Poznań, dnia 3 - Wydział Nauk o Zdrowiu

Poznań, dnia 07.09.2016 r.
Dr hab. n. med. Czesław Żaba
Kierownik Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej
Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Ocena rozprawy doktorskiej
mgr Żanety Dobińskiej
na temat:
„Więzienna służba medyczna w Polsce okresu stalinowskiego w latach
1944-1956”
pod kierunkiem dr hab. Henryka Lisiaka
w Katedrze Nauk Społecznych
Medycyna sądowa jest nauką przystosowaną do potrzeb i wymagań organów
ścigania i wymiaru sprawiedliwości, przyczyniając się w dochodzeniu prawdy. Zakres
medycyny sądowej jest duży. Obecnie działania medycyny sądowej wykraczają poza jej
zakreślone obszary, tj. karny, cywilny. Aktualnie obejmuje ona także inne zagadnienia
graniczące z medycyną społeczną, medycyną pracy, higieny społecznej.
Temat rozprawy doktorskiej mgr Żanety Dobińskiej jest bliski medykom sądowym,
w związku z oceną uszczerbku na zdrowiu ofiar okresu stalinizmu i PRL, które kilka lat
temu były dokonywane w formie opinii sądowo-lekarskich w Zakładzie Medycyny
Sadowej. Z tym większym zainteresowaniem zapoznałem się z pracą doktorantki.
W pracy mgr Żaneta Dobińska obszernie omawia aspekty funkcjonowania więziennej służby zdrowia okresu stalinizmu w Polsce. Doktorantka opisała stan więziennej
służby zdrowia w oparciu o najważniejsze palcówki penitencjarne, analizując jej
organizację i funkcjonowanie. W piśmiennictwie nie ma tak obszernego opracowania
tego zagadnienia obejmującego analizowany okres. Pierwsze doniesienia omawiające
temat analizowanego okresu pojawiły się dopiero po 1989 r. Jednak nie
przeanalizowano
zagadnienia
sanitarno-medycznego
opieki
nad
więźniami
politycznymi, więźniarką-matką i jej dzieckiem. Podjęty temat przez doktorantkę jest
trafny i interesujący także z punktu widzenia sądowo-lekarskiego.
Tak, więc podjęcie opracowania przez mgr Żanetę Dobińską mające za cel
przedsta-wienie stanu więziennej służby zdrowia okresu stalinizmu jest ambitnym i
godnym podkreślenia zadaniem naukowym. Rozprawa doktorska mgr Żanety
Dobińskiej szeroko omawia ww. aspekty.
1
Przedstawiona do oceny praca jest starannie oprawionym wydrukiem liczącym 229
karty. Układ pracy jest typowy z podziałem na rozdziały i podrozdziały. Praca składa
się z wstępu, celów pracy, metod badawczych, 9 rozdziałów, zakończenia i wniosków
oraz streszczenia w języku polskim i angielskim. W pracy autorka zamieściła 367
pozycji piśmiennictwa z podziałem na źródła pozyskania, aneks przedstawiający skany
dokumentacji medycznej w postaci wzorów kart i wpisów do księgi oraz wykaz
skrótów.
W pierwszych rozdziałach jest rys historyczny sytuacji polityczno-społeczno-ekonomicznej analizowanego okresu. Sporo uwagi autorka poświęciła podziemiu patriotycznemu i walce z nim nowych władz Polski. W kolejnych rozdziałach znajdują się
informacje dotyczące służby zdrowia, w tym historia opieki pielęgniarskiej i położnicznej, polityki zdrowotnej, systemu ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych, opieki nad
matką i dzieckiem oraz zmiany sytuacji zawodowej i prawnej środowiska medycznego
(w tym pielęgniarek i położnych) oraz statut felczera. Doktorantka opisała organizację
penitencjarnej służby zdrowia rozpoczynając od zagadnień prawnych, organizacji i
spraw personalnych. Omówiła również warunki leczenia z uwzględnieniem metod,
środków i wyposażenia oraz rodzajów punktów sanitarno-medycznych, a także
dystrybucję leków. Przedstawiła to w oparciu o sytuację w szpitalach więziennych w
Grudziądzu, Montelupich w Krakowie, w Zakładzie karnym we Wrocławiu, na
Mokotowie w Warszawie, we Wronkach, Forgaminie i Inowrocławiu oraz obozie pracy
w Potulicach. Opisała także postępowanie i leczenie niektórych chorób, tj. gruźlicy,
duru brzusznego, chorób zakaźnych i wenerycznych, a także postępowanie z więźniami
chorymi psychicznie. W tym rozdziale podała również zakres zlecanych badań laboratoryjnych. Ten rozdział dla mnie, jako lekarza był bardzo interesujący.
Powyższe rozdziały dobrze oddają sytuację Polski tego okresu i wprowadzają do
głównego zagadnienia. Przemawiają one za bardzo dobrą znajomością tematu i doskonałym przygotowaniem merytorycznym. Rozdziały są ciekawie i starannie napisanym
tekstem, zawierającym dużo istotnych informacji opartych na przeglądzie bardzo bogatego piśmiennictwa. W pracy są odniesienia do obszernych materiałów źródłowych.
Tekst jest napisany profesjonalnym, a jednocześnie zrozumiałym językiem.
Cele pracy zostały jasno sprecyzowane, szczegółowo i całościowo obejmują zagadnienia, które dotyczą przedstawionej rozprawy. Stanowią one logiczną kontynuację
wstępu.
2
Celem pracy było ukazanie warunków bytowych, a więc stan sanitarno-socjalnohigieniczny panujący w polskich więzieniach w latach 1944-1956, postawy pracowników służb medycznych względem więźniów, dzieci więziennych i matki więziennej, a
ponadto relacji międzypersonalnych więźniów i pracowników służby więziennej.
Realizacja tych zadań wymagała od doktorantki przeanalizowania różnorodnego i
bogatego piśmiennictwa, a także przeprowadzenia osobistych rozmów z więźniami.
Doktorantka poświęciła osobny rozdział opiece nad matką więźniarką i jej dzieckiem,
porodom i połogiem w więzieniu. Przedstawiła także codzienne życie więźnia od
momentu przybycia do danej jednostki, toalety, żywienia, spacerowania, pracy i zajęć
dodatkowych. Nie pominęła opisu cel, izolatek i karcerów, a także represji i relacji
między więźniami.
Materiał do badań stanowiło bogate piśmiennictwo, w tym archiwa IPN i więzienne, dzienniki ustaw, wywiady i wspomnienia oraz wydawnictwa ciągłe, a ponadto
artykuły prasowe i strony internetowe. Materiał dowodowy historyczny obejmował
także dokumenty medyczne chorych więźniów, w tym druki kart, skierowań, historii
chorób, karty badań, ankiety dla psychicznie chorych, ankiety sprawozdawczości i
statystyki lekarza i sanitariusza. Interesującą częścią tej pracy są wspomnienia byłych
więźniów oraz personelu medycznego. Pozwala to dokonać konfrontacji między materