedykta XVI „niemieckim owczarkiem”73. Prasa krajów Ameryki Łacińskiej,
mających nadzieję, że nowy papież będzie pochodził z tej części świata, z „nutą
rozczarowania”, przyjęła informację o wyborze Josepha Ratzingera, lecz „lamentów
nie słychać”. Wyrażano obawy, czy jako „strażnik doktryny” będzie on w stanie
wyjść naprzeciw wyzwaniom współczesności74. Podobnie jak polska prasa, również
media światowe były przekonane co do tego, że Benedykt XVI będzie kontynuatorem dzieła Jana Pawła II oraz gwarantem jego dziedzictwa, ale nie „jego naśladowcą
ani klonem”75.
Oczekiwanie na wynik konklawe zawsze budzi emocje i rodzi domysły, które
szeroko relacjonowane były na łamach prasy, podobnie jak doniosła decyzja
konklawe. Informacja o wyborze kardynała Josepha Ratzingera na biskupa Rzymu
zdominowała czołówki polskich gazet. Większość z nich wskazywała, że kardynał
Ratzinger obejmuje najwyższy urząd w Kościele katolickim w czasach bardzo
trudnych, w których postępuje powszechny kryzys wartości oraz relatywizm
moralny. Pojawiły się pytania o przyszły kształt jego pontyfikatu. Wprawdzie nie
można było udzielić na nie jednoznacznych odpowiedzi, jednak liczni publicyści,
intelektualiści oraz ludzie Kościoła chętnie snuli domysły na temat tego jaki będzie
Kościół Benedykta XVI? Wszyscy zgodnie twierdzili, że kardynał Joseph Ratzinger
to niekwestionowany spadkobierca nauczania Karola Wojtyły. Jednocześnie na
nowego papieża posypały się pretensje o konserwatyzm. Tylko nieliczni uznali go
70
M. Gadziński, USA: Zupełnie jak u nas. Światowe media komentują wybór nowego papieża,
„Gazeta Wyborcza” 20.04.2005.
71
D. Pszczółkowska, Europa: uznanie i jad. Światowe media komentują wybór nowego papieża,
„Gazeta Wyborcza” 21.04.2005.
72
Entuzjazm, uznanie, poparcie i wątpliwości, „Rzeczpospolita” 21.04.2005.
73
T. Bielecki, Włochy: skończyła się włoska epoka?, „Gazeta Wyborcza” 21.04.2005.
74
A. Domosławski, Ameryka Łacińska: Szkoda, że nie Latynos, „Gazeta Wyborcza” 21.04.2005.
75
On pójdzie w ślady Jana Pawła II, „Gazeta Wyborcza” 20.04.2005; T. Bielecki, Włochy: skończyła
się…; Nadzieja i zaufanie, „Rzeczpospolita” 21.04.2005.
116
za zaletę Benedykta XVI, czynnik, który umożliwi proces moralnej odbudowy Europy.
Analizując artykuły prasowe opublikowane w okresie od śmierci Jana Pawła II do
wyboru Josepha Ratzingera na biskupa Rzymu, należy stwierdzić, że polscy komentatorzy wykazali się niezwykłą ostrożnością i taktem w spekulacjach na temat
przyszłej obsady tronu św. Piotra. Wynikało to z pewnością z szacunku wobec zmarłego Karola Wojtyły oraz wciąż pogrążonych w żałobie jego rodaków. Uwagę zwraca
także niespotykana jednomyślność zamieszczanych komentarzy prasowych. Dzienniki i tygodniki, na co dzień reprezentujące odmienne sposoby myślenia, w tamtym
czasie charakteryzowała zaskakująca wręcz zgodność poglądów.
Powszechność zainteresowania konklawe prowadzi do wniosku, że mimo narastającej krytyki i coraz powszechniejszej laicyzacji Kościół katolicki wciąż pozostaje
interesujący dla opinii publicznej. Z kolei prowadzona na łamach prasy dyskusja
wokół postaci nowego papieża, odzwierciedliła najważniejsze obawy związane
z tożsamością i przyszłością Kościoła katolickiego.
SUMMARY
THE DEATH OF Pope John Paul II marked the end of one of the longest pontificates in the
history of the Catholic Church. Following the tradition of the Holy See, immediately upon
this announcement, preparations for the conclave began. On 19 April 2005, being the
second day of the papal conclave, German Cardinal Joseph Ratzinger, one of the closest of
Karol Wojtyła’s collaborators and the Prefect of the Congregation for the Doctrine of the
Faith of many years’ standing, was elected as the new Bishop of Rome. The article examines
the way in which the Polish press commented on the most important aspects of that historic
event, i.e. the image of Ratzinger as papabili, first impressions and reactions to the decision
of the College of Cardinals, reactions of the world to the new pope, the election of John
Paul II’s successor taking into account relations between Poland and Germany, questions
about the future shape of the pontificate etc. The general interest of the press in the conclave
and its result leads to a conclusion that, despite the mounting criticism and increasing
secularisation, the Catholic Church still remains interesting to the public. A widespread
discussion about the person of the new pope held on the pages of the most popular dailies
and weeklies in Poland undoubtedly reflects the most important doubts concerning the
identity and future of the Church.
POLITYKI SEKTOROWE
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
MIĘDZY SPRAWIEDLIWOŚCIĄ
A SOLIDARYZMEM SPOŁECZNYM
NIEKWESTIONOWANE WARTOŚCI WSPÓŁCZESNEJ cywilizacji – równość, sprawiedliwość i solidaryzm społeczny – jako symbole kultury europejskiej – były
głównym źródłem inspiracji pomysłodawców i założycieli Wspólnot. Postrzegano
je w kategorii działań docelowych, wieńczących proces wszechstronnej integracji
europejskiej. Dla zwolenników welfare state do dziś stanowią główny argument
obrony struktur państwa opiekuńczego. Ale świat ulega ciągłym zmianom, przekształceniom gospodarczym społecznym, kulturowym i to, co jeszcze 15–20 lat
temu dawało satysfakcję, gwarancje społecznej akceptacji – dziś budzi kontrowersje, rodzi pytania, a nierzadko przynosi tak negatywne skutki, że wymaga rekonstrukcji, zmian, modernizacji.
Postęp dotyczy preferencji i priorytetów i to nie tylko w sferze instytucjonalnej czy
gospodarczej, ale i w sferze indywidualnej, pokoleniowej i społecznej, w sferze postaw
i zachowań. Same wartości mają charakter autoteliczny, ale różne jest ich pojmowanie. Inaczej rozumie sprawiedliwość społeczną bezrobotny, inaczej pracujący; inaczej
interpretuje jej sens bogaty, inaczej ubogi; jeszcze inaczej rolnik i mieszkaniec dużej
aglomeracji miejskiej bądź emeryt i absolwent szkoły wyższej. Teoretycznie wartości
uniwersalne łączą, ale nie można zapominać, że wartościowanie zmienia się w zależności od przemian zachodzących w życiu społecznym i każda forma petryfikacji,
zamiast do unifikacji – prowadzi do polaryzacji społecznej.
Dyskusja nad możliwościami budowania społeczeństwa obywatelskiego opartego
na sprawiedliwości i solidaryzmie społecznym jest w istocie poszukiwaniem
odpowiedzi na pytanie, której teorii socjologicznej odpowiadają, a której powinny
odpowiadać zasady funkcjonowania współczesnego społeczeństwa? W koncepcji
umowy społecznej społeczeństwo jest zintegrowanym, spójnym organizmem,
nacechowanym homeostazą gwarantowaną, między innymi, przez powszechnie
120
uznawane wartości, a integracja społeczna stymuluje rozwój (integracyjna teoria
społeczeństwa). Natomiast w świetle przeciwstawnej koncepcji konfliktowej
(komercyjna teoria społeczeństwa), spójność utrzymywana jest na siłę, poprzez
stosowanie przemocy i dominacji, a rozwojowi towarzyszą ustawiczne konflikty 1.
Rodzi się zatem pytanie, czy trwałe bezpieczeństwo obywateli można budować
przemocą i czy nie niesie to ryzyka dewaluacji wartości uznawanych? Koncepcja
wspólnotowa, leżąca u podstaw konsekwentnie realizowanego procesu integracji
europejskiej, odpowiada jeszcze innej teorii społecznej – teorii konwergencji.
Zakłada ona, że wszystkie rozwinięte społeczeństwa łączy podobieństwo struktur
społecznych, instytucji, interakcji społecznych, poziomu oraz dominującego stylu
życia i sprawowania władzy 2. Dążenie do takiej unifikacji znajduje wyraźne
potwierdzenie zarówno w działaniach Komisji Europejskiej, jak i w funduszach
strukturalnych, których celem jest wyrównywanie zapóźnień rozwojowych w państwach członkowskich i ekonomiczne wspieranie inicjatyw służących poprawie
jakości życia grup objętych ryzykiem marginalizacji społecznej (niepełnosprawni,
kobiety na rynku pracy, bezrobotni, dzieci, ubodzy, bezdomni, osoby starsze itp.).
Cel, do jakiego dąży Unia Europejska, jest zatem czytelny i konsekwentnie realizowany. Pozostaje jednak pytanie o formy i skuteczność działań podejmowanych
w tym celu na szczeblu międzynarodowym i krajowym.
Europa pomału odchodzi od ideałów welfare state na rzecz promocji welfare mix
– aktywizacji, samosterowności i samodzielności życiowej obywateli; od modelu
państwa opiekuńczego na rzecz modelu społeczeństwa opiekuńczego 3. Rozumienie
istoty takich pojęć, jak: „solidaryzm, subsydiarność, sprawiedliwość” coraz częściej
łączone jest z ograniczaniem transferów socjalnych na rzecz wzmacniania samoodpowiedzialności. Praktyka codziennego życia pokazuje jednak, że wdrażanie
tych reguł, poza tym że jest procesem długotrwałym, wymagającym zmian mentalnościowych i strukturalnych – napotyka na szereg barier. W niniejszym tekście
niektóre z nich wskazano na przykładzie Polski.
1
K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Toruń 1998, s. 220 i n.
Za główny wyznacznik urzeczywistniania założeń teorii konwergencji uznawany jest wysoki
poziom rozwoju technologicznego społeczeństw. Ma to wyraźny związek z postindustrializmem,
stadium zaawansowanego rozwoju socjoekonomicznego społeczeństwa: z rozbudowanym rynkiem
usług, pluralizmem, stabilizacją prawną, gospodarczą i co najważniejsze – z eliminacją wszelkich
konfliktów ideologicznych, politycznych, a w konsekwencji także i społecznych.
3
J. Zarzeczny, Welfare Mix jako kategoria docelowego modelu polityki społecznej w UE, [w:] Polityka społeczna w życiu społeczno-gospodarczym kraju, red. A. Rączaszek, W. Koczur, Katowice 2007,
s. 49–59; J. Krzyszkowski, Między państwem opiekuńczym a opiekuńczym społeczeństwem, Łódź 2005,
passim.
2
Między sprawiedliwością a solidaryzmem społecznym
121
ŹRÓDŁA POLSKICH KWESTII SPOŁECZNYCH
W świetle najnowszych publikacji Głównego Urzędu Statystycznego, osoby
pracujące stanowią w Polsce 33,8% ogółu mieszkańców kraju. Biorąc pod uwagę
strukturę wieku ludności, należy przyjąć, że legalnym zatrudnieniem objęta jest co
druga osoba w wieku produkcyjnym, z czego na pełnym etacie pozostaje 60% ogółu
pracujących 4. Szacunki ekonomistów dotyczące liczebności grupy pracujących
w Polsce „na czarno” różnicują się od 300 tys. do miliona osób. Główną przyczyną
unikania legalnego zatrudnienia zarówno przez pracodawców, jak i pracowników,
są wysokie, pozapłacowe koszty pracy: obowiązkowe ubezpieczenia i podatki,
sięgające 40% płacy brutto. Budżet państwa potrzebuje coraz więcej środków na
realizację polityki socjalnej, na pomoc społeczną, zaopatrzenie społeczne dla
wszystkich pozbawionych odpowiednich źródeł dochodu, co wynika z poszanowania konstytucyjnego zapisu o realizowanej przez państwo zasady sprawiedliwości społecznej. W konsekwencji, braki wpływów do budżetu kompensowane
są coraz wyższymi obciążeniami fiskalnymi wszystkich zatrudnionych legalnie – na
umowę o pracę 5. Pracujący legalnie zmuszani są do finansowania gwarancji socjalnych, ubezpieczeń społecznych, zdrowotnych zarówno niepracujących, jak i pracujących „na czarno”. W kontekście narastającego zjawiska migracji zarobkowej
ludzi młodych, wykształconych, wysoko kwalifikowanych kadr, najlepszego kapitału
ludzkiego – warto dyskutować, czy jest to optymalny wymiar tzw. „sprawiedliwości
społecznej”, czy też specyficzne pojmowanie solidaryzmu oraz czy zawsze solidaryzm społeczny faktycznie przekłada się na powszechne przekonanie o utrwalaniu
sprawiedliwości społecznej.
GWARANCJE SOCJALNE A FISKALIZM
Efektem nadmiernego fiskalizmu państwa zawsze jest narastające bezrobocie
i towarzysząca mu „szara sfera zatrudnienia”. Im mniej osób pracuje legalnie, tym
mniejsze są wpływy do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (składki) i do budżetu
4
Na początku 2006 r. ludność Polski stanowiło 38 157,1 tys. osób, a pracujących było 12 890,7 tys.,
w tym pełnozatrudnionych – 7835,8 tys. Ludność w wieku produkcyjnym obejmowała 24 239, 6 tys.
osób, czyli 63,5% ogółu mieszkańców kraju. Por.: Rocznik Statystyczny RP, GUS, Warszawa 2006,
s.196, 198, 236, 244.
5
Dla przykładu: w 2006 r. zarabiający brutto 2,5 tys. zł, kosztował pracodawcę 3 tys. zł, a jego
płaca netto wynosiła niespełna 1,7 tys. zł.
122
(podatki) oraz coraz większe wydatki państwa na osłony socjalne, świadczenia
społeczne.
W świetle Narodowego Spisu Powszechnego w 2002 r. zaledwie 12,4 mln Polaków
utrzymywało się z legalnej pracy zarobkowej. Zdecydowana większość utrzymywała
się ze źródeł niezarobkowych bądź pozostawała na utrzymaniu innych (10,7 mln
emerytów, rencistów, świadczeniobiorców zasiłków; 14,5 mln na utrzymaniu
innych). W odniesieniu do ponad 600 tys. osób nie udało się w ogóle ustalić źródła
ich utrzymania. W latach 1988–2002 liczebność grupy utrzymujących się ze źródeł
niezarobkowych wzrosła z 6,8 mln do 10,7 mln, a w ciągu ostatniej dekady (1995–
2005) liczba pracujących spadła z 15,5 mln do 12,9 mln 6. Zatem każda osoba pracująca w Polsce legalnie, w imię obligatoryjnego, choć wielce kontrowersyjnego
solidaryzmu społecznego, ma zapewnić gwarancje bezpieczeństwa socjalnego
kolejnym dwóm osobom, bez analizowania czy funkcjonują one na „czarnym rynku
pracy”, czy też w ogóle nie pracują, ani też dlaczego nie pracują 7.
Z Raportu Organizacji Wspólnoty Gospodarczej i Rozwoju (OECD) Taxing
Wages 2005, wynika, że w grupie 30 rozwiniętych gospodarczo państw europejskich,
najwyższe (obok Holandii) składki na zabezpieczenia społeczne obowiązują
w Polsce 8.
Niższe podatki w Europie występują tylko w Grecji i Portugalii, a na świecie:
w Korei, Meksyku, Japonii. Sumowanie podatków i składek na ubezpieczenia
społeczne stawia już jednak Polskę pod względem obciążeń fiskalnych na piątym
miejscu, po tak bogatych krajach, jak: Dania, Belgia, Niemcy i Holandia. Teoretycznie, podatki w Polsce nie rosną od lat, ale w praktyce obciążenia fiskalne są coraz
wyższe. Wpływa na to głównie wieloletnie zamrożenie progów podatkowych i kwot
wolnych od podatku oraz 0,25% w skali roku wzrost wysokości składki na Narodowy Fundusz Zdrowia. Równie ważne obciążenie dla dochodów stanowi podatek
VAT (najczęściej 22%), którym obciążone są wszystkie towary i usługi. To wpraw-
6
Ostatnie szczegółowe dane na temat liczebności grupy utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych pochodzą ze Spisu Powszechnego z 2002 r., Rocznik Statystyczny RP, GUS, Warszawa 2006,
s. 200, 236.
7
Raport z wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002, GUS, Warszawa
2002, passim.
8
Raport opracowywano w oparciu o dane z 2003 r., z czego należy wnioskować, że przy ustawicznym wzroście obciążeń składkowych (w latach 2003–2005 zanotowano wzrost składek na
ubezpieczenia zdrowotne o 26% w odniesieniu do płacy brutto), w 2005 r. Polska plasowała się pod
tym względem już na pierwszym miejscu w Europie. Por. W. Markiewicz, Przymusowa solidarność,
„Polityka” 2005, nr 42, s. 44 i n.
123
dzie pośrednia, ale także nieunikniona dla każdego obywatela, forma państwowego
fiskalizmu.
O tym, że mimo stale rejestrowanego wzrostu gospodarczego kondycja ekonomiczna Polaków nadal jest słaba świadczy fakt, że w 2005 r. ponad 70% pracujących
nie osiągało dochodów z pracy na poziomie tzw. „średniej krajowej”. Deficyty
ekonomiczne w równej mierze dotykały osoby samotnie gospodarujące, co
i wychowujące dzieci, potwierdzając tym samym tezę o bardziej depopulacyjnym
niż populacyjnym charakterze polityki prorodzinnej.
Świadczenia zamiast pracy
Kolejnym, choć z pewnością dyskusyjnym problemem związanym z realizacją
zasad sprawiedliwości społecznej, jest utrzymująca się w Polsce od lat bezprecedensowo liczna grupa rencistów. O ile w krajach OECD stanowią oni średnio od
5% do 6% ogółu społeczeństwa; to w Polsce tylko w latach 2002–2004 wskaźnik
ten wahał się od 14,6% do 12,4%. Zdaniem międzynarodowych ekspertów, zjawisko nie jest wynikiem wyjątkowo niskiej sprawności fizycznej Polaków, lecz ich
skłonnością do nadużywania praw do zabezpieczenia społecznego. Szacuje się, że
około 40% ogółu pobierających świadczenia rentowe – jest zdolnych do pracy
i samodzielnego funkcjonowania. Średni roczny koszt wypłat dla tej grupy kształtuje się na poziomie 3,7% PKB. To kolejny przykład marnotrawienia środków
publicznych w wyniku braku skutecznej kontroli nad transferami socjalnymi. Dla
porównania, w krajach OECD wskaźnik kosztów nie przekracza wartości 1,5%
PKB.
Przywileje grupowe
Jeszcze jedna kwestia związana z realizacją sprawiedliwości społecznej, to różne
traktowanie przez państwo określonych grup społecznych i zawodowych oraz
obdarowywanie przywilejami najsilniejszych w dochodzeniu swych praw. Warto tu
choćby wymienić takie grupy zawodowe, jak: górnicy, hutnicy, kolejarze, energetycy,
służby mundurowe czy rolnicy. Ci ostatni zwolnieni są od podatku od wszelkich
dochodów, nawet od dopłat unijnych i płacą symboliczne, zryczałtowane składki na
ubezpieczenia społeczne. O demotywacyjnych skutkach polityki socjalnej wobec
tej grupy najlepiej świadczą liczby: w 2006 r. na 14,4 mln osób żyjących w gospo-
124
darstwach rolniczych (37,3% ogółu ludności), aktywna zawodowo pozostawała
zaledwie co trzecia (4,1 mln)9. Mundurowi w ogóle nie płacą składek, a korzystają
z praw do wcześniejszych emerytur i korzystniejszego przelicznika (od przyjętego
dla wszystkich zobligowanych do przekazywania części dochodów na konto ZUS)
dla obliczania świadczeń emerytalnych. Pozostali mają prawo do korzystania
z wcześniejszych emerytur, odpraw, a długi ustawicznie generowane przez ich
zakłady pracy – z reguły są umarzane. Ze specjalnych przywilejów korzystają też
prawnicy, lekarze praktykujący prywatnie (nie muszą rejestrować dochodów, nie
prowadzą kas fiskalnych), posłowie do parlamentu (immunitet, zwolnienie z obciążeń fiskalnych) i pracownicy administracji państwowej (przywileje płacowe).
Skostniały system ubezpieczenia społecznego
Restrykcyjna polityka fiskalna wobec wszystkich pracujących i prowadzących
pozarolniczą działalność gospodarczą, przy jednoczesnym tolerowaniu reguł
funkcjonowania Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), stanowi
w Polsce sztandarowy przykład pozornego solidaryzmu, skutkującego ewidentną
niesprawiedliwością i nierównym traktowaniem przez państwo poszczególnych
grup obywateli.
Tabela 1. Składki obligatoryjne rolników i prowadzących małe firmy
L.p.
Kategorie obligatoryjnych,
miesięcznych składek na ubezpieczenie
społeczne i Fundusz Pracy.
Składki:
Wysokość
miesięcznych
składek rolników
(w PLN)
KRUS
Wysokość miesięcznych składek prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą
(w PLN)
ZUS
1.
Emerytalno-rentowe
59,70
479,84
2.
Na ubezpieczenie chorobowe
i wypadkowe
24,00
69,08
3.
Na ubezpieczenie zdrowotne
0,00
184,80
4.
Na Fundusz Pracy
Razem:
Przeciętna emerytura
0,00
39,82
83,70
773,55
850,00
1.069,00
Źródło: www.gazetaprawna.pl, odczyt z dn. z 6.08.2007.
9
Rocznik Statystyczny RP, op.cit., s. 790.
125
Polski system ubezpieczeń społecznych jest niesprawiedliwy i krzywdzący
z wielu powodów:
1) wysokość składek opłacanych przez rolników do KRUS jest stała, niezależna
od ich dochodów, a składki na ZUS rosną proporcjonalnie do dochodów
osiąganych przez pracujących w innych działach gospodarki lub prowadzących działalność pozarolniczą;
2) zryczałtowane składki na KRUS opłacane są kwartalnie, a na ZUS – comiesięcznie;
3) płatnicy ZUS w zamian za niemal dziesięciokrotnie wyższe składki ubezpieczeniowe otrzymują średnie świadczenia emerytalne wyższe zaledwie o 20%
od średnich, gwarantowanych przez KRUS;
4) mimo zróżnicowanej wysokości składek na KRUS i ZUS – wszyscy ubezpieczeni nabywają jednakowe prawo do:
– emerytury (minimalna dla wszystkich jednakowa),
– renty z tytułu niezdolności do pracy,
– renty rodzinnej i szkoleniowej,
– do opieki lekarskiej,
– do zasiłków macierzyńskiego i chorobowego,
– odszkodowań z tytułu wypadków przy pracy,
– do zasiłku pogrzebowego.
Nieprawidłowe funkcjonowanie systemu skutkuje wielkimi kosztami i to
zarówno ekonomicznymi, jak i społecznymi. Corocznie budżet państwa dopłaca
do świadczeń wypłacanych przez KRUS ponad 14 mld zł, co oznacza, że za gwarancje bezpieczeństwa socjalnego rolników płacą wszyscy podatnicy, choć jak
wynika z ekspertyz Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki żywnościowej
– co piąty ubezpieczony w KRUS jest właścicielem ponad 10-hektarowego gospodarstwa 10. Ponad 90% ogółu kosztów funkcjonowania KRUS od początku transformacji systemowej ponosi budżet państwa.
Od 2004 roku, kiedy po wejściu Polski w struktury Unii Europejskiej uruchomione zostały dopłaty bezpośrednie do rolnictwa – rolnicy stanowią grupę, której
dochody rosną znacznie szybciej niż pozostałych grup zawodowych. Mimo to
nadal pozostają pod specyficznym „parasolem ochronnym” państwa. Budzi to
zrozumiałą krytykę zarówno ekspertów ekonomii, jak i tzw. „nierolników”, czyli
pracujących w pozostałych sektorach gospodarki.
10
W 2007 r. budżet dopłaci do świadczeń wypłacanych rolnikom z KRUS 14,4 mld zł, a wpłaty
od rolników szacowane są na zaledwie 1,19 mld zł.
126
Na koszty i skuteczność funkcjonowania systemu zabezpieczenia społecznego
składają się też transfery socjalne realizowane przez placówki pomocy społecznej.
Rolnicy są głównymi odbiorcami różnych form pomocy publicznej. Tylko w 2007 r.
na różne formy wsparcia ekonomicznego tej grupy zawodowej przewidziano
wydatki z budżetu państwa w wysokości 42 mld zł 11. Zatem w skali roku gwarancje
bezpieczeństwa socjalnego rolników (pomoc społeczna i dopłaty do KRUS) kosztują
budżet państwa prawie 60 mld zł. A udział rolnictwa w PKB wynosi zaledwie 3%.
W skali globalnej polska wieś nadal kojarzona jest z biedą, ale wielkim uproszczeniem jest generalizowanie statusu ekonomicznego w oparciu o miejsce zamieszkania. Tak jak w miastach mieszka wiele osób pozbawionych zarobkowych źródeł
dochodu, tak i na wsi mieszka wielu mieszczących się w pierwszej dziesiątce najbogatszych ludzi w Polsce. Świadczą o tym dane: z ogólnej liczby 13,8 mln hektarów
gruntów uprawnych w Polsce – 6,3 mln skupiona jest w gospodarstwach większych
niż 15 ha, a 60,2% ogółu użytków mieści się w 361 tys. gospodarstw co najmniej
10-hektarowych. Dopłaty unijne, rosnące ceny gruntów rolnych wprowadziły
ogromną polaryzację rolników. Szacuje się, że około 15% z nich uzyskuje dochody
wyższe od prowadzących podobne gospodarstwa rolne w innych krajach Unii. Nie
ma zatem żadnego uzasadnienia, aby wszyscy ubezpieczeni w KRUS nadal traktowani byli jednakowo. Zamożni powinni, podobnie jak i pracujący w innych sektorach gospodarki, samodzielnie finansować koszty swojego ubezpieczenia. Rolnicy
powinni się rozliczać ze swoich dochodów, tak jak pozostali. Gospodarstwo rolne
także jest przedsiębiorstwem – wymaga pracy, angażowania siły roboczej, nakładów
i podobnie jak każdy zakład pracy może przynosić zyski lub straty. Jego funkcjonowanie obciążone jest takim samym ryzykiem, jakie wolny rynek stwarza wszystkim podmiotom gospodarczym.
Obecny system ubezpieczenia społecznego nie jest zatem wyrazem regulowanego prawem solidaryzmu społecznego, ale wzorcem niesprawiedliwości społecznej i źródłem narastającej polaryzacji między poszczególnymi grupami zawodowymi. Potwierdzają to opinie ekspertów, ekonomistów, polityków społecznych,
pracowników jednostek administracji publicznej, samorządowych, pracowników
socjalnych, publikowane zarówno w przedmiotowych pracach zwartych, jak i na
łamach prasy 12.
11
B. Marczuk, Niezamożni podatnicy wciąż płacą za bogatych rolników, „Gazeta Prawna” 2007,
nr 151, s. 11.
12
Często wypowiadają się na ten temat: Tadeusz Szumlicz – specjalista od ubezpieczeń społecznych, Katarzyna Duczkowska-Małysz – kierownik Katedry Rozwoju Obszarów Wiejskich SHG,
Agnieszka Chłoń-Domińczak – była wiceminister polityki społecznej. Por.: B. Marczuk, op.cit., s. 11;
127
Reform wymaga zarówno KRUS, jak i system ubezpieczeń społecznych bezrobotnych. Mimo dwucyfrowego wskaźnika stopy bezrobocia – w Polsce wyraźnie
brakuje rąk do pracy. Gwarantowane ubezpieczenie społeczne powoduje, że
zarówno mieszkańcy wsi, jak i miast często rejestrują się w Urzędach Pracy tylko
dla uzyskania gwarantowanego ubezpieczenia. Mimo składania obligatoryjnej
deklaracji gotowości do pracy – nie podejmują jej bądź to nie akceptując proponowanych warunków płacowych, bądź po prostu unikając pracy legalnej na rzecz
zarobkowania w szarej strefie. W konsekwencji nierzadko sytuacja materialna osób
utrzymujących się ze źródeł zarobkowych jest gorsza od posiadających status
bezrobotnego.
Za wielce kontrowersyjne rozwiązanie należy też uznać tzw. „zatrudnienie
socjalne” oferowane podopiecznym przez pracowników służb społecznych, w ramach
aktywizacji zawodowej i wspierania usamodzielnienia ekonomicznego. W świetle
obowiązujących przepisów prawa, wobec stale korzystających z pomocy społecznej
i niewywiązujących się z umowy kontraktu socjalnego – nie mogą być stosowane
żadne restrykcje i ograniczenia w dostępie do zasiłków, jeżeli w gospodarstwie
są dzieci w wieku szkolnym. W ten sposób legitymizowane jest wyłudzanie środków
publicznych.
Nieliczne przywołane przykłady patologizowania założeń wprowadzonych
w życie w imię realizacji zasady sprawiedliwości i solidaryzmu społecznego
potwierdzają tezę o konieczności stałej weryfikacji form i metod jej wdrażania
w życie.
ZAKOŃCZENIE
Warunkiem utrwalania poczucia społecznej sprawiedliwości jest eliminacja
istniejących deformacji systemowych i stworzenie podstaw utrwalania powszechnie akceptowanych form solidaryzmu społecznego. Powstaje zatem pytanie: jak
znaleźć konsensus między sprawiedliwością społeczną, a poprawą jakości finansów
publicznych państwa, między sferą wdrażania jej zasad, a odczuwaną przez społeczeństwo potrzebą solidarnego podziału dóbr? W ramach rekomendacji dla niezbędnych zmian w budowaniu tej zależności warto zwrócić uwagę przynajmniej
na kilka kwestii:
Polityka społeczna w życiu społeczno-gospodarczym kraju, red. A. Rączaszek, W. Koczur, Katowice
2007, s. 441–447, 473–480, 491–511.
128
1) nie pogłębiać biedy poprzez zabieranie aktywnym, przedsiębiorczym
i dawanie biednym, bo takie działanie jest kosztowne i nieskuteczne, rodzi
roszczeniowość i napędza bezrobocie (ludziom bardziej się opłaca nie
pracować niż pracować);
2) edukować wydatki socjalne do absolutnego minimum – weryfikować
przepływ transferów socjalnych;
3) sprzyjać przejawom samodzielności i przedsiębiorczości;
4) według jednakowych zasad ustalać obowiązki obywateli, różnych grup
społecznych i zawodowych wobec państwa;
5) promować (redukcja obciążeń podatkowych) pracodawców tworzących
nowe miejsca pracy;
6) wiązać prawo do zasiłku dla bezrobotnych z obowiązkiem wykonywania
określonych prac na rzecz gminy, miasta, środowiska lokalnego;
7) weryfikować przyznane wcześniej prawa do świadczeń społecznych (zasiłki,
renty);
8) ujednolicić formy aktywizacji zawodowej i reorientacji dla wszystkich
regionów Polski (jednakowe prawa i obowiązki bezrobotnych);
9) obniżać podatki i składki na cele społeczne oraz zdrowotne;
10) odchodzić od centralnego (i ręcznego) sterowania państwem do przekazywania kompetencji i odpowiedzialności na szczebel samorządów terytorialnych;
11) zreformować KRUS i ujednolicić zasady obowiązkowych ubezpieczeń
społecznych dla wszystkich utrzymujących się ze źródeł zarobkowych.
Choć nie ma ponadczasowej, powszechnie akceptowanej, jednolitej formuły sprawiedliwości i solidaryzmu społecznego, to należy pamiętać, że dążenie do precyzowania jej na miarę oczekiwań społecznych i potrzeb rozwoju gospodarczego od zarania
dziejów należy do podstawowych obowiązków władz i szeroko rozumianych kreatorów życia społecznego. To kwestia o wyjątkowo głębokich korzeniach historycznych,
absorbująca uwagę od starożytności. Arystoteles wyróżnił kilka rodzajów sprawiedliwości: ogólną i szczegółową, rozdzielczą (dystrybutywną) i wyrównującą (retrybutywną), ale podstawę jego analiz stanowiło założenie, że sprawiedliwość nie jest rzeczą
ani konieczną, ani wieczną, ale prawdopodobną, zawsze podporządkowaną interakcjom społecznym. Podkreślał, że sprawiedliwość, podobnie jak piękno moralne, swe
istnienie zawdzięczają nie tyle „przyrodzie rzeczy”13, co umowie społecznej. To ważne
przesłanie, które warto poprzeć też stanowiskiem wyrażanym przez kolejnego filozofa
13
Arystoteles, Etyka nikomachejska, [w:] idem, Dzieła wszystkie, t. 5, Warszawa 1996, s. 79.
129
starożytności – Stagiryty, według którego równość absolutna, jaką teoretycznie winna
gwarantować sprawiedliwość społeczna, w istocie jest niemożliwa14.
Unia Europejska z jednej strony wspiera rozwój państw członkowskich, promuje
ideę sprawiedliwości i solidaryzmu społecznego; z drugiej zaś, w raportach Komisji Europejskiejpod adresem Polski kieruje ostre słowa krytyki za złe wykorzystywanie funduszy pomocowych, za niekontrolowany transfer środków na osłony
socjalne, za wadliwy system zabezpieczenia społecznego. Zatem solidaryzm społeczny tak, ale racjonalny, oparty na wspólnotowym poczuciu odpowiedzialności –
nie na przymusie państwowym, gwarancjach napędzających roszczeniowość, lecz
na utrwalonych w mentalności społecznej i strukturach państwa podstawach
funkcjonowania społeczeństwa aktywnego, obywatelskiego, subsydiarnego.
Sprawiedliwość społeczna, utożsamiana współcześnie z gwarancją bezpieczeństwa społecznego, a przede wszystkim socjalnego dla wszystkich obywateli, musi
uwzględniać kontekst społeczno-polityczny, a jej związek z solidaryzmem społecznym winien być budowany nie tyle na tradycjach państwa opiekuńczego, co na
wzmacnianiu więzów społecznych, na wspólnocie interesów, na kreowaniu poczucia samoodpowiedzialności za jakość swego życia. Realizacja zadania stanowi
obecnie jedno z priorytetowych wyzwań, jakie rzeczywistość postawiła przed
polską polityką społeczną.
SUMMARY
THE TEXT PRESENTS an analysis of functioning of Polish social security system; the system
itself demands verification and adjustment to a novel formula of society of citizens, based
on social ties, activity and self-responsibility. It is underlined that Europe departs slowly
from ideals of welfare state to promote welfare mix – self-control and life-span self-reliance
of citizens; and it departs from a model of a protective state to promote a model of a protective society. It is pointed out, with Poland as an exemplification, how a misunderstood notion
of justice may cause a widespread sense of discrimination among some social groups, how
centrally state-directed process of social solidarity may polarize and prompt conflicts of
pressure groups, risking simultaneously a loss of fluidity of public finance. The research
material ends with an assertion that social justice established by law has to take into account
a social-political context, and its link with social solidarity ought to be based not so much
on tradition of the protective state than rather on strengthening of social ties, on a community of interests, on creating the sense of self-responsibility for a quality of one’s life.
14
Por.: A. Laska, Problem sprawiedliwości społecznej w filozofii antycznej jak płaszczyzna klasycznej
refleksji o polityce, „Athenaeum Political Science” 2006, vol. 14–15, s. 209–211.
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
Katarzyna Zamorska
POLITYKA SPOŁECZNA
WOBEC PROBLEMÓW RODZINY
WSTĘP
O RODZINIE WIELE SIĘ obecnie mówi i pisze. Niewątpliwie są ku temu ważne
powody. Wprost sformułował je Michael Walzer, stwierdzając, że „kontrowersje
dotyczące modelu rodziny, ról płciowych i zachowań seksualnych należą do tych,
które wywołują najgłębsze podziały we wszystkich współczesnych społeczeństwach”1. Passus ten można zinterpretować dwojako. Po pierwsze, w szerszej perspektywie, zwraca uwagę – i to pokazują badania nad rodziną – że mamy do czynienia
z wieloma jej postaciami. Za kryterium wyróżniające uznaje się tu charakter
związku osób, które tworzą rodzinę. Może to być zatem małżeństwo z dziećmi, bez
dzieci, partnerzy z dziećmi, osoby samotnie wychowujące dzieci, by ograniczyć się
do tych najbardziej popularnych. Po drugie, wskazując na węższy aspekt zagadnienia, w obliczu pojawiania się alternatywnych form życia rodzinnego, napotkać
można opinie świadczące o kryzysie czy wręcz rozpadzie rodziny.
Z jednej strony są zatem ci, którzy interpretują zachodzące zmiany w sensie
pozytywnym, gdyż wielość form życia rodzinnego postrzegają jako jego wzbogacanie. Po drugiej zaś stronie usytuowali się zwolennicy modelu tradycyjnego, dla
których zachodzące obecnie przemiany są równoznaczne z co najmniej pomniejszeniem jej znaczenia jako instytucji w ramach społeczeństwa. Jakkolwiek jednak
patrzeć na ten spór, to mamy tu przede wszystkim problem związany – według
mnie – nie tyle z wielością form życia rodzinnego, ale z pytaniem o możliwości
funkcjonowania rodziny w zupełnie odmiennej przestrzeni niż ta, w której sprawdzał się model tradycyjny.
1
M. Walzer, O tolerancji, Warszawa 1991, s. 77.
Polityka społeczna wobec problemów rodziny
131
Jeśli na tak sformułowane pytanie mamy udzielić odpowiedzi, to zauważmy,
że wśród problemów dotyczących rodziny, napotykamy często na trzy grupy
zagadnień. Na pierwszą grupę składa się jedno, lecz niełatwe w sumie, pytanie
o przyczyny, które doprowadziły do zmian w tworzeniu, strukturze, funkcjach etc.
rodziny. Innymi słowy, pytamy o to, co dało asumpt do rzucenia wyzwania praktyce
sankcjonowanej w doświadczeniu społecznym przez dłuższy czas. Druga grupa
zagadnień, na którą mam zamiar zwrócić uwagę, wiąże się bardziej z rozumieniem
pewnych pojęć, które służą do opisu dzisiejszej kondycji rodziny. Czy uprawomocnione jest posługiwanie się takim określeniem jak kryzys? Odpowiedź zależy
przecież od tego, jaką treścią zostanie ono wypełnione. To wszystko z kolei zmusza
nas – i to będzie składało się na ostatnią grupę poruszanych tu zagadnień – do przemyśleń nad instytucjonalnymi możliwościami wsparcia i kompensacji rodziny.
Rzecz sprowadza się zatem do pytania o rolę polityki społecznej, a w szczególności
polityki rodzinnej.
OD INSTYTUCJI EKONOMICZNEJ DO MIEJSCA
NIEUSTANNYCH NEGOCJACJI
Nie da się spojrzeć na obecny kształt rodziny w oderwaniu od rozmaitych
czynników, które miały na to zasadniczy wpływ. Dlatego ich wskazanie będzie
istotną częścią argumentacji w tym fragmencie artykułu.
Zauważmy, że – po pierwsze – ulegamy niekiedy zbytniemu uproszczeniu
myślowemu, które sprowadza się do przekonania, że oto – mówiąc kolokwialnie
– na naszych oczach zachodzi w ogóle jakaś zmiana, która nigdy wcześniej nie
miała miejsca. Tymczasem, jak pisze przywoływany już tu przeze mnie Michael
Walzer: „Błędem jest sądzić, że tego rodzaju podziały są czymś zupełnie nowym:
od tysiącleci ludzie toczyli spory o poligamię, konkubinat, rytualną prostytucję,
odizolowywanie kobiet, obrzezanie i homoseksualizm. Kultury i religie odróżniały
się od siebie dzięki swym charakterystycznym praktykom w tych dziedzinach –
i poddawały krytyce praktyki innych”2.
Po drugie, najczęściej wypowiadający kategoryczne sądy na temat rodziny,
odwołują się do jednego określonego wzorca, mianowicie rodziny zwanej tradycyjną. Już Alvin Toffler w swoim futurologicznym dziele pisanym pod koniec lat 70.
XX w., w którym z sukcesem przewidywał drogi rozwoju ludzkości, komentował
2
Ibidem.
132
Katarzyna Zamorska
to w następujący sposób: „charakterystyczne jest jednak, że kiedy mówią o rodzinie, nie mają na myśli rodziny w bujnej mnogości jej różnych możliwych postaci,
lecz jeden szczególny typ rodziny: rodzinę drugiej fali”3. Tendencję tę obecnie
dobrze opisuje także Ulrich Beck, gdy stwierdza, że „znana forma rodziny nuklearnej jest konfrontowana z jakimś niesprecyzowanym stanem bezrodzinności, albo
przyjmuje się, że jakiś inny typ rodziny ją zastąpi. Dużo bardziej prawdopodobne
[…] jest nie to, że jeden typ rodziny wyprze inny, lecz to, że powstawać będzie
i trwać wielka rozmaitość rodzinnych i pozarodzinnych form współżycia4”.
Aby zatem krytycznie uchwycić twierdzenia na temat rodziny, należałoby najpierw pokazać, w czym przejawia się istota rodziny drugiej fali, do której odnoszona
jest rodzina w jej dzisiejszych postaciach. Przypomnijmy – bo są to rzeczy znane
i wielokrotnie przecież opisywane – że chodzi o taki model rodziny, w którym
podział obowiązków jest prosty: mężczyzna, który pracuje zawodowo, jest głównym, by nie rzec jedynym, żywicielem rodziny. To na nim spoczywa obowiązek
zaspokajania materialnych potrzeb rodziny. Natomiast kobiecie, niepracującej poza
domem, przypisana jest rola opiekunki, matki i żony5. Opisana rodzina stała się
wzorcem w doświadczeniu społecznym na długie lata, ponieważ jej „struktura
doskonale pasowała do potrzeb społeczeństwa opartego na produkcji masowej,
na powszechnie uznanych wartościach i stylach życia, na hierarchicznej i biurokratycznej władzy oraz na wyraźnym rozdziale życia domowego od życia zawodowego, określonego przez wymagania rynku”6. Tymczasem większość ludzi żyje już
zupełnie inaczej. Rodzina tradycyjna przestała dominować, choć twierdzenia o jej
upadku wydają się mocno przesadzone. Stwierdziwszy to, należy postawić pytanie,
jak to się stało, że utrwalony model rodziny tradycyjnej zaczął być wypierany przez
różnorodność życia rodzinnego.
Historycznie rzecz ujmując, zgodnie z XIX-wieczną tradycją, w sferze prywatnej
jednostka godziła się z ograniczeniem swej wolności przez reguły organizacji
społecznej o charakterze przedpolitycznym. W takiej demokracji istniała wyraźna
sfera, w której obowiązywały po prostu reguły władzy ojcowskiej7. Rodzina stanowiła instytucję o charakterze ekonomicznym, poza którą jednostka z trudem była
w stanie samodzielnie funkcjonować: była podporą i punktem odniesienia. Zwłasz3
A. Toffler, Trzecia fala, Poznań 2006, s. 243.
U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Warszawa 2004, s. 182.
5
Por.: A. Geske Dijskstra, J. Plantega, Ekonomia i płeć. Pozycja zawodowa kobiet w Unii Europejskiej, Gdańsk 2003, s. 100, 101.
6
A. Toffler, op.cit., s. 243.
7
Zob.: J.-P. Fitoussi, P. Rosanvallon, Czas nowych nierówności, Kraków 2000, s. 33.
4
133
cza miejsce kobiet w społeczeństwie było ściśle związane z ich rolą, jaką pełniły
w rodzinie. Stopień udziału kobiet w sferze publicznej był znikomy. Z tych też
względów rodzina i małżeństwo były zbyt poważnymi sprawami, aby na przykład
wybór partnera życiowego pozostawić jednostce. Taką zasadę wspólnoty wyznawały przez długi czas w dziejach ludzkości. W pewnym momencie, który wbrew
pozorom nie jest tak łatwo wskazać, zasady te przestały mieć znaczący wpływ
na charakter i funkcjonowanie rodziny. David Boaz wskazuje na pewien istotny
kontekst, gdy pisze, że „niektórzy komunitarianie i obrońcy rodziny zarówno
z prawej, jak i lewej strony obwiniają kapitalizm o spowodowanie problemów
w rodzinie”8. Warto zauważyć, że dokonując krytyki kapitalistycznych stosunków
pracy, ich niszczącego wpływu na rodzinę, upatrywali raczej w odzyskanej wolności, która „oznacza, że ludzie sami podejmują decyzję”9. Interesujące, że także
wcześni myśliciele i działacze socjalistyczni postrzegali kapitalizm jako napaść
na rodzinę, wywodząc to jednak z innych zupełnie przesłanek. Marksiści, badając
zachowania ludzkie, zazwyczaj szukają wyjaśnień w warunkach ekonomicznych.
„Rozwój wielkiego przemysłu niszczy w środowisku proletariuszy wszelkie więzi
rodzinne, a dzieci stają się zwykłym przedmiotem handlu i narzędziami pracy”10
– pisał Fryderyk Engels, opisując życie przemysłowe Manchesteru z 1844 r., w którym to mieście zwyciężył pieniądz: dzieci sprzedaje się do fabryk, kobiety do prostytucji, a rodzina zostaje rozwiązana11. Niezależnie od rodzaju krytyki stosunków,
kapitalistycznych, faktem pozostaje, że rozwój kapitalizmu wpłynął na kształt
rodziny: w każdym bądź razie kobiety poszły do pracy. Początkowo praca zawodowa traktowana była przez kobiety, zwłaszcza ze środowisk ubogich, jako
konieczne, dodatkowe źródło dochodu. Stopniowo też umożliwiono kobietom
kontynuację edukacji. Dzięki temu kobiety dostrzegły, iż praca może być dla nich,
tak jak dla mężczyzn, wartością autoteliczną. Dwie wojny światowe też w dużej
mierze przyczyniły się do usamodzielnienia kobiet.
8
David Boaz, op.cit., s. 308.
Ibidem.
10
F. Engels, Położenie klasy robotniczej w Anglii, Warszawa 1952, s. 191–192, 207–212.
11
W Polsce podobne poglądy wyrażał Stanisław Rychliński, jeden z przedstawicieli Instytutu
Gospodarstwa Społecznego. W jego pismach możemy natknąć się na następujące stwierdzenie:
„wiek XIX wysunął z całą jaskrawością kwestie społeczne […] związane z zanikiem niezależności
gospodarczej znacznej, jeśli nie przytłaczającej większości mieszkańców krajów uprzemysłowionych
oraz ze skutkami stłoczenia ludności pracującej w miastach”. Jednym ze skutków tego jest „rozbicie
rodziny przez przymus materialny pracy pozadomowej jej członków”. Zob.: S. Rychliński, Polityka
społeczna, [w:] idem, Wybór pism, Warszawa 1976, s. 244, 245.
9
134
Katarzyna Zamorska
Zmiany dokonywały się też na innej płaszczyźnie. W świecie współczesnym
zaczęto rozpowszechniać idee równości i praw człowieka, co w konsekwencji
doprowadziło do zakwestionowania rozmaitych ograniczeń12. Demokracja nie
toleruje sztywnego podziału ról. Rodzina przestaje być pewną instytucją, w zamian
stając się związkiem, który nie zawsze jest trwały. Oczywiście wszystkie te zmiany,
o których mowa, zachodziły stopniowo. Prawie do końca lat 60. XX w. większość
destabilizujących czynników rewolucji obyczajowej utrzymywano pod kontrolą
dzięki kilku zasadniczym przeszkodom, które uniemożliwiały budowanie udanego
życia osobistego poza związkiem małżeńskim. Kobiety w dalszym ciągu nie mogły
cieszyć się samodzielnością ekonomiczną i były pod tym względem uzależnione
od mężczyzn, a życie w stanie wolnym, konkubinacie, nie mówiąc już o rozwodzie,
traktowane było w kategoriach nagannych (na przykład prawo do rozwodu wprowadzono we Włoszech w 1970 r., a w Hiszpanii w 1981 r.)13.
Również maj’68 był z pewnością tym wydarzeniem, które przyspieszyło proces
demokratyzacji rodziny. Staje się ona miejscem nieustannych negocjacji. Oprócz
odrzucenia wszelkich absolutów, wyemancypowania jednostki i wprowadzenia
zasad demokratycznych do życia rodzinnego, efekt jest taki, że „wewnątrzrodzinne
stosunki podległości zastąpione zostały pobłażaniem i konfrontacją, opartymi
na zasadzie równości mężczyzny i kobiety. Konflikty w rodzinie demokratycznej
reguluje teraz prawo”14. Zamożność i nowoczesne technologie, które są wynikiem
kapitalizmu, umożliwiły kontrolę urodzin, co spowodowało rewolucję w moralności i doprowadziło zarówno do wydłużenia okresu przedmałżeńskiego, jak i wzrostu liczby rozwodów15.
Przedmiotem sporów jest też państwo opiekuńcze, które obarcza się winą za
odejście od tradycyjnego modelu rodziny: „rozrastające się struktury państwa
doprowadziły do ograniczenia wolności, odpowiedzialności i wolnych stowarzyszeń, co w konsekwencji spowodowało atomizację społeczeństwa”16. Przedefiniowanie związku małżeńskiego rodzi bowiem co najmniej dwa zjawiska. Po pierwsze,
nierównouprawnienie osób wobec stosowania prawa rodzinnego; a po drugie,
nadwerężenie więzi rodzicielskich ze wszystkimi konsekwencjami, jakie z tego
12
13
Zob.: M. Walzer, op.cit., s. 77.
Zob.: B. Balcerzak-Paradowska, Polityka rodzinna. Między dwoma modelami, Warszawa 1999,
s. 35.
14
15
16
J.-P. Fitoussi, P. Rosanvallon, op.cit., s. 35.
D. Boaz, op.cit., s. 308.
Ibidem, s. 307.
135
wynikają”17. Podobnie dzieje się z relacją dzieci–rodzice: „przed wprowadzeniem
programu opieki społecznej socjalnej to dzieci w większości wypadków wspomagały swoich rodziców […]. Dzisiaj oczekujemy, że to rząd będzie pomagał naszym
rodzicom18”.
Podsumowując to, co obecnie obserwujemy jest symptomem szerszego zjawiska:
w latach 70. i 80. XX w. zanikły warunki, które wcześniej zmuszały większość ludzi
do zawierania małżeństw. Dodatkowo pogorszyła się sytuacja ekonomiczna,
co doprowadziło do przekreślenia ideału, osiągalnego jeszcze w latach 50. ubiegłego
wieku. Ideału, w którym jedynym żywicielem rodziny był mężczyzna.
„RODZINA PRZECHODZI KRYZYS”
Dramatyzm tego stwierdzenia implikuje skrajnie różne odpowiedzi. Aby je
krytycznie ocenić, powinniśmy uchwycić główne linie ich argumentacji. Dla
zwolenników rodziny tradycyjnej, wszelkie alternatywne formy życia rodzinnego
– coraz większa liczba rozwodów, silne tendencje jej członków do samorealizacji
poza rodziną, urodzenia pozamałżeńskie – świadczą o rozpadzie rodziny. Z poglądem tym identyfikuje się Roger Scruton, pisząc w pracy Co znaczy konserwatyzm,
że „rodzina przechodzi kryzys, a normą stają się nietrwałe związki partnerskie”19.
Summa summarum oznacza to negatywne skutki dla całego życia społecznego.
Poglądy te mają jednak zastosowanie tylko i wyłącznie do rodziny w jej tradycyjnej
postaci. Ignorowane są wszystkie przejawy zewnętrznych wobec rodziny czynników,
o których mowa była powyżej.
W tym samym studium – kilkadziesiąt stron wcześniej – mowa jest także o indywidualistach, „co nie widzą wartości w żadnym układzie, który nie wywodzi się
ze świadomego wyboru – zaczęli atakować rodzinę, wymyślili, że jest ona zbędna,
wypowiedzieli jej wojnę jako patriarchalnej formie opresji, z której należy wyzwolić kobiety i dzieci, jeśli ma im być dana wolność i możliwość samorealizacji”20.
W obu tych skrajnie różnych stanowiskach kryje się brak zgody na pogodzenie się
z rzeczywistymi realiami. W sytuacji impasu, odpowiedzi trzeba szukać gdzie
indziej. Trzecie, alternatywne stanowisko w tej sprawie zajmują wyraziciele poglądu
17
18
19
20
Zob.: J.-P. Fitoussi, P. Rosanvallon, op.cit., s. 34.
R. Scruton, Co znaczy konserwatyzm, Poznań 2002, s. 195.
Ibidem, s. 45.
136
Katarzyna Zamorska
o modernizacji rodziny. „Nietrwałość małżeństw nie jest ani czymś zaskakującym,
ani niemoralnym. Zarówno mężczyźni, jak i kobiety korzystają po prostu ze swej
wolności. Nienormalna jest natomiast postawa trywializująca problem, podczas
gdy wymaga on niewątpliwie działań wyrównawczych” 21.
Nie należy zatem podchodzić do zagadnienia z przesadą. Proponuję, by przez
chwilę zastanowić się nad określeniem kryzys. Jeśli przyjąć starożytne pojmowanie
kryzysu jako przełom, to właściwie nie będzie nadużyciem stwierdzenie, że – praktycznie rzecz biorąc – historia i kultura we wszystkich wiekach była w permanentnym kryzysie. Nieustannie bowiem doznawała przełomów. To starożytne pojmowanie kryzysu jako przełomu jest – uważam – całkiem adekwatne do naszej analizy.
Oczywiście, przełom niesie ze sobą także negatywne znaczenie.
Wracając zatem do meritum, zacytuje najpierw Zygmunta Baumanna, który
dostrzegając także niebezpieczeństwa, daje w sumie w swej wymowie pozytywną
wypowiedź na temat rodziny. „Cena, którą przychodzi płacić za tak zwaną wolność
– pisze Baumann – jest wysoka: stan niepewności i brak poczucia bezpieczeństwa.
Wszystko to nie może nie mieć wpływu na status rodziny, instytucji uważanej za
źródło stabilności i bezpieczeństwa. Przecież to rodzinę uważa się za pomost
między tym, co osobowe, a tym, co bezosobowe, między śmiertelnością jej członków
a nieśmiertelnością jej samej. Poszczególni członkowie rodziny w końcu umierają,
ale rodzina: więź pokrewieństwa i dziedziczenia trwa dalej, w ten sposób unieśmiertelniając w jakimś stopniu każdego z nas. Dzisiaj wiele rodzin się rozpada,
czy to przekształcając się w nowe małżeństwa, czy też przybierając postać swobodnych związków, z samej zatem potrzeby współbycia najczęściej się nie rezygnuje,
mimo że tak wiele zabiegów potrzeba, aby je podtrzymać”22.
Co wynika z tego długiego, jednak wartego przytoczenia, cytatu? Po pierwsze,
dyskusyjne jest twierdzenie, że sama rodzina jako instytucja przeżywa kryzys;
odpowiedniejszym słowem byłaby zmiana, przełom. Przecież „ciągle jednak istnieje
instytucja rodziny, nie dlatego, że ludzie nie mają wyboru, lecz dlatego, że potrzebują i pragną komfortu związanego z życiem w rodzinie”23. I nie zmieni tego nawet
to, że obecny model jest odmienny od tego, który jest ideałem dla zwolenników
rodziny tradycyjnej. Rodzina zatem istnieje, lecz nie jest to jeden typ rodziny. Obok
21
22
23
Z. Bauman, Tim May, Socjologia, Poznań 2004, s. 138–139.
137
powstaje i funkcjonuje wielka rozmaitość rodzinnych i pozarodzinnych form
współżycia24.
Po drugie, ciekawszym elementem od rozważań na temat charakteru związku,
liczby osób w niego zaangażowanych, jest – według mnie – inna zupełnie kwestia.
Chodzi tu o zainteresowanie polityki społecznej problemami rodziny. Kryzysu
bowiem można by było doszukiwać się w braku przemyślanej polityki rodzinnej,
to jest takiej, która swymi rozwiązaniami abstrahuje od realnej sytuacji. Niezależnie bowiem od tego, jakich słów użyjemy na określenie kondycji rodziny, to stwarza to określone problemy immanentnie polityczne.
RODZINA Z PERSPEKTYWY POLITYKI SPOŁECZNEJ
Twierdzenie o kryzysie rodziny, rozumianej jako instytucja, jest zbyt radykalne.
Wynika z niego jednak sugestia, że model obecny jest odmienny od modelu rodziny
w tradycyjnym rozumieniu, a z tego wynikają określone zadania dla polityki
społecznej. Problem sprowadza się zatem do dyskusji, u której podstaw leży inna
bardziej ogólna kontrowersja.
Niemal każdy program socjalny, niezależnie od partii, która go tworzy, stawia
sobie za cel stabilizację rodziny. „Wszyscy politycy zaczynają przejawiać zaniepokojenie jej wyraźnym [tj. rodziny – przyp. K.Z.] upadkiem”25. Doprawdy trudno
byłoby spodziewać się czegoś innego. Interesujące jest natomiast to, w jaki sposób
to przejawiane zaniepokojenie przekłada się na konkretne programy, a później
działania.
Patrząc na to w retrospektywie historycznej, tradycje wspierania rodziny –
na przykład we Francji oraz Szwecji – sięgają przełomu XIX i XX w., a podyktowane
są problemami demograficznymi i ekonomicznymi26. Kontynuacja ma miejsce
w okresie międzywojennym; między innymi także w Polsce w tym czasie zaczęła
rozwijać się polityka społeczna wobec rodziny27. Rozkwit polityki wobec rodziny
następuje po II wojnie światowej. W okresie powojennym w dziedzinie polityki
społecznej kraje skandynawskie są niemal wzorcowe. Przyczyniły się do tego
24
25
26
27
Zob.: U. Beck, op.cit., s. 182.
Por.: B. Balcerzak-Paradowska, op.cit.
W 1924 r. wprowadzono urlopy macierzyńskie, działały placówki opiekuńcze dla dzieci.
138
Katarzyna Zamorska
wysokie podatki, niskie wydatki na obronę, a duże na cele społeczne28. Działania
na rzecz rodziny wiązały się ze zmianą modelu rodziny, która zaczęła się tam
najwcześniej. Prowadzona była skuteczna polityka społeczna, w której nacisk
położony był na prorodzinność, przy czym łączyło się to ze sprawnie funkcjonującą
służbą zdrowia. Dużo miejsca poświęcono kobiecie, szczególnie jako przyszłej
matce, oraz wychowaniu młodzieży. Także w Niemczech wymagało to także
przedefiniowania ról mężczyzn i kobiet. Skoro państwo opiekuńcze zakładało
rodzinę patriarchalną, to akcent położony był przede wszystkim na ochronie tradycyjnej rodziny. „Dostęp do większości świadczeń państwa socjalnego jest możliwy
bezpośrednio poprzez pracę zarobkową lub też pośrednio przez małżeństwo”29.
Kompensacja wynikająca ze statusu pracownika najemnego przejawiała się zatem
w rozbudowanym systemie udogodnień stworzonych dla głównego żywiciela
rodziny w ramach systemu podatkowego i systemu zabezpieczenia społecznego30.
Sumując „przynależność do klasycznej struktury rodzinnej, dawała jednostce
równowagę, zapewniała jej również udział w świadczeniach społecznych i w redystrybucji ekonomicznej”31. Zaczęło się to gruntownie zmieniać, także w sferze
świadomości, ale potrzeba było na to wielu lat. Do przewietrzenia poglądów
na temat niektórych aspektów omawianego modelu zmusił nas niejako feminizm.
Jeśli bowiem przyjąć, że myśl feministyczna stawia w centrum swoich rozważań
między innymi problem samej podstawy porządku społecznego, to w świetle tego
krytyka państwa opiekuńczego, nagradzającego poprzez przynależność do systemu
świadczeń mężczyznę, z perspektywy feministycznej staje się czymś oczywistym.
Najczęściej wytaczany zarzut w tym przypadku przez zwolenników feminizmu
opiera się na założeniu, zgodnie z którym pomijana jest tu praktycznie kwestia
sytuacji kobiet32. Na wzmiankowany aspekt wskazał także Anthony Giddens, który
zwracając uwagę na pewne niedostatki takiego modelu, stwierdził, że „jeśli takie
systemy nie przystają do sytuacji, w której kobiety w dużej liczbie weszły na rynek
28
Wydatki na cele socjalne po raz pierwszy zaczęły wzrastać w latach 1938–1980. Jeszcze na początku XX w. wynosiły one 10% PKB, a pod koniec już 45%. Zob.: D. Cohen, Kłopoty dobrobytu,
Kraków 1998, s. 18–20
29
V. Ziegelmayer, Państwo socjalne w Niemczech: zmiana sytemu?, [w:] Państwo socjalne w Europie,
red. K. Kraus, T. Geisen, K. Piątek, Toruń 2005, s. 99.
30
Stąd dość słabo – po dzień dzisiejszy zresztą – rozwinięte usługi społeczne związane z opieką
nad dzieckiem a także system urlopów rodzicielskich. Zob.: A. Geske Dijskstra, J. Plantega, op.cit.,
s. 101
31
32
Ibidem, s. 100.
139
zatrudnienia, są także na bakier ze społeczeństwem, w którym kwestionowana
zaczyna być centralna pozycja przemysłu”33.
W ciągu ostatnich co najmniej stu lat najbardziej zdecydowanymi obrońcami
rodziny tradycyjnej pozostają konserwatyści, dla których stanowi ona niezmiennie
centralny punkt światopoglądu. Dlatego wszelkie zmiany w prawie – według nich
– „obliczone na osłabione lub zniesienie obowiązków życia rodzinnego lub w inny
sposób ułatwiające kanalizowanie libido poza tę szczególną formę związku, zostaną
zaakceptowane […] tylko pod naporem konieczności”34. Czyż taka konieczność
nie zachodzi? Oczywiście można się w nieskończoność spierać o to, czy rządy same
nie podkopują statusu rodziny, co z kolei „najbardziej jest […] widoczne w systemie
opieki społecznej, który umożliwia młodym kobietom posiadającym nieślubne
dzieci życie na znośnym poziomie”35. Dodać do tego należy rosnące oczekiwania
pod adresem rządów w kwestii zapewnienia opieki nad dziećmi, ich edukacji
w szkołach czy przejęcie odpowiedzialności za starszych. A wszystko to ma być
rzekomo skutkiem egocentrycznej koncepcji życia. Być może do pewnego stopnia
tak, jednak od dłuższego czasu stwierdzenia takie wydają się być zbytnim uproszczeniem. Dyskusję na temat kondycji rodziny zaktualizowało bowiem bezrobocie,
które dotyczy zarówno kobiet, jak mężczyzn. Zdaniem naukowców, którzy badają
zmiany, jakie zachodzą w naszym życiu, niski wskaźnik urodzeń, który utrzymuje
się od lat 70., coraz większe problemy z zapewnieniem opieki rodzicom, nie jest
wcale jedynie skutkiem stylu życia przejawiającego się w egoistycznej postawie.
Prawdziwym powodem jest przekonanie, że żyjąc w niepewnych zawodowo czasach, trudno jest pogodzić pracę i rodzinę. Tu na plan pierwszy wysuwa się opieka
nad dzieckiem (też rodzicem). Problem jednak w tym, że dziś dyskutuje się o matkach, a nie o rodzicach, którzy wspólnie przecież ponoszą odpowiedzialność
zarówno za sytuację materialną rodziny, jak i wychowanie dzieci. Dlatego na przykład Szwedzi wprowadzili wiele rozwiązań sprzyjających dokonywaniu indywidualnych wyborów: godzeniu pracy zawodowej z chęcią posiadania rodziny. Wśród
innych powodów należy wymienić długi czas trwania studiów i odpowiadający mu
stosunkowo krótki czas pozostały na założenie rodziny.
Nie wydaje się, aby były szanse na przywrócenie dawnej pozycji instytucji
małżeństwa. Chyba, że każe się kobietom powrócić do domu, zablokowany zostanie rozwój usług społecznych nastawionych na rodzinę, zmniejszy się zarobki
33
34
35
A. Giddens, Poza lewicą i prawicą, Poznań 2001, s. 155.
R. Scruton, op.cit.
D. Boaz, op.cit., s. 308, 309.
140
Katarzyna Zamorska
młodych pracowników, po to by jak najdłużej zależni byli od rodziny, zakaże się
antykoncepcji36. Idąc dalej, należałoby konsekwentnie znieść instytucję rozwodów,
gdyż „ten, kto w sytuacji wzrastającej liczby rozwodów wyłącza kobiety z rynku
pracy i zmusza do życia w ognisku domowym, musi przynajmniej wiedzieć, że „programuje luki w systemie zabezpieczeń społecznych” zagrażające dużej części społeczeństwa”. Tym samym przyczynia się do zaprogramowania ubóstwa kobiet37.
W każdym niemal kraju prowadzone są oficjalne statystyki dotyczące wszelkich
aspektów życia społecznego. Gromadzone są dane, które się interpretuje, a następnie wyciąga na ich podstawie ewentualne wnioski co do przyszłości. Zakładając,
że polityka społeczna jest niekiedy świadomą polityką demograficzną, warto
spojrzeć na zagadnienie od strony przyrostu naturalnego, który jest – co już
powszechnie wiadomo – niski. Według unijnego biura statystycznego Eurostat
populacja liczącej 27 krajów UE niewiele wzrośnie do 2035 r.38 Jest to określona
wiedza, którą należy przerobić na określone projekty. Nie tyle o same liczby tu chodzi, co o konsekwencje w wymiarze ekonomicznym, społecznym i politycznym,
jakie to za sobą niesie. System emerytalny i system zdrowia wymaga w takiej
sytuacji zreformowania. Przy okazji, nieprawdą jest po pierwsze, że im później
kobiety rodzą, tym mniej mają dzieci. Właśnie w krajach o wysokiej dzietności
dzieci rodzą się późno, średni wiek rodzenia pierwszego dziecka w Szwecji to 28 lat,
szczyt dzietności we Francji przypada na 33–34 lata. Po drugie, nie prawdą jest,
że w krajach postrzeganych jako kultywujących tradycyjne wartości (np. Włochy
czy Hiszpania), przyrost naturalny jest wysoki39.
Także w Polsce – przynajmniej w fazie projektów – próbuje się zastosować
instrumenty, mające na celu zwiększyć przyrost naturalny, przy jednoczesnym
godzeniu rozmaitych ról życiowych. Sprowadzałoby się to do wydłużenia urlopów
macierzyńskich40, ulg podatkowych dla rodziców za zatrudnianie niani, ułatwienia w tworzeniu żłobków i przedszkoli w miejscu pracy z funduszu socjalnego,
ulgi podatkowe. Oprócz ustaw prorodzinnych w resorcie pracy przygotowywana
36
Por.: A. Toffler, op.cit., s. 245.
U. Beck, op.cit., s. 184.
38
pb.pl Puls Biznesu: http://www.pb.pl, odczyt z dn. 6.09.2008.
39
Zob. D. Szelera, Szwedzka polityka rodzinna, „Problemy Polityki Społecznej. Studia i Dyskusje”
2004, nr 7, s. 54.
40
Obecny rządowy projekt przewiduje już od 1 stycznia 2009 r. dzielenie urlopów na część
obowiązkową (20 tygodni z dotychczasowego 18-tygodniowego w przypadku urodzenia 1 dziecka
oraz 31 – z 28 – w przypadku większej liczby dzieci) i od 2010 r. dobrowolną: po wykorzystaniu części
obowiązkowej: 2 tygodnie na 1 dziecko, 3 – poród mnogi. Ta pula ma być zwiększona od 2013 r.: 4 i 6
tygodni.
37
141
jest ustawa o urlopach dla młodych ojców. We Francji podobne rozwiązania
zadziałały, ale tam model państwa dbającego o rodzinę – jak wspomniałam – był
realizowany przez wiele lat. Korzystna sytuacja wynika z równości płci w rodzinie,
jak i poza nią.
W obecnie realizowanej polityce społecznej powinno zatem wziąć górę myślenie
o elastyczności ról, jakie odgrywane są w rodzinie. Oznacza to, że zarówno kobiety
i mężczyźni mogą decydować się na podejmowanie obowiązków opiekuńczych.
Jest to rola rządu, gdyż to rząd odpowiada za wizję i wreszcie realizację polityki
rodzinnej. Choć ostatecznie można podejść do zagadnienia w duchu libertarian,
którzy „w przeciwieństwie do moralizujących konserwatystów nie uważają, że rząd
powinien popierać tradycyjne formy rodziny. Powinien jedynie zaprzestać destrukcyjnego oddziaływania na rodzinę, a wtedy ludzie będą mogli tworzyć taki model
rodziny, jaki uznają za stosowny”41. Pytanie tylko, czy obserwowany niekiedy brak
woli, na przykład w Polsce, by doprowadzić do końca, to co w zamierzeniu miało
poprawić kondycję rodzin już istniejących i tych, które dopiero są w fazie projektu,
należy odczytać jako świadome poglądy libartariańskie, czy też jest wynikiem
zupełnie innych postaw.
KONKLUZJA
W charakterze konkluzji pozwolę sobie na krótkie podsumowanie powyższych
rozważań. Po pierwsze, zamysł opracowania niniejszego tekstu wziął się ze spostrzeżenia, że nie rozwiąże się problemu, stosując stare pojęcia do nowej sytuacji.
Po drugie – ale i w związku z poprzednim punktem – minęły czasy, kiedy politykę
społeczną i to, co wchodzi w jej zakres, można było realizować w oparciu o założenia, że osobiste zobowiązania należy zogniskować wokół instytucji małżeństwa.
W obliczu zaniku roli małżeństwa jako czynnika regulującego życie osobiste
i społeczne, rodzina obecnie jest pojmowana znacznie szerzej. Po trzecie, na zmiany
dotyczące modelu rodziny miały wpływ przeobrażenia, jakie dokonały się w społeczeństwie. Niewątpliwie duże znaczenie miała emancypacja kobiet, która –
co należy podkreślić – nie byłaby możliwa bez rozwoju demokracji. Od zakończenia II wojny światowej, a szczególnie od lat 70. XX w., obserwuje się wzrost
aktywności zawodowej kobiet. Początkowo decydował czynnik ekonomiczny, ale
z czasem względy demograficzne i technologiczne. W lata 70. XX w. zniesione
41
142
Katarzyna Zamorska
zostały inne ograniczenia lub przynajmniej poważnie nadwerężone. Takie kwestie,
jak niezależność ekonomiczna kobiet, nieślubne pochodzenie, coraz późniejszy
wiek zawierania małżeństw, zmiany w sferze rozrodczości wzbudzają, owszem,
ideologiczne spory, choć ich natężenie nie jest takie, jak dawniej. Po czwarte zatem,
proces liberalizacji i demokratyzacji rodziny będzie się pogłębiał i tu konserwatywna polityka może natrafić na zasadniczą przeszkodę.
SUMMARY
THE ARTICLE PRESENTED here describes an ongoing debate in, among other fields, contemporary social policy about the condition and current model of the family. It is demonstrated that while sources of change should be sought in the economic emancipation of
women, they are found most of all in the development of democracy, which does not tolerate any fixed division of roles. On the other side, various opinions in this dispute are the
reflection of relevant beliefs and values. The most representative of these are presented. An
important component of this discussion of the family are arguments for and against
a crisis in it. Finally, the last group of issues raised represents thoughts regarding institutional opportunities for support of and compensation for the family. This is an important
issue, in particular if social policy and what is within its scope are no longer conducted
solely on the basis of the assumption that personal commitments should focus on the
institution of marriage. The point is therefore the question of the role of social policy,
especially of family policy.
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
Michał Kubiak
EKONOMIA SPOŁECZNA
W POLITYCE PAŃSTWA
W OBLICZU ZWIĘKSZANIA KONKURENCYJNOŚCI gospodarczej oraz starzenia
się społeczeństw, w ostatniej dekadzie ubiegłego wieku w państwach europejskich
przeprowadzano reformy w polityce społecznej. Generalnie, modyfikacje te miały
na celu większe zmobilizowanie ludzi do pracy, a także propagowanie zwiększenia
stopnia własnej przezorności i odpowiedzialności w aspekcie bezpieczeństwa
socjalnego. Ta zmiana i współczesne podejście do rozwiązywania problemów
społecznych, określane jest krokiem w kierunku bardziej aktywizującego państwa
opiekuńczego czy aktywnej polityki społecznej1. Zakłada się ograniczenie działań
redystrybucyjnych przy jednoczesnym zwiększeniu działań aktywizujących oraz
rozwój przedsiębiorczości społecznej i zatrudnienia socjalnego oraz wspieranego.
Towarzyszą temu: decentralizacja i wzrost znaczenia samorządów oraz utrzymywanie równowagi finansów publicznych. Coraz większą rolę w polityce społecznej
przypisuje się też organizacjom pozarządowym.
Większość rządów państw wysoko rozwiniętych jest zgodnych co do znaczenia
tzw. aktywnego systemu socjalnego i roli państwa, które „stwarza możliwości”.
Niesie to za sobą poważne konsekwencje dla organizacji trzeciego sektora, od
których już nie tylko oczekuje się, że będą odgrywały większą rolę w udzielaniu
wsparcia i pomocy, ale także kładzie się nacisk na wzrost ich znaczenia w roli
pracodawcy lub umożliwiając wejście na rynek pracy poprzez „aktywny wolontariat”2. Takie też jest podłoże perspektywy, z której Komisja Europejska spogląda na
1
M. Rymsza, Aktywna polityka społeczna w teorii i praktyce, [w:] W stronę aktywnej polityki
społecznej, red. T. Kaźmierczak, M. Rymsza, Warszawa 2003, s. 19–24.
2
J. Lewis, Państwo i trzeci sektor w nowoczesnych państwach opiekuńczych: niezależność, instrumentalizacja, partnerstwo, [w:] Trzeci sektor dla zaawansowanych. Nowoczesne państwo i organizacje
144
Michał Kubiak
trzeci sektor, widząc w nim potencjalnego pracodawcę i usługodawcę, a taka
polityka ma wzmacniać także solidarność społeczną. Inkluzja – jako jej cel – ma
być urzeczywistniana przez aktywność na rynku pracy – jeśli nie na tym otwartym,
to w sektorze ekonomii społecznej. Generalnie więc polityka społeczna koncentruje
się w znacznej mierze wokół problematyki zatrudnienia i jest zorientowana na
aktywizację zawodową (welfare to work), której mają podlegać wszyscy potrzebujący wsparcia3.
Tym założeniom w pełni odpowiada wzrost roli organizacji pozarządowych
w polityce społecznej i budowanego na ich bazie sektora ekonomii społecznej.
Wskazuje się, że rozwój ekonomii społecznej spowodowany w szczególności
podkreślanymi wyżej problemami państwa opiekuńczego, ma być jednocześnie
szansą na ich rozwiązanie i dalszy rozwój. Dlatego przede wszystkim w wielu
państwach Unii Europejskiej poszukuje się nowych form włączania obywateli
w aktywność organizacji trzeciego sektora, w szczególności chodzi o zapewnianie
usług społecznych4. Skoro państwa okazują się coraz mniej wydolne w tej sferze,
organizacje stopniowo nabierają większego znaczenia w systemie polityki społecznej. Zgodnie z zasadą subsydiarności podmioty publiczne pozostają odpowiedzialne
za zaspokajanie wielu potrzeb np. w obszarze pomocy społecznej, jednak szeroko
rozwija się trend zlecania świadczenia usług organizacjom, wobec czego zadania
administracji publicznej koncentrują się w coraz większej mierze m.in. na wyborze
najbardziej efektywnych ekonomicznie i zapewniających najwyższą jakość realizatorów usług socjalnych.
W praktyce państwo dość niechętnie pozbywa się niektórych zadań, a stosunki
z organizacjami silnie uzależnionymi od środków publicznych nabierają często
charakteru podporządkowania i klientelizmu. Organizacje dość często stają się
niejako tanią siłą roboczą do wynajęcia. Proces ekonomizowania uzyskuje nowy
wymiar w kontekście modernizacji mechanizmów rządzenia. Systematycznie
odchodzi się od modelu administracji publicznej jako jedynego czy głównego
dostarczyciela usług społecznych. Propagowana jest zasada partnerstwa, której
pozarządowe – wybór tekstów, wyb. M. Mozga-Górecka, J. Herbst, J.J. Wygnański, Warszawa 2008,
s. 13–26.
3
M. Rymsza, op.cit., s. 30–31.
4
A. Giza-Poleszczuk, J. Hausner, Wprowadzenie – ekonomia społeczna i rozwój, [w:] Ekonomia
społeczna w Polsce: osiągnięcia, bariery rozwoju i potencjał w świetle wyników badań, red. A. Giza-Poleszczuk, J. Hausner, Warszawa 2008, s. 17.
Ekonomia społeczna w polityce państwa
145
koniecznym warunkiem jest integralność i suwerenność stron5. W tym kontekście
ekonomia społeczna staje się istotnym mechanizmem odzyskiwania suwerenności
przez organizacje, a ich ekonomizację uznaje się za „próbę wymknięcia się ze
swoistej pułapki zależności od administracji publicznej i filantropii, oznacza
bowiem szansę na zdobywanie środków na działania własne organizacji i odchodzenie od postawy wyciągniętej ręki”6. Nieco inny wymiar zyskuje także filantropia,
gdzie dobroczynność polega na inwestowaniu otrzymanych środków w celu uzyskania jak największych korzyści społecznych7.
Symptomatyczne jest, że współczesne państwa wysoko rozwinięte coraz częściej
doświadczają problemów związanych z prowadzeniem polityki społecznej. Z jednej strony, brak przyzwolenia na zwiększenie ciężarów podatkowych i składkowych;
z drugiej, nie można uzyskać politycznego wsparcia dla ograniczenia socjalnych
funkcji państwa8. Rządy borykają się więc z poważnymi dylematami, aspirując do
wyższego poziomu rozwoju społecznego, muszą wystrzegać się różnych antybodźców negatywnie wpływających na prowadzenie działalności gospodarczej, a z drugiej, ostrożnie podchodzić do kwestii rozwarstwienia społecznego i nie dopuszczać
do skrajnych nierówności.
Państwo społecznej gospodarki rynkowej zobowiązało się do konkretnych
działań w obszarze polityki społecznej, a więc zapewnienia takiego zakresu bezpieczeństwa socjalnego, jaki jest niezbędny dla utrzymania pokoju społecznego.
Marginalizacja dużych grup społecznych prowadzi do wypaczenia mechanizmów
rynkowych, utraty konkurencyjności przez gospodarkę i destabilizacji systemu
społecznego. Najprawdopodobniej jesteśmy świadkami pewnego rodzaju ewolucji
welfare state (opiekuńczego państwa), w kierunku welfare society (opiekuńczego
społeczeństwa). Poszukując modelu gospodarki społecznej zmierzamy do sytuacji,
w której nie ma uprawnień socjalnych bez równoczesnych zobowiązań jednostki.
Współcześnie akcentuje się coraz mocniej problematykę zatrudnienia, wcielając
w życie koncepcję „praca zamiast zasiłku”, która promuje aktywność i samodzielność, rozwijanie samopomocy, bez liczenia na wsparcie ze strony państwa.
Zatem polityka społeczna ulega przeformułowywaniu m.in. w celu zmniejszenia
(lub/i racjonalizowania) wydatków publicznych, co osiągane jest poprzez redukcję
kosztów związanych z usługami społecznymi. Równolegle zwiększa się ilość prze5
J.J. Wygnański, Ekonomizacja organizacji pozarządowych. Możliwość czy konieczność?, Warszawa
2008, s. 19.
6
Ibidem, s. 9.
7
Ibidem, s. 10.
8
Ibidem, s. 15.
146
Michał Kubiak
targów na świadczenie poszczególnych usług społecznych, co wspiera rozwój
organizacji ukierunkowanych bardziej na tworzenie stanowisk pracy. Organizacje
non-profit – pomimo iż są zarządzane prywatnie – mogą odgrywać funkcję redystrybucyjną, czyli wpływać na zmiany w dystrybucji zasobów i zarobków dokonywane przez wspólne działanie rynku i państwa. Organizacje te są często tworzone
po to, aby pomagać grupom społecznym w zaspokojeniu potrzeb, na które państwo
nie jest w stanie odpowiedzieć. Opierają one swoje działania na różnorodnych
zasobach (w tym wolontariat, darowizny), które nie są dostępne organizacjom
for-profit9. W tym sensie, te pierwsze mają niewątpliwą przewagę w stosunku do
przedsiębiorstw komercyjnych, dodatkowo – nie będąc zmuszone do uzyskiwania
zysku mogą przyjmować i realizować długookresowe strategie (nie są bowiem
poddane presji ekonomicznych oczekiwań właścicieli), a bazując na solidarności
i wzajemności nie muszą tworzyć tak skomplikowanych mechanizmów kontroli
i monitoringu, zastępując je zaufaniem i współodpowiedzialnością10.
Sukces idei aktywizacji społecznej przez zatrudnienie w sektorze non-profit
zależy w dużej mierze od stopnia rozwoju organizacji pozarządowych i roli, jaką
odrywają one w systemie społeczno-gospodarczym11. Sektor ten ma potencjalne
możliwości, aby pełnić misję w tworzenia nowych miejsc pracy dla szczególnych
kategorii osób, dostarczania usług socjalnych i pomnażania kapitału społecznego.
Na gruncie tak zorientowanej polityki społecznej, coraz większego znaczenia
w realizacji jej celów, nabiera idea i pojęcie społecznej ekonomii. Zaznaczyć należy,
że jest ono niezwykle pojemne, gdyż obejmuje instytucje, które uczestniczą w systemie gospodarczym, ale również kierują się poczuciem odpowiedzialności za
osoby i społeczności zaangażowane w różnego rodzaju przedsięwzięcia. Instytucje
te łączy to, że przy użyciu instrumentów ekonomicznych starają się przeciwdziałać
zjawiskom wykluczenia społecznego i działać na rzecz rozwoju społeczności
lokalnych. Dlatego można stwierdzić, że termin ekonomia społeczna odnosi się
w gruncie rzeczy raczej do pewnej specyficznej płaszczyzny działalności, niż do
ściśle określonego katalogu instytucji.
9
Zob.: C. Borzaga, Nowe trendy w sektorze non-profit w Europie: pojawienie się przedsiębiorstw
społecznych, [w:] Przedsiębiorstwo społeczne. Antologia kluczowych tekstów, wyb. J.J. Wygnański,
Warszawa 2008, s. 102–105.
10
X. Greffe, The Role of The Social Economy and Local Development, [w:] The Social Economy.
Buliding Inclusive Economies, Paris 2007, s. 91–117.
11
T. Michalak, J. Wilkin, Rynek, społeczeństwo obywatelskie, państwo a sytuacja grup zmarginalizowanych – ujęcie ekonomiczne (na przykładzie sytuacji w polskim rolnictwie), [w:] W stronę aktywnej
polityki…, op.cit., s. 44.
147
Należy podkreślić, że ekonomia społeczna kieruje się zasadą prymatu działania
na rzecz ludzi nad maksymalizacją zysku i orientacją na wspieranie działań
zbiorowych za pomocą środków ekonomicznych dla dobra wspólnego. Dlatego
też, gdy mowa jest o tym, że podmioty ekonomii społecznej „nie działają dla
zysku”, to powinno się mieć na myśli, iż jego wypracowanie nie jest ich celem
nadrzędnym. Jest nim natomiast tworzenie określonych wartości, więc jeśli pojawia się zysk, to jest on efektem wtórnym (nadwyżka może zostać użyta dla
realizacji celów społecznych, z których najważniejszym jest przeciwdziałanie
wykluczeniu społecznemu)12.
Jan Herbst13 uważa, że na ekonomię społeczną składa się w gruncie rzeczy ten
sam zbiór instytucji i działań, które opisuje się jako trzeci sektor. Jedynym istotnym
elementem różnicującym jest jednak akcent kładziony na ekonomiczny charakter
i znaczenie działań społecznych14. Cechy, jakie wyróżniają przedsięwzięcia ekonomii społecznej, to przede wszystkim wspomniany prymat celów społecznych nad
zyskiem ekonomicznym (przedkładanie służby członkom lub wspólnocie ponad
zysk), demokratyczny proces decyzyjny (zarządzanie partycypacyjne), dobrowolne
uczestnictwo oparte na wolontariacie, członkostwie i innych formach zaangażowania społecznego15. Ekonomia społeczna obejmuje zatem wszelkie rodzaje działalności gospodarczej prowadzonej przez przedsiębiorstwa, głównie spółdzielnie,
12
J. Hausner, Ekonomia społeczna jako sektor gospodarki, „Ekonomia Społeczna” 2007, nr 1, s. 9.
J. Herbst, Wstęp – pole przedsiębiorczości społecznej, [w:] Od trzeciego sektora do przedsiębiorczości społecznej – wyniki badań ekonomii społecznej w Polsce, red. J. Dąbrowska, Warszawa 2008,
s. 7.
14
Warto zaznaczyć tutaj różnice w rozumieniu pojęć sektor non-profit i ekonomia społeczna.
Generalnie podstawą pojęciową koncepcji non-profit jest zakaz dystrybucji zysków, co sprawia, że
jest ona szczególnie stosowana w przypadku stowarzyszeń pożytku publicznego. Natomiast koncepcja
ekonomii społecznej opiera się na myśli spółdzielczej, w której większy nacisk kładzie się na organizację pożytku wzajemnego oraz demokratyczną kontrolę nad celami i funkcjonowaniem organizacji,
zob.: J. Defourny, P. Develtere, Ekonomia społeczna: ogólnoświatowy trzeci sektor, [w:] Przedsiębiorstwo
społeczne. Antologia…, op.cit., s. 26.
15
Definicja przedsiębiorstwa społecznego zaproponowana w 1996 r. przez sieć badawczą EMES
zrzeszającą ekspertów z krajów UE odwołuje się do dziewięciu kryteriów uszeregowanych w dwóch
grupach. Do kryteriów ekonomicznych przedsiębiorczości społecznej należą: produkcja/sprzedawanie, autonomia instytucjonalna, ryzyko ekonomiczne, zatrudnienie płatnego personelu, natomiast
wśród kryteriów społecznych wyróżnia się: orientację na cele społeczne, oddolny charakter, udział
w decyzjach (nie oparty na wielkości udziałów), partycypacyjność oraz ograniczoną dystrybucję
zysków, C. Borzaga, J. Defourny, The Emergence Social Enterprice, London 2001, za: M. Aiken, Przedsiębiorstwo społeczne w ekonomii społecznej. Rozwiązania brytyjskie na tle tradycji europejskiej, „Trzeci
Sektor” 2005, nr 2, s. 67.
13
148
Michał Kubiak
stowarzyszenia i towarzystwa świadczeń wzajemnych, które w swoich normach
etycznych przestrzegają określonych zasad16.
Chociaż ekonomia społeczna ma dosyć długą tradycję, to twierdzi się, że jej
obecne odradzanie się jest pewnego rodzaju reakcją na neoliberalną politykę
gospodarczą ostatnich lat17. Ze względu na szereg problemów, z którymi borykają
się współczesne państwa – w tym bezrobocie, pojawiły się także obecnie inne
potrzeby do zaspokojenia, których nie potrafi ich zaspokoić ani rynek, ani wyłączna
i bezpośrednia interwencja publiczna18. Rządy coraz bardziej zdają sobie sprawę
z tego, że jest mnóstwo osób, które nie będą mogły być aktywne zawodowo na
wolnym rynku, choćby ze względu na wiek, gorszy stan zdrowia, niskie kwalifikacje, problemy z uzależnieniami itd. Dlatego jeśli społeczności lokalne mają się
rozwijać, a państwa zmierzać ku postępowi społecznemu, trzeba także tym „trudniejszym” osobom pomóc tworzyć adekwatne warunki i możliwości pracy, samorealizacji i rozwoju.
Ekonomia społeczna zdaje się oferować pewne sposoby rozwiązywania najbardziej palących kwestii socjalnych, jak choćby zmiana kwalifikacji zawodowych
i reintegracja ludzi, którzy zostali zmarginalizowani na rynku pracy19. Przedsiębiorstwa ekonomii społecznej mogą odgrywać istotną rolę w społecznym rozwoju
lokalnym, wykorzystując zasoby ludzkie, uzupełniając przy tym działania sektora
prywatnego i publicznego. Często przyczyniają się do zmniejszania zagrożenia
wykluczenia społecznego, co łagodzi napięcia i dysproporcje społeczne, a także
wzmacnia społeczeństwo obywatelskie.
Należy zgodzić się z Cezarym Miżejewskim, który twierdzi, że „ekonomia społeczna spełnia trzy ważne przesłanki, które mają istotne znaczenie w myśleniu
o nowej polityce społecznej. Po pierwsze, znakomicie wkomponowuje się w ideę
budowania demokracji uczestniczącej, poprzez nową wizję ładu społecznego oraz
integrację społeczności lokalnych. Po drugie, może stanowić istotny element
polityki wzrostu zatrudnienia, poprzez wypełnianie przestrzeni lokalnej w sferze
usług społecznych oraz umożliwienie zatrudnienia grup szczególnie zagrożonych
16
Zob.: J. Defourny, P. Develtere, op.cit., s. 25.
A. Giza-Poleszczuk, J. Hausner, Wprowadzenie – ekonomia społeczna i rozwój, [w:] Ekonomia
społeczna w Polsce…, op.cit., s. 14.
18
Zob.: J. Defourny, L. Favreau, J.-L. Laville, Zmagania z wykluczeniem społecznym w Europie.
Wprowadzenie do międzynarodowej ewaluacji, [w:] Przedsiębiorstwo społeczne. Antologia…, op.cit.,
s. 55–56.
19
J. Defourny, P. Develtere, op.cit., s. 31.
17
149
na rynku pracy. Po trzecie, stanowi również istotny instrument procesu integracji
społecznej (budowanie wspólnot opartych na solidarności)”20.
W związku tendencją wdrażania aktywnej polityki społecznej i rozwiązań
z zakresu ekonomii społecznej, także w Polsce uchwalono odpowiednie prawo,
które składa się na określony kształt polityki społecznej. Przyjęto odpowiednie
ustawy, które powstały we współpracy i często z inspiracji samych organizacji
pozarządowych. Najważniejsze znaczenie wśród nich mają: ustawa o działalności
pożytku publicznego i wolontariacie z 24 kwietnia 2003 r.21 (znowelizowana –
obowiązująca od 12 marca 2010 r.)22, ustawa o zatrudnieniu socjalnym z 13 czerwca
2003 r.23, ustawa o pomocy społecznej z 12 marca 2004 r., ustawa o promocji
zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z 20 kwietnia 2004 r.24 oraz ustawa o spółdzielniach socjalnych z 27 kwietnia 2006 roku25.
Prowadzenie podmiotów ekonomii społecznej przez organizacje społeczne
z pewnością ułatwia ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie
(UDPP)26, która uporządkowała pewne relacje i wprowadziła minimalny standard
współpracy samorządów terytorialnych z organizacjami pozarządowymi. Precyzuje
się w niej również kwestie finansowe, podstawowe formy i zasady współpracy,
a także istotne pojęcia (np. organizacja pozarządowa, pożytek publiczny, wolontariusz). Dzięki niej organizacje uzyskały m.in. możliwość prowadzenia odpłatnej
działalności nie dla zysku (odróżnianej od działalności gospodarczej). Działalnością pożytku publicznego jest działalność społecznie użyteczna, prowadzona przez
organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych określonych w ustawie (art. 3
ust. 1). Organizacjami pozarządowymi są osoby prawne i jednostki organizacyjne
oraz stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego (stosownie do ust. 2
art. 3.), niebędące jednostkami sektora finansów publicznych i niedziałające w celu
osiągnięcia zysku, osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej,
20
C. Miżejewski, Polityka państwa wobec sektora ekonomii społecznej, [w:] Raport Otwarcia
„Ekonomia Społeczna Teksty” 2006, nr 21, s. 5.
21
Dz.U. 2003, nr 96, poz. 873.
22
Ustawa z 22 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, Dz.U. 2010, nr 28, poz. 146.
23
Dz.U. 2003, nr 122, poz. 1143.
24
Dz.U. 2004, nr 99, poz. 1001.
25
Dz.U. 2006, nr 94, poz. 651.
26
Zob.: H. Izdebski, M. Małek, Formy prawne podejmowania i prowadzenia działalności służącej
realizacji celów społecznie użytecznych poza sektorem finansów publicznych, w szczególności w zakresie
aktywizacji osób bezrobotnych, w świetle idei ekonomii społecznej i obowiązującego stanu prawnego,
Warszawa 2005.
150
Michał Kubiak
w tym fundacje i stowarzyszenia. Według nowelizacji UDPP status organizacji
pożytku publicznego mogą uzyskać podmioty (m.in. organizacje pozarządowe,
spółki akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością), których celem nie jest
osiąganie zysku, całość dochodów przeznaczają na realizację celów statutowych
i nie rozdzielają zysku między swoich członków (udziałowców, akcjonariuszy,
pracowników). Jednocześnie muszą one prowadzić działalność pożytku publicznego na rzecz ogółu społeczności lub określonej grupy podmiotów (pod warunkiem, że grupa ta jest wyodrębniona ze względu na trudną sytuację życiową lub
materialną w stosunku do społeczeństwa). Mogą one prowadzić działalność gospodarczą jako dodatkową do działalności pożytku publicznego – na nią też przeznaczają ewentualną nadwyżkę przychodów (art. 20 pkt 1–4 UDPP). Istotne jest, że
znowelizowana ustawa zaostrza warunki, które spełniać musi podmiot ubiegający
się o status organizacji pożytku publicznego – przed rozpoczęciem starań o jego
uzyskanie – minimalny okres nieprzerwanego prowadzenia działalności takiego
podmiotu musi trwać dwa lata. Z kolei w odniesieniu do stowarzyszeń, dodatkowo
nakłada się wymóg, aby działalność pożytku publicznego nie była w ich przypadku
prowadzona wyłącznie na rzecz członków danego stowarzyszenia. Zmiany dotyczą
także spraw związanych z prowadzeniem działalności nieodpłatnej i odpłatnej
pożytku publicznego. „Działalnością nieodpłatną pożytku publicznego jest działalność prowadzona przez organizacje pozarządowe i podmioty uprawnione do
prowadzenia działalności pożytku publicznego, w sferze zadań publicznych, o której mowa w art. 4, za które pobierają one wynagrodzenia” (art. 7 UDPP). Natomiast
według art. 8 UDPP „działalnością odpłatną pożytku publicznego jest wykonywanie zadań należących do sfery zadań publicznych, w ramach realizacji celów statutowych, za którą organizacja pobiera wynagrodzenie”27. Należy zaznaczyć, że
przychód z tej działalności służyć ma wyłącznie prowadzeniu działalności pożytku
publicznego. Podmioty uzyskujące status organizacji pożytku publicznego otrzymują z tego tyłu określone przywileje, które dotyczą np. zwolnień podatkowych:
od podatku dochodowego osób prawnych, podatku od czynności cywilnoprawnych
czy z podatku od nieruchomości28.
27
Działalnością odpłatną pożytku publicznego jest również sprzedaż towarów lub usług wytworzonych lub świadczonych przez osoby bezpośrednio korzystające z działalności pożytku publicznego,
w szczególności w zakresie rehabilitacji oraz przystosowania do pracy zawodowej osób niepełnosprawnych oraz reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym,
a także sprzedaż przedmiotów darowizny na cele prowadzenia działalności pożytku publicznego.
28
Zgodnie z art. 17 ust. 1 pkt 14 ustawy z 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych
(Dz.U. 2002, nr 9, poz. 84 z późn. zm.) są one całkowicie zwolnione od podatku od nieruchomości
151
W kontekście rozwoju ekonomii społecznej UDPP wprowadziła pewne uregulowania, które mogą być wykorzystane do rozwoju trzeciego sektora, i co za tym idzie,
zwiększenia jego roli w ekonomii społecznej. Jednak w dużej mierze od samorządów
lokalnych zależy czy wykorzystają zapisy do wzmacniania sektora pozarządowego,
ponieważ mimo konstytucyjnej zasady pomocniczości, prawo nie nakłada na
samorządy obowiązku współpracy, a jedynie ją umożliwia i reguluje. Ze swojej
strony organizacje również muszą zabiegać o wykorzystanie stworzonych w tym
względzie możliwości29. Wejście organizacji w powszechnie stosowany w UE system
kontraktowania usług skutkuje – z punktu widzenia organizacji – stabilizacją
działalności i możliwością konsekwentnej realizacji celów statutowych, pozwala
na długofalowe planowanie rozwoju, umożliwia tworzenie stabilnych miejsc pracy
i zatrudnianie pracowników. Z drugiej jednak strony, przyczyniać się może do –
sygnalizowanego wcześniej – uzależnienia organizacji od jednego źródła finansowania, zmniejszenia elastyczności jej działania oraz zbiurokratyzowania.
Na bazie wyżej wymienionych i powiązanych ze sobą przepisów prawa zaczęły
powstawać w Polsce pierwsze podmioty tzw. „nowej ekonomii społecznej”30.
Zgodnie z rozróżnieniem przyjętym przez Jana Herbsta31, podmioty ekonomii
społecznej w Polsce, to należące do „tradycyjnej” ekonomii społecznej organizacje
pozarządowe (stowarzyszenia i fundacje), organizacje gospodarcze (otoczenie
biznesu) i spółdzielnie oraz podmioty „nowej” ekonomii społecznej, czyli instytucje powstałe w wyniku procesu „ekonomizowania się” trzeciego sektora, wskutek
stymulowanych przez państwo inicjatyw. Do tych ostatnich w Polsce zalicza się:
spółdzielnie socjalne, Centra Integracji Społecznej (CIS), Zakłady Aktywności
Zawodowej (ZAZ). Dla zrozumienia istoty nowej ekonomii społecznej należy
w części zajętej na prowadzenie nieodpłatnej statutowej działalności pożytku publicznego. Natomiast
wysokość stawek podatku od nieruchomości na nieruchomości zajęte przez organizacje pożytku
publicznego na prowadzenie odpłatnej działalności statutowej nie może być wyższa niż 0,32 zł m²
powierzchni – w przypadku gruntów i 6,01 zł od m² powierzchni użytkowej w przypadku budynków
lub ich części (art. 5 ust. 1 pkt 1c i 2e).
29
Istotne jest to, że prawo porządkuje kwestię kontraktowania usług, określając sposób powierzania zadań własnych samorządów podmiotom pozarządowym. Zlecenie usługi np. powinno być
poprzedzone jej standaryzacją (art. 12, pkt 2.1 UDPP), bez czego nie jest możliwe precyzyjne określenie wartości i jakości zlecanej usługi.
30
Do tzw. starej ekonomii społecznej w Polsce należą m.in.: spółdzielnie mieszkaniowe (5 tys.),
spółdzielnie pracy (1,3 tys.), spółdzielnie rolnicze (3,6 tys.) oraz banki spółdzielcze i spółdzielcze kasy
oszczędnościowo-kredytowe (ok. 800), dane Krajowej Rady Spółdzielczej za: Polski model ekonomii
społecznej. Rekomendacje dla rozwoju, red. P. Frączak, J.J. Wygnański, Warszawa 2008, s. 19.
31
J. Herbst, Kondycja sektora ekonomii społecznej w Polsce, Warszawa 2006.
152
Michał Kubiak
choćby w zarysie przedstawić charakterystykę tych specyficznych podmiotów,
powstających i funkcjonujących z pomocą administracji publicznej.
Spółdzielnie socjalne są wspólnym przedsiębiorstwem prowadzonym w oparciu
o osobistą pracę członków, działającymi na rzecz ich społecznej i zawodowej
integracji – mogą też prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na
rzecz społeczności lokalnej. Nie są one nastawione na generowanie zysku, ale na
powstawanie i utrzymanie miejsc pracy dla osób o niskich kwalifikacjach. Podmioty
te mają umożliwiać swoim członkom – zasadniczo osobom wykluczonym społecznie i dotkniętym przez los32 – powrót do życia społecznego i zawodowego. Należy
wskazać, że od 2009 r., na podstawie modyfikacji przepisów33, spółdzielnie socjalne
mogą być także zakładane przez organizacje pozarządowe, samorządy, a także
kościelne osoby prawne (pod warunkiem, że zatrudnią w niej co najmniej pięć
osób zagrożonych wykluczeniem społecznym). Nowelizacja zakłada też, że członkowie spółdzielni będą mogli być zatrudnieni nie tylko w formie spółdzielczej
umowy o pracę, ale także na podstawie innych umów. Starosta może członkom
spółdzielni opłacać z Funduszu Pracy składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe przez 24 miesiące od podstawy, jaką stanowi wynagrodzenie
członka spółdzielni, a kolejne 12 miesięcy – od kwoty minimalnego wynagrodzenia. Jednak refundacja składek jest uzależniona od tego, czy starosta dysponuje
wystarczającą ilością środków z Funduszu Pracy. Kolejną istotną zmianą jest
wprowadzenie możliwości zatrudniania członków spółdzielni, także w formie
innych umów cywilnoprawnych, a nie wyłącznie na podstawie spółdzielczej umowy
o pracę. Ma na to szczególne znaczenie na początku działalność spółdzielni, czy
też ze względu na sezonowy charakter prac wykonywanych przez członków spół32
Zgodnie z obowiązującymi przepisami spółdzielnie socjalne mogą założyć osoby wymienione
w art. 4 ustawy o spółdzielniach socjalnych: osoby bezrobotne w rozumieniu ustawy o promocji
zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; osoby (o których mowa w art. 1 ust. 2 pkt 1–4, 6–7 ustawy
z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym) bezdomne realizujące indywidualny program wychodzenia z bezdomności (w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej); uzależnieni od alkoholu
(po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego), uzależnieni od
narkotyków (po zakończeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej), chorzy
psychicznie (w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego), zwalniani z zakładów
karnych mających trudności w integracji ze środowiskiem (w rozumieniu przepisów o pomocy
społecznej), uchodźcy realizujący indywidualny program integracji (w rozumieniu przepisów
o pomocy społecznej), którzy podlegają wykluczeniu społecznemu, osoby niepełnosprawne (w rozumieniu ustawy z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych).
33
Ustawa z 7 maja 2009 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach socjalnych oraz zmianie niektórych
innych ustaw (Dz.U. nr 91, poz. 742).
153
dzielni. Przewiduje się również wsparcie spółdzielni socjalnej w formie dotacji,
pożyczki, doradztwa finansowego lub prawnego z budżetu państwa lub samorządu
oraz zwiększenie poziomu dotacji dla osoby bezrobotnej na założenie spółdzielni
socjalnej.
Spółdzielnie socjalne rejestrowane są w Krajowym Rejestrze Sądowym, gdzie
zwolnione są z opłaty rejestracyjnej. Zgodnie z art. 46 ust. 1 pkt 2 ustawy
z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy starosta
może przyznać ze środków Funduszu Pracy osobie zakładającej spółdzielnię
socjalną jednorazowo środki na podjęcie działalności gospodarczej (w wysokości
nie większej niż 3-krotność przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka
założyciela spółdzielni socjalnej oraz 2-krotności przeciętnego wynagrodzenia na
członka przystępującego do spółdzielni socjalnej po jej założeniu). Jednym
z warunków przyznania tych środków jest zabezpieczenie zwrotu otrzymanych
środków34. Spółdzielni socjalnej przysługuje zwolnienie z podatku dochodowego
od osób prawnych dochodów wydatkowanych w roku podatkowym na społeczną
i zawodową rehabilitację jej członków, w części nie zaliczonej do kosztów uzyskania przychodów. Spółdzielnie socjalne mogą prowadzić działalność pożytku
publicznego, ale nie mają możliwości ubiegania się o status organizacji pożytku
publicznego35.
Centra Integracji Społecznej powstają na mocy ustawy o zatrudnieniu socjalnym
z 2003 r., (w której po raz pierwszy pojawiło się pojęcie „wykluczenia społecznego”)36 i prowadzone są przez administrację samorządową (w ok. 50% przypadków),
przez organizacje pozarządowe (40%) oraz przez związki wyznaniowe (10%).
W CIS obowiązuje zasada realizacji indywidualnego programu zatrudnienia
socjalnego i przysługuje świadczenie integracyjne w wysokości 100% zasiłku dla
34
Zabezpieczenie to może przyjąć formę poręczenia, weksla z poręczeniem wekslowym (aval),
gwarancji bankowej, zastawu na prawach lub rzeczach, blokady rachunku bankowego lub aktu notarialnego o poddaniu się egzekucji przez dłużnika.
35
Zasadniczą przyczyną wykluczenia spółdzielni socjalnych z grupy podmiotów mających
możliwość starania się o status organizacji pożytku publicznego, jest zapis ustawy o spółdzielniach
socjalnych, według którego głównym przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest prowadzenie
przedsiębiorstwa. W związku z czym z definicji spółdzielnia socjalna nie może nie działać w celu
osiągnięcia zysku.
36
Zgodnie z zapisami ustawy – CIS są głównym elementem systemu, którego celem jest inkluzja
społeczna osób, które do tej pory nie mogły pełnić ról społecznych, a więc: bezdomnych, uzależnionych od alkoholu, narkotyków (i in.), chorych psychicznie, długotrwale bezrobotnych, zwalnianych
z zakładów karnych (mających trudności w integracji ze środowiskiem), uchodźców. Nowelizacja
ustawy (z 2007 r.), rozszerzyła krąg tych kategorii o osoby niepełnosprawne.
154
Michał Kubiak
bezrobotnych (szczególnie aktywnym uczestnikom zajęć można przyznać premię
integracyjną w wysokości 20% świadczenia). Urząd Marszałkowski przyznaje
środki na rozpoczęcie działalności (funkcjonowanie przez trzy miesiące) i doposażenie placówek (środki na to pochodzą z tzw. „kapslowego”). Mogą to być również
dotacje ze środków gminy (jeśli jest ku temu wola polityczna, ponieważ dofinansowanie CIS nie jest zadaniem własnym gminy), a także o dofinansowanie z Europejskiego Funduszu Społecznego. CIS mogą prowadzić działalność wytwórczą,
handlową, usługową oraz wytwórczą w rolnictwie. Działalność ta nie stanowi
jednak działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o działalności gospodarczej, chociaż CIS może także prowadzić działalność gospodarczą (lub odpłatną
nie dla zysku)37. Zgodnie z założeniami CIS mają przygotowywać osoby zagrożone
wykluczeniem do wejścia na otwarty rynek pracy, zatem zostały powołane głównie
z myślą o tzw. „trudnych” osobach dysponujących najniższymi kwalifikacjami.
W tym kontekście należy zwrócić uwagę na to, że sam profil beneficjentów ma
przemożny wpływ na efektywność tych instytucji i stawia je przed dylematem, czy
inwestować w tych „najlepszych” (potencjalnie większe szanse powodzenia), czy
w tych, którzy najbardziej potrzebują wsparcia. To z kolei przekłada się na rolę
CIS-ów w inicjowaniu spółdzielni socjalnych, mianowicie trudny profil uczestników zmniejsza szanse przetrwania zakładanych w perspektywie przez nich spółdzielni (i otwartym pozostaje pytanie, czy przez kilkanaście miesięcy uda się
przekazać/nabyć umiejętności zarządzania, funkcjonowania w grupie, podejmowania odpowiedzialności). Często z punktu widzenia kierownictwa CIS lepiej
przyuczyć ludzi do zawodu i wysłać do pracy (na wolnym rynku), niż wspierać ich
w zakładaniu spółdzielni socjalnych. Dodatkowym problemem może dla niektórych CIS okazać się to, że spółdzielnia socjalna założona przez byłych podopiecznych może okazać się konkurencyjna (względem macierzystego CIS), jeśli będzie
świadczyła takie same usługi.
Zakłady Aktywności Zawodowej są kolejną formą nowej ekonomii społecznej
w Polsce, dla których działalności podstawy prawne stworzyła ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych38 (uzupełniona właściwym rozporządzeniem39). Rehabilitacja ma na celu ułatwienie
osobie niepełnosprawnej uzyskanie i utrzymanie odpowiedniego zatrudnienia oraz
37
Zob.: M. Gumkowska, Centra Integracji Społecznej, [w:] Od trzeciego sektora, op.cit., s. 74–84.
Ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych, Dz.U. nr 123, poz. 776 z późn. zm.
39
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 21 stycznia 2000 r. w sprawie zakładów
aktywności zawodowej, Dz.U. nr 6, poz. 77 z późn. zm.
38
155
awansu zawodowego40. Realizacja tych założeń odbywa się m.in. poprzez przygotowanie zawodowe w odpowiednio przystosowanym i wyposażonym miejscu pracy.
ZAZ-y41 w szerokim zakresie pozwalają uwzględnić potrzeby niepełnosprawnych
pracowników, ale oprócz nich występują też inne formy zatrudniania i rehabilitacji zawodowej dla osób niepełnosprawnych, jak choćby warsztaty terapii zajęciowej
(WTZ)42, zakłady pracy chronionej (ZPCh)43, zatrudnienie wspierane (na wolnym
rynku pracy).
ZAZ-y tworzone są w celu zatrudnienia osób niepełnosprawnych zaliczonych
do znacznego i umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, są niejako łącznikiem
pomiędzy procesem rehabilitacji społecznej i zawodowej. W praktyce prowadzą
one różnego typu działalność (od usług gastronomicznych, cateringowych, poprzez
40
Art. 8 ust.1 ustawy z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu
osób niepełnosprawnych, Dz.U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.
41
ZAZ-y są tworzone przez powiat, gminę, fundację lub stowarzyszenie, którego celem statutowym jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych. Na podstawie ustawy
z 15 czerwca 2007 r. o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych oraz o zmianie niektórych innych ustaw, nastąpiła zmiana sposobu określania
wskaźnika zatrudnienia. Istotę zmiany stanowi możliwość zatrudniania w ZAZ osób zaliczanych do
umiarkowanego stopnia niepełnosprawności i wliczania ich do wskaźnika zatrudnienia. Status ZAZ
uzyskują podmioty, w których co najmniej 70% ogółu zatrudnionych będą stanowiły osoby niepełnosprawne, w szczególności skierowane do pracy przez Powiatowe Urzędy Pracy: zaliczone do
znacznego stopnia niepełnosprawności; zaliczone do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności,
u których stwierdzono autyzm, upośledzenie umysłowe lub chorobę psychiczną, w tym osób, w stosunku do których rada programowa warsztatów terapii zajęciowej zajęła stanowisko uzasadniające
podjęcie zatrudnienia i kontynuowanie rehabilitacji zawodowej w warunkach pracy chronionej.
Jednakże liczba osób niepełnosprawnych zaliczonych do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności
nie może przekroczyć 35% ogółu zatrudnionych.
42
WTZ są z założenia instytucją o przejściowym charakterze w drodze na rynek pracy, prowadzoną często na zlecenie przez organizacje pozarządowe. W ramach łączenia funkcji rehabilitacji
społecznej i zawodowej w WTZ rozwijane są umiejętności wykonywania czynności życia codziennego
oraz podstawowych i specjalistycznych umiejętności zawodowych (czas zajęć wynosi 7 godzin
dziennie). Biorący udział w warsztatach dostają wynagrodzenie w wysokości do 20% najniższego
wynagrodzenia, co ma przyczyniać się do rozwijania umiejętności zarządzania finansami
osobistymi.
43
Są one głównym miejscem pracy dla osób z lekką niepełnosprawnością. Warunkiem uzyskania
statusu ZPCh (oprócz prowadzenia działalności gospodarczej od co najmniej 1 roku) jest zatrudnianie
nie mniej niż 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy, osiąganie wskaźnika
zatrudnienia na poziomie nie mniej niż 40%, a w tym minimum 10% osób o znacznym lub umiarkowanym stopniu, albo co najmniej 30% niewidomych lub psychicznie chorych, lub upośledzonych
umysłowo, ustawa z 20 grudnia 2002 r., o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz o zmianie niektórych innych ustaw Dz.U. 2003, nr 7,
poz. 79.
156
Michał Kubiak
prowadzenie pensjonatów oraz działalność rolniczą), a środki na dofinansowanie
kosztów tworzenia i działania samorządy otrzymują z Państwowego Funduszu
Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). Od 1 lutego 2003 r. wprowadzono zasadę współfinansowania kosztów utworzenia i działania ZAZ-ów ze
środków PFRON, samorządu terytorialnego lub innych źródeł44. Podstawowym
warunkiem, jaki muszą spełniać potencjalni organizatorzy ZAZ-u, jest prowadzenie statutowej działalności w zakresie rehabilitacji zawodowej i społecznej. Decyzję
w sprawie przyznania statusu ZAZ wydaje wojewoda, do którego obowiązku należy
także prowadzenie stałego monitoringu działalności tych placówek. Podmiot
prowadzący ZAZ jest zwolniony z niektórych opłat i podatków, a środki z tego
uzyskane oraz wpływy z dochodu związanego z prowadzeniem działalności gospodarczej przekazuje na zakładowy fundusz aktywności45. Jako że katalog wydatków,
jakich mogą dokonywać, jest ściśle określony, wiele ZAZ-ów szuka innych źródeł
finansowania, np. uzyskując je z działalności gospodarczej, czy ubiegając się o środki
z Unii Europejskiej. Instytucje te tworzone są od podstaw ze środków publicznych
i otrzymują pomoc na prowadzenie swojej działalności – pomoc tego rodzaju
stanowi sto procent środków przeznaczanych na ten cel46. ZAZ jest pracodawcą
i podmiotem prowadzącym działalność gospodarczą, ale nie posiada (w przeciwieństwie np. do większości ZPCh) osobowości prawnej, stanowi natomiast
wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo jednostkę organizacyjną podmiotu,
który go powołał i który sam osobowość prawną posiada.
Funkcjonowanie podmiotów ekonomii społecznej z założenia ma przyczyniać
się do pomocy ludziom wykluczonym z różnych płaszczyzn życia, umożliwiając
aktywizację zawodową i inkluzję społeczną. Mając potencjał do wypracowywania
własnych środków, stają się one również niejako uzupełnieniem sektora pomocy
44
Art. 9 ust. 2 ustawy z 20 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej
oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz o zmianie niektórych innych ustaw Dz.U. 2003, nr 7,
poz. 79.
45
Z tego funduszu można przeznaczać środki na usprawnienie i dodatkowe oprzyrządowanie
miejsc pracy, zakup sprzętu i wyposażenia pomagającego osobie niepełnosprawnej w samodzielnym
życiu i uczestnictwie w życiu społecznym, pomoc w przygotowaniu osób niepełnosprawnych do pracy
poza zakładem, pomoc w przygotowaniu, budowie, remoncie i wyposażeniu różnych form mieszkalnictwa chronionego dla osób niepełnosprawnych, rekreację, uczestnictwo tych osób w życiu kulturalnym i in.
46
W zasadniczy sposób odróżnia to funkcjonowanie ZAZ od ZPCh, ponieważ w przypadku tych
drugich możemy co najwyżej mówić o ważnym elemencie wsparcia np. dofinansowanie wynagrodzeń
pracowników niepełnosprawnych, refundacja niektórych składek na ubezpieczenie społeczne, zwrot
kosztów wyposażenia lub przystosowania stanowiska pracy.
157
społecznej. Oczywiście ekonomia społeczna nie jest cudownym panaceum na
rozwiązanie wszystkich problemów społecznych, ale trudno przecenić możliwości,
jakie stwarza ona na tym trudnym gruncie, dając beneficjentom szansę na usamodzielnienie się.
Państwo wiąże duże nadzieje w związku z wcielaniem w życie aktywnej polityki
społecznej i rozwojem sektora ekonomii społecznej. Przejawy tego znajdują się
w istotnych dla polityki społecznej dokumentach. Strategię Polityki Społecznej na
lata 2007–201347 (jako towarzyszącą realizacji Narodowego Planu Rozwoju na lata
2007–2013) oparto na priorytetach pełnego zatrudnienia i spójności społecznej.
Społeczeństwo obywatelskie, w którym działają oddolnie organizacje społeczne,
uznaje się za najlepsze podłoże rozwoju demokracji, a koncepcję państwa aktywizującego, wzmocnienie odpowiedzialności jednostki i uzależnienie świadczeń
socjalnych od współdziałania – za właściwy kierunek rozwoju polityki społecznej.
Wyrazem tego stały się cele dotyczące m.in. rozwoju systemu kontraktów w pomocy społecznej, zatrudnienia socjalnego i spółdzielni socjalnych, towarzystw
ubezpieczeń wzajemnych oraz włączenie samorządów w tworzenie systemu
poręczeń i gwarancji dla powstających podmiotów (inicjatyw) ekonomii społecznej. Z tymi zapisami koresponduje Strategia Rozwoju Kraju na lata 2007–201548,
gdzie zawarto postulat kreowania tak aktywizującej, jak i ochronnej polityki
społecznej (z naciskiem na tę pierwszą). Podkreśla się ważność budowy społeczeństwa obywatelskiego poprzez aktywność obywatelską, opierającą się na dialogu
i współpracy, promując działalność trzeciego sektora i jak najszerszy jego udział
w życiu społecznym. Funkcjonowanie wspólnoty powinno być oparte o zasadę
subsydiarności i wzmocnić należy udział sektora ekonomii społecznej w procesie
zatrudnienia. Co oznacza, że należy wspierać i wzmacniać organizacje pozarządowe jako pracodawców oraz promować/rozwijać zatrudnienie socjalne i spółdzielczość socjalną.
W Krajowym Programie „Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna
2008–2010” również zapisano szereg kwestii dotyczących rozwoju instytucji ekonomii społecznej49, w ich ramach przewiduje się tworzenie instytucji wsparcia
47
Strategia Polityki Społecznej na lata 2007–2013, przyjęta przez Radę Ministrów 13 września
2005 r.
48
Strategia Rozwoju Kraju 2007–2015, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa listopad
2006.
49
Działanie 2.4.1. Rozwój ekonomii społecznej, Krajowy Program „Zabezpieczenie Społeczne
i Integracja Społeczna 2008–2010”, dokument przyjęty przez Radę Ministrów 16 grudnia 2008 r.,
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2008.
158
Michał Kubiak
podmiotów tej ekonomii, świadczących usługi prawne, księgowe, marketingowe,
doradztwa finansowego oraz promocję jej samej i zatrudnienia w tym sektorze.
Podkreślono znaczenie wspierania i rozwoju CIS-ów oraz ich efektywność
w ramach realizacji projektów z zakresu Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki
(PO KL), prognozując dalszy rozwój. W ramach wsparcia spółdzielni socjalnych
i zwiększenia dynamiki ich rozwoju zaplanowano przyjęcie nowelizacji ustawy
o spółdzielniach socjalnych50.
Krajowy Plan Działania na rzecz Zatrudnienia na lata 2009–201151 przewiduje
integrację zawodową osób wykluczonych i zagrożonych wykluczeniem społecznym
oraz realizację w ramach PO KL 2008–2013 projektu Zintegrowany system wsparcia zatrudnienia socjalnego i ekonomii społecznej. Zawarto w nim odniesienie do
rozwijania współpracy pomiędzy publicznymi służbami zatrudnienia oraz instytucjami pomocy społecznej, partnerami społecznymi i organizacjami pozarządowymi. Mocą Zarządzenia Prezesa Rady Ministrów nr 141 z 15 grudnia 2008 r.
powołano Zespół do spraw Rozwiązań Systemowych w Zakresie Ekonomii Społecznej, który ma m.in. przygotować projekt strategii rozwoju ekonomii społecznej,
opracować propozycje dotyczące rozwiązań prawno-instytucjonalnych i finansowych oraz projekt założeń systemu edukacji dla tej ekonomii. Koordynację prac
Zespołu, którego inauguracyjne posiedzenie odbyło się 13 marca 2009 r. zapewnia
Departament Pożytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Na
przestrzeni lat 2008–2011 realizowany jest projekt Partnerstwo na rzecz instytucjonalizacji ekonomii społecznej, którego celem jest przygotowanie podstaw strategicznych, programowych i finansowych dla rozwoju ekonomii społecznej. Działanie to
wpisuje się w cele strategiczne PO KL: zmniejszenie obszarów wykluczenia społecznego oraz wzmocnienia mechanizmów partnerstwa.
Współczesna polityka społeczna jest w znacznym stopniu zdecentralizowana,
odwołująca się do zasady pomocniczości i zorientowana jest na wzmacnianie
spójności społecznej. Społeczność lokalna ma być zarówno adresatem, jak i kre-
50
Wśród nowych rozwiązań planuje się złagodzenie proporcji pomiędzy osobami zagrożonymi
wykluczeniem społecznym a pozostałymi członkami spółdzielni do stanu 50 na 50, możliwość
tworzenia spółdzielni socjalnych przez jednostki samorządu terytorialnego i organizacje pozarządowe
oraz zwiększenie poziomu dotacji z Funduszu Pracy dla spółdzielni socjalnych, zwiększenie wsparcia
przy refundacji kosztów ubezpieczenia społecznego, jak również nowe rozwiązania dotyczące klauzul
społecznych w zamówieniach publicznych preferujące podmioty zatrudniające osoby wykluczone
społecznie.
51
Krajowy Plan Działania na rzecz Zatrudnienia na lata 2009–2011 (projekt), Ministerstwo Pracy
i Polityki Społecznej, Warszawa 2009.
159
atorem rozwiązań. Dobrze zorganizowana społeczność może bowiem dać swoim
członkom szanse uczestniczenia w gospodarczej wymianie, także tym, którzy mają
największe trudności na rynku pracy52.
Ekonomia społeczna propaguje specyficzne podejście poszczególnych osób
i instytucji do społecznej rzeczywistości. Dotyczy zarówno nastawienia do własnych
problemów, sposobu ich rozwiązywania, jak i celów, które stawia. Działania te
opierają się więc w dużej mierze na solidarności i współpracy, a także przedsiębiorczości oraz pomocniczości i solidarności. Skala i jej formy organizacyjne zależą
w dużym stopniu od przestrzeni społecznej, w której się ona rozwija – może
funkcjonować jedynie w środowisku, w którym ludzie angażują się we wspólne
przedsięwzięcia, umieją współdziałać i mają do siebie zaufanie umożliwiające
wspólne podejmowanie ryzyka. Tam gdzie inicjatywy obywatelskie istnieją i funkcjonują pozytywnie – znaczna ich część może przyjąć formę przedsiębiorczości
społecznej. Można wobec tego stwierdzić, że przedsięwzięcia ekonomii społecznej
bazują na kapitale społecznym i jednocześnie wytwarzają go53. Według Roberta
Putnama54 spontaniczne tworzenie się stowarzyszeń jest fundamentem dla nowoczesnego państwa demokratycznego, a kapitał społeczny opiera się na wzajemnym
zaufaniu, normach oraz sieci zaangażowania obywatelskiego, co ułatwia koordynację działań i więzi. Kluczowym w tym względzie elementem (dzięki któremu
Putnam przyczynił się do rozwoju pojęcia kapitału społecznego)55 jest zaufanie,
które ułatwia kooperację i redukuje koszty transakcyjne, co ma istotne znaczenie
nie tylko dla gospodarki, ale i efektywności rządzenia. Zaufanie ułatwia kooperację,
która z kolei umacnia dalsze zaufanie. W ten schemat znakomicie wpisuje się idea
ekonomii społecznej, w której na pierwszym planie stoi lokalna społeczność wykorzystująca bazę stowarzyszeń i instrumenty ekonomiczne dla podnoszenia jakości
życia56 do animacji jej podmiotów.
Analizując jednak pod tym względem sytuację w Polsce, należy stwierdzić, że
zasadniczym problemem jest ogólnie niski poziom kapitału społecznego, który
52
T. Kaźmierczak, M. Rymsza, Wprowadzenie, [w:] Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna, red.
T. Kaźmierczak, M. Rymsza, Warszawa 2007, s. 11.
53
P. Frączak, J.J. Wygnański, op.cit., s. 15.
54
R. Putnam, Budowanie sprawnej demokracji. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech,
Kraków 1995.
55
Zob.: A. Rymsza, Klasyczne koncepcje kapitału społecznego, [w:] W stronę aktywnej polityki…,
op.cit., s. 11.
56
160
Michał Kubiak
mierzy się najczęściej zaufaniem społecznym57. Twierdzi się, że ogromne rzesze
ludności są nadal zależne od państwa i oczekują jego bezpośredniej interwencji
w swoje życie, lecz jednocześnie tak państwu, jak i sobie nawzajem nie ufają58. Niska
jest także aktywność i partycypacja obywatelska – Bogna Wciórka uważa, że „coraz
więcej Polaków pozostaje poza sferą społeczeństwa obywatelskiego”59. Generalnie
maleje liczba osób deklarujących członkostwo w organizacjach pozarządowych,
ruchach społecznych lub religijnych (przyznaje się do niej zaledwie 13%, czyli
około 4 mln dorosłych Polaków)60. Tylko 4,5% Polaków deklaruje pracę na rzecz
organizacji pozarządowych, co oznacza, że jest to trzy razy mniej od średniej
europejskiej (13,6%). Najbardziej intensywnie zaangażowani w tym względzie
są obywatele państw skandynawskich, gdzie aż od 25% do 35% z nich deklaruje
pracę na rzecz jakiejś organizacji61. Jednak należy zwrócić uwagę na to, że rozwój
instytucji społeczeństwa obywatelskiego jest konsekwencją rozwoju systemu
demokratycznego oraz utrwalenia w systemie politycznym i społecznym procedur
demokratycznych, a w Polsce procesy te trwają relatywnie krótko w porównaniu
z zachodnimi państwami UE.
Organizacje trzeciego sektora mogą być postrzegane jako potencjalni pracodawcy, a dzięki kontraktom przyczyniać się do bardziej efektywnego gospodarowania środkami. Zatem podkreślić należy ekonomiczną rolę trzeciego sektora jako
usługodawcy alternatywnego wobec państwa oraz jego znaczenie jako części
fundamentów społeczeństwa obywatelskiego. Lecz na razie stosunkowo niewielu
obywateli w Polsce znajduje zatrudnienie w trzecim sektorze, ponieważ jest to
niespełna 1% ludności aktywnej zawodowo (podczas gdy np. w Holandii – 14%,
a w Irlandii – 10%). Same organizacje również jak na razie nie odgrywają znaczącej roli jako pracodawcy – w 2006 r. tylko 26% organizacji deklarowało, że zatrudnia płatny personel (niezależnie od formy zatrudnienia), a było to o 7 punktów
procentowych mniej niż w 2004 r. Sektor pozarządowy jest głównym miejscem
57
Przekonanie, że większości ludzi można ufać w Polsce wyrażało około 23,6% osób, podczas
gdy w Norwegii, Danii, Finlandii czy Szwecji odsetek ten kształtuje się w przedziale 77–66%, European
Social Survey, 2006/2007.
58
A. Giza-Poleszczuk, J. Hausner, op.cit., s. 28.
59
B. Wciórka, Zaufanie społeczne w latach 2002–2008, komunikat CBOS, Warszawa, luty 2008.
60
A. Baczko, M. Gumkowska, A. Ogrocka, Społeczny kontekst rozwoju ekonomii społecznej
w Polsce, [w:] Ekonomia społeczna w Polsce…, op.cit., s. 111; A. Baczko, A. Ogrocka, Społeczny kontekst
rozwoju ekonomii społecznej w Polsce w latach 2005–2007. Raport z badań, Stowarzyszenie Klon/Jawor,
Warszawa 2008, s. 61–73.
61
Zob.: Indeks społeczeństwa obywatelskiego 2007, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa
2008.
161
pracy dla około 75–80 tys. osób (bez względu na formę zatrudnienia), a dodatkowo,
na zasadzie umów cywilnoprawnych organizacje zatrudniają rocznie około 200
tys. osób62.
Nie wszystkie organizacje pozarządowe stają się podmiotami ekonomii społecznej, stają się nimi wówczas, gdy prowadzą działalność gospodarczą lub przedsiębiorstwo społeczne, zatrudniają ludzi i podejmują ryzyko ekonomiczne. Niewątpliwie mogą i będą powstawać przedsięwzięcia ekonomii społecznej, ale ogromna
większość z nich będzie się opierać – przynajmniej w fazie rozwoju – na pomocy
samorządu lokalnego, który organizacje pozarządowe traktuje jako naturalnego
partnera63. Generalnie podmioty ekonomii społecznej dopiero stawiają w Polsce
pierwsze kroki w formowaniu swojej zdolności do prowadzenia działalności
gospodarczej. Zwraca się uwagę na to, że są nastawione sceptycznie wobec podejmowania ryzyka i prezentują raczej zachowawcze postawy wobec pomnażania
posiadanych zasobów finansowych64, a także w niewielkiej skali prowadzą działalność gospodarczą65. Do ekonomizacji organizacje pozarządowe podchodzą bardzo
ostrożnie (80% nie miało tego w planach, a tylko 5% chciało zmienić stan rzeczy)
i jak na razie mamy do czynienia nie tyle ze wzrostem liczby ekonomizujących się
organizacji, ile ze zwiększeniem skali ekonomizacji tych, które już w ten sposób
działają66.
Jednym z celów działań z zakresu ekonomii społecznej jest aktywizowanie osób
zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz włączanie już wykluczonych do życia
w społeczności. W dziedzinie rynku pracy i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, przedsiębiorstwa społeczne zajmują się m.in. podnoszeniem szans na
62
M. Gumkowska, J. Herbst, Organizacje pozarządowe, [w:] J. Dąbrowska, op.cit., s. 22–23.
60% organizacji postrzega samorząd jako jedną z najważniejszych dla siebie instytucji, A. Jachimowicz, Samorząd terytorialny i organizacje pozarządowe – partnerzy w rozwoju ekonomii społecznej?, [w:] Ekonomia społeczna w Polsce…, op.cit., s. 180–181.
64
W 2003 r. około 3,5% organizacji inwestowało w działalność gospodarczą, a tylko 0,8% próbowało pomnażać posiadany kapitał poprzez zakup akcji, obligacji czy innych papierów wartościowych, zob.: A. Rymsza, Bariery rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce w świetle kultury organizacyjnej III sektora, [w:] Raport otwarcia projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii
społecznej”, Warszawa 2006, s. 9.
65
W 2004 r. 16% organizacji pozarządowych deklarowało prowadzenie działalności gospodarczej,
podczas gdy w 2006 r. było to już tylko 8%, T. Zagrodzka, Zarządzanie finansami w organizacjach
pozarządowych – nowe wyzwania, [w:] Raport Otwarcia „Ekonomia Społeczna Teksty” 2006, nr 33,
s. 7.
66
Tylko 7% organizacji uzyskuje środki z działalności gospodarczej, a nieco ponad 9% z działalności odpłatnej nie dla zysku (dla pokrywania kosztów), zob.: J.J. Wygnański, Ekonomizacja organizacji…, s. 48–49, 50–52.
63
162
Michał Kubiak
rynku pracy, a także wspomaganiem i tworzeniem miejsc pracy dla szczególnych
kategorii osób, które nie są w stanie samodzielnie odnaleźć się na otwartym rynku
pracy i na nim funkcjonować, których zatrudnienie wymaga wsparcia. Dlatego
współczesna ekonomia społeczna w pewnej przynajmniej mierze musi opierać się
na środkach publicznych, przy czym chodzi głównie o te na rozwój infrastruktury
(np. dla placówek wsparcia), instrumenty finansowe (kredyt/pożyczka/poręczenie),
związane z uruchamianiem i prowadzeniem działalności, a także na wyrównywanie szans przedsiębiorstw w związku z zatrudnianiem specyficznych grup osób (np.
dofinansowanie stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych). Wsparcie publiczne
może mieć także formę zlecania zadań publicznych67.
Coraz częściej okazuje się, że podjęcie działań systemowych integracji społecznej i zawodowej na wzór podmiotów ekonomii społecznej może stać się skuteczną
metodą rozwiązywania problemów ubóstwa i bezrobocia oraz „wzmocnienia”
lokalnych społeczności. Jest to przede wszystkim szansa dla ludzi wykluczonych,
odrzuconych, długotrwale bezrobotnych, często o roszczeniowym nastawieniu,
którzy niejednokrotnie mają niskie poczucie wartości i małą wiarę we własne
możliwości. W związku z tym, preludium do ich aktywizacji staje się praca wraz ze
specjalistami nad pokonaniem ograniczających ich barier psychologicznych,
mentalnych i organizacyjnych. Najpierw bowiem musi nastąpić integracja społeczna, bez której nie dojdzie do integracji zawodowej. Natomiast zaangażowanie
ludzi do rozwiązywania własnych problemów – czyli udzielanie pomocy – zamiast
„ubezwłasnowalniającej” opieki, skłania ich samych do wykazania swoich umiejętności, chęci, potencjału i zaangażowania, co stanowi wyraz nowoczesnej polityki
społecznej. Zatem istotną funkcją ekonomii społecznej jest misja wprowadzania na
rynek pracy osób, które mają trudności z odnalezieniem się na nim. Istnieją grupy,
które ze względu na różnego rodzaju problemy powinny otrzymać wsparcie na
rynku pracy.
Tam gdzie przedsiębiorstwa społeczne wywodzą się z silnych organizacji pozarządowych i znajdują wsparcie partnerów, funkcjonują sprawnie i są stabilne
finansowo68. Jednak inicjatywa przedsiębiorstwa społecznego musi wyjść od grup
czy organizacji gotowych podjąć ryzyko ekonomiczne w imię realizacji ważnych
celów społecznych. Musi ona spotkać się ze wsparciem władz samorządowych,
gotowych na współpracę (np. zlecenia na wykonywanie usług publicznych czy
67
A. Giza-Poleszczuk, Badania nad rozwojem ekonomii społecznej w Polsce, [w:] Ekonomia społeczna w Polsce…, op.cit., s. 35–36.
68
163
bezpośrednie wsparcie finansowe), a także zyskać zrozumienie u potencjalnych
konsumentów i konkurentów69.
W kontekście niższego poziomu dynamiki gospodarczej, wzrastającego bezrobocia i wykluczenia społecznego sektor ekonomii społecznej – w założeniu polityki
państwa – odgrywać ma znacznie większą niż dotychczas rolę. Stworzenie możliwości powoływania podmiotów ekonomii społecznej oraz wspierania przedsiębiorstw
społecznych wyraźnie pokazują, iż ta forma będzie nabierała na znaczeniu i wykorzystywana będzie w celu realizacji zasad aktywnej polityki rynku pracy oraz integracji społecznej. Jednak spełnienie pokładanych w tym sektorze nadziei uzależnione
jest przede wszystkim od umiejętności i determinacji organizacji oraz współdziałania z nimi instytucji administracji państwowej różnych szczebli. Sprawą otwartą
pozostaje czy nowa ekonomia społeczna okaże się odpowiednią reakcją i pewnego
rodzaju alternatywą wobec niezdolności zarówno rynku, jak i państwa do efektywnego rozwiązywania problemu bezrobocia i innych kwestii socjalnych.
SUMMARY
EUROPE IS TURNING toward the idea of social cohesion, which can be considered an
updated version of solidarity and was constructed in direct response to the problem of
social exclusion. Social cohesion implies a thorough reconstruction (but not a deconstruction) of Europe’s welfare states, or in other words – as some prefer to say – the European
social model. In the European Union, in the broadly understood social sphere, the core of
the social cohesion policy is “active social policy”. Programmes that are organised in the
framework of “active social policy” are designed to stimulate beneficiaries, provide specified
goods and services, and increase the level of participation in social life and economic
exchange. Undoubtedly, one of the fundamental measures of social cohesion is the strength
and character of local social ties. Contemporary social policy is in large part decentralised
and thus based on the principle of state subsidiarity that is oriented toward strengthening
social cohesion “at the bottom level”. In the transition from the welfare state to welfare
society, the social economy takes on a particular meaning. The social economy as a set of
tools that increase the participation of people marginalized by the labour market and
members of neglected local communities in both economic activity and social life. The
social economy is a space for realising programmes that promote active social policy. The
social economy is a social movement that should lead to a new vision for Poland’s devolpment is also a way of involving the third sector in Poland’s economie development. Social
economy has been accepted as an innovative and practical solution to the problem unem-
69
Ibidem, s. 34. 164
Michał Kubiak
ployment into the European Union, gives a chance to change the status quo, being one of
the most effective ways to activate the long-term unemployed. Social economy institutions
offer creative approaches to maintaining financial self-sufficency while fulfing a cleary
definined social mission. In Poland in recent years interest in the social economy has clearly
increased. Social enterprise initiatives have been launched by numerous non-governmental organisations. Information about many newly established social enterprises, especially
social cooperatives, have appeared in the media. This new wave of interest in the social
economy is linked to the perception of both policy-makers and public opinion regarding
the necessity for reorienting social policy toward activating forms of social support, in place
of protective activities. One element of the debate about the new wave of the social economy
that is taking place in Poland is a focus on new members in the sector, such as: social
cooperatives, not-for-profit companies and non-governmental organisations.
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
Maja Chacińska
EUROREGION BAŁTYK NA TLE INNYCH
EUROREGIONÓW NA GRANICACH SZWECJI
WSTĘP
NINIEJSZY ARTYKUŁ MA na celu przedstawienie porównania euroregionów
i stowarzyszeń gmin o charakterze euroregionalnym, działających na granicach
Szwecji z najmłodszą tego typu organizacją z udziałem Szwecji – Euroregionem
Bałtyk. Porównanie obejmuje struktury, działalność i uwarunkowania współpracy
transgranicznej Euroregionu Bałtyk na tle pozostałych euroregionów na granicach
Szwecji. Przedstawiając działalność projektową euroregionów przyjęto cezurę lat
1998–2006. 1998 jest rokiem powstania Euroregionu Bałtyk, natomiast 2006 rok
stanowił zamknięcie okresu wydatkowania środków Phare. Autorka nie znalazła
opracowania statystycznego czy geograficznego dotyczącego euroregionów na
granicach Szwecji podobnego do tych, które istnieją dla euroregionów na granicach Polski i korzystała z materiałów udostępnionych przez pracowników euroregionów skandynawskich (protokoły, raporty i strategie), stron internetowych
euroregionów i informacji uzyskanych podczas wywiadów z pracownikami tych
organizacji.
Systemy polityczne państw nordyckich, egalitaryzm cechujący każdą dziedzinę
życia społecznego w Skandynawii i wpływający na duże zaangażowanie obywateli
w różne formy demokracji sprzyjał powstawaniu działań oddolnych, do których
można zaliczyć euroregiony i inne stowarzyszenia współpracy transgranicznej.
Pierwsza instytucja współpracy transgraniczej o charakterze dzisiejszych euroregionów powstała w rezultacie inicjatyw gminnych z udziałem państwa skandynawskiego: w 1958 r. 100 gmin duńskich i niemieckich stworzyło Euroregio (od którego
pochodzi nazwa „euroregion”). Krokiem ułatwiającym tworzenie tego typu organizacji było wprowadzenie w latach 70. i 80. XX w. przez rządy państw europejskich
166
Maja Chacińska
polityki regionalizacji, mającej między innymi na celu zmniejszanie różnic pomiędzy poszczególnymi obszarami.
Obecnie według Stowarzyszenia Europejskich Regionów Granicznych (Association of European Border Regions)1 na kontynencie istnieje 185 stowarzyszeń
współpracy transgranicznej (cross-border cooperation areas – CBC), z czego około
70 oficjalnie uważa się za euroregiony. Na działalność tego typu stowarzyszeń
Komisja Europejska wydaje około 700 mln euro rocznie2.
Współpraca euroregionalna jest w artykule definiowana jako szczególna forma
współpracy transgranicznej w ramach euroregionu rozumianego geograficznie,
jako szczególna odmiana regionu transgranicznego wyróżniająca się najwyższym
stopniem instytucjonalizacji struktur współpracy transgranicznej3, a prawno-instytucjonalnie jako:
1) dobrowolna wspólnota interesów jednostek terytorialnych, która nie ma
osobowości prawnej w rozumieniu krajów uczestniczących;
2) lokalna instytucjonalizacja współpracy transgranicznej z pełnym uznaniem
granic państwowych i praw obowiązujących w krajach uczestniczących
w tworzeniu danego euroregionu;
3) formalna struktura współpracy transgranicznej skupiająca przedstawicieli
szczebla lokalnego i regionalnego, a także w uzasadnionych przypadkach
partnerów gospodarczych i społecznych4.
Regiony szwedzkie należą do dziesięciu euroregionów i dwóch stowarzyszeń
gmin niebędących formalnie euroregionami, ale jako takie funkcjonujących
(Archipelag i Komitet Öresund). Są to następujące euroregiony i stowarzyszenia
regionów:
1
Członkowie AEBR, na: www.aebr.net, odczyt z dn. 09.11.2008.
Dane pochodzą z oficjalnej witryny Komisji Europejskiej: www.ec.europa.eu, odczyt z dn.
15.04.2008.
3
Euroregiony na granicach Polski 2003, red. E. Małecka, Wrocław 2004, s. 17 oraz T. Borys,
Z. Panasiewicz, Współpraca transgraniczna w Polsce – efekty i możliwości współpracy strony polskiej
na przykładzie Euroregionu Neisse-Nisa-Nysa, Jelenia Góra 1996, s. 12.
4
Ibidem, a także Praktyczny przewodnik współpracy transgranicznej, European Comission,
Gronau–Bruksela 1997.
2
Euroregion Bałtyk na tle innych euroregionów na granicach Szwecji
167
Tabela 1. Euroregiony na granicach Szwecji
Lp
Nazwa PL/ENG/Lokalna
1
Euroregion Archipelag
Archipelago Committee
Skärgården
2
Rok założenia
Kraje członkowskie
Liczba
ludności
1978
Finlandia,
Wyspy Alandzkie
Szwecja
73 000
Euroregion ARKO
ARKO Euroregion
Arvika/Konsvinger
1978 (1967)
Norwegia, Szwecja
115 852
3
Euroregion Bałtyk
Euroregion Baltic
1998
Dania, Litwa,
Łotwa,* Polska,
Rosja, Szwecja
5,9 mln
4
Rada Morza Barentsa
Barents Euro-Arctic Council
Barentsrådet
1993
Finlandia, Norwegia,
Rosja, Szwecja
5,9 mln
6
Komitet Środkowo-Północny
Central North Committee
Mittnordenkommittén
Szwecja
1,5 mln
7
Euroregion Kvarken-Mittskandia
Kvarken council
Kvarkenrådet
Szwecja
838 500
8
Rada Północnego Kalotte
North Calotte Council
Nordkalottrådet/Pohjoiskalotin
neuvosto
Szwecja
900 500
9
Euroregion Østfold-Bahusia/Dalia
Østfold-Bohuslän/Dalsland
– Gränskomitten
Border Committee
1980
Norwegia, Szwecja
348 000
10
Euroregion Pomerania
1995
Niemcy, Polska,
Szwecja
3,5 mln
11
12
Rada Doliny Tornio
Tornio River Valley Council
Tornedalsrådet
Komitet Öresund
Öresund Committee
Öresundkomiteen
1977 (1978
wg strony
internetowej)
1972
1971 (1967
wg strony
internetowej)
1987 (1923)
1993
Szwecja
Dania, Szwecja
* Łotwa wystąpiła z ERB w 2006 r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wykazu Komisji Europejskiej.
77 461
3,5 mln
168
Maja Chacińska
EUROREGION BAŁTYK: POWSTANIE, UMOWA, STATUT
Prace nad utworzeniem Euroregionu Bałtyk (początkowo miał nazywać się
„Jantar”) rozpoczęto z inicjatywy władz miasta Elbląg na konferencji w Malborku,
która miała miejsce w dniach 28.02.–01.03.1997 r. Jeszcze w tym samym roku,
17 listopada, odbyło się zebranie założycielskie Stowarzyszenia Gmin RP Euroregion Bałtyk. Zgromadzeni przedstawiciele 53 gmin z dawnych województw
elbląskiego, gdańskiego, słupskiego i olsztyńskiego przyjęli Statut Stowarzyszenia.
22 lutego 1998 r. na mocy umowy podpisanej na zamku w Malborku pomiędzy
dziewięcioma regionami Danii, Litwy, Łotwy, Polski, Rosji i Szwecji utworzono
Euroregion Bałtyk (ERB). Euroregion nie posiada osobowości prawnej na poziomie
międzynarodowym. W 2006 r. zmniejszyła się liczba państw członkowskich ERB.
30 marca 2006 r. na posiedzeniu Rady Euroregionu w Kaliningradzie przychylono
się do prośby strony łotewskiej o wystąpienie ze stowarzyszenia. Rada Regionu
Kurzeme przedstawiła następujące powody wystąpienia: niewystarczające zasoby
ludzkie do prowadzenia współpracy, reforma administracyjna na Łotwie oraz fakt,
że Łotwa pozostaje poza unijnym programem południowego Bałtyku (CBC)5.
Obowiązujący tekst umowy o utworzeniu Euroregionu Bałtyk został podpisany
w Malborku 22 lutego 1998 r., natomiast 15 lutego 1999 r. w tekście umowy zostały
wprowadzone poprawki i wtedy przybrał on kształt ostateczny. W umowie przedstawiono strony i obszar działania Euroregionu. Dokument ustala też kwestie
formalne związane wypowiedzeniem umowy i przystępowaniem Euroregionu do
innych organizacji. Umowa podaje oficjalne języki organizacji jako angielski
i rosyjski (prowadzenie obrad, sporządzanie dokumentów)6.
Statut ERB został przyjęty na konferencji w Malborku w 1998 r. Pierwsze
poprawki wprowadzono w Liepaji w 2001 r., a kształt obecny tekst przyjął po
poprawkach dokonanych w 2004 r. w Elblągu7. W obecnej wersji Statut liczy sobie
cztery rozdziały. W Statucie przede wszystkim szczegółowo opisano cele euroregionu oraz sposoby ich realizacji. Ustalono też formy i (ogólnie) sposoby finansowania współpracy. W dokumencie omówiono też prawa i obowiązki stron oraz
ustalono kształt władz ERB, sposób ich powoływania i działania oraz zakres obo5
„Sprawozdanie z działalności Stowarzyszenia Gmin RP Euroregion Bałtyk za okres 1.01.2006–
–30.12.2006”, na: oficjalna polska witryna Euroregionu Bałtyk, www.eurobalt.org.pl, odczyt z dn.
12.12.2008.
6
„Umowa o utworzeniu Euroregionu Bałtyk”, Malbork 22 lutego 1998, www.eurobalt.org.pl, op.
cit.
7
Statut Euroregionu ‘Bałtyk’, Malbork 1998, poprawiony, Elbląg 2004, s. 2.
169
wiązków. Statut reguluje również sposób przepływu dokumentów między poszczególnymi organami organizacji8.
Euroregion Bałtyk jest więc najmłodszym euroregionem na granicach Szwecji.
Współpraca najstarszych euroregionów „szwedzkich” sięga bowiem już lat 70.,
a Rada Doliny Tornio szczyci się faktem, że niesformalizowana współpraca transgraniczna w tym regionie zaczęła się już w 1923 r., a w 1941 r. została po raz
pierwszy sformalizowana jako Stowarzyszenie Gmin Doliny Tornio9. Należy przy
tym zauważyć, że euroregiony mające na swym koncie tak długą współpracę to
przede wszystkim euroregiony czysto skandynawskie, w których współpracują ze
sobą 2–3 państwa nordyckie. Euroregiony, do których należą regiony państw
dawnego bloku wschodniego czy Rosji powstały dopiero po 1989 roku (Rada
Morza Barentsa, Pomerania).
Euroregion Bałtyk jest też, obok Rady Morza Barentsa, najliczniejszym z euroregionów (prawie 6 milionów ludzi). ERB w momencie powstania (do chwili
wystąpienia Łotwy w 2006 r.) miał również największą liczbę państw członkowskich
ze wszystkich euroregionów „szwedzkich”.
W tym kontekście inne euroregiony w granicach Szwecji są zwykle mało liczne
zarówno pod względem liczby mieszkańców, jak i liczby państw członkowskich.
Z Euroregionem Bałtyk może równać się tylko obszar współpracy Rady Morza
Barentsa. Jeżeli jednak pod uwagę weźmiemy „euroregionalny”, czyli lokalny wymiar
Rady (współpraca na poziomie gmin norweskich, szwedzkich, rosyjskich i fińskich),
na tym szczeblu nie jest to organizacja tak liczna. Najliczniejszymi z innych euroregionów na granicach Szwecji są: Euroregion Pomerania i współpraca w regionie
Öresund, w obu wypadkach jest to około 3,5 miliona mieszkańców.
STRUKTURA ORGANIZACYJNA EUROREGIONU BAŁTYK
I POZOSTAŁYCH EUROREGIONÓW NA GRANICACH SZWECJI
Najważniejszym organem administracyjnym Euroregionu Bałtyk jest Rada. To
ona wybiera Prezydium i Prezydenta (na kadencję roczną). W skład Rady może
wejść do 8 przedstawicieli z każdego kraju, których desygnuje i odwołuje dany kraj
(od tego zależy długość kadencji członków). Posiedzenia Rady odbywają się przy-
8
9
Ibidem.
Korespondencja z pracownikiem Rady Peterem Hagströmem z dnia 31.03.2006.
170
Maja Chacińska
najmniej dwa razy w roku10. Rada zatwierdza uchwały, sprawozdania i raporty, plany
finansowe i plany działania dla wspólnych projektów i programów, a także inicjuje
i decyduje o zmianach w statucie i Umowie ERB. Posiedzenia Rady odbywają się
zwykle w kraju prezydenta i prowadzone są w językach angielskim i rosyjskim11.
Prezydium składa się obecnie z czterech członków, po jednym z każdego kraju. Są to
politycy najważniejszych organów na szczeblach regionalnych. Prezydium powołuje
grupy robocze. Do zadań Prezydium należy przygotowywanie i realizacja uchwał
Rady, a także przyjmowanie rocznych sprawozdań z pracy prezydenta i grup roboczych12. Grupy robocze są powoływane przez Prezydium na rok (chyba że kadencja
zostanie skrócona lub przedłużona przez przewodniczącego).
We wszystkich pozostałych omawianych euroregionach na granicach Szwecji,
prócz Rady Morza Barentsa, struktura władz jest do siebie podobna. Składają się
one z organu decyzyjnego (zwykle Rady lub Komitetu) oraz organu wykonawczego.
Większość euroregionów wyodrębnia też grupy robocze: stałe zajmujące się problematyką stale aktualną dla danego euroregionu i/lub powoływane w razie
potrzeby, na przykład w trakcie realizacji projektu. We wszystkich przypadkach do
władz euroregionów są wybierani lub wyznaczani politycy regionalni. Często są to
burmistrzowie lub radni. Wybór ten odbywa się na poziomie regionalnym.
Nieco inną strukturą wyróżnia się współpraca dwóch euroregionów Kvarken
i Mittskandia. W Komitecie Sterującym znajdują się reprezentanci regionów członkowskich oraz różnych instytucji publicznych i organizacji. Rządy krajów (Szwecja,
Finlandia, Norwegia) decydują, jakie to są instytucje i organizacje i ile miejsc otrzymują w Komitecie. W ten sposób rządy chcą mieć kontrolę nad tym, aby w Komitecie była reprezentacja odpowiednich podmiotów oraz, aby reprezentacja kobiet
i mężczyzn była zgodna z obowiązującymi przepisami skandynawskimi.
Struktura organizacyjna jest najbardziej rozbudowana we współpracy Regionu
Morza Barentsa, która ma miejsce na czterech poziomach: współpraca rządowa
(Rada Morza Barentsa) obejmująca pięć krajów skandynawskich, Rosję i Komisję
Europejską, współpraca regionalna (Rada Regionalna), współpraca rdzennej ludności oraz współpraca przedsiębiorstw, gmin i społeczności lokalnych.
Można więc stwierdzić, że za wyjątkiem Rady Morza Barentsa i współpracy
Kvarken-Mittskandia euroregiony szwedzkie realizują klasyczny model samorzą10
Struktura organizacyjna ERB, na oficjalnej międzynarodowej witrynie Euroregionu Bałtyk:
www.eurobalt.org, odczyt z dn. 03.12.2009 i witrynie polskiej www.eurobalt.org.pl, op.cit.
11
Statut…, op.cit., s. 6–7.
12
Ibidem, s. 7.
171
dowy współpracy euroregionalnej, to znaczy partnerami są wyłącznie stowarzyszenia zrzeszające władze samorządowe. Nieco inaczej było początkowo w przypadku polskiej części ERB, ponieważ realizowano tak zwany model mieszany, to
znaczy we współpracy brały również udział organy administracji rządowej szczebla
regionalnego, czyli wojewodowie. Wojewodowie województw elbląskiego, olsztyńskiego, słupskiego i gdańskiego byli jednymi z sygnatariuszy porozumienia
o powołaniu Euroregionu Bałtyk13. 1 stycznia 1999 r., w momencie wejścia w życie
nowej ustawy samorządowej, kompetencje wojewodów w Polsce zmieniły się
i obecnie wyłącznie samorządy regionalne i lokalne zajmują się kwestiami współpracy transgranicznej.
Prawie wszystkie euroregiony na granicach Szwecji, podobnie jak Euroregion
Bałtyk, mają swoje sekretariaty międzynarodowe, większość z nich zatrudnia 1–2
osoby (Komitet Przygraniczny, Østfold-Bohusia/Dalia, Archipelag, Arko, Komitet
Środkowo-Północny, Rada Północnego Kalotte). Stałego sekretariatu nie ma Rada
Doliny Tornio i Pomerania (są trzy sekretariaty regionalne w Szczecinie, Löcknitz
i Lund). Większymi sekretariatami dysponują współpraca euroregionów Kvarken-Mittskandia (6 osób) i Komitet Öresund (15 osób).
Euroregion Bałtyk jako organizacja międzynarodowa nie ma osobowości prawnej, jako osoby prawne występują stowarzyszenia narodowe, na przykład Stowarzyszenie Gmin RP Euroregion Bałtyk. W związku z tym faktem euroregion jest
wyłącznie strukturą koordynacyjno-konsultacyjną i nie posiada własnych samodzielnych uprawnień. Podobnie jest z euroregionami „szwedzkimi”, oprócz Komitetu
Öresund, który posiada osobowość prawną jako organizacja non-profit. W niektórych przypadkach jednak długość istnienia euroregionu decyduje o tym, że jego
kompetencje są szersze. Takim przypadkiem jest choćby Rada Północnego Kalotte.
Podczas rozprawy sądowej (dotyczącej innych kwestii), szwedzki sąd rejonowy
uznał, że ponieważ Rada istnieje od 1967 r. można jej nadać status organizacji stałej
i w związku z tym ma ona pewne samodzielne uprawnienia14. Wiele euroregionów
skandynawskich zastanawiało się nad przyjęciem osobowości prawnej, ale uregulowania prawne w krajach nordyckich, mimo dużej kompatybilności (kwestia
omówiona w dalszej części), nadal nie oferują takiej możliwości15.
13
A. Mikołajczyk, Euroregion Bałtyk – instytucjonalne i prawne problemy współpracy bałtyckiej,
[w:] Rozwój regionu Bałtyckiego, red. W. Toczyski, Gdańsk 2001, s. 134.
14
Korespondencja z pracownicą Rady, Paulą Mikkola, 12.12.2008.
15
Korespondencja z pracownicą Komitetu Przygranicznego, Yvonne Samuelsson, 15.12.2008.
172
Maja Chacińska
W przypadku większości euroregionów skandynawskich z udziałem Szwecji nie
można więc mówić o takiej samodzielności, jaka istnieje w niektórych państwach
unijnych (na przykład na granicy niemiecko-holenderskiej), gdzie powołuje się
organ transgraniczny o własnej osobowości publiczno-prawnej, który samodzielnie realizuje niektóre zadania i kompetencje16.
ŹRÓDŁA FINANSOWANIA
Działalność Euroregionu Bałtyk jest finansowana przede wszystkim w ramach
funduszy uzyskiwanych z programów Unii Europejskiej na realizację projektów.
Na przełomie lat 1998–1999 Stowarzyszenie Gmin Euroregionu Bałtyk po raz
pierwszy otrzymało możliwość zarządzania Funduszem Małych Projektów. Powierzono mu zadania związane z wdrożeniem programu FMP w ramach Krajowego
Programu Operacyjnego Phare 1997 – Zintegrowany Program dla Polskiej Granicy
Wschodniej. W kilku realizowanych projektach międzynarodowych w latach
1998–2006 korzystano również ze środków programu Interreg, w związku z udziałem w projektach państw członkowskich Unii Europejskiej oraz programu Tacis
w przypadku udziału obwodu kaliningradzkiego. Ponadto gminy członkowskie
Stowarzyszenia Gmin RP Euroregion Bałtyk uiszczają składkę w wysokości 18 groszy od mieszkańca, a w strukturze międzynarodowej euroregionu składki uiszczają
państwa członkowskie17.
W przypadku pozostałych euroregionów na granicach Szwecji osiem z nich
otrzymuje wsparcie od Nordyckiej Rady Ministrów. Są to euroregiony: Archipelag,
Arko, Østfold-Bahusia/Dalia, Komitet Środkowo-Północny, współpraca Kvarken-Mittskandia, Rada Północnego Kalotte i Komitet Öresund. Stowarzyszenia
otrzymują roczne dotacje stałe (od 390 tys. do 3,7 mln koron duńskich rocznie
w zależności od liczebności euroregionu) oraz celowe, na realizację projektów. W
2005 roku Nordycka Rada Ministrów dofinansowała około 100 różnych projektów
euroregionalnych, co oznaczało koszt około 12 mln koron duńskich18. O ile wsparcie finansowe z NRM zawsze było ważnym bodźcem dla współpracy transgranicznej w Skandynawii, nie można go nazwać decydującym. W skandynawskiej litera16
A. Mikołajczyk, op.cit., s. 138.
Korespondencja z pracownicą sekretariatu, Adrianną Gniado, 2008.
18
Finansowanie nordyckiej współpracy transgranicznej na oficjalnej witrynie NRM: www.
norden.org, odczyt z dn. 14.01.2009.
17
173
turze przedmiotu często podkreśla się, że współpraca na granicach Szwecji,
rozwijała się jako wynik inicjatyw oddolnych na bazie obopólnych korzyści
i potrzeb19. Większość euroregionów pobiera składki od gmin członkowskich, które
są przeznaczane głównie na finansowanie pracy sekretariatów. Projekty realizowane
przez euroregiony finansowana są ze środków programów Unii Europejskiej,
głównie Interreg.
WSPÓŁPRACA TRANSGRANICZNA
Euroregiony na granicach Szwecji, w tym ERB, stawiają sobie podobne cele.
Można je podzielić na cztery grupy:
1) podnoszenie poziomu życia ludności;
2) rozwój infrastruktury i komunikacji;
3) znoszenie barier granicznych;
4) zwiększenie atrakcyjności turystycznej.
Cele te są m.in. realizowane poprzez wdrażanie projektów współpracy. Wszystkie euroregiony w ramach współpracy międzynarodowej – i korzystając z funduszy
międzynarodowych – prowadzą działalność projektową. W przypadku Euroregionu
Bałtyk należy mówić o trzech rodzajach współpracy międzynarodowej:
1) projekty własne ERB (udział wszystkich państw członkowskich);
2) projekty multilateralne z udziałem regionów/gmin członków ERB (2–4
państwa);
3) projekty w ramach związków siostrzanych realizowane poprzez aplikację do
ERB.
Do 2006 roku zrealizowano tylko trzy projekty, w których udział wzięły wszystkie państwa członkowskie Euroregionu Bałtyk. Były to przedsięwzięcia Seagull,
Seagull II i Rozwój Szkół Zielonego Koła.
W latach 1998–2006 w Euroregionie Bałtyk przyznano i rozliczono ponad
7 milionów euro na 245 projektów realizowanych w ramach wszystkich programów
współpracy przygranicznej Phare20. Głównie były to przedsięwzięcia dotyczące:
19
P. Lindell, Nordiskt gränsregionalt samarbete. Erfarenheter – funderingar, Nordycka Rada Ministrów 2005, s. 3.
20
R. Koszyk-Białobrzeska, R. Kisiel, Euroregionalna współpraca i integracja na przykładzie Euroregionu Bałtyk, Olsztyn 2008, s. 106.
174
Maja Chacińska
wymiany kulturalnej, demokracji lokalnej, ochrony środowiska, planowania i rozwoju, spraw społecznych, rozwoju gospodarczego i turystyki21.
W przypadku pozostałych euroregionów na granicach Szwecji w zdecydowaną
większość projektów zaangażowane były wszystkie regiony/gminy członkowskie.
Jak wspomniano wcześniej, pozostałe euroregiony skandynawskie najczęściej
obejmują obszarowo tylko regionu 2–3 państw, stąd dużo łatwiej jest realizować
projekty wspólne dla całego euroregionu. Obszary te nie są również tak liczebne
jak na przykład województwo pomorskie czy obwód kaliningradzki. Ponadto
w przypadku euroregionów z udziałem Szwecji, Danii, Norwegii i częściowo Finlandii nie występują żadne bariery językowe, nie ma potrzeby angażowania
i opłacania tłumaczy, co również jest dużym ułatwieniem w procesie realizacji
projektu.
Tematyka realizowanych projektów jest bardzo zróżnicowana, ale najczęściej są to
projekty: turystyczne (na przykład promujące szlaki wiodące przez cały euroregion),
związane z ułatwieniami przy przekraczaniu granicy (dla osób pracujących i mieszkających po różnych stronach granic, dla firm), ekologiczne i kulturalne (podkreślające jedność kulturową regionu mimo występujących granic).
W przypadku Euroregionu Bałtyk i Euroregionu Pomerania często realizowane
są projekty dotyczące wzmacniania demokracji lokalnej, czego nie ma w pozostałych analizowanych tu euroregionach (oprócz niektórych aspektów współpracy
w regionie Öresund).
W liczbie i wielkości realizowanych projektów przoduje Komitet Öresund. Na
stronie internetowej regionu wymienia się ponad 100 projektów zatwierdzonych
do realizacji (2007 rok). Długa jest również lista projektów już zakończonych22.
Projekty szwedzko-duńskie realizowane w ramach stowarzyszenia mają dużo
bardziej zróżnicowaną tematykę niż w innych euroregionach w granicach Szwecji.
Dużo jest projektów z dziedziny ochrony środowiska, ale są też strategie dotyczące
zdrowia publicznego, architektoniczne i wspierające demokrację23. Ciekawym
przykładem jest projekt Örestat i jego kontynuacja Örestat II. Pierwszy projekt był
realizowany w latach 1998–2001, a drugi 2003–2005. Działania Örestat obejmowały
połączenie danych statystycznych o regionie Öresund dostępnych oddzielnie
w Danii i Szwecji. Informacje z obu krajów umieszczono w specjalnym Banku
21
Ibidem, s. 107–112.
Zrealizowane projekty na oficjalnej witrynie stowarzyszenia: www.interreg-oresund.dk, odczyt
z dn. 25.02.2007.
23
Ibidem.
22
175
Danych dostępnym w Internecie. Projekt był finansowany w ramach programu
Interreg IIA.
Örestat II był projektem finansowanym przez Europejski Regionalny Fundusz
Rozwoju, Interreg III A i władze regionalne. Dane statystyczne, które zebrano
w ramach projektu obejmowały: ludność, migrację i dojazdy do pracy w regionie
Öresund, rynek mieszkaniowy, ceny małych domów, strukturę branżową przedsiębiorstw, koszty płac i pracy w firmach, zakładanie i stopień przetrwania nowych
firm, statystyka rynku pracy: zatrudnienie, bezrobocie, koniunktury i siła robocza.
Koszt całego projektu to 7,36 mln SEK24.
Współpraca euroregionalna Kvarken-Mittskandia wyróżnia się natomiast
realizacją projektów nietypowych tematycznie, na przykład: projekt geologiczny,
projekt medyczny dotyczący rozwoju w dziedzinie rekonstrukcyjnej chirurgii
szczękowej czy projekt w dziedzinie planowania i budowy estetycznych i funkcjonalnych szkolnych placów zabaw i rekreacji.
Przykładem projektu współpracy tych dwóch euroregionów jest przedsięwzięcie
„Partnership Kvarken”. Był to największy fińsko-szwedzki projekt turystyczno-transportowy, z budżetem 50,5 milionów SEK, który dotyczył komunikacji promowej w regionie Kvarken. Operator promowy w tym regionie postanowił
zakończyć działalność i jednym z celów projektu było utrzymanie komunikacji
promowej. Projekt ten był realizowany w latach 2001–2005. Tytułowe „partnerstwo”
zakładało współpracę między społeczeństwem, władzami regionu a operatorami
promowymi w przeprowadzaniu czterech głównych działań: akcji marketingowej
dla transportu pasażerskiego, akcji marketingowej dla transportu towarów, stworzenie wspólnego systemu rezerwacji biletów i pakietów podróżnych25.
Z analizy działalności euroregionów skandynawskich na granicach Szwecji
można wyciągnąć wniosek, że skupiają one swoje działania projektowe głównie na
podtrzymaniu współpracy i integracji skandynawskiej oraz ochronie środowiska.
Temu celowi służy zresztą dofinansowanie wielu z tych euroregionów przez Nordycką Radę Ministrów. Większość projektów realizowanych przez euroregiony na
granicach Szwecji to przedsięwzięcia podkreślające i wspierające podobieństwa
kulturowe Szwecji, Norwegii, Danii i Finlandii. Dbanie o wspólne dziedzictwo
kultury oraz wzmacniania wspólnoty historycznej i językowej to postulaty, które
często występują w dokumentach statutowych euroregionów skandynawskich.
24
Öresundsstatistik, Örstat II, slutrapport, 15.01.2006, www.orstat.scb.se, odczyt z dn.
27.04.2006.
25
H. Beijar, Raport końcowy projektu Partnership Kvarken, 2005, s. 4.
176
Maja Chacińska
Euroregiony Bałtyk, Pomerania i Rada Morza Barentsa pozostają w dużej mierze
poza tymi działaniami, ale współpraca projektowa w ich ramach służy natomiast
integracji bałtyckiej.
Drugim ważnym priorytetem dla wszystkich euroregionów na granicach Szwecji
jest kwestia niwelowania barier związanych z obecnością granic. Organizacje te
wdrażają wiele projektów związanych z ułatwieniami granicznymi. W tym aspekcie
organizacje te realizują jeden z postulatów polityki zagranicznej Szwecji, a mianowicie kwestię integracji nordyckiej. Rząd szwedzki niejednokrotnie podkreślał
w expose Ministerstwa Spraw Zagranicznych, że chce pogłębiać integrację w Skandynawii, między innymi poprzez znoszenie barier granicznych. Innym priorytetem
realizowanym w ramach euroregionów na granicach Szwecji jest ochrona środowiska. Wszystkie euroregiony szwedzkie realizują projekty proekologiczne.
W niniejszym porównaniu należy poruszyć kwestie związane z położeniem
geograficznym poszczególnych państw i ich rozwojem gospodarczym. Euroregiony
nordyckie, takie jak Arko, Komitet Przygraniczny czy Rada Doliny Tornio, mają
ułatwioną komunikację ze względu na bliskość geograficzną i wieloletni już brak
barier granicznych. W Euroregionie Bałtyk transport i komunikacja są trudniejsze
nie tylko ze względu na odległość. Na obszarze euroregionu ciągle istnieją bariery
graniczne, na przykład przy przekraczaniu granicy z Kaliningradem, a w przypadku
Polski i Litwy zniesione stosunkowo niedawno. Na granicy z Kaliningradem
znajduje się sześć przejść granicznych (trzy drogowe i trzy kolejowe), które stanowią dużą barierę dla współpracy transgranicznej.
Ważną przeszkodę przy współpracy w ramach Euroregionu Bałtyk stanowią
również problemy komunikacyjne. Są to: zły stan dróg lub ich brak oraz zły stan
kolei w dawnych państwach bloku wschodniego, czy też niewystarczająca liczba
lub brak połączeń lotniczych26 i promowych. (W związku z istnieniem podobnych
barier wielu projektów wspólnych dla całego euroregionu nie realizują: Euroregion
Pomerania i współpraca Rada Morza Barentsa.) Najsłabiej dostępnym komunikacyjnie regionem w ERB był Kurlandzki Region Planistyczny na Łotwie, a obecnie
są to: województwo warmińsko-mazurskie i okręg kłajpedzki27. Obwód Kalinin26
Autorka uczestniczyła w wielu projektach współpracy województwa hallandzkiego z województwem warmińsko-mazurskim. Strona szwedzka niejednokrotnie rezygnowała z wizyty lub ją
przekładała z powodu braku połączenia lotniczego z województwem warmińsko-mazurskim i konieczności przyjazdu przez Gdańsk lub Warszawę.
27
I. Nawrocka, Współpraca transgraniczna w Euroregionie Bałtyk w latach 1998–2006, rozprawa
doktorska pod kierunkiem prof. zw. dr hab. Anny Barbary Kisiel-Łowczyc, Uniwersytet Gdański,
Wydział Ekonomiczny 2007, s. 131.
177
gradzki (również region o słabej dostępności) ze względu na swoje enklawowe
położenie dysponuje dobrze rozwiniętą siecią drogową, która jest jednak ciągle
w złym stanie technicznym. Obwód dysponuje wprawdzie kilkoma lotniskami, ale
wszystkie oprócz jednego mają charakter militarny.
Problemy komunikacyjne występują również w innych euroregionach na granicach Szwecji. Świadczą o tym chociażby realizowane projekty transportowe:
Partnership Kvarken czy Zrównoważony Transport w Regionie Morza Barentsa.
W przypadku euroregionów czysto skandynawskich nie są to jednak problemy na
taką skalę jak w euroregionach państw dawnego bloku wschodniego, gdzie infrastrukturę często trzeba tworzyć prawie od nowa.
Inną ważną kwestią mającą wpływ na współpracę transgraniczną w ramach
euroregionów jest sytuacja gospodarcza w poszczególnych państwach członkowskich oraz potencjał i tempo rozwoju gospodarczego. W tym przypadku euroregiony czysto skandynawskie mają dużą przewagę. Mimo szybkiego tempa rozwoju
wielu państw byłego bloku wschodniego, Obwód Kaliningradzki pozostaje znacznie w tyle. Z jednej strony jest to region uważany przez Rosję za strategiczny,
z drugiej, bardzo zaniedbany przy podziale funduszy państwowych. Obwód boryka
się z wieloma problemami ekonomicznymi i ekologicznymi i mimo projektów
mających na celu zmianę jego charakteru (utworzenie specjalnej strefy ekonomicznej) pozostaje obszarem wysoko zmilitaryzowanym.
Negatywne konsekwencje dla współpracy w Euroregionie Bałtyk mają także
bariery prawno-proceduralne w Obwodzie Kaliningradzkim, brak stabilności
spowodowany często zmieniającymi się przepisami federalnymi dotyczącymi
odpraw granicznych i przewozów tranzytowych czy też długie przestoje na granicach. Z rozmów, które autorka artykułu przeprowadziła z polskimi i szwedzkimi
uczestnikami projektów międzynarodowych wynika, że ten stan bardzo utrudnia
współpracę ze stroną rosyjską28. Problem stanowiła również słabo rozwinięta
infrastruktura turystyczna obwodu i fakt, że po II wojnie światowej zniszczona
została większość zabytków tego regionu. Utrudnia to, na przykład tworzenie
wspólnych pakietów i szlaków turystycznych, a projekty turystyczne stanowią
niemały wkład w całość współpracy euroregionalnej i samorządowej.
Tego typu problemów w takiej skali nie mają euroregiony skandynawskie
z udziałem Szwecji, w których prace nad harmonizacją prawną czy kwestiami
granicznymi trwają od dawna. Przykładem jest choćby umowa z 1954 r. podpisana
28
Wywiad z pracownikiem samorządu regionalnego województwa Halland, Tommy’m Löfquistem, marzec 2005.
178
Maja Chacińska
w ramach działalności Nordyckiej Rady Ministrów, a umożliwiająca mieszkańcom
krajów nordyckich przebywanie w kraju niebędącym ojczyzną bez paszportu i wiz.
W traktacie helsińskim z 1962 r.29 podkreślano, że ma on jeszcze bardziej pogłębić
bliską wspólnotę, która panuje w stosunkach skandynawskich w takich kwestiach,
jak kultura, prawo i społeczeństwo30. W art. 2 tego traktatu zapisano, że prawa
i ustawy w krajach skandynawskich powinny być tak formułowane, żeby jednakowo
traktowały obywateli danego kraju i obywateli pozostałych krajów nordyckich,
a w art. 4 stwierdza się, że strony będą dążyły do jak najwyższej kompatybilności
systemów prawnych wszystkich krajów31. Wieloletnia współpraca na takim poziomie musi również ułatwiać działalność euroregionów na granicach Szwecji, Norwegii, Danii i Finlandii, o których mowa jest w tym artykule.
Ważną kwestią jest też sprawa finansowania ewentualnej współpracy, na przykład wkładu własnego potrzebnego do otrzymania dotacji unijnych. Dla biedniejszych samorządów krajów byłego bloku wschodniego często wkład ten stanowił
barierę w ubieganiu się o dotacje dla projektu. Dla euroregionów skandynawskich
dużą pomocą jest z pewnością regularne dofinansowanie z funduszy Nordyckiej
Rady Ministrów. Takiej możliwości nie ma Euroregion Bałtyk czy Euroregion
Pomerania.
Kwestia wsparcia (nie tylko finansowego, ale również instytucjonalnego czy
prawnego) ze strony Nordyckiej Rady Ministrów jest w ogóle bardzo znacząca
w rozwoju euroregionalnej współpracy transgranicznej w Szwecji. Nie mniejsze,
a może nawet kluczowe znaczenie ma tu strategiczne planowanie integracji skandynawskiej, jakie od dawna prowadzi NRM. Przykładem jest wielki sukces rozwoju
zinstytucjonalizowanej współpracy szwedzko-duńskiej w regionie Öresund, który
był przez NRM planowany jeszcze w latach 60. Już w tym okresie Nordycka Rada
Ministrów planowała powstanie zintegrowanego regionu po obu stronach zatoki,
charakteryzującego się rozwojem przemysłu, dobrą infrastrukturą i wysokim
poziomem nauki i edukacji32.
29
Traktat podpisany przez pięć krajów skandynawskich zobowiązujących się do współpracy
prawnej, kulturalnej, socjalnej, gospodarczej, komunikacyjnej i w zakresie ochrony środowiska.
Traktat regulował również kwestie form współpracy.
30
Helsingforsavtalet – samrbetsöverenskommelse mellan Danmark, Finland, Island, Norge och
Sverige, 23 marca 1962, Traktat Helsiński w językach skandynawskich, www.norden.org, odczyt z dn.
05.01.2009.
31
Ibidem.
32
P. Lindell, op.cit.
179
ZAKOŃCZENIE
Podsumowując można stwierdzić, że sytuacja Euroregionu Bałtyk na tle innych
euroregionów na granicach Szwecji jest szczególna, ponieważ organizacja ta dysponuje dużym potencjałem demograficznym i gospodarczym, co sprawia, że może
stać się ważną siłą w regionie Morza Bałtyckiego. Jednocześnie bardzo trudnym
zadaniem stojącym przed władzami ERB jest skoordynowanie współpracy w państwach o tak różnym potencjale gospodarczym i stopniu rozwoju: od wysoko
rozwiniętych demokracji skandynawskich po borykający się z wieloma problemami
gospodarczymi i społecznymi Obwód Kaliningradzki.
Doświadczenia współpracy na poziomie samorządowym państw zachodnich
wskazują, że współpraca najlepiej przebiega w strukturach euroregionalnych,
w których jest duży stopień „kompatybilności” partnerów. Brak tej kompatybilności w dziedzinie administracji samorządowej i jej układów kompetencyjnych
oraz możliwości finansowych, jak również – brak równowagi ekonomicznej
i społecznej oraz dystans kulturowy, to główne czynniki utrudniające współpracę
euroregionalną33. Biorąc pod uwagę powyższe zestawienie euroregionów skandynawskich, największą kompatybilnością charakteryzują się euroregiony szwedzko-duńskie i szwedzko-norweskie, a najmniejszą – Euroregion Bałtyk i Rada Morza
Barentsa.
W związku z tą kompatybilnością w przypadku euroregionów skandynawskich
nie można mówić o dominacji jednej części euroregionu nad drugą, jak to może
mieć miejsce w ERB, a raczej o rozprzestrzenianiu się wzrostu gospodarczego.
Dzięki wielu projektom ułatwiającym znoszenie barier granicznych możliwe jest
na przykład zamieszkiwanie po jednej stronie granicy i praca po jej drugiej stronie,
czy też lepsze funkcjonowanie przedsiębiorstw.
Ch. Ricq z Europejskiego Centrum Obserwacji Regionów, przekonuje jak ważne
jest, aby na granicach, niezależnie od ich rodzaju, tworzyć „mosty”, „przejścia”
i „łącza” między głównymi aktorami współpracy transgranicznej tak, aby funkcje
granic mogły być neutralizowane34. Na podstawie analizy działalności euroregionów na granicach Szwecji można wyciągnąć wniosek, że realizowana od wielu lat
nordycka współpraca transgraniczna z pewnością pełni takie funkcje. Jako duży
sukces euroregionów skandynawskich wyróżnić można fakt, że współpraca ta jest
33
34
Por.: A. Mikołajczyk, op.cit., s. 136.
C. Ricq, Handbook of Transfrontier Co-operation 2006 edition, Council of Europe, 2006, s. 19.
180
Maja Chacińska
bliska mieszkańcom regionów, jest silnie zakorzeniona w społecznościach lokalnych
i wiarygodna dla obywateli. W tym, jak i innych aspektach, regiony współpracujące
w ramach Euroregionu Bałtyk mają jeszcze długą drogę do przebycia.
SUMMARY
THE ARTICLE EUROREGION Baltic vs. Other Euroregions on the Swedish Border is a comparison between the old Scandinavian cross-border co-operation organizations and
a relatively new Euroregion Baltic. Swedish regions participate in 12 cross-border cooperation organizations. Nine of them are strictly Nordic euroregions, the oldest of them
co-operating since 1923. Considering the long period of existence, cultural similarties due
to common history (e.g. understaindg each other’s languages), legal and administrative
compatibility as well as similar level of economic development, the cooperation between
the Scandinavian euroregions is relatively smooth in many areas. Euroregion Baltic is in
comparison a new organization (created in 1998) with fewer participating countries
characterised by vast social, economic and cultural differences. The aim of the article is to
compare the euroregional organizations, goals and activities and observe how they influence the cross-border cooperation.
SPRAWOZDANIA
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
Ralph Schattkowsky
SPRAWOZDANIE Z TORUŃSKIEGO
MIĘDZYNARODOWEGO KOLEGIUM
DOKTORANCKIEGO
TORUŃ, 1520 CZERWCA 2009 R.
W DNIACH 1520 CZERWCA 2009 r., po raz pierwszy na Uniwersytecie Mikołaja
Kopernika w Toruniu odbyło się Toruńskie Międzynarodowe Kolegium Doktoranckie. Młodzi naukowcy zebrali się na tydzień w celu wymiany myśli i poglądów
pod kierunkiem uznanych specjalistów dyscyplin humanistycznych. 25 doktorantów i czterech fellows pochodziło z Polski, Niemiec, Łotwy, Ukrainy, Czech, Słowacji i USA. Tematem głównym kolegium było: „Tworzenie norm a zachowywanie
tolerancji“. Uczestnicy zostali podzieleni na cztery grupy robocze. Pierwszej z nich
przewodniczył Hans-Jürgen Bömelburg, profesor historii Europy Środkowej
w Centrum Europy Środkowej Uniwersytetu Giessen. Tematem obrad było: Społeczeństwo obywatelskie. Perspektywy i granice samoorganizacji społeczeństw
w ujęciu europejskim. Druga grupa obradowała pod przewodnictwem Milosa
Reznika, profesora historii regionalnej Europy Środkowo-Wschodniej na Uniwersytecie Technicznym w Chemnitz na temat Zachowanie elit i tworzenie norm
narodowych. Prowadzącym trzeciego zespołu był Theodore Weeks, profesor historii i kultury Europy Środkowej na Uniwersytecie Carbondale w stanie Illinois
w USA, a temat brzmiał Konstrukcje społeczne w miastach Europy ŚrodkowoWschodniej. Ostatnia grupa obradowała pod przewodnictwem dr. Rafała Żytyńca,
współpracownika Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk w Berlinie, poruszając temat Pamięć i problem ‘historii stosowanej’. Punkt kulminacyjny
kolegium stanowiła dyskusja końcowa. Uczestnicy poszczególnych grup roboczych
zaprezentowali na niej swoje wyniki, wykazując się dużą fantazją w formie i metodzie prezentacji. Na pierwszym planie znalazły się przy tym takie pojęcia, jak:
społeczeństwo obywatelskie, funkcjonalność, samoorganizacja i formowanie.
W wystąpieniach i dyskusji bez wątpienia można było dostrzec entuzjazm i bardzo
dobrą atmosferę, które towarzyszyły kolegium od pierwszego do ostatniego dnia.
184
Ralph Schattkowsky
Warto zwrócić także uwagę na forum doktorantów prowadzone przez kierownika
studiów doktoranckich na Wydziale Nauk Historycznych UMK profesora Romana
Czaję, podczas którego doktoranci z różnych krajów mogli wymienić się uwagami
dotyczącymi studiów doktoranckich w ich państwach, możliwości badań i pozyskiwania środków oraz problemów, z jakimi muszą się zmagać. Powstał także
portal internetowy www.tmkd.umk.pl w celu dalszej wymiany myśli pomiędzy
młodymi naukowcami na skalę międzynarodową. Kierownictwo naukowe projektu
tworzyli profesorowie Roman Czaja i Jacek Wijaczka z Wydziału Nauk Historycznych UMK oraz profesor Ralph Schattkowsky z Uniwersytetu w Rostocku i UMK
w Toruniu. Funkcję sekretarza sprawował mgr Adam Jarosz, doktorant na tym
wydziale.
Kolegium było inicjatywą polsko-niemiecką i otrzymało wsparcie Fundacji
Współpracy Polsko-Niemieckiej (Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit),
Ministerstwa Federalnego Edukacji i Badań Naukowych (Bundesministerium für
Bildung und Forschung) oraz Niemieckiej Wspólnoty Badań Naukowych (Deutsche
Forschungsgemeinschaft).
Tłumaczenie: Krzysztof Olszewski
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
Marek Górka
SPRAWOZDANIE Z OGÓLNOPOLSKIEJ
KONFERENCJI NAUKOWEJ
„TYPY PRZYWÓDZTWA POLITYCZNEGO
W POLSCE I NA ŚWIECIE”
GDAŃSK, 1213 LISTOPADA 2009 R.
BADANIA NAD USTROJAMI państwowymi, władzą, partiami politycznymi, elitami
oraz przywództwem politycznym są immanentnym składnikiem zainteresowań
politologów. Nieodłącznie towarzyszą również pytania: jak przywództwo partyjne,
polityczne determinuje rzeczywistość polityczną, jak budowane są relacje pomiędzy przywódcą a zwolennikami, czy możliwa jest naukowa analiza przywództwa
w świecie zdominowanym przez środki masowego przekazu, tym samym warto
zastanowić się, czy media sprzyjają pojawianiu się przywódców, czy też ich niszczą,
czy w dzisiejszej rzeczywistości istnieją silni, charyzmatyczni przywódcy na miarę
Jana Pawała II, Józefa Piłsudskiego, Vaclava Havla, prezydenta Kenney’ego, Lecha
Wałęsy (z lat 80.)? To także pytanie o zmieniający się charakter i styl przywództwa.
Przy okazji rozważań o przywództwie takich postaci, jak: Hitler czy Stalin pojawia
się szereg wątpliwości, co do przypisywania przywództwa charyzmatycznego
wartości etycznych i moralnych.
Na wiele z tych pytań starali się udzielić odpowiedzi uczestnicy Ogólnopolskiej
Konferencji Naukowej pt.: Typy przywództwa politycznego w Polsce i na świecie
w Klubie Marynarki Wojennej „Riwiera” w Gdyni. Jej organizatorem był Instytutu
Politologii Uniwersytetu Gdańskiego, Oddział Gdański Polskiego Towarzystwa
Nauk Politycznych.
Organizacja konferencji była na bardzo wysokim poziomie merytorycznym
i naukowym. W trakcie dwudniowych obrad wygłoszono prawie 40 referatów.
W tym znakomitym przedsięwzięciu udział wzięli przedstawiciele większości
polskich ośrodków politologicznych, co też było znakomitą okazją do integracji
różnych środowisk naukowych, a także umożliwiło wymianę spostrzeżeń i refleksji dotyczących tematu obrad.
186
Marek Górka
Obrady rozpoczęły się od sesji plenarnej, podczas której badacze starali się
zarówno zdefiniować pojęcie przywództwa politycznego, jak i wskazać jego właściwości, cechy oraz mechanizmy funkcjonowania. Ważna również była w tej
części konferencji prezentacja teorii politycznych dotyczących typologii przywództwa politycznego oraz omówienie dylematów przywództwa we współczesnej rzeczywistości politycznej. Problematyka przywództwa doczekała się także omówienia
w perspektywie czynników kulturowo-cywilizacyjnych, pomiędzy którymi zachodzi wzajemna interakcja.
Przewodnictwo nad obradami plenarnymi objął prof. dr hab. Andrzej Gąsiorowski, a w trakcje niej z referatami wystąpili: prof. dr hab. Teresa Sasińska-Klas
(Uniwersytet Jagielloński),Wyzwania teoretyczne i innowacje w zakresie studiów
nad przywództwem; prof. dr zw. hab. Marek J. Malinowski (Wyższa Szkoła Komunikowania i Mediów im J. Giedrojcia), Główne wyzwania strategiczne we współczesnym świecie; prof. dr hab. Roman Backer (Uniwersytet Mikołaja Kopernika
w Toruniu), Typologia przywództwa politycznego; prof. dr hab. Tadeusz Wallas
(Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), Problem przywództwa politycznego we współczesnych monarchiach; prof. zw. dr hab. Andrzej Chodubski (Uniwersytet Gdański), Przywództwo polityczne a przemiany kulturowo-cywilizacyjne; prof.
dr hab. Grzegorz Piwnicki (Uniwersytet Gdański), Przywództwo polityczne
w warunkach władzy i autorytetu.
Po sesji plenarnej odbywały się równolegle trzy panele na temat: (panel 1) Typy
przywództwa politycznego w świecie współczesnym; (panel 2) Europejski wymiar
przywództwa politycznego; (panel 3) Przywództwo polityczne w wymiarze lokalnym
i narodowym Polski.
Pierwszy panel, pod przewodnictwem prof. dr. hab. Jacka Tebinki, poświecony
był badaniom nad przywództwem jako miejscem, w którym skupiają się problemy
współczesnej polityki. Prezentowane referaty dotyczyły zachodzących zmian
w strukturach władzy i stylach przywództwa politycznego. Na szczególną uwagę
zasługują wystąpienia dotyczące mechanizmów legitymizacji przywódców politycznych w takich krajach, jak: Ukraina i Rosja. Temat ten podejmowali kolejno:
prof. dr Iwan Pankiewicz (Uniwersytet Iwana Franki we Lwowie), Nowelizacja
ustawodawstwa wyborczego a partyjne przywództwo polityczne na Ukrainie; prof.
dr hab. Piotr Mickiewicz (Dolnośląska Szkoła Wyższa), Od totalitaryzmu do demokracji. Proces budowy struktur władzy demokratyzującego się społeczeństwa na
przykładzie Ukrainy; dr Artur Filipowicz (Uniwersytet Kardynała Wyszyńskiego
w Warszawie), Biopolityka. Kwestie fundamentalne; dr Jakub Potulski (Uniwersytet
Gdański), Przywództwo polityczne we współczesnej Rosji; dr Katarzyna Czerewacz,
187
dr Agnieszka Konopelko (Politechnika Białostocka),Wpływ polityki Federacji
Rosyjskiej na kształtowanie modelu przywództwa politycznego w postradzieckich
republikach Azji Centralnej; mgr Karolina Szydywar-Grabowska (Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni), Rosja Władimira Putina – teatr jednego aktora.
Celem wystąpień w drugim panelu było zaprezentowanie, w jaki sposób liderzy
polityczni w systemach demokratycznych Europy Zachodniej determinują charakter i funkcjonowanie swojej formacji politycznej. Mamy więc tutaj przykłady liderów,
którzy byli autorami nowych idei i inicjatorami zmian, ale też przykłady polityków,
których działalność wzbudza wiele kontrowersji, niemniej jednak każdy z nich
zdobył uznanie i popularność nie tylko w swoim kraju, ale i na szczeblu międzynarodowym. Opiekę merytoryczną nad porządkiem obrad objął w tej części panelu
prof. dr hab. Grzegorz Piwnicki. Swoje referaty przedstawili: dr Grzegorz Ronek
(Katolicki Uniwersytet Lubelski), Tony Blair. Przywództwo polityczne; dr Beata
Nuzzo (Uniwersytet w Messynie), Silvio Berlusconi a mentalność i kultura polityczna
włoska; dr Adam Romejko (Uniwersytet Gdański), Anatomia zwycięstwa – życie
i działalność Joerga Haidera; dr Lucyna Rajca (Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny Jana Kochanowskiego w Kielcach), Przywództwo polityczne w Anglii.
Przedmiotem badań trzeciego panelu było przywództwo polskich liderów
politycznych w wielowymiarowym aspekcie. Osobowość przywódcza analizowana
była na tle określonych uwarunkowań polityczno-społecznych. Autorzy starali się
ukazać m.in. rolę środowiska emigracyjnego oraz pielęgnowanych w nim tradycji
na charakter przywództwa politycznego. Rozpatrywana była także kwestia roli
kobiet w przestrzeni politycznej, co zaowocowało oryginalną koncepcją klasyfikacji przywódczej na arenie publicznej w wykonaniu kobiet. Niniejszy panel dotyczył
także zagadnień kompetencji współczesnych liderów partyjnych na polskiej scenie
politycznej. Tej części konferencji przewodniczył prof. zw. dr hab. Andrzej Chodubski, a swoje wystąpienia zaprezentowali: prof. dr hab. Maciej Szczurowski
(Uniwersytet Gdański), Kazimierz Sabat jako przywódca emigracji polskiej nowego
typu; dr Iwona Jakimowicz-Ostrowska i mgr Margot Stańczyk-Minkiewicz (Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni), Wizerunek kobiet w polskim systemie politycznym w latach 2005–2009; mgr Marek Górka (Akademia Humanistyczna im.
Aleksandra Gieysztora w Pułtusku), Model przywództwa pseudo-charyzmatycznego
podczas kampanii wyborczej 2007 w roku.
Spotkanie naukowe było także wyjątkową okazją do przybliżenia i zapoznania
się z sylwetką naukową prof. zw. dr. hab. Marka J. Malinowskiego. Podczas konferencji zaprezentowana była książka poświęcona jego osobie – zasłużonego badacza
i inicjatora rozwoju gdańskiej politologii.
188
Marek Górka
W drugi dzień konferencji odbywały się równolegle dwa panele dotyczące
zagadnień przywództwa politycznego we współczesnym świecie w skali międzynarodowej oraz problematyki poświęconej polskim przywódcom w perspektywie
historycznej oraz współczesnej. W obu odbywających się równolegle panelach
autorzy starali się zdiagnozować i opisać specyfikę współczesnych procesów na
szczeblach władzy.
Nad przebiegiem pierwszego panelu czuwali: prof. dr hab. Tadeusz Wallas oraz
dr Marceli Burdelski. Podczas obrad prezentowane były referaty wybranym przywódcom politycznym w świecie. Podejmowane tematy mają szczególne znaczenie,
gdyż dotyczą krajów istotnych dla polityki międzynarodowej. Autorom przyświecało przekonanie, iż w omawianych krajach, przywództwo polityczne ma doniosłe
znaczenia dla procesów globalnych. Znaczenie działań globalnych liderów może
stanowić zarazem zagrożenie (w postaci erupcji m.in. nacjonalizmów, emigracji
oraz globalnego terroryzmu), jak i szansę na zacieśnienie współpracy polityczno-gospodarczej, jak: wymiana handlowa, poprawa warunków życia w krajach
o mniejszym stopniu rozwoju cywilizacyjnego, czy też międzynarodowa kontrola
nad bronią masowego rażenia.
Na powyższe tematy swoje opracowania zaprezentowali: dr Marceli Burdelski
(Uniwersytet Gdański), Cztery generacje przywódców Chińskiej Republiki Ludowej;
dr Tadeusz Dmochowski (Uniwersytet Gdański), System przywództwa politycznego
w ChRL Biuro Polityczne KC KPCH; dr Andrzej Anders (Wyższa Szkoła Studiów
Międzynarodowych w Łodzi), Społeczny fenomen Thaksina Sinawatry na tle sceny
politycznej współczesnej Tajlandii; dr Agnieszka Kasińska-Metryka (Akademia
Świętokrzyska im. Jana Kochanowskiego), Przywództwo transformacyjne – teoria
i praktyka polityczne; dr Maria Giedz (Wyższa Szkoła Bankowa), Typ przywództwa
politycznego w społeczności kurdyjskiej; dr Stanisław Musiał (Sopocka Szkoła
Wyższa), Przywództwo polityczne we Francji; mgr Paweł Trawicki (Uniwersytet
Gdański), Liderzy w regionalnej organizacji pozarządowej.
Panel drugi poświęcony był polskim przywódcom i partiom politycznym.
Podczas tej części konferencji dokonana została krytyczna analiza przywództwa
charyzmatycznego w warunkach polskiej polityki. Starano się także ukazać sposoby
wyłaniania liderów politycznych, uwzględniając przy tym dane empiryczne, próbowano sformułować prognozę, co do dalszego rozwoju elit politycznych w Polsce.
Rozważania prelegentów skupiały się wokół roli środków masowego przekazu,
które to odgrywają kluczowe znaczenie w kreowaniu liderów politycznych.
W odczuciu zgromadzonych zauważalny jest ogromny deficyt przywództwa
politycznego, zawierający przymioty intelektualno-etyczne. Refleksje i spostrzeże-
189
nia dotyczące czasów współczesnych mocno kontrastowały z sylwetkami historycznych przywódców okresu okupacji i Polski Ludowej. W tym zespole referaty
wygłosili: prof. dr hab. Bogdan Chrzanowski (Uniwersytet Gdański), Generał Stefan
Grot-Rowecki – sylwetka polityczna; prof. dr hab. Andrzej Gąsiorowski (Uniwersytet Gdański), Przywództwo polityczne w warunkach konspiracji; dr Arkadiusz
Modrzejewski (Uniwersytet Gdański), O przywództwie europejskim; dr Bożena
Drzewicka (Szkoła Wyższa Ateneum), perspektywy przewodzenia politycznego UE
w płaszczyźnie praw człowieka w XXI wieku; dr Jarosław Och (Uniwersytet Gdański), Kilka uwag o polskim przywództwie partyjnym; dr Grzegorz Grzelak (Uniwersytet Gdański), Lech Bądkowski – przykład regionalnego przywództwa społecznego
i politycznego na Pomorzu; mgr Maciej Hartliński (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie), Mechanizmy selekcji przywódców politycznych w Polsce; dr
Gracjan Cimek (Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni), Warunki przywództwa
politycznego; Magdalena Rosani (Uniwersytet Gdański), Przywództwo polityczne
Jarosława Kaczyńskiego.
Konferencja zorganizowana przez Instytut Politologii Uniwersytetu Gdańskiego
oraz Oddział Gdański Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych stanowiła wyjątkowe wydarzenie na tle wielu odbywających się wydarzeń naukowych w Polsce.
Obrady były szansą do prezentacji analiz, badań i refleksji naukowych, a także
wymiany spostrzeżeń dotyczących problematyki przywództwa politycznego
w polskim oraz międzynarodowym aspekcie, a także w wymiarze współczesnym,
jak i historycznym.
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
SPRAWOZDANIE Z MIĘDZYNARODOWEJ
KONFERENCJI „20 LAT TRANSFORMACJI
W REGIONIE EUROPY ŚRODKOWEJ
I WSCHODNIEJ”
ŁÓDŹ, 2324 LISTOPADA 2009 R.
W DNIACH 2324 LISTOPADA 2009 r. w Centrum Szkoleniowo-Konferencyjnym
Uniwersytetu Łódzkiego miała miejsce już piąta cykliczna międzynarodowa
konferencja łódzkich politologów, pt. 20 lat transformacji w regionie Europy Środkowej i Wschodniej. Poprzednie konferencje to: Integracja europejska na tle procesów
globalizacji (2001); Kraje Europy Środkowo-Wschodniej wobec integracji kontynentu
europejskiego (2002); Dialog Zachód–Wschód (2005); Regiony Europy: Uwarunkowania, Wyzwania, Perspektywy (2007). Organizatorem konferencji była Katedra
Systemów Politycznych Instytutu Studiów Politologicznych Wydziału Studiów
Międzynarodowych i Politologicznych. Patronat nad konferencją objęli: Rektor
Uniwersytetu Łódzkiego, Marszałek Województwa Łódzkiego, Prezes Zarządu
Głównego Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych oraz Komisja Badań nad
Integracją Europy Polskiej Akademii Nauk Oddział w Łodzi.
W konferencji wzięło udział ponad stu naukowców, reprezentujących blisko
30 wiodących polskich i zagranicznych ośrodków politologicznych m.in.: Bydgoszcz, Gdańsk, Katowice, Kielce, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Pułtusk, Szczecin,
Toruń, Warszawę, Wrocław, Zieloną Górę. Na konferencji gościliśmy także naukowców z zagranicy, reprezentujących Akademię Służby Państwowej przy Prezydencie
Federacji Rosyjskiej, Białoruski Uniwersytet w Mińsku, Uniwersytet Państwowy
im. Łomonosowa w Moskwie, Państwowy Uniwersytet w Tule.
Celem konferencji było podjęcie debaty na temat dotychczasowego stanu badań
w odniesieniu do zjawisk, procesów i tendencji określanych mianem fenomen
transformacji systemowej w państwach regionu Europy Środkowej i Wschodniej.
Uczestnicy konferencji podczas 24 sesji tematycznych wygłosili ponad 80 referatów i komunikatów. Wskazywali w nich na złożoność procesów transformacyj-
Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji
191
nych, obejmujących przemiany w obszarze polityki, gospodarki, systemu społeczno-kulturowego, stosunków etno-politycznych w państwach regionu. Podjęli próbę
zweryfikowania i agregacji cząstkowych badań: empirycznych i teoretycznych nad
problemem transformacji w tej części Europy. Wskazywali na potrzebę określenia
nowych kierunków badań politologicznych w omawianej problematyce.
Obrady konferencji miały charakter interdyscyplinarny i koncentrowały się wokół
kluczowych zagadnień związanych z procesami transformacyjnymi w państwach
regionu, w ujęciu historyczno-etnologicznym, politologicznym, ekonomicznym
i socjologicznym. Interdyscyplinarne podejście w odniesieniu do analizy omawianych
problemów wynikało ze specyfiki fenomenu transformacji systemowej w regionie
Europie Środkowej i Wschodniej. Mamy tu bowiem do czynienia nie tyle z podwójną
tranzycją: polityczną i społeczną, ale raczej zwielokrotnioną. Budowie systemu
demokratycznego w państwach regionu towarzyszyły procesy urynkowienia, narodotwórcze i państwowotwórcze. Państwa regionu uczestniczą w procesach integracyjnych i globalizacyjnych, co oddziałuje na charakter przemian systemowych.
Gości i uczestników konferencji w imieniu organizatorów powitała kierownik
prof. Alicja Stępień-Kuczyńska – Dyrektor Instytutu Studiów Politologicznych UŁ
i Kierownik Katedry Systemów Politycznych ISP WSMiP UŁ. W imieniu Rektora
Uniwersytetu Łódzkiego konferencję otworzył Dziekan Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politologicznych prof. Tomasz Domański, który wskazał na
osiągnięcia Wydziału w ciągu 10-lecia jego istnienia. W części inauguracyjnej
konferencji wystąpiła Elżbieta Hübner, wicemarszałek Województwa Łódzkiego,
a także prof. Grażyna Ulicka – Przewodnicząca Komitetu Nauk Politycznych PAN,
która podkreśliła znaczenie działań środowiska łódzkich politologów. W części
plenarnej konferencji referaty wygłosili prof. Konstanty Adam Wojtaszczyk (Uniwersytet Warszawski) – analizujący kwestię procesu europeizacji polskiego systemu
politycznego oraz prof. Andrzej Chodubski (Uniwersytet Gdański), który podniósł
w swym wystąpieniu charakter i wagę tendencji migracyjnych w regionie Europy
Środkowej i Wschodniej po 1989 roku.
Pierwszego dnia konferencji dyskusja toczyła się w 12 sesjach panelowych,
w trakcie których debatowano nad miejscem i rolą regionu Europy Środkowej
i Wschodniej w jednoczącej się Europie i budową europejskiego systemu bezpieczeństwa; uwarunkowaniami ekonomicznymi transformacji i kształtowaniem się
ładu międzynarodowego w regionie; cywilizacyjnymi przesłankami transformacji
ustrojowej w państwach regionu i rolą systemów wartości w procesach demokratyzacji i integracji; ochroną praw człowieka i obywatela w Europie Środkowej
i Wschodniej w okresie transformacji systemowej.
192
Drugiego dnia konferencji tematyka wystąpień koncentrowała się wokół takich
węzłowych zagadnień transformacji systemowej w regionie Europy Środkowej
i Wschodniej, jak: przemiany w obrębie samorządności terytorialnej i polityki regionalnej, polityka narodowościowa i imigracyjna państw regionu w okresie transformacji, miejsce i rola mniejszości narodowych i etnicznych w procesie transformacji
systemowej, kształtowanie się reżimów konstytucyjnych państw regionu.
Moderatorami sesji panelowych byli znani polscy politolodzy, prawnicy i ekonomiści, m.in. prof. Paweł Bożyk (Rektor Wyższej Szkoły Ekonomiczno-Informatycznej w Warszawie), prof. Henryk Chałupczak (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej),
prof. Tadeusz Godlewski (Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy), prof.
Teresa Łoś-Nowak (Prorektor Uniwersytet Wrocławski), prof. Teresa Sasińska-Klas
(Prezes Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych/Uniwersytet
Jagielloński), prof. Krzysztof Skotnicki (Uniwersytet Łódzki), prof. Andrzej Stelmach
(Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu), prof. Ryszard Zięba (Uniwersytet
Warszawski).
Konferencja stanowiła część obchodów 10-lecia istnienia Wydziału Studiów
Międzynarodowych i Politologicznych i Instytutu Studiów Politologicznych, a także
Katedry Systemów Politycznych. Samym obradom towarzyszyły także uroczystości
mające na celu upamiętnienie jubileuszu ich istnienia, w tym m.in. wystawa publikacji pracowników Instytutu Studiów Politologicznych oraz Katedry Systemów
Politycznych i prezentacja multimedialna dokumentująca dorobek funkcjonowania Wydziału i Instytutu.
W sesji podsumowującej uczestnicy konferencji podkreślili potrzebę kontynuowania badań zmierzających do pełniejszego zrozumienia mechanizmów i procesów składających się na transformację systemową w regionie Europy Środkowej
i Wschodniej.
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
SPRAWOZDANIE Z OGÓLNOPOLSKIEJ
KONFERENCJI NAUKOWEJ „WYBORY DO
PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO. PRAWO.
MEDIA. SPOŁECZEŃSTWO”
TORUŃ, 1011 GRUDNIA 2009 R.
PIĘĆ LAT OBECNOŚCI Polski w Unii Europejskiej oraz kolejne zakończone wybory
do Parlamentu Europejskiego z udziałem polskich kandydatów skłaniają do refleksji oraz podsumowania dotychczasowych doświadczeń wyborczych w tym obszarze. To również dobry moment do podjęcia próby zbudowania pierwszych generalizacji oraz wniosków i zaleceń na przyszłość. Powyższe motywy skłoniły dr. hab.
Marka Jezińskiego, prof. UMK, kierownika Katedry Dziennikarstwa i Komunikacji
Społecznej Wydziału Politologii i Studiów Międzynarodowych oraz dr. hab.
Andrzeja Sokalę, prof. UMK, kierownika Centrum Studiów Wyborczych Wydziału
Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu do wspólnego
zorganizowania ogólnopolskiej konferencji naukowej poświęconej tej problematyce. W rezultacie w dniach 10–11 grudnia 2009 r. na Wydziale Prawa i Administracji UMK odbyło się sympozjum pt. Wybory do Parlamentu Europejskiego. Prawo.
Media. Społeczeństwo. Celem konferencji było zaprezentowanie wyników badań
i analiz na temat funkcjonujących rozwiązań proceduralnych, przebiegu kampanii
wyborczych, działań aktorów politycznych, roli mediów oraz reakcji społecznych
związanych z udziałem Polski w wyborach do Parlamentu Europejskiego.
Waga i aktualność analizowanych zagadnień spowodowała, że patronat nad tym
wydarzeniem objęło Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce, Samorząd
Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Miasto Toruń oraz pismo „Athenaeum.
Polskie Studia Politologiczne”, jak zawsze aktywnie wspierające ważne naukowo
inicjatywy o charakterze politologicznym. W obradach udział wzięło czterdziestu
prelegentów: politologów, medioznawców, prawników i socjologów, reprezentujących takie ośrodki akademickie, jak: Gdańsk, Katowice, Kraków, Lublin, Łódź,
Opole, Olsztyn, Poznań, Szczecin, Toruń, Warszawa, Wrocław. Wśród zaproszonych
194
gości byli również przedstawiciele Komisji Europejskiej i Biura Informacyjnego
Parlamentu Europejskiego w Polsce, samorządu wojewódzkiego i miejskiego oraz
przedstawiciele administracji wyborczej.
Szczegółowa problematyka badawcza konferencji została ukierunkowana na
następujące kwestie związane bezpośrednio z wyborami do Parlamentu Europejskiego: kształt i ewolucja systemu wyborczego, analiza marketingowa działań
podmiotów polityki, rola mediów w kampanii wyborczej, partycypacja społeczna
i frekwencja wyborcza. Część merytoryczna konferencji odbywała się w ośmiu
panelach tematycznych ogniskujących się na konkretnych aspektach eurowyborów
oraz sesji plenarnej, gdzie miały miejsce najważniejsze wystąpienia konferencyjne.
Sesji plenarnej przewodniczył prof. dr hab. Roman Bäcker, dziekan nowo powstałego Wydziału Politologii i Studiów Międzynarodowych UMK. W czasie jej trwania
swoje referaty wygłosili: dr hab. Wojciech Sokół reprezentujący UMCS (Systemy
wyborcze do Parlamentu Europejskiego. Mechanizmy i konsekwencje), prof. dr hab.
Arkadiusz Żukowski z UWM (Partycypacja wyborcza elektoratu do Parlamentu
Europejskiego na tle wyborów ogólnokrajowych), dr hab. Mariusz Kolczyński z UŚ
(Eurowybory 2009 - triumf strategicznego minimalizmu), dr hab. Marek Jeziński,
prof. UMK (Symboliczne uwarunkowania polityki. Przypadek kampanii negatywnej
w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r.), prof. dr hab. Marek Chmaj
z SWPS w Warszawie (Kierunki zmian ordynacji wyborczej do Parlamentu Europejskiego) oraz prof. dr hab. Jacek Sobczak z UAM (Kampanie wyborcze do Parlamentu Europejskiego). Pozostałe wystąpienia (w sumie ponad trzydzieści) wygłoszono w panelach tematycznych, odbywających się częściowo równolegle w ciągu
dwóch dni, poświęconych takim zagadnieniom, jak: Analiza treści telewizyjnych
reklam wyborczych (panel moderowany przez dr. hab. Roberta Wiszniowskiego),
Analiza strategii podmiotów polskiej rywalizacji wyborczej (dr hab. Mariusz Kolczyński), Wybrane aspekty systemu wyborczego (prof. dr hab. Arkadiusz Żukowski),
Ogólnoeuropejska debata wyborcza (dr hab. Wojciech Sokół), Prasa w kampanii
wyborczej (dr Waldemar Wojtasik), Internet jako nośnik promocji wyborczej (dr hab.
Marek Jeziński), Rezultaty kampanii wyborczych do Parlamentu Europejskiego
(dr Marzena Cichosz), Kampania na poziomie regionalnym (dr Bartłomiej Michalak). Średnio na każdy panel przypadało po cztery referaty. Zarezerwowano również
czas na pytania słuchaczy i dyskusję.
Oprócz mających typowo naukowy charakter paneli tematycznych, organizatorzy przewidzieli również dwa specjalne bloki poświęcone bardziej praktycznym
aspektom wyborów europejskich. I tak, na zakończenie pierwszego dnia konferencji przedstawiciele patronów: Łukasz Kempara (wicedyrektor Biura Informacyjnego
195
Parlamentu Europejskiego w Polsce), Rafał Rudnicki i Irena Agata Szyszko (Wydział
Informacji i Komunikacji Społecznej Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej
w Polsce), Alicja Kolańska (sekretarz Miasta Torunia) oraz Michał Korolko (wicedyrektor Departamentu Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego). W panelu prowadzonym przez prof. dr. hab.
Zbigniewa Witkowskiego, zaprezentowali szczegóły i efekty podjętych w okresie
kampanii wyborczej działań na rzecz zwiększenia frekwencji wyborczej. Prelegenci
wymienili się doświadczeniami, a w dyskusji poruszono wiele ciekawych wątków.
Po raz kolejny powrócił temat motywacji wyborczej elektoratu i możliwych sposobów jej skutecznego zwiększania.
Z kolei na zakończenie drugiego dnia konferencji odbyła się dyskusja panelowa na temat propozycji zmian w ordynacji wyborczej do Parlamentu Europejskiego z udziałem: dr. hab. Andrzeja Sokali, dr. Jacka Hamana, dr. Bartłomieja
Michalaka, mgr. Wojciecha Peszyńskiego oraz zgromadzonej publiczności.
W czasie wystąpień panelistów i późniejszej dyskusji z udziałem słuchaczy
poruszono m.in. takie kwestie, jak: konieczność stabilizacji prawa wyborczego
poprzez jego kodyfikację, nieadekwatność przyjętego modelu reprezentacji,
dyskusyjność funkcjonowania klauzuli zaporowej, nieprzejrzystość mechanizmu
podziału mandatów i inne.
Konferencja zgromadziła liczne grono osób zainteresowanych poruszaną tematyką, co było widać zarówno po frekwencji na poszczególnych panelach, jak i po
liczbie zadawanych w czasie ich trwania pytań. Na odnotowanie zasługuje również
fakt sporej liczby przybyłych na obrady studentów. Wysokiej partycypacji i aktywności konferencyjnej sprzyjały komfortowe warunki Wydziału Prawa. Obrady
odbywały się w dużych, przeważnie audytoryjnych, doskonale wyposażonych
i nowoczesnych salach. Obsługa organizacyjna i pomoc studenckich wolontariuszy
okazały się dużym atutem konferencji, co zostało dostrzeżone i pozytywnie ocenione przez uczestników i zaproszonych gości.
Konferencja miała charakter interdyscyplinarny i w zamierzeniu organizatorów
miała być miejscem wielopoziomowej refleksji badaczy reprezentujących różne
dyscypliny i orientacje naukowe. Należy podkreślić, że spotkanie przedstawicieli
różnych dziedzin, dyscyplin i specjalności jest zawsze cenne ze względu na możliwość analizy zjawisk i procesów z punktu widzenia różnych perspektyw teoretycznych i metodologicznych. Taka wymiana doświadczeń oraz wspólna dyskusja
okazała się niezwykle ciekawa i wartościowa poznawczo.
Efekty konferencji bardzo szybko nabrały kształtu publikacyjnego, gdyż już
w I połowie br. nakładem toruńskiego wydawnictwa Towarzystwa Naukowego
196
Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, ukazały się dwa tomy pokonferencyjne: „Wybory do Parlamentu Europejskiego. Prawne, polityczne i społeczne
aspekty wyborów” pod red. Andrzeja Sokali, Bartłomieja Michalaka, Anny Frydrych
i Radosława Zycha oraz „Wybory do Parlamentu Europejskiego. Media i marketing
polityczny” zredagowany przez Marka Jezińskiego, Wojciecha Peszyńskiego i Aleksandrę Seklecką. Konferencja i publikacje dają nadzieję na to, że staną się inspiracją do jeszcze bardziej pogłębionych, interdyscyplinarnych badań na temat procedur, instytucji, zachowań i procesów zachodzących w związku z wyborami do
Parlamentu Europejskiego.
Merytoryczny i organizacyjny sukces konferencji dowodzi, że przygotowywanie
mieszanych (w tym przypadku politologiczno-prawniczego) i interdyscyplinarnych
przedsięwzięć jest bardzo dobrym pomysłem umożliwiającym, z jednej strony
dogłębne i wielowymiarowe przeanalizowanie interesujących zjawisk, a z drugiej,
integrację różnych środowisk i tradycji naukowych.
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
Justyna Skiba
SPRAWOZDANIE Z OBCHODÓW ŚWIATOWEGO
DNIA WYBORÓW
TORUŃ, 4 LUTEGO 2010 R.
DNIA 4 LUTEGO 2010 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja
Kopernika miały miejsce wydarzenia związane z obchodami Światowego Dnia
Wyborów. Obchody były wspaniałą okazją do spotkania wielu znamienitości świata
prawa wyborczego zarówno z jego teoretycznej, jak i praktycznej strony, a także
wysłuchania cennych uwag zaproszonej młodzieży.
Światowy Dzień Wyborów rozpoczął się na naszym wydziale spotkaniem z młodzieżą z toruńskich liceów, zatytułowanym Wyborczy pierwszy raz. Spotkanie
zorganizowane z inicjatywy Studenckiego Koła Naukowego Prawa Wyborczego,
poprowadził dr Bartłomiej Michalak. Punktem wyjściowym spotkania z licealistami
była ankieta przeprowadzona w wybranych klasach drugich i trzecich okolicznych
liceów. Ankieta dostarczyła wielu cennych informacji dotyczących wiedzy licealistów z zakresu spraw wyborczych, stosunku do wyborów i partycypacji w nich.
Wyniki tych badań zaprezentował w postaci prezentacji multimedialnej mgr Paweł
Raźny.
Rezultaty ankiety okazały się w kilku przypadkach naprawdę zaskakujące. Wystarczy tu wspomnieć o stosunkowo niższym, niż by się można spodziewać, poparciu
wśród licealistów dla pomysłu wprowadzenia głosowania przez Internet.
Do wyników badania odnieśli się także eksperci uczestniczący w spotkaniu
z młodzieżą. Jako pierwszy głos zabrał sekretarz Państwowej Komisji Wyborczej
i kierownik Krajowego Biura Wyborczego Minister Kazimierz Wojciech Czaplicki,
wyrażając swoją radość z poziomu wiedzy licealistów dotyczącej kwestii wyborów
i ich chęci do wzięcia udziału w wyborach po osiągnięciu pełnoletniości. Minister
Czaplicki w swoim wystąpieniu przybliżył pokrótce zgromadzonej młodzieży
sposób przeprowadzania wyborów w Polsce i udział w tym procesie administracji
wyborczej.
198
Justyna Skiba
W podobnym tonie wypowiedział się kolejny ekspert dziekan Wydziału Prawa
i Administracji UMK, kierownik Centrum Studiów Wyborczych UMK prof. dr hab.
Andrzej Sokala. Profesor chwalił młodych ludzi za wiedzę i orientację w problematyce wyborczej, wyrażając nadzieję, że rezultaty ankiety odzwierciedlają stan
wiedzy większości polskich licealistów.
Z kolei mgr Jarosław Zbieranek, kierownik Programu Prawa i Instytucji Demokratycznych Instytutu Spraw Publicznych, skupił się w swoim wystąpieniu na
omówieniu zachowań wyborczych grupy osób zdefiniowanej jako First Time Voters
(głosujący po raz pierwszy). Zaproszona młodzież z dużym zainteresowaniem
wysłuchała wystąpienia mgr. J. Zbieranka, jako że większość spośród nich niedawno
kwalifikowała się lub kwalifikuje się do omówionej grupy wyborców.
Po wysłuchaniu głosów ekspertów przyszedł czas na pytania zgromadzonej
młodzieży. Dyskusja, która wywiązała się w tej części spotkania dowiodła po raz
kolejny dużej wiedzy przybyłych licealistów z zakresu spraw wyborczych. Z widowni
padły pytania między innymi o perspektywę wprowadzenia głosowania przez
Internet czy głosowania dwudniowego. Licealistów interesowały także kroki
podejmowane przez administrację wyborczą w kierunku wprowadzenia alternatywnych sposobów głosowania oraz w kierunku zwiększenia partycypacji w wyborach. Pytano także o sens i możliwość wprowadzenia szeroko komentowanego
w ostatnim czasie parytetu.
Drugą część obchodów Światowego Dnia Wyborów, które od tej pory będą się
odbywały właśnie na Wydziale Prawa i Administracji UMK, stanowił cykliczny
wykład im. prof. dr. Wacława Komarnickiego. Wykład uświetnili swoją obecnością
przedstawiciele Państwowej Komisji Wyborczej: sędzia Maria Grzelka prof. dr hab.
Andrzej Mączyński oraz Minister Kazimierz W. Czaplicki, a także licznie przybyli
komisarze wyborczy. Udział w wykładzie wzięli także znamienici przedstawiciele
nauki: prof. Arkadiusz Żukowski z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego oraz
znakomici reprezentanci naszej uczelni: prof. dr hab. Zbigniew Witkowski i prof.
dr hab. Tadeusz Wasilewski.
Trzeci już wykład im. prof. dr. Wacława Komarnickiego został tym razem
poświęcony zagadnieniu funkcji wyborów. Referat na temat Funkcje wyborów
a wielkość okręgów wyborczych został przygotowany i wygłoszony przez prof. dra
hab. Krzysztofa Skotnickiego, kierownika Centrum Studiów Wyborczych Uniwersytetu Łódzkiego.
Prelegent rozpoczął wystąpienie od przybliżenia różnorodności podziałów
funkcji wyborów, wynikającej między innymi z odmienności ustrojów społeczno-politycznych poszczególnych państw, czy też ze zróżnicowania struktur społecz-
Sprawozdanie z obchodów Światowego Dnia Wyborów
199
nych i partyjnych. Profesor Skotnicki, opierając wystąpienie na autorskim podziale
funkcji wyborów, przedstawił analizę zależności między wielkością okręgów
wyborczych a funkcjami wyborów. Dokładna analiza poszczególnych funkcji
wyborów i wpływu na nie wielkości okręgów wykazała, iż zależność ta przejawia
się między innymi w odniesieniu do funkcji kreacyjnej, funkcji wyłonienia stabilnej większości rządowej czy też funkcji odzwierciedlania poglądów wyborców.
Natomiast większego wpływu wielkość okręgów nie wywiera na takie funkcje
wyborów, jak: funkcja programowa, funkcja rozwiązywania napięć społecznych
czy też funkcja identyfikacji podstawowych problemów życia społecznego, politycznego i gospodarczego. W obliczu powracającego w ostatnim czasie, szeroko
komentowanego pomysłu wprowadzenia w Polsce okręgów jednomandatowych,
przeprowadzanie tego typu analiz wydaje się bardzo zasadne. Wystąpienie prof.
Krzysztofa Skotnickiego zostanie opublikowane w ramach cyklu broszur z wykładów prof. dr. Wacława Komarnickiego.
Po niezwykle ciekawej prezentacji tematu zależności między wielkością okręgów
wyborczych a funkcjami wyborów, nadszedł czas na pytania do prelegenta. Eksperci
zabierający głos zgodnie podkreślali trafność wyboru tematyki i jego ciekawą
formę. Goście pytali między innymi o funkcję legitymizacyjną w obliczu wyboru
osoby „nieodpowiedniej” na przedstawiciela narodu. Eksperci w swoich pytaniach
do prof. K. Skotnickiego wykraczali niejednokrotnie poza tematykę wykładu,
pytając między innymi o możliwość wprowadzenia przymusu wyborczego. Poddawali również w wątpliwość stabilność polskiego prawa wyborczego, wskazując
na zagrożenia z tym związane.
Ostatnim punktem obchodów Światowego Dnia Wyborów był uroczysty bankiet,
będący okazją do podsumowań i wymiany poglądów zaproszonych gości.
Obchody Światowego Dnia Wyborów należy ocenić ze wszech miar pozytywnie,
a fakt iż będą one miały miejsce rok rocznie na Wydziale Prawa i Administracji
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika jest wspaniałą okazją do goszczenia znakomitych
przedstawicieli nauki i praktyki prawa wyborczego w naszych uczelnianych murach.
Ponadto bardzo owocne spotkanie z młodzieżą licealną, odbyte przy tej okazji,
stanowi wyraźny sygnał dla organizatorów, że warto stawiać na edukację młodych
ludzi z zakresu narzędzi demokracji, budując w ten sposób mocne podstawy
świadomego społeczeństwa demokratycznego.
RECENZJE
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
Sonja Cecar, Blatcherism – how much
thatcherism is in blairism. New Labour’s neoliberal politicies, VDM Verlag,
Saarbrücken 2007, ss. 79.
W postmodernistycznym świecie żyjemy otoczeni oceanem ideologicznych i politycznych metafor. Drzewo ideologii, wbrew
przewidywaniom niektórych dendrologów,
nie uschło, jest ciągle zielone. Politycy chętnie sięgają po jego owoce, mieszając w niezwykły sposób tradycyjne składniki, próbując przygotować swoim wyborcom wysokobiałkowy koktajl ideologiczny. Wierzą,
że są w stanie przyrządzić napój, który będzie smakować większości obywateli i zaspokoi ich pragnienie ideowo-polityczne.
Po zgniciu komunistycznych owoców oraz
zepsuciu welfare state, zdecydowana większość składników koktajlu pochodzi z prawej strony drzewa. Czy będzie tak ciągle?
W 2007 r. w Niemczech ukazała się praca o współczesnych brytyjskich koktajlach
ideologicznych: Blatcherism – how much
thatcherism is in blairism? Jej autorką jest
Sonja Cecar, absolwentka Centrum Stu-
diów Brytyjskich w Berlinie oraz studiów
angielskich, amerykańskich i serbsko-chorwackich Uniwersytetu Humboldta. Obecnie
pracuje w biurze parlamentarnym członka
brytyjskiej Izby Gmin, labourzysty Bena
Bradshawa
Książka składa się z siedmiu krótkich
części. Pierwsza stanowi wstęp (rozdział
pierwszy), a ostatnia zakończenie (rozdział siódmy). Drugi i trzeci fragment pracy poświecony jest analizie thatcheryzmu:
narodzinom na Wyspach Brytyjskich Nowej Prawicy w latach 70. ubiegłego wieku
oraz polityce wewnętrznej Margaret Thatcher. Autorka zwięźle omawia działania rządu dotyczące polityki gospodarczej, fiskalnej, pieniężnej, społecznej oraz stosunki ze
związkami zawodowymi. W ostatnim podrozdziale opisuje styl sprawowania rządów
przez „Żelazną Damę”. Trzy kolejne części
pracy, analogiczne jak w przypadku thatcheryzmu, poświęcone są charakterystyce
„blairyzmu” oraz modernizacji i przeobrażeniu Old Labour w New Labour. S. Cecar
zanalizowała także pobieżnie politykę we-
204
Recenzje
wnętrzną Tony’ego Blaira (gospodarczą, fiskalną, monetarną, społeczną). W ostatnim
fragmencie opisała styl rządów „Teflonowego Tony’ego”.
W rozdziale szóstym: Blatcherism in
No. 10 porównuje thatcheryzm z „blairyzmem” na płaszczyźnie zagadnień analizowanych we wcześniejszych rozdziałach.
Konkludując S. Cecar udowadnia, że zbieżność polityki Thatcher i Blaira w wymienionych kwestiach jest niepodważalna, zauważa także trzy elementy w polityce New
Labour sprzeczne z thatcheryzmem: wprowadzenie w 1999 r. płacy minimalnej (od
2005 r. wynosi ona £ 5,35), zapoczątkowanie procesu dewolucji (wcześniej autorka
nie wspomina o tej kwestii w ogóle) oraz
zwiększenie wydatków publicznych w dekadzie rządów labourzystów. S. Cecar całkowite utożsamienie „blairyzmu” z thatcheryzmem uważa za błędne i krzywdzące dla
tego pierwszego, dlatego widzi zasadność
posługiwania się nowym pojęciem – „blatcheryzmem”. Jednak nie przywiązuje się
zbytnio do niego. Jest przekonana, że obecny lider Partii Pracy David Cameron będzie
wzorować się na Blairze i że Wielka Brytania kieruje się w stronę „camblairismu”.
Efektowne, intrygujące, ale w rzeczywistości o znikomej wartości poznawczej
„izmotwórstwo”? Trudno nie odnieść takiego wrażenia po lekturze książki. S. Cecar
w samym tytule pracy posługuje się dwoma pojęciami eponimicznymi, nie próbuje
jednak znaleźć odpowiedzi na pytanie: co
decyduje o tym, że thatcheryzm z metafory żywej, spopularyzował się i stał się ide-
owo-polityczną metaforą martwą, która na
stałe wpisała się w najnowszą historię Zjednoczonego Królestwa. „Churchilizm”, „macmillanizm”, „wilsonizm” czy „majorizm” nigdy nie stały się nawet metaforami żywymi.
W pracy niemal nie występuje teoretyczna analiza poglądów Thatcher i Blaira.
Trudno jest to zrozumieć przy charakterystyce dwóch „izmów” i próbie spopularyzowania trzeciego. Nawet jeżeli założymy, jak
to zrobiła Cecar, że thatcheryzm to nie ideologia, doktryna czy zespół przekonań, tylko pragmatyczny projekt polityczny, to i tak
był on determinowany osobistymi przekonaniami jego twórcy. Aby się o tym przekonać wystarczy sięgnąć do dowolnego tekstu przemówienia pani premier, jej artykułu czy wspomnień. Bez nieustannego odwoływania się do konserwatywno-liberalnych idei nie byłoby thatcheryzmu1. „Jeżeli chcesz zmienić podejście, w rzeczywistości musisz zmienić serce i duszę narodu.
Gospodarka jest metodą, celem jest zmiana serca i duszy”2 – deklarowała pani pre1
Tekst ponad ośmiu tysięcy dokumentów, przemówień, arytukułów M. Thatcher można znaleźć na
stronach internetowych jej fundacji. Najistotniejsze
z nich zaanalizowałem w pracy Thatcheryzm jako
doktryna społeczno-polityczna, Toruń 2008. Najważniejsze przemówienia T. Blaira zostały zebrane
i opublikowane w dwóch pracach. Zob.: T. Blair, New
Britain. My vision of a young country, Oxford 2004;
idem, Tony Blair in his own words, ed. P. Richards,
London 2004.
2
M. Thatcher, Interview for Sunday Times, 3 V
1981, http://www.margaretthatcher.org/speeches/
displaydocument.asp?docid=104475, odczyt z dn.
20.10.2008. Manifest konserwatystów z 4 X 1976 r.
Recenzje
mier 3 maja 1981 r. na łamach „Sunday Times”. W przypadku „blairyzmu” i jego próbie stanowienia izmologicznej konkurencji dla doktryny pani premier (jedynego
obecnie brytyjskiego polityka, za nazwiskiem którego dodaje się końcówkę –izm
dla określenie jego idei politycznych) jest
podobnie. W swoim najgłośniejszym manifeście programowym Tony Blair stwierdził: „zawsze byłem zdania, że polityka to
przede wszystkim idea […]. Idee potrzebują etykiety, jeśli mają stać się popularne
i powszechnie zrozumiałe”3.
Z książki S. Cecar nie dowiemy się nic
albo niewiele na temat: Enocha Powella
i protothatcheryzmu, Keitha Josepha – intelektualnego twórcy ekonomicznej części doktryny (Thatcher zadedykowała mu
drugą część swoich wspomnień4), socjalizmu chrześcijańskiego i koncepcji community szkockiego filozofa Johna Mucmurray’a (Blair na łamach „Scotland on Sunday”
24 lipca 1994 r. powiedział: „Jeżeli naprawdę chcecie zrozumieć o czym mówię, musicie sięgnąć do faceta, który nazywał się
John Macmurray”5) czy polityki radykalzatytułowany był The Right Approach (Słuszne
podejście).
3
Zob.: T. Blair, Polityka na nowe stulecie, przedruk [w:] Spory wokół Nowej Trzeciej Drogi, wyb.
i oprac. T. Kowalik, Warszawa 2001, s. 11.
4
M. Thatcher, The Path to Power, London 1995,
s. 1. Jest to drugi tom wspomnień po The Downing
Street Years opisujacy życie Thatcher do 1979 r.
Trzecią książką niemal zupełnie nieznaną w Polsce
jest praca z 2002 r. Statecraft. Strategies for a changing
world.
5
J. Rentoul, Tony Blair, London 1995, s. 42.
205
nego centrum (thirdway-izmu) Anthony’ego Giddensa6.
Autorka trafnie zauważa, że nie ma (i nigdy nie będzie!) konsensusu co do definicji thatcharyzmu, podobnie będzie z „blairyzmem”, nie wspominając już o „blatcheryzmie”. Nauki społeczne nie są monolitem, dopuszczają przeciwstawne interpretacje, jeżeli są one odpowiednio uzasadnione. Zdaniem części badaczy istnieje wiele
thatcheryzmów, inni sądzą, że nie ma ani
jednego. Przy okazji warto zauważyć, że
zdaniem językoznawców metafory językowe żywe o dużym rezonansie, czyli takie,
które stwarzają szerokie możliwości interpretacyjne przy ich odczytywaniu, są bardziej emfatyczne – trafniejsze i mają większą szansę stać się metaforami martwymi7. Jednak nie sposób jest mówić o „thatcheryzmie”i „blairyzmie”, nie mówiąc o ich
eponimicznych twórcach (gr. epŏnymos –
„dawca imienia”, w starożytności imieniem
ateńskiego archonta czy rzymskiego konsula oznaczano w chronologii okres jego kadencji). Dlatego wartościowe byłoby zwięzłe porównanie, istnieją obszerne biografie8 kariery politycznej i doświadczeń życiowych córki właściciela sklepu spożywczego i rockowego frontmena stylizującego się na Micka Jaggera.
6
Zob.: A. Giddens, Trzecia droga. Odnowa socjaldemokracji, przeł. H. Jankowska, Warszawa 1999.
7
J. Świątek, W świecie powszechnej metafory.
Metafora językowa, Kraków 1998, s. 44–45.
8
Zob.: J. Campbell, Margaret Thatcher, v. 1–2,
London 2005; A. Seldon, Blair, London 2005.
206
Recenzje
S. Cecar nie docieka również przez kogo
i w jakim celu były tworzone ideologiczne
„izmy”. Thatcheryzm został stworzony na
początku lat 70. przez lewicowych przeciwników konserwatystów, najprawdopodobniej użył go po raz pierwszy profesor Stuart Hall w styczniu 1979 r. na łamach „Marxism Today” jako pojęcie – epitet9. „Blairyzm” propagowany jest od lat 90. przez
labourzystów w celu podkreślenia zasadniczych różnic między New Labour a thatcherystami. „Blatcherizm”, co zauważyła już autorka, także nie ma jednego ojca.
Najprawdopodobniej użył go po raz pierwszy w 1995 r. lewicowy magazyn „Red Pepper”, żeby zdyskredytować prothatcherowską politykę Blaira. Autorka jednak w żaden sposób nie rozwija tego wątku, co jest
poważnym błędem. Używanie „izmów” do
opisu przeszłości czy rzeczywistości, wcale
nie musi prowadzić do „bezmyślnego” etykietowania i słowotwórstwa, deprecjonowania konkurencyjnej doktryny i afirmacji
własnych idei. Może być pomocne przy naukowej refleksji, pod warunkiem wypełnienia metafor skojarzeniami semantycznymi.
Nawet w przypadku historii żywej i analizie
kwestii światopoglądowych nie musi to być
całkowicie niemożliwe.
Autorka trafnie zauważa zasadniczą
zmianę w podejściu Blaira do kwestii dewolucji – odtworzenia parlamentów narodowych w poszczególnych częściach Zjednoczonego Królestwa, będącego co naj-
mniej od 1707 r. (inkorporacyjnej unii
angielsko-szkockiej) modelem composite state. Trudno jest to jednak wyjaśnić
nie odwołując się do ideologii angielskiego nacjonalizmu Thatcher – Little Englander (w naukowej literaturze anglojęzycznej
termin nacjonalizm jest neutralny aksjologicznie) i kosmopolityzmu narodowego
Blaira10. Oczywiście nie zmienia to faktu, że
oboje oni byli zainteresowani, aby Britannia przetrwała jako spójna całość pod flagą Union Jack. Thatcher pragnęła tego dokonać, kultywując konserwatywną idee one
nation traktującą naród jako nadrzędną
wspólnotę ideowo-polityczną. Blair odwoływał się do socjaldemokratycznej idei narodu kosmopolitycznego afirmującej wieloraką przynależność i multiplikacje kulturowe (mieszkaniec Edynburga może czuć
się jednocześnie: Szkotem, Brytyjczykiem,
Europejczykiem, reprezentantem kulturowego Zachodu, członkiem wspólnoty międzynarodowej).
Zastanawia również brak dostrzeżenia
międzynarodowego aspektu polityki wewnętrznej Thatcher i Blaira. Obie doktryny miały brytyjskie korzenie: kulturowe,
ideowe oraz historyczne, ale ich percepcja
i oddziaływanie wykraczają poza Albion.
Thatcher stała się symbolem antykomunizmu i antysocjalizmu, gospodarki wolnorynkowej, konserwatywnych wartości,
Blair – „trzeciej drogi”, odrodzenia socjal10
9
D. Childs, Britain since 1945. A political history,
London–New York 2006, s. 214.
Blairism and the war of persuasion. Labour’s
passive revolution, ed. by D.L. Steinberg, R. Johnson,
London 2004, s. 11 i n.
Recenzje
demokracji. S. Cecar, znając zapewne meandry ideowo-polityczne niemieckiej SPD,
nie zwróciła także uwagi na wspólny manifest Gerharda Schroedera i Blaira11 oraz
na wpływ Labour Party na socjaldemokratów niemieckich.
Nauki polityczne i społeczne lubią się
posługiwać efektownymi, oryginalnymi
metaforami, które mają moc kształtowania
rzeczywistości społeczno-politycznej. Praca
S. Cecar zasługuje na uwagę ze względu na
podjętą problematykę. Jak zauważył Gustaw
Herling-Grudziński, właściwy tytuł (moglibyśmy dodać – metaforyczny), to pięćdziesiąt procent sukcesu książki. Jednak „pozostałe” pięćdziesiąt procent Blatcherismu… –
niestety rozczarowuje, brakiem oryginalności i głębszych analiz. „Król” może nie jest
nagi, ale przyodziany jest jedynie w bieliznę, w sytuacji, kiedy materiał źródłowy już
teraz pozwala go ubrać w dwuczęściowy na
miarę szyty garnitur. Taka sytuacja jest zachętą dla badaczy do zmierzenia się z tym
intrygującym zagadnieniem, zwłaszcza
w Polsce, gdzie literatura dotycząca thatcheryzmu jest niewielka, prac o „blairyzmie” i Tonym Blairze de facto nie ma, nie
wspominając już o „blatcheryzmie”.
Tomasz Ceran
11
T. Blair, G. Schroeder, Trzecia droga. Manifest
socjaldemokratyczny, tłum. B. Kopeć-Umiastowska,
„Gazeta Wyborcza” 10–11.07.1999, s. 9–11.
207
Mark Lilla, Bezsilny Bóg. Religia, polityka i nowoczesny Zachód, przeł. J. Mikos, Wydawnictwo WAB, Warszawa
2009, ss. 334.
Temat przenikania się porządków religii
i polityki wydawał się tuż po zakończeniu
drugiej wojny światowej tracić na znaczeniu. Wymownym tego przejawem było powodzenie teorii sekularyzacji i prywatyzacji
religii rozpropagowanej głównie dzięki wydanym w latach 60. pracom Petera L. Bergera oraz Thomasa Luckmanna. W ostatnich
latach kwestia ta jednak powraca jako istotny problem, zajmując uwagę badaczy z bardzo różnych dziedzin refleksji nad polityką. Odzwierciedla to najnowszy stan dyskusji nad teorią sekularyzacji, czego reprezentatywnym przykładem jest teoria deprywatyzacji Jose Casanovy1, podważająca
tezy o utracie przez religię znaczenia politycznego i publicznego, jak i ostatnie wypowiedzi samych twórców paradygmatu sekularyzacyjnego wycofujących się z niektórych ze swych wcześniejszych twierdzeń2.
Niewątpliwie istotnym asumptem do podjęcia tej tematyki są spektakularne wydarzenia polityczno-społeczne ostatnich dekad: powstanie w 1979 r. semiteokratycznego ustroju w Iranie, terroryzm islamski czy
wzrost znaczenia diaspory muzułmańskiej
w wielu krajach europejskich.
1
J. Casanova, Religie publiczne w nowoczesnym
świecie, przeł. T. Kunz, Kraków 2005.
2
P.L. Berger, Refleksje o dzisiejszej socjologii religii, przeł. K. Marulewska, „Teologia Polityczna”
2009/2010, nr 5, s. 89–100.
208
Recenzje
Zainteresowanie tematem problematycznych powiązań religii z dziedziną polityczną odzwierciedla najnowsza literatura, czego dobrym przykładem są chociażby ostatnie prace Johna Graya, Terry’ego Eageltona
czy Barry’ego Coopera3, poruszające od tej
strony problematykę współczesnego terroryzmu. O ile podnoszące te kwestie książki czołowych współczesnych filozofów polityki: Pierre’a Mannenta, Roberta P. George’a czy Charlesa Taylora4 nie mogą dziwić z racji tego, że wymienieni autorzy reprezentują tradycje intelektualne, w których problem związków religii i polityki
był zawsze bardzo istotny, o tyle za wielce
wymowny uznać wypada wzrost zainteresowania tą tematyką we współczesnej filozofii polityki o proweniencji lewicowej, podejmującej temat chrześcijaństwa i problem
mesjanizmu5. Bez wątpienia potwierdza to
3
J. Gray, Czarna msza: apokaliptyczna religia
i śmierć utopii, przeł. A. Puchejda, K. Szymaniak,
Kraków 2009; T. Eagleton, Święty terror, przeł. J. Konieczny, Kraków 2008; B. Cooper, New Political Religions, or, an analysis of Political Terrorism, ColumbiaLondon 2004.
4
P. Mannent, Racja narodów: refleksje na temat
demokracji w Europie, przeł. P. Gumola, Elbląg 2008;
R.P. George, The clash of orthodoxies: law, religion,
and morality in crisis, Wilmington 2001; Ch. Taylor,
Secular Age, London 2007.
5
G. Agamben, Czas, który zostaje: komentarz do
Listu do Rzymian, przeł. S. Królak, Warszawa 2009;
G. Agamben, l regno e la gloria. Per una genealogia
teologica dell’economia e del governo, Neri Pozza 2007;
A. Badiou, Święty Paweł. Ustanowienie uniwersalizmu, przeł. J. Kutyła, P. Mościcki, Kraków 2007;
S. Żiżek, Kukła i karzeł: perwersyjny rdzeń chrześcijaństwa, przeł. M. Kropiwnicki, Bydgoszcz 2006;
idem, O wierze, przeł. B. Baran, Warszawa 2008.
istnienie pewnego trendu rewaloryzującego znaczenie kwestii powiązań religii i polityki we współczesnych badaniach.
W nurt ten wpisuje się bez wątpienia
ostatnia publikacja amerykańskiego historyka idei Marka Lilli. Autor, należący do
czołowych intelektualistów amerykańskich,
publicysta poczytnych pism „New York Review of Books”, „New Republic” oraz „New
York Times”, nie jest także w Polsce postacią nieznaną. Głośno komentowana była
w Polsce jego poprzednia książka (Lekkomyślny umysł), stanowiąca próbę przemyślenia innego palącego problemu, a mianowicie związków filozofii z polityką; w ostatnich latach przekłady tekstów Lilli można było przeczytać także w renomowanych
polskich pismach, jak: „Europa: Tygodnik
Idei”, „Teologia Polityczna” czy „Przegląd
Polityczny”. Trzeba jednak zaznaczyć, że
Lilla nie jest jedynie kolumnistą periodyków o tematyce polityczno-społecznej, lecz
przede wszystkim badaczem i profesorem
amerykańskich uczelni. Swoje doświadczenie akademickie zdobywał u boku sław
amerykańskiej Akademii – Daniela Bella, Judith Skhlar oraz Harleya C. Mansfielda na Uniwersytecie Harvarda, w 1990 r.
broniąc tam poświeconą myśli Giambattisty Vico dysertację doktorską, uhonorowaną nagrodą im. Leo Straussa – najbardziej
prestiżowym wyróżnieniem z dziedziny filozofii polityki przyznawanym przez American Political Science Association (APSA).
W późniejszych latach pracował w słynnym Komitecie Nauk Społecznych na Uniwersytecie Chicago oraz na New York Uni-
Recenzje
versity, obecnie zaś od kilku lat jest profesorem Uniwersytetu Columbia.
Recenzowana tu praca, będąca przeredagowaną wersją wykładów Lilli na Oxford
University z 2003 r., miała swoją premierę na amerykańskim rynku cztery lata po
ich wygłoszeniu, od razu stając się intelektualnym wydarzeniem. „Publisher’s Weekly” oraz „The New York Times Book Review” umieściły książkę Lilli w swych zestawieniach najważniejszych publikacji 2007
roku, co pozwala porównać rozgłos towarzyszący tej książce, z recepcją Umysłu zamkniętego Allana Blooma w latach 80.
Książka Lilli – mająca podobnie jak praca Blooma charakter obszernego eseju –
składa się z trzech części. W pierwszej odsłonie autor stara się zrekonstruować sytuację, jaka pozwoliła wyartykułować się
nowożytnej refleksji nad polityką. Referuje zatem tradycje teologicznych narracji
obecnych w kulturze Zachodu, wyróżniając panteistyczny, teistyczny oraz deistyczny sposób ujmowania transcendencji, analizując przy tym główne tendencje chrześcijańskiej myśli moralnej i społecznej. Ta
część, stanowiąca wstęp do właściwych rozważań, pozwala przejść autorowi do koncepcji „wielkiej separacji”, której sformułowanie przypisuje Hobbesowi – uchodzącego w wykładzie Lilli niejako za ojca założyciela nowożytnej filozofii politycznej. Analiza Lewiatana dopełnia część pierwszą eseju,
po czym autor przechodzi do części następnej, w której – koncentrując się na myśli Jeana Jacquesa Rousseau, Immanuela Kanta
oraz G.W. F. Hegla – przedstawia narodziny
209
konkurencyjnej tradycji w nowożytnej myśli politycznej, która na powrót przywraca
refleksji nad polityką tematy związane z religią. Jak stwierdza: „To był kluczowy moment w nowożytnej historii intelektualnej
Zachodu […] Rousseau i Kant przyczynili
się do powstania wielkiego rozdziału między anglo-amerykańskim a kontynentalnym, europejskim sposobem rozumienia
nowoczesnej myśli politycznej […] Konsekwencji tego rozdziału doświadczamy
do dziś dnia” (s. 121). Lilla przekonuje, że
każdy z tych myślicieli przywrócił refleksji
o polityce religijny nerw, jednak w formie
zasadniczo odmiennej od tej, z jaką mieliśmy do czynienia w czasach sprzed sformułowania koncepcji „wielkiej separacji”. Rousseau „pierwszy zaproponował człowiekowi korzyści płynące z religii” (s. 123), „odwrócił uwagę od Boga i skierował ją w stronę ludzkiej potrzeby Boga” (s. 135), zaś Kant
położył fundamenty pod nowoczesną teologię polityczną „odwołującą się wyłącznie
do ludzkiego doświadczenia” (s. 232), cały
zaś ten proces osiąga swe apogeum w filozofii Hegla i jego idei pojednania, która zdominowała niemiecką refleksję nad polityką.
W ten sposób nowożytna tradycja zostaje
rozerwana – tworzą się dwie odrębne tradycje – „dzieci Hobbesa” oraz „dzieci Rousseau”, jak nazywa je sam Lilla. Tak zarysowana diagnoza jest punktem wyjścia dla rozważań w trzeciej części, w której autor koncentruje się na rozwijanej w XIX i początkach XX w. niemieckiej teologii liberalnej.
Autor śledzi losy tego nurtu, poczynając od
uznawanego za fundatora ruchu Friedricha
210
Recenzje
Schleiermachera, postacie obecnie na poły
zapomniane, jak David Friedrich Strauss,
Albrecht Ritschl, Wilhelm Hermann, kończąc zaś na sławach teologii niemieckiej
(Adolf von Harnack, Ernst Troeltsch, Franz
Rozenzweig, Karl Barth, Paul Tillich, Dietrich Bonhoeffer). Zwieńczeniem tej tradycji, a tym samym – jak zdaje się sugerować Lilla – nowożytnej tradycji teologii
politycznej są analizowani pod koniec pracy Ernst Bloch oraz Friedrich Gogarten.
Zakończenie analizą autorów kolaborujących z komunizmem lub nazizmem niesie
ze sobą wyraźną sugestię autora Bezsilnego Boga – myśl, iż każda próba prowadzenia refleksji nad polityką w formie teologii
politycznej kończy się polityczną apokaliptyką i mesjanizmem, prowadząc do fundamentalnych niepokojów czy nawet rozpadu
porządków politycznych.
Książka Lilli, mimo tego, iż napisana
w formie luźnego eseju akademickiego, bez
wątpienia ma duże ambicje porządkujące
i eksplikacyjne, świadczące o jej badawczym charakterze. Lilla tworzy więc szereg ostrych podziałów, z których wyjściowym w jego rozważaniach jest radykalny
kontrast między przednowożytną refleksją nad polityką, którą nazywa teologią polityczną, a filozofią polityczną, która jego
zdaniem jest rodzajem namysłu charakterystycznym dla epoki nowożytnej, stanowiąc niejako intelektualną differentia speciffica tego okresu. Można to potraktować
jako wariację na temat znanego podziału
Leo Straussa, który wyróżniał tradycję starożytników i nowożytników w filozofii po-
litycznej. Podobieństwo ma jednak, jak sadzę, charakter wyłącznie formalny, a głębszy
wgląd w obie koncepcje ujawnia radykalną
przepaść je dzielącą. Strauss za cechy dystynktywne obu grup uznawał kwestię stosunku do prawa naturalnego, mówiąc inaczej – do kwestii miary i standardów filozoficznej refleksji nad polityką. Nowożytność
jest w tym ujęciu pewnego rodzaju świadomym „obniżeniem standardów”. Teologia
polityczna, czy jak wolał mówić sam autor
Trzech fal nowożytności – „problem teologiczno-polityczny”, jest motywem obecnym
u myślicieli obu grup: owo napięcie charakteryzuje myśl Platona, Ksenofonta, Mojżesza Majmonidesa, jak również Hobbesa czy
Spinozę. Mark Lilla stawia problem w radykalnie odmienny sposób. Twierdzi bowiem,
że autorzy nowożytni, a konkretnie tradycja anglosaska, zapoczątkowana przez autora Lewiatana, kontynuowana zaś przez Johna Locke’a i Davida Hume’a, przynosi radykalnie nowy sposób podejścia do namysłu nad polityką, którą autor nazywa „modelem wielkiej separacji”. Jest to rodzaj refleksji zrywający z teologią polityczną, czyli ujęciem spraw politycznych charakterystycznym dla modelu przednowożytnego.
Integralna filozofia polityczna nowożytności u swego zarania jest rodzajem namysłu
ufundowanym na radykalnym oddzieleniu
od spraw religijnych. W tym sensie Lilla jest
wiernym uczniem Hobbesa.
Teza, jakoby myśl nowożytna ze swej istoty winna mieć charakter wyłącznie świecki, współbrzmi z wieloma popularnymi ujęciami nowożytności jako „odczarowania”
Recenzje
(M. Weber), „sekularyzacji” (P.L. Berger)
czy „zerwania” z chrześcijańskim średniowieczem (Elias de Tejada). Do tego punktu wywód Lilli porusza się po dobrze znanych koleinach, nie osiągając nawet poziomu oczekiwanej od tego rodzaju pracy wyrafinowania, nie mówiąc już o finezji, jaką
znajdujemy choćby w doskonałej, choć już
wiekowej rozprawie C.S. Lewisa Odwrócony obraz, poświęconej swoistej formie średniowiecznej umysłowości. O wyjątkowości, a tym samym znaczeniu ujęcia amerykańskiego historyka idei świadczy jednak
kolejna wprowadzona przez niego dystynkcja – rozróżnienie, które określa nowożytną historię relacji religii i polityki. Lilla, opisując losy tej relacji, przeciwstawia hobbesowską tradycję „wielkiej separacji” tradycji kontynentalnej, której założyciela widzi
w osobie Jeana Jacquesa Rousseau. I w tym
przypadku myśl autora porusza się ścieżkami dobrze znanymi w refleksji nad intelektualną historią nowożytności. Fakt przeciwstawiania anglosaskiej kultury umysłowej,
a tym samym i polityki, kulturze kontynentalnej nie jest niczym zaskakującym, stanowiąc schemat przepracowany także w przypadku tematów dotyczących kwestii politycznych6. W związku z tym należy zadać
sobie pytanie, dlaczego ta książka uzyska-
6
Zob. dla przykładu studium rewolucji: H. Arendt,
O rewolucji, przeł. M. Godyń, Warszawa 2003, czy
rozprawa poświęcona teoretycznym problemom
demokracji: G. Sartori, Teoria demokracji, przeł.
P. Amsterdamski, D. Grinberg, Warszawa 1994.
211
ła taki oddźwięk w kręgach żywo zainteresowanych tematyką polityczną? Wydaje się,
że odpowiedzi na to pytanie należy szukać
w samej tematyce, jaką podjął amerykański badacz. Starając się ująć dzieje nowożytnego namysłu nad politycznym urządzeniem społeczeństw w kategoriach napięcia
teologiczno-politycznego, Lilla nie tylko
odwołał się do interesującej tradycji w filozofii polityki, reprezentowanej w XX w.
przez E. Voegelina, F.D. Wilhelmsena, A. del
Noce czy wspomnianego już tu L. Straussa,
lecz przede wszystkim podjął w swym eseju próbę zmierzenia się w formie nowoczesnej i liberalnej z tym coraz bardziej palącym, jak się zdaje, problemem.
Oczywiście ciężko uznać wszystkich wymienionych wyżej myślicieli za przedstawicieli konserwatyzmu, tym niemniej ich koncepcje w większym lub mniejszym stopniu
korespondują z myślą zachowawczą, zawierając wiele z tego, co w konserwatywnej tradycji myślenia o polityce jest istotne. Z drugiej strony wydaje się, że tradycja liberalna przez wiele dziesięcioleci lekceważyła
w swej refleksji kwestię relacji religii do polityki. W pismach jej największych dwudziestowiecznych myślicieli, których twórczość
osiągnęła poziom filozoficzno-polityczny,
jak I. Berlin, F.A. von Hayek czy J. Rawls,
próżno szukać przemyślenia tych kwestii.
Choć książkę Lilli trudno uznać za traktat o charakterze filozoficzno-politycznym
(sam autor zresztą odżegnuje się do nazywania go filozofem polityki, mówiąc o sobie, iż jest historykiem idei), jednak jest to
bez wątpienia esej, który można potrakto-
212
Recenzje
wać jako doskonały wstęp do debaty nad
tymi problemami7.
Można więc podsumować, że nakreślony przez Lillę portret losów relacji religii
i polityki w nowożytności posiada poważną wadę, gdyż jest obrazem bardzo jednowymiarowym, opisującym losy jedynie jednej tradycji – tradycji liberalnej. Sam Lilla jest zresztą świadom takiego charakteru
swojej pracy, tym niemniej powody wykluczenia całej gamy nurtów, które wystąpiły
w nowożytności, są bardzo mało przekonujące. W książce zabrakło miejsca dla całej
plejady ważnych myślicieli katolickich, nieuwzględniono także społecznego nauczania Kościoła, zaś w analizie kształtowania
się nowożytności pominięty został niemal zupełnie Machiavelli oraz inni równie
istotni myśliciele, jak choćby Jean Bodin.
Brak również jasnych powodów, dla których autor urywa swoją opowieść na dwudziestoleciu międzywojennym, nie starając
się doprowadzić narracji do czasów „nowoczesnego Zachodu” – do czego przecież odsyła podtytuł samej książki. Trudno więc
esej Lilli potraktować jako opowieść wyczerpującą, a konkluzje i wnioski, jakie wy-
7
Poznawczo interesującym byłoby zestawienie
tej pracy z niezwykle pouczającą rozprawą: P. Mannent, Intelektualna historia liberalizmu, przeł. M. Mieszalski, Kraków 1994. Jej autor, przyznający się
otwarcie do poważnych inspiracji myślą Leo Straussa,
sytuując się przy tym w wymiarze ideowym niejako
między liberalizmem a konserwatyzmem, kreśli
dzieje liberalizmu w kontekście „problemu teologiczno-politycznego” w sposób, który zasadniczo różni
się od wykładu Lilli.
pływają z pracy, mają charakter wielce dyskusyjny. Jest to jednak książka zasługująca na duże zainteresowanie i uwagę, gdyż
w sposób żywy intelektualnie i z wyraźnej
pozycji świeckiego liberalizmu porusza
temat w tej tradycji długo zaniedbywany,
tym samym stanowiąc bez wątpienia cenny dokument świadczący o intelektualnej
kondycji tej tradycji i jej współczesnym samorozumieniu.
Michał J. Czarnecki
Iwona Kabzińska, Między pragnieniem ideału a rzeczywistością. Polacy
na Litwie, Białorusi i Ukrainie w okresie transformacji systemowej przełomu XX i XXI stulecia, Zakład Wydawniczy Letter Quality, Warszawa 2009,
ss. 228.
Iwona Kabzińska od wielu lat zajmuje się badaniami losów ludności polskiej
mieszkającej na Kresach Wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. Poświęciła tej problematyce rozprawę habilitacyjną, prezentując
losy „kościelnych Polaków” mieszkających
na Białorusi. Już wtedy opierała się nie tylko na literaturze przedmiotu, ale także na
wynikach własnych badań terenowych.
W latach 1992–1998 odbyła dziesięć wyjazdów badawczych na Białoruś, podczas
których zebrała materiał, który posłużył
do napisania habilitacji – Wśród kościelnych Polaków. Wyznaczniki tożsamości etnicznej (narodowej) Polaków na Białorusi (Warszawa 1999). W książce precyzyjnie opisała zasadnicze wyznaczniki pol-
Recenzje
skiej tożsamości narodowej w tym kraju. Autorka przedstawiła nie tylko znaczenie znajomości języka ojczystego i stosunek Polaków do innych grup etnicznych,
ale także znaczenie identyfikacji terytorialnej i wyznaniowej naszych rodaków mieszkających na Białorusi. I. Kabzińska zdecydowanie przeciwstawiła się tezie, lansowanej w niektórych publikacjach, o zaniku polskiej świadomości narodowej w grupie Polaków z Białorusi. Tocząca się od kilku lat walka Związku Polaków na Białorusi w obronie własnej tożsamości, potwierdza słuszność tych ustaleń.
Recenzowana książka kontynuuje kierunek badań wyznaczony przez I. Kabzińską w przeszłości, koncentrując się na ważnym momencie transformacji ustrojowej
z przełomu XX i XXI w. Temu zawężeniu
problematyki badawczej towarzyszy znaczące poszerzenie obszar zainteresowań
o dwa państwa – Litwę i Ukrainę. Jest to
uzasadnione jako próba prezentacji panoramy polskich postaw na Kresach wobec transformacji ustrojowej. I tu nasuwa
się pierwsza uwaga dotycząca konstrukcji
książki. Znana z badań na terenie Białorusi autorka poświęciła jej w omawianej publikacji najmniej miejsca – trzeci rozdział
Polacy w Republice Białoruś zajmuje zaledwie 30 stron. Trudno zrozumieć to ograniczenie, bo przecież jej dorobek naukowy,
zebrany w bibliografii na stronie 211, pozwalał oczekiwać rozwinięcia właśnie tej
części publikacji. Nieco więcej miejsca poświęcono przedstawieniu grupy polskiej na
Ukrainie (s. 153–188), a najobszerniej na-
213
pisano o Polakach w Republice Litewskiej
(s. 63–120). Wyraźna dysproporcja w rozkładzie materiału powoduje, że czytelnik
odnosi wrażenie pewnego braku równowagi między poszczególnymi częściami.
W odniesieniu do Białorusi tę lukę mogą
wypełnić inne publikacje autorki. Zresztą
trzeba przyznać, że nawet w tej okrojonej
formie I. Kabzińska potrafiła przedstawić
najistotniejsze problemy dotyczące tej grupy – od sprawy liczebności (oficjalnie 200
tys. – nieoficjalnie dwa lub trzy razy tyle),
po podział na „zapadników” i „wostoczników”, który w istocie legł u podłoża rozbicia ruchu polonijnego na dwie orientacje
reprezentowane obecnie przez Andżelikę
Borys i Stanisława Siemaszko. W rozdziale z doskonałym zrozumieniem przedstawiono zarówno omówienie stosunku władz
białoruskich do Polaków, jak też losy wewnętrznego podziału ruchu polonijnego.
To niezwykle wartościowy fragment publikacji.
Odmienność przemian ustrojowych po
rozpadzie ZSRR na Litwie, Białorusi i Ukrainie doprowadziła do tego, że warunki życia
Polaków w tych krajach znacząco się różnią.
Dlatego słusznie I. Kabzińska przedstawiła
w pierwszym rozdziale transformację polityczną w tych trzech krajach. Odrębne miejsce pozostawiła na prezentację form pomocy społecznej, podkreślając ich ograniczone rozmiary. To niezwykle ważne ponieważ
określało możliwości polskiej aktywności
w niesieniu pomocy najuboższym, w tym
także Polakom. Obszernie przedstawiono działania, jakie w tej dziedzinie prowa-
214
Recenzje
dzone przez organizacje świeckie i kościelne. W prezentacji form pomocy na Białorusi w zasadzie cały podrozdział przedstawia
takie działania prowadzone przy kościołach
przez Caritas, Chrześcijańską Organizację
„Miłosierdzie” i świeckie instytucje: Białoruski Komitet Dzieci Czarnobyla, Białoruską Fundację Miłosierdzie i Zdrowie oraz
inne (s. 45–49).
Poczynając od drugiego rozdziału, poświęconego Polakom mieszkającym na Litwie, I. Kabzińska przystąpiła do realizacji
celu badawczego. Prezentację mniejszości
polskiej na Litwie rozpoczęła od przedstawienia jej liczebności – zarówno oficjalnej
(ok. 235 tys.), jak też występującej w pracach
różnych badaczy (ok. 330 tys.). Przedstawiono także rozmieszczenie terytorialne tej grupy, jej skład i status prawny, ze szczególnym
uwzględnieniem sprawy autonomii, znajomości języka ojczystego, problemu pisowni
nazwisk i nazw polskich. Autorka precyzyjnie omówiła antypolską politykę władz litewskich, co szczególnie dobrze widać w opisie walki o ziemię oraz materialne pomniki
przeszłości. Szczególnie godne uwagi są opisane w książce przykłady konfliktów związanych z niszczeniem polskich cmentarzy, pomników, miejsc kultu religijnego (s. 91–95).
Uzmysławia to, że akcesja polityczna Litwy
do struktur europejskich nie wystarczyła, by
państwo to potrafiło spełniać obowiązujące
w Unii Europejskiej standardy w dziedzinie
praw człowieka. Rozdział ten najpełniej ukazuje zawarte w tytule książki przesłanie na
temat tego, co odróżnia na Kresach ideał od
rzeczywistości.
Kolejne dwa rozdziały w podobny sposób prezentują losy Polaków mieszkających
na Białorusi i Ukrainie w ostatnich dwóch
dekadach. Narracja jest w nich ciekawa,
ale dostarcza mniej informacji szczegółowych niż w rozdziale poświęconym Litwie.
Do końca książki został zachowany rzeczowy sposób prezentacji badanej problematyki. Niezwykle cenne jest w nim samodzielne stawianie tez i konfrontowanie danych
ogólnych zawartych w literaturze przedmiotu z wynikami własnych badań. Pozwala to autorce ukazać rzeczywisty obraz
przemian społecznych na badanym obszarze, a nie tylko jego odbicie w danych statystycznych i materiałach sprawozdawczych.
Przykładem jest sposób zaprezentowania
problemu bezrobocia, które uznawane jest
przez mieszkańców dawnego ZSRR za najpoważniejszy problem społeczny. Autorka
nie tylko dostrzegła rozbieżność między
danymi oficjalnymi a stanem faktycznym,
ale podała także przyczyny zaniżania statystyk – od niedoskonałości systemu opieki społecznej (i sprawozdawczej), po nieoficjalną emigrację zarobkową (zacytowano wypowiedzi gastarbeiterów). W książce znajdujemy próbę wyjaśnienia złożoności problemu, którego istota tkwi, zdaniem
I. Kabzińskiej, nie tylko w braku pracy, ale
w rozbieżności oczekiwań i możliwości ich
zaspokojenia przez rynek. Innymi istotnymi czynnikami utrudniającymi znalezienie
pracy są: brak mobilności i gotowości zainteresowanych do zmiany profilu zawodowego oraz przyzwyczajenia z przeszłości powodujące brak aktywności własnej w po-
Recenzje
szukiwaniu i tworzeniu miejsc pracy. W wypowiedziach respondentów powtarzają się
twierdzenia o relatywnie za niskich zarobkach na miejscu, jako przyczynie wyjazdów zarobkowych oraz niechęci do podejmowania mało atrakcyjnych finansowo zajęć. Ogromnym ograniczeniem utrudniającym znalezienie pracy są przyzwyczajenia odziedziczone po poprzednim systemie.
Symbolicznie zawiera tę postawę stwierdzenie starszych respondentów „W ZSRR nie
było bezrobocia” – w domyśle więc – nie
było się czego bać.
Zainteresowanie Ukrainą w Polsce wzrosło w ostatnim czasie, czego dowodzi bibliografia polskich publikacji poświęconych
„pomarańczowej rewolucji” zestawiona
przez Agnieszkę Stec i Roberta Potockiego
– zawiera ponad trzy tysiące pozycji (Częstochowa 2008). Wydarzenia z tego okresu
doprowadziły do zbliżenia polsko-ukraińskiego, czego niestety nie odnotowano. Autorka podała za to wiele ustaleń szczegółowych, wywołując jednak niekiedy zdziwienie czytelnika. Dla mnie jak prowokacja zabrzmiał tytuł drugiego podrozdziału,
zawierający stwierdzenie: „Tu już nie ma
Polaków”. Nawet jeśli uznać je za prawdziwe w odniesieniu do wielu terenów Ukrainy dawniej zamieszkiwanych przez Polaków, to jako historyk postarałbym się wyjaśnić przyczyny tej zmiany (s. 154). Trudno mi się zgodzić także z opinią, że w ostatnim okresie najwięcej emocji w relacjach
polsko-ukraińskich budził lwowski Cmentarz Orląt (s. 161). Akurat ten ważny problem udało się rozwiązać, przy aktywnym
215
zaangażowaniu najwyższych władz państwowych Polski i Ukrainy. Moim zdaniem znacznie więcej emocji w relacjach
polsko-ukraińskich budził i nadal roznieca problem dramatu Polaków na Wołyniu
w okresie od lutego 1943 r. do lutego 1944 r.
Krótkie odniesienie się do tego problemu
na s. 160 jest stanowczo zbyt ogólnikowe,
ponieważ to wymordowanie na tym terenie ponad 60 tys. Polaków było przyczyną gwałtownego zmniejszenia się liczebności tej grupy na ziemiach ukraińskich
i przyczyniło się do ich masowych wyjazdów z Ukrainy po wojnie. Należy pamiętać, że w mniejszej skali podobne wydarzenia miały miejsce także na innych terenach
zachodniej Ukrainy. O tym jak wiele dzieli
w tej kwestii Polaków i Ukraińców świadczy niedopuszczanie naszych rodaków na
miejsca pochówku ich bliskich – ofiar tamtych wydarzeń i stawianie pomników ich
ukraińskim ofiarom. Takie działania odbiegają znacząco od obowiązujących w Europie norm dotyczących traktowania mniejszości narodowych.
Polskie badania wschodnie mają długą i piękna tradycję, a Polacy należeli do
ich pionierów. Pisałem o tym wielokrotnie, przywołując publikacje Henryka Kamieńskiego, Jana Kucharzewskiego, Mariana Zdziechowskiego, Andrzeja Walickiego,
Ludwika Bazylowa i wielu innych. Dlatego ze smutkiem można zaobserwować,
jak w ostatnim czasie pojawiają się w Polsce publikacje z tej dziedziny pretendujące do miana naukowych, które w rzeczywistości mają charakter zwykłych kompi-
216
Recenzje
lacji. Ich autorami są zarówno polscy, jak
też zachodni badacze, którzy bardziej lub
mnie udolnie powtarzają znane od dawna obiegowe tezy i opinie. Wspólną cechą tej literatury makulaturowej jest wtórność i nadmierna zapobiegliwość o doraźny sukces. Czytając te publikacje, można
odnieść wrażenie, że dla ich twórców ważniejsze jest, by książka się sprzedała w odpowiednim nakładzie, niż to czy coś nowego wniesie ona do naszej wiedzy na dany
temat. Bardzo rzadko są one oparte na jakichkolwiek własnych badaniach przeprowadzonych na miejscu. Łatwo to dostrzec,
zapoznając się z przypisami i bibliografią. Na tym tle łatwo wyróżnić publikacje oparte na własnych badaniach terenowych, których wyniki zestawiono z obszerną literaturą przedmiotu. Tak uczyniła Iwona Kabzińska, pisząc recenzowaną książkę. We wstępie znajdziemy dokładną charakterystykę wyjazdów badawczych autorki, a zgromadzona w bibliografii literatura przedmiotu stanowi doskonałe kompendium wiedzy na temat stanu badań nad
problemem – zarówno na Wschodzie, jak
i na Zachodzie. Ma ona jako całość własną wartość scjentologiczną. Co ważniejsze, autorka, znając doskonale przedmiot
badań, jest nader krytyczna wobec zebranego materiału. Potrafi przedstawić różne
stanowiska, jasno jednak określając, które
z nich uważa za słuszne. Odnotowując problem tzw. poprawności politycznej, potrafi zachować dystans do opisywanych wydarzeń, pisząc na przykład o tęsknocie respondentów za socjalizmem. Nie pozosta-
wia jednak takiego stwierdzenia bez wyjaśnienia jego przyczyn.
Czytając każdą publikację naukową, zadaję sobie zawsze dwa pytania: co nowego wnosi ona do nauki i jak ocenić sposób
prezentacji zebranego materiału. W przypadku recenzowanej książki mamy do czynienia z niezwykle wartościowym poznawczo studium, zawierającym szereg ustaleń
szczegółowych oraz interesującą dyskusję
z dotychczasowymi ustaleniami badaczy.
Sposób prezentacji jest krytyczny i rzeczowy, ale także pełen ciepła i empatii. Widać,
że autorka lubi swoich bohaterów. Jest to
tym cenniejsze, że wynika z dobrej znajomości ich zalet i wad, dzięki czemu udało się ustrzec stereotypowych, mitologizujących rzeczywistość na Wschodzie sądów
i ocen. Książkę Iwony Kabzińskiej czyta się
z rosnącym zainteresowaniem i uznaniem.
Erudycyjne, ale też bardzo precyzyjne, wyjaśniające istotę rzeczy przypisy wprowadzają w świat kresowego życia codziennego
zwykłych ludzi. W tej książce bowiem wielka historia jest o tyle ważna, o ile kształtuje warunki życia poszczególnych osób –
jej bohaterów. To zrozumiałe dla etnologa, a pouczające dla historyka, który często zapatrzony w wielką politykę zapomina komu tak naprawdę powinna ona służyć. Dlatego warto polecić tę lekturę zarówno badaczom, jak też wszystkim osobom interesującym się losami Polaków na
Wschodzie.
Andrzej Furier
Recenzje
Artur Ławniczak, Ustroje polityczne państw latynoamerykańskich, Katedra Doktryn Politycznych i Prawnych WPAiE UWr., Wrocław 2008,
ss. 232.
Kształt oraz ewolucja systemów politycznych państw Ameryki Łacińskiej jest zagadnieniem tyle interesującym, co rzadko poruszanym w polskiej politologii. Wpływ na ten
stan rzeczy ma na pewno trudność interpretacyjna związana z dynamiką wydarzeń politycznych na tym kontynencie oraz ich odmiennością od wzorca europejskiego. Próbując zapełnić tę lukę, Artur Ławniczak podejmuje się wyzwania przybliżenia polskiemu
czytelnikowi polityczno-prawnego aspektu funkcjonowania systemów politycznych
w Ameryce Łacińskiej ostatnich dwustu lat.
Wedle opinii profesora Krystiana Complaka
zawartej we wstępie, zadanie to ma na rynku
polskim wymiar niejako pionierski.
Autor książki Ustroje polityczne państw
latynoamerykańskich jest pracownikiem
Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii
Uniwersytetu Wrocławskiego. Swoje zainteresowania naukowe wiąże nie tylko z zagadnieniami konstytucjonalizmu, ale również historią polityczną Ameryki Południowej. Jest także autorem książki Finansowanie partii politycznych1 wydanej przez Wydawnictwo Sejmowe.
Trzeba zaznaczyć, iż recenzowana praca nie jest zwykłym przeglądem konstytucji romanoamerykańskich, a przyjmu1
A. Ławniczak, Finansowanie partii politycznych, Warszawa 2001.
217
je raczej postać politologicznej analizy fenomenu systemów politycznych w Ameryce Łacińskiej2. Fenomenu nie zaś fenomenów, ponieważ Ławniczak nie opisuje procesu kształtowania i funkcjonowania ustroju politycznego każdego państwa z osobna, lecz tworzy wspólną platformę rozważań nad kontynentalną specyfiką systemów
politycznych.
Z racji tak postrzeganego problemu swoje rozważania autor rozpoczyna od charakterystyki historycznych uwarunkowań,
tworzących systemy polityczne państw romanoamerykańskich. Cechy determinujące przedmiot badań Ławniczaka to przede
wszystkim kolonializm, katolicyzm czy też
peryferyjność w stosunku do Europy. Uwaga czytelnika zostaje dodatkowo zwrócona
na wpływ trendu postpolityczności, obecnego także w Ameryce Łacińskiej, którego emanacją byłoby wygaszenie sporów na
rzecz consensusu oraz depolityzacja życia
publicznego.
Naturalnym jest, iż ustrojową specyfikę państw Ameryki Łacińskiej determinować musiała bliskość Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Takie instytucje,
jak system prezydencki czy też federalizm,
2
Na początku pracy autor rozstrzyga w nowatorski sposób sprawę nazewnictwa i ograniczenia
terytorialnego południowej części „Nowego Świata”.
Za Amerykę Łacińską uznaje bowiem autor świat
skolonizowany przez „katolickich zdobywców” wywodzących się z cywilizacji łacińskiej. Inne nazwy
synonimiczne to Ameryka Romańska lub Romanoameryka. A. Ławniczak, Ustroje polityczne państw
latynoamerykańskich, Wrocław 2008, s. 11.
Recenzje
218
wedle Ławniczaka, są tego najlepszym dowodem. Specyfika „nowego świata” charakteryzuje się jednak tym, iż elementy „amerykańskie” zostały pomieszane z istniejącymi już pierwiastkami wywodzącymi się
z czasów kolonialnych (zarówno „europejskimi”, jak i miejscowymi), jak tradycyjne
rady mieszkańców czy przedstawicielstwo
króla w koloniach.
Do pozostałych cech wyznaczających
specyfikę omawianych w pracy ustrojów
autor zalicza: konstytucjonalizm (konieczność istnienia ustawy zasadniczej, ale i częstość jej zmiany), republikanizm (nie zapominając o istniejących na tym terenie monarchiach) oraz demokratyzm. Ten ostatni
opatrzony został uwagą, iż dopiero ostatnie
dekady XX w. zbliżyły Amerykę Łacińską
do realizacji demokratycznych zasad, wcześniej natomiast nawet konstytucyjne zapisy
o demokracji nie oznaczały „władzy ludu”.
Niewątpliwą zaletą omawianej pozycji,
która szczególnie uwidoczniła się w ramach
rozważań nad rządami większości jest przytaczanie opinii konstytucjonalistów wywodzących się z krajów latynoamerykańskich. Dzięki temu proponowane przez autora oceny nie są aberracjami, a prezentują oceny niejako „z wnętrza”. Jedną z takich
opinii jest teza, iż na gruncie latynoamerykańskim powodzenie demokracji jest trudne do zaistnienia. Z tego też powodu następuje cykliczność „odwrotów i powrotów demokracji w wielu państwach Ameryki Łacińskiej”3. Wytłumaczenie tego pro3
Zob.: ibidem, s. 53.
cesu okazuje się bardzo proste: „zbyt duże
znaczenie pokłada się w ludowładztwie, co
skutkuje nieuchronnymi masowymi rozczarowaniami, otwierającymi drogę dyktaturom”4.
Wyjątkowość romanoamerykańskich
systemów politycznych uwidacznia się już
w pierwszej części książki traktującej stricte o władzy państwowej. Opisując dominującą obecnie na kontynencie zasadę trójpodziału władzy, Ławniczak przedstawia alternatywne metody jej dzielenia. Proponowane przez autora przykłady to m.in.: Boliwia gdzie postulowano utworzenie czterech
władz (oprócz trzech tradycyjnych proponowano jeszcze władzę wyborczą) oraz Wenezuela, w której to idąc krok dalej dodawano jeszcze władzę moralną.
Dalsze rozważania autora, skupione
na poszczególnych elementach monteskiuszowskiego podziału władz, pozwalają
stwierdzić, iż w latynoamerykańskim wydaniu trójpodziału władzy wiodącą rolę odgrywa egzekutywa, na czele której stoi prezydent. Po lekturze Ustroi politycznych…
odnosi się bowiem wrażenie, iż właśnie instytucja prezydenta jest najstabilniejszym
elementem systemów politycznych państw
latynoamerykańskich. Autor sugeruje, iż
system z silną egzekutywą skupioną wokół jednego władcy jest poniekąd wynikiem pewnej kultury nabytej w okresie kolonializmu. Jest on niejako realizacją zapotrzebowania społecznego na personifikację
4
Ibidem.
Recenzje
władzy z wyraźnym jej wynoszeniem ponad ogół obywateli.
Ławniczak system rządów latynoamerykańskich określa nawet mianem „Superprezydenckich”, co w sposób szczególny podkreśla niezależność głowy państwa od innych władz niebędących w stanie chociażby kontrolować jego poczynań: „Superprezydencjalizm stanowi syntezę prezydencjalizmu charakterystycznego dla dojrzałych
republik prezydenckich z pewnymi cechami charakterystycznymi dla dyktatur”5. Paradoksalnie istotnym elementem prezydencjalizmu jest dominujący na kontynencie
zakaz reelekcji.
Istnienie silnego organu władzy wykonawczej nie deprecjonuje, co warto podkreślić, władzy ustawodawczej. Jak zauważa sam autor „republiki parlamentarne nie
są czymś typowym dla Ameryki Łacińskiej.
Nie oznacza to jednak, że instytucje parlamentarne są ignorowane”6. Parlament jest
bowiem wedle Ławniczaka traktowany jako
instytucja pozwalająca utrzymać status demokracji przedstawicielskiej.
Badając poszczególne elementy (egzekutywa, legislatywa, judykatura, samorząd)
systemów politycznych państw Ameryki Południowej, autor Finansowania partii
politycznych zwraca szczególną uwagę czytelnika na kluczowy wedle niego element,
jakim jest usytuowanie armii jako militarnej kontroli politycznych poczynań cywilów. Armia jest bowiem (potwierdza to hi5
6
Ibidem, s. 121.
Ibidem, s. 76.
219
storia XX w.) aktywnym i znaczącym elementem większości latynoamerykańskich
systemów politycznych. Sytuację taką podtrzymują i legitymują konstytucje poszczególnych państw, w ramach których wojsku
przypisuje się istotną rolę gwaranta porządku prawnego (wyjątek stanowi Kostaryka
gdzie ustawa zasadnicza stanowi o zakazie
tworzenia sił zbrojnych).
Konstatując studia o politycznej działalności wojskowych, Ławniczak dostrzega pewnego rodzaju ewolucję. Stwierdza
on, iż junty wojskowe zmieniły swój profil
i nie ograniczają się jedynie do „likwidacji
błędów” polityków, ale posiadają charakter
„rządowy” i dążą do sprawowania rządów
oraz realizowania własnej polityki przez
czas dłuższy.
Kończąc rozważania nad polityczno-prawną istotą Ameryki Łacińskiej, autor prezentuje sześć, jak sam twierdzi, wyrazistych modeli ustrojowych dla Ameryki Łacińskiej: kubański, meksykański, kostarykański, kolumbijski, urugwajski oraz
paragwajski. Analiza poszczególnych modeli systemów politycznych ma charakter
szczegółowy i jest niejako opisem warunków kształtujących i zasad funkcjonowania danego systemu politycznego. Tę część
książki zamyka próba stworzenia jednego
modelu latynoamerykańskiego. Należy ją
jednak postrzegać jako intelektualną prowokację i tak też została pewnie potraktowana przez samego autora.
Czyniąc podsumowanie pracy Artura
Ławniczaka, należy zwrócić uwagę na jej
podstawową wadę, jaką jest brak przypi-
220
Recenzje
sów. Mimo obszernej bibliografii brak odniesień do źródeł czyni pracę „tajemniczą”.
Przed czytelnikiem pojawia się bowiem
trud odszukiwania źródeł.
Kolejnym mankamentem wydaje się być
wielokrotne powtarzanie tych samych informacji. Usprawiedliwieniem co prawda może
być konstrukcja pracy, co nie zmienia jednak faktu, że w ten sposób wprowadzone
zostaje niepotrzebne poczucie chaosu.
Co więcej, to właśnie konstrukcja książki może budzić pewne kontrowersje. Nie
jest bowiem recenzowaną pracą prawniczą, analizą obecnych systemów politycznych państw latynoamerykańskich, czego
mogliby niektórzy oczekiwać. Książka niniejsza jest bowiem opisem fenomenu formułowania się i ewoluowania systemów politycznych, okraszonym próbami wyjaśnienia tych procesów przez pryzmat historii
Ameryki Łacińskiej. Niestety opis rozwoju
historycznego nie jest dostatecznie oddzielony od deskrypcji współczesności, co prowadzi do mieszania się informacji oraz powtarzania podanych już faktów.
Mimo zaprezentowanych powyżej niedociągnięć, należy uznać pracę Artura
Ławniczaka za ciekawą i godną polecenia. Szczegółowość wywodów, komparatystyczne ujęcie, wychwycenie „wyróżników”, przytaczanie zarówno opinii „miejscowych” ekspertów, ale i uznanych autorów europejskich, (Sartori) to główne zalety pracy. Warto też dostrzec, iż autor w każdej z omawianych kwestii zwraca uwagę
na rozwiązania zastosowane w poszczególnych państwach wychwytując różnice, jak
i konstruując wyznaczniki systemów latynoamerykańskich (np. w przypadku parlamentu czytelnik może dowiedzieć się o liczebności, kadencyjności czy też procesie legislacyjnym w poszczególnych państwach). Z kolei dzięki barwności języka
przyswajanie wiedzy na temat ustrojów
politycznych państw latynoamerykańskich
staje się o wiele ciekawsze niż sucha analiza zapisów konstytucji.
Arkadiusz Lewandowski
Anna Sroka, Hiszpańska droga do federalizmu, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2008,
ss. 345.
Z wielkim zainteresowaniem przeczytałem tę książkę. Pośród wielu publikowanych
prac doktorskich, ta zasługuje na szczególną uwagę. Jej poziom znacznie przewyższa
ostatnio recenzowane przeze mnie dysertacje, co pozwala utrzymywać przekonanie,
że pomimo masowości doktoratów w ostatnich latach, część autorów utrzymuje bardzo wysoki poziom naukowy. To dobrze rokuje polskiej politologii.
Tematy dysertacji i książki, jak i opisane przez autorkę cele naukowe rozprawy
(doktorat został obroniony w Uniwersytecie Wrocławskim pt. Hiszpańskie państwo
wspólnot autonomicznych w procesie ewolucji struktury terytorialnej) są na gruncie
nauki polskiej prawie nieznane. Poza publikacjami wycinkowymi, artykułami, obszernej monografii na ten temat nie ma.
Rzecz jasna, w Hiszpanii problematyka ta
Recenzje
jest bardzo dobrze opisana, ale w Polsce ciągle pozostaje słabo zbadana. Dlatego podjęty temat doktoratu odpowiada potrzebom naukowym, dydaktycznym, jak również społecznym. Głęboko bowiem wierzę,
że po okresie centralizacji polskiego systemu politycznego (i nieustannych politycznych dążeniach formułowanych przez część
elit partyjnych) zostanie zrealizowana rzeczywista i głęboka reforma decentralizacji
państwa.
Autorka podjęła próbę określenia (zdefiniowania) kategorii państwa regionalnego,
a także próbę odpowiedzi na pytanie, czy
państwo regionalne należy jeszcze do grupy państw unitarnych, czy też już zaliczone
może być do państw federalnych, albo też –
co wydaje się badawczo najciekawsze – czy
stanowi ono pewną, jakościowo nową kategorię pozwalająca na przyjęcie nowego podziału form państwa. Poza tymi rozważaniami o charakterze uniwersalnym (autorka skłania się ku hipotezie zaliczenia tego
państwa do federacji), podjęła się dr Sroka odpowiedzi na pytania już o bardziej lokalnym, hiszpańskim, charakterze. Formułuje bowiem pytanie: na ile reforma struktury terytorialnej tego państwa rozwiązała
zaszłości historyczne związane z odrębnoścami narodowymi i lokalnymi tego kraju?
Takich pytań badawczych w obszernej monografii w Polsce wcześniej nie próbowano
postawić i na nie odpowiadać.
Książka jest obszerna, liczy ponad 340
stron. Składa się – poza wstępem i zakończeniem – z pięciu rozdziałów. Układ
jej jest logiczny. Rozpoczyna się – w roz-
221
dziale I – od analizy pojęć z teorii państwa.
Część niezwykle potrzebna, gdyż tu zawarte
jest stanowisko metodologiczne autorki, ale
przede wszystkim znajdujemy tu opis literatury przedmiotu dotyczącej nowej postaci państwa zawieszonego pomiędzy federalizmem a unitaryzmem. Autorka przyjmuje jedno z możliwych określeń (niepotrzebnie z dużej litery): hiszpańskiego państwa
wspólnot autonomicznych. Kolejny rozdział
poświęcony jest historii (ewolucji) formy
terytorialnej Hiszpanii, w tym procesowi
tworzenia wspólnot autonomicznych. Rozdziały III i IV dotyczą już zagadnień instytucjonalnych, ustrojowych, od ogólnej prezentacji ustroju wspólnot, po wskazanie na
podobieństwa i różnice z ustrojem federalnym. Ostatni, dedykowany jest prezentacji
głównych partii ogólnonarodowych, regionalnych, a także charakterystyce systemu
partyjnego i jego lokalnych podsystemów,
a nadto analizie badań socjologicznych odnoszących się do opinii Hiszpanów w sprawie autonomii. Znaczna liczba załączników, w tym wywiad przeprowadzony przez
autorkę, doskonale uzupełnia i uzasadnia
przedstawiane przez autorkę oceny naukowe. Konstrukcja jest zatem spójna, pozwala na prześledzenie wywodów autorki. Czytelnik ma dzięki temu możliwość poznania
problematyki i logicznych ocen naukowych.
Rozdziały zostały podzielone na liczne części, dzięki czemu praca jest także i przejrzysta, a lektura ułatwiona. Nie bez znaczenia
i to, że dysertacja została napisana ciekawym, żywym i przejrzystym językiem – co
z pewnością jest jej dodatkowym atutem.
222
Recenzje
Zaletą jest także i okoliczność, że autorka
prowadziła swe studia w Hiszpanii, a sądząc
po liczbie wykorzystanej literatury, nie był
to pobyt krótki. W istocie, literatura wykorzystana do napisania dysertacji jest obszerna. Rozpoznaję nazwiska wybitnych znawców hiszpańskiej nauki prawa konstytucyjnego, nauki prawa administracyjnego i nauki o polityce. Ponadto, autorka zna polską
literaturę przedmiotu (z nieznacznymi brakami), nieco niemieckiej i włoskiej. W sumie, zarówno liczba wykorzystanych publikacji, ale i znakomita jakość przypisów (co
dzisiaj nie jest już powszechne) – to kolejny
argument przemawiający za wysoką oceną
dysertacji.
Niezależnie od mojej wysokiej oceny
pracy, nasuwają się pewne uwagi. Przykładowo: Hiszpańska tranzycja demokratyczna a tworzenie pre-autonomii (Rozdz.
II.4.2), Stosunki międzyrządowe o charakterze wertykalnym (rozdz. IV.1.3.2), Stosunki horyzontalne (rozdz. IV.1.3.3), Ocena funkcjonowania stosunków międzyrządowych (rozdz. IV.1.3.4 i inne). Są to dosłowne tłumaczenia z języka hiszpańskiego, które w języku polskim nie brzmią najlepiej. Ponadto, foralidad czy regimen foral to rodzaj średniowiecznego samorządu
(zaś fuero dobrze brzmi jako „karta” – pisze o tym trafnie profesor Tadeusz Mołdawa). „Policja autonomiczna” proponuję zastąpić „Policją wspólnoty autonomicznej”
czy „Policji wspólnotowej”, w przeciwnym
razie czytelnik może uznać, że chodzi o policję „samodzielną”. Wymieniam jedynie
kilka przykładów, by wskazać na koniecz-
ną – także w pracach naukowych – dbałość
o piękno i precyzję języka polskiego (co jak
wspomniałem, w ogólnej ocenie pracy, autorce udaje się). Szeroko pojęta humanistyka powinna sięgać do kulturowych korzeni,
z których wyrosła. Nie jest przecież nauką
kosmopolityczną, jak nauki tzw. ścisłe czy
eksperymentalne. Bez dbałości o język narodowy grozi jej obumarcie. To rzecz jasna
nie oznacza, że nie powinno być publikacji w językach światowych czy też w drodze
debaty międzynarodowej, nie powinniśmy
zmierzać do unifikowania kategorii pozwalających nam zrozumieć świat społeczny.
Jednak przejmowanie jedynie obcego nazewnictwa jest nie tylko czymś zdecydowanie niewystarczającym, ale może wręcz
utrudniać komunikację między uczonymi. Ze swego doświadczenia (jako opiekuna prac doktorskich) doskonale wiem jak
trudno przyjąć wspólną metodologię badań między badaczami z innych krajów,
a w szczególności z tych, w których politologia jest dyscypliną doskonale rozwiniętą. Dobrym przykładem pojęcia odmiennie rozumianego jest powszechnie znana
kategoria autonomii (jako formy ustroju lokalnego). W literaturze wielu państw
europejskich bardzo często bywa używana
autonomia jako synonim samorządu i to
mimo, że w językach europejskich (angielskim, francuskim, hiszpańskim, niemieckich, włoskich czy portugalskim) pojęcie
samorządu jest znane.
Pisząc o historii ustroju Hiszpanii, autorka prawie nie zauważa okresu frankizmu (hierarchicznego, wodzowskiego
Recenzje
centralizmu, który na dziesięciolecia tłumił aspiracje regionalne Hiszpanii), w tym
straszliwych skutków wojny domowej.
Jest to wątek przecież istotny, gdyż hiszpańska demokracja powstawała nie tylko jako w rezultacie sięgania po doświadczenia zracjonalizowanych systemów demokratycznych Francji, Niemiec, Francji
i Włoch, ale i w opozycji wobec swej dyktatorskiej, frankistowskiej kilkudziesięcioletniej historii (1936–1977). Uwaga ta odnosi się także do genezy głównych hiszpańskich partii politycznych. Jest to zatem wątek ważny. Tym bardziej, że debata
społeczna i polityczna za sprawą inicjatyw
rządów socjalistów w Hiszpanii w ostatnich latach powróciła. Jednak rozumiem
autorkę. Rozumiem jej niechęć do podjęcia tego zagadnienie. W Polsce nie istnieją obecnie – z powodów politycznych
i do pewnego stopnia medialnych – warunki do podjęcia rzetelnej, obiektywnej
debaty naukowej na ten temat. Presja jest
nazbyt odczuwalna. Widać potrzeba czasu, by ocena obiektywna i politycznie neutralna jednej z najstraszliwszych dyktatur
europejskich XX w., daleka od politycznego kontekstu była możliwa.
Autorka do pewnego stopnia nieprecyzyjnie posługuje się pojęciem państwa regionalnego, ale i regionu. Region definiowany przez wiele dyscyplin (geografię, historię, socjologię, politologię, prawo) interesuje nas w kontekście możliwych rozwiązań ustrojowych. W Europie przewidziano
dla regionów ustrój samorządowy albo autonomii terytorialny, albo jako części skła-
223
dowej federacji 1. Francja z regionami samorządowymi (nominalnie także i Polska), Hiszpania, Włochy z regionami autonomicznymi, Niemcy, Austria, Belgia z regionami sfederalizowanymi i Wielka Brytania o ustroju mieszanym autonomiczno-samorządowym – to przykłady podstawowe.
Państwo regionalne – w takim rozumieniu
– nie jest czymś zarezerwowanym bądź to
dla federacji, bądź to dla państwa unitarnego. Uwagę tę w pełni można odnieść do pojęcia autonomii. Występuje ona (jako forma rządów na poziomie regionalnym, lokalnym) zarówno w państwach unitarnych
(Hiszpania, Włochy, Wielka Brytania, Portugalia, Dania), jak i w federacjach (Rosja).
Byłbym także ostrożny z zakwalifikowaniem Hiszpanii jako państwa federalnego
czy zbliżonego do federacji (choć prawdą
jest, że od lat spotykamy takie stanowiska
w literaturze). W ujęciu prawniczym rozstrzygającą jest konstytucja. A ta stanowi
o tym jednoznacznie. Hiszpania jest państwem unitarnym.
Jakość pracy byłaby wyższa, gdyby przynajmniej w przybliżonym zakresie porównać
system autonomiczny Hiszpanii z włoskim.
Wszak to Włochy dokonały jako pierwsze
tego typu reform, a Hiszpania poszła podobną drogą (z własną już oryginalnością).
Nie wspomnę już o Wielkiej Brytanii ze
swymi reformami końca dekady lat 90.
1
Zob.: J. Iwanek, Współczesne rozumienie autonomii terytorialnej, [w:] Społeczeństwo wobec problemów transformacji i integracji, red. J. Liszka, Ustroń
2000.
224
Recenzje
Słabiej napisany jest fragment o pozycji
i roli Senatu (literatury polskiej jest więcej,
niż autorka przytacza), a w szczególności,
gdy chodzi o wskazanie na ogromną rolę
senackiej superkomisji do spraw wspólnot
autonomicznych, która w swoich obszernych raportach od końca lat 90. wskazywała kierunki reformy państwa 2.
Autorka, proponując pewne oceny i wnioski, niektóre przecież mają charakter bardziej uniwersalny, czyni to w sposób rzetelny, naukowo wiarygodny. Jeśli zatem w niektórych kwestiach, czytelnik ma odmienne
oceny, to jest to niczym innym jak tylko naukową polemiką, nie zaś czynieniem zarzutów, że oto autorka formuje swe sądy bez
zachowania naukowej rzetelności i dążenia
do obiektywizmu. Podkreślam ten aspekt
2
Por.: J. Iwanek, Reforma Senatu Hiszpanii, [w:]
Ludzie, instytucje idee, red. idem, Katowice 1997.
oceny pracy, gdyż autorka nie uległa – niestety spotykanej w niektórych regionalnych
ośrodkach naukowych Hiszpanii – politycznej aspiracji przy formułowaniu ocen naukowych. A z takimi przypadkami – automatycznym przenoszeniem ocen hiszpańskich uczonych na grunt polskiej politologii
– niejednokrotnie spotkałem się. Książka –
jak wspomniałem – jest rezultatem długich,
rzetelnych studiów w Hiszpanii, oparta na
bogatej obcej literaturze przedmiotu, ale z
zauważalną troską o naukowy obiektywizm
z perspektywy polskiej politologii. Mamy
także pracę z bogatymi w informacje, ale
syntetycznymi aneksami. Nie mam wątpliwości, że książka dr Anny Sroki jest istotnym wkładem w rozwój nauki polskiej.
Jan Iwanek
BIBLIOGRAFIA
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
POLSKA BIBLIOGRAFIA POLITOLOGICZNA
1. TEORIA POLITYKI
Monografie
Żebrowski Waldemar, Teoria współczesnych systemów politycznych, Instytut Nauk
Politycznych UWM, Olsztyn 2009, ss. 238.
Prace zbiorowe
Modernizacja polityczna w teorii i praktyce. Transfer nowoczesnych idei, wartości,
instytucji i mechanizmów, red. Marek Barański, Wydawnictwo Naukowe Śląsk,
Katowice 2008, ss. 469.
Artykuły w pracach zbiorowych
Grzelak Grzegorz, Wokół idei władztwa regionalnego, [w:] Jednostka, społeczeństwo,
instytucje. Wybrane problemy badawcze z zakresu nauki o polityce. Księga jubileuszowa dedykowana Prof. Markowi J. Malinowskiemu, red. P. Czachorowski,
R. Ożarowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 176–
–184.
Kantyka Zbigniew, Autodestrukcyjne mechanizmy współczesnej demokracji, [w:]
Wybrane zagadnienia polskiej i europejskiej demokracji, red. S. Wróbel, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 48–62.
228
Polska bibliografia politologiczna
Kantyka Zbigniew, Modernizacja polityczna – historyczne losy i sens współczesny
pojęcia, [w:] Modernizacja polityczna w teorii i praktyce. Filozoficzne aspekty
i dziedziny modernizacji, red. M. Barański, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2009, s. 41–58.
Kantyka Zbigniew, Państwo jako przestrzeń zachowań politycznych – koncepcja
Charlesa Merriama, [w:] Współczesne państwo. Wybrane problemy, red. S. Wróbel,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań–Chorzów 2009,
s. 53–68.
Kijewska Barbara, Koncepcje genderowe w poznaniu naukowym, [w:] Jednostka,
społeczeństwo, instytucje. Wybrane problemy badawcze z zakresu nauki o polityce.
Księga jubileuszowa dedykowana prof. Markowi J. Malinowskiemu, red. P. Czachorowski, R. Ożarowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk
2009, s. 45–56.
Krasicki Jan, Żakowska Magdalena, Dobro – zło, [w:] Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko--polsko-angielski, red. J. Kurczak, Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009, s. 105–135.
Litwin-Lewandowska Dorota, Zarządzanie poprzez konflikt. Zdolności socjotechniczne elit władzy, [w:] Socjotechnika w polityce – wczoraj i dziś, t. 1, red.
A. Kasińska-Metryka, K. Kasowska-Pedrycz, Wydawnictwo UJK, Kielce 2009,
s. 95–101.
Łoś-Nowak Teresa, Zmiana jako przedmiot badań w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:] Teoretyczne i metodologiczne wyzwania badań politologicznych
w Polsce, red. A. Antoszewski et al., Wydawnictwo UMCS, Lublin, 2009,
s. [b.d.].
Modrzejewski Arkadiusz, Państwo wobec wyzwań integracyjnych i dezintegracyjnych
(casus europejski), [w:] Wartości a współczesne państwo, red. L. Kacprzak, J. Knopek, D. Mierzejewski, Wydawnictwo PWSZ, Piła 2009, s. 63–78.
Mrozowska Sylwia, Megatrendy a koncepcje działań podmiotów polityki, [w:] Jednostka – społeczeństwo – państwo wobec megatrendów współczesnego świata, red.
S. Mrozowska, G. Piwnicki, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk
2009, s. 112–118.
Naum Nim, Żakowska Magdalena, Gułag, [w:] Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, red. J. Kurczak, Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009, s. 55–69.
Nowak Ewa, Aksjologiczne podstawy zachowań politycznych w świetle teorii racjonalnego wyboru, [w:] Etyka a polityka, red. H. Kretek, R. Riedel, Instytut Studiów
Społecznych PWSZ w Raciborzu, Instytut Politologii Uniwersytetu Opolskiego,
Racibórz–Opole 2009, s. 44–61.
229
Nowak Ewa, Riedel Rafał, Siedem grzechów głównych marketingu politycznego.
Krytyczno-realistyczne ujęcie teorii i praktyki politycznej, [w:] Za kulisami spektaklu. Medialne wizerunki polityki, red. M. Sokołowski, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2009, s. 127–144.
Olszewski Edward, Globalizacja a państwo i polityka, [w:] Państwa – regiony – świat
w kształtującej się rzeczywistości globalnej, red. K. Kamińska, S. Mrozowska,
G. Piwnicki, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 13–25.
Słupik Tomasz, Cztery fale modernizacji w Polsce, [w:] Modernizacja polityczna
w teorii i praktyce. Doświadczenia państw postsocjalistycznych i Trzeciego Świata,
red. M. Barański, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2009, s. 319–327.
Sobkowiak Leszek, Delegitymizacja polityczna – aspekty teoretyczne i praktyczne,
[w:] Idea ustrojowa a rzeczywistość „IV Rzeczypospolitej”, red. J. Kornaś, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Kraków 2009, s. [b.d.].
Sobkowiak Leszek, Działania polityczne. Teoria i praktyka, [w:] Marketing polityczny w teorii i praktyce, red. A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009, s. 11–45.
Sobkowiak Leszek, Socjotechniczne mechanizmy walki politycznej, [w:] Socjotechnika
w polityce – wczoraj i dziś, t. 1, red. A. Kasińska-Metryka, K. Kasowska-Pedrycz,
Wydawnictwo UJK, Kielce 2009, s. 77–93.
Stolarczyk Mieczysław, Zewnętrzne uwarunkowania transformacji systemowej
w Polsce w latach 1989–2008, [w:] Transformacja systemowa w Polsce 1989–2009.
Próba bilansu, red. R. Glajcar, W. Wojtasik, Wydawnictwo Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 413–449.
Szczukin Wasilij, Broda Marian, Żakowska Magdalena, Szeroka natura, [w:] Idee
w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, red. J. Kurczak, Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009, s. 607–613.
Szczukin Wasilij, Żakowska Magdalena, Romantyzm, [w:] Idee w Rosji. Leksykon
rosyjsko-polsko-angielski, red. J. Kurczak, Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009,
s. 411–423.
Wawrowski Łukasz, Władza państwowa w dobie globalizacji – zmierzch suwerenności?, [w:] Współczesne państwo. Wybrane problemy, red. S. Wróbel. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań–Chorzów 2009, s. 203–
–209.
Węgrzecki Janusz, Wartości podstawowe w polityce. Debata w latach 2005–2008,
[w:] Ile Kościoła w polityce, ile polityki w Kościele, red. Piotr Burgoński, Sławomir
Sowiński, Wyd. Księgarnia św. Jacka, Katowice 2009, s. 67–87.
230
Węgrzecki Janusz, Filozofia a teoria polityki, [w:] Teoretyczne i metodologiczne
wyzwania badań politologicznych w Polsce, red. Andrzej Antoszewski, Andrzej
Dumała, Barbara Krauz-Mozer, Katarzyna Radzik, Wydawnictwo UMCS, Lublin
2009, s. 101–107.
Artykuły w czasopismach i w Internecie
Bartz Brunon, Obszary znaczeniowe kultury i cywilizacji (czyli co powinniśmy
wiedzieć zanim spotkamy się z kulturowo innymi), „Drohiczyński Przegląd
Naukowy – Wielokulturowe Studia” 2009, nr 1, s. 15–32.
Horbaczewski Hubert, Marketing polityczny a deformacja systemów demokratycznych, „Zbliżenia Cywilizacyjne” (Włocławek) 2009, nr 5, s. 55–67.
Massaka Iwona, Muzyka jako instrument polityki. Wprowadzenie do dyskusji,
„Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne” 2009, nr 22, s. 58–66.
Węgrzecki Janusz, Przyszłość demokracji deliberatywnej, „Athenaeum. Polskie
Studia Politologiczne” 2009, nr 22, s. 27–42.
Wichłacz Monika, Pretorianizm – u źródeł interwencji politycznej sił zbrojnych,
„Wrocławskie Studia Politologiczne” 2009, nr 10, s. 78–101.
Żebrowski Waldemar, Legitymizacja władzy politycznej, „Szkice Humanistyczne”
2009, nr 1, s. 149–154.
2. FILOZOFIA POLITYKI
Monografie
Bulira Waldemar, Nowoczesność a polityka w ujęciu Agnes Heller, Wydawnictwa
Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, ss. 366.
Hudzik Jan, Trzy studia o metafizyce, pamięci i demokracji, Wydawnictwo Aletheia,
Warszawa 2009, ss. 283.
Modrzejewski Arkadiusz, Uniwersalistyczna wizja ładu światowego w personalistycznej optyce Karola Wojtyły – Jana Pawła II, Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk 2009, ss. 221.
Sepkowski Andrzej, Od misji do krucjaty. Ewolucja amerykańskiej „religii obywatelskiej”, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, ss. 294.
231
Prace zbiorowe i redakcje czasopism
Górski Eugeniusz, „Dialogue and Universalism. Metaphilosophy as the Wisdom
of Science, Art, and Life” 2009, nr 6–7, ss. 167.
Modernizacja polityczna w teorii i praktyce. Filozoficzne aspekty i dziedziny modernizacji, red. Marek Barański, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2009,
ss. 376.
Wartości a współczesne państwo, red. Lech Kacprzak, Jacek Knopek, Donat Mierzejewski, Wydawnictwo PWSZ, Piła 2009, ss. 575.
Wartości azjatyckie. Polityka i prawa człowieka, red. Joanna Marszałek-Kawa,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 388.
Wizje dobrego państwa. Państwo w procesie przemian, teoria i praktyka, red. Andrzej
W. Jabłoński, Alicja Lisowska, Wydawnictwo Adam Marszalek, Toruń 2009,
ss. 307.
Bartz Brunon, Niemiecka krytyka współczesnego kapitalizmu, [w:] Niemcy w XXI
wieku – wybrane problemy polityczne i społeczne, red. M. Kosman, S. Sadowski,
Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2009, s. 59–71.
Bartz Brunon, O rozumieniu postępu w dzisiejszych realiach, [w:] Człowiek i kosmos,
red. E. Jarmoch, A.W. Świderski, Wydawnictwo DTN, Drohiczyn 2009, s. [b.d.].
Bulira Waldemar, Agnes Heller o Holocauście, [w:] Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętnienia, red. T. Majewski, A. Zeidler-Janiszewska,
Wydawnictwo Officyna, Łódź 2009, s. 485–497.
Chavdarova Dechka, Szczerbiak-Walicka Bożena, Żakowska Magdalena, Działanie,
[w:] Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, t. 7, red. J. Kurczak, Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009, s. 93–105.
Chełminiak Marcin, Unia Europejska we współczesnych rosyjskich koncepcjach
geopolitycznych – zarys problematyki, [w:] Unia Europejska na początku XXI
wieku, red. W. Tomaszewski, M. Chełminiak, Instytut Nauk Politycznych UWM,
Olsztyn 2009, s. 91–101.
Chodubski Andrzej, Globalizacja – idea rzeczywistości przemian cywilizacyjnych,
[w:] Ekonomiczne i polityczne wyzwania we współczesnym ładzie globalnym, red.
M. Giedz, A.R. Kozłowski, R. Majewski, CeDeWu, Warszawa 2009, s. 205–216.
232
Chodubski Andrzej, Idea dobrego państwa w kształtującym się ładzie informacyjnym, [w:] Wartości a współczesne państwa, red. L. Kacprzak, J. Knopek, D. Mierzejewski, Wydawnictwo PWSZ, Piła 2009, s. 43–56.
Chodubski Andrzej, Integracja Europy jako niespełniona idea „Ojców założycieli”
i Jana Pawła II, [w:] Jednostka, społeczeństwo, instytucje. Wybrane problemy
badawcze z zakresu nauki o polityce. Księga jubileuszowa dedykowana Prof.
Markowi J. Malinowskiemu, red. P. Czachorowski, R. Ożarowski, Wydawnictwo
Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 11–23.
Chodubski Andrzej, Jednostka a kształtujący się ład globalny świata, [w:] Jednostka
– społeczeństwo – państwo wobec megatrendów współczesnego świata, red.
G. Piwnicki, S. Mrozowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk
2009, s. 15–29.
Chumakova Tatiana, Żakowska Magdalena, Błagolepije, [w:] Idee w Rosji. Leksykon
rosyjsko-polsko-angielski, t. 7, red. J. Kurczak, Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009,
s. 17.
Chumakova Tatiana, Żakowska Magdalena, Miłosierdzie, [w:] Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, t. 7, red. J. Kurczak, Wydawnictwo Ibidem, Łódź
2009, s. 269.
Chumakova Tatiana, Żakowska Magdalena, De Lazari Andrzej, Tułactwo (życie
tułacze), [w:] Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, t. 7, red. J. Kurczak,
Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009, s. 512–515.
Dobieszewski Janusz, Żakowska Magdalena, Legalny marksizm, [w:] Idee w Rosji.
Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, t. 7, red. J. Kurczak, Wydawnictwo Ibidem,
Łódź 2009, s. 197–205.
Drałus Dorota, Patriotism vs. Cosmopolitanism: Charles Taylor on Identity and
Community, [w:] Charles Taylor’s Vision of Modernity, red. C. Garbowski,
J. Hudzik, J. Kłos, Cambridge Scholars Publishing, Cambridge 2009, s. 174–
–192.
Drałus Dorota, Chmielewski Adam, Kosmopolityzm i patriotyzm: spory starożytne
i współczesne, [w:] Philosophiae itinera, red. A. Pacewicz, A. Olejarczyk, J. Jaskóła,
Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocław 2009, s. 553–578.
Dylus Aniela, Jaki Kościół potrzebny jest demokratycznemu państwu?, [w:] Ile
Kościoła w polityce, ile polityki w Kościele, red. P. Burgoński, S. Sowiński, Księgarnia św. Jacka, Katowice 2009, s. 15–38.
Filipkowski Janusz, Moralizm, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 13, red. E. Ziemann,
TN KUL, Lublin 2009, s. 202–203.
Góra-Szopiński Dariusz, Liberalizm Jana Pawła II, [w:] Jan Paweł II – w kręgu myśli
233
politycznej i dyplomacji, red. M. Wilk, Ł. Donaj, Wyższa Szkoła Stosunków
Międzynarodowych, Łódź 2009, s. 323–333.
Grabowski Wojciech, „Wielki szatan” w fundamentalistycznej wizji Iranu, [w:]
Jednostka, społeczeństwo, instytucje. Wybrane problemy badawcze z zakresu nauki
o polityce. Księga jubileuszowa dedykowana prof. Markowi. J. Malinowskiemu,
red. R. Ożarowski, P. Czachorowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk 2009, s. 198–209.
Hołub Adam, Radykalna lewica niemiecka wobec zamachu na World Trade Center
i akcji militarnej USA w Afganistanie w 2001 roku – lewicowy „antyamerykanizm”
a „wojna z terroryzmem”, [w:] Współczesne konflikty międzynarodowe i etniczne,
red. D. Gemechu, Olsztyńska Szkoła Wyższa, Olsztyn 2009, s. 219–228.
Isupow Konstantin, Żakowska Magdalena, Szczerbiak-Walicka Bożena, Dom, [w:]
Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, t. 7, red. J. Kurczak, Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009, s. 137–147.
Jabłoński Andrzej W., Źródła nacjonalizmów europejskich, [w:] Silesia – de fabula
narrator. Teksty ofiarowane profesorowi Michałowi Lisowi, Instytut Politologii
Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2009, s. 247–257.
Jegorow Borys, Żakowska Magdalena, Pietraszewcy, [w:] Idee w Rosji. Leksykon
s. 343–347.
Kamińska Katarzyna, Liberalne media i solidarne społeczeństwo – wybór nie do
pogodzenia?, [w:] Jednostka, społeczeństwo, instytucje. Wybrane problemy badawcze z zakresu nauki o polityce. Księga jubileuszowa dedykowana Prof. Markowi
J. Malinowskiemu, red. R. Ożarowski, P. Czachorowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 101–109.
Kasprowicz Dominika, Skrajnie prawicowy natywizm? Głos w dyskusji nad tożsamością europejską, [w:] Kwestie narodowościowe w świetle procesów integracyjnych
w Europie, red. D. Mikucka-Wójtowicz, R. Kopeć, Uniwersytet Pedagogiczny,
Kraków 2009, s. 175–191.
Krasuski Maciej, Europejska idea imperium, [w:] Europa homogeniczna czy komplementarna – recepta na zjednoczenie, seria: The Peculiarity of Man, t. 3, red. R. Stefański, A. Zamojski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 243–264.
Krawczyk Tomasz, Wizja dobrego państwa w świetle koncepcji Gross National
Happiness i pierwszego projektu Konstytucji Królestwa Bhutanu z 26 marca
2005 r., [w:] Wizje dobrego państwa. Państwo w procesie przemian. Teoria i praktyka, red. A. Lisowska, A.W. Jabłoński, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2009, s. 196–218.
234
Marczewska-Rytko Maria, Pojęcia Zachodu i Wschodu we współczesnym dyskursie,
[w:] Wybrane problemy globalnej i regionalnej polityki, red. E. Kużelewska,
K. Stefanowicz, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 8–20.
Mieczkowski Antoni, Problematyka agrarna w myśli politycznej Porozumienia
Centrum, [w:] Idee, państwo, ludowcy. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy
urodzin Profesora Jana Jachymka, red. E. Maj, S. Michałowski, A. Wójcik,
Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 428–433.
Modrzejewski Arkadiusz, Jednostka a zbiorowość w świetle filozofii społecznej Karola
Wojtyły – Jana Pawła II, [w:] Państwa – regiony – świat w kształtującej się rzeczywistości globalnej, red. K. Kamińska, S. Mrozowska, G. Piwnicki, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 515–522.
Modrzejewski Arkadiusz, Paradoksy polskiej transformacji (aspekt cywilizacyjny),
[w:] Paradoksy liberalizmu, red. D. Karnowska i A. Modrzejewski, Europejskie
Centrum Edukacyjne, Toruń 2009, s. 114–128.
Modrzejewski Arkadiusz, Uniwersalistyczna koncepcja cywilizacji w myśli historiozoficznej Jana Pawła II, [w:] Jan Paweł II – w kręgu myśl politycznej i dyplomacji,
red. M. Wilk, Ł. Donaj, Wyższa Szkoła Studiów Międzynarodowych, Łódź 2009,
s. 191–197.
Mrozowska Sylwia, Partycypacja polityczna jako wartość w integrującej się Europie,
[w:] Wartości a współczesne państwo, red. L. Kacprzak, J. Knopek, D. Mierzejewski, Wydawnictwo PWSZ, Piła 2009, s. 121–128.
Mrozowska Sylwia, Wolność negatywna w warunkach demokracji liberalnej, [w:]
Paradoksy liberalizmu, red. D. Karnowska, A. Modrzejewski, Wydawnictwo
Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 8–22.
Myśliwiec Małgorzata, Wolny Sojusz Europejski – ku redefinicji relacji centrum–
–peryferia, [w:] Unia Europejska jako współczesny aktor stosunków międzynarodowych, red. J. Knopek, TNOiK, Toruń 2009, s. 67–81.
Nowak Ewa, Riedel Rafał, Od przyjaźni rynkowej do wspólnoty politycznej – europejski demos w ujęciu teorii komunikacyjnej Karla Deutscha, [w:] Czynniki stabilizacji i destabilizacji w stosunkach międzynarodowych na początku XXI wieku,
red. L. Zyblikiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009,
s. 119–135.
Olchowski Jakub, Kulturowo-cywilizacyjna tożsamość RP, [w:] Polityka wschodnia
Polski. Uwarunkowania. Koncepcje. Realizacja, red. A. Gil, T. Kapuśniak, Wydawnictwo IEŚW, Lublin–Warszawa 2009, s. 85–102.
Piwnicki Grzegorz, Suwerenność największą wartością państwa. Przykład Polski na
progu XXI wieku, [w:] Wartości a współczesne państwo, red. L. Kacprzak, J. Kno-
235
pek i D. Mierzejewski, Wydawnictwo PWSZ im. Stanisława Staszica w Pile, Piła
2009, s. 29–43.
Podsiadło Bogusława, Wizja państwa w koncepcjach ideowo-programowych socjaldemokracji polskiej (SdPR i SLD), [w:] Współczesne państwo. Wybrane problemy,
red. S. Wróbel. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań–Chorzów
2009, s. 41–52.
Ponczek Eugeniusz, Wyzwania polityki polskiej: opcja aksjologiczna czy socjotechniczna, [w:] Socjotechnika w polityce wczoraj i dziś, t. 1, red. A. Kasińska-Metryka,
K. Kasowska-Pedrycz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Kielce
2009, s. 65–76.
Potz Maciej, Shakerzy – studium instytucjonalnego samobójstwa, [w:] O wielowymiarowości badań religioznawczych, red. Z. Drozdowicz, Wydawnictwo Naukowe
UAM, Poznań 2009, s. 205–214.
Radomski Grzegorz, Recepcja myśli Jana Pawła II w koncepcjach współczesnego ruchu
narodowego w Polsce, [w:] Jan Paweł II i Europa, red. K. Kalinowska, B. Brodzińska,
M. Zamojska, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2009, s. 149–158.
Radomski Grzegorz, Współczesna recepcja narodowo-demokratycznej koncepcji
samorządu, [w:] Marzyciele i realiści. O roli tradycji w polskiej myśli politycznej
od upadku powstania styczniowego do XXI wieku, red. T. Sikorski, A. Wątor,
Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009, s. 689–699.
Romejko Adam, Genderpolitik jako faktor działalności austriackich Zielonych, [w:]
Państwa – regiony – świat w kształtującej się rzeczywistości globalnej, red.
K. Kamińska, S. Mrozowska, G. Piwnicki, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 349–360.
Sadlok Monika, Paradoks demokracji liberalnej – dylemat Carla Schmitta, [w:]
Współczesne państwo. Wybrane problemy, red. S. Wróbel, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań–Chorzów 2009, s. 81–92.
Sanecka Joanna, Prawo i Sprawiedliwość wobec idei solidarności, [w:] Idee, państwo,
ludowcy. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Jana
Jachymka, red. E. Maj, S. Michałowski, A. Wójcik, Wydawnictwo UMCS, Lublin
2009, s. 434–443.
Sanecka Joanna, Tradycja w myśli politycznej Prawa i Sprawiedliwości, [w:] Marzyciele i realiści. O roli tradycji w polskiej myśli politycznej od upadku powstania
styczniowego do XXI wieku, red. T. Sikorski, A. Wątor, Wydawnictwo Zapol,
Szczecin 2009, s. 663–676.
Stach Łukasz, Szukanie ratunku? Ruchy alterglobalistyczne, [w:] Globalizacja –
nieznośne podobieństwo? Świat i jego instytucje w procesie uniformizacji, red.
236
B. Krauz-Mozer, P. Borowiec, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 429–452.
Stefański Ryszard, System (?!) zasad i wartości europejskich, [w:] Europa homogeniczna czy komplementarna – recepta na zjednoczenie, seria: The Peculiarity of
Man”, t. 3, red. R. Stefański, A. Zamojski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2009, s. 133–142.
Tasak Agata, Koncepcja państwa sprawiedliwego w myśli społeczno-politycznej Jana
Pawła II, [w:] Jan Paweł II – w kręgu myśli politycznej i dyplomacji, red. M. Wilk,
Ł. Donaj, Wyższa Szkoła Studiów Międzynarodowych, Łódź 2009, s. 334–344.
Wiktorska–Święcka Aldona, Homo democraticus: o wartościach etycznych we
współczesnej edukacji politycznej, [w:] Wartości społeczne w służbie publicznej,
red. L. Dziewięcka–Bokun, J. Kędzior, Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocław 2009,
s.168–188.
Wojtasik Waldemar, Lewica w procesach modernizacji refleksyjnej, [w:] Modernizacja polityczna w teorii i praktyce. Filozoficzne aspekty i dziedziny modernizacji,
red. M. Barański, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice, 2009, s. 272–289.
Yudin Oleksij, Żakowska Magdalena, Pogaństwo, [w:] Idee w Rosji. Leksykon
s. 621–643.
Żakowska Magdalena, Ochlokracja, [w:] Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polskoangielski, t. 7, red. J. Kurczak, Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009, s. 306–313.
Żakowska Magdalena, Szczerbiak-Walicka Bożena, Nowy człowiek, [w:] Idee
w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, t. 7, red. J. Kurczak, Wydawnictwo
Ibidem, Łódź 2009, s. 281–285.
Artykuły w czasopismach i w internecie
Chmielewska Lucyna, Filozofia polityczna Sokratesa, „Prace Naukowe Akademii
im. J. Długosza w Częstochowie”, seria: Res Politicae, t. 3, red. H. Ćwięk, Częstochowa 2009, s. 7–31.
Ciosek Ireneusz, Universalism and Particularity of the Polish Political Thought,
„Dialogue and Universalism” 2009, nr 6–7, str. 105–114.
Drelich Sławomir, Aksjotwórczy sens kategorii wroga na przykładzie sporu między
III a IV RP, „Dialogi Polityczne” 2009, nr 11, s. 201–210.
237
Filipkowski Janusz, Klasyczny racjonalizm polityczny Leo Straussa, „Rocznik Dobromiejski” 2009, nr 2, s. 225–243.
Fudali Irena, Social Problems in Teachings of Father Stefan Wyszyński, „Drohiczyński Przegląd Naukowy” 2009, nr 1, s. 149–156.
Fudali Irena, The Society and the Nation Under Conditions of Political System’s
Threat (based on sermons and other publications by Father Primate Stefan
Wyszyński), „Drohiczyński Przegląd Naukowy” 2009, nr 1, s. 149–156.
Grzelak Grzegorz, Dzieło reformy państwa – budowa samorządności lokalnej
i regionalnej, „Bratniak” (numer specjalny – Trzydziestolecie Ruchu Młodej
Polski) 2009, nr 31, s. 29–36.
Juszczyszyn Bartosz, Polityka historyczna w parlamentarnych wystąpieniach premierów III RP, „Zbliżenia Cywilizacyjne” (Włocławek) 2009, nr 5, s. 241–240.
Kasprowicz Dominika, National Radicalism and Extremism in the New Democracies: Poland, Friedrich Ebert Fundation Working Papers, Budapest 2009, www.
fesbp.hu.
Krasuski Maciej, The European Imperial Idea, „Dialogue and Universalism” 2009,
nr 6–7, s. 127–138.
Marczewska-Rytko Maria, Religion and Democracy: Points of Agreement, Points of
Controversy, „Polish Political Science Yearbook” 2009, s. 90–103.
Modrzejewski Arkadiusz, Aksjologiczna jedność a kulturowa różnorodność Europy
w świetle filozofii społecznej Karola Wojtyły – Jana Pawła II, „Studia Gdańskie.
Wizje i rzeczywistość” 2009, nr 6, s. 149–157.
Modrzejewski Arkadiusz, The European Nation State in the Face of Challenges of
the Postindustrial Civilization, „Dialogue and Universalism” 2009, nr 6–7,
s. 139–154.
Sepkowski Andrzej, Soterologia zbiorowa. Uwagi o procesie kształtowania się
narodowych idei zbawienia, „Prace Naukowe Akademii im. J. Długosza w Częstochowie”, seria: Res Politicae, t. 3, red. H. Ćwięk, Częstochowa 2009,
s. 33–56.
Zasuń Anna, Archetypy władzy i przywództwa, „Prace Naukowe Akademii im.
J. Długosza w Częstochowie”, seria: Res Politicae, t. 3, red. H. Ćwięk, Częstochowa 2009, s. 57–82.
238
3. METODOLOGIA I METODYKA BADAŃ POLITOLOGICZNYCH
Antoszewski Andrzej, Analiza systemowa – przemijająca moda czy zmarnowana
szansa w badaniach systemów partyjnych, [w:] Teoretyczne i metodologiczne
wyzwania badań politologicznych w Polsce, red. A. Antoszewski et al., Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 125–140.
Bar Joanna, Wartości pogranicza… nauk – politologii i antropologii (stosunki etniczne
jako przedmiot badań politologii i antropologii, [w:] Polityczne wymiary etniczności, red. M. Mieczkowska, D. Scholze, Wydawnictwo Dante, Kraków 2009,
s. 41–47.
Cichosz Marzena, Metody analizy i diagnostyki rynku politycznego, [w:] Marketing
polityczny w teorii i praktyce, red. A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wydawnictwo
Chodubski Andrzej, Powołanie naukowe a potoczność uprawiania politologii, [w:]
Teoretyczne i metodologiczne wyzwania badań politologicznych w Polsce, red.
A. Antoszewski, A. Dumała, B. Krauz-Mozer, K. Radzik, Wydawnictwo UMCS,
Lublin 2009, s. 35–49.
Chodubski Andrzej, Wektory rozwoju współczesnej politologii w Polsce, [w:] Demokratyczna Polska w globalizującym się świecie, red. K.A. Wojtaszczyk, A. Mirska,
Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 165–174.
Maj Czesław, Kategorie socjologii stosunków międzynarodowych, [w:] Wybrane
problemy globalnej i regionalnej polityki międzynarodowej, red. E. Kużelewska,
K. Stefanowicz, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 86–114.
Maj Czesław, Metodologiczne problemy socjologii stosunków międzynarodowych,
[w:] Teoretyczne i metodologiczne wyzwania badań politologicznych w Polsce, red.
Lublin 2009, s. 361–368.
Maj Ewa, Symbole w komunikowaniu politycznym: próba ujęcia metodologicznego,
[w:] Teoretyczne i metodologiczne wyzwania badań politologicznych w Polsce, red.
Lublin 2009, s. 421–434.
Michałowski Stanisław, Radzik Katarzyna, Metodyka badań społeczności lokalnych
w Polsce, [w:] Teoretyczne i metodologiczne wyzwania badań politologicznych
w Polsce, red. A. Antoszewski, A. Dumała, B. Krauz-Mozer, K. Radzik, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 221–236.
239
Olszewski Edward, Rozwój studiów politologicznych w Polsce, [w:] Demokratyczna
polska w globalizującym się świecie, red. K.A. Wojtaszczyk, A. Mirska, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 201–221.
Paruch Waldemar, Kategorie ekonomiczne a zakres pojęcia myśl polityczna – refleksje metodologiczne, [w:] Idee, państwo, ludowcy. Księga jubileuszowa z okazji 70.
rocznicy urodzin Profesora Jana Jachymka, red. E. Maj, S. Michałowski, A. Wójcik, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 37–46.
Ponczek Eugeniusz, O możliwościach multidyscyplinarnej eksplanacji w badaniach
politologicznych w Polsce, [w:] Teoretyczne i metodologiczne wyzwania badań
politologicznych w Polsce, red. A. Antoszewski et al., Wydawnictwo UMCS,
Lublin 2009, s. 65–73.
Sepkowski Andrzej, Mity w wyjaśnianiu naukowym, [w:] Teoretyczne i metodologiczne wyzwanie badań politologicznych w Polsce, red. A. Antoszewski et al.,
Sielski Jerzy, Wyznaczniki politologii, [w:] Teoretyczne i metodologiczne wyzwania
badań politologicznych w Polsce, red. A. Antoszewski et al., Wydawnictwo UMCS,
Lublin 2009, s. 75–84.
Żukowski Arkadiusz, Obwód Kaliningradzki Federacji Rosyjskiej jako przedmiot
zainteresowania polskich badaczy stosunków międzynarodowych, [w:] Wschód
w globalnej i regionalnej polityce międzynarodowej, red. A. Bartnicki, E. Kużelewska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 247–260.
Chodubski Andrzej, Metodologia jako szczególna wartość badań politologicznych,
„Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość” 2009, nr 6, s. 90–101.
Łoś-Nowak Teresa, Wyjaśnić czy interpretować? Dylematy i wyzwania czwartej
debaty interparadygmatycznej, „Stosunki Międzynarodowe” 2009, nr 1–2,
s. 29–49.
Wojnicki Jacek, Metodologiczne aspekty badań nad przeobrażeniami systemowymi
w państwach postjugosłowiańskich, „Przegląd Europejski” 2009, nr 2, s. 30–41.
240
4. SYSTEMY POLITYCZNE
Monografie
Antoszewski Andrzej, Partie i systemy partyjne państw Unii Europejskiej na przełomie wieków [w jęz. chińskim], Anhui People’s Publishing Mouse, Anhui 2009,
ss. 285.
Skrzypiński Dariusz, Władza sądownicza w procesie transformacji polskiego systemu
politycznego. Studium politologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009, ss. 453.
Wojnicki Jacek (współautor), Partie i systemy partyjne państw byłej Jugosławii,
Akademia Humanistyczna, Pułtusk 2009, ss. 237.
Wojnicki Jacek, System konstytucyjny Macedonii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2009, ss. 84.
Prace zbiorowe
Modernizacja polityczna w teorii i praktyce. Doświadczenia państw postsocjalistycznych i Trzeciego Świata, red. Marek Barański, Wydawnictwo Naukowe Śląsk,
Katowice 2009, ss. 520.
Transformacja systemowa w Polsce 1989–2009. Próba bilansu, red. Rafał Glajcar,
Waldemar Wojtasik, Wydawnictwo Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, ss. 504.
Władza państwowa i administracja publiczna w państwach Europy Środkowej
i Wschodniej, red. Marek Barański, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009,
ss. 343.
Współczesne państwo. Wybrane problemy, red. Sylwester Wróbel, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań–Chorzów 2009, ss. 428.
Alberski Robert, Wpływ systemu wyborczego na proces zmiany systemu partyjnego
Próba bilansu, red. R. Glajcar, W. Wojtasik, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 139–148.
241
Alberski Robert, Wpływ systemu wyborczego na proces zmiany systemu partyjnego
Próba bilansu, red. R. Glajcar, W. Wojtasik, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 139–148.
Antoszewski Andrzej, Platforma Obywatelska w polskim systemie partyjnym, [w:]
Platforma Obywatelska, red. M. Migalski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2009, s. 7–25.
Astramowicz-Leyk Teresa, Prawa człowieka w polskim ładzie konstytucyjnym po
1989 roku, [w:] Prawa człowieka. Wybrane zagadnienia i problemy, red. L. Koba,
W. Wacławczyk, Oficyna Wolters Kluwer business, Warszawa 2009, s. 407–422.
Astramowicz-Leyk Teresa, Wizja państwa i jednostki w projekcie konstytucji Prawa
i Sprawiedliwości, [w:] Wokół współczesnych problemów ochrony praw człowieka,
red. W. Wacławczyk, Wydawnictwo Erida, Warszawa 2009, s. 209–223.
Barański Marek, Modernizacja ustroju politycznego w Europie Środkowej i Wschodniej, [w:] Władza państwowa i administracja publiczna w państwach Europy
Środkowej i Wschodniej, red. M. Barański, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2009, s. 5–11.
Barański Marek, Czerwiński Marek, Pietras Włodzimierz, Sielski Jerzy, Polska, [w:]
i Wschodniej, red. M. Barański, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009,
s. 188–221.
Barański Marek, Czyż Anna, Słowacja, [w:] Władza państwowa i administracja
publiczna w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, red. M. Barański,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 246–275.
Czyż Anna, Glajcar Rafał, Krysieniel Krzysztof, Węgry, [w:] Władza państwowa
i administracja publiczna w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, red.
M. Barański, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 301–343.
De Lazari Andrzej, …świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami dla
dobra Rodziny Ludzkiej, [w:] Preambuła Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej,
b.red., Trybunał Konstytucyjny, Warszawa 2009, s. 85–90.
Domagała Małgorzata, Administracja w III RP – struktura organizacyjna po dwudziestu latach, [w:] Transformacja systemowa w Polsce 1989–2009. Próba bilansu,
red. R. Glajcar, W. Wojtasik, Wydawnictwo Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 246–263.
Dziemidok-Olszewska Bożena, Konstytucyjne ośrodki decyzyjne Republiki Białoruś,
[w:] Białoruś w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, Wydawnictwo
UMCS, Lublin 2009, s. 17–38.
242
Dziemidok-Olszewska Bożena, Odpowiedzialność polityczna prezydenta w państwach europejskich, [w:] Wschód i Zachód w globalnej i regionalnej polityce
międzynarodowej, red. E. Kużelewska, A. Bartnicki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 112–126.
Gemechu Degefe, Problemy legalności partii politycznych w Etiopii, [w:] Ugrupowania polityczne i ruchy społeczne w Afryce, red. A. Żukowski, Instytut Nauk
Politycznych UWM, Olsztyn 2009, s. 167–185.
Glajcar Rafał, Ewolucja siły polskiej prezydentury w latach 1989–2009, [w:] Transformacja systemowa w Polsce 1989–2009. Próba bilansu, red. R. Glajcar, W. Wojtasik, Wydawnictwo Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu
Śląskiego, Katowice 2009, s. 179–206.
Glajcar Rafał, Parlament w okresie transformacji ustrojowej, [w:] Transformacja
systemowa w Polsce 1989–2009. Próba bilansu, red. R. Glajcar, W. Wojtasik,
Wydawnictwo Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu
Glajcar Rafał, System rządów w Polsce – doświadczenia i perspektywy okresu transformacji, [w:] Modernizacja polityczna w teorii i praktyce. Doświadczenia państw
postsocjalistycznych i Trzeciego Świata, red. M. Barański, Wydawnictwo Naukowe
Śląsk, Katowice 2009, s. 375–392.
Jarentowski Marek, Wielopoziomowe okręgi wyborcze w systemie proporcjonalnym,
[w:] Wielowymiarowość systemów politycznych: teoretyczne założenia i praktyczne
uwarunkowania, red. J. Błuszkowski, J. Zaleśny, Elipsa, Warszawa 2009, s. 66–82.
Jarentowski Marek, System rządów Polski a modele systemów rządów, [w:] Władza
wykonawcza w Polsce i Europie, red. M. Drzonek, A. Wołek, Ośrodek Myśli
Politycznej, Kraków 2009, s. 28–48.
Jaskiernia Jerzy, Demokratyczna kontrola nad służbami specjalnymi, a problem
ochrony praw i wolności jednostki, [w:] Współczesne wyzwania wobec praw
człowieka w świetle polskiego prawa konstytucyjnego, red. Z. Kędzia, A. Rost,
Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2009, s. 41–76.
Jaskiernia Jerzy, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Konstytucyjny system
władz publicznych, red. P. Chmielnicki, Wydawnictwo Lexis Nexis, Warszawa
2009, s. 106–129.
Jaskiernia Jerzy, Sejm i Senat, [w:] Konstytucyjny system władz publicznych, red.
P. Chmielnicki, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2009, s. 58–103.
Jaskiernia Jerzy, Wejście Polski do strefy euro a problem zmian w konstytucji RP,
[w:] Wyzwania w systemie bankowym w XXI wieku, red. A. Piotrowska-Piątek,
243
P. Buczkowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomii i Prawa, Kielce 2009,
s. 201–212.
Jaskiernia Jerzy, Wielka, duża i mała ratyfikacja – typy procedur wyrażania zgody
na ratyfikację umowy międzynarodowej przez prezydenta w świetle Konstytucji
RP, [w:] Instytucje prawa konstytucyjnego w dobie integracji europejskiej, red.
J. Kugler, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2009, s. 461–467.
Kolczyński Mariusz, Determinanty zachowań wyborczych w Polsce: między postPRLowską apatią a partyjnym spin doctoringiem, [w:] Transformacja systemowa
w Polsce 1989–2009. Próba bilansu, red. R. Glajcar, W. Wojtasik, Wydawnictwo
Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego, Katowice
2009, s. 69–83.
Kosmowska Justyna, Typy i formy współczesnego państwa na przykładzie Rumunii
i Węgier, [w:] Współczesne państwo. Wybrane problemy, red. S. Wróbel, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań–Chorzów 2009, s. 331–336.
Kowalska Monika, Indywidualna odpowiedzialność parlamentarna członków Rady
Ministrów w Polsce, [w:] Wschód i Zachód w globalnej i regionalnej polityce
międzynarodowej, red. E. Kużelewska, A. Bartnicki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 296–310.
Kowalska Monika, Sejmowa odpowiedzialność Rządu w świetle konstytucyjnych
przepisów okresu transformacji ustrojowej, [w:] Okrągły Stół. Dwadzieścia lat później,
red. W. Polak et al., Wydawnictwo Adam Marszałek,Toruń 2009, s. 195–215.
Kowalska Monika, Transformacja ustrojowa a zmiany w systemie gwarancyjnym
praw jednostki w Polsce, [w:] Transformacja systemowa w Polsce 1989–2009, red.
R. Glajcar, W. Wojtasik, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009,
s. 280–300.
Krysieniel Krzysztof, Wielokulturowość Bośni i Hercegowiny i jej wpływ na ustrój
państwa, [w:] Współczesne państwo. Wybrane problemy, red. S. Wróbel, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań–Chorzów 2009, s. 337–352.
Lakomy Miron, Rola Paktu Północnoatlantyckiego w polityce bezpieczeństwa Polski
w okresie pozimnowojennym, [w:] Transformacja systemowa w Polsce 1989–2009.
Próba bilansu, red. R. Glajcar, W. Wojtasik, Wydawnictwo Instytutu Nauk
Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 477–
–496.
Makowski Łukasz, Łotwa, [w:] Władza państwowa i administracja publiczna
w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, red. M. Barański, Wydawnictwo
244
Niwiński Piotr, 17 lipca 1944 roku, [w:] Od zniewolenia do wolności. Studia historyczne, red. A.F. Baran, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2009,
s. 72–91.
Niwiński Piotr, Nepriklausomybes pogrinidis Lenkijoje po 1945 m., [w:] Lietuviulenku santykiai amziu tekmeje. Istorine atmintis, red. J. Volkonovski, R. Gaidis,
Wyd. Genocido, Viniaus 2009, s. 268–282.
Orski Marek, Stan badań i postulaty badawcze w zakresie roli i funkcjonowania
byłego obozu niemieckiego Stutthof, [w:] Od Westerplatte do Norymbergi. Druga
wojna światowa we współczesnej historiografii, muzealnictwie i edukacji, „fk.
anda.”, Gdańsk 2009, s. 223–228.
Orski Marek, Straty osobowe w niemieckim obozie Stutthof w latach 1939–1945
w świetle dotychczasowego stanu badań, [w:] Wokół strat ludności pomorskiej
1939–1945, Materiały z XVII sesji naukowej w Toruniu w dniu 27 listopada 2007
roku, red. D. Kromp, K. Minczykowska, J. Sziling, Fundacja „Archiwum
i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek”, Toruń
2009, s. 183–205.
Orski Marek, Stutthof Subcamp System, [w:] The United States Holocaust Memorial
Museum. Encyclopedia of Camps and Ghetos, 1933–1945, t. 1, cz. B, red. Geoffrey,
P. Megargee, Indiana University Press, Bloomington 2009, s. 1425–1489.
Orski Marek, Wykorzystanie niewolniczej i przymusowej siły roboczej przy pracach
hydrotechnicznych w Delcie Wisły i nad Zalewem Wiślanym w latach II wojny
światowej, [w:] Od Westerplatte do Norymbergi. Druga wojna światowa we
współczesnej historiografii, muzealnictwie i edukacji, „fk.anda.”, Gdańsk 2009,
s. 216–222.
Orski Marek, Zagłada więźniów obozu koncentracyjnego Stutthof przy użyciu trującego gazu Cyklon B, [w:] Jednostka, społeczeństwo, instytucje. Wybrane problemy
badawcze z zakresu nauki o polityce. Księga jubileuszowa dedykowana prof.
Podolak Małgorzata, Realizacja postanowień Okrągłego Stołu dotyczących instytucji Prezydenta, [w:] Okrągły Stół dwadzieścia lat później, red. W. Polak et al.,
Podolak Małgorzata, Referenda konstytucyjne w państwach Europy Środkowej
i Wschodniej, [w:] Wschód i Zachód w globalnej i regionalnej polityce międzynarodowej, red. A. Bartnicki, E. Kużelewska, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2009, s. 185–200.
245
Podolak Małgorzta, Rozwój form demokracji bezpośredniej w Polsce, [w:] Transformacja systemowa w Polsce 1989–2009, red. R. Grajcar, W. Wojtasik, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 301–320.
Radek Robert, Rola i pozycja Rady Ministrów w okresie transformacji ustrojowej
w Polsce – model konstytucyjny i praktyka polityczna, [w:] Transformacja systemowa w Polsce 1989–2009. Próba bilansu, red. R. Glajcar, W. Wojtasik, Wydawnictwo Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego,
Katowice 2009, s. 207–227.
Radek Robert, System polityczny a ochrona mniejszości narodowych w Polsce na
przykładzie mniejszości niemieckiej – rozwiązania normatywne w świetle praktyki
politycznej, [w:] Polityka wobec mniejszości w Polsce. Wybrane zagadnienia, red.
Ł. Tomczak, Wydawnictwo Collegium Balticum, Szczecin 2009, s. 37–54.
Skrzypiński Dariusz, Strategie partii politycznych, [w:] Marketing polityczny w teorii i praktyce, red. A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 2009, s. 137–158.
Sobolewska-Myślik Katarzyna, Decentralizacja władzy w Wielkiej Brytanii (dewolucja) a zmiana systemu partyjnego na przykładzie Szkocji, [w:] Współczesne
państwo. Wybrane problemy, red. S. Wróbel, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Bankowej, Poznań 2009, s. 213–227.
Sokół Wojciech, Polityka reform wyborczych w procesie demokratyzacji systemów
politycznych, [w:] Adaptacja – Reforma – Stabilizacja. Przestrzeń publiczna we
współczesnych systemach politycznych, red. T. Koziełło, P. Maj, W. Paruch,
Wydawnictwo UR, Rzeszów 2009, s. 58–72.
Sokół Wojciech, Specyfika reform wyborczych w krajach postkomunistycznych na
tle doświadczeń i inspiracji zachodnioeuropejskich, [w:] Zachód w globalnej
i regionalnej polityce międzynarodowej, red. E. Kużelewska, A. Bartnicki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 199–214.
Szczurowski Maciej, Polityczne i organizacyjne determinanty przejęcia administracji gospodarczej nad Bałtykiem przez Polskę w 1945 roku. Studium etiologiczne,
[w:] Gospodarka Ludów Morza Bałtyckiego, t. 2: Nowożytność i współczesność,
red. M. Bogacki, M. Franz i Z. Pilarczyk, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2009, s. 241–160.
Szczurowski Maciej, Polityka Polski na południowo-wschodnich terenach II RP w 1944
roku, [w:] Od Zborowa do NATO. Stosunki polsko-ukraińskie od XVII do XXI wieku,
red. M. Franz, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 231–247.
Świeca Jerzy, Funkcjonowanie systemu politycznego Autonomii Palestyńskiej po
wyborach parlamentarnych w 2006 r., [w:] Palestyna. Polityka – społeczeństwo
246
– kultura, red. I. Kończak, M. Woźniak, Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009,
s. 21–34.
Tebinka Jacek, Represje i odwet w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1944
(na wybranych przykładach), [w:] Jednostka, społeczeństwo, instytucje. Wybrane
problemy badawcze z zakresu nauki o polityce. Księga jubileuszowa dedykowana
Prof. Markowi J. Malinowskiemu, red. P. Czachorowski, R. Ożarowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 53–62.
Tomaszewski Waldemar, Koncepcje modelu ustrojowego władzy wykonawczej
w projektach polskiej konstytucji w latach 1989–1997, [w:] Władza wykonawcza
w Polsce i Europie, red. M. Drzonek, A. Wołek, Ośrodek Myśli Politycznej,
Kraków 2009, s. 66–98.
Tybuchowska-Hartlińska Karolina, System totalitarny w Koreańskiej Republice
Ludowo-Demokratycznej, [w:] Teoria współczesnych systemów politycznych, red.
W. Żebrowski, Instytut Nauk Politycznych UWM, Olsztyn 2009, s. 197–207.
Winiarczyk-Kossakowska Małgorzata, Konkordat w systemie prawa polskiego, [w:]
Dziesięć lat polskiego konkordatu, red. P. Borecki, Cz. Janik, Stowarzyszenie
Absolwentów Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa 2009, s. 113–122.
Wojnicki Jacek, Prezydent Republiki Chorwacji – pozycja ustrojowa w systemie
władz, [w:] Przeszłość i teraźniejszość. Prace ofiarowane Profesorowi Adamowi
Koseskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Pułtusk 2009, s. 377–393.
Wojtasik Waldemar, System partyjny i partie polityczne w procesach transformacji
systemowej, [w:] Transformacja systemowa w Polsce 1989–2009. Próba bilansu,
red. R. Glajcar, W. Wojtasik, Wydawnictwo Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 149–161.
Ziemer Klaus, Erschwernisse der Systemtransformation durch Prägungen der Gesellschaft in sozialistischer Zeit?, [w:] Vom Sozialismus zur Marktwirtschaft. Wandlungen. Ergebnisse. Perspektiven, red. Karl von Delhaas, Wolfgang Quaisser,
Klaus Ziemer, Olzog Verlag, München 2009, s. 138–153.
Ziemer Klaus, Verfassungssystem, Präsident, Regierung, Parlament, Wahlen, Parteiensystem, [w:] Länderbericht Polen, red. D. Bingen, K. Ruchniewicz, Bundeszentrale für Politische Bildung, Bonn 2009, s. 147–191.
Żebrowski Andrzej, Determinanty funkcjonowania służb wywiadu i kontrwywiadu
na przełomie XX i XXI wieku – wybrane problemy, [w:] Zadania administracji
rządowej i organów samorządu terytorialnego w zakresie bezpieczeństwa państwa
i porządku publicznego, red. W. Kucharski, Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji,
Lublin 2009, s. 19–31.
247
Żebrowski Andrzej, Instrumenty Rady Ministrów w realizacji polityki bezpieczeństwa
państwa, [w:] Problemy bezpieczeństwa wewnętrznego i bezpieczeństwa międzynarodowego, red. K.M. Księżopolski, Wyższa Szkoła Administracyjno-Społeczna,
Warszawa 2009, s. 215–246.
Żmigrodzki Marek, System partyjny demokratycznej Bułgarii, [w:] Pro scienta et
disciplina. Księga Jubileuszowa z okazji 50-lecia Studenckiego Koła Naukowego
Prawników Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, red. H. Groszyk, J. Kostrubiec,
M. Grochowski, Wolters Kluwer Polska, Lublin 2009, s. 319–330.
Żukowski Arkadiusz, Partia Narodowa w Afryce Południowej – od pełni władzy do
upadku, [w:] Ugrupowania polityczne i ruchy społeczne w Afryce, red. A. Żukowski, Instytut Nauk Politycznych UWM, Olsztyn 2009, s. 101–124.
Antoszewski Andrzej, Wybory „otwierające” a rozwój systemów partyjnych Europy
Środkowej i Wschodniej, „Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne” 2009, nr 22,
s. 139–156.
Astramowicz-Leyk Teresa, The Constitutional Rights of an Individual in Poland and
Lithuania in Relation to the European Union Charter of Fundamental Rights,
„Studium Vilnense” 2009, nr 6, s.189–193.
Dziewiński Paweł, Kształtowanie się i ewolucja systemu partyjnego w Polsce po 1989
roku, „Prace Naukowe Akademii im. J. Długosza w Częstochowie”, seria: Res
Politicae, t. 3, red. H. Ćwięk, Częstochowa 2009, s. 185–200.
Jaskiernia Jerzy, Konstytucjonalizm polski a wyzwania globalne i regionalne XXI w.,
„Europejski Przegląd Prawa i Stosunków Międzynarodowych” 2009, nr 1,
s. 3–18.
Jaskiernia Jerzy, Trybunał Konstytucyjny w systemie ustrojowym III Rzeczpospolitej,
„Europejski Przegląd Prawa i Stosunków Międzynarodowych” 2009, nr 3–4,
s. 5–25.
Krzywicka Katarzyna, El papel de las Fuerzas Armadas en el sistema político de la
República Bolivariana de Venezuela, „Cuadernos de Estudios Latinoamericanos”
(Bogota) 2009, nr 6, s. 9–23.
Michalak Bartłomiej, Kierunki reformy systemu wyborczego na tle praktyki wyborczej w Polsce. Wybrane aspekty, „Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne” 2009,
nr 21, s. 165–186.
Pagieła Małgorzata, Prezydent Unii Europejskiej a tradycyjne modele prezydentury
248
w Polsce, Francji i Niemczech, „Prace Naukowe Akademii im. J. Długosza w Częstochowie”, seria: Res Politicae, t. 3, red. H. Ćwięk, Częstochowa 2009, s. 211–223.
Sobolewska-Myślik Katarzyna, Przekształcenia systemu partyjnego, „Athenaeum”
2009, nr 22, s. 157–166.
Sokół Wojciech, Kierunki ewolucji systemów wyborczych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej po 1989 roku, „Puławskie Zeszyty Naukowe” 2009, nr 6,
s. 46–58.
Tomaszewski Waldemar, Konstytucyjne postulaty PO i PiS oraz możliwość ich
realizacji w parlamencie wybranym w 2007 roku, „Szkice Humanistyczne” 2009,
nr 1, s. 29–39.
Wincławska Maria, Freedom Union. A Case Study of a Party Decline during Transformation in Poland, „Contemporary European Studies” 2009, Special Issue,
s. 59–66.
Wojnicki Jacek, Pomiędzy państwem unitarnym a unią państwową – funkcjonowanie państwa jugosłowiańskiego (1918–2006), „Studia Politologiczne” 2009, nr 14,
s. 179–201.
Żebrowski Waldemar, Jaki parlament powinni mieć Polacy w XXI wieku?, „Przegląd
Politologiczny” 2009, nr 2, s. 17–26.
Żukowski Arkadiusz, Głosowanie korespondencyjne – przykład dla Polski, „Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne” 2009, nr 21, s. 187–204.
Żukowski Arkadiusz, Głosowanie korespondencyjne – wskazówki dla Polski?,
„Studia Wyborcze” 2009, nr 7, s. 25–42.
Żukowski Arkadiusz, Przymus wyborczy – istota, przesłanki i implikacje, „Prawo
i Polityka” 2009, nr 1, s. 109–124.
5. HISTORIA MYŚLI POLITYCZNEJ
Monografie
Hofman Iwona, Polska, Niemcy, Europa. Program zachodni paryskiej „Kultury”,
Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, ss. 405.
Mich Włodzimierz, Publicystyka polityczna „Naszej Przyszłości” (1930–1939),
Radomski Grzegorz, Samorząd terytorialny w myśli politycznej Narodowej Demokracji 1918–1939, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2009, ss. 534.
249
Kochnowski Roman, „Przy Tobie, Najjaśniejszy Panie, stoimy i stać chcemy…”.
Monarchia habsburska w polskiej myśli politycznej lat 1860–1914, Wydawnictwo
Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2009, ss. 213.
Prace zbiorowe
Życie i śmierć dla narodu. Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych
XX wieku, red. Arkadiusz Meller, Patryk Tomaszewski, Instytut Społeczeństwa
Obywatelskiego, Toruń 2009, ss. 307.
Broda Marian, Bolszewicka idea komunizmu i rosyjski sposób pojmowania przyszłości, [w:] Studia społeczno-polityczne, t. 3, red. A. Andrusiewicz, Wyższa Szkoła
Informatyki i Zarządzania, Rzeszów 2009, s. 60–70.
Chodubski Andrzej, O tożsamości Polaków na obczyźnie w nauczaniu Jana Pawła
II, [w:] Jan Paweł II. W kręgu myśli politycznej i dyplomatycznej, red. M. Wilk,
Ł. Donaj, Wyższa Szkoła Studiów Międzynarodowych, Łódź 2009, s. 230–
–243.
Chrzanowski Bogdan, Kwestia żydowska w myśli politycznej polskiej prawicy, [w:]
Jednostka – społeczeństwo – państwo wobec megatrendów współczesnego świata,
red. G. Piwnicki, S. Mrozowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk 2009, s. 320–330.
Dawidowicz Aneta, Droga do wolności Polski w myśli politycznej Narodowej Demokracji na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Piłsudczycy i narodowcy a niepodległość
Polski, red. B. Grott, Wydawnictwo PWSZ, Oświęcim 2009, s. 159–172.
Dawidowicz Aneta, Dychotomiczna wizja rzeczywistości politycznej w polskiej myśli
narodowej i nacjonalistycznej po 1989 roku, [w:] Demokratyczna Polska w globalizującym się świecie, red. A.K. Wojtaszczyk, A. Mirska, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010, s. [b.d.].
Górski Eugeniusz, Europa w historii i świadomości hiszpańskiej, [w:] Europa homogeniczna czy komplementarna – recepta na zjednoczenie, seria: The Peculiarity
of Man, t. 3, red. R. Stefański, A. Zamojski, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2009, s. 56–80.
250
Grabowiec Piotr, Społeczeństwo obywatelskie w myśli Feliksa Konecznego, [w:] Na
drogach do niepodległej. Inicjatywy obywatelskie Polaków w XIX i na początku
XXw., red. A. Stawarz, Muzeum Niepodległości, Warszawa 2009, s. 143–157.
Grabowiec Piotr, Tradycja w myśli historiozoficznej Feliksa Konecznego, [w:] Marzyciele i realiści. O roli tradycji w polskiej myśli politycznej od upadku powstania
Szczecin 2009, s. 232–239.
Jachymek Jan, Neoagraryzm w Polsce współczesnej etapem rozwoju ideologii ruchu
ludowego, [w:] Współczesne problemy polityki społecznej i gospodarczej, red.
A. Kozera, t. 2, Stowarzyszenie Rozwoju Kulturalno-Gospodarczego Powiatu
Pińczowskiego, Pińczów 2009, s. 7–21.
Juchnowski Jerzy, Europa i Polska w politycznej wizji Charles’a de Gaulle’a, [w:]
Studia z nauk społecznych i humanistycznych, red. J. Juchnowski, M.S. Wolański,
wydawnictwo [b.d.], Wrocław 2009, s. 134–158.
Juchnowski Jerzy, Polska i integracja gospodarcza Europy w koncepcjach polskich
socjalistów emigracyjnych, [w:] Państwo polskie w myśli politycznej XIX i XX w.
Teoria i praktyka, red. M. Alberska, R. Juchnowski,wydawnictwo [b.d.], Wrocław
2009, s. 118–146.
Maj Ewa, Myśl narodowo-ludowa w Polsce po 1989 roku, [w:] Idee, państwo, ludowcy.
Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Jana Jachymka, red.
E. Maj, S. Michałowski, A. Wójcik, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 416–427.
Maj Ewa, Pojęcie nowoczesności w pisarstwie politycznym Romana Dmowskiego,
[w:] Myśl polityczna Romana Dmowskiego, red. J. Engelgard, Wydawnictwo
Muzeum Niepodległości w Warszawie, Warszawa 2009, s. 113–126.
Maj Ewa, Sposoby zaprzeczania Zagładzie Żydów: przypadek środowisk neoendeckich, [w:] Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętnienia, red.
T. Majewski, A. Zeidler-Janiszewska, Wydawnictwo Officyna, Łódź 2009,
s. 373–391.
Maj Ewa, Tradycja w myśli narodowej i narodowo-katolickiej w Polsce po 1989 roku,
[w:] Marzyciele i realiści. O roli tradycji w polskiej myśli politycznej od upadku
powstania styczniowego do XXI wieku, red. T. Sikorski, A. Wątor, Wydawnictwo
Zapol, Szczecin 2009, s. 677–688.
Maj Ewa, Wielonurtowość myśli nacjonalistycznej w Polsce współczesnej, [w:] Demokratyczna Polska w globalizującym się świecie, red. K.A. Wojtaszczyk, A. Mirska,
Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. [b.d.].
Michalewska-Pawlak Małgorzata, Liberalne koncepcje społeczeństwa obywatelskiego
oraz państwa w pismach i programach polskich działaczy opozycyjnych lat 80.
251
XX w., [w:] Polska jako „dobre państwo”. Koncepcje i kontrowersje, red. A. Lisowska, A.W. Jabłoński, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 57–71.
Michalewska-Pawlak Małgorzata, Samorządność jako podstawa demokracji partycypacyjnej w projektach polskiej opozycji politycznej w latach 1980–1989, [w:]
Closer to Citizens. Wyzwania dla polskiej demokracji w Unii Europejskiej, red.
W. Bokajło, A. Wiktorska-Święcka, Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocław 2009,
s. 111–124.
Nałęcz Tomasz, Od rządu ludowego do konsolidacji narodowej. Polityka wewnętrzna
Józefa Piłsudskiego w pierwszych miesiącach niepodległości, [w:] Przeszłość
i teraźniejszość. Prace ofiarowane Profesorowi Adamowi Koseskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. M. Dygo, Pułtusk 2009, s. 201–211.
Paruch Waldemar, Polityczny realizm a romantyczne i pozytywistyczne inspiracje
w piłsudczykowskiej myśli politycznej (1918–1939), [w:] Marzyciele i realiści.
O roli tradycji w polskiej myśli politycznej od upadku powstania styczniowego do
XXI wieku, red. T. Sikorski, A. Wątor, Wydawnictwo Zapol, Szczecin 2009,
s. 250–258.
Podgajna Ewelina, Państwo w myśli politycznej Stronnictwa Chłopskiego, [w:] Idee,
państwo, ludowcy. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora
Jana Jachymka, red. E. Maj, S. Michałowski, A. Wójcik, Wydawnictwo UMCS,
Lublin 2009, s. 475–485.
Podgajna Ewelina, Stronnictwo Chłopskie (1926–1931) wobec tradycji historycznej,
[w:] Marzyciele i realiści. O roli tradycji w polskiej myśli politycznej od upadku
powstania styczniowego do XXI wieku, red. T. Sikorski, A. Wątor, Wydawnictwo
Zapol, Szczecin 2009, s. 285–296.
Ponczek Eugeniusz, Integracjonizm i kontrintegracjonizm w polskiej myśli politycznej. Doświadczenia przeszłości i dylematy teraźniejszości, [w:] Regiony: Polska –
Europa – świat, red. A. Stępień-Kuczyńska, K. Dośpiał-Borysiak, Wydawnictwo
Mado, Toruń 2009, s. 79–99.
Ponczek Eugeniusz, Ugrupowania propiłsudczykowskie w latach II wojny światowej
wobec tradycji ratowania i wskrzeszenia Rzeczypospolitej, „Zbliżenia Cywilizacyjne” (Włocławek) 2009, nr 5, s. 7–39.
Rogowska Barbara, Stanowisko Kościoła rzymsko-katolickiego wobec głównych
kierunków polityki zagranicznej PRL, „Przegląd Historyczno-Politologiczny
WSZiF” (Wrocław) 2009, nr 1, s. 29–52.
Sielezin Jan R., Marzec ’68 r. z dolnośląskiej perspektywy, [w:] Marzec ’68 z czterdziestoletniej perspektywy, red. D. Kisielewicz, M. Świder, wydawnictwo [b.d.],
Opole 2009, s. 99–110.
252
Sielezin Jan R., Młodzież Dolnego Śląska w społecznym oporze wobec władzy w latach
1945–1947, [w:] Młodzież kontra system. Rola opozycji młodzieżowej w walce
o niepodległość w latach 1945–1989, red. M. Świder, wydawnictwo [b.d.], Opole
2009, s. 13–26.
Sielezin Jan R., Tradycja agrarystyczna w myśli politycznej polskiego ruchu ludowego
(do 1947 roku), [w:] Marzyciele i realiści. O roli tradycji w polskiej myśli politycznej od upadku powstania styczniowego do XXI wieku, red. T. Sikorski, A. Wątor,
Wydawnictwo Zapol, Szczecin 2009, s. 297–313.
Sielezin Jan R., Wizja rozwoju gospodarczego Ziem Odzyskanych w programie PSL
1945–1946, [w:] Polskie niepodległości. Wizje państwa i społeczeństwa w okresie
przełomów 1918–1945–1989, red. J. Faryś, P. Słowiński, T. Sikorski, wydawnictwo
[b.d.], Gorzów Wielkopolski 2009, s. 283–289.
Skrzypek A., Epilog stosunków Polska Ludowa – Związek Radziecki: rok 1989, [w:]
Przeszłość i teraźniejszość. Prace ofiarowane Profesorowi Adamowi Koseskiemu
w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Pułtusk 2009, s. 505–519.
Sobczak Jacek, Zainteresowanie historią – pasją ostatnich Romanowów, [w:] Przeszłość i teraźniejszość. Prace ofiarowane Profesorowi Adamowi Koseskiemu
w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. M. Dygo, Pułtusk 2009, s. 141–169.
Stępień Stefan, Postpezetpeerowska socjaldemokracja w poszukiwaniu tradycji jako
czynnika budowy tożsamości ideowo-politycznej, [w:] Marzyciele i realiści. O roli
tradycji w rodzimej myśli politycznej od upadku powstania styczniowego do XXI
wieku, red. T. Sikorski, A. Wątor, Wydawnictwo Zapol, Szczecin 2009, s. 700–
–711.
Śliwa Michał, Ciągłość i regres polskiej myśli politycznej w punktach zwrotnych
XX wieku, [w:] Polskie niepodległości. Wizje państwa i społeczeństwa w okresach
przełomów 1918–1945–1989, red. J. Faryś, T. Sikorski, P. Słowiński, Wydawnictwo PWSZ, Gorzów Wielkopolski 2009, s. 9–22.
Śliwa Michał, Kazimierz Kelles-Krauz i Zygmunt Balicki – dwie wizje demokracji
i parlamentaryzmu, [w:] Post hominum memoriam Profesorowi Januszowi Farysiowi – uczniowie i przyjaciele, red. E. Skorupska-Raczyńska, P. Słowiński,
Wydawnictwo PWSZ, Gorzów Wielkopolski 2009, s. 45–62.
Śliwa Michał, Kazimierza Kelles-Krauza wizja demokracji i parlamentaryzmu, [w:]
Idee, państwo, ludowcy. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Jana Jachymka, red. E. Maj, S. Michałowski, A. Wójcik, Wydawnictwo UMCS,
Lublin 2009, s. 301–311.
Śliwa Michał, Niepodległość – demokracja – socjalizm. Nowe wyzwania i problemy
ideowe polskich socjalistów w Drugiej Rzeczpospolitej, [w:] Na szlakach Niepod-
253
ległej. Polska myśl polityczna i prawna w latach 1918–1939, red. M. Marszał,
M. Sadowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009,
s. 45–56.
Śliwa Michał, Polscy socjaliści wobec antysemityzmu w Drugiej Rzeczypospolitej,
[w:] Doktryny, historia, władza. Księga dedykowana Profesorowi Wiesławowi
Kozubowi-Ciembroniewiczowi z okazji czterdziestolecia pracy naukowej, red.
A. Citkowska-Kimli, M. Kiwior-Filo, B. Szlachta, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 349–358.
Tomaszewski Janusz, Powstanie, organizacja i liczebność organów Informacji Wojska
Polskiego 1943–1957, [w:] Służby specjalne. Przyszłość i teraźniejszość, red. G. Rdzanek, G. Tokarz, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2009, s. [b.d.].
Trembicka Krystyna, Model państwa Komunistycznej Partii Polski – projekt totalitarny, [w:] Radykalna lewica na ziemiach polskich w latach 1893–1938. SDKPiL,
KPRP, KPP, red. R. Rauba, Wydawnictwo Druk-Ar, Zielona Góra 2009,
s. 91–105.
Wandowicz Konrad, Tradycja a odrodzony polski konserwatyzm polityczny po
1989 r., [w:] Marzyciele i realiści. O roli tradycji w polskiej myśli politycznej od
upadku Powstania Styczniowego do XXI wieku, red. T. Sikorski, A. Wątor, Wydawnictwo Zapol, Szczecin 2009, s. 633–649.
Wichmanowski Marcin, Inspiracje historyczne w myśli politycznej Aleksandra
Bogusławskiego (1887–1963) – polityka i działacza ruchu ludowego, [w:] Marzyciele i realiści. O roli tradycji w polskiej myśli politycznej od upadku powstania
Szczecin 2009, s. 325–336.
Wichmanowski Marcin, Źródła i rozwój nacjonalizmu chłopskiego. Wybrane problemy, [w:] Demokratyczna Polska w globalizującym się świecie, red. A.K. Wojtaszczyk, A. Mirska, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa
2009, s. [b.d.].
Wojdyło Witold, Rola i znaczenie Sejmu Rzeczypospolitej w myśli politycznej obozu
narodowego w obliczu własnego państwa (1918–1921), [w:] Niepodległość – spełnione marzenie pokoleń i wyzwanie na przyszłość, red. W. Polak, Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Toruń 2009, s. 103–108.
Wojdyło Witold, Rola tradycji w kształtowaniu idei narodu jako kategorii historycznej w myśli politycznej obozu narodowodemokratycznego, [w:] Marzyciele
i realiści. O roli tradycji w polityce od upadku powstania styczniowego do XXI
wieku, red. T. Sikorski, A. Wątor, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego,
Szczecin 2009, s. 185–190.
254
Wojdyło Witold, Wizja idei świadomości zbiorowej w myśli politycznej obozu
narodowego, [w:] W kręgu idei, polityki i wojska. Studia ofiarowane profesorowi
Januszowi Farysiowi w 70. rocznicę urodzin, red. T. Sikorski, W. Henryk, A. Wątor,
Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009, s. 139–144.
Wójcik Alicja, Stanisław August Thugutt o Tymczasowym Rządzie Ludowym Republiki Polskiej w Lublinie, [w:] Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej
w Lublinie, red. E. Maj, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 131–140.
De Lazari Andrzej, Komunizm czy szowinizm, „Rzeczpospolita” 2009, nr 222,
s. A13.
Górski Eugeniusz, Europe in Spanish History and Thought, „Dialogue and Universalism” 2009, nr 6–7, s. 21–40.
Grzelak Grzegorz, Lech Bądkowski i idea regionalna Pomorza, „Pomerania”, Zarząd
Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Gdańsk 2009, nr 7–8.
Modrzejewski Arkadiusz, Kwestie społeczno-polityczne w trójmiejskich przemówieniach i homiliach papieża Jana Pawła II, „Zeszyty Gdyńskie. Tożsamość kulturowo-cywilizacyjna Gdyni” 2009, nr 4, s. 141–150.
Modrzejewski Arkadiusz, Про європейську сутність України у вченні Папи
Римського Івана Павла ІІ, „Український Aльмaнax” (Związek Ukraińców
w Polsce, Warszawa) 2009, s. 219–224.
Podgajna Ewelina, Armia i obronność w myśli politycznej Stronnictwa Chłopskiego,
„Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio K: Politologia, 2009,
t. 15, s. 111–121.
Rogaczewska Krystyna, Niemiecki konserwatyzm – szkic historyczny, „Racja Stanu.
Studia i materiały” (Wrocław) 2009, nr [b.d.], s. 71–93.
Smolik Bartosz, Suwerenność w myśli politycznej środowiska Ligi Polskich Rodzin
w okresie debaty nad członkostwem Polski w Unii Europejskiej i Traktatem Konstytucyjnym, „Wrocławskie Studia Politologiczne” 2009, nr 10, s. 31–46.
Tomaszewski Patryk, Wychowanie w publicystyce działaczy Ruchu Narodowo-Radykalnego „Falanga”, „Glaukopis” 2009, nr 13–14, s. 51–67.
255
6. HISTORIA I GEOGRAFIA POLITYCZNA
Monografie
Bania Radosław, Kuwejt w polityce Wielkiej Brytanii w latach 1958–1968, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009, ss. 443.
Bar Joanna, Niełatwe dziesięciolecia. Postawy społeczno-polityczne inteligencji krakowskiej w latach 1956–1980, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2009, ss. 316.
Chałupczak Henryk, Kołodziej Edward, Zjazdy i konferencje konsulów polskich we
Francji. Protokoły i referaty, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, ss. 486.
Ćwięk Henryk, W tajnej służbie II Rzeczypospolitej. Wywiad Polski wobec Niemiec
w latach 1918–1939, Wydawnictwo AJD, Częstochowa 2009, ss. 558.
Gołoś Michał, Wawryniuk Andrzej, Historia, gospodarka, polityka. Wielki leksykon
lubelsko-wołyńskiego pobuża. Gmina Sosnowica. Powiat Parczewski, Wyższa
Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej, Chełm 2009,
ss. 143.
Mich Włodzimierz, Przeciw pauperyzacji i wywłaszczeniu. Walka Związku Ziemian
w Warszawie o opłacalność produkcji i zachowanie własności folwarcznej w latach
1916–1926, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, ss. 340.
Niwiński Piotr, Działania komunistycznego aparatu represji wobec środowisk kombatantów wileńskiej AK w latach 1945–1980, Instytut Studiów Politycznych PAN,
Rytm, Warszawa 2009, ss. 527.
Piwnicki Grzegorz, Zalewski Bogdan, Polski wrzesień 1939 w Gdyni, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Komunikacji Społecznej, Gdynia 2009, ss. 331.
Reginia-Zacharski Jacek, Zatrzymać bestie w klatce. Brytyjska taktyka na konferencji Rozbrojeniowej w Genewie (1932–1933), Wydawnictwo PWSZ, Włocławek
2009, ss. 131.
Prace zbiorowe
„Acta Pomerania” nr 2, red. Jacek Knopek, Powszechna Wyższa Szkoła Humanistyczna „Pomerania”, Chojnice 2009, ss. 240.
Dzieje powiatu kieleckiego 1810–2008, red. Jacek Wijaczka, Wojciech Saletra, Starostwo Powiatowe w Kielcach,Wydawnictwo XYZ, Kielce 2009, ss. 381.
256
Elżbieta Zawacka 1909–2009, red. Anna Frąckowiak, Renata Góralska, Józef Półturzycki, Hanna Solarczyk-Szwec, Witold Wojdyło, Wydawnictwo Naukowe
Instytutu Technologii i Eksploatacji, Radom 2009, ss. 335.
Niepodległość – spełnione marzenie pokoleń i wyzwanie na przyszłość. Materiały
z konferencji naukowej zorganizowanej 12 listopada 2008 r. przez Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego i Instytut Politologii UMK z okazji
90. rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę, red. Wojciech Polak, Urząd
Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Toruń 2009, ss. 138.
Opowieści wojenne z Ponidzia, t. 2, red. Andrzej Kozera, U Poety, Kielce 2009, ss. 208.
Opowieści wojenne z Ponidzia, t. 3, red. Andrzej Kozera, Oficyna U Poety, Kielce 2009,
ss. 200.
Opowieści wojenne z Ponidzia, t. 4, red. Andrzej Kozera, Oficyna U Poety, Kielce 2010,
ss. 215.
Warmia i Mazury w 90-lecie odzyskania przez Polskę niepodległości, red. Benon
Gaziński, Instytut Nauk Politycznych UWM, Olsztyn 2009, ss. 126.
„Zeszyty Chojnickie” nr 24, red. Jacek Knopek, Chojnickie Towarzystwo Przyjaciół
Nauk, Chojnice 2009, ss. 231.
Astramowicz-Leyk Teresa, Sprawy mazurskie w powojennej korespondencji Fryderyka Leyka, [w:] Warmia i Mazury w 90-lecie odzyskania przez Polskę niepodległości, red. B. Gaziński, Instytut Nauk Politycznych UWM, Olsztyn 2009,
s. 29–39.
Bäcker Roman, Ewolucja niesuwerenności PRL. Typy podległości kraju podporządkowanego wobec totalitarnej metropolii, [w:] W objęciach Wielkiego Brata. Sowieci
w Polsce 1944–1993, red. K. Rokicki, S. Stępień, IPN KŚZPNP, Warszawa 2009,
s. 47–56.
Bania Radosław, Kwestia bojkotu naftowego w relacjach brytyjsko-kuwejckich
w okresie kryzysu bliskowschodniego 1967 r., [w:] Ze studiów nad brytyjską
polityką zagraniczną XX wieku, red. W. Michowicz, R. Łoś, P. Żurawski vel
Grajewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009, s. 207–229.
Boll Friedhelm, Wysocki Wiesław, Ziemer Klaus, Polnisch-deutsche Versöhnungsinitiativen der 1960er-Jahre und die Entspannungspolitik. Einleitung, [w:] Versöhnung und Entspannungspolitik. Polnisch-deutsche Versöhnungsinitiativen der
257
1960er-Jahre und die Entspannungspolitik, red. F. Boll, W. Wysocki, K. Ziemer,
Verlag Dietz, Bonn 2009, s. 9–26.
Browarek Tomasz, Chałupczak Henryk, Życie organizacyjne ludności niemieckiej
w Polsce w latach 1945–1989, [w:] Idee, państwo, ludowcy. Księga jubileuszowa
z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Jana Jachymka, red. E. Maj, S. Michałowski, A. Wójcik, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 232–245.
Butkiewicz Tomasz, Okultyzm i myśl ariozoficzna Towarzystwa Thule w ukształtowaniu ideologii narodowego socjalizmu w Niemczech, „Prace Naukowe Akademii
im. J. Długosza w Częstochowie”, seria: Res Politicae, t. 3, red. H. Ćwięk, Częstochowa 2009, s. 130–126.
Chazbijewicz Selim, Udział Tatarów polskich w czynie niepodległościowym, [w:]
Warmia i Mazury w 90-lecie odzyskania przez Polskę niepodległości, red.
B. Gaziński, Instytut Nauk Politycznych UWM, Olsztyn 2009, s. 119–125.
Chrzanowski Bogdan, Ogólne założenia polityki niemieckiej na polskich ziemiach
wcielonych do Rzeszy, [w:] Kościerzyna i powiat kościerski w latach II wojny
światowej 1939–1945, red. A. Gąsiorowski, Wydawnictwo Bernardinum, Kościerzyna 2009, s. 57–82.
Chrzanowski Bogdan, Polskie Państwo Podziemne w latach 1939–1945, [w:] Jednostka. Społeczeństwo. Instytucje. Wybrane problemy badawcze z zakresu nauki
o polityce. Księga jubileuszowa dedykowana Prof. Markowi J. Malinowskiemu,
red. P. Czachorowski, R. Ożarowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk 2009, s. 81–90.
Chrzanowski Bogdan, Dotychczasowe ustalenia strat na terenie Pomorza Gdańskiego
w latach II wojny światowej, [w:] Wokół strat ludności pomorskiej w latach
1939–1945, red. D. Kromp, K. Minczykowski, J. Sziling, Fundacja Archiwum
i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek, Toruń 2009,
s. 173–183.
Cutter Zdzisław, Polskie wojska saperskie w obliczu zagrożenia wojennego w 1939
roku, [w:] Wojna obronna Polski we wrześniu 1939 roku, red. W. Tkaczew, Stowarzyszenie Saperów Polskich, Wrocław 2009, s. 32–51.
Cutter Zdzisław, Saperzy polscy w wojnie obronnej 1939 roku, [w:] Działania bojowe
saperów polskich we wrześniu 1939 roku, red. W. Ząbek, Wydawnictwo Bellona,
Warszawa 2009, s. 21–46.
Cyran-Mądzik Anna, Wędrówka Józefa Piłsudskiego po kielecczyźnie, [w:] IX Kielecki
Festiwal Nauki. 15–30 września 2008 r., Prezentacje festiwalowe, red. A. Predygier,
258
Czulda Robert, Działania obronne Wielkiej Brytanii przed V-1, [w]: Ze studiów nad
brytyjską polityką zagraniczną XX wieku, red. W. Michowicz, R. Łoś, P. Żurawski vel Grajewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009, s. 189–
206.
Ćwięk Henryk, Niemieckie grupy dyspozycyjne na polskim Śląsku w planach wojennych Adolfa Hitlera, [w:] Szeregowcy w grupach dyspozycyjnych, red. J. Maciejewski, A. Krasowska-Marut, A. Rusak, wydawnictwo [b.d.], Wrocław 2009,
s. 457–463.
Dawidowicz Aneta, „Tygodnik Powszechny” wobec kwestii antysemityzmu w Polsce
powojennej, [w:] Idee, państwo, ludowcy. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy
Dawidowicz Aneta, Problematyka ziemiańska na łamach „Przeglądu Narodowego”
w latach 1908–1914 i 1919–1921, [w:] Anachroniczna kasta czy nowocześni
obywatele? Problematyka ziemiańska na łamach prasy w Polsce od końca XIX
stulecia do 1939 roku, red. E. Maj, W. Mich, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009,
s. 37–54.
Dmochowski Tadeusz, „Decyzja Trockiego” o zerwaniu bolszewicko-niemieckich
rokowań pokojowych w Brześciu Litewskim w lutym 1918 r., [w:] Jednostka,
Księga jubileuszowa dedykowana prof. Markowi J. Malinowskiemu, red. P. Czachorowski, R. Ożarowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk
2009, s, 90–98.
Dmochowski Tadeusz, W cieniu Kuryli – wizyta Gorbaczowa w Tokio w kwietniu
1991 r., [w:] Państwa – regiony – świat – w kształtującej się rzeczywistości globalnej, red. K. Kamińska, S. Mrozowska, G. Piwnicki, Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 144–154.
Dubicki Andrzej (oprac.), Rumunia w Akcji Kontynentalnej. Materiały źródłowe,
[w:] Współcześni historycy polscy o Rumunii, red. Tadeusz Dubicki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 272–287.
Fogelzang-Adler Ewa, Postawy Polaków wobec Niemców oraz zjawisk wojennych
i okupacyjnych w krakowskiej prasie konspiracyjnej obozu demokratycznego lat
1939–1945, [w:] Kraków – Lwów: książki, czasopisma, biblioteki XIX i XX wieku,
t. 9, cz. 2, red. H. Kosętka, B. Góra, E. Wójcik, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2009, s. 286–291.
Gaziński Benon, Znaczenie pracy przymusowej w rozwoju gospodarczym ZSRR
według Stanisława Swianiewicza, [w:] Stanisław Swianiewicz (1899–1997) eko-
259
nomista, sowietolog, historyk, red. B. Gaziński, Instytut Nauk Politycznych UWM,
Olsztyn 2009, s. 67–81.
Gaul Jerzy, Der k. u. k. Kundschafts – und Nachrichtendienst und die polnische Frage
1914–1918, [w:] Polnisch-österreichische Kontakte sowie Militärbündnisse
1618–1918, Heeresgeschichtliches Museum Wien, Wien 2009, s. 197–230.
Gąsiorowski Andrzej, Akta placówek gestapo z Okręgu Rzeszy Gdańsk–Prusy
Zachodnie i ich wykorzystywanie po wojnie, [w:] Jednostka, społeczeństwo, instytucje. Wybrane problemy badawcze z zakresu nauki o polityce. Księga jubileuszowa
dedykowana prof. Markowi J. Malinowskiemu, red. P. Czachorowski, R. Ożarowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 24–42.
Gąsiorowski Andrzej, Opór społeczny i działalność konspiracyjna, [w:] Kościerzyna
i powiat kościerski w latach drugiej wojny światowej (1939–1945), Wydawnictwo
Bernardinum, Kościerzyna 2009, s. 297–371.
Gąsiorowski Andrzej, Zbrodnia w Piaśnicy na tle innych miejsc kaźni na terenie
okupowanej Polski, [w:] Piaśnica oskarża, Urząd Gminy Wejherowo, Wejherowo
2009, s. 7–28.
Gąsiorowski Andrzej, Sylwetki przedstawicieli władz niemieckich odpowiedzialnych
za wysiedlenia Polaków z Gdyni i Pomorza, Stowarzyszenie Gdynian Wysiedlonych, BMS Jezierscy, Gdynia 2009, s. 49–68.
Gogol Bogusław, Obrona Westerplatte. Mit czy prawda historyczna, [w:] Jednostka,
Księga jubileuszowa dedykowana Prof. Markowi J. Malinowskiemu, red. P. Czachorowski, R. Ożarowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk
2009, s. 43–53.
Horbaczewski Hubert, Wielka Brytania wobec problemu przynależności Kłajpedy
(1919–1924), [w:] Ze studiów nad brytyjską polityką zagraniczną XX wieku, red.
W. Michowicz, R. Łoś, P. Żurawski vel Grajewski, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź 2009, s.45–68.
Jachymek Jan, Ludowcy wobec rządu Ignacego Daszyńskiego, [w:] Tymczasowy Rząd
Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie, red. E. Maj, Wydawnictwo UMCS, Lublin
2009, s. 103–116.
Kajdańska Ewa, Z dziejów Wolnego Miasta Krakowa. Wybrane problemy politycznoprawne, „Prace Naukowe Akademii im. J. Długosza w Częstochowie”, seria: Res
Kącka Katarzyna, Polskie tezy w kwestii przyszłości Niemiec do projektu traktatu
pokojowego po II wojnie światowej, [w:] Niemcy w XXI wieku. Wybrane problemy
polityczne i społeczne. Szkice historyczne i politologiczne, red. M. Kosman,
260
S. Sadowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz
2009, s. 209–236.
Kącka Katarzyna, Likwidacja Prus – w opinii polskich środowisk politycznych,
naukowych i publicystycznych, [w:] Konferencja „Od Westerplatte do Norymbergii. Druga wojna światowa we współczesnej historiografii, muzealnictwie i edukacji” w Muzeum Stutthof (2–5 września 2009 r.), red. P. Chruścielski, M. Owsiński,
Sztutowo 2009, s. 152–159.
Kirwiel Eleonora, Kształtowanie się procesu obrazotwórczego ziemiaństwa polskiego
w opinii białoruskiej w okresie międzywojennym (na podstawie prasy kresowej),
[w:] Anachroniczna kasta czy nowocześni obywatele? Problematyka ziemiańska
na łamach prasy w Polsce od końca XIX stulecia do 1939 roku, red. E. Maj,
W. Mich, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 169–181.
Kubiak Michał, Kształtowanie się warunków życia ludności w początkach przemian
systemowych w Polsce, [w:] Okrągły Stół – dwadzieścia lat później, red. W. Polak
et al., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 270–290.
Łaptos Józef, Du Plan Marshall au Plan Molotov: La coopération polonotchécoslovaque à la lumière du Coup de Prague, [w:] La Tchécoslovaquie, sismographe de l’Europe au XXe siècle, red. A. Marès, Institut d’Etudes Slaves, Paris
2009, s. 163–175.
Łoś Robert, Polityka zagraniczna Władysława Gomułki, [w:] Polska między
Wschodem i Zachodem, red. A. Szczepański, H. Walczak, W. Wątor, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 210–227.
Maj Ewa, Między egoizmem stanowym a powinnością obywatelską. Problematyka
ziemiańska na łamach „Przeglądu Wszechpolskiego” (1922–1926), [w:] Anachroniczna kasta czy nowocześni obywatele? Problematyka ziemiańska na łamach
prasy w Polsce od końca XIX stulecia do 1939 roku, red. E. Maj, W. Mich, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 77–96.
Maj Ewa, Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej w opinii Narodowej Demokracji, [w:] Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie, red. E. Maj,
Mamot Adam, O roli Policji Politycznej na Górnym Śląsku w okresie międzywojennym, „Prace Naukowe Akademii im. J. Długosza w Częstochowie”, seria: Res
Mich Włodzimierz, „Na pohybel obszarnikom”. Antyziemiańskie publikacje „Robotnika” w latach 1919–1926, [w:] Anachroniczna kasta czy nowocześni obywatele.
Problematyka ziemiańska na łamach prasy w Polsce do 1939 roku, red. E. Maj,
W. Mich, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 151–168.
261
Mich Włodzimierz, „Nasza Przyszłość” (1930–1939), [w:] Z dziejów prasy konserwatywnej. Przegląd tytułów, red. B. Borowik, W. Mich, Wydawnictwo UMCS,
Lublin 2009, s. 194–217.
Mich Włodzimierz, Między apologią a konstruktywną krytyką. Problematyka ziemiańska na łamach „Dnia Polskiego, [w:] Anachroniczna kasta czy nowocześni
obywatele. Problematyka ziemiańska na łamach prasy w Polsce do 1939 roku, red.
E. Maj, W. Mich, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 19–35.
Mich Włodzimierz, O bezsensie reformy rolnej. Prasa konserwatywna wobec przymusowego wywłaszczenia (12919–1925), [w:] Idee – państwo – ludowcy, Księga
Jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Prof. J. Jachymka, red. E. Maj,
S. Michałowski, A. Wójcik, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 322–330.
Mich Włodzimierz, Problem pamięci Zagłady na łamach prasy polskiej po 1989
roku, [w:] Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętnienia, red.
T. Majewski, A. Zeidler-Janiszewska, Wydawnictwo Officyna, Łódź 2009,
s. 353–371.
Michałowski Stanisław, Myśl polityczna PPS okresu II i III Rzeczypospolitej Polskiej,
[w:] Idee – państwo – ludowcy. Księga Jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin
Prof. J. Jachymka, red. E. Maj, A. Wójcik, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009,
s. 340–359.
Olszewski Edward, Polacy i Polonia w Skandynawii w walce o niepodległość i suwerenność Polski w latach I i II wojny światowej, [w:] Wspólne drogi Polaków w kraju
i na obczyźnie (1918–2008). Studia historyczne i politologiczne, red. L. Kacprzak,
M. Szczerbiński, Instytut Humanistyczny PWSZ, Piła–Gorzów Wlkp. 2009,
s. 195–216.
Paruch Waldemar, Region między Wschodem a Zachodem – ustanowienie, funkcjonowanie i upadek rządów autorytarnych w Europie Środkowo-Wschodniej, [w:]
Wschód w globalnej i regionalnej polityce międzynarodowej, red. A.K. Bartnicki,
E. Kużelewska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 201–215.
Pasztor Maria, La politique internationale de la Pologne à travers ses archives, [w:]
Archives et histoire dans les societés post-communistes, La Découverte / BDIC,
Paris 2009, s. 147–157.
Pietrasiak Małgorzata, Wielka Brytania wobec konfliktu indochińskiego (1945–1954).
Zarys zagadnienia, [w:] Ze studiów nad brytyjską polityką zagraniczną XX w.,
red. W. Michowicz, R. Łoś, P. Żurawski vel Grajewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009, s. 149–165.
Ponczek Eugeniusz, Niepodległość i bezpieczeństwo ojczyzny celem politycznym
Rządu Rzeczypospolitej Polskiej i Państwa podziemnego (1939–1945), [w:] Marzy-
262
ciele i realiści. O roli tradycji w polskiej myśli politycznej. Od upadku Powstania
Styczniowego do XXI wieku, red. T. Sikorki A. Wątor, Zapol, Szczecin 2009,
s. 412–447.
Rączkiewicz Małgorzata, Sprawa Grecji na brytyjsko radzieckiej konferencji
w Moskwie 9–17 października 1944 w ocenie dyplomacji amerykańskiej, [w:] Ze
studiów nad brytyjską polityką zagraniczną XX w., red. W. Michowicz, R. Łoś,
P. Żurawski vel Grajewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009,
s. 128–138.
Reginia-Zacharski Jacek, Kwestia państwowości ukraińskiej w polityce Wielkiej
Brytanii na przełomie lat 1917–1918, [w:] Ze studiów nad brytyjską polityką
zagraniczną XX wieku, red. W. Michowicz, R. Łoś, P. Żurawski vel Grajewski,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009, s. 128–138.
Saletra Wojciech, W latach 1810–1866, [w:] Dzieje powiatu kieleckiego 1810–2008,
red. J. Wijaczka, W. Saletra, Starostwo Powiatowe w Kielcach, Wydawnictwo
XYZ, Kielce 2009, s. 21–73.
Stępień Stefan, Gospodarcze przesłanki genezy Okrągłego Stołu, [w:] Okrągły Stół
– dwadzieścia lat później, red. W. Polak et al., Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2009, s. 9–27.
Stępień Stefan, Pojęcia Wschód i Zachód a proces zmian w Europie po 1989 roku,
[w:] Wybrane problemy globalnej i regionalnej polityki międzynarodowej, red.
E. Kużelewska, K. Stefanowicz, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009,
s. 187–202.
Stępień Stefan, Polska Partia Socjalistyczna wobec utworzenia Państwowej Centrali
Handlowej w 1945 roku, [w:] Idee, państwo, ludowcy. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Jana Jachymka, red. E. Maj, S. Michałowski,
A. Wójcik, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 212–221.
Śliwa Michał, Ignacy Daszyński i Wincenty Witos – współtwórcy niepodległości
Polski, [w:] Twórcy niepodległości 1918–1922, red. M. Lipińska, Kancelaria
Senatu, Warszawa 2009, s. 92–105.
Śliwa Michał, Socjaliści w Tymczasowym Rządzie Republiki Polskiej Ignacego
Daszyńskiego, [w:] Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie, red.
E. Maj, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 89–102.
Śliwa Michał, Wazdiejstwie i wasprijatie russkava rievalucionnava opyta w polskam
rabociem dwiżenii (sawriemiennyj wzgliad), [w:] Sacyal-diemokratija w rassijskaj
i mirawoj istorii, Moskva 2009, s. 64–71.
Śliwa Michał, Zaczątki państwowości polskiej na południowych ziemiach Rzeczypospolitej Polskiej (Cieszyn, Kraków, Przemyśl, Lwów), [w:] Tymczasowy Rząd
263
Ludowy Republiki Polskiej w Lublinie, red. E. Maj, Wydawnictwo UMCS, Lublin
2009, s. 27–38.
Świeca Jerzy, Historyczne doświadczenia procesu pokojowego w regionie bliskowschodnim. Lata 1947–1973, „Prace Naukowe Akademii im. J. Długosza w Częstochowie”, seria: Res Politicae, t. 3, red. H. Ćwięk, Częstochowa 2009, s. 127–
–156.
Trembicka Krystyna, Biała legenda Okrągłego Stołu, [w:] Idee, państwo, ludowcy.
Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Jana Jachymka, red.
E. Maj, S. Michałowski, A. Wójcik, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 400–
–407.
Urbański Krzysztof, Dwie wizyty, czyli Hans Frank i Adolf Hitler w Kielcach, [w:]
Opowieści wojenne z Ponidzia, t. 4, red. A. Kozera, Oficyna U Poety, Kielce 2010,
s. 87–102.
Walczak Jan, Ideowe, polityczne i społeczno–gospodarcze podstawy transformacji
polskiej po 1989 r. (Świadomość i nieświadomość w procesie przemian), [w:]
Modernizacja polityczna w teorii i praktyce. Doświadczenie państw postsocjalistycznych i Trzeciego Świata, red. M. Barański, Wydawnictwo Śląsk, Katowice
2009, s. 295–318.
Wichmanowski Marcin, Niezapomniane krzywdy, zawiedzione nadzieje. Problematyka ziemiańska na łamach tygodnika „Piast” w latach 1918–1939, [w:] Anachroniczna kasta czy nowocześni obywatele? Problematyka ziemiańska na łamach
prasy w Polsce od końca XIX stulecia do 1939 roku, red. E. Maj, W. Mich, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 113–149.
Wichmanowski Marcin, Pierwszy rok działalności posłów Klubu Parlamentarnego
Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast” w Sejmie Ustawodawczym (luty 1919–luty
1920), [w:] Idee, państwo, ludowcy. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy
Wojdyło Witold, VII pielgrzymka Jana Pawła II i jej aspekty społeczno-wychowawcze na przykładzie wizyty na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, [w:]
Jan Paweł II i Europa, red. K. Kalinowska, B. Brodzińska, M. Zamojska, Wyd.
UMK, Toruń 2009, s. 125–130.
Wojdyło Witold, Działalność wojskowa Elżbiety Zawackiej, [w:] Elżbieta Zawacka
1909–2009, red. A. Frąckowiak et al., Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii i Eksploatacji, Radom 2009, s. 78–92.
Wójcik Alicja, Obraz konserwatystów krakowskich na łamach „Przyjaciela Ludu”
(od 1914 roku), [w:] Idee, państwo, ludowcy. Księga jubileuszowa z okazji 70.
264
rocznicy urodzin Profesora Jana Jachymka, red. E. Maj, S. Michałowski, A. Wójcik, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 311–321.
Wójcik Alicja, W walce z patronatem dworu i plebanii. Ziemianie na łamach „Przyjaciela Ludu”, [w:] Anachroniczna kasta czy nowocześni obywatele? Problematyka
ziemiańska na łamach prasy w Polsce od końca XIX stulecia do 1939 roku, red.
E. Maj, W. Mich, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 97–112.
Zamojski Adam, Geneza Europy. Cywilizacja minojska, [w:] Europa homogeniczna czy
komplementarna – recepta na zjednoczenie, „The Peculiarity of Man”, t. 3, red.
R. Stefański, A. Zamojski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 10–30.
Zieliński Konrad, Impact of the Central Powers’ Occupation in Poland on the PolishJewish Relations, 1914–1918, [w:] Reflections on Anti-Semitism: Anti-Semitism
in historical and anthropological perspectives, red. V. Tydlitátová, A. Hanzová,
University of West Bohemia, Plzen 2009, s. 78–86.
Zieliński Konrad, „Rolnik Żydowski” („Der Judiszer Landwirt”), 1933–1939, [w:]
Anachroniczna kasta czy nowocześni obywatele? Problematyka ziemiańska na
łamach prasy w Polsce od końca XIX stulecia do 1939 roku, red. E. Maj, W. Mich,
Zieliński Konrad, To Pacify, Populate and Polonize: Territorial Transformations and
the Displacement of Ethnic Minorities in Communist Poland, 1944–1949, [w:]
Warlands. Population Resettlement and State Reconstruction in the Soviet-East
European Borderlands, 1945–1950, red. P. Gatrell, N. Baron, Palgrave Macmillan,
New York 2009, s. 188–209.
Życki Artur, Problemy polskiej diaspory w ZSRR w sowieckiej propagandzie w drugiej i trzeciej dekadzie XX wieku, [w:] Wspólne drogi Polaków w kraju i na
obczyźnie (1918–2008). Studia historyczne i politologiczne, red. L. Kasprzak,
M. Szczerbiński, Piła–Gorzów Wielkopolski 2009, s. 173–180.
Życki Artur, Przemiany w szkolnictwie wyższym w Polsce w latach 1999–2004, [w:]
Problemy bezpieczeństwa Polski w XXI wieku. Studia historyczne i politologiczne,
red. W. Hładkiewicz, M. Szczerbiński, Zielona Góra–Gorzów Wielkopolski 2009,
s. 499–511.
Bäcker Roman, „Okrągły stół” – od totalitaryzmu do demokracji?, „Athenaeum.
Polskie Studia Politologiczne” 2009, nr 22, s. 131–138.
Chazbijewicz Selim, Sułtan Galijew i ideologiczne podłoże politycznego separatyzmu
265
muzułmanów w Rosji w latach 1917–1920. Przyczynek do polityki narodowościowej w Związku Sowieckim, „Echa Przeszłości” 2009, nr 10, s. 263–276.
Czyżniewski Marcin, Memorandum rządu czechosłowackiego w sprawie mniejszości
niemieckiej z 23 listopada 1944 r., ,,Historia i Polityka” 2009, nr 1, s. 153–173.
Ćwięk Henryk, Integration der deutschen Bevölkerung von Pommern in der neuen
Ordnung nach dem Krieg, „Zbliżenia Interkulturowe, Polska – Niemcy –Europa”
(Wrocław) 2009, nr 1, s. 70–79.
Fogelzang-Adler Ewa, Działalność wydawnicza Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej (1939–1944), „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia
ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia VII” 2009, s. 184–199.
Fogelzang-Adler Ewa, „Dziennik Polski” (1940–1945) wobec zagadnień niemieckich,
„Rocznik Historii Prasy Polskiej” 2009, nr 1, s. 55–77.
Gaul Jerzy, Polityka i wojna. Na marginesie książki A. v. Hassel, S. MacRae, „Przymierze wrogów”, Świat Książki, Warszawa 2008, „Przegląd Powszechny” 2009,
nr 9, s. 84–94.
Gaul Jerzy, Donos na współbraci. „Lustracja” jezuitów galicyjskich w latach I wojny
światowej, „Przegląd Powszechny” 2009, nr 10, s. 90–104.
Gaul Jerzy, Piłsudski i Stalin – dwa oblicza rewolucjonisty, „Przegląd Powszechny”
2009, nr 7–8, s. 155–174.
Gąsiorowski Andrzej, Gdynia w okresie drugiej wojny światowej, „Rocznik Gdyński”
2009, Towarzystwo Miłośników Gdyni, 2009, s. 21–34.
Gąsiorowski Andrzej, Obrona poczty gdańskiej, „Biuletyn Fundacji Generał Elżbiety
Zawackiej” 2009, nr 2, s. 14–33.
Gąsiorowski Andrzej, Powojenna współpraca byłego funkcjonariusza gestapo Jana
Kaszubowskiego z wywiadem komunistycznym (w świetle odtajnionych ostatnio
dokumentów), „Acta Kassubiana” 2009, nr 10, s. 159–188.
Gąsiorowski Andrzej, Ppor. Guderski i inni, „Pomerania” 2009, nr 9, s. 13–16.
Knopek Jacek, Telegramy okolicznościowe wysłane z okazji 25. rocznicy wyzwolenia
Chojnic, „Zeszyty Chojnickie” 2009, nr 24, s. 154–159.
Młynarski Andrzej, Historia czy mitologia? Spór o najnowszą historię Polski, „Res
Humana” 2009, nr 2, s. 17–23.
Młynarski Andrzej, Prezydentura George’a Busha. Koniec amerykańskiego mitu,
„Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne” 2009, nr 21, s. 205–224.
Orski Marek, Obóz koncentracyjny Stutthof w oczach więźniów obcokrajowców,
„Gdańskie Studia Międzynarodowe” 2009, nr 7, s. 205–225.
Ożarowski Rafał, Bliski Wschód w rozważaniach geograficznych i pojęciowych,
„Gdańskie Studia Międzynarodowe” 2009, nr 1–2, s. 115–123.
266
Piwnicki Grzegorz, Polski wrzesień 1939 w Gdyni, „Zeszyty Gdyńskie. Tożsamość
kulturowo-cywilizacyjna Gdyni” 2009, nr 4, s. 171–195.
Saletra Wojciech, Posłowie i deputowani z województw krakowskiego i sandomierskiego w Sejmie powstańczym 1830–1831. Przyczynek do oceny postaw i poglądów
politycznych, „Klio” 2009, nr 12, s. 35–64.
Słobodzian Beata, Kształtowanie się polskiego samorządu terytorialnego w latach
1919–1939, „Echo Tczewa” 2009, nr 25, s. 14–15.
Słobodzian Beata, Tradycje polskiej samorządności terytorialnej do połowy XX
wieku, „Echo Pomorza” 2009, nr 1, s. 6–7.
Tebinka Jacek, Przegląd brytyjskiej literatury naukowej na temat wydarzeń 1939
roku, „Dzieje Najnowsze” 2009, nr 3, s. 89–101.
Wojdyło Witold, Szkoła jako kreator oddziaływania wychowawczego państwa
w katolickiej doktrynie wychowawczej w Drugiej Rzeczypospolitej, „Edukacja
Otwarta” 2009, nr 1, s. 9–15.
Wróblewski Bartosz, Z badań nad schyłkiem dominacji brytyjskiej w Królestwie
Jordanii (1953–1955), „Prace Naukowe Akademii im. J. Długosza w Częstochowie”, seria: Res Politicae, t. 3, red. H. Ćwięk, Częstochowa 2009, s. 174–184.
Zamojski Adam, Релвантностъ источников европейской самотождественности, „Studia Methodologica” (Tarnopol) 2009, nr 26, s. 5–11.
Zamojski Adam, The Origin of Europe. The Minoan Civilization, „Dialogue and
Universalism” 2009, nr 6–7, s. 115–125.
Zieliński Konrad, The Poles and the Jews in the Local Authorities of the Kingdom of
Poland during the First World War, „Iggud. Selected Essays in Jewish Studies”
2009, nr 2, s. 123–134.
Żebrowski Waldemar, Obraz polityczny Warmii i Mazur w okresie obrad Okrągłego
Stołu i wyborów czerwcowych, „Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne” 2009,
nr 22, s. 177–194.
Żurawski vel Grajewski Przemysław, Dynamizm geopolityki (porównanie położenia
międzynarodowego II i III Rzeczypospolitej), Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków
21 VII 2009, www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=viewpage
&pageid=746.
267
7. SOCJOLOGIA I PSYCHOLOGIA POLITYKI
Monografie
De Lazari Andrzej, Polskie i rosyjskie problemy z rosyjskością, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009, ss. 248.
Klimowicz Monika, Pacześniak Anna, Wiktorska-Święcka Aldona, Płeć w społeczeństwie, polityce i ekonomii, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, ss. 222.
Sroka Jacek, Analiza funkcjonowania instytucji dialogu społecznego na poziomie
województw. Raport z badań wojewódzkich komisji dialogu społecznego, Oficyna
Wydawnicza SGH, Warszawa 2009, ss. 195.
Intimate Citizenships: Gender, Sexualities, Politics, red. Elżbieta H. Oleksy, Routledge,
New York–London 2009, ss. 253.
Młode demokracje20 lat transformacji systemowej w Europie Środkowej 1989–2009.
Płaszczyzna gospodarcza i polityczna, red. Janusz Jarosiński, Wojciech Saletra,
Instytut Nauk Politycznych UJK, Kielce 2009, ss. 205.
Mniejszość Polska na Ukrainie. Mniejszość ukraińska w Polsce po 1989 roku, red.
Michał Gołoś, Agnieszka Kasińska-Metryka, Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej, Chełm 2009, ss. 185.
Palestyna. Polityka – społeczeństwo – kultura, red. Izabela Kończak, Marta Woźniak,
Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009, ss. 223.
„Transitions” 2009, nr 2, Wroclaw: Une ville exceptionnelle en Europe centrale?, red.
Anna Pacześniak, ss. 171.
W kręgu zagadnień europejskich. Opera dedicata in honore Professorem Boguslaus
Polak, red. J. Knopek, D. Magierek, M. Polak, Politechnika Koszalińska, Koszalin 2009, ss. 519.
Antoszewski Andrzej, Postrzeganie demokracji w Polsce, [w:] Demokratyczna
Polska w globalizującym się świecie, red. A.K. Wojtaszczyk, A. Mirska, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 75–84.
268
Bartz Brunon, Kwestie zadomowionych w Niemczech mniejszości etnicznych i narodowych, [w:] Autochtoniczne mniejszości na pograniczach a ich stosunki z odseparowanym etnosem macierzystym, red. S. Jackiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Białostockiego, Białystok 2009, s. 187–195.
Bartz Brunon, Migracja jako trwały czynnik rozwoju człowieka, [w:] Jednostka-Państwo-Społeczeństwo wobec megatrendów współczesnego świata, red. G. Piwnicki, S. Mrozowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009,
s. 206–219.
Chodubski Andrzej, Polityczny wymiar etniczności. Etniczność w warunkach
współczesnej dywersyfikacji świata, [w:] Polityczny wymiar etniczności, red.
M. Mieczkowska, D. Scholze, Wydawnictwo Dante, Kraków 2009, s. 19–33.
Chodubski Andrzej, Terroryzm jako instytucja rzeczywistości ponowoczesnej, [w:]
Ewolucja terroryzmu na przełomie XX i XXI wieku, red. M.J. Malinowski, R. Ożarowski i W. Grabowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009,
s. 114–129.
Chodubski Andrzej, Tradycja a siła współczesnej socjotechniki w kształtowaniu
kultury politycznej w Polsce, [w:] Socjotechnika w polityce wczoraj i dziś, red.
A. Kasińska-Metryka, K. Kosowska-Pedrycz, Wydawnictwo Uniwersytetu
Humanistyczno-Przyrodniczego, Kielce 2009, s. 11–22.
Chodubski Andrzej, Wartości współczesnego życia kulturowego. Tożsamość Polaków
w rzeczywistości diasporalnej, [w:] Wspólne drogi Polaków w kraju i na obczyźnie
(1918–2008). Studia historyczne i politologiczne, red. L. Kacprzak, M. Szczerbiński, Wydawnictwo PWSZ, Piła 2009, s. 375–389.
Cyran-Mądzik Anna, Polska-Ukraina w drodze do Euro 2012 – pierwsze decyzje polityczne-społeczne w Polsce, [w:] Mniejszość Polska na Ukrainie. Mniejszość ukraińska
w Polsce po 1989 roku, red. A. Kasińska-Metryka, M. Gołoś, Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej, Chełm 2009, s. 185–197.
Cyran-Mądzik Anna, Political parties in Poland and the Financial Crisis, [w:] Riešenie Krízových Situácıí v Špecifickom Prostredí, red. L. Simak, Žilinska Univerzita, Žilina 2009, s. 111–117.
De Lazari Andrzej, Dlaczego o Rosjanach można mówić dobrze? (Na 75-lecie
Andrzeja Walickiego), [w:] Wokół Andrzeja Walickiego. Almanach myśli rosyjskiej,
red. J. Dobieszewski, J. Skoczyński, M. Bohun, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2009, s. 153–157.
De Lazari Andrzej, Как быть русским?, [w:] Путь Солженицына в контексте
Большого Времени, Сборник памяти, red. Л. Capacкинa, Русский Путь,
Москва 2009, s. 162–166.
269
De Lazari Andrzej, Jak by tu stworzyć naród „rossijskij”?, [w:] Modernizacja, centrum,
peryferie. Księga jubileuszowa z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Ryszarda
Stemplowskiego, red. W. Borodziej, S. Dębski, PISM, Warszawa 2009, s. 311–319.
Grzelak Grzegorz, Kształtowanie się tożsamości polskiego regionu na przykładzie
Pomorza, [w:] Jednostka – społeczeństwo – państwo wobec megatrendów współczesnego świata, red. G. Piwnicki, S. Mrozowska, Wydawnictwo Uniwersytetu
Gul-Rechlewicz Violetta, Nowe trendy w polityce imigracyjnej Holandii, [w:] Stan
realizacji polityki społecznej w XXI wieku, red. M. Milek, G. Wilk-Jakubowski,
Wydawnictwo Stowarzyszenia Współpracy Polska-Wschód Oddział Świętokrzyski, Kielce 2009, s. 59–69.
Gul-Rechlewicz Violetta, Polityka „mniejszościowa” Królestwa Niderlandów – kontrowersje i dylematy, [w:] Społeczne dylematy Europy, red. D. Gizicka, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 110–125.
Gwiazda Adam, Fenomen terrorystów-samobójców, [w:] Ewolucja terroryzmu na
przełomie XX i XXI wieku, red. M.J. Malinowski, Wydawnictwo Uniwersytetu
Hołub Adam, Polityczne aspekty problemu tzw. wypędzonych w pierwszych latach
XXI wieku, [w:] Wyjazdy i powroty. Wysiedlenia i wyjazdy Niemców z Polski
a zasadność roszczeń majątkowych. Czy słuszne są obawy Polaków, red. J. Antoniewicz et al., Instytut Historii UWM, Olsztyn 2009, s. 21–34.
Jarosiński Bartosz, Wybory samorządowe w województwie świętokrzyskim w latach
1999–2006, [w:] Młode demokracje – 20 lat transformacji systemowej w Europie
Środkowej 1989–2009. Płaszczyzna gospodarcza i polityczna, red. J. Jarosiński,
W. Saletra, Instytut Nauk Politycznych UJK, Kielce 2009, s. 177–184.
Jaskiernia Jerzy, Kryteria pomiaru znaczenia polskiej grupy etnicznej w Stanach
Zjednoczonych Ameryki, [w:] 400 lat stosunków polsko-amerykańskich (1608–
2008), red. M. Wieteska-Rostek, Wydawnictwo Akademii Finansów, Warszawa
2009, s. 101–112.
Kaczmarczyk Michał, Atrybuty tożsamości zagłębiowskiej, [w:] XXV lat Stowarzyszenia Twórców Kultury Zagłębia Dąbrowskiego. Antologia, red. I. Kucharska-Rzepko, Stowarzyszenie Twórców Kultury Zagłębia Dąbrowskiego, Katowice
2009, s. 19–27.
Kaczmarczyk Michał, Ruta Przemysław, Rola tygodnika „Wiadomości Zagłębia”
w kreowaniu tożsamości zagłębiowskiej, [w:] XXV lat Stowarzyszenia Twórców
Kultury Zagłębia Dąbrowskiego. Antologia, red. I. Kucharska-Rzepko, Stowarzyszenie Twórców Kultury Zagłębia Dąbrowskiego, Katowice 2009, s. 27–39.
270
Kik Kazimierz, Lewica w Polsce. Kryzys przywództwa, [w:] Gra w przywództwo –
jak zdobyć i utrzymać władzę, red. B. Szklarski, Collegium Civitas, Warszawa
2008, s. 119–124.
Kubas Sebastian, Społeczny kontekst postmodernistycznych przekształceń politycznych Japonii, [w:] Modernizacja polityczna w teorii i praktyce. Doświadczenia
państw postsocjalistycznych i Trzeciego Świata, red. M. Barański, Wydawnictwo
Naukowe Śląsk, Katowice 2009, s. 31–53.
Leska-Ślęzak Joanna, Zmitologizowany obraz Holendra w Polsce, [w:] Jednostka –
społeczeństwo – państwo wobec megatrendów współczesnego świata, red. G. Piwnicki, S. Mrozowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009,
s. 330–335.
Machnikowski Ryszard, Dżihadyzm jako globalny zbrojny ruch społeczny, [w:]
Ewolucja terroryzmu na przełomie XX i XXI wieku, red. M.J. Malinowski, R. Ożarowski, W. Garbowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009,
s. 301–312.
Miernik Rafał, Кοфликты Раьоты В.Г. Островец Святокжиский (Ostrowiec
Świętokrzyski) b периоде приватизации Металлургического Завода Островец
А.О., [w:] Riešenie Krízových Situácıí v Špecifickom Prostredí, red. L. Simak,
Žilinska Univerzita, Žilina 2009, s. 463–468.
Nadskakuła Olga, Русский медведь как проекция идеи варварства России
в современных польских СМИ, [w:] Русский Медведь: история, семиотика,
политика, red. O. Riabow, Iwanovskij Gosudarstvennyj Universitet, Iwanowo 2009,
s. 31–33.
Nowak Ewa, Kulturowo-polityczne uwarunkowania wyborczej aktywności obywateli,
[w:] Closer to Citizens. Wyzwania dla polskiej demokracji w Unii Europejskiej,
red. A. Wiktorska-Święcka, W. Bokajło, Oficyna Wydawnicza Atut, Wrocław
2009, s. 251–264.
Nowak Ewa, Mechanizmy medialnej legitymizacji i delegitymizacji podmiotów rynku
politycznego, [w:] Zasady i techniki marketingu politycznego, red. J. Klisiński,
Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji, Bytom 2009, s. 59–74.
Oleksy Elżbieta H., Stories of Intimate Citizenship, [w:] Gender Delight. Science,
Knowledge, Culture and Writing for Nina Lykke, red. C. Åsberg et al., Linköping
University Press, Linköping 2009, s. 73–84.
Olszewski Edward, Polacy w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2004 i 2009
roku, [w:] Zachód w globalnej i regionalnej polityce międzynarodowej, red.
A. Bartnicki, E. Kużelewska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009,
s. 238–256.
271
Olszewski Edward, Polsko-Norweskie Towarzystwo Kulturalne „Kultura”. Polsk–
Norsk Kulturforening „Kultura”, [w:] Idee. Państwo. Ludowcy. Księga jubileuszowa
z okazji 70. Rocznicy urodzin Profesora Jana Jachymka, red. E. Maj, S. Michałowski, A. Wójcik, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 246–255.
Pacześniak Anna, Ideologizacja kategorii równości płci w polskiej polityce, [w:]
Wartości społeczne w służbie publicznej, red. L. Dziewięcka-Bokun, J. Kędzior,
Pacześniak Anna, Wpływ Unii Europejskiej na aktywność obywatelską w Polsce –
dobrodziejstwo czy przekleństwo?, [w:] W kierunku samoorganizacji społecznej.
Społeczeństwo obywatelskie w działaniu, red. R. Morawski, T. Jemczura, Wydawnictwo PWSZ, Racibórz 2009, s. 27–37.
Rajca Lucyna, Kilka uwag na temat polskiej demokracji, [w:] Wybrane zagadnienia
polskiej i europejskiej demokracji, red. S. Wróbel, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 158–179.
Rekść Małgorzata, Kosowo: niewola mitu, [w:] Źródła nienawiści. Konflikty etniczne
w krajach postkomunistycznych, red. K. Janicki, Instytut Wydawniczy Erica,
Kraków 2009, s. 17–36.
Romejko Adam, Polski Edyp. Sytuacja społeczności polskiej w Wielkiej Brytanii
w kontekście serialu telewizyjnego Londyńczycy, „Tygiel. Kwartalnik Elbląski”
2009, nr 2, s. 68–76.
Sekuła-Kwaśniewicz Halina, Przemiany wzoru obyczajowego roli kobiety w Polsce,
[w:] Zrozumieć współczesność, red. G. Babiński, M. Kapiszewska, Oficyna
Wydawnicza AFM, Kraków 2009, s. 369–385.
Sielski Jerzy, Bójka dziecka z bobasem, czyli osobowościowa analiza polskiej polityki
zagranicznej, [w:] Polityka zagraniczna. Decyzje, procedury, instytucje, red.
J.J. Piątek, R. Podgórzyńska, Wydawnictwo Adam Marszałek Toruń 2009,
s. 67–80.
Sroka Jacek, Dialog społeczny w Polsce na tle tendencji rozwojowych w obszarze Unii
Europejskiej, [w:] Polityka społeczna w procesie integracji europejskiej, red.
A. Rączaszek, W. Koczur, Wydawnictwo Naukowe Akademii Ekonomicznej,
Katowice 2009, s. 555–564.
Sroka Jacek, Lobbing jako strategia promocji interesów grupowych, [w:] Marketing
polityczny w teorii i praktyce, red. A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wydawnictwo
Sroka Jacek, Relacje Platformy Obywatelskiej z partnerami społecznymi – przypadek
konsultacji ze środowiskiem medycznym, [w:] Platforma Obywatelska, red.
M. Migalski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 248–257.
272
Stachowiak Beata, www.patriotyzm-w-sieci.pl, [w:] Wymiary patriotyzmu i nacjonalizmu. Studia interdyscyplinarne, red. J. Miluska, Wydawnictwo Uczelniane
Politechniki Koszalińskiej, Koszalin 2009, s. 379–387.
Sztumski Janusz, Zjawisko wielokulturowości w procesie globalizacji, [w:] Współczesne państwo. Wybrane problemy, red. S. Wróbel. Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Bankowej w Poznaniu, Poznań–Chorzów 2009, s. 183–188.
Trafiałek Elżbieta, Świętokrzyskie w odbiorze społecznym, [w:] Gospopdarka, finanse,
społeczeństwo, t. 1, red. Ł. Kozera, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Stosunków
Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej w Chełmie, Stowarzyszenie
Rozwoju Kulturalno-Gospodarczego Powiatu Pinczowskiego, Chełm–Pińczów
2009, s. 21–40.
Trembicka Krystyna, Sanecka Joanna, Okrągły Stół w Polsce – mity i stereotypy
w dwadzieścia lat później, [w:] Okrągły Stół. Dwadzieścia lat później, red. W. Polak
et al., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 476–494.
Turska-Kawa Agnieszka, Psychologiczne aspekty społecznej akceptacji zmiany systemowej, [w:] Transformacja systemowa w Polsce 1989–2009. Próba bilansu, red.
R. Glajcar, W. Wojtasik, Wydawnictwo Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 84–104.
Wojtasik Waldemar, Ekonomia i polityka w okresie transformacji, [w:] Transformacja systemowa w Polsce 1989–2009. Próba bilansu, red. R. Glajcar, W. Wojtasik,
Wydawnictwo Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu
Woroniecki Paweł, Wrześniewski K., Solidarność a kultura indywidualizmu w społeczeństwie sieci, [w:] E-gospodarka, E-społeczeństwo w Europie Środkowej
i Wschodniej, red. S. Partycki, KUL, Lublin 2009, s. 153–163.
Zdański Jerzy, Demokracja w dobie społeczeństwa medialnego, [w:] Mediatyzacja
kampanii politycznej, red. M. Kolczyński, M. Mazur, S. Michalczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 48–58.
Zenderowski Radosław, Die “verstümmelte” Stadt: Teschens mitteleuropäisches
Schicksal, [w:] Teschens. Eine geteilte Stadt im 20. Jahrhundert, red. L. Udolph,
Ch. Prunitsch, Thelem, Dresden 2009, s. 57–68.
Zenderowski Radosław, Od tożsamości etnicznej ku tożsamości międzynarodowej.
Słowacka tożsamość w perspektywie dyskursu politycznego (1989–2004), [w:]
Państwo – społeczeństwo – religia we współczesnej Europie, red. M. Mróz,
T. Dębowski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 302–358.
Ziemer Klaus, Aufarbeitung und politische Kultur in Polen, [w:] Aufarbeitung
273
totalitärer Erfahrungen und politische Kultur (Politisches Denken Jahrbuch 2009),
red. H. Hansen, H.-J. Veen, Duncker und Humblot, Berlin 2009, s. 111–131.
Ziemer Klaus, Polen: Die Rolle der Katholischen Kirche beim politischen Systemwechsel 1988 bis 1990, [w:] Kirche und Revolution. Das Christentum in Ostmitteleuropa
vor und nach 1989, red. H.-J. Veen, P. März, F.-J. Schlichting, Böhlau Verlag,
Köln–Weimar–Wien 2009, s. 75–99.
Ziemer Klaus, Zwischen Misstrauen und Hoffnung. Polen und der deutsche Vereinigungsprozess, [w:] Revolution und Vereinigung 1989/90. Als in Deutschland die
Realität die Phantasie überholte, red. Klaus-Dietmar Henke, dtv, München 2009,
s. 509–524.
Zweiffel Łukasz, Państwa narodowe i nacjonalizmy wobec globalizacji, [w:] Globalizacja – nieznośne podobieństwo. Świat i jego instytucje w procesie uniformizacji,
red. B. Krauze-Mozer, P. Borowiec, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 195–216.
Żakowska Magdalena, Изображение России-медведя в немецкой карикатуре
1914–1945 годов, [w:] Русский Медведь: история, семиотика, политика, red.
O. Riabow, Iwanovskij Gosudarstvennyj Universitet, Iwanowo 2009, s. 17–18.
Żebrowski Waldemar, Reakcje, aspiracje, opory w życiu politycznym Warmii i Mazur
w początkach transformacji systemowej, [w:] Warmia i Mazury w 90-lecie odzyskania przez Polskę niepodległości, red. B. Gaziński, Instytut Nauk Politycznych
UWM, Olsztyn 2009, s. 99–105.
Żukowski Arkadiusz, Współczesny obraz diaspory polskiej w Republice Południowej
Afryki, [w:] Afryka na progu XXI wieku. Polityka, kwestie społeczne i gospodarcze,
t. 2, red. A. Żukowski, D. Kopiński, Aspra-JR, Warszawa 2009, s. 263–274.
Balicki Janusz, Dębski Maciej, Pawlus Małgorzata, Wpływ migracji na trwałość
związków rodzinnych (Wybrane zagadnienia), [w:] Migracje zagraniczne a polityka
rodzinna, „Biuletyn RPO. Materiały. Zeszyty Naukowe” 2009, nr 66, s. 79–90.
Bochaczek Joanna, Kontrowersje wokół działalności Eriki Steinbach, „Prace Naukowe
Akademii im. J. Długosza w Częstochowie”, seria: Res Politicae, t. 3, red. H. Ćwięk,
Częstochowa 2009, s. 257–268.
Chodubski Andrzej, „Obcy – swoi”. Mniejszości narodowe i etniczne na Wybrzeżu
Gdańskim, „Echo Pomorza” 2009, nr 1, s. 10–12.
274
Chodubski Andrzej, Polacy w życiu emigracyjnym, „Tygiel. Kwartalnik Elbląski”
2009, nr 2, s. 56–65.
De Lazari Andrzej, Как быть русским?, „Европа” 2008, nr 3, s. 161–166.
De Lazari Andrzej, Миша и медведь: «Медвежья» метафора России в репрезентациях грузино-российского конфликта, „Европа” 2008, nr 4, s. 49–62.
De Lazari Andrzej, Миша и медведь: «Медвежья» метафора России в актуальном политическом и публицистическом дискурсе, „Studi de Slavistica” (Jassy,
Rumunia), 2008, s. 19–35.
De Lazari Andrzej, Putinofilia i putinofobia, „Przegląd” 2009, nr 36, s. 10.
De Lazari Andrzej, Rosyjskie problemy z rosyjskością, „Nowa Europa Wschodnia”
2009, nr 1, s. 53–56.
De Lazari Andrzej, Riabov Oleg, Misha and the Bear: The Bear Metaphor for Russia
in Representations of the „Five-Day” War, „Russian Politics & Law”, September–
–October 2009, nr 5, s. 26–39.
Konopacki Stanisław, Triumf postpolitycznej Europy, „Przegląd Polityczny” 2009,
nr 97–98, s. 13–16.
Nadskakuła Olga, Sowieckość w rosyjskości, „Nowe Sprawy Polityczne” 2009, nr 38,
s. 73–83.
Nadskakuła Olga, De Lazari Andrzej, Riabow Oleg, Polacy i Rosjanie we wzajemnej
karykaturze, „Nowa Europa Wschodnia” 2009, nr 3, s. 142–145.
Nowak Ewa, Riedel Rafał, Radiomaryjna subktultura polityczna – media katolickie
jako podmiot systemu politycznego w Polsce, „Studia Medioznawcze” 2009, nr 2,
s. 11–30.
Pacześniak Anna, Wrocław: du syndrome du provisoire au patriotisme local, „Transitions” 2009, nr 2, 5–14.
Pacześniak Anna, Riedel Rafał, Transfer unijnych wzorców instytucjonalnych na
przykładzie prawodawstwa w zakresie równouprawnienia płci w Polsce, „Wrocławskie Studia Politologiczne” 2009, nr 10, s. 118–131.
Piwnicki Grzegorz, Klein Adam, Stosunek ludności Pomorza Gdańskiego do wspólnot mniejszościowych, imigrantów i obcokrajowców, „Zeszyty Gdyńskie. Tożsamość kulturowo-cywilizacyjna Gdyni” 2009, nr 4, s. 315–345.
Rekść Magdalena, Między pokojową koegzystencją a bratobójczymi walkami. Bośnia
i Hercegowina jako egzemplifikacja społeczeństwa wielokulturowego, „Prace
Naukowe Akademii im. J. Długosza w Częstochowie”, seria: Res Politicae, t. 3,
red. H. Ćwięk, Częstochowa 2009, s. 157–173.
Romejko Adam, Der Islam in Polen – zur Geschichte und Bedeutung der polnischen
Tataren, „Studia Gdańskie” 2009, nr 24, s. 307–318.
275
Romejko Adam, Kościół katolicki wobec procesów kształtowania tożsamości polonijnej w Wielkiej Brytanii, [w:] Wspólnoty z perspektywy edukacji międzykulturowej, red. J. Nikitorowicz, J. Muszyńska, M. Sobecki, Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana, Białystok 2009, s. 267–279.
Sepkowski Andrzej, Misjonarze i Krzyżowcy, „Przegląd Zachodni” 2009, nr 1,
s. 171–187.
Sepkowski Andrzej, Strachy Ameryki, „Studia Politologiczne” 2009, nr 13, s. 100–119.
Szostak Władysław, Młynarski Andrzej, Jakość polskiej demokracji w ostatnich
dwudziestu latach, „Forum Klubowe” 2009, nr 5–6, s. 111–124.
Waszkiewicz Ewa, 50 lat Niemieckiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego na
Dolnym Śląsku, „Niemcoznawstwo” 2009, nr 17, s. 273–281.
Waszkiewicz Ewa, Wpływ transformacji ustrojowej państwa polskiego na politykę
wobec mniejszości wyznaniowych, narodowych i etnicznych (1989–2005), „Studia
z Prawa Wyznaniowego” 2009, nr 12, s. 151–177.
Zenderowski Radosław, Wyścig wiktymistyczny w Europie Środkowo-Wschodniej.
O wyższości Holokaustu nad Golden Age, „Studia Bobolanum” 2009, nr 3,
s. 65–93.
Zdański Jerzy, Modernizacja polityczna w Polsce po 1989 roku – uwarunkowania
przemian, „Prace Naukowe Akademii im. J. Długosza w Częstochowie”, seria:
Res Politicae, t. 3, red. H. Ćwięk, Częstochowa 2009, s. 201–209.
Ziętara Wojciech, Towarzystwo Fabiańskie jako przykład brytyjskiego think tank
w kontekście polskiej sceny politycznej, „Zeszyty Naukowe Puławskiej Szkoły
Wyższej” 2009, nr 6, s. 157–172.
Żebrowski Waldemar, Wpływ jednostek ludzkich na życie polityczne. Społeczeństwo
obywatelskie, „Szkice Humanistyczne” 2009, nr 2–3, s. 377–384.
8. KOMUNIKACJA MEDIALNA I MARKETING POLITYCZNY
Monografie
Kaczmarczyk Michał, System medialny Irlandii, Biblioteka Śląska, Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sosnowiec 2009, ss. 273.
Kolczyński Mariusz, Mazur Marek, Broń masowego wrażenia. Kampania wyborcza
2007 r. w Polsce, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2009, ss. 346.
Pokrzycka Lidia, Prasa ogólnoinformacyjna w regionie lubelskim po 1989 roku,
276
„Central European Journal of Communication” 2009, nr 2, red. Bogusława
Dobek-Ostrowska Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009,
ss. 169.
Język – styl – gatunek. Katowickie spotkania doktorantów, red. M. Kita, współudział
M. Czempka-Wewióra, M. Ślawska, M. Wacławek, Wydawnictwo Uniwersytetu
Śląskiego, Katowice 2009, ss. 258.
Kampanie wyborcze – studium przypadku, red. Joanna Marszałek-Kawa, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, ss. 263.
Marketing polityczny w teorii i praktyce, red. Andrzej W. Jabłoński, Leszek Sobkowiak, wyd. drugie zmienione i uzupełnione, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego,
Wrocław 2009, ss. 238.
Mediatyzacja kampanii politycznych, red. Stanisław Michalczyk, Mariusz Kolczyński, Marek Mazur, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009,
ss. 518.
Socjotechnika w polityce – wczoraj i dziś, t. 1, red. Agnieszka Kasińska-Metryka,
Katarzyna Katowska-Pedrycz, Wydawnictwo UJK, Kielce 2009, ss. 217.
Systemy medialne krajów bałkańskich, red. Zbigniew Oniszczuk, Marian Gierula,
Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sosnowiec 2009, ss. 192.
Borowik Bogdan, „Pro Fide Rege et Lege” – pismo Klubu Zachowawczo-Monarchistycznego, [w:] Z dziejów prasy konserwatywnej. Przegląd tytułów, red. B. Borowik, W. Mich, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 238–268.
Celiński Piotr, Interfejsy nowych mediów i cyfrowe refiguracje kultury, [w:] Nowe
media a media tradycyjne, red. M. Jeziński, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2009, s. 11–19.
Celiński Piotr, Teorie mediów – metodologia i klasyfikacje, [w:] Teorie komunikacji
i mediów, t. 1, red. M. Graszewicz, J. Jastrzębski, Oficyna Wydawnicza Atut,
Wrocław 2009, s. 89–98.
Chazbijewicz Selim, Rola miesięcznika „Debata” w kreowaniu rzeczywistości politycznej Olsztyna, [w:] Za kulisami spektaklu. Medialne wizerunki polityki, red.
M. Sokołowski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 121–127.
277
Dolińska Dorota, Polityczne public relations w procesie kształtowania wizerunku
partii politycznych na przykładzie Platformy Obywatelskiej i Prawa i Sprawiedliwości, [w:] Mediatyzacja kampanii politycznych, red. S. Michalczyk, M. Kolczyński, M. Mazur, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 384–
–395.
Gajowniczek Tomasz, Polskie blogi jako forma dyskursu politycznego – próba analizy
zjawiska, [w:] Nowe media i polityka. Internet, demokracja, kampanie wyborcze,
red. M. Jeziński, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 191–198.
Геруля Мариан, Интернет в политической коммуникации в польских
предвыборных кампаниях, [w:] Коммуникация в современном мире, t. 2, red.
В.В. Тулупов, Факультет журналистики ВГУ, Воронеж 2009, s. 47–49.
Геруля Мариан, Коммуникационные стратегии президентских выборов
в Польше после 1989 года, [w:] Медийные стратегии современного мира,
red. Ю.В. Луҹинский, Институт медиаисследований Кубанского государственного университета, Краснодар 2009, s. 19–26.
Gierula Marian, Marketing polityczny w wyborach prezydenckich w Rosji, [w:]
Mediatyzacja kampanii politycznych, red. S. Michalczyk, M. Kolczyński, M. Mazur,
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 413–424.
Геруля Мариан, Политическая коммуникация в Интернете. Польский пример,
[w:] Европейские масс-медиа: глобальные и релиональные аспекты.
Международная коллективная монография, red. Ю.В. Луҹинский, Институт
медиаисследований Кубанского государственного университета, Краснодар
2009, s. 22–33.
Геруля Мариан, PR в средствах массовой информации – угроза для потрибителя, [w:] Журналистика: история и современность, red. А.В. Кузнецовa,
Логос, Ростов на Дону 2009, s. 79–89.
Hofman Iwona, Czy istnieje jeszcze informacja dziennikarska?, [w:] Jaka informacja?, red. L. Dyczewski, Wydawnictwo KUL, Lublin 2009, s. 13–23.
Hrebenda Szymon, Hrebenda Zofia, Spektakl polityczny, [w:] Mediatyzacja kampanii politycznych, red. S. Michalczyk, M. Kolczyński, M. Mazur, Wydawnictwo
Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 123–134.
Jabłoński Andrzej W., Marketing polityczny i kampanie wyborcze w USA, [w:]
Marketing polityczny w teorii i praktyce, red. A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wyd.
Яхимовски Марек, Кризис периодической медиальной коммуникации в корпоративной фопмуле средств массовой информации, [w:] Журналистика:
278
история и современность, ред. А.В. Кузнецовa, Изд-во Логос, Ростов на
Дону 2009, s. 58–66.
Jachimowski Marek, Przestrzeń medialna a przestrzeń polityczna. Krótkie wprowadzenie do problemu, [w:] Mediatyzacja kampanii politycznych, red. S. Michalczyk,
M. Kolczyński, M. Mazur, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice
2009, s. 73–88.
Jachimowski Marek, Znaczenie rozmieszczenia przestrzennego mediów w komunikacji zapośredniczonej, [w:] Европейские масс-медиа: глобальные и релиональные аспекты. Международная коллективная монография, red. Ю.В.
Луҹинский, Институт медиаисследований Кубанского государственного
университета, Краснодар–Катовице 2009, s. 179–189.
Jaskiernia Jerzy, Postawy wyborcze ukształtowane w wyniku oddziaływania socjotechnicznego a problem legitymacji do sprawowania władzy, [w:] Socjotechnika
w polityce – wczoraj i dziś, red. A. Kasińska-Metryka, K. Kasowska-Pedrycz,
Kaczmarczyk Michał, Rola badań w planowaniu i realizacji działań public relations,
[w:] Европейские масс-медиа: глобальные и релиональные аспекты.
Международная коллективная монография, red. Ю.В. Луҹинский, Институт
2009, s. 49–78.
Kaczmarczyk Michał, System medialny Grecji, [w:] Systemy medialne krajów bałkańskich, red. Z. Oniszczuk, M. Gierula, Oficyna Wydawnicza Humanitas,
Sosnowiec 2009, s. 125–149.
Kamińska Katarzyna, Nowe media w służbie demokracji – rozwój społeczny czy
zagrożenie?, [w:] Jednostka – społeczeństwo – państwo wobec megatrendów
współczesnego świata, red. S. Mrozowska, G. Piwnicki, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 398–406.
Kępa Figura Danuta, Mówię, więc jestem – problem intencjonalności w programach
informacyjnych, [w:] Komunikowanie się w mediach elektronicznych – język,
semiotyka, edukacja, red. M. Filiciak, G. Ptaszek, Wydawnictwa Akademickie
i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 146–166.
Kępa-Figura Danuta, Intencje (czy intencja) nadawców medialnych, czyli fatyczność
współczesnej komunikacji medialnej, [w:] Współczesne media – status, aksjologia,
funkcjonowanie, t. 1, red. I. Hofman, D. Kępa-Figura, Wydawnictwo UMCS,
Lublin 2009, s. 416–425.
Kolczyński Mariusz, Komunikacyjny efekt „jo-jo” – propagandyzacja polskiego
marketingu politycznego, [w:] Mediatyzacja kampanii politycznych, red. S. Michal-
279
czyk, M. Kolczyński, M. Mazur, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice
2009, s. 347–361.
Kolczyński Mariusz, Kształtowanie i modyfikacja wizerunku partii politycznych –
doświadczenia polskie, [w:] Европейские масс-медиа: глобальные и релиональные аспекты. Международная коллективная монография, red. Ю.В.
Луҹинский, Институт медиаисследований Кубанского государственного
университета, Краснодар 2009, s. 79–94.
Kolczyński Mariusz, Strategie wyborcze Platformy Obywatelskiej – trudna sztuka
politycznego brandingu, [w:] Platforma Obywatelska, red. M. Migalski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 231–252.
Kołodziejczyk Przemysław, Blog jako instrument komunikowania politycznego, czyli
raport z sejmowej blogsfery, [w:] Mediatyzacja kampanii politycznych, red.
S. Michalczyk, M. Kolczyński, M. Mazur, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego,
Katowice 2009, s. 265–284.
Kozub-Kulik Katarzyna, System medialny Republiki Słowenii, [w:] Systemy medialne
krajów bałkańskich, red. Z. Oniszczuk, M. Gierula, Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sosnowiec 2009, s. 97–123.
Maciejewska Katarzyna, Elektroniczne wersje prasy lokalnej – alternatywa czy odbicie wydania tradycyjnego? Analiza zjawiska na przykładzie publikacji wyborczych
„Gazety Olsztyńskiej”, [w:] Nowe media a media tradycyjne. Prasa, reklama,
internet, red. M. Jeziński, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 171–
–175.
Mazur Marek, Budowanie wrażeń w kampanii wyborczej w 2005 roku w Polsce, [w:]
Socjotechnika w polityce – wczoraj i dziś, red. A. Kasińska-Metryka, K. Kasowska--Pedrycz, Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego, Kielce
2009, s. 135–142.
Michalak Bartłomiej (współautor), Zagadnienia prawnej regulacji ciszy wyborczej
i dopuszczalności prowadzenia w okresie ciszy wyborczej kampanii społecznej na
rzecz podwyższenia partycypacji wyborczej, [w:] Prawo wyborcze. Analizy. Interpretacje. Rekomendacje, red. Jarosław Zbieranek, Instytut Spraw Publicznych,
Warszawa 2009, s. 17–32.
Michalczyk Stanisław, Pojęcie mediatyzacji w nauce o komunikowaniu, [w:] Mediatyzacja kampanii politycznych, red. S. Michalczyk, M. Kolczyński, M. Mazur,
Miernik Rafał, Wizje transformacji ustrojowej w kampaniach prezydenckich w Polsce w latach 1990–2000, [w:] Młode demokracje – 20 lat transformacji systemowej
w Europie Środkowej 1989–2009. Płaszczyzna gospodarcza i polityczna, red.
280
J. Jarosiński, W. Saletra, Instytut Nauk Politycznych UJK, Kielce 2009, s. 121–
–127.
Mierzejewski Dominik, Obraz Chin w polskich mediach – refleksja krytyczna, [w:]
Polska – Chiny. Wczoraj, dziś, jutro, red. B. Góralczyk, Wydawnictwo Adam
Mikułowski Pomorski Jerzy, Gawlewicz Anna, Rodzinna Europa: Kształtowanie się
wizerunku Unii Europejskiej w prasie polskiej w momencie akcesji Polski do UE
(2004 r.) oraz w piątym roku członkostwa, [w:] 5 lat członkostwa Polski w UE
w perspektywie społecznej, red. E. Skotnicka-Illasiewicz, Wydawnictwo Urzędu
Integracji Europejskiej, Warszawa 2009, s. 188–213.
Mikułowski Pomorski Jerzy, Masowe media niekomunikacji społecznej, [w:] Mediatyzacja kampanii politycznych, red. S. Michalczyk, M. Kolczyński, M. Mazur,
Mikułowski Pomorski Jerzy, Rola mediów w negocjowaniu tożsamości, [w:] Tożsamość polska w odmiennych kontekstach, red. L. Dyczewski, D. Wadowski, KUL,
Lublin 2009, s. 463–474.
Nowak Ewa, Konstruktywistyczna funkcja mediów w kampaniach politycznych.
Wybory samorządowe w Lublinie w 2006 roku, [w:] Socjotechnika w polityce, t. 2,
red. A. Kasińska-Metryka, K. Kasowska-Pedrycz, Wydawnictwo UJK, Kielce
2009, s. [b.d.].
Nowak Ewa, Riedel Rafał, Media w kampanii wyborczej 2005 i 2007 r. Analiza
porównawcza programów informacyjnych TVN i TVP1, [w:] Współczesne media
– status, aksjologia, funkcjonowanie, t. 2, red. I. Hofman, D. Kępa-Figura,
Nowak Jakub, Cyfrowy maoizm czy zbiorowa inteligencja? Debata w nowych mediach
– stanowiska teoretyczne i aktualna dyskusja, [w:] Współczesne media – status,
aksjologia, funkcjonowanie, t. 2, red. I. Hofman, D. Kępa-Figura, Wydawnictwo
UMCS, Lublin 2009, s. 216–225.
Nowak Jakub, Zrób to sam – Web 2.0 jako sfera politycznej aktywności internautów,
[w:] Nowe media i polityka, red. M. Jeziński, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2009, s. 165–176.
Nowakowski Krzysztof, Korupcja jako zjawisko społeczno-polityczne i medialne,
[w:] Mediatyzacja kampanii politycznych, red. S. Michalczyk, M. Kolczyński,
M. Mazur, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 325–344.
Obrębska Marta, Wpływ autopromocji i autoprezentacji kandydata na Prezydenta
Bytomia na wynik wyborczy w tym mieście, [w:] Mediatyzacja kampanii politycz-
281
nych, red. S. Michalczyk, M. Kolczyński, M. Mazur, Wydawnictwo Uniwersytetu
Oniszczuk Zbigniew, Rola telewizji w mediatyzacji komunikowania politycznego
w Niemczech, [w:] Mediatyzacja kampanii politycznych, red. S. Michalczyk,
M. Kolczyński, M. Mazur, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009,
s. 135–146.
Oniszczuk Zbigniew, Strefy wpływów niemieckich koncernów w polskich mediach,
[w:] Европейские масс-медиа: глобальные и релиональные аспекты. Международная коллективная монография, red. Ю.В. Луҹинский, Институт
2009, s. 119–129.
Paszkiewicz Krystyna A., Public relations w polityce, [w:] Marketing polityczny
w teorii i praktyce, red. A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009, s. 159–184.
Pawlik Grażyna, Stronniczość polityczna mediów w demokracji, [w:] Mediatyzacja
kampanii politycznych, red. S. Michalczyk, M. Kolczyński, M. Mazur, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 147–158.
Piasecki Andrzej K., Kampania pozytywna w polskich referendach, [w:] Mediatyzacja kampanii politycznych, red. M. Kolczyński, M. Mazur, S. Michalczyk,
Pleszczyński Jan, Epistemologiczne aspekty przekazu medialnego, [w:] Rozmowy
o komunikacji (3), red. G. Habrajska, Oficyna Wydawnicza Leksem, Łask 2009,
s. [b.d.].
Pleszczyński Jan, Wartości epistemiczne mediów tradycyjnych i nowych, [w:] Komunikowanie (się) w mediach elektronicznych, red. M. Filipiak, G. Ptaszek, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 257–271.
Pleszczyński Jan, Wiedza medialna i jej status, [w:] Współczesne media. Status,
aksjologia, funkcjonowanie red. I. Hofman, D. Kępa-Figura, Wydawnictwo
UMCS, Lublin 2009, s. [b.d.].
Pokrzycka Lidia, Inwestycje koncernów medialnych w internecie – analiza głównych
strategii, [w:] E-gospodarka E-społeczeństwo w Europie Środkowej i Wschodniej,
t. 1, red. S. Partycki, Wydawnictwo KUL, Lublin 2009, 419–423.
Pokrzycka Lidia, Inwestycje zagranicznych koncernów medialnych w Polsce na
przykładzie rynku prasy regionalnej, [w:] Jednostka – społeczeństwo – państwo
wobec megatrendów współczesnego świata, red. G. Piwnicki, S. Mrozowska,
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 479–487.
282
Pokrzycka Lidia, Media a etyka – analiza na przykładzie lubelskiego rynku prasowego, [w:] Retoryka i etyka, red. B. Sobczak, H. Zgółkowa, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2009, s. 217–222.
Pokrzycka Lidia, Prasa lokalna i regionalna w Internecie. Przypadek rynku prasowego Lubelszczyzny, [w:] Nowe media a media tradycyjne, red. M. Jeziński,
Pokrzycka Lidia, Zagrożenia dla niezależnego dziennikarstwa. Kapitał zagraniczny
w polskiej prasie regionalnej, [w:] Ekonomiczne i polityczne wyzwania we współczesnym ładzie globalnym, red. M. Giedz, A. Kozłowski, R. Majewski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Gdańsk 2009, s. 345–354.
Romiszewska Beata, Prasa w Internecie – współistnienie czy zagrożenie?, [w:] Jednostka – społeczeństwo – państwo wobec megatrendów współczesnego świata, red.
G. Piwnicki, S. Mrozowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk
2009, s. 465–470.
Rycerska Izabela, Wpływ sensacyjnych informacji o kandydatach na wyniki sondaży
przedwyborczych i wyniki wybarów w 2001 2005 roku, [w:] Socjotechnika w polityce – wczoraj i dziś, red. A. Kasińska-Metryka, K. Kasowska-Pedrycz, Wydawnictwo UJK, Kielce 2009, s. 143–162.
Stachyra Grażyna, Gatunkowy indeks lubelskiego Radia eR, [w:] Współczesne media.
Status, aksjologia, funkcjonowanie, red. I. Hofman, D. Kępa-Figura, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. [b.d.].
Szostak Władysław, Kierunki zmian w inżynierii społecznej w XX wieku, [w:]
Socjotechnika w polityce – wczoraj i dziś, red. A. Kasińska-Metryka, K. Kasowska-Pedrycz, Wydawnictwo UJK, Kielce 2009, s. 37–49.
Шосток Патрыция, Паблик релейшинз как одна из коммуникационных стратегий на местном уровне, [w:] Медийные стратегии современного мира,
red. Ю.В. Луҹинский, Кубанский государственный университет. Факультет
журналистики. Институт медиаисследований Кубанского государственного университета, Краснодар 2009, s. 314–322.
Szot Lucyna, Polityzacja mediów publicznych, [w:] Za kulisami spektaklu. Medialne
wizerunki polityki, red. M. Sokołowski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2009, s. 24–40.
Szot Lucyna, Rola dziennikarza w procesie przekazywania informacji politycznej, [w:]
Mediatyzacja kampanii politycznych, red. M. Kolczyński, M. Mazur, S. Michalczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 180–198.
Szot Lucyna, The Polish Journalism Education Landscape, [w:] European Journalism
Education, red. G. Terzis, University of Chicago Press, Chicago 2009, s. 463–479.
283
Sztumski Janusz, Dramatyzacja polityki w środkach masowego przekazu, [w:]
Mediatyzacja kampanii politycznych, red. S. Michalczyk, M. Kolczyński,
M. Mazur, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 102–107.
Ślawska Magdalena, O pewnym politycznym pojedynku, czyli Najsztub pyta tak, jak
nie powinien, [w:] Język – styl – gatunek. Katowickie spotkania doktorantów, red.
M. Kita et al., Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 59–69.
Ślawska Magdalena, Turska-Kawa Agnieszka, „Słowo się rzekło.” Analiza psychologiczno-lingwistyczna bloga profesora Jerzego Bralczyka, [w:] Komunikowanie (się)
w mediach elektronicznych. Język, edukacja, semiotyka, red. M. Filiciak, G. Ptaszek, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 79–95.
Turska-Kawa Agnieszka, Blogi jako forma dyskursu politycznego, [w:] Mediatyzacja
kampanii politycznych, red. S. Michalczyk, M. Kolczyński, M. Mazur, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 252–265.
Węgrzyn-Odzioba Liliana, Internet w kontekście komunikowania międzykulturowego, [w:] E-gospodarka, e-społeczeństwo w Europie Środkowej i Wschodniej, red.
S. Partycki, Wydawnictwo KUL, Lublin 2009, s. 183–186.
Wielopolska-Szymura Mirosława, System medialny Chorwacji, [w:] Systemy
medialne krajów bałkańskich, red. Z. Oniszczuk, M. Gierula, Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sosnowiec 2009, s. 27–61.
Wiszniowski Robert, Wprowadzenie do teorii marketingu politycznego, [w:] Marketing polityczny w teorii i praktyce, red. A.W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009, s. 46–65.
Celej Piotr, Kaczmarczyk Michał, Public relations Kościoła katolickiego. Wybrane
przykłady działań wizerunkowych ze szczególnym uwzględnieniem Diecezji
Sosnowieckiej, „Problemy Komunikacji Społecznej” 2009, nr 1, s. 79–96.
Геруля Мариан, Основные тенденции развитя системы СМИ Польши в контексте глобвлизвции, „Акценты” (Воронеж) 2009, nr 3–4, s. 7–13.
Геруля Мариан, Польские дилеммы информационного общества, „Известия
Южного ФедеральногоУнивирситета. Филологические науки” 2008, nr 4,
s. 118–128.
Геруля Мариан, Современная система местной прессы Польши, „Известия
Уральского Государственного Унивирситета. Серия 1 Проблемы обрвзования, науки и культуры” 2009, nr 3, s. 87–92.
284
Hofman Iwona, The attributes of the fourth estate in the area of medial theories and
politics, „Polish Political Science Yearbook” 2009, s. 47–57.
Jaskiernia Jerzy, Dylematy konstruowania strategii wyborczej ugrupowań lewicowych, „Myśl Socjaldemokratyczna” 2009, nr 3–4, s. 22–37.
Kaczmarczyk Michał, Dziennikarstwo obywatelskie i jego wyznaczniki, „Научные
ведомости Белгородского государственного университета. Гуманитарные
науки” 2008, nr 15, z. 2, s. 75–86.
Kaczmarczyk Michał, Początki prasy, radia i telewizji w Republice Irlandii, „Zeszyty
Prasoznawcze” 2009, nr 1–2, s. 125–138.
Kaczmarczyk Michał, System komunikacji wizualnej jako narzędzie public relations
szkoły wyższej, „Rocznik Prasoznawczy” 2009, nr 3, s. 75–94.
Kaczmarczyk Michał, Szastak-Zięba Dagmara, Kreowanie wizerunku organizacji
prasowo-wydawniczej, „Problemy Komunikacji Społecznej” 2009, nr 1,
s. 39–55.
Kępa-Figura Danuta, Gry językowe we współczesnej komunikacji medialnej –
semantyczna i pragmatyczna analiza języka mediów, „Prace Językoznawcze
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego” 2009, nr 11, s. 95–113.
Kijewska Barbara, Kobieta w przekazie telewizyjnym, „Zeszyty Prasoznawcze” 2009,
nr 3–4. s 43–53.
Kolczyński Mariusz, Изображение парламентской кампании 2007 года
в телевизионных информационных программах, „Известия Уральского
Государственного Унивирситета. Серия 1 Проблемы обрвзования, науки
и культуры” 2009, nr 4, s. 85–95.
Kolczyński Mariusz, Obraz kampanii parlamentarnej 2007 roku w Polsce w telewizyjnych programach informacyjnych, „Belgorod State University Scientific Bulletin” 2009, nr 6, s. 65–75.
Maj Ewa, Język defaworyzacji w narodowodemokratycznej publicystyce prasowej
(1918–1939), „Polityka i Społeczeństwo” 2009, nr 6, s. 64–72.
Michalczyk Stanisław, Uwagi o analizie zawartości mediów, „Rocznik Prasoznawczy” 2009, nr 3, s. 95–109.
Turska-Kawa Agnieszka, Nowy wymiar tożsamości – psychologiczne aspekty blogów,
„Problemy Komunikacji Społecznej” 2009, nr 1, s. 24–36.
Wróbel Sylwester, Lokalne komitety wyborcze miast górnośląskich w wyborach
samorządowych 2006 roku, „Chorzowskie Studia Polityczne” 2009, nr 2,
s. 201–221.
285
9. POLITYKA GOSPODARCZA I SPOŁECZNA
Monografie
Klecha Klaudia, Wolność działalności gospodarczej w Konstytucji RP, Wydawnictwo
C.H. Beck, Warszawa 2009, ss. 262.
Pastuszka Sławomir, Programowanie rozwoju regionalnego w Polsce z uwzględnieniem polityki spójności, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomii i Prawa, Kielce
2009, ss. 177.
Piasecki Andrzej K., Samorząd terytorialny i wspólnoty lokalne, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2009, ss. 420.
Prace zbiorowe
Samorząd terytorialny w Europie Środkowej i Wschodniej, red. Marek Barański,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, ss. 294.
Vom Sozialismus zur Marktwirtschaft. Wandlungsprozesse, Ergebnisse und Perspektiven, red. Karl von Delhaes, Wolfgang Quaisser, Klaus Ziemer, Olzog Verlag,
München 2009, ss. 317.
Balicki Janusz, Kontrowersje wokół aborcji na konferencji „Ludność i Rozwój”
w Kairze (1994), [w:] Aborcja. Przyczyny, następstwa, terapia, red. B. Chazan,
W. Simon, Wektory, Wrocław 2009, s. 29–40.
Barański Marek, Czyż Anna, Kubas Sebastian, Polityczne i prawne aspekty reaktywacji i rozwoju samorządu terytorialnego w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, [w:] Samorząd terytorialny w Europie Środkowej i Wschodniej, red.
M. Barański, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 5–17.
Barański Marek, Kubas Sebastian, Samorząd terytorialny w Rzeczypospolitej Polskiej,
[w:] Samorząd terytorialny w Europie Środkowej i Wschodniej, red. M. Barański,
Barański Marek, Organizacje pozarządowe w społeczeństwie obywatelskim, [w:]
Zarządzanie organizacją pozarządową w Unii Europejskiej. Wybrane aspekty, red.
M. Barański, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2009, s. 15–38.
286
Barański Marek, Samorząd terytorialny w republice Słowacji, [w:] Samorząd terytorialny w Europie Środkowej i Wschodniej, red. M. Barański, Wydawnictwo
Barański Marek, Zasady finansowania wspólnot samorządowych w teorii i praktyce,
[w:] Samorząd terytorialny. Ale jaki?, red. A. Lutrzykowski, Wydawnictwo Adam
Bywalec Grzegorz, Rozwój wymiany gospodarczej Indii z Unią Europejską (przesłanki, dynamika i struktura), [w:] Polityka ekonomiczna państwa we współczesnych systemach gospodarczych, red. D. Kopycińska, Katedra Mikroekonomii
Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009, s. 117–130.
Czop Barbara, Społeczno-gospodarcze aspekty transformacji ustrojowej w województwie warmińsko-mazurskim, [w:] Okrągły stół. Dwadzieścia lat później, red.
W. Polak, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 252–269.
Czyż Anna, Modernizacja samorządu terytorialnego w Polsce, [w:] Modernizacja
polityczna w teorii i praktyce. Doświadczenia państw postsocjalistycznych i Trzeciego Świata, red. M. Barański, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2009,
s. 454–462.
Czyż Anna, Samorząd terytorialny w Republice Litwy, [w:] Samorząd terytorialny
w Europie Środkowej i Wschodniej, red. M. Barański, Wydawnictwo Adam
Czyż Anna, Samorząd terytorialny w Republice Węgier, [w:] Samorząd terytorialny
w Europie Środkowej i Wschodniej, red. M. Barański, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń–Katowice 2009, s. 255–289.
Czyż Anna, Rduch-Michalik Teresa, Samorząd terytorialny w Republice Czeskiej,
Dubrzyńska Hanna, Polscy pracownicy na rynku Unii Europejskiej, [w:] Państwa
– regiony – świat w kształtującej się rzeczywistości globalnej, red. K. Kamińska,
S. Mrozowska, G. Piwnicki, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk
2009, s. 205–215.
Gieraszek Tadeusz, Przyczyny kryzysu systemu bankowego początku XXI wieku (na
tle historycznym), [w:] Ekonomia i zarządzanie w dobie kryzysu gospodarczego.
Wybrane aspekty, red. D. Fatuła, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2009,
s. 37–49.
Grzesiok Agnieszka, Reprywatyzacja jako skutek transformacji ustrojowej, [w:] Modernizacja polityczna w teorii i praktyce. Filozoficzne aspekty i dziedziny modernizacji,
red. M. Barański, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2009, s. 326–348.
287
Grzesiok Agnieszka, Zasady realizacji partnerstwa publiczno-prywatnego, [w:]
Partnerstwo publiczno-prywatne jako element zrównoważonego rozwoju, red.
M. Urbaniec, P. Stec, S. Dolata, Wydawnictwo Akademii Polonijnej, Częstochowa
2009, s. 109–119.
Grzywna Paweł, Kletke-Milejska Marzena, Czy strategia rozwoju województwa jest
instrumentem wspierającym ekorozwój regionu?, [w:] Homo Naturalis. Przyrodnicze, społeczne i ekonomiczne aspekty rozwoju zrównoważonego, red. P. Skubała,
Wydawnictwo Word Press, Katowice 2009, s. 146–155.
Gul-Rechlewicz Violetta, Ewolucja regionu świętokrzyskiego w kontekście tworzącego się społeczeństwa informacyjnego, [w:] Transformacja w nowych krajach
Unii Europejskiej, red. K. Gomółka, Wydawnictwo PWSZ, Elbląg 2009,
s. 139–147.
Janusz Grzegorz, Używanie w Polsce języków mniejszości narodowych w stosunkach
urzędowych. Gwarancje prawne i ich realizacja, [w:] Pro Scientia et Disciplina.
Księga Jubileuszowa z okazji 50-lecia Studenckiego Koła Naukowego Prawników
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, red. H. Groszyk, J. Kostrubiec, M. Grochowski, Wolters Kluwers business, Warszawa 2009, s. 89–108.
Jarosiński Janusz, Reforma oświaty w regionie świętokrzyskim w świetle badań
ankieterów, [w:] Szkoła w perspektywie XXI wieku. Teraźniejszość – przyszłość,
t. 1, red. Z. Ratajek, Wydawnictwo UJK, Kielce 2009, s. 169–174.
Jarosiński Bartosz, Długotrwale bezrobotni na świętokrzyskim rynku pracy w latach
1999–2006, [w:] Współczesne problemy polityki społecznej i gospodarczej, t. 1,
red. A. Kozera, Wyższa Szkoła Umiejętności Zawodowych w Pińczowie, Stowarzyszenie Rozwoju Kulturalno-Gospodarczego Powiatu Pińczowskiego, Pińczów
2009, s. 133–146.
Jarosiński Bartosz, Wybrane problemy demograficzne regionu świętokrzyskiego, [w:]
Współczesne problemy polityki społecznej i gospodarczej, t. 2, red. A. Kozera,
Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej
w Chełmie, Stowarzyszenie Rozwoju Kulturalno-Gospodarczego Powiatu Pińczowskiego, Chełm–Pińczów 2009, s. 163–166.
Jarosiński Janusz, Region Świętokrzyski – przyczyny braku zmian w strukturze
społecznej, [w:] Współczesne problemy polityki społecznej i gospodarczej, t. 1, red.
A. Kozera, Wyższa Szkoła Umiejętności Zawodowych w Pińczowie, Stowarzyszenie Rozwoju Kulturalno-Gospodarczego Powiatu Pińczowskiego, Pińczów
2009, s. 22–38.
Kaczmarczyk Michał, Zmiany w szkolnictwie wyższym w Polsce w okresie transformacji ustrojowej, [w:] Edukacja narodowym priorytetem. Księga jubileuszowa
288
w 85. rocznicę urodzin Profesora Czesława Kupisiewicza, red. W. Krojs et al.,
Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sosnowiec 2009, s. 85–99.
Kobielska Katarzyna, Wyposażenie Dolnego Śląska w infrastrukturę techniczną
i społeczną istotną z punktu widzenia budowania gospodarki opartej na wiedzy,
[w:] Endo- i egzogeniczne determinanty obszarów wzrostu i stagnacji w województwie dolnośląskim w kontekście Dolnośląskiej Strategii Innowacji, red. H. Dobrowolska-Kaniewska, E. Korejwo, Dolnośląska Agencja Współpracy Gospodarczej,
Wrocław 2009, s. 86–118.
Kobielska Katarzyna, Pomoc techniczna w zakresie wdrażania funduszy strukturalnych jako mechanizm wspierający administrację samorządową, [w:] Wizje dobrego
państwa. Polska jako „dobre państwo”. Koncepcje i kontrowersje, red. A. Lisowska,
A.W. Jabłoński, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 248–264.
Kolczyński Mariusz, Strategiczne zarządzanie rozwojem organizacji pozarządowych,
[w:] Zarządzanie organizacją pozarządową w Unii Europejskiej. Wybrane aspekty,
red. M. Barański, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2009, s. 86–105.
Kozera Andrzej, Polityka edukacyjna Unii Europejskiej na przykładzie powiatu
pińczowskiego, [w:] Współczesne problemy polityki społecznej i gospodarczej, t. 1,
red. A. Kozera, Wyższa Szkoła Umiejętności Zawodowych w Pińczowie, Stowarzyszenie Rozwoju Kulturalno-Gospodarczego Powiatu Pińczowskiego, Pińczów
2009, s. 70–97.
Kozera Andrzej, Samorząd rolniczej spółdzielczości produkcyjnej w Polsce Ludowej
(1945–1990), [w:] Współczesne problemy polityki społecznej i gospodarczej, t. 2,
red. A. Kozera, Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji
Społecznej w Chełmie, Stowarzyszenie Rozwoju Kulturalno-Gospodarczego
Powiatu Pińczowskiego, Chełm–Pińczów 2009, s. 135–143.
Kozera Andrzej, Samorząd terytorialny w systemie bezpieczeństwa narodowego, [w:]
Gospodarka, finanse, społeczeństwo, t. 1, red. Ł. Kozera, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej w Chełmie,
Stowarzyszenie Rozwoju Kulturalno-Gospodarczego Powiatu Pińczowskiego,
Chełm–Pinczów 2009, s. 41–48.
Kowalik Janina, Oświata w samorządzie gminnym – zmiany systemowe i ich skuteczność, [w:] Współczesne problemy prawa oświatowego, red. M. Pyter, Wydawnictwo Elpil, Lublin 2009, s. 7–34.
Kowalik Janina, Między rywalizacją a współpracą – gmina i powiat po reformie
1998 r., [w:] Dziesięć lat reformy ustrojowej administracji publicznej w Polsce, red.
J. Parchomiuk, B. Ulijasz, E. Kruk, Wolters Kluwer Business, Warszawa 2009,
s. 123–139.
289
Krysieniel Krzysztof, Wojnicki Jacek, Samorząd terytorialny w Republice Słowenii,
Kubiak Michał, Polityka ochrony zdrowia, [w:] Wprowadzenie do polityki społecznej,
red. R. Gabryszak, D. Magierek, Wydawnictwo Difin, Koszalin 2009, s. 87–115.
Kubiak Michał, Polityka społeczna wobec ludzi starszych i niepełnosprawnych, [w:]
Wprowadzenie do polityki społecznej, red. R. Gabryszak, D. Magierek, Wydawnictwo Difin, Koszalin 2009, s. 133–162.
Kubiak Michał, Problem bezdomności z perspektywy polityki społecznej na przykładzie województwa pomorskiego, [w:] Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia.
Zagrożenia i wyzwania, t. 3, red. M. Plopa, Wydawnictwo Elbląskiej Uczelni
Humanistyczno-Ekonomicznej, Elbląg 2009, s. 403–416.
Kubin Tomasz, Od złotego do euro? Polski pieniądz w procesie transformacji, [w:]
Transformacja systemowa w Polsce 1989–2009. Próba bilansu, red. R. Glajcar,
W. Wojtasik, Wydawnictwo Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa
Lustig Joanna, Masłowski Piotr, Sobańska Maria, Organizacje pozarządowe w Polsce,
[w:] Zarządzanie organizacją pozarządową w Unii Europejskiej. Wybrane aspekty,
red. M. Barański, Wydawnictwo naukowe Śląsk, Katowice 2009, s. 39–62.
Lustig Joanna, Stanek Katarzyna, Uwarunkowania prawne funkcjonowania organizacji pozarządowych w Polsce, [w:] Zarządzanie organizacją pozarządową w Unii
Europejskiej. Wybrane aspekty, red. M. Barański, Wydawnictwo naukowe Śląsk,
Katowice 2009, s. 63–85.
Makowski Łukasz, Samorząd terytorialny w Republice Łotwy, [w:] Samorząd terytorialny w Europie Środkowej i Wschodniej, red. M. Barański, Wydawnictwo
Adam Marszałek, Toruń–Katowice 2009, s. 123–141.
Makuch Marta, Flexicurity – w kierunku idei „elastycznego bezpieczeństwa” na
rynku pracy w UE, [w:] Kapitał ludzki i społeczny. Wybrane problemy teorii
i praktyki, red. D. Moroń, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław
2009, s. 131–146.
Makuch Marta, Podstawowe wskaźniki flexicurity w krajach UE. Analiza komparatywna, [w:] Spójność społeczna i ekonomiczna Unii Europejskiej, red. G. Wrzeszcz-Kamińska, Wyższa Szkoła Handlowa, Wrocław 2009, s. 302–311.
Makuch Marta, Polityka rozwoju usług turystycznych Polski na tle polityki turystycznej UE. Strategie i prognozy, [w:] Rola turystyki w gospodarce regionu, t. 2: Usługi
turystyczne jako podstawa gospodarki turystycznej, red. J. Marak, J. Wyrzykowski,
Wyższa Szkoła Handlowa, Wrocław 2009, s. 293–302.
290
Makuch-Paszkiewicz Marta, Zarządzanie publicznymi środkami finansowymi
w „dobrym państwie” na przykładzie Polski, [w:] Wizje dobrego państwa. Polska
jako „dobre państwo”. Koncepcje i kontrowersje, red. A. Lisowska, A.W. Jabłoński,
Mikułowski Pomorski Jerzy, Własność we współczesnym kapitalizmie. Doświadczenia europejskie, [w:] Własność to odpowiedzialność – wiedza, praktyka, doświadczenie, Europejski Instytut Nieruchomości, Warszawa–Kraków 2009, s. 49–62.
Mitręga Marian, Polska transformacja ustrojowa i jej związek z reformą systemu
edukacji dorosłych dla rynku pracy, [w:] Transformacja systemowa w Polsce
1989–2009. Próba bilansu, red. R. Glajcar, W. Wojtasik, Wydawnictwo Instytutu
Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009,
s. 391–409.
Mitręga Marian, Pomoc społeczna jako przykład przemian w polskiej transformacji
ustrojowej, [w:] Polityczne i prawne aspekty przemian po 1989 r., red. J. Liszka,
J. Okrzesik, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowości i Finansów, Bielsko-Biała
2009, s. 110–132.
Mitręga Marian, Starość w perspektywie demografii społecznej – przykład województwa śląskiego, [w:] Trzeci wiek, czas spełnienia czy czas rozczarowań?, red.
T. Masztalski, G. Wacławik, Wydawnictwo Komitetu Rozwoju Zagłębia, Dąbrowa
Górnicza 2009, s. 165–172.
Modzelewski Wojciech Tomasz, Priorytety współpracy zagranicznej polskich województw nadmorskich – analiza porównawcza, [w:] Regiony: Polska – Europa –
świat, red. A. Stępień-Kuczyńska, K. Dośpiał-Borysiak, Wydawnictwo Mado,
Toruń 2009, s. 265–280.
Modzelewski Wojciech Tomasz, Współpraca zagraniczna województwa warmińsko-mazurskiego – założenia a realizacja, [w:] Warmia i Mazury w 90-lecie odzyskania przez Polskę niepodległości, red. B. Gaziński, Instytut Nauk Politycznych
UWM, Olsztyn 2009, s. 107–116.
Myśliwiec Małgorzata, Decentralizacja niesymetryczna. Przykład hiszpańskiego
państwa regionalnego u progu XXI wieku, [w:] Współczesne państwo. Wybrane
problemy, red. S. Wróbel. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań–
–Chorzów 2009, s. 227–238.
Ochwat Maria, Organizacje pozarządowe i ich miejsce w państwie, [w:] Współczesne
państwo. Wybrane problemy, red. S. Wróbel. Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Bankowej w Poznaniu, Poznań–Chorzów 2009, s. 409–425.
Okrzesik Janusz, Samorząd terytorialny jako czynnik modernizacji systemu politycznego, [w:] Transformacja systemowa w Polsce 1989–2009. Próba bilansu, red.
291
R. Glajcar, W. Wojtasik, Wydawnictwo Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2009, s. 264–279.
Pacześniak Anna, Relacje między państwem a organizacjami pozarządowymi po
wejściu Polski do UE – współpraca, pozory partnerstwa czy pasożytnictwo, [w:]
Wizje dobrego państwa. Polska jako „dobre państwo”. Koncepcje i kontrowersje,
red. A. Lisowska, A.W. Jabłoński, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009,
s. 136–151.
Piasecki Andrzej K., Siła i słabość społecznego zaplecza samorządowych organów,
[w:] Samorząd terytorialny. Ale jaki?, red. A. Lutrzykowski, Wydawnictwo Adam
Pietrasiak Małgorzata, Bezpośrednie inwestycje kapitałowe w nowych państwach
ASEAN: Kambodży, Laosie, Wietnamie (CLV), [w:] Integracja Azji Wschodniej.
Mit czy rzeczywistość, red. B. Skulska, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław 2009, s. 295–306.
Pietrzko Bożena, Relacje centrum-regiony w Rosji, [w:] Współczesne państwo.
Wybrane problemy, red. S. Wróbel, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej,
Poznań–Chorzów 2009, s. 255–276.
Pioskowik Elżbieta, Samorząd terytorialny w Republice Bułgarii, [w:] Samorząd
terytorialny w Europie Środkowej i Wschodniej, red. M. Barański, Wydawnictwo
Radek Robert, Program Operacyjny Współpracy Transgranicznej na pograniczu
polsko-czeskim w latach 2007–2013 jako element modernizacji politycznej, [w:]
Modernizacja polityczna w teorii i praktyce. Doświadczenia państw postsocjalistycznych i Trzeciego Świata, red. M. Barański, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”,
Katowice 2009, s. 429–453.
Radek Robert, Współpraca transgraniczna jako czynnik rozwoju i demokratyzacji
społeczności lokalnych i regionalnych, [w:] Dylematy demokracji i gospodarki
współczesnej Europy, red. I. Andruszkiewicz, J. Babiak, Wydawnictwo Naukowe
WNPiD UAM, Poznań 2009, s. 171–189.
Rajczyk Robert, Rola Internetu w budowaniu społeczności lokalnych, [w:] Budowanie społeczności lokalnej. Jak rozwijać trwałe relacje pomiędzy samorządem a jego
społecznym otoczeniem? red. A. Adamus-Matuszyńska, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej, Katowice 2009, s. 103–110.
Rajczyk Robert, Samorząd terytorialny w Republice Rumunii, [w:] Samorząd
terytorialny w Europie Środkowej i Wschodniej, red. M. Barański, Wydawnictwo
Rosłon-Żmuda Joanna, Funkcjonowanie organizacji pozarządowych w systemie
292
pomocy społecznej w województwie pomorskim, [w:] Regiony: Polska – Europa
– świat, red. A. Stępień-Kuczyńska, K. Dośpiał-Borysiak, Wydawnictwo Mado,
Toruń 2009, s. 100–105.
Rosłon-Żmuda Joanna, Organizacje non-profit wobec zjawiska wykluczenia społecznego i tworzenia się społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, [w:] Jednostka,
Księga jubileuszowa dedykowana Prof. Markowi J. Malinowskiemu, red. P. Czachorowski, R. Ożarowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk
2009, s. 125–130.
Sienkiewicz Mariusz, Finansowanie rozwoju obszarów wiejskich z funduszy Unii
Europejskiej, [w:] Polska w Unii Europejskiej – Problemy i doświadczenia procesu
integracji, red. T. Pałaszewska-Reindl, T. Szot-Gabryś, Wydawnictwo Naukowe
Wyższej Szkoły Umiejętności, Kielce 2009, s. 29–41.
Sienkiewicz Mariusz, Polityka ochrony środowiska w Polsce na tle polityki wspólnotowej i jej wsparcia w funduszy Unii Europejskiej, [w:] Polska w Unii Europejskiej
– problemy i doświadczenia procesu integracji, red. T. Pałaszewska-Reindl,
T. Szot-Gabryś, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Umiejętności, Kielce
2009, s. 43–59.
Sienkiewicz Mariusz, Znaczenie Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej dla
rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce, [w:] Polska w Unii Europejskiej
– Problemy i doświadczenia procesu integracji, red. T. Pałaszewska-Reindl,
T. Szot-Gabryś, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Umiejętności, Kielce
2009, s. 179–193.
Słobodzian Beata, Nowe koncepcje kształtowania instytucji samorządu terytorialnego
w Polsce, [w:] Samorząd terytorialny. Ale jaki?, red. A. Lutrzykowski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 178–189.
Śleziak Czesław, Polityka ekologiczna w okresie transformacji. Cele i priorytety, [w:]
Transformacja systemowa w Polsce 1989–2009. Próba bilansu, red. R. Glajcar,
W. Wojtasik, Wydawnictwo Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa
Trafiałek Elżbieta, Kapitał ludzki a polska polityka oświatowa, [w:] Wyzwania
współczesnej edukacji dorosłych. Aktywność społeczna, kulturowa i oświatowa,
red. A. Fabiś, S. Kędziora, Wydawnictwo Górnośląskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Mysłowice 2009, s. 29–40.
Trafiałek Elżbieta, Polityka rynku pracy i bezrobocie, a perspektywy rozwoju regionu
świętokrzyskiego, [w:] Współczesne problemy polityki społecznej i gospodarczej,
t. 1, red. A. Kozera, Wyższa Szkoła Umiejętności Zawodowych w Pińczowie,
293
Stowarzyszenie Rozwoju Kulturalno-Gospodarczego Powiatu Pińczowskiego,
Pińczów 2009, s. 7–21.
Trafiałek Elżbieta, Polityka społeczna wobec osób starszych, [w:] Współczesne problemy polityki społecznej i gospodarczej, t. 2, red. A. Kozera, Wyższa Szkoła
Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej w Chełmie, Wyższa
Szkoła Umiejętności Zawodowych w Pińczowie, Stowarzyszenie Rozwoju
Kulturalno-Gospodarczego Powiatu Pińczowskiego, Chełm–Pińczów 2009,
s. 32–60.
Trawkowska Dobroniega, Modele pracy socjalnej i ich skuteczność w rozwiązywaniu
problemów społecznych w Polsce, [w:] Współczesne państwo. Wybrane problemy,
red. S. Wróbel, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań–Chorzów 2009,
s. 115–134.
Turnowiecki Witold, Modele polityki społecznej, [w:] Wprowadzenie do polityki
społecznej, red. R. Gabryszak, D. Magierka, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009,
s. 72–87.
Turnowiecki Witold, Polityka rodzinna, [w:] Wprowadzenie do polityki społecznej, red.
R. Gabryszak, D. Magierka, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009, s. 165–180.
Wiktorska-Święcka Aldona, Zaangażowanie wolontarystyczne a perspektywy rozwoju lokalnego na przykładzie Wrocławia, [w:] Closer to citizens. Wyzwania dla
polskiej demokracji w Unii Europejskiej, red. W. Bokajło, A. Wikorska-Święcka,
Wiszczun Ewelina, Zintegrowane podejście w polityce spójności szansą na efektywniejszą realizację polskiej polityki społecznej na poziomie regionalnym i lokalnym,
[w:] Współczesne wyzwania dla lokalnej polityki społecznej, red. M. Gagatka,
K. Gląbicka, Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom 2009, s. 123–
–140.
Zarzeczny Józef, Poziom innowacyjności polskiej gospodarki a stan kapitału ludzkiego i społecznego, [w:] Kapitał ludzki i społeczny. Wybrane problemy teorii
i praktyki, red. D. Moroń, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław
2009, s. 106–119.
Zarzeczny Józef, Problematyka rewitalizacji społecznej obszarów zaniedbanych
i problemowych w Polsce, [w:] Polityka społeczna w procesie integracji europejskiej.
Przegląd problemów, red. A. Rączaszka, W. Koczur, Wydawnictwo Naukowe
Akademii Ekonomicznej, Katowice 2009, s. 483–491.
294
Chodubski Andrzej, Jednostka a kształtowanie życia społeczno-politycznego społeczności lokalnej, „Zeszyty Gdyńskie. Tożsamość kulturowo-cywilizacyjna
Gdyni” 2009, nr 4, s. 13–26.
Cyran-Mądzik Anna, Wolontariat w Wielkiej Brytanii, „Prace Wszechnicy Świętokrzyskiej, Wolontariat jako działanie prospołeczne w obszarze pomocy społecznej i pracy socjalnej” 2009, nr 132, s. 31–39.
Fudali Irena, Prospołeczne działania organizacji pozarządowych, „Prace Wszechnicy
Świętokrzyskiej, Wolontariat jako działanie prospołeczne w obszarze pomocy
społecznej i pracy socjalnej” 2009, nr 132, s. 69–85.
Gwiazda Adam, Polityka energetyczna w erze malejącej podaży ropy naftowej,
„Wspólnoty Europejskie” 2009, nr 4, s. 56–64 + tabele.
Janusz Grzegorz, Definiowanie mniejszości w dokumentach międzynarodowych
i aktach prawa wewnętrznego, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”,
Sectio K: Politologia, t. 15, z. 2, s. 95–124.
Jarosiński Bartosz, Problemy młodzieży na świętokrzyskim rynku pracy, „Polityka
Społeczna i Praca Socjalna” 2009, nr 1, s. 135–144.
Jarosiński Janusz, Rola małej przedsiębiorczości w łagodzeniu problemów socjalnych
regionu świętokrzyskiego, „Polityka Społeczna i Praca Socjalna” 2009, nr 1,
s. 293–298.
Jarosiński Janusz, Wolontariat środowiskowy, „Prace Wszechnicy Świętokrzyskiej,
Wolontariat jako działanie prospołeczne w obszarze pomocy społecznej i pracy
socjalnej” 2009, nr 132, s. 145–156.
Pacześniak Anna, Les relations entre l’administration publique et les ONG après
l’adhésion de la Pologne à l’Union européenne, „Revue d’Etudes Comparatives
Est-Ouest” 2009, nr 40, s. 113–125.
Pastuszka Sławomir, Uwarunkowania rozwoju regionalnego. Przegląd koncepcji
teoretycznych, „Wrocławskie Studia Politologiczne” 2009, nr 10, s. 132–154.
Rajca Lucyna, Koncepcja New Public Management a reformy samorządu terytorialnego wybranych państw Europy Zachodniej, „Studia Regionalne i Lokalne”
2009, nr 2, s. 72–87.
Rycerska Izabela, Budowanie tożsamości lokalnej jako zadanie marketingu terytorialnego na przykładzie działań samorządowych w krajach europejskich, „Prace
z Zakresu Nauk Społecznych” (WSE Kielce) 2009, nr 5, s. 131–145.
Sienkiewicz Mariusz, Prawne gwarancje samodzielności finansowej samorządu
powiatowego w Polsce, „Badania Naukowe” (Kielce) 2009, nr 2, s. 107–122.
295
Sroka Jacek, Poland: Flexicurity and industrial relations, European Industrial
Relations Observatory, www.eurofound.europa.eu/eiro/studies/tn0803038s/
pl0803039q.htm.
Trafiałek Elżbieta, Europejskie fundusze pomocowe w rozwiązywaniu polskich
kwestii społecznych, „Praca Socjalna” 2009, nr 2, s. 22–33.
Trafiałek Elżbieta, Wyzwania starzejącego się społeczeństwa opartego na wiedzy,
„Acta Universitatis Lodzensis. Folia Oeconomica” 2009, nr 231, s. 305–323.
Trafiałek Elżbieta, Kozieł Dorota, Kaczmarczyk Małgorzata, Stymulatory i bariery
rozwoju świętokrzyskiego rynku pracy, „Zarządzanie Innowacyjne w Gospodarce
i Biznesie” 2009, nr 1, s. 73–84.
10. STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE
Monografie
Astramowicz-Leyk Teresa, Międzynarodowe systemy ochrony praw i wolności
człowieka, Olsztyńska Szkoła Wyższa, Olsztyn 2009, ss. 425.
Chełminiak Marcin, Obwód Kaliningradzki FR w Europie. Rosyjska enklawa
w nowym międzynarodowym ładzie politycznym, Wydawnictwo Duet, Toruń
2009, ss. 308.
Gołoś Michał, Kapuśniak Tomasz, Krzysztof Fedorowicz, Białoruś, Mołdawia
i Ukraina wobec wyzwań współczesnego świata, Wyższa Szkoła Stosunków
Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej, Chełm 2009, ss. [b.d.].
Kapuśniak Tomasz, Mierzejewski Dominik, Zajączkowski Jakub, Strategiczny
trójkąt Rosja–Chiny– Indie: szanse i wyzwania w XXI wieku, Instytut Europy
Środkowo-Wschodniej, Lublin–Łódź–Warszawa 2009, ss. 56.
Kozera Andrzej, Ryszard Białacki, Polityka gospodarcza i ekonomiczna Ukrainy,
Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej
w Chełmie, Stowarzyszenie Rozwoju Kulturalno-Gospodarczego Powiatu Pińczowskiego, Pińczów 2009, ss. 177.
Krzywicka Katarzyna, Ameryka Łacińska u progu XXI wieku. Studia i szkice,
Krzywicka Katarzyna, El continente en cambio. Ensayos para un debate sobre
America Latina, wydawnictwo [b.d.], Lublin 2009, ss. 149.
Misiągiewicz Justyna, Polityka zagraniczna Turcji po zimnej wojnie, Wydawnictwo
Adam Marszałek,Toruń 2009, ss. 298.
296
Słowikowski Michał, Polityka federacyjna Borysa Jelcyna i Władimira Putina,
Wydawnictwo Naukowe Grado, Toruń 2009, ss. 394.
Szpak Agnieszka, Wymuszone zaginięcia. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo
Naukowe UMK, Toruń 2009, ss. 220.
Zapała Bartłomiej, Batóg Włodzimierz, The Role of the Semi-peripheral States in
Foreign Policy of the United States. The Case of Poland and the anti-missile defense
system, wydawnictwo [b.d.], Kielce 2009, ss. 24.
Prace zbiorowe
Afryka na progu XXI wieku. Polityka, kwestie społeczne i gospodarcze, t. 2, red.
Arkadiusz Żukowski, Dominik Kopiński, Aspra-JR, Warszawa 2009, ss. 320.
Białoruś w stosunkach międzynarodowych, red. Ireneusz Topolski, Wydawnictwo
UMCS, Lublin 2009, ss. 333.
Białoruś, Mołdawia i Ukraina wobec wyzwań współczesnego świata, red. Michał
Gołoś, Tomasz Kapuśniak, Krzysztof Fedorowicz, Wyższa Szkoła Stosunków
Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej w Chełmie, Instytut Europy
Środkowo-Wschodniej, Lublin–Chełm 2009, ss. 232.
Chiny i Japonia, Dylematy mocarstw Azji Wschodniej, red. Małgorzata Pietrasiak,
Dominik Mierzejewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009,
ss. 238.
Chiny mocarstwem XXI wieku? Rozważania na temat polityki i gospodarki Państwa
Środka, red. Joanna Marszałek-Kawa, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2009, ss. 391.
Jednostka – społeczeństwo – państwo wobec megatrendów współczesnego świata, red.
Grzegorz Piwnicki, Sylwia Mrozowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk 2009, ss. 494.
Meandry japońskiej polityki, red. Joanna Marszałek-Kawa, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2009, ss. 198.
Militarne i gospodarcze determinanty państwowości azjatyckiej, red. Joanna Marszałek-Kawa, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, ss. [b.d.]
Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy działania –
zasięg, red. Teresa Łoś-Nowak, Wyd. Naukowe UWr., Wrocław 2009, ss. 446.
Państwo i społeczeństwo. Kierunki rozwoju państw Azji Wschodniej, Południowej
i Południowo-Wschodniej, red. Joanna Marszałek-Kawa, Wydawnictwo Adam
297
Państwo – regiony – świat w kształtującej się rzeczywistości globalnej, red. Katarzyna
Kamińska, Sylwia Mrozowska, Grzegorz Piwnicki, Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk 2009, ss. 522.
Polska wobec sąsiadów. Współczesne stosunki polityczne, red. Wojciech Tomasz
Modzelewski, Instytut Nauk Politycznych UWM, Olsztyn 2009, ss. 207.
Regiony: Polska – Europa – świat, red. Alicja Stępień-Kuczyńska, Katarzyna
Dośpiał-Borysiak, Wydawnictwo Mado, Toruń 2009, ss. 415.
Regiony w stosunkach międzynarodowych, red. Ireneusz Topolski, Hanna Dumała,
Andrzej Dumała, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, ss. 275.
Rosja i USA. Współpraca i konfrontacja na progu XXI w., red. Małgorzata Pietrasiak,
Małgorzata Rączkiewicz, Wydawnictwo Naukowe Bero, Łódź 2009, ss. 299.
Rosja, USA i wybrane problemy współczesnego świata, red. Małgorzata Rączkiewicz,
Wydawnictwo Naukowe Bero, Łódź 2009, ss. 293.
Stosunki polsko-koreańskie, red. Joanna Marszałek-Kawa, Wydawnictwo Adam
Ugrupowania polityczne i ruchy społeczne w Afryce, red. Arkadiusz Żukowski, seria:
Forum Politologiczne, t. 9, Instytut Nauk Politycznych UWM, Olsztyn 2009,
ss. 289.
Współczesne konflikty międzynarodowe i etniczne, red. Degefe Gemechu, Olsztyńska Szkoła Wyższa, Olsztyn 2009, ss. 332.
Ze studiów nad brytyjską polityką zagraniczną XX wieku, red. Waldemar Michowicz, Robert Łoś, Przemysław Żurawski vel Grajewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009, ss. 229.
Bania Radosław, Subrergion Zatoki Perskiej w stosunkach międzynarodowych –
relacje Unia Europejska – Rada Współpracy Zatoki, [w:] Regiony: Polska – Europa
– świat, red. A. Stępień-Kuczyńska, K. Dośpiał-Borysiak, Wydawnictwo Mado,
Toruń 2009, s. 365–386.
Bichta Tomasz, Współczesna Afryka w polityce państw Wschodu i Zachodu, [w:]
Wybrane problemy globalnej regionalnej polityki międzynarodowej, red. E. Kużlewska, K. Stefanowicz, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 269–279.
Bojarczyk Bartosz, Stosunki białorusko-irańskie, [w:] Białoruś w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 255–
–262.
298
Bojarczyk Bartosz, Stosunki ze Stanami Zjednoczonymi jako determinant polityki
zagranicznej Islamskiej Republiki Iranu, [w:] Iran – 30 lat po rewolucji. Seminarium Biura Bezpieczeństwa Narodowego 11 marca 2009 r., red. A. Dzisiów-Szuszczykiewicz, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2009,
s. 56–66.
Bolechów Bartosz, Terroryzm – źródła i korzenie, [w:] Ewolucja terroryzmu na
przełomie XX i XXI wieku, red. M.J. Malinowski, R. Ożarowski, W. Grabowski,
Bolechów Bartosz, Struktury terrorystyczne jako aktorzy transnarodowi, [w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy – zasięg, red.
T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław
2009, s. 444–453.
Browarek Tomasz, Struktura narodowościowa i społeczna Białorusi, [w:] Białoruś
w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, Wydawnictwo UMCS, Lublin
2009, s. 79–95.
Burdelski Marceli, Sześć dekad stosunków Polski z Koreańską Republiką Ludowo-Demokratyczną, [w:] Jednostka, społeczeństwo, instytucje. Wybrane problemy
badawcze z zakresu nauki o polityce. Księga jubileuszowa dedykowana Prof.
Chazbijewicz Selim, Działalność stowarzyszenia Braci Muzułmańskich w krajach
Afryki Północnej na przykładzie Egiptu i Algierii, [w:] Ugrupowania polityczne
i ruchy społeczne w Afryce, red. A. Żukowski, Instytut Nauk Politycznych UWM,
Olsztyn 2009, s. 263–273.
Chazbijewicz Selim, Islam in Russia. Problem of Methodology, „Rocznik Orientalistyczny” 2009, nr 62, z. 1, s. 13–19.
Chazbijewicz Selim, Narodowości Rosji i ich tendencje separatystyczne na przykładzie Tatarów Nadwołżańskich, [w:] Polityczne wymiary etniczności, red. M. Mieczkowska, D. Scholze, Wydawnictwo Dante, Kraków 2009, s. 109–115.
Chełminiak Marcin, Organizacja Narodów Zjednoczonych, [w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy działania – zasięg, red. T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009, s. 250–271.
Chełminiak Marcin, Rola mocarstw w stabilizacji ładu międzynarodowego na
przełomie XX i XXI w., [w:] Współczesne konflikty międzynarodowe i etniczne,
red. D. Gemechu, Wydawnictwo OSW, Olsztyn 2009, s. 314–327.
Chodubski Andrzej, Asymetryczne zagrożenia cywilizacyjne a istota bezpieczeństwa
państwa polskiego, [w:] Zagrożenia asymetryczne współczesnego świata, red.
299
S. Wojciechowski i R. Fiedler, Wydawnictwo Naukowe INPiD UAM, Poznań
2009, s. 35–48.
Chodubski Andrzej, Regionalizm jako wartość kształtującego się ładu globalnego,
[w:] Regiony Europy. Uwarunkowania, wyzwania i perspektywy rozwoju, red.
A. Stępień-Kuczyńskia K. Dośpiał-Borysiak, R. Łoś, Wydawnictwo Adam
Czachorowski Piotr, Wojna z terroryzmem a przestrzeganie praw człowieka, [w:]
Czachorowski Piotr, Wolność zrzeszania się w systemie Narodów Zjednoczonych,
[w:] Jednostka, społeczeństwo, instytucje. Wybrane problemy badawcze z zakresu
nauki o polityce. Księga jubileuszowa dedykowana Prof. Markowi J. Malinowskiemu, red. P. Czachorowski i R. Ożarowski, Wydawnictwo Uniwersytetu
Czarny Ryszard M., Daleka Północ – High North źródłem konfliktów czy szansą XXI
wieku?, [w:] Zachód w globalnej i regionalnej polityce międzynarodowej, red.
E. Kużelewska, A.R. Bartnicki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009,
s. 21–34.
Czarny Ryszard M., Społeczny wymiar globalizacji, [w:] Człowiek ponowoczesny
wobec wyzwań globalizacji – Studium intedryscyplinarne, red. J. Filipek et al.,
Wyższa Szkoła Administracji, Bielsko-Biała 2008, s. 145–152.
Czulda Robert, Miejsce Europy w polityce wojskowej Stanów Zjednoczonych, [w:]
Rosja, Unia Europejska, Stany Zjednoczone – współpraca czy konfrontacja?, red.
M. Pietrasiak, M. Rączkiewicz, Wyższa Szkoła Handlowa, Piotrków Trybunalski
2009, s. [b.d.].
Ćwięk Henryk, O roli działań specjalnych w systemie bezpieczeństwa międzynarodowego XXI w., [w:] Współczesne dylematy bezpieczeństwa – teoria i praktyka,
red. J. Pięta, B. Purski, wydawnictwo [b.d.], Warszawa 2009, s. 317–323.
De Lazari Andrzej, Jaka będzie Rosja?, [w:] Seminaria Lucieńskie 2006–2007:
Referaty wprowadzające do dyskusji, Kancelaria Prezydenta RP, Warszawa 2008,
s. 109–112.
Domagała Artur, Bank Światowy, [w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy – zasięg, red. T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo Naukowe
Domagała Artur, Humanitarian enforcer czy dobre państwo? Wymuszanie przestrzegania praw człowieka jako nowa rola państw w stosunkach międzynarodowych,
300
[w:] Wizje dobrego państwa. Państwo w procesie przemian. Teoria i praktyka, red.
A.W. Jabłoński, A. Lisowska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009,
s. 75–92.
Domagała Artur, Interwencja humanitarna: remedium na niedostatki implementacyjne międzynarodowego reżimu praw człowieka, [w:] Wokół współczesnych
problemów praw człowieka, red. W. Wacławczyk, Wydawnictwo Erida, Warszawa
2009, s. 79–100.
Domagała Artur, Konflikty etniczne a interwencja humanitarna: w poszukiwaniu
determinant skutecznego działania społeczności międzynarodowej, [w:] Współczesne konflikty międzynarodowe i etniczne, red. D. Gemechu, Olsztyńska Szkoła
Wyższa, Olsztyn 2009, s. 296–313.
Domagała Artur, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, [w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy – zasięg, red. T. Łoś-Nowak,
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009, s. 100–
–109.
Domagała Artur, Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej, [w:]
Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy – zasięg, red.
T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław
2009, s. 246–253.
Domagała Artur, Współpraca Ekonomiczna Azji i Pacyfiku, [w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy – zasięg, red. T. Łoś-Nowak,
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009, s. 350–
354.
Domagała Artur, Florczak Agnieszka, Międzynarodowe trybunały karne i praw
człowieka, [w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy – zasięg, red. T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009, s. 66–82.
Dumała Andrzej, Regiony międzynarodowe – synteza porównawcza, [w:] Regiony
w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, H. Dumała, A. Dumała,
Dumała Hanna, Region Afryki, [w:] Regiony w stosunkach międzynarodowych, red.
I. Topolski, H. Dumała, A. Dumała, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009,
s. 237–262.
Dumała Hanna, Regiony międzynarodowe w teorii i w praktyce, [w:] Regiony
Gemechu Degefe, Interwencja wojsk etiopskich w Somalii, [w:] Afryka na progu XXI
301
wieku. Polityka, kwestie społeczne i gospodarcze, t. 2, red. A. Żukowski, D. Kopiński, Aspra-JR, Warszawa 2009, s. 101–108.
Grabowski Wojciech, Hamas-Fatah. Nowa rzeczywistość powyborcza, [w:] Palestyna. Polityka – Społeczeństwo – kultura, red. I. Kończak, M. Woźniak, Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009, s. 50–62.
Grabowski Wojciech, Hizb ut-Tahrir al-Islami, Between Violence and Terrorism, [w:]
Ewolucja terroryzmu na przełomie XX i XXI wieku, red. W. Grabowski, M.J. Malinowski, R. Ożarowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009,
s. 369–377.
Iwańczuk Krzysztof, Pozycja geopolityczna Białorusi, [w:] Białoruś w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 129–135.
Janusz Grzegorz, Komitet Praw Człowieka ONZ, [w:] Idee, państwo, ludowcy. Księga
Jubileuszowa z okazji 70 rocznicy urodzin Profesora Jana Jachymka, red. E. Maj,
S. Michałowski, A. Wójcik, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 280–298.
Kłaczyński Robert, Koniec marzeń o dywersyfikacji? Polsko-rosyjska umowa w sprawie dostaw gazu ziemnego, [w:] Polityczno-społeczno-gospodarcze problemy
Europy Środkowo-Wschodniej, red. W.J. Dziak, Stowarzyszenie Rozwoju Kulturalno-Gospodarczego Powiatu Pińczowskiego, Warszawa 2009, s. 49–63.
Kłaczyński Robert, Dziak Waldemar J., Rosyjsko-chińska współpraca w sektorze
energetycznym i jej wpływ na UE, [w:] Polityczno-społeczno-gospodarcze problemy
Europy Środkowo-Wschodniej, red. W.J. Dziak, Stowarzyszenie Rozwoju Kulturalno-Gospodarczego Powiatu Pińczowskiego, Warszawa 2009, s. 34–48.
Knopek Jacek, Kompromis jako istota aktywności Unii Europejskiej na arenie międzynarodowej, [w:] Unia Europejska jako współczesny aktor stosunków międzynarodowych, red. J. Knopek, TNOiK, Toruń 2009, s. 131–144.
Kondrakiewicz Dariusz, Region Ameryki Północnej, [w:] Regiony w stosunkach
międzynarodowych, red. I. Topolski, H. Dumała, A. Dumała, Wydawnictwo
UMCS, Lublin 2009, s. 197–208.
Kosińska Aleksandra, Państwa nieuznawane na terytorium byłego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, [w:] Państwa-regiony-świat w kształtującej się
rzeczywistości globalnej, red. K. Kamińska, S Mrozowska, G. Piwnicki, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 137–14 [sic].
Kosińska Aleksandra, Przemiany narodowościowe w Republice Mołdowy w kontekście
procesów historycznych [w:] Jednostka, społeczeństwo, instytucje. Wybrane problemy badawcze z zakresu nauki o polityce. Księga jubileuszowa dedykowana
profesorowi Markowi J. Malinowskiemu, red. P. Czachorowski, R. Ożarowski,
302
Krzywicka Katarzyna, Ameryka Łacińska i Karaiby jako region w stosunkach międzynarodowych, [w:] Regiony w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski,
A. Dumała, H. Dumała, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 209–236.
Krzywicka Katarzyna, Kultura polityczna Ameryki Łacińskiej, [w:] Dzieje kultury
latynoamerykańskiej, red. M.F. Gawrycki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 325–356.
Krzywicka Katarzyna, Las políticas de Cuba hacia América Latina, [w:] Cuba 2009.
Reflexiones en torno a los 50 años de la revolución de Castro, red. A. Dembicz,
Universidad de Varsovia, Warszawa 2009, s. 321–336.
Leska-Ślęzak Joanna, Polityka imigracyjna Holandii, [w:] Polityczne wymiary
etniczności, red. M. Mieczkowska, D. Scholze, Wydawnictwo Dante, Kraków
2009, s. 156–163.
Łoś Robert, Zamach z 11 września 2001 a francusko-niemieckie relacje w zakresie
bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe. Wyzwania i zagrożenia
XXI wieku, red. P. Olszewski, T. Kapuśniak, W. Lizak, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Handlowej, Radom 2009, s. 121–135.
Łoś-Nowak Teresa, Instytucjonalizacja stosunków międzynarodowych, [w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy działania – zasięg,
red. T. Łoś-Nowak Teresa, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2009, s. 1–100.
Łuszczuk Michał, Społeczność międzynarodowa wobec zagrożeń dla bezpieczeństwa
morskiego w rejonie Rogu Afryki, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe: wyzwania i zagrożenia XXI wieku, red. P. Olszewski, T. Kapuśniak, W. Lizak, Wyższa
Szkoła Handlowa, Radom 2009, s. 177–195.
Machnikowski Ryszard, Islamistyczne sieci terrorystyczne w Republice Federalnej
Niemiec w XXI wieku, [w:] Katastrofy naturalne i cywilizacyjne. Zagrożenia
i wyzwania dla bezpieczeństwa, red. M. Żuber, W. Pellowski, J. Szlęk, Wyższa
Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych, Wrocław 2009, s. 129–142.
Maj Czesław, Subregion Azji Centralnej, [w:] Regiony w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, A. Dumała, H. Dumała, Wydawnictwo UMCS, Lublin
2009, s. 127–144.
Maj Czesław, Wybrane problemy socjologii stosunków międzynarodowych, [w:] Idee
– państwo – ludowcy, red. E. Maj, S. Michałowski, A. Wójcik, Wydawnictwo
UMCS, Lublin 2009, s. 82–95.
Marzęda Katarzyna, Polska w międzynarodowej polityce rozwojowej, [w:] Zachód
w globalnej i regionalnej polityce międzynarodowej, red. E. Kużelewska, A. Bartnicki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 282–295.
303
Marzęda Katarzyna, Pozycja ekonomiczna Białorusi, [w:] Białoruś w stosunkach
międzynarodowych, red. I. Topolski, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009,
s. 137–158.
Marzęda Katarzyna, Pozycja geopolityczna Polski po 1989 roku, [w:] Polityka
wschodnia Polski. Uwarunkowania. Koncepcje. Realizacja, red. A. Gil, T. Kapuśniak, Wydawnictwo IEŚW, Lublin–Warszawa 2009, s. 55–66.
Marzęda Katarzyna, Stosunki Białorusi z Organizacją Narodów Zjednoczonych, [w:]
Białoruś w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, Wydawnictwo
UMCS, Lublin 2009, s. 319–332.
Matsili Bethuel, Polityka w Kongo Brazzaville pomiędzy tradycją a modernizmem,
[w:] Polityka i politycy. Diagnozy – oceny – doświadczenia, red J. Miluska, Wydawnictwo UAM, Poznań 2009, s. 73–87.
Mazur Renata, Mechanizmy i struktury integracyjne państw w przestrzeni WNP,
[w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota – mechanizmy działania – zasięg, red. T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,
Wrocław 2009, s. 214–246.
Mazur Renata, Rada Bałtycka, [w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych.
Istota – mechanizmy działania – zasięg, red. T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo
Mierzejewski Dominik, Kosmopolityzm elit Komunistycznej Partii Chin XVI kadencji, [w:] Chiny i Japonia. Dylematy mocarstw regionu Azji Wschodniej, red.
M. Pietrasiak, D. Mierzejewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź
2009, s. 179–194.
Modrzyńska Joanna, Stan i perspektywy wykorzystania X edycji Europejskiego
Funduszu Rozwoju jako instrumentu istotnego dla rozwoju państw Afryki, Karaibów i Pacyfiku, [w:] Unia Europejska jako współczesny aktor stosunków międzynarodowych, red. J. Knopek, TNOiK, Toruń 2009, s. 443–462.
Moraczewska Anna, Region Morza Bałtyckiego, [w:] Regiony w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, H. Dumała, A. Dumała, Wydawnictwo UMCS,
Lublin 2009, s. [b.d.].
Niedźwiecki Artur, Przyszłość Sojuszu Północnoatlantyckiego, [w:] Rosja, Unia
Europejska, Stany Zjednoczone – współpraca czy konfrontacja?, red. M. Pietrasiak, M. Rączkiewicz, Wyższa Szkoła Handlowa, Piotrków Trybunalski 2009,
s. 89–101.
Olchowski Jakub, Cultural Heritage and Wars in the Former Yugoslavia, [w:] Actas
del IX Congreso „Cultura Europea”. Pamplona, 24–27 de octubre de 2007, red.
I. Pastor et al., Pamplona 2009, s. 1015–1025.
304
Olchowski Jakub, Czynnik kulturowy stosunków międzynarodowych a kulturowe
determinanty „Wschodu”, [w:] Wschód w globalnej i regionalnej polityce międzynarodowej, red. A.R. Bartnicki, E. Kużelewska, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2009, s. 11–25.
Olchowski Jakub, Etniczność na obszarze byłego Związku Radzieckiego – nowe „stare
zagrożenie”?, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe. Wyzwania i zagrożenia XXI
wieku, red. P. Olszewski, T. Kapuśniak, W. Lizak, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Handlowej, Radom 2009, s. 213–230.
Olchowski Jakub, Pawłowski Konrad, Europa Południowo-Wschodnia, [w:] Regiony
Olchowski Jakub, Stosunki Białorusi z Radą Europy i OBWE, [w:] Białoruś w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009,
s. 303–318.
Opawska Olga, Zagrożenia bezpieczeństwa oraz wizje ładu międzynarodowego USA
i Europy, a stan relacji transatlantyckich w XXI wieku, [w:] Katastrofy naturalne
i cywilizacyjne. Zagrożenia i wyzwania dla bezpieczeństwa, red. M. Żuber, W. Pellowski, J. Szlęk, Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych, Wrocław 2009,
s. 21–31.
Ożarowski Rafał, Hezbollah a sprawa palestyńska, [w:] Palestyna. Polityka – społeczeństwo – kultura, red. I. Kończak, M. Woźniak, Wydawnictwo Ibidem, Łódź
2009, s. 63–76.
Ożarowski Rafał, Hezbollah po „wojnie lipcowej”. Perspektywy działania organizacji, [w:] Ewolucja terroryzmu na przełomie XX i XXI wieku, red. M.J. Malinowski,
R. Ożarowski, W. Grabowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk
2009, s. 354–368.
Ożarowski Rafał, Sektarianizm w Libanie i jego polityczne konsekwencje, [w:]
Ożarowski Rafał, Visions of Hizballah’s Activity, [w:] Middle East in the Contemporary
World 2008. Proceedings of the 3rd International Conference on Middle East, ed.
M. Bouchal, D. Krizek, Z. Schmargl, wydawnictwo [b.d.], Plzen 2009, s. 22–31.
Pietrasiak Małgorzata, Kamiński Tomasz, Obuslowniennost’ politiki Ewrosojuza po
otnoszenii k Sibiri, [w:] Krasnojarskij Kraj: Proszloje, nastojaszczeje buduszczeje,
t. 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Państwowego w Krasnojarsku, Krasnojarsk
2009, s. 4–11.
305
Pietraś Marek, Dynamika globalnego środowiska międzynarodowego. Analiza
uwarunkowań systemowych, [w:] Demokratyczna Polska w globalizującym się
świecie, red. A.K. Wojtaszczyk, A. Mirska, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 17–45.
Pietraś Marek, Reżimy międzynarodowe jako czynnik stabilizacji środowiska międzynarodowego, [w:] Czynniki stabilizacji i destabilizacji w stosunkach międzynarodowych, red. I. Stawowy-Kawka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków 2009, s. [b.d.].
Pietraś Marek, Transnarodowość zagrożeń asymetrycznych, [w:] Zagrożenia asymetryczne, red. S. Wojciechowski, Wydawnictwo UAM, Poznań 2009, s. 73–94.
Piwnicki Grzegorz, Kulturalne, religijne, cywilizacyjne i polityczne uwarunkowania
fundamentalizmu w świecie arabskim jako źródła terroryzmu muzułmańskiego,
[w:] Ewolucja terroryzmu na przełomie XX i XXI wieku, red. M. Malinowski,
R. Ożarowski, W. Grabowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk
2009, s. 94–114.
Piwnicki Grzegorz, Zagrożenia wynikające z procesów globalizacyjnych w kontekście
megatrendów na przełomie XX i XXI wieku, [w:] Jednostka – społeczeństwo –
państwo wobec megatrendów współczesnego świata, red. G. Piwnicki, S. Mrozowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 98–112.
Piwnicki Grzegorz, Bojko J., Zmiany w strategii morskiej USA w warunkach globalizacji, [w:] Państwo – regiony – świat w kształtującej się rzeczywistości globalnej,
red. K. Kamińska, S. Mrozowska, G. Piwnicki, Wydawnictwo Uniwersytetu
Rączkiewicz Małgorzata, Azja Centralna w polityce George’a Busha, [w:] Rosja, Unia
Europejska, Stany Zjednoczone – współpraca czy konfrontacja?, red. M. Pietraś,
M. Rączkiewicz, Wyższa Szkoła Handlowa, Piotrków Trybunalski 2009, s. 71–85.
Rączkiewicz Małgorzata, Rosja wobec rozszerzenia NATO na progu XXI w., [w:]
Rosja, USA i wybrane problemy współczesnego świata, red. M. Rączkiewicz,
Wydawnictwo Naukowe Bero, Łódź 2009, s. 7–19.
Romejko Adam, Rola arcybiskupa Desmonda Tutu w walce z apartheidem, [w:]
Ugrupowania polityczne i ruchy społeczne w Afryce, red. A. Żukowski, Instytut
Politologii UWM, Olsztyn 2009, s. 125–165.
Słowikowski Michał, Stosunki polsko-rosyjskie na tle relacji rosyjsko-unijnych, [w:]
Polska – Rosja. Stosunki gospodarcze 2000–2020, red. P. Bożyk, Wyższa Szkoła
Ekonomiczno-Informatyczna, Warszawa 2009, s. 81–97.
Słowikowski Michał, Współczesna odsłona polityki Unii Europejskiej wobec Białorusi,
Mołdawii i Ukrainy. Koncepcje, narzędzia, perspektywy, [w:] Białoruś, Mołdawia
306
i Ukraina wobec wyzwań współczesnego świata, red. T. Kapuśniak, K. Federowicz,
M. Gołoś, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2009, s. 203–225.
Słowikowski Michał, Wybory prezydenckie w Rosji w 2008. Zmierzch epoki Putina?,
[w:] Rosja, USA i wybrane problemy współczesnego świata, red. M. Rączkiewicz,
Wydawnictwo Naukowe Bero, Łódź 2009, s. 105–125.
Słowikowski Michał (współautor T. Kapuśniak), Mołdawia – rara avis in terris?
Charakterystyka mołdawskiego reżimu politycznego na tle poradzieckich doświadczeń transformacyjnych, [w:] Prace Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, t. 3,
Lublin–Łódź 2009, s. 3–56.
Sokała Witold, Nowy terroryzm jako asymetryczna odpowiedź na pogłębienie
i rozszerzenie integracji europejskiej, [w:] Ewolucja terroryzmu na przełomie XX
i XXI wieku, red. M. Malinowski, R. Ożarowski, W. Grafowski, Wydawnictwo
Stachurska-Szczesiak Katarzyna, Nowa polityka śródziemnomorska Unii Europejskiej,
[w:] Zachód w globalnej i regionalnej polityce międzynarodowej, red. E. Kużelewska, A. Bartnicki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. [b.d.].
Stępień-Kuczyńska Alicja, Słowikowski Michał, Stosunki polsko-rosyjskie na tle
relacji rosyjsko-unijnych, [w:] Polska – Rosja. Stosunki gospodarcze 2000–2020, red.
P. Bożyk, Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Informatyczna, Warszawa 2009, s. 81–97.
Szpak Agnieszka, Wojna z terroryzmem w świetle prawa międzynarodowego –
wybrane aspekty, [w:] Księga Pamiątkowa ku czci Profesora Jana Białocerkiewicza,
red. T. Jasudowicz, M. Balcerzak, TNOiK, Toruń 2009, s. [b.d.].
Tomala-Wawrowska Justyna, Stany Zjednoczone w polityce zagranicznej Polski
w okresie pozimnowojennym (aspekty polityczne), [w:] Transformacja systemowa
w Polsce 1989–2009. Próba bilansu, red. R. Glajcar, W. Wojtasik, Wydawnictwo
Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego, Katowice
2009, s. 450–476.
Tomala-Wawrowska Justyna, Stany Zjednoczone wobec procesów demokratyzacji
w Europie Środkowo-Wschodniej w okresie przełomu lat 80. i 90. XX wieku. Zarys
problematyki, [w:] Wschód w globalnej i regionalnej polityce międzynarodowej,
red. A.R. Bartnicki, E. Kużelewska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009,
s. 170–184.
Topolski Ireneusz, Pozycja militarna Białorusi, [w:] Białoruś w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 159–175.
Topolski Ireneusz, Pozycja militarna Polski, [w:] Polityka wschodnia Polski. Uwarunkowania. Koncepcje. Realizacja, red. A. Gil, T. Kapuśniak, Wydawnictwo IEŚW,
Lublin–Warszawa 2009, s. 67–84.
307
Topolski Ireneusz, Region Wspólnoty Niepodległych Państw, [w:] Regiony w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, H. Dumała, A. Dumała, Wydawnictwo
UMCS, Lublin 2009, s. 101–125.
Topolski Ireneusz, Stosunki białorusko-rosyjskie, [w:] Białoruś w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 179–200.
Vasyuta Olha, Przyczyny i skutki konfliktu rosyjsko-czeczeńskiego, [w:] Współczesne
konflikty międzynarodowe i etniczne, red. D. Gemechu, Wydawnictwo OSW,
Olsztyn 2009, s. 23–75.
Vasyuta Olha, Stosunki polsko-rosyjskie, [w:] Polska wobec sąsiadów. Współczesne
stosunki polityczne, red. W.T. Modzelewski, Instytut Nauk Politycznych UWM,
Olsztyn 2009, s. 9–50.
Vasyuta Serhyj, Stosunki polsko-ukraińskie, [w:] Polska wobec sąsiadów. Współczesne stosunki polityczne, red. W.T. Modzelewski, Instytut Nauk Politycznych
UWM, Olsztyn 2009, s. 91–126.
Ziętek Agata, Region Azji i Pacyfiku, [w:] Regiony w stosunkach międzynarodowych,
red. I. Topolski, H. Dumała, A. Dumała, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009,
s. 165–197.
Żebrowski Andrzej, Bezpieczeństwo militarne Republiki Białoruś – wybrane problemy, [w:] Stosunki polsko-białoruskie, t. I, Historia i polityka, red. S. Jaczyński,
R. Pęksa, Oficyna Wydawnicza Akademii Podlaskiej, Siedlce 2009, s. 101–114.
Żurawski vel Grajewski Przemysław, Polska między stawką na Waszyngton
a Wspólną polityką zagraniczną i bezpieczeństwa UE. (Próba oceny AD 2008),
[w:] Polityka bezpieczeństwa na Starym Kontynencie, red. T. Jarocki, W. Sokała,
Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2009, s. 21–30.
Żurawski vel Grajewski Przemysław, Wielka Brytania wobec Wspólnej Polityki
Zagranicznej i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej 1992–1999, [w:] Ze studiów nad
brytyjską polityką zagraniczną XX wieku, red. W. Michowicz, R. Łoś, P. Żurawski
vel Grajewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009, s. 166–188.
Burdelski Marceli, The Role and Place of Peoples Republic of China in the global
Security System, ,,Polish Political Science Yearbook” 2009, s. 139–157.
Burdelski Marceli, Układanka ze smokiem, „Polska Zbrojna ” 2009, nr 28,
s. 38–39.
Burdelski Marceli, Zasada karabinu, ,,Polska Zbrojna” 2009, nr 28, s. 40–42.
308
Bywalec Grzegorz, Decentralizacja Indii – przesłanki, istota i bariery, „Samorząd
Terytorialny” 2009, nr 12, s. 57–65.
Chodubski Andrzej, Globalizacja a urzeczywistnianie projektu Unii Europejskiej,
„Echo Pomorza” 2009, nr 2, s. 7–9.
Cutter Agata, System Obrony Przeciwrakietowej w amerykańskiej koncepcji bezpieczeństwa narodowego, „Prace Naukowe Akademii im. J. Długosza w Częstochowie”, seria: Res Politicae, t. 3, red. H. Ćwięk, Częstochowa 2009, s. 237–256.
Domagała Artur, Stany Zjednoczone wobec Międzynarodowego Trybunału Karnego,
www.polska-usa.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=629:arkadiusz-domagaa-usa-wobec-mtk-nowe-otwarcie&catid=51:arena-ekspertow&Itemid=81.
Dumała Andrzej, Polityka Unii Europejskiej w regionie Morza Czarnego, „Rocznik
Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2009, s. 11–26.
Gwiazda Adam, Autorytaryzm pod płaszczykiem demokracji – populistyczne rządy
Hugo Chaveza w Wenezueli (współautor.), „Międzynarodowy Przegląd Polityczny” 2009, nr 24, s. 202–214.
Gwiazda Adam, Trudne reformy popularnego prezydenta Brazylii, „Międzynarodowy
Przegląd Polityczny” 2009, nr 25, s. 156–172.
Gwiazda Adam, Nowe zjawiska w międzynarodowej ekspansji korporacji ponadnarodowych, „Przegląd Organizacji” 2009, nr 7–8, s. 9–12.
Kłaczyński Robert, Sytuacja polityczno-społeczna na rosyjskim Kaukazie Północnym, „Studia Politologiczne” 2009, nr [b.d.], s. 22–34.
Kucharczyk Barbara, O niektórych aspektach walki z terroryzmem, „Prace Naukowe
Akademii im. J. Długosza w Częstochowie”, seria: Res Politicae, t. 3, red.
H. Ćwięk, Częstochowa 2009, s. 225–235.
Marzęda-Młynarska Katarzyna, Multilevel Governance of Food Security: Theoretical
Model or New International Practice, 4th GARNET Annual Conference, Food
Security and Sustainable Development: Challenges for the Governance of
International Relations, Rome 2009, www.idra.it/garnetpapers/C01Katarzyna_
Marzeda-Mlynarska.pdf.
