docDo pobrania
download 
Reklamacja Transkrypt
Do pobrania
Nauczyciel i szkoła Mirosław Grzegórzek Gwara w szkole podstawowej – (nie)byt podskórny? w dzieciństwie poznaje się kwiaty zioła zboża zwierzęta pola łąki słowa owoce T. Ró ewicz, * * * oblicze ojczyzny, w: D. Chwastek, E. Nowosielska, Oglądam wiat. Język polski 6. Podręcznik do kształcenia literackiego, Poznań 2002, s. 11. CZ. I. REFLEKSJE WIEJSKIEGO NAUCZYCIELA Gwara w szkole – zagadnienia językoznawcze a program nauczania Uczestnicząc w warsztatach w Zakładzie Dialektologii Polskiej Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie 1, w których miałem zaszczyt i przyjemno ć wziąć udział nie tylko jako nauczyciel języka polskiego prowincjonalnej szkoły, ale tak e twórca-amator jednego z internetowych słowników gwarowych, pragnąłem poszerzyć i ugruntować swoją wiedzę na temat odmian terytorialnych języka polskiego, kulturotwórczej roli gwar polskich i stylizacji jako istotnego elementu interpretacji i analizy tekstu. Oprócz niewątpliwego poszerzenia swej wiedzy w temacie kultury ludowej i gwar, z pewnym alem, ale i niedowierzaniem u wiadomiłem sobie, e szeroko rozumiana dialektologia w podstawie programowej kształcenia ogólnego język polski na II etapie edukacyjnym (praktycznie) nie istnieje2, z tym e słowo „praktycznie”, iskierka nadziei, pojawiło się w mej konstatacji dopiero po wnikliwszej analizie tre ci pp w ramach przedmiotu język polski. 1 Gwara w szkole – jak i w jakim celu integrować zagadnienia językoznawcze z programem nauczania – tytuł warsztatów dialektologicznych organizowanych przez IJP PAN Zakład Dialektologii Polskiej, których autor niniejszego tekstu był uczestnikiem w roku 2011. 2 O ró nych kontekstach tego „niebytu” piszę w dalszej czę ci tekstu. 77 „ Język Polski w Szkole IV–VI” R. XVI, nr 3, 2014/2015 Tabela 1. Zestawienie tre ci podstawy programowej przedmiotu język polski na kolejnych etapach edukacyjnych w temacie „dialektologia” 3. II etap edukacyjny Cele kształcenia ? – wymagania OKAZUJE SI , ŻE ogólne TRE CI ISTNIEJ , ALE NIE S DANE WPROST: II Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń […] kształtuje hierarchię warto ci […] poczucie własnej tożsamo ci i postawę patriotyczną. III Tworzenie wypowiedzi. Uczeń […] rozwija swoją wiedzę o języku. Tre ci naucza- II Analiza i interprenia – wymaga- tacja tekstów kultury. nia szczegółowe Uczeń zna teksty literackie i inne teksty kultury wskazane przez nauczyciela. […] 2. Analiza. Uczeń: […] 11) identyfikuje: […] opowiadanie […], legendę […], przysłowie […]. III Tworzenie wypowiedzi. 1. Mówienie i pisanie. Uczeń: […] 2) dostosowuje sposób wyrażania się do oficjalnej i nieoficjalnej sytuacji komunikacyjnej oraz do zamierzonego celu […] 4) wiadomie posługuje się różnymi formami językowymi […] III etap edukacyjny III Tworzenie wypowiedzi. Uczeń […] zdobywa wiedzę o różnych odmianach polszczyzny i kształci umiejętno ć poprawnego wykorzystywania ich w różnych sytuacjach […] IV etap edukacyjny I Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń […] rozpoznaje funkcje tekstu i rodki językowe służące ich realizacji; ma wiadomo ć kryteriów poprawno ci językowej. I Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. […] 3. wiadomo ć językowa. Uczeń: […] 3) dostrzega zróżnicowanie słownictwa – rozpoznaje słownictwo ogólnonarodowe i słownictwo o ograniczonym zasięgu (wyrazy gwarowe) […] 4) rozpoznaje cechy kultury i języka swojego regionu […]. Zakres podstawowy 3. wiadomo ć językowa. Uczeń: […] 5) wskazuje w czytanych tekstach i analizuje przykłady odmian terytorialnych, rodowiskowych i zawodowych polszczyzny 6) rozpoznaje w czytanych tekstach oraz wypowiedziach mówionych stylizację, rozróżnia jej rodzaje (archaizację, dialektyzację, kolokwializację) i okre la funkcje […]. Zakres rozszerzony 3. wiadomo ć językowa. Uczeń: 1) rozróżnia i omawia na wybranych przykładach funkcje języka – […] III Tworzenie wypowiedzi. […] 2. wiadomo ć językowa. Uczeń: 2) sprawnie posługuje się oficjalną i nieoficjalną odmianą 3 Opracowanie własne na bazie Podstawy programowej z komentarzami, t. 2. Język polski w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum (materiały MEN), b.r.w. 78 Nauczyciel i szkoła 2. wiadomo ć językowa. Uczeń: […] 3) stosuje poprawne formy gramatyczne wyrazów odmiennych […] 5) pisze poprawnie pod względem ortograficznym, w tym w razie potrzeby wykorzystuje wiedzę o: a) wymianie głosek […] b) różnicach w wymowie i pisowni […] 7) operuje słownictwem z okre lonych kręgów tematycznych (na tym etapie skoncentrowanym przede wszystkim wokół tematów: dom, rodzina, szkoła i nauka, rodowisko przyrodnicze i społeczne). polszczyzny; zna granice stosowania slangu młodzieżowego […] 11) operuje słownictwem z okre lonych kręgów tematycznych (na tym etapie rozwijanym i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów […] region i Polska). społeczną (jednoczenie grupy i budowanie tożsamo ci zbiorowej – regionalnej, rodowiskowej, narodowej); […]. Powy sze zestawienie jest poniekąd zaskakujące z kilku powodów. Po pierwsze, to na II etapie edukacyjnym, jak nigdy pó niej, najbli sza przestrzeń, jak pisze cytowany na wstępie arcymistrz poezji: „dom, podwórko, kwiaty, zioła, zbo a, zwierzęta, pola, łąki, SŁOWA” – wszystko to jest odsłownie i w przeno ni na wyciągnięcie ręki. yją najstarsi członkowie rodów posługujący się w większym a czasem bardziej szczątkowym stopniu gwarą, istnieją jeszcze słowa, które posiadają na razie swoje desygnaty i kto z najbli szych – babcia, dziadek, a mo e pradziadek – potrafi je jeszcze zdefiniować i umie cić w najbli szej dziecku czasoprzestrzeni – podwórka, łąki, lasu, strychu czy piwnicy 4. Uształtowany w najbliższym rodowisku społecznym system mowy to nie tylko okre lony zasób słownictwa 4 Przemiany leksyki w gwarach polskich powodowane są różnymi czynnikami. W ród najważniejszych wymienić należy zmiany realiów wiejskich wynikające zwłaszcza z wychodzenia z użycia pewnych desygnatów, co powoduje zapominanie ich językowych okre lników […]. Cytat za: H. Kurek, Przemiany kulturowo-językowego wizerunku polskiej wsi w ostatnim półwieczu (na przykładzie gwar małopolskich), w: „Studia Dialektologiczne” IV, red. H. Kurek, A. Tyrpa, J. Wronicz, Kraków 2010, s. 75. 79 „ Język Polski w Szkole IV–VI” R. XVI, nr 3, 2014/2015 i struktur gramatycznych, to jednocze nie zdolno ć rozumienia i odczuwania ich wielorakich znaczeń. […] Na kształtowanie się języka, umysłowo ci i osobowo ci dziecka w późniejszym okresie jego życia mogą mieć wpływ poszerzające się kontakty społeczne poza rodowiskowe, uczestnictwo w kulturze, ale przede wszystkim szkoła 5. Po drugie, wraz z poszerzaniem się horyzontu poznawczego i wchodzeniem w kolejne etapy rozwoju psychofizycznego zmieniają się, jak wiadomo, punkty odniesienia młodych ludzi i sposoby warto ciowania, które dla gwary i wiejsko ci we współczesnym „markowym”, zglobalizowanym wiecie są bezlitosne – powszechnie obserwuje się tendencję do globalizacji języków, co również widoczne jest w gwarach w ekspansji języka angielskiego6. O mowie wsi mówi się, kiedy jest się w gminnym (zbiorczym) gimnazjum lub doje d a się (cały czas punktem odniesienia jest młody człowiek wywodzący się ze wsi) do szkoły „do miasta”, gdzie wszystko, co „wie niackie”, jest „obciachowe”, u ywając języka młodzie owego (i to w wydaniu łagodnym). Tym samym (i po trzecie) zatracana jest naturalna dla dzieci na etapie szkoły podstawowej euforia poznawcza i bezkompromisowe, intuicyjne podej cie do zjawisk, które w pó niejszym czasie podczas wspinania się na kolejne szczeble edukacji polonistycznej stają się eksponatami w panopitikum dziwacznych form językowych „omawianych” na lekcji (pół biedy, je li w związku z na przykład stylizacją gwarową, gorzej gdy w izolacji – w formie notatki w zeszycie do wykucia i zapomnienia). Paradoksalnie zatem, kiedy młody człowiek w naturalny sposób cały sobą zanurzony jest w „małej ojczy nie”, uniformizuje się go językowo przy pomocy tekstów literackich, gramatyki czy słownika nie gdzie indziej tylko w szkole7, czyli swoistym centrum „małej ojczyzny”… A mo e „ojczyzny du ej”? 5 M. Nagajowa, Kształcenie językowych umiejętno ci ucznia, w: „Język Polski w Szkole IV–VI” 2012/2013, nr 2, s. 40. 6 H. Kurek, Przemiany kulturowo-językowego..., s. 77. 7 W szkole zderzają się dwie przeciwstawne tendencje – w jednej szkoły stanowią wyspy, na których mówi się dialektem kulturalnym i żąda się rygorystycznie formułowania w tym dialekcie logicznego my lenia w mowie i pi mie oraz dokonuje się oceny tego wypowiadania się. (Cytat 80 Nauczyciel i szkoła Ojczyzna to… – czyli czy da się obliczyć ojczyzny Pojęcie ojczyzny jest przedmiotem sporów, na co za J. Bartmińskim zwracają uwagę autorki pracy Małe ojczyzny…, podkre lając, i ma on na my li ró ne wizje ojczyzny, warto ciowane hierarchicznie. Szereguje je nawet w pewien ciąg: od małych ojczyzn: rodzinno-domowej, lokalnej, regionalnej, do narodowej, państwowej, społecznej, kulturalnej, po integrującą wszystko koncepcję ojczyzny-matki 8. Jeżeli przyjmiemy, że tożsamo ć to wiedza o sobie, przekładająca się na pytania o to, kim jestem, skąd jestem, co jest dla mnie ważne, jakie jest moje miejsce w małej i dużej ojczyźnie, a także co tak naprawdę jest moją ojczyzną, to zasadne stanie się pytanie o tożsamo ć i identyfikację gwarową. Tożsamo ć to identyfikacja z miejscem i ludźmi, forma samookre lenia, fascynacja, ale też manifestacja lub negacja, przekładająca się na regionalną wiadomo ć gwarową 9 – pisze Halina Pelcowa w swoim artykule, nazywając gwarę wykładnikiem „małej ojczyzny” 10. To samo ć jest wpisana w region, ale i odniesiona do „ojczyzny” w skali makro – z jej wiadomo cią zaklętą w języku literackim, symbolach i tradycji narodowej. W tym miejscu mo na by wypłynąć na szerokie morza psycholingwistyki, socjolingwistyki i dialektologii – nie jest to jednak konieczne w niniejszym tek cie, który rozpatruje raczej ró ne konteksty szeroko pojętej tzw. edukacji regionalnej w szkole z gwarą jako jej centrum, wokół którego obracają się po swych orbitach sfery kultury (o czym będzie jeszcze mowa w dalszej czę ci rozwa ań); swoją drogą, ciekawe byłoby te ewentualne spojrzenie na „język wsi” poprzez koncepcję transkulturowo ci Wolfganga Welscha, która była prezentowana nie tak dawno na łamach „Zeszytów Kieleckich” przez K. A. Gajdę. Autorka tekstu Nauczanie w transkulturowo ci twierdzi, e to wła nie transkulturowa tożsamo ć […] jest […] odpowiedzią na za: H. Wi niewska, Wpływ gwary na wypowiadanie się uczniów, w: „Polonistyka” 1990, nr 1, s. 54.). W drugiej działania placówek o wiatowych – szczególnie w ostatnim czasie „renesansu małych ojczyzn” – nakierowane są na pielęgnację regionalnych odmian języka i ich wszelkich przejawów. 81 „ Język Polski w Szkole IV–VI” R. XVI, nr 3, 2014/2015 pytanie, co dzieje się z tożsamo cią młodych osób w dobie globalizacji, partykularyzacji czy kosmopolityzmu. Ta kulturowa tożsamo ć zawiera zarówno aspekt kosmopolityczny, jak i lokalną afiliację 11. Równie autorki Małych ojczyzn… stwierdzają, e na społeczno ci lokalne oddziałują dwa obiektywne procesy przemian – procesy globalizacyjne […]; z drugiej strony – zespół czynników, który okre la się jako glokalizacja12. Spojrzenie transkulturowe byłoby tym ciekawsze, e równie cieszący się estymą dialektolodzy zauwa ają, e jeste my wiadkami przemieszania kultur […]13. Gwara to… – czyli uocymze ta gwara jidzie?14 Spojrzenie lingwistyczne Marian Kucała w Encyklopedii języka polskiego gwarę definiuje tak: Gwara – mowa ludno ci wiejskiej niewielkiego terytorium, przeważnie z kilku czy kilkunastu wsi, różniąca się od języka ogólnego […] pewnymi cechami, głównie fonetycznymi i leksykalnymi, podrzędna w stosunku do dialektu. Terminy „gwara” i „dialekt” są często używane wymiennie […]15. Spojrzenie socjokulturowe Według Haliny Pelcowej gwara […] jest symbiozą tego, co dawne, i tego, co współczesne. wiadectwem przeszło ci, przechowującym liczne archaizmy, oddającym nie tylko sposób mówienia mieszkańców wsi, ale też całą sferę obyczajów, obrzędów i wierzeń ludowych, ci le połączonych z religijno cią ludową, z systemem warto ci chrze cijańskich. Gwara to także przekazywana z pokolenia na pokolenie wiedza ludu, jego mądro ć życiowa […]16. Innymi słowy gwara to nie tylko 11 K. A. Gajda, Nauczanie transkulturowo ci, w: „Język Polski w Szkole IV–VI” 2012/ 2013, nr 3, s. 12. 12 A. Skudrzyk , K. Urban, Małe ojczyzny..., s. 68. 13 H. Kurek, Przemiany kulturowo-językowego..., s. 78. 14 Por. hasło gwara, w: Mały słownik gwar polskich, red. J. Wronicz, Kraków 2010, s. 81. 15 Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Warszawa 1994, s. 105. 16 H. Pelcowa, Specyfika i tożsamo ć..., s. 66. 82 Nauczyciel i szkoła język: specyficzna fonetyka, leksyka czy cechy gramatyczne, ale te szeroko rozumiana kultura17. Potwierdza to konstrukcja i charakter słowników gwarowych: słownik to nie tylko słowa – to frazeologia, przysłowia, zagadki, wierszyki, opowie ci i gawędy, rysunki, szkice, fotografie18. Spojrzenie aksjologiczne Prof. J. Wronicz zwraca uwagę, e we wszystkich klasyfikacjach hierarchizujących gwarę w obrębie języka jest ona deprecjonowana jako język mieszkańców wsi, przede wszystkim starszych i niewykształconych19, co implikuje w ród u ytkowników gwary, niezale nie niekiedy od wiadomo ci językowej, mniej lub bardziej zauwa alną konfuzję w związku z jej u yciem, eby nie rzec, e wręcz przynosi ujmę. Dlaczego tak się dzieje? H. Wi niewska zauwa a, i mimo traktowania oficjalnie gwary przez językoznawców za skarbnicę archaizmów języka polskiego, czy mowę wsi, zasługującej na pieczołowitą pielęgnację i ochronę, [społeczeństwo – M. G.] nie akceptuje regionalnego sposobu mówienia w sytuacjach prestiżowych 20. Autorka zauwa a, e nauczyciele w szkole odnoszą się do gwary raczej z dezaprobatą, a w lepszym wypadku z obojętno cią. Przecie , jak ju powiedziano, w potocznym, prymitywnym mniemaniu gwara to mowa niewykształconych ludzi w podeszłym wieku z zacofanych wsi (zabitych dechami, na końcu/krańcu wiata, gdzie diabeł mówi dobranoc – podobnych wyra eń, ekspresywnie nacechowanych, mo na by znale ć jeszcze wiele, wspomniane są jedynie te mniej wulgarne), gdzie dawniej niechętnie odnoszono się do osób, 17 Por. Tam e, s. 64; Język jest bowiem podstawowym składnikiem kultury, a jednocze nie kulturę poznaje się przez język. Cytat za: H. Kurek, Przemiany kulturowo-językowego..., s. 71. 18 Por. J. Wronicz, Jak tworzyć amatorskie słowniki gwarowe? w: W kręgu dialektów i folkloru, red. S. Cygan, Kielce 2007, s. 89–95; J. Serociuk, Założenia metodologiczne regionalnych słowników gwarowych powstających przy współudziale rodowisk lokalnych, w: „Studia Dialektologiczne” IV, red. H. Kurek, A. Tyrpa, J. Wronicz, Kraków 2010, s. 135–143. 19 Por. J. Wronicz, Pozycja dialektu wobec innych odmian polszczyzny, w: „Język Polski” LXXXVII, nr 2, s. 94. 20 H. Wi niewska, Wpływ gwary..., s. 57. 83 „ Język Polski w Szkole IV–VI” R. XVI, nr 3, 2014/2015 które nie mówiły gwarą, obecnie taki stosunek jest do tych, którzy gwarą mówią 21. W kontrapunkcie do powy szych ujemnych konotacji gwary, w ostatnich latach, wraz z rozwojem samorządno ci i społeczeństwa obywatelskiego w latach 90., możemy zaobserwować wzrost zainteresowania „małą ojczyzną”. Dokumentacją i promocją regionalnej kultury zajmują się terenowe władze, instytucje i towarzystwa 22. Czynią to równie szkoły, jak ju wspomniano wcze niej, będące zarazem ostoją patriotyzmu lokalnego, jak i krzewicielem kultury ogólnonarodowej. A przecie gwara jest dziedzictwem kultury narodowej […]23. Na zakończenie tej czę ci refleksji, które w aden sposób nie wyczerpują tematu gwary, a jedynie sygnalizują pewne aspekty zjawiska: kto z czytających nie podszedł warto ciująco do przymiotnika „wiejski” w podtytule niniejszego tekstu? No wła nie… Wiejski, wie niacki, wsiowy – który z tych przymiotników ma warto ć dodatnią, zapytajmy retorycznie. Jaka jest więc rola wiejskiej szkoły, w której zderza się pozorny dualizm kultury, języka, to samo ci i tradycji? Doskonałej odpowiedzi na to pytanie udziela J. Kowalikowa: Nie jest celem kształcenia językowego, by uczeń stopniowo wyzbył się dialektu, ale by dzięki jego znajomo ci szybciej i lepiej opanował język tzw. literacki. Jego mowa pierwotna stanowi więc przywoływaną celowo płaszczyznę odniesienia, istnieje zatem w procesie poznawczym. Funkcjonuje też nadal w procesach komunikacyjnych, jeżeli jej użycie ma sytuacyjne uzasadnienie. Uczeń nie ma powodu, być się bać, że użyta gwara obnaży jego „gorszo ć”; co najwyżej ujawni dwujęzyczno ć 24. No wła nie, ale jak ten bilingwizm, o którym pisze równie prof. H. Kurek 25, odkryć, rozpoznać, uwydatnić i dowarto ciować jego czasami widoczne, a czasami utajone istnienie… H. Pelcowa, Specyfika i tożsamo ć..., s. 67. J. Wronicz, Jak tworzyć..., s. 89. 23 H. Pelcowa, Specyfika i tożsamo ć..., s. 66. 24 J. Kowalikowa, O nowy wymiar dialektologii i dialektów w edukacji i badaniach, w: Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Karolowi Dejnie, pod red. S. Gali, Łód 2002, s. 247. Por. H. Kurek, Przemiany kulturowo-językowego..., s. 74. 25 Por. H. Kurek, Przemiany kulturowo-językowego..., s. 73. 21 22 84 Nauczyciel i szkoła Gwara – (nie)byt podskórny Pró no dzi szukać w szkole wiejskiej dzieci posługujących się „czystą gwarą”. Tylko raz podczas kilkunastu lat pracy w kilku szkołach wiejskich spotkałem się z przypadkiem chłopca, który u ywał wyłącznie tego systemu językowego. Zwykle są to pojedyncze słowa, maniery fonetyczne, rzadsze końcówki fleksyjne czy formanty. Podkre lam, i swoje stwierdzenia formułuję ostro nie, bazując wyłącznie na własnym do wiadczeniu, jako e ju na początku lat 90. badacze zauwa ali du e zró nicowanie, je eli chodzi o wpływ gwary na sposób wypowiadania się uczniów oraz, e jest ona zjawiskiem marginalnym i zanikającym26 (nie mam tu na my li oczywi cie obszarów silnie nacechowanych gwarą, jak ląsk, Kaszuby czy Podhale). Niektóre przyczyny tego stanu rzeczy wcze niej zostały jedynie zasygnalizowane, w ród innych wymienić nale y starzenie się wsi i wieloczynnikową zmianę struktury społecznej obszarów wiejskich, na które migruje du y odsetek ludno ci miejskiej ze swym dotychczasowym baga em językowym (w tym reemigranci z krajów Europy Zachodniej). W tej sytuacji nasuwa się pytanie, gdzie w takim razie szukać gwary w szkole? Moim zdaniem m.in. na zajęciach lekcyjnych i pozalekcyjnych (język polski, historia i społeczeństwo) po więconych szeroko pojętnemu tematowi „małej ojczyzny”: – w toponimach okolicy (tworzenie planu/mapy najbli szej okolicy wraz z lokalnie funkcjonującymi nazwami miejsc znanych jedynie mieszkańcom najbli szej okolicy); – w podaniach z regionu (tworzenie tekstów podczas ćwiczeń w pisaniu, konkursów, jak i zanotowanych od starszych mieszkańców miejscowo ci); – w ludziach (spotkania z ciekawymi osobowo ciami regionu – pasjonatami małej ojczyzny, artystami ludowymi, gospodyniami (potrawy) i gospodarzami (prace i narzędzia)); 26 Por. H. Wi niewska, Wpływ gwary..., s. 58. 85 „ Język Polski w Szkole IV–VI” R. XVI, nr 3, 2014/2015 – w przydomkach ludzi, które funkcjonują lokalnie; – w miejscach pamięci narodowej i lokalnej (traktowanych jako pretekst do mówienia o przeszło ci w kontek cie tera niejszo ci – mo liwo ć konfrontacji języków inskrypcji na pomnikach, epitafiów, ywej gawędy – ze współczesnym językiem literackim); – w słowach i ich formach u ywanych bąd tylko znanych, zasłyszanych od dziadków, rodziców czy sąsiadów (tworzenie minisłowniczków gwarowych). W związku z tym idealnym rozwiązaniem jest stworzenie autorskiego (wynika to przecie ze specyficznych uwarunkowań ka dej mikrospołeczno ci) programu edukacji regionalnej integrującego treci podstawy programowej przedmiotów język polski i historia i społeczeństwo27. Bo przecież gwary zapraszają nas do podróży w czasie i przestrzeni, są dokumentem epoki i tradycji, która odeszła, ale żyje jeszcze w pamięci osób starszych; wiadectwem przeszło ci i mówienia o niej28. Nauką o przeszło ci jest historia i to ona – w rozumianym potocznie bloku przedmiotów humanistycznych w szkole podstawowej – dopełnia deficyty i konstrukcją podstawy programowej przedmiotu „historia i społeczeństwo” kompensuje braki i uzupełnia w jakim stopniu luki wynikające z likwidacji cie ek przedmiotowych, w tym „ cie ki regionalnej”. Tabela 2. Zestawienie tre ci podstawy programowej przedmiotu historia i społeczeństwo na II etapie edukacyjnym w kontek cie zagadnienia „dialektologia” 29. Cele kształcenia I. Chronologia historyczna. – wymagania […] dostrzega związki teraźniejszo ci z przeszło cią. […] ogólne IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontek cie społecznym – zadaje pytania „dlaczego tak jest, jak jest?” i „czy mogłoby być inaczej?” oraz próbuje odpowiedzieć na te pytania. 27 Co nie wyklucza oczywi cie włączenia doń tre ci przedmiotów artystycznych, technicznych czy przyrody. 28 H. Pelcowa, Specyfika i tożsamo ć..., s. 69. 29 Opracowanie własne na bazie: Podstawa programowa z komentarzami, t. 4. Edukacja historyczna i obywatelska w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum (materiały MEN), b.r.w. 86 Nauczyciel i szkoła Tre ci nauczania – wymagania szczegółowe 1. Refleksja nad sobą i otoczeniem społecznym. Uczeń: 1) wyja nia, w czym wyraża się odmienno ć i niepowtarzalno ć każdego człowieka; […] 3) wyja nia znaczenie rodziny w życiu […]; 4) wyraża opinię na temat kultywowania tradycji i gromadzenia pamiątek rodzinnych; […] 2. „Mała Ojczyzna”. Uczeń: 1) opisuje swoją „małą Ojczyznę”, uwzględniając tradycję historyczno-kulturową i problemy społeczno-gospodarcze; 2) zbiera informacje o rozmaitych formach upamiętniania postaci i wydarzeń z przeszło ci „małej Ojczyzny”; 3) wskazuje na planie miejscowo ci, siedzibę władz lokalnych i na przykładach omawia zakres działań oraz sposoby powoływania władz. 3. Ojczyzna. Uczeń: […] 3) wymienia mniejszo ci narodowe i etniczne żyjące w Polsce i na wybranych przykładach opisuje ich kulturę i tradycje […]. Poni sza egzemplifikacja w postaci opracowanego przeze mnie programu edukacji regionalnej stanowi dopełnienie powy szych rozwa ań teoretycznych. CZ. II. AUTORSKI PROGRAM EDUKACJI REGIONALNEJ Program edukacji regionalnej Oblicza ojczyzny 30 Tadeusz Ró ewicz *** oblicze ojczyzny ojczyzna to kraj dzieciństwa miejsce urodzenia to jest ta mała najbliższa ojczyzna 30 Realizowany był w ramach kółka historycznego w Szkole Podstawowej im. 100-lecia Ruchu Ludowego w Wierzchosławicach w roku szkolnym 2012/2013. Wierzchłowice – wie w powiecie tarnowskim słynąca z bogatych tradycji historycznych ruchu ludowego związanych z postacią Wincentego Witosa. Mie ci się tu oddział Muzeum Okręgowego w Tarnowie (dom rodzinny i gospodarstwo Witosa, tzw. „Witosówka”), cmentarz wojenny z I wojny wiatowej, zabytkowy ko ciół; bogata tradycja hodowli karpia w stawach wierzchosławickich, kompleks le ny. Miejscowo ć posiada własną monografię historyczną Wierzchosławice. Dzieje wsi i gminy pod redakcją F. Kiryka i Z. Ruty wydaną w Krakowie w 1994 r. 87 „ Język Polski w Szkole IV–VI” R. XVI, nr 3, 2014/2015 miasto miasteczko wie ulica dom podwórko pierwsza miło ć las na horyzoncie groby w dzieciństwie poznaje się kwiaty zioła zboża zwierzęta pola łąki słowa owoce ojczyzna się mieje na początku ojczyzna jest blisko na wyciągnięcie ręki dopiero później ro nie krwawi boli 31 1. Inspiracja, czyli zamiast wprowadzenia Program zajęć kółka historycznego32 zrodził się z lektury wiersza Tadeusza Ró ewicza cytowanego na wstępie. Opiera się na zało eniu, e tekst ten jest nie tylko wybitnym wierszem jednego z najlepszych poetów polskich w perspektywie filologicznej, lecz zarazem gotową partyturą ciekawych zajęć integrujących historię i społeczeństwo, język polski, a nawet przyrodę czy plastykę. Rozpisane na głosy pojedyncze wersy czy słowa w zało eniu stają się centrami tematycznymi, wokół których ogniskują się działania twórcze uczniów pod kierunkiem nauczyciela, słu ące szeroko pojętemu rozwojowi ich osobowoci jako jednostek osadzonych w czasie i przestrzeni, dotykających historii na co dzień. W wę szym ujęciu ma się to odbywać poprzez: 31 T. Ró ewicz, *** oblicze ojczyzny…, s. 11. Nic nie stoi na przeszkodzie, by program realizowany był w ramach zajęć kółka języka polskiego. 32 88 Nauczyciel i szkoła • Posługiwanie się terminologią i umiejętno ciami związanymi z chronologią historyczną, np. obliczaniem upływu czasu od jakich wydarzeń. • Analizę i interpretację faktów historycznych i kulturowych, np. tworzenie łańcucha przyczyn i skutków na bazie pozyskanych z ró nych ródeł informacji. • Budowanie wiadomo ci, e „wielka historia” składa się z milionów pojedynczych historii zwykłych ludzi, z których ka dy był/jest wyjątkowy. • Zainteresowanie problematyką społeczną i współdziałanie z innymi w grupie, lokalnej społeczno ci dla wspólnego dobra. • Rozbudzanie szacunku do tradycji obecnej w domu rodzinnym, szkole, małej i wielkiej ojczy nie (obyczaje, tradycje, gwara). 2. Cele i zadania programu Szczegółowe cele i zadania programu to: • Zaprezentowanie historii Polski i Europy przez pryzmat małej ojczyzny. • Poznanie małej ojczyzny i jej specyfiki (miejsca, postacie, język i kultura wspólnoty lokalnej). • Ukazanie ró nych aspektów ycia społecznego (szczególnie wartoci rodzinnych) i ich wzajemnych interakcji. • Kształtowanie postawy obywatelskiej procentującej w przyszło ci aktywno cią w yciu społecznym, poczuciem odpowiedzialno ci za ojczyznę. • Rozwijanie umiejętno ci krytycznego podej cia do ró nych ródeł informacji. • Przedstawienie współczesno ci jako efektu zło onych procesów historycznych i kulturowych. • Rozwijanie umiejętno ci wnioskowania, wiązania faktów, interpretacji, wyra ania na tej podstawie własnych opinii. • Rozwijanie wyobra ni i ciekawo ci wiata. • Rozbudzanie apetytu na samodzielne zdobywanie wiedzy. • Rozwijanie umiejętno ci integrowania w spójną cało ć informacji zdobywanych z ró nych dziedzin wiedzy, przedmiotów szkolnych i wiadomo ci łączących je relacji. 89 „ Język Polski w Szkole IV–VI” R. XVI, nr 3, 2014/2015 3. Procedury osi gania celów Metody: • pogadanka, • opowiadanie, • praca z tekstem i ródłem ikonograficznym, • praca z mapą, • wycieczka, • portfolio, • burza mózgów, • dyskusja, debata, • metoda instrukcji, gra terenowa, • projekt edukacyjny, • słoik-słownik (zbieranie słownictwa gwarowego)33, • ćwiczenia w pisaniu, • praca ze słownikiem, • wywiad. Zakładane działania L.p. Motto mikrocyklu zaj ć Pytanie kluczowe i zadania Liczba godzin 1 Zajęcia • Oblicze ojczyny – o czym organizacyjne. jest wiersz Tadeusza Ró ewicza? 2 Ojczyzna to kraj dzieciństwa. 33 1 • Ile lat ma nasza szkoła? 3 • Czy szkoły zawsze są koło ko ciołów? Dlaczego? • Dlaczego tabliczka nad wej ciem szkoły jest zielona? (wywiad, kronika szkolna). rodki Zakładane efekty materialne Tekst wiersza. Zapisane wypowiedzi z hipotezą interpretacyjną uczniów. Praca pisemna i plastyczna, zapis wywiadu. Kronika szkolna, wywiad (kamera lub dyktafon), monografia Uczniowie zbierają słownictwo zasłyszane w okolicy na podstawie intuicyjnej konfrontacji z językiem ogólnym. Wrzucają je do np. wielkiego słoja lub szklanej kuli, a następnie co jaki czas pojemnik jest opró niany i nauczyciel dokonuje weryfikacji zgromadzonego materiału, kwalifikując go (lub nie) do minisłowniczka gwarowego. Przezroczysto ć słoika stymuluje poszukiwania, pozwalając na bie ąco kontrolować ich efekty, sprzyja anonimowo ci, a jednocze nie naczynie kojarzy się z największymi przysmakami lokalnych spi arni – jak słownictwo gwarowe dla dialektologa. 90 Nauczyciel i szkoła • Do jakiej szkoły uczęszczał W. Witos (fragmenty Antka B. Prusa)? • Opisz słowami i w dowolnej technice plastycznej krajobraz za oknem. Wierzchosławice… dowolna technika plastyczna. 3 To jest ta mała, najbli sza. • Wierzchosławice – jedno 5 słowo, wiele znaczeń. • Czy cudzoziemiec zgubiłby się w naszej wiosce? • Mikrotoponimia Wierzchosławic. • Tworzymy plan naszej miejscowo ci. • Wierzchosławice na osi czasu (na podstawie monografii Wierzchosławice… i internetowego serwisu gminy). Szary papier, flamastry, monografia Wierzchosławice…, serwis internetowy gminy. Etymologia nazwy wsi – wyja nienie. Plan miejscowo ci z naniesionymi nazwami w jej czę ci. O czasu Wierzchosławic. 4 Ulica, dom, podwórko. • Poznaj moją miejscowo ć – tworzymy przewodnik po ciekawych miejscach okolicy (list prywatny, folder, prezentacja multimedialna). Aparat cyfrowy, szary papier. List i/lub folder i/lub prezentacja multimedialna. 5 W Witoso• Wycieczka do Muzeum wym obej ciu, W. Witosa. czyli dom • Sprawozdanie. i podwórko wielkiego Polaka – ka dego Polaka? 6 Miasto, miasteczko, wie . 3 2 • Gdzie yjemy, czyli nasze 2 miejsce na ziemi (struktura terytorialno-administracyjna okolicy). • Skąd się wzięły niektóre nazwy w naszej miejscowo ci i okolicy? (etymologia toponimów – zabawa wyobra nią, kiedy wyja nienie jest niemo liwe). Sprawozdanie. Mapa administracyjna powiatu, gminy, materiały ułatwiające klasyfikację nazw miejscowych, słownik etymologiczny. Słowniczek nazw miejscowych z przypuszczalnymi wyja nieniami pochodzenia. 91 „ Język Polski w Szkole IV–VI” R. XVI, nr 3, 2014/2015 7 Las na horyzoncie. • Jak głębokie są nasze 2 korzenie? • Czy wiem, skąd wywodzą się moi przodkowie? • (Praca – odpowiedzi na pytania zawarte w ankiecie Moje korzenie). • Drzewo genealogiczne. Drzewa genealoPapier, giczne z „opisami” zdjęcia, losów. pytania ankiety (opracowanie nauczyciela). 8 Groby. • Czy historia yje na cmen- 1 tarzu? • Wycieczka na cmentarz parafialny (Witos, kwatera z I wojny wiatowej). Aparat cyfrowy. Album34. 9 W dzieciństwie poznaje się słowa. • Jakim językiem mówili nasi przodkowie? • Słoik-słownik gwarowy okolicy. • Czy ludzie mają tylko imię i nazwisko? (przydomki w naszej wsi). • Niesamowite opowie ci z przeszło ci (podania okolicy). Minisłowniczek słownictwa gwarowego okolicy. Legendy regionu (odtwórcze i twórcze) – ksią eczkabroszurka. 10 W dzieciństwie poznaje się kwiaty, zioła, zbo a, zwierzęta, pola, łąki. • Czy karp z Wierzchosła2 wic jest postacią historyczną? • Co karp z Wierzchosławic – gdyby ryby miały głos – powiedziałby o sobie i swojej historii? • Lasy Wierzchosławickie – co to takiego? • Co ro nie w moim ogródku (praca plastyczna, zielnik – nazwy ro lin). • Wycieczka na cie kę przyrodniczą. Słoik-słownik (uczniowie wrzucają do słoika zebrane słownictwo gwarowe wraz z wyjanieniami), Mały słownik gwar polskich. Dowolna technika plastyczna lub klej i papier, monografia Wierzchosławice…, album (zdjęcia). 3 Monolog karpia, album. 34 Album fotograficzny dokumentujący projekt: tradycyjny, multimedialny (prezentacja) lub na stronie internetowej. Po dodaniu sprawozdań mo e powstawać kronika projektu lub blog internetowy. 92 Nauczyciel i szkoła 11 Ojczyzna to miejsce urodzenia. • Wycieczka do kancelarii parafialnej (ADT Tarnów35) – wywiad, album. 12 Ojczyzna jest blisko, na wyciągnięcie ręki. • Co niezwykłego jest 2 w naszym ko ciele? (prezentacja multimedialna na podstawie ródeł). 13 Ojczyzna jest blisko, na wyciągnięcie ręki. • Wycieczka do Wojnicza (Izba Regionalna, cmentarz, kolegiata, cmentarze wojenne). • Sprawozdanie, album. 3 14 Ojczyzna jest blisko, na wyciągnięcie ręki. • Wycieczka do Tarnowa (Muzeum Okręgowe lub Muzeum Diecezjalne). • Sprawozdanie, album. 15 Ojczyzna krwawi i boli. • Miejsca pamięci w okolicy – jak mo na o nich pamiętać. • Co zmieniłbym na lepsze w swojej małej ojczy nie – projekt godzien przyszło ci (wypracowanie, plan). 2 Aparat, wywiad (dyktafon lub kamera). Monografia Wierzchosławice…, wywiad, aparat cyfrowy. Aparat cyfrowy. Album, sprawozdanie. 3 Aparat cyfrowy. Album, sprawozdanie. 2 Praca Album. pisemna lub inna w dowolnej formie, aparat cyfrowy. Album, zapis wywiadu. Prezentacja multimedialna. 4. Realizacja programu Przedsięwzięcia realizowane będą w ramach zajęć koła historycznego w wymiarze jednej godziny tygodniowo, ewentualnie elastycznie, w zale no ci od potrzeb (liczba godzin mo e być np. „blokowana” w związku z programem wycieczek lub modyfikowana w związku z napotkanymi trudno ciami, odkrywanymi pasjami, nowymi tropami otwierającymi się podczas pracy z uczestnikami). Waga tre ci (polonistycznych, historycznych, społecznych, kulturowych) zale y od predyspozycji grupy i mo liwo ci realizacyjnych. 35 Archiwum Diecezjalne w Tarnowie. 93 „ Język Polski w Szkole IV–VI” R. XVI, nr 3, 2014/2015 5. Ewaluacja programu Prezentacja dorobku uczniów w formie wystawki, plansz, projekcji36. Local dialect in primary school – inner (non) existence? Summary This two-part article includes reflections of a primary school teacher of liberal arts on various dimensions of the (non) existence of the local dialect in a rural school. The author compares the contents of the core curriculum on three levels of the education system in the context of the presence of the local dialect theme. The author analyses correlation between different school subjects at the second stage of education in reference to the definition of ‘a big and small’ homeland and scrutinizes language of the villagers from the angles of linguistics, history, values and sociology of culture. The second part of the article comprises alternative in the form of the original programme to include regional education that complements theoretical considerations. Bibliografia Falińska B., Badania leksyki gwarowej z udziałem nieprofesjonalistów, w: „Studia Dialektologiczne” IV, red. H. Kurek, A. Tyrpa, J. Wronicz, Kraków 2010. Gajda K. A., Nauczanie transkulturowo ci, w: „Język Polski w Szkole IV–VI” 2012/2013, nr 3. Handke K., Terytorialne odmiany polszczyzny, w: Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2001. Kowalikowa J., O nowy wymiar dialektologii i dialektów w edukacji i badaniach, w: Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Karolowi Dejnie, pod red. S. Gali, Łód 2002. Kurek H., Przemiany kulturowo-językowego wizerunku polskiej wsi w ostatnim półwieczu (na przykładzie gwar małopolskich), w: „Studia Dialektologiczne” IV, red. H. Kurek, A. Tyrpa, J. Wronicz, Kraków 2010. Mały słownik gwar polskich, red. J. Wronicz, Kraków 2010. Nagajowa M., Kształcenie językowych umiejętno ci ucznia, w: „Język Polski w Szkole IV–VI” 2012/2013, nr 2. Nagajowa M., Zróżnicowanie językowe uczniów a ich pochodzenie społeczne, w: Nauczanie języka polskiego w klasie IV, praca zbiorowa, Warszawa 1983. Pelcowa H., Specyfika i tożsamo ć gwarowa regionu, w: „Studia Dialektologiczne” IV, red. H. Kurek, A. Tyrpa, J. Wronicz, Kraków 2010. Podstawa programowa z komentarzami, t. 2. Język polski w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum (materiały MEN), b.r.w. 36 94 Por. rubryka Zakładane efekty materialne. Nauczyciel i szkoła Podstawa programowa z komentarzami, t. 4. Edukacja historyczna i obywatelska w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum (materiały MEN), b.r.w. Serociuk J., Założenia metodologiczne regionalnych słowników gwarowych powstających przy współudziale rodowisk lokalnych, w: „Studia Dialektologiczne” IV, red. H. Kurek, A. Tyrpa, J. Wronicz, Kraków 2010. Skudrzyk A., Urban K., Małe ojczyzny. wiadomo ć językowo-kulturowa społeczeństw lokalnych, Katowice 2010. Szymańska M., Regionalizmy językowe a zasady oceniania poprawno ci prac pisemnych uczniów, w: „Język Polski w Szkole IV–VI” 2014/2015, nr 1. Wi niewska H., Wpływ gwary na wypowiadanie się uczniów, w: „Polonistyka” 1990, nr 1. Wronicz J., Pozycja dialektu wobec innych odmian polszczyzny, w: „Język Polski” LXXXVII, nr 2. Wronicz J., Jak tworzyć amatorskie słowniki gwarowe? w: W kręgu dialektów i folkloru, red. S. Cygan, Kielce 2007. Cena: 25,00 zł ISBN: 978-83-7173-248-5 Liczba stron: 156 Format: A5 Ksią ka jest próbą odpowiedzi na oczekiwania i wymagania stawiane współcze nie pedagogom w zakresie doskonalenia swoich kompetencji. Dotyczy tzw. miękkich umiejętno ci, do których nale ą m.in.: budowanie optymalnych relacji, zaawansowane umiejętno ci komunikacyjne, skuteczne radzenie sobie ze stresem zawodowym. Kolejne rozdziały obejmują następujące zagadnienia: tworzenie autorytetu nauczyciela poprzez budowanie jego relacji z uczniami, rola wychowawcy klasy, problematyka przygotowywania młodego pokolenia do ycia w medialnym wiecie, sposoby prowadzenia rozmowy psychologicznej z uczniem oraz tematyka radzenia sobie ze stresem w szkole i poza nią. Pozycja zawiera szereg praktycznych rozwiązań i wskazówek, propozycje ćwiczeń i prezentuje konkretne umiejętno ci niezbędne w pracy z uczniem. 95