Mierzejewski Dominik, „Not to Oppose but to Rethink”. The New Left Discourse on
the Chinese Reforms, „Journal of Contemporary Eastern Asia” 2009, nr 1,
s. 15–29.
Mierzejewski Dominik, The Public Discourse on the Peaceful-Rise Concept in
Mainland China, „China Policy Papers” 2009, nr 42, s. 1–18.
Niedźwiecki Artur, Pragmatism or prometheism? The attitude of Estonia to the
conflict in Georgia, „Biuletyn Opinie” 2009, nr 22, www.kwasniewskialeksander.
309
pl/attachments/BIULETYN _OPINIE_Estonia_and_the_conflict_in_Georgia.
pdf.
Ożarowski Rafał, Aspiracje polityczne Iranu w aspekcie bezpieczeństwa międzynarodowego, [w:] Iran – 30 lat po rewolucji, „Biblioteka Bezpieczeństwa Międzynarodowego” 2009, nr 12, s. 42–55.
Ruszel Mariusz, Bezpieczeństwo energetyczne priorytetem polskiej polityki zagranicznej wobec Litwy i Ukrainy, „Przegląd Zachodni” 2009, nr 3, s. 138–143.
Ruszel Mariusz, Dostawy LNG wzmocnieniem polskiego bezpieczeństwa energetycznego, „Biuletyn Opinie” 2009, nr 21, www.kwasniewskialeksander.pl/ attachments/BIULETYN_OPINIE _LNG_dla_Polski.pdf.
Ruszel Mariusz, Elektrownia jądrowa w Polsce – szansa czy zagrożenie?, „Biuletyn
Opinie” 2009, nr 6, www.kwasniewskialeksander.pl/ attachments/BIULETYN_
OPINIE_Elektrownia _atomowa_w_Polsce.pdf.
Ruszel Mariusz, Gazociąg Północny – gra interesów ponad polskimi głowami, „Kurier
Dyplomatyczny” 2009, nr 1, s. 4–6.
Ruszel Mariusz, Kierunki rozwoju polityki energetycznej UE, „Biuletyn Opinie” 2009,
nr 25, www.kwasniewskialeksander.pl/attachments/BIULETYN_OPINIE_Kierunki_rozwoju_polityki_energetycznej_UE.pdf.
Smolik Bartosz, Moscher Steven W., Hegemon: Droga Chin do dominacji, „Wrocławskie Studia Politologiczne” 2009, nr 10, s. 267–272.
Soja Małgorzta, Transformacja Sojuszu Północnoatlantyckiego. Reformy wewnętrznych procesów i struktur, „De Doctrina Europaea” (Sosnowiec) 2009, nr 6,
s. 91–105.
Szpak Agnieszka, Amerykańska praktyka renditions jako współczesny przykład
wymuszonych, „Studia Prawnicze” 2009, nr 1–2, s. 178–200.
Szpak Agnieszka, Ewolucja definicji tortur w orzecznictwie Międzynarodowego
Trybunału ds. Zbrodni w Byłej Jugosławii, „Problemy Współczesnego Prawa
Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego” 2009, nr 8, z. 2, Wydanie
Specjalne, s. 147–162.
Szpak Agnieszka, „Ludność cywilna” w kontekście zbrodni przeciwko ludzkości
w orzeczeniu Międzynarodowego Trybunału Karnego ds. Zbrodni w b. Jugosławii
w sprawie Milana Marticia (2008), „Przegląd Prawa Publicznego” 2009, nr 6,
s. 62–68.
Szpak Agnieszka, Prawa zatrzymanych w Guantanamo Bay w świetle źródeł prawa
międzynarodowego praw człowieka, „Człowiek i Prawo” 2009, nr 3, s. 10–14.
Szpak Agnieszka, Zakończenie niewoli jeńców wojennych, „Człowiek i Prawo” 2009,
nr 2, s. 17–20.
310
Świeca Jerzy, Wspólnoty Europejskie/Unia Europejska w bliskowschodnim i śródziemnomorskim procesie stabilizacyjnym, „De Doctrina Europaea” (Sosnowiec)
2009, nr 6, s. 107–131.
Wicha Monika, Perception of Genetically Modified Foods by NGOs in the European
Union Area, ISA 50th Convention, New York 2009, http://www.allacademic.
com/meta/ p311331_index.html.
Zapała Bartłomiej, Batóg Włodzimierz, The Role of the Semi-peripheral States in
Foreign policy of the United States. The Case of Poland and the anti-missile defense
system, International Political Science Association, Montreal 2009, http://
paperroom.ipsa.org/papers/ paper_957.pdf.
Ziętek Agata, Wyznaczniki kulturowe hegemonii Stanów Zjednoczonych Ameryki,
„Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio K: Politologia, t. 15,
Lublin 2009, s. 29–46.
Żebrowski Andrzej, Bezpieczeństwo międzynarodowe po rozpadzie bipolarnego
podziału świata – wybrane problemy, „Reality of Politics. Estimates, Comments,
Forecasts” 2009, nr 1, s. 188–202.
Żurawski vel Grajewski Przemysław, Bezpieczeństwo Polski w kontekście wojny
sierpniowej. Historia i współczesność światowej szachownicy, „Geopolityka.
Biuletyn Naukowo-Analityczny Instytutu Geopolityki” 2009, nr 2, s. 155–167.
11. INTEGRACJA EUROPEJSKA
Monografie
Borkowski Paweł J., Dośpiał-Borysiak Katarzyna, Kapuśniak Tomasz, Wymiar
południowy, północny i wschodni Unii Europejskiej: osiągnięcia, szanse, wyzwania, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin–Łódź–Warszawa 2009,
ss. 88.
Czarny Ryszard M., Dylematy energetyczne państw regionu nordyckiego, Scandinavium, Kielce 2009, ss. 216.
Czarny Ryszard M., Energy Dilemmas of the Nordic Region Countries, Scandinavium, Kielce 2009, ss. 214.
Czarny Ryszard M., Tomala Magdalena, Wymiar Północny Unii Europejskiej. Studium rozwoju, Scandinavium, Kielce 2009, ss. 257.
Tkaczyński Jan Wiktor, Willa Rafał, Świstak Marek, Leksykon Funduszy Unii Europejskiej, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2009, ss. 488.
311
Życki Artur, Sujkowska Zofia, Komisja Europejska wobec wyzwań współczesnego
rynku pracy i miejsca za nim osób defaworyzowanych. Kształcenie dorosłych
w ramach programu Grundtvig 2, Wyższa Szkoła Komunikowania i Mediów
Społecznych, Warszawa 2009, ss. 193.
Prace zbiorowe
Polska pięć lat w Unii Europejskiej, red. Stanisław Konopacki, Wydawnictwo Ibidem,
Łódź 2009, ss. 321.
Regiony Europy. Uwarunkowania, wyzwania i perspektywy rozwoju, red. Alicja
Stępień-Kuczyńska, Katarzyna Dośpiał-Borysiak, Robert Łoś, Wydawnictwo
Adam Marszałek, Toruń 2009, ss. 458.
Stosunki polsko-litewskie. Historia, kultura, polityka, red. Wanda K. Roman, Joanna
Marszałek-Kawa, Europejskie Centrum Edukacyjne, Toruń 2009, ss. 457.
Traktat Lizboński. Co po Irlandii?, red. Monika Brzezińska, Radosław Zenderowski,
Instytut Politologii UKSW, Warszawa 2009, ss. 128.
Unia Europejska jako współczesny aktor stosunków międzynarodowych, red. Jacek
Knopek, TNOiK, Toruń 2009, ss. 498.
Unia Europejska na początku XXI wieku, red. M. Chełminiak, W. Tomaszewski,
Instytut Nauk Politycznych UWM, Olsztyn 2009, ss. 136.
Versöhnung und Entspannungspolitik. Polnisch-deutsche Versöhnungsinitiativen der
1960er-Jahre und die Entspannungspolitik, red. Friedhelm Boll, Wiesław Wysocki,
Klaus Ziemer, Verlag Dietz, Bonn 2009, ss. 426.
Zarządzanie organizacją pozarządową w Unii Europejskiej. Wybrane aspekty, red.
Marek Barański, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2009, ss. 308.
Zjawiska i procesy dezintegracji w postzimnowojennej Europie, red. Andrzej Rudowski, Radosław Zenderowski, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2009, ss. 441.
Balicki Janusz, Kryzys tożsamości Europy a integracja imigrantów z krajów islamskich
w świetle doświadczeń Wielkiej Brytanii, [w:] „Inny” człowiek w „innym” społeczeństwie? Europejskie dyskursy, red. P. Mazurkiewicz, K. Wielecki, Wydawnictwo
Centrum Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008, s. 149–
162.
312
Chełminiak Marcin, Gazociąg północny w stosunkach polsko-niemieckich – wyzwanie dla wspólnej polityki energetycznej Unii Europejskiej, [w:] Unia Europejska na
początku XXI wieku, red. W. Tomaszewski, M. Chełminiak, Instytut Nauk
Chełminiak Marcin, Stosunki polsko-czeskie, [w:] Polska wobec sąsiadów. Współczesne stosunki polityczne, red. W.T. Modzelewski, Instytut Nauk Politycznych
UWM, Olsztyn 2009, s. 171–190.
Chodubski Andrzej, Regiony w kształtowaniu się ładu Unii Europejskiej, [w:] Edukacja i wychowanie a żeglarstwo w warunkach regionalnych, red. J. Knopek,
Ł. Popławski, E. Rudnik, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 11–31.
Czarkowska Ewa, Stosunki polsko-białoruskie, [w:] Polska wobec sąsiadów. Współczesne stosunki polityczne, red. W.T. Modzelewski, Instytut Nauk Politycznych
UWM, Olsztyn 2009, s. 73–90.
Czarny Ryszard, Dylematy energetyczne państw regionu nordyckiego, [w:] Współczesne dylematy bezpieczeństwa – teoria i praktyka, red. J. Pieta, B. Purski,
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa i Ochrony, Warszawa 2009, s. 35–54.
Czarny Ryszard M., Państwa nordyckie wobec ideałów Rady Europy. Przydatność
modelu „państwa dobrobytu“, [w:] Rada Europy – 60 lat na rzecz jedności europejskiej, red. Irena Głuszyńska, Kazimierz Lankosz, Wyższa Szkoła Administracji w Bielsku Białej, Bielsko-Biała 2008, s. 26–37.
Czarny Ryszard M., Państwa regionu nordyckiego wobec globalizacji, [w:] Państwa
– regiony – świat w kształtowaniu się rzeczywistości globalnej, red. K. Kamińska,
S. Mrozowska, G. Piwnicki, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2009, s. 239–247.
Czarny Ryszard M., Państwa regionu nordyckiego wobec problemu bezpieczeństwa
energetycznego, [w:] Międzynarodowe bezpieczeństwo energetyczne w XXI wieku,
red. E. Cziomer, Krakowska Szkoła Wyższa, Kraków 2008, s. 123–196.
Czarny Ryszard M., Region nordycki – NORDEN, w perspektywie międzynarodowej,
[w:] Modernizacja polityczna w teorii i praktyce. Transfer nowoczesnych idei,
wartości, instytucji i mechanizmów, red. M. Barański, Uniwersytet Śląski, Katowice 2008, s. 17–30.
Czyżniewski Marcin, Priorytety czeskiego przewodnictwa w Unii Europejskiej, [w:]
Unia Europejska jako współczesny aktor stosunków międzynarodowych, red.
J. Knopek, TNOiK, Toruń 2009, s. 145–162.
Domagała Artur, Prawa jednostek na wspólnym rynku Unii Europejskiej, [w:]
Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, red. Agnieszka Florczak,
Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 105–126.
Domagała Artur, Prawa jednostek wynikające z obywatelstwa Unii, [w:] Ochrona
313
praw podstawowych w Unii Europejskiej, red. Agnieszka Florczak, Wydawnictwa
Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 127–142.
Dośpiał-Borysiak Katarzyna, Polityka wschodnia nordyckich członków Unii Europejskiej, [w:] Polityka wschodnia Polski. Uwarunkowania, koncepcje, realizacja,
red. A. Gil, T. Kapuśniak, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin–Warszawa 2009, s. 381–394.
Dośpiał-Borysiak Katarzyna, The Northern Dimension of the European Union, [w:]
European Union – Present and Future, red. W. Gizicki, Wydawnictwo UMCS,
Lublin 2009, s. 107–144.
Dumała Andrzej, Decydowanie polityczne w polityce spójności UE, [w:] Regiony
Europy. Uwarunkowania, wyzwania i perspektywy rozwoju, red. A. Stępień-Kuczyńska, K. Dośpiał-Borysiak, R. Łoś, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2009, s. 323–345.
Dumała Andrzej, Stosunki Unii Europejskiej z Białorusią, [w:] Białoruś w stosunkach
międzynarodowych, red. I. Topolski, Lublin 2009, s. 275–302.
Dumała Hanna, Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej – nowe możliwości dla polsko-niemieckich euroregionów, [w:] Pogranicza polsko-niemieckie
po roku 2004. Nowa jakość sąsiedztwa?, red. J. Jańczak, M. Musiał-Karg, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 55–73.
Dumała Hanna, Rodzaje i formy struktur współpracy międzyterytorialnej w Europie,
[w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych. Europa
bez granic – nowa jakość przestrzeni, red. S. Dołzbłasz, A. Raczyk, Wydawnictwo
Dumała Andrzej, Polityka wschodnia Unii Europejskiej, [w:] Polityka wschodnia
Polski. Uwarunkowania – koncepcje – realizacja, red. A. Gil, T. Kapuśniak,
Wydawnictwo IEŚW, Lublin–Warszawa 2009, s. 329–344.
Felisek Andrzej, Бοлонский процесс – этап на пути создания Европы Знании,
[w:] Актуальни проблеми економогоро рцозвитку України в умовах
глобализації Зборник наукових прац, t. 2, red. В.С. Сусидеденко, В.А.
Оверчук, Вінница 2009, s. 446–451.
Gogol Bogusław, Państwo hiszpańskie wobec problemu emancypacji Basków i Katalończyków, [w:] Państwa – regiony – świat w kształtującej się rzeczywistości globalnej, red. K. Kamińska, S. Mrozowskia, G. Piwnicki, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 84–93.
Góra-Szopiński Dariusz, Kryzys światów równoległych i innowator Sarkozy, [w:]
Społeczne dylematy Europy, red. D. Gizicka, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2009, s. 125–140.
314
Hołub Adam, Stosunki polsko-niemieckie, [w:] Polska wobec sąsiadów. Współczesne
stosunki polityczne, red. W.T. Modzelewski, Instytut Nauk Politycznych UWM,
Olsztyn 2009, s. 171–189.
Jarocki Tomasz, Dylematy w polityce konkurencji Unii Europejskiej na progu XXI
wieku – nowe spojrzenie na kwestię ograniczenia konkurencji, [w:] Polityczne
dylematy Europy, red. W. Gizicki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009,
s. 212–227.
Jarocki Tomasz, Pomoc publiczna dla najsłabszych regionów Unii Europejskiej
w dobie postępującej globalizacji, [w:] Państwa – regiony – świat w kształtowaniu
się rzeczywistości globalnej, red. K. Kamińska, S. Mrozowska, G. Piwnicki,
Jarocki Tomasz, Zmiany we wspólnotowym prawie pomocy publicznej po 2000 r.,
[w:] Organizacja i funkcjonowanie Unii Europejskiej, red. J. Maliszewska-Nienartowicz, TNOiK, Toruń 2009, s. 139–156.
Jaskiernia Jerzy, Karta praw podstawowych Unii Europejskiej a Europejska Konwencja o Ochronie Praw człowieka i Podstawowych Wolności – konflikt czy komplementarność?, [w:] Karta Praw Podstawowych w europejskim i krajowym porządku
prawnym, red. A. Wróbel, Oficyna Wolters Kluwer Business, Warszawa 2009,
s. 153–190.
Jaskiernia Jerzy, Komplementarność a homogeniczność w systemie aksjologicznym
Rady Europy, [w:] Europa homogeniczna czy komplementarna – recepta na
zjednoczenie, seria: „The Peculiarity of Man”, t. 3, red. R. Stefański, A. Zamojski,
Jaskiernia Jerzy, Prawo Rady Europy a prawo krajowe – granice i wspólne obszary,
[w:] Prawo międzynarodowe, europejskie i krajowe – granice i wspólne obszary,
red. B. Mikołajczyk, J. Nowakowska-Małusecka, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jaskiernia Jerzy, Regionalizm jako wartość w systemach aksjologicznych Rady Europy
i Unii Europejskiej, [w:] Regiony Europy. Uwarunkowania, wyzwania i perspektywy rozwoju, red. A. Stepień-Kuczyńska, K. Dośpiał-Borysiak, R. Łoś, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 71–90.
Jaskiernia Jerzy, Rola parlamentów narodowych w Unii Europejskiej w świetle Traktatu z Lizbony, [w:] Księga pamiątkowa profesora Marcina Kudeja, red. A. Łabno,
E. Zwierzchowski, Oficyna Wydawnicza, Katowice 2009, s. 222–230.
Jaskernia Jerzy, Wpływ procedury monitoringowej na implementację standardów
Rady Europy przez państwa członkowskie, [w:] 60 lat Rady Europy. Tworzenie
315
i stosowanie standardów prawnych, red. H. Machińska, Oficyna Prawa Polskiego,
Warszawa 2009, s. 121–136.
Kik Kazimierz, Polska w perspektywie światowych aspiracji Unii Europejskiej, [w:]
Polska w Unii Europejskiej. Aspekty polityczne, międzynarodowe, społeczno-gospodarcze i wojskowe, red. J. Fiszer, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa
2009, s. 266–274.
Konopacki Stanisław, Rocznice 2009 roku, [w:] Polska pięć lat w Unii Europejskiej,
red. S. Konopacki, Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009, s. 7–14.
Konopacki Stanisław, Polska w zjednoczonej Europie, [w:] Polska pięć lat w Unii
Europejskiej, red. S. Konopacki, Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009, s. 35–48.
Kubiak Michał, Perspektywy demograficzne Unii Europejskiej w obliczu starzenia
się ludności, [w:] Państwa – regiony – świat w kształtującej się rzeczywistości
globalnej, red. K. Kamińska, S. Mrozowska, G. Piwnicki, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 180–190.
Leszczyński Z., Dylematy integracji. Niemiecki przyczynek do debaty o przyszłości
Unii Europejskiej, [w:] Przeszłość i teraźniejszość. Prace ofiarowane Profesorowi
Adamowi Koseskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Pułtusk 2009,
s. 395–417.
Łuszczuk Michał, Zakres geograficzny misji wojskowych w ramach Europejskiej
Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, [w:] Katastrofy naturalne i cywilizacyjne.
Zagrożenia i wyzwania dla bezpieczeństwa, t. 1, red. M. Żuber, Wyższa Szkoła
Oficerska Wojsk Lądowych, Wrocław 2009, s. 45–56.
Marcinkowska Urszula, Otwarta metoda koordynacji – decyzyjny postęp czy stagnacja?, [w:] Współczesne państwo. Wybrane problemy, red. S. Wróbel. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań–Chorzów 2009, s. 169–180.
Mazur Renata, Karta Praw Podstawowych UE, [w:] Ochrona Praw Podstawowych
w Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia, red. A. Florczak, Wydawnictwa
Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 40–54.
Modrzejewski Arkadiusz, Przyszłość idei narodu europejskiego w warunkach intensyfikacji procesów integracyjnych i kształtowania się ładu ponowoczesnego, [w:]
Globalizacja – naród – jednostka. Zagadnienia tożsamości kulturowej, red.
T. Kuczur, A. Błachnio, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 166–
–193.
Modzelewski Wojciech Tomasz, Europejskie bezpieczeństwo energetyczne we współczesnych stosunkach polsko-litewskich, [w:] Unia Europejska na początku XXI
wieku, red. W. Tomaszewski, M. Chełminiak, Instytut Nauk Politycznych UWM,
Olsztyn 2009, s. 50–60.
316
Modzelewski Wojciech Tomasz, Stosunki polsko-litewskie, [w:] Polska wobec sąsiadów. Współczesne stosunki polityczne, red. W.T. Modzelewski, Instytut Nauk
Modzelewski Wojciech Tomasz, Współpraca w ramach euroregionów, [w:] Polska
wobec sąsiadów. Współczesne stosunki polityczne, red. W.T. Modzelewski, Instytut Nauk Politycznych UWM, Olsztyn 2009, s. 191–204.
Mrozowska Sylwia, Unia Europejska z perspektywy nowego regionalizmu, [w:]
Murzyn Dorota, Polityka regionalna Unii Europejskiej – od solidarności do konkurencyjności, [w:] Polityczne dylematy Europy, red. W. Gizicki, Wydawnictwo
Murzyn Dorota, Wpływ polityki regionalnej UE na spójność Europy, [w:] Regiony
Europy. Uwarunkowania, wyzwania i perspektywy rozwoju, red. A. Stępień-Kuczyńska, K. Dośpiał-Borysiak, R. Łoś, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2009, s. [b.d.].
Nadolski Marek, Wkład kultury bizantyńsko-słowiańskiej w proces kształtowania
się tożsamości europejskiej, [w:] Przeszłość i teraźniejszość. Prace ofiarowane
Profesorowi Adamowi Koseskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red.
M. Dyga, Pułtusk 2009, s. 47–59.
Niedźwiecki Artur, Budżet UE – polskie propozycje dla Europy, [w:] Polska pięć lat
w Unii Europejskiej, red. S. Konopacki, Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009,
s. 259–275.
Och Jarosław, Konstytucyjno-polityczne determinanty wejścia Polski do Unii Europejskiej (wybrane zagadnienia), [w:] Jednostka, społeczeństwo, instytucje. Wybrane
problemy badawcze z zakresu nauki o polityce. Księga jubileuszowa dedykowana
Prof. Markowi J. Malinowskiemu, red. P. Czachorowski, R. Ożarowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 218–224.
Pacześniak Anna, Kwoty i parytet płci w Europie – teoria i praktyka, [w:] Płeć w życiu
publicznym. Różnorodność problemów i perspektyw, red. M. Jeziński, M. Wincławska, B. Brodzińska, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2009, s. 211–222.
Pacześniak Anna, Zakaz dyskryminacji w systemie prawnym Unii Europejskiej, [w:]
Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia, red.
A. Florczak, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009,
s. 162–177.
317
Paruch Waldemar, Narody etniczno-kulturowe w Europie Środkowej a kształtowanie się tożsamości europejskiej w warunkach integracji, [w:] Jednostka – społeczeństwo – państwo wobec megatrendów współczesnego świata, red. G. Piwnicki, S. Morozowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009,
s. 285–296.
Piwnicki Grzegorz, Dychotomiczne postrzeganie Europy w kontekście współczesnych
problemów integracyjnych po załamaniu się systemu jałtańskiego na przełomie
XX i XXI wieku, [w:] Unia Europejska we współczesnym świecie, red. J. Bryła,
Wydawnictwo UAM, Poznań 2009, s. 9–20.
Piwnicki Grzegorz, Nowe tendencje w systemie bezpieczeństwa Europy w zglobalizowanym ładzie międzynarodowym, [w:] Jednostka, społeczeństwo, instytucje.
Wybrane problemy badawcze z zakresu nauki o polityce. Księga jubileuszowa
dedykowana prof. Markowi J. Malinowskiemu, red. P. Czachorowski, R. Ożarowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 147–161.
Piwnicki Grzegorz, Unia Europejska na początku XXI wieku. Perspektywy polityczne,
ekonomiczne i militarne – wybrane problemy, [w:] Przyszłość Unii Europejskiej.
Aspekty polityczne, ekonomiczne i cywilizacyjne, red. M. Malinowski, S. Musiał,
Radek Robert, Współpraca transgraniczna na pograniczu węgiersko-rumuńskim na
przykładzie działalności wybranych euroregionów, [w:] Współczesne państwo.
Wybrane problemy, red. S. Wróbel. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej,
Rakowski Piotr (współautor), Prezydencja a działania Unii w Przestrzeni Wolności,
Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości, [w:] Prezydencja w Unii Europejskiej – analiza
politologiczna, red. K. Szczerski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków 2009, s. 69–87.
Rezmer Joanna, Wkład Unii Europejskiej w walkę z HIV/AIDS, [w:] Organizacja
i funkcjonowanie Unii Europejskiej: zagadnienia wybrane, red. J. Maliszewska-Nienartowicz, TNOiK, Toruń 2009, s. 279–294.
Romejko Adam, Austria w procesie integracji europejskiej, [w:] Jednostka, społeczeństwo,
instytucje, Wybrane problemy badawcze z zakresu nauki o polityce, Księga jubileuszowa dedykowana prof. Markowi J. Malinowskiemu, red. P. Czachorowski, R. Ożarowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 225–238.
Ruszel Mariusz, Polityka Polski wobec wyzwań energetyczno-klimatycznych, [w:]
Polska pięć lat w Unii Europejskiej, red. St. Konopacki, Wydawnictwo Ibidem,
Łódź 2009, s. 277–295.
318
Ruszel Mariusz, Energetyka jądrowa próbą odpowiedzi na wyzwania energetyczno-klimatyczne, [w:] Perspektywy energetyczne w wymiarze europejskim i lokalnym,
red. R. Pyka, et al., Wydawnictwo AE, Katowice 2009, s. 66–77.
Sepkowski Andrzej, Europa Wschodnia – wspólnota transformacji, [w:] Regiony:
Polska – Europa – świat, red. A. Stępień-Kuczyńska, K. Dośpiał-Borysiak,
Wydawnictwo Mado, Toruń 2009, s. 61–79.
Tomala Magdalena, Wymiar północny instrumentem współpracy Unii Europejskiej
z Federacją Rosyjską, [w:] Państwa – regiony – świat w kształtowaniu się rzeczywistości globalnej, red. K. Kamińska, S. Mrozowska, G. Piwnicki, Uniwersytet
Gdański, Gdańsk 2009, s. 263–270.
Tomaszewski Waldemar, Parlament Europejski – rola w systemie instytucjonalnym
Unii Europejskie, [w:] Unia Europejska na początku XXI wieku, red. W. Tomaszewski, M. Chełminiak, Instytut Nauk Politycznych UWM, Olsztyn 2009, s. 9–18.
Tomaszewski Waldemar, Stosunki polsko-słowackie, [w:] Polska wobec sąsiadów.
Współczesne stosunki polityczne, red. W.T. Modzelewski, Instytut Nauk Politycznych UWM, Olsztyn 2009, s. 127–151.
Tomaszewski Waldemar, System aksjologiczny Unii Europejskiej – dotychczasowa
ewaluacja i perspektywy rozwoju, [w:] Unia Europejska w XXI wieku. Polityczno-prawna wspólnota interesów, red. R. Riedel, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2009, s. 113–127.
Tosiek Piotr, The European Union after the Treaty of Lisbon – Still a Hybrid Legal
and Political System, [w:] Beyond Borders. External Relations of the European
Union, red. J. Jańczak, Wydawnictwo UAM, Poznań 2008, s. 127–140.
Trafiałek Elżbieta, Dylematy spójności socjalnej Europy, [w:] Społeczne dylematy
Europy, red. D. Gizicka, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 181–200.
Wojnicki Jacek, Bałkany a rok 1989, [w:] Polski rok 1989. Sukcesy, zaniechania,
porażki, t. 1, red. M. Jabłonowski, S. Stępka, S. Sulowski, Wydział Dziennikarstwa
i Nauk Politycznych UW, Wydział Nauk Humanistycznych SGGW, Archiwum
Akt Nowych, Fundacja Konrada Adenauera, Warszawa 2009, s. 447–463.
Wojnicki Jacek, Formowanie się nowych państw w Europie Środkowo-Wschodniej
(casus Słowenii, Chorwacji, Macedonii oraz Bośni i Hercegowiny), [w:] Współczesne państwo. Wybrane problemy, red. S. Wróbel. Wyższa Szkoła Bankowa,
Wojnicki Jacek, Polityka państw europejskich wobec konfliktów bałkańskich w latach
90 XX wieku, [w:] Rosja, Unia Europejska, Stany Zjednoczone – współpraca czy
konfrontacja?, red. M. Pietrasiak, M. Rączkiewicz, Wyższa Szkoła Handlowa,
Piotrków Trybunalski 2009, s. 21–36.
319
Wojnicki Jacek, Przesłanki historyczne sporu o Kosowo, [w:] Współczesne konflikty
międzynarodowe i etniczne, red. D.K. Gemechu, Olsztyńska Szkoła Wyższa,
Olsztyn 2009, s. 192–207.
Zenderowski Radosław, Przyczyny rozpadu Czecho-Słowacji, [w:] Zjawiska i procesy
dezintegracji w postzimnowojennej Europie, red. A. Rudowski, R. Zenderowski,
Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2009, s. 9–46.
Zenderowski Radosław, Ratyfikacja Traktatu Lizbońskiego na Słowacji, [w:] Traktat Lizboński. Co po Irlandii?, red. M. Brzezińska, R. Zenderowski, Instytut
Politologii UKSW, Warszawa 2009, s. 95–128.
Bania Radosław, Kwestia Porozumienia o Wolnym Handlu (FTA) w relacjach Unia
Europejska (EU) – Rada Współpracy Arabskich Państw Zatoki (GCC), „Kwartalnik Middle East” 2009, nr 2, www.emiddle-east.info/index.php?option=com_
content&taskview&id=757 &Itemid=209.
Bartz Bruno, Problemy i szanse w realizacji polityki zatrudnienia Unii Europejskiej,
„Przegląd Edukacyjny” 2009, nr 2, s. 2–6.
Chodubski Andrzej, Process of European Integration and Values of Globalization,
„Polish Political Science Yearbook” 2009, nr 38, s. 168–185.
Chodubski Andrzej, Rozwój samorządności a proces unifikacji europejskiej, „Echo
Tczewa” 2009, nr 19, s. 3.
Czachorowski Piotr, Ochrona praw człowieka w ramach systemu Rady Europy na
przykładzie wolności zrzeszania się, ,,Gdańskie Studia Międzynarodowe’’ 2009,
nr 1–2, s. 35–46.
Jaskiernia Jerzy, Fünf Jahre Mitgliedschaft der Republik Polen in der Europäischen
Union, „Deutsch-Polnische Juristen – Zeitschrift” 2009, nr 2, s. 12–23.
Jaskiernia Jerzy, Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej po Traktacie
z Lizbony, „Państwo i Prawo” 2009, nr 8, s. 106–112.
Jaskiernia Jerzy, Rada Europy po 60 latach istnienia, „Państwo i Prawo” 2009, nr 5,
s. 3–18.
Jaskiernia Jerzy, Traktat z Lizbony jako podstawa rozwoju Unii Europejskiej w formie
jednolitej organizacji międzynarodowej, „Europejski Przegląd Prawa i Stosunków
Międzynarodowych” 2009, nr 3–4, s. 168–188.
Konopacki Stanisław, Pięć lat po akcesji, „Przegląd Polityczny” 2009, nr 94, s. 6–9.
320
Kraś Ireneusz, Geneza międzynarodowej integracji polityczno–gospodarczej w Europie, „Resovia Sacra” 2009, nr 16, s. 255–273.
Kraś Ireneusz, Niezależność polityczna Europejskiego Banku Centralnego, „Prace
Naukowe Akademii im. J. Długosza w Częstochowie”, seria: Res Politicae, t. 3,
red. H. Ćwięk, Częstochowa 2009, s. 269–283.
Kraś Ireneusz, Znaczenie czynnika czasu w procesie wchodzenia Polski do systemu
euro, „De Doctrina Europaea” 2009, nr 6, s. 183–198.
Kubin Tomasz, Tak czy nie dla euro? Stosunek społeczeństw państw Unii Europejskiej do Unii Gospodarczej i Walutowej, ,,Przegląd Politologiczny” 2009, nr 2,
s. 117–135.
Marszałek-Kawa Joanna, European Parliament Election: Why do Poles not Vote?,
„Polish Political Science Yearbook” 2009, s. 104–111.
Niedźwiecki Artur, O podmiotowości w Unii Europejskiej, „Studia i Komentarze
Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2009, nr 7, www.iesw.lublin.pl/sk/
numery/numer7.php.
Niedźwiecki Artur, Prezydencja Szwecji w Radzie UE – analiza priorytetów, „Przegląd Środkowoeuropejski” 2009, nr 51–52, s. 15–22.
Niedźwiecki Artur, Polityka Polski wobec Unii Europejskiej po wyborach w 2007 r.
Próba oceny, „Przegląd Zachodni” 2009, nr 3, s. 94–106.
Piwnicki Grzegorz, Uwarunkowania integracji Unii Europejskiej oraz jej znaczenie
w świecie na przełomie XX i XXI wieku, „Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość”
2009, nr 6, s. 102–119.
Romejko Adam, Austriacka droga do Unii Europejskiej, „Studia Gdańskie” 2009,
nr 24, s. 291–306.
Ruszel Mariusz, Polska perspektywa pakietu energetyczno-klimatycznego, „Nowa
Energia” 2009, nr 4, s. 6–9.
Słowikowski Michał, Co dalej z Białorusią? Perspektywy dialogu Mińsk – Bruksela,
„Analizy Natolińskie” 2009, nr 2, ss. 15.
Stefański Ryszard, Когерентность – диферентность европейских џенностей,
„Studia Methodologica” 2009, nr 28, s. 194–200.
Stefański Ryszard, Наџионализм как квази-религия, „Studia Methodologica” 2009,
nr 26, s. 45–50.
Stefański Ryszard, Zamojski Adam, Europa homogeniczna czy komplementarna –
recepta na zjednoczenie, seria: „The Peculiarity of Man”, t. 3, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń 2009, s. 281.
Willa Rafał, The Subsidiarity Principle as a Guarantee of the Rule of Law in the
European Union, „Politeja” 2009, nr 10/2, s. 183–194.
321
Zenderowski Radosław, Ratyfikacja Traktatu Lizbońskiego na Słowacji, „Gdańskie
Studia Międzynarodowe” 2009, nr 1–2, s. 47–73.
Żurawski vel Grajewski Przemysław, Polska wizja bezpieczeństwa europejskiego/The
Polish Vision of the European Security, „Biblioteka Bezpieczeństwa Narodowego”
2009, nr 11, s. 23–30/61–68.
12. BIOGRAFIE, PRZEKŁADY, RECENZJE, INTRODUKCJE
Monografie
Kruk Aleksandra, Hans-Dietrich Genscher w polityce wewnętrznej i zagranicznej
RFN w latach 1969–1992, Instytut Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2010, ss. 202.
Śliwa Michał, Ignacy Daszyński, seria: 90. rocznica odzyskania niepodległości,
Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2009, ss. 44.
Prace zbiorowe
Stanisław Swianiewicz (1899–1997) ekonomista, sowietolog, historyk, red. Benon
Gaziński, Instytut Nauk Politycznych UWM, Olsztyn 2009, ss. 170.
Adamowicz Zbigniew, Inspiracje ideowe w publicystyce Józefa Niećki okresu
międzywojennego, [w:] Marzyciele i realiści. O roli tradycji w polskiej myśli
politycznej od upadku powstania styczniowego do XXI wieku, red. T. Sikorski,
A. Wątor, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2009, s. 314–
–324.
Bohun Michał, Żakowska Magdalena, Wwiedieński Aleksander, [w:] Idee w Rosji.
Łódź 2009, s. 19–23.
Borowik Bogdan, Świat przełomu tysiącleci w publicystyce Ryszarda Kapuścińskiego,
[w:] Współczesne media – status, aksjologia, funkcjonowanie, t. 2, red. I. Hofman,
D. Kępa-Figura, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 179–189.
322
Chazbijewicz Selim, Stanisława Swianiewicza studium o Leninie a sowietologia
międzywojenna, [w:] Stanisław Swianiewicz (1899–1997) ekonomista, sowietolog,
historyk, red. B. Gaziński, Instytut Nauk Politycznych UWM, Olsztyn 2009,
s. 31–38.
Chodubski Andrzej, Wspomnienie o dokonaniach Aleksandra Makowielskiego, [w:]
Kultura, nauka, obrazowanie w sowriemiennom mire. Materiały IV Mieżdunarodnej Naucznoj Konferencji, Grodnienskij Gosudarstwiennyj Agrarnyj Uniwersitiet, Grodno 2009, s. 86–90.
Drałus Dorota (tł. z ang.) Alasdair MacIntyre, Prawdomówność i kłamstwo: czego
możemy nauczyć się od Kanta, [w:] Alasdair MacIntyre, Etyka i polityka, red.
A. Chmielewski, PWN, Warszawa 2009, s. 194–218.
Drałus Dorota (tł. z ang.) Alasdair MacIntyre, Prawdomówność i kłamstwo: na czym
polega problem i czego możemy nauczyć się od Milla, [w:] Alasdair MacIntyre,
Etyka i polityka, red. A. Chmielewski, PWN, Warszawa 2009, s. 169–193.
Drelich Sławomir, Demetriusz z Faleronu, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red.
J. Bartyzel, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne Polwen, Radom 2009,
s. 141–142.
Drelich Sławomir, Demostenes z Aten, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red.
s. 143–148.
Drelich Sławomir, Diodor Kronos, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel,
Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne Polwen, Radom 2009, s. 148–150.
Drelich Sławomir, Efialtes z Aten, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel,
Drelich Sławomir, Epaminondas, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel,
Drelich Sławomir, Euhemer z Messyny, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red.
s. 178–180.
Drelich Sławomir, Filodemos z Gadary, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red.
s. 193–194.
Drelich Sławomir, Grakchowie, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel,
Drelich Sławomir, Hannibal, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel,
323
Drelich Sławomir, Heraklides z Pontu, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne Polwen, Radom 2009, s. 233–234.
Drelich Sławomir, Izokrates, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel,
Drelich Sławomir, Kallinos z Efezu, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel,
Drelich Sławomir, Kallistenes z Olintu, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne Polwen, Radom 2009, s. 301–302.
Drelich Sławomir, Karneades z Cyreny, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne Polwen, Radom 2009, s. 307–309.
Drelich Sławomir, Katon Młodszy, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne Polwen, Radom 2009, s. 309–311.
Drelich Sławomir, Katon Starszy, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel,
Drelich Sławomir, Kleantes z Assos, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne Polwen, Radom 2009, s. 320–322.
Drelich Sławomir, Kleon z Aten, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel,
Drelich Sławomir, Masynissa, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel,
Drelich Sławomir, Panajtios z Rodos, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne Polwen, Radom 2009, s. 422–425.
Drelich Sławomir, Perykles z Aten, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne Polwen, Radom 2009, s. 428–435.
Drelich Sławomir, Polemon z Aten, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne Polwen, Radom 2009, s. 457–458.
Drelich Sławomir, Spartakus, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel,
Drelich Sławomir, Teramenes, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red. J. Bartyzel,
Drelich Sławomir, Trzydziestu Tyranów, [w:] Encyklopedia polityczna, t. 2, red.
s. 543–545.
Dubicki Andrzej, Działalność Nicolae Titulescu na rzecz rozwiązania sporu rumuńsko-węgierskiego w kwestii optantów, [w:] Współcześni historycy polscy o Rumunii, red. T. Dubicki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 172–194.
324
Dziekan Marek, Al-Afghani, Dżamal al-Din, [w:] Powszechna encyklopedia filozofii,
t. 10, Suplement, red. A. Maryniarczyk et al., Polskie Towarzystwo Tomasza
z Akwinu, Lublin 2009, s. 16–17.
Dziekan Marek, Qutb Sayyid, [w:] Powszechna encyklopedia filozofii, t. 10, Suplement, red. A. Maryniarczyk et al., Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu,
Lublin 2009, s. 355–356.
Dziekan Marek, Raszid Rida Muhammad, [w:] Powszechna encyklopedia filozofii,
t. 10, Suplement, red. A. Maryniarczyk et al., Polskie Towarzystwo Tomasza
z Akwinu, Lublin 2009, s. 357–358.
Gordijenko Nikołaj, Żakowska Magdalena, Filaret, metropolita, [w:] Idee w Rosji.
Łódź 2009, s. 559–561.
Hofman Iwona, Juliusz Mieroszewski: między paryską „Kulturą” a RP RWE, [w:]
Na obrzeżach polityki, red. M. Kosman, Wydawnictwo Uniwersytetu Adama
Mickiewicza, Poznań 2009, cz. VII, s. 207–224.
Hofman Iwona, Koncepcja państwa w myśli politycznej Jerzego Giedroycia, [w:] Idee
– państwo – ludowcy, red. E. Maj, S. Michałowski, A. Wójcik, Wydawnictwo
UMCS, Lublin 2009, s. 382–392.
Hofman Iwona, Stanisław Swianiewicz jako działacz i publicysta społeczno-polityczny,
[w:] Paryż – Londyn – Monachium – Nowy Jork. Powrześniowa emigracja niepodległościowa na mapie kultury nie tylko polskiej, red. V. Wejs-Milewska, E. Rogalewska, Wydawnictwo Uniwersytetu Białostockiego, Białystok 2009, s. 373–388.
Jarosiński Janusz, Saletra Wojciech, Słowo wstępne, [w:] Młode demokracje – 20 lat
transformacji systemowej w Europie Środkowej 1989–2009. Płaszczyzna gospodarcza i polityczna, red. J. Jarosiński, W. Saletra, Instytut Nauk Politycznych UJK,
Kielce 2009, s. 5–7.
Jung Robert, Brytyjski ślad w działalności dyplomatycznej Hansa Adolfa von Moltke,
[w:] Ze studiów nad brytyjską polityką zagraniczną XX wieku, red. W. Michowicz,
R. Łoś, P. Żurawski vel Grajewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź
2009, s. 92–102.
Kasińska Metryka Agnieszka, Gołoś Michał, Słowo wstępne, [w:] Mniejszość Polska
na Ukrainie. Mniejszość ukraińska w Polsce po 1989 roku, red. A. Kasińska-Metryka, M. Gołoś, Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji
Społecznej, Chełm 2009, s. 7–8.
Kirwiel Eleonora, Witos o Kresach, [w:] Idee, państwo, ludowcy. Księga jubileuszowa
z okazji 70. rocznicy urodzin Profesora Jana Jachymka, red. E. Maj, S. Michałowski, A. Wójcik, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 465–474.
325
Koseski Adam, Georgi Michow Dimitrow – polityk i działacz bułgarskiego i międzynarodowego ruchu ludowego, [w:] Chłopskie partie polityczne z Europy Środkowo-Wschodniej na emigracji 1945–1989, red. A. Indraszczyk, Muzeum Historii
Polskiego Ruchu Ludowego, Warszawa 2009, s. 105–117.
Koseski Adam, Marszał Michał Rolia-Żymierskij, [w:] Rawnienije na gierojew
Pobiedy. 65 lietju oswobożdienia Biełorusii ot niemiecko-faszistkich zachwatczikow
poswiaszczajetsia, Moskva 2009, s. 320–328.
Kutiawin Władimir, Żakowska Magdalena, Szczerbiak-Walicka Bożena, Ioann
(Iwan Snyczew), [w:] Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, t. 7, red.
J. Kurczak, Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009, s. 169–173.
Łoś Robert, Margaret Thatcher – zarys biografii, [w:] Ze studiów nad brytyjską
polityką zagraniczną XX wieku, red. W. Michowicz, R. Łoś, P. Żurawski vel
Grajewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009, s. 9–21.
Maj Ewa, Wizja niepodległości w myśli politycznej Stanisława Głąbińskiego, [w:]
Piłsudczycy i narodowcy a niepodległość Polski, red. B. Grott, Wydawnictwo
Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Oświęcimiu, Oświęcim-Kraków 2009,
s. 233–244.
Mich Włodzimierz, Jan Stecki jako działacz regionalny, „Studia Łęczyńskie” 2009,
nr 1, s. 75–90.
Mikułowski Pomorski Jerzy, O powołaniu inteligencji polskiej, [w:] Idee naukowe
Adama Podgóreckiego, red. J. Kwaśniewski, J. Winczorek, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 53–76.
Oleksy Elżbieta H., Citizenship Revisited, [w:] Intimate Citizenships: Gender, Sexualities,
Politics, red. Elżbieta H. Oleksy, Routledge, New York–London 2009, s. 1–13.
Radek Robert, Wielki Człowiek (wspomnienie o Profesorze Piotrze Dobrowolskim), [w:]
A. Kruk, Hans-Dietrich Genscher w polityce wewnętrznej i zagranicznej RFN w latach
1969–1992, Nagroda im. Profesora Piotra Dobrowolskiego, Instytut Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2010, s. 7–8.
Saletra Wojciech, Kasper Wielogłoski (1768–1846). Życie i działalność publiczna –
próba oceny, [w:] Szlachta i ziemianie, między Wisłą a Pilicą w XVI–XX wieku,
red. J. Gapys, M. Nowak, J. Pielas, Wydawnictwo UJK, Kielce 2008, s. 103–114.
Smaga Józef, Lewiasz Ilia, Żakowska Magdalena, Stalin (Dżugaszwili) Józef/Stalinizm, [w:] Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, t. 7, red. J. Kurczak,
Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009, s. 517–531.
Smaga Józef, Żakowska Magdalena, Żdanow(szczyzna), [w:] Idee w Rosji. Leksykon
s. 149–153.
326
Smaga Józef, Żakowska Magdalena, Sacharow Andrzej, [w:] Idee w Rosji. Leksykon
s. 481–483.
Smaga Józef, Żakowska Magdalena, Tichon, patriarcha, [w:] Idee w Rosji. Leksykon
s. 557–559.
Stefański Ryszard, Zamojski Adam, Przedmowa redaktorów, [w:] Europa homogeniczna czy komplementarna – recepta na zjednoczenie, „The Peculiarity of Man”,
t. 3, red. R. Stefański, A. Zamojski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009,
s. 5–9.
Stępień Stefan, Sylwetka i działalność Ignacego Daszyńskiego – premiera Tymczasowego Rządu Republiki Polskiej, [w:] Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki
Polskiej w Lublinie, red. E. Maj, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009, s. 45–88.
Szczukin Wasilij, Żakowska Magdalena, Stankiewicz Mikołaj, [w:] Idee w Rosji.
Łódź 2009, s. 533–537.
Śliwa Michał, Niedziałkowski Mieczysław, [w:] Słownik historii doktryn politycznych,
red. K. Chojnicka, M. Jaskólski, t. 4, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2009,
s. 354–357.
Śliwa Michał, Opaliński Krzysztof, [w:] Słownik historii doktryn politycznych, red.
K. Chojnicka, M. Jaskólski, t. 4, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2009,
s. 434–435.
Śliwa Michał, Opaliński Łukasz, [w:] Słownik historii doktryn politycznych, red.
K. Chojnicka, M. Jaskólski, t. 4, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2009,
s. 436–437.
Śliwa Michał, Polskie szkoły historyczne, [w:] Słownik historii doktryn politycznych,
red. K. Chojnicka, M. Jaskólski, t. 4, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2009,
s. 645–650.
Śliwa Michał, Próchnik Adam, [w:] Słownik historii doktryn politycznych, red. K. Chojnicka, M. Jaskólski, t. 4, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2009, s. 773–774.
Zadarożniuk Ełła, Żakowska Magdalena, Samarin Jerzy, [w:] Idee w Rosji. Leksykon
s. 477–481.
Zadorożniuk Iwan, Żakowska Magdalena, Sieczenow Iwan, [w:] Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, t. 7, red. J. Kurczak, Wydawnictwo Ibidem, Łódź
2009, s. 497–499.
Zadorożniuk Ełła, Żakowska Magdalena, Kiriejewski Piotr, [w:] Idee w Rosji. Lek-
327
sykon rosyjsko-polsko-angielski, t. 7, red. J. Kurczak, Wydawnictwo Ibidem, Łódź
2009, s. 175–177.
Żakowska Magdalena, Tichomirow Lew, [w:] Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, t. 7, red. J. Kurczak, Wydawnictwo Ibidem, Łódź 2009, s. 551–557.
Żyłko Bogusław, Żakowska Magdalena, Gukowski Grzegorz, [w:] Idee w Rosji.
Łódź 2009, s. 53–55.
Żyłko Bogusław, Żakowska Magdalena, Iwanow Wiaczesław, [w:] Idee w Rosji.
Łódź 2009, s. 157.
Żyłko Bogusław, Żakowska Magdalena, Łotman Jerzy, [w:] Idee w Rosji. Leksykon
s. 241–245.
Żyłko Bogusław, Żakowska Magdalena, Schopenhauer, [w:] Idee w Rosji. Leksykon
s. 615–619.
De Lazari Andrzej, Tadeusz Sucharski, polskie poszukiwanie „innej Rosji”. O nurcie
rosyjskim w literaturze Drugiej Emigracji, «Европа» 2009, nr 1, s. 162–165.
Drałus Dorota, Projekt egalitarnego liberalizmu, (Rec.) Patrick Kelly, Liberalizm,
tłum. S. Królak, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007, „Studia Philosophica Wratislaviensia” 2009, nr 1, s. 154–161.
Drałus Dorota, Chmielewski Adam (tł. z ang.), Hans Sluga, Pluralizm polityczności,
Carl Schmitt i Hannah Arendt, „Studia Philosophica Wratislaviensia” 2009, nr 1,
s. 43–58.
Drelich Sławomir, Lektura słownika „pisomowy” jako lekcja wychowania obywatelskiego, (Rec.) Wojciech Krzysztof Szalkiewicz, Słownik polityczny IV RP, Wrocław
2007, „Dialogi Polityczne” 2009, nr 11, s. 433–437.
Dziekan Marek, (Rec.) Karol R. Sorby, Egypt. The Period of Political Anarchy
(1801–1805), York 2004, „Rocznik Orientalistyczny” 2009, nr 2, s. 151–152.
Dziekan Marek, (Rec.) Karol R. Sorby, Suez 1956. Súmrak tradičného kolonializmu
na Blízkom výhode, Bratislava 2003; Karol R. Sorby, Arabský Výhod (1945–1958),
Bratislava 2005, „Rocznik Orientalistyczny” 2009, nr 2, s. 153–155.
Góra-Szopiński Dariusz, (Rec.) Adam Smith, Badania nad naturą i przyczynami
328
bogactwa narodów, PWN, Warszawa 2007, t. 1–2, ss. 503 + 681, „Politeja” 2009,
nr 11, s. 455–461.
Góra-Szopiński Dariusz, (Rec.) Piotr Setlak, Michaela Novaka koncepcja życia
społecznego, Wydawnictwo PWSZ, Tarnobrzeg 2008, ss. 214; Marcin Lisak,
Katolicki liberalizm. Etyka społeczna Michaela Novaka, Wyd. Esprit, Kraków –
Euro Nexus Publishing House, Dublin 2008, ss. 358, „Athenaeum. Polskie Studia
Politologiczne” 2009, nr 22, s. 218–222.
Grabowiec Piotr, Karol Stojanowski – działacz Stronnictwa Narodowego w latach
1934–1949 – zarys problemu, „Przegląd Historyczno-Politologiczny” 2009, nr 1,
s. [b.d.].
Hołub Adam, (Rec.), Michalak Bartłomiej, Partie protestu w Europie Zachodniej.
Analiza relewancji politycznej, Toruń 2008, ss. 314, „Athenaeum. Polskie Studia
Politologiczne” 2009, nr 22, s. 222–230.
Iwanek Jan, (Rec.) Adam Jamróz, Wprowadzenie do prawoznawstwa, Wydawnictwo
LexisNexis, Warszawa 2008, „Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne” 2009,
nr 22, s. 230–236.
Jachymek Jan, Józef Ryszard Szaflik (1930–2008) – zarys biogramu, „Myśl Ludowa”
2009, nr 1, s. 141–148.
Jaskiernia Jerzy, (Rec.) Bogumił Szmulik, Pozycja ustrojowa Sądu Najwyższego
w Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo Beck, Warszawa 2008, ss. 420, „Państwo i Prawo” 2009, nr 4, s. 115–117.
Jaskiernia Jerzy, Ewolucja systemów politycznych, (Rec.) Jarosław Szymanek, Małgorzata Kaczorowska, Agnieszka Rothert, Ewolucja, dewolucja, emergencja
w systemach politycznych, Elipsa, Warszawa 2007, ss. 243, „Myśl Socjaldemokratyczna” 2009, nr 3–4, s. 78–82.
Jaskiernia Jerzy, (Rec.) Izabela Malinowska, Rzecznik Praw Obywatelskich w systemie
ochrony praw i wolności w Polsce, Elipsa, Warszawa 2007, ss. 565, „Ius Novum”
2009, nr 1, s. 164–170.
Jaskiernia Jerzy, Jak finansować politykę?, (Rec.) Finansowanie polityki w Polsce na
tle europejskim, red. Marek Chmaj, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008,
ss. 236, „Myśl Socjaldemokratyczna” 2009, nr 3–4, s. 83–86.
Jaskiernia Jerzy, (Rec.) Jan Barcz, Maciej Górka, Anna Wyrozumska, Instytucje
i prawo Unii Europejskiej. Podręcznik dla kierunków zarządzania i administracji, Lexis
Nexis, Warszawa 2008, ss. 439, „Europejski Przegląd Sądowy” 2009, nr 2, s. 59–62.
Jaskiernia Jerzy, (Rec.) Jerzy Kuciński, Demokracja przedstawicielska i bezpośrednia
w Trzeciej Rzeczypospolitej, Almamer, Warszawa 2007, ss. 328, „Państwo i Prawo”
2009, nr 1, s. 111–114.
329
Jaskiernia Jerzy, (Rec.) Jerzy J. Wiatr, „Przywództwo polityczne. Studium politologiczne”, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna, Łódź 2008, ss. 216,
„Europejski Przegląd Prawa i Stosunków Międzynarodowych” 2009, nr 3–4,
s. 203–211.
Jaskiernia Jerzy, (Rec.) Katarzyna Maria Witkowska-Chrzczonowicz, Pozycja
prawna Komisji Europejskiej w systemie instytucjonalnym Wspólnot Europejskich,
TNOiK, Toruń 2008, ss. 487, Jerzy Jaskiernia, „Państwo i Prawo” 2009, nr 11,
s. 106–108.
Jaskiernia Jerzy, (Rec.) Konstytucjonalizm a doktryny polityczno-prawne. Najnowsze kierunki badań, red. Ryszard M. Małajny, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2008, „Przegląd Prawa Publicznego” 2009, nr 9, s. 79–83.
Jaskiernia Jerzy, (Rec.) Robert Kamiński, Maciej Kuźmicz, Jerzy Oniszczuk, Joachim
Osiński, Katarzyna Pisarska, Bogusław Pytlik, Marcin Sakowicz, Izabela Zawiślińska, Współczesne państwo w teorii i praktyce. Wybrane elementy, Warszawa
2008, „Przegląd Sejmowy” 2009, nr 1, s. 229–235.
Jaskiernia Jerzy, (Rec.) Standardy konstytucyjne a problemy władzy sądowniczej
i samorządu terytorialnego, red. Olgierd Bogucki, Jerzy Ciapała, Przemysław
Mijał, Szczecin 2008, „Przegląd Prawa Publicznego” 2009, nr 3, s. 75–81.
Jaskiernia Jerzy, Systemy rządzenia w Europie Środkowej i Wschodniej, (Rec.)
i Wschodniej, red. Marek Barański, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007,
s. 343, „Myśl Socjaldemokratyczna” 2009, nr 3–4, s. 73–77.
Kantyka Zbigniew, Kazimierz Sumper, „Polski Słownik Biograficzny” 2008, nr 187,
s. 616–617.
Kantyka Zbigniew, (Rec.) Political Parties in Conflict-Prone Societies: Regulation,
Engineering and Democratic Development, red. B. Reilly, P. Nordlund, Tokyo–New
York–Paris 2008, „Chorzowskie Studia Polityczne” 2009, nr 2, s. 311–313.
Kasprowicz Dominika, (Rec.) C. Mudde, Populist Radical Right Parties in Europe,
Cambridge 2007, [w:] Problemy społeczno-ekonomiczne krajów Europy Środkowej,
red. W. Jandziak, Stowarzyszenie Kulturalne Powiatu Pińczowskiego, Pinczów
2009, s. 100–104.
Kącka Katarzyna, (Rec.) Herfried Münkler, Die Deutschen und ihre Mythen, Rowohlt,
Berlin 2009, „Zapiski Historyczne. Poświęcone Historii Pomorza i Krajów Bałtyckich” 2009, nr 73, z. 4, s. 147–150.
Kącka Katarzyna, (Rec.) Monika Tomkiewicz, Zbrodnia w Ponarach 1941–1944,
IPN, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2008,
ss. 443, „Biuletyn Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej” 2009, nr 2, s. 96–97.
330
Kącka Katarzyna, (Rec.) Sylwia Grochowina, Jan Sziling, Barbarka. Miejsce niemieckich egzekucji Polaków z Torunia i okolic (październik–grudzień 1939), Biblioteka
Fundacji „Archiwum Pomorskie AK” w Toruniu, Toruń 2009, ss. 132, „Rocznik
Toruński” 2009, nr 36, s. 303–306.
Konopacki Stanisław, (Rec.) The Search for a European Identity: Values, Policies and
Legitimacy of the European Union, red. F. Cerutti, S. Lucarelli, Routledge, London
2008, „Journal of Common Market Studies” 2009, nr 5, s. 1140–1141.
Marszałek-Kawa Joanna, (Rec.) Andrzej Antoszewski, Partie i systemy partyjne
państw Unii Europejskiej na przełomie wieków, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2008, ss. 351, Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne” 2009, nr 22,
s. 267–271.
Marszałek-Kawa Joanna, (Rec.) Kazimierz Pająk, Samorząd terytorialny i jego
wewnętrzna transformacja, Studium politologiczne, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007, ss. 348, „Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne” 2009,
nr 21, s. 349–351.
Marszałek-Kawa Joanna, (Rec.) Subwencje z budżetu państwa dla partii. Jawność
i kontrola, red. Jarosław Zbieranek, Warszawa 2008, „Polish Political Science
Yearbook” 2009, s. 245–248.
Niedźwiecki Artur, (Rec.) Przemysław Grudziński, Państwo inteligentne. Polska
w poszukiwaniu międzynarodowej roli, Toruń 2008, „Wrocławskie Studia Politologiczne” 2009, nr 10, s. 253–255.
Saletra Wojciech, Władysław Zalewski, (Rec.) Polska, Belgia, Europa. Wiek XIX,
Wydawnictwo Litera, Olsztyn 2007, ss. 255, „Klio” 2009, nr 12, s. 194–199.
Trafiałek Elżbieta, Helena Radlińska jako polityk społeczny i prekursorka kształcenia
służb społecznych, „Polityka Społeczna i Praca Socjalna” 2009, nr 1, s. 11–32.
Wic Władysław, „40 lat minęło”, czyli reminiscencje politologa [historia Instytutu
Politologii], „Konspekt” 2009, nr 3–4, s. 13–18.
Willa Rafał, (Rec.) Marcin Michał Wiszowaty, Regulacja prawna lobbingu na świecie. Historia, elementy, stan obecny, Warszawa 2008, ss. 273, „Studia Polityczne”
2009, nr 23, s. 338–343.
Wróbel Sylwester, (Rec.) Bartłomiej Michalak, Partie protestu w Europie Zachodniej.
Analiza relewancji politycznej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008,
„Chorzowskie Studia Polityczne” 2009, nr 2, s. 314–318.
Wróbel Sylwester, (Rec.) Charles Tilly, Demokracja, Warszawa 2008, „Przegląd
Politologiczny” 2009, nr 2, s. 156–160.
Wróbel Sylwester, (Rec.) Polska lokalna, red. G. Gorzelak, Warszawa 2009, „Chorzowskie Studia Polityczne” 2009, nr 2, s. 323–328.
331
Introdukcje
Bokajło Wiesław, Wiktorska-Święcka Aldona, Wprowadzenie: Dlaczego demokracja partycypacyjna w Unii Europejskiej?, [w:] Closer to citizens. Wyzwania dla
polskiej demokracji w Unii Europejskiej, red. W. Bokajło, A. Wiktorska-Święcka,
Gąsiorowski Andrzej, Przedmowa, [w:] Kościerzyna i powiat kościerski w latach
drugiej wojny światowej (1939–1945), Wydawnictwo Bernardinum, Kościerzyna
2009, s. 9–13.
Marszałek-Kawa Joanna, Wstęp, [w:] Chiny mocarstwem XXI wieku? Rozważania
na temat polityki i gospodarki Państwa Środka, red. J. Marszałek-Kawa, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 5–6.
Marszałek-Kawa Joanna, Wstęp, [w:] J. Marszałek-Kawa (red.), Wartości azjatyckie.
Polityka i prawa człowieka, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009,
s. 5–7.
Marszałek-Kawa Joanna, Wstęp, [w:] Kampanie wyborcze – studium przypadku,
red. J. Marszałek-Kawa, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 263.
Marszałek-Kawa Joanna, Wstęp, [w:] Meandry japońskiej polityki, red. J. Marszałek-Kawa, wyd. 2, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 5–6.
Marszałek-Kawa Joanna, Wstęp, [w:] Militarne i gospodarcze determinanty państwowości azjatyckiej, red. J. Marszałek-Kawa, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2009, s. 5–6.
Marszałek-Kawa Joanna, Wstęp, [w:] Państwo i społeczeństwo. Kierunki rozwoju
państw Azji Wschodniej, Południowej i Południowo-Wschodniej, red. J. Marszałek-Kawa, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 5–6.
Marszałek-Kawa Joanna, Wstęp, [w:] Stosunki polsko-litewskie wczoraj i dziś.
Historia, kultura, polityka, red. W.K. Roman, J. Marszałek-Kawa, Europejskie
Centrum Edukacyjne, Toruń 2009, s. 7–9.
Rakowski Piotr, Przedmowa, [w:] Narkotyki. Organizacja przestępczości i system
przeciwdziałania, red. K. Raczkowski, WAiP, Warszawa 2009, s. 9–11.
Opracował: Dariusz Góra-Szopiński
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
WYKAZ NOWO PRZYZNANYCH STOPNI
NAUKOWYCH W DZIEDZINIE POLITOLOGII
STOPIEŃ NAUKOWY DOKTORA OTRZYMALI:
Dariusz Baran, za pracę: Tożsamość prasy na tle zmian społecznych i rozwoju
nowych technologii w latach 1989–2008. Media moje, media niczyje?, obronioną
w Instytucie Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, promotor: prof. dr hab. Jerzy Mikułowski Pomorski.
Piotr Bajda, za pracę: Elita rządząca na Słowacji w latach 1989–2009. Mechanizmy kształtowania i funkcjonowania w systemie demokratycznym, obronioną
w Instytucie Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, promotor: prof. dr hab. Jan Kofman.
Małgorzata Pawlus, za pracę: Ruch feministyczny w polskiej przestrzeni politycznej w latach 1997–2005, obronioną na Wydziale Nauk Historycznych i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, promotor:
ks. dr hab. Janusz Balicki, prof. UKSW.
Joanna Radowicz, za pracę: W poszukiwaniu Trzeciej Drogi dla socjaldemokracji: programowe i teoretyczne koncepcje Tony Blaira, obronioną w Instytucie Studiów
Politycznych Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, promotor: dr hab. Kazimierz
Kik, prof. UJK.
Sylwia Turzaska, za pracę: Banalność czy racjonalność zła? Holokaust jako
zagadnienie państwa w nowoczesności, obronioną w Instytucie Nauk Politycznych
Wykaz nowo przyznanych stopni naukowych w dziedzinie politologii
333
i Dziennikarstwa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, promotor: dr hab. Wojciech Kaute, prof. UŚ.
STOPIEŃ NAUKOWY DOKTORA HABILITOWANEGO OTRZYMALI:
Jerzy Mizgalski, na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach na podstawie przedstawionego dorobku i publikacji: Tożsamość polityczna.
Studium zjawiska, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika,
Toruń 2008, ss. 258; oraz Tożsamość polityczna polskich Żydów w XIX i XX wieku
na przykładzie Częstochowy, Wydawnictwo Akademii Jana Długosza, Częstochowa
2008, ss. 377.
Piotr Świercz, na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach na podstawie przedstawionego dorobku oraz publikacji habilitacyjnej:
Jedność wielości. Świat, człowiek, państwo w refleksji nurtu orficko-pitagorejskiego,
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2008, ss. 374.
Małgorzata Winiarczyk-Kossakowska, na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk
Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, na podstawie przedstawionego dorobku
i publikacji: Ustawy III Rzeczypospolitej o stosunku państwa do kościołów chrześcijańskich, Wydawnictwo Elipsa, Warszawa 2004, ss. 658; oraz Droga do chrześcijańskich ustaw wyznaniowych (Węzłowe problemy), „Zeszyt Naukowy” nr 9, Instytut
Badań Społecznych i Międzynarodowych, Fundacja im. Kazimierza Kelles-Krauza,
Warszawa 2007, ss. 55.
Opracował: Dariusz Góra-Szopiński
vol. 24/2010 ISSN 1505-2192
NOTY O AUTORACH
maja chaciska – wykłada język szwedzki, tłumaczenia oraz komunikację
społeczną na Katedrze Skandynawistyki Uniwersytetu Gdańskiego.
Stefan Dudra – doktor habilitowany, profesor nadzwyczajny Uniwersytetu
Zielonogórskiego, kierownik Zakładu Współczesnych Stosunków Międzynarodowych.
michał gierycz – doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce,
adiunkt Katedry Współczesnej Myśli Społecznej Kościoła Instytutu Politologii
Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie oraz Katedry Europeistyki Uniwersytetu Warszawskiego; członek redakcji Zeszytów Społecznej Myśli
Kościoła „Chrześcijaństwo–Świat–Polityka”. Obszar badań: relacje religii i polityki,
antropologia polityki, integracja europejska.
dariusz Góra-Szopiski – politolog, adiunkt w Katedrze Hermeneutyki Polityki
Wydziału Politologii i Studiów Międzynarodowych UMK, specjalizuje się w analizie współczesnej myśli politycznej.
Katarzyna Kcka – doktor, adiunkt w Katedrze Historii Stosunków Międzynarodowych na Wydziale Politologii i Studiów Międzynarodowych UMK w Toruniu.
W swojej pracy zajmuje się głównie powojennymi stosunkami polsko-niemieckimi,
polską polityką zagraniczną oraz historią dyplomacji.
Michał Kubiak – adiunkt w Instytucie Politologii Uniwersytetu Gdańskiego.
W pracy naukowej zajmuje się polityka społeczną i gospodarczą oraz ich współ-
Noty o autorach
335
zależnościami. Autor rozprawy Polityka społeczna wobec ludzi starych w Polsce
w latach 1991–2003, za którą w 2009 r. otrzymał główną nagrodę w konkursie
Prezydenta RP „Polskie wyzwania: państwo, tożsamość, rozwój” na najlepsze prace
doktorskie w kategorii społeczeństwo i polityka społeczna.
grayna strnad – absolwentka Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, doktor nauk
humanistycznych w zakresie nauk o polityce. Obecnie jest adiunktem w Katedrze
Stosunków Międzynarodowych w Wyższej Szkole Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu. Członek – współzałożyciel Towarzystwa Azji i Pacyfiku.
Stypendystka Korea Foundation. Jej zainteresowania naukowe koncentrują się na
problematyce krajów wschodnioazjatyckich (Korea Południowa, Korea Północna,
Chiny, Tajwan, Japonia). Autorka licznych artykułów o tej tematyce. Uczestnik
konferencji i sympozjów związanych z prowadzonymi przez nią badaniami naukowymi.
Elbieta Trafiałek – Kierownik Zakładu Polityki Społecznej Instytutu Nauk
Politycznych na Wydziale Zarządzania i Administracji UJK. Doktor habilitowany
nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce – profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego w Kielcach.
Doktorat na Uniwersytecie Warszawskim, stopień doktora habilitowanego nauk
humanistycznych w zakresie nauk o polityce w 2004 roku na Wydziale Nauk
Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Zainteresowania naukowe
o charakterze interdyscyplinarnym, skoncentrowane wokół polityki społecznej,
pracy socjalnej i gerontologii społecznej. Aktywność naukowa ukierunkowana na
eksplorację kwestii socjalnych i problemów społecznych w kontekście zmiany
systemowej, globalizacji i integracji europejskiej. Autorka 180 publikacji, w tym
17 prac zwartych. Dorobek obejmuje oryginalne prace twórcze, podręczniki akademickie, prace popularno-naukowe i paradokumenty.
Rudolf Uertz – ur. 1947 r., doktor habilitowany, pracownik Katolickiego Uniwersytetu Eichstätt-Ingolstadt, profesor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, współpracownik Fundacji Konrada Adenauera. Jego zainteresowania badawcze skupiają się wokół teorii polityki oraz historii myśli
politycznej.
katarzyna zamorska – absolwentka filozofii na Uniwersytecie Wrocławskim.
Od 1999 roku adiunkt w Zakładzie Polityki Społecznej i Ekonomicznej w Instytu-
336
Noty o autorach
cie Politologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Obszar zainteresowań: prawa społeczne, porównawcza polityka społeczna, aksjologiczne uwarunkowania polityki
społecznej oraz historia polskiej polityki społecznej.
radosław zenderowski – kierownik Katedry Teorii Państwa i Polityki Międzynarodowej Instytutu Politologii UKSW w Warszawie. Pracuje także w Katedrze
Ekonomii i Międzynarodowych Stosunków Ekonomicznych w GWSH im. Wojciecha Korfantego w Katowicach.
WSKAZÓWKI DLA AUTORÓW „ATHENAEUM”
1. Preferowaną formą dostarczenia artykułu do Redakcji jest poczta elektroniczna.
2. Materiały do druku należy przysyłać drogą elektroniczną na skrzynkę
e-mailową Redakcji. Tekst powinien mieć postać znormalizowanego komputeropisu (tj. 30 wierszy na stronie, po 60 znaków w wierszu, w sumie 1800
znaków na stronie; czcionka 12 pkt z odstępem 1,5 wierszowym) napisanego
w dowolnym popularnym edytorze tekstu i zapisanego w jednym z następujących formatów: .rtf, .doc, .odt.
3. W tekście nie należy stosować żadnego formatowania i wyróżnień graficznych.
4. Do cytatów należy stosować tylko cudzysłów.
5. Cudzysłów należy stosować również do tytułów czasopism.
6. Kursywą należy wyróżniać tytuły książek i artykułów oraz wyrażenia obcojęzyczne.
7. Przypisy należy umieszczać na dole strony. Należy je numerować kolejno
jednym ciągiem.
8. Zasady sporządzania przypisów:
a) zamieszczane w przypisach prace należy podawać w pełnym zapisie
bibliograficznym: pierwsza litera imienia (imion), kropka, nazwisko,
przecinek, tytuł dzieła, przecinek, miejsce wydania i rok wydania, przecinek, numer strony, do którego przypis odsyła, kropka;
b) nie należy podawać wydawnictw;
c) w przypadku czasopism należy podać autora artykułu, tytuł, rok, kolejny
numer i stronę(-y);
9.
10.
11.
12.
13.
14.
d) z Internetu: autor, tytuł (jeśli nie ma to należy nadać), dokładny adres ze
ścieżki, odczyt z dn. dd.mm.rrrr;
e) w przypadku prac zbiorowych: tytuł, redaktor, miejsce wydania i rok
wydania, numery stron.
Należy stosować powszechnie przyjęte łacińskie skróty: op.cit. (pisane łącznie), ibidem, idem itp. – nie stosując kursywy.
Objętość artykułów powinna zwierać się w przedziale od 10 do 14 stron
znormalizowanego komputeropisu (wraz z przypisami).
Recenzje, polemiki i sprawozdania nie powinny przekraczać 4 stron znormalizowanego komputeropisu.
W przypadku recenzji należy podać imię, nazwisko, tytuł, wydawnictwo,
miejsce i rok wydania oraz całkowitą liczbę stron recenzowanej pozycji.
Autor nie ma możliwości udoskonalenia tekstu w toku publikacji, prosimy
zatem o przesyłanie materiału w postaci, którą uznał za ostateczną.
Autor proszony jest ponadto o podanie:
a) pełnego imienia i nazwiska;
b) stopnia i tytułu naukowego;
c) nazwy i adresu instytucji naukowej, w której jest zatrudniony;
d) dokładnego adresu zamieszkania, e-mailu, numeru telefonu, faxu;
e) krótkiej informacji biograficznej w języku polskim (ok. 150–200 znaków);
f) abstraktu w języku angielskim (maksymalnie 900 znaków).
Uwaga!
Teksty, które nie będą odpowiadały wymienionym warunkom nie będą drukowane. Materiałów niezamówionych Redakcja nie odsyła. Warunkiem otrzymania
egzemplarza autorskiego jest podanie w zgłoszeniu aktualnego adresu korespondencyjnego. Redakcja zastrzega sobie prawo przeredagowywania tekstów niespełniających powyższych wymagań oraz poprawiania w toku korekty oczywistych
błędów i pomyłek (zwłaszcza językowych).

pełen dostęp - Athenaeum - Uniwersytet Mikołaja Kopernika

Transkrypt

Podobne dokumenty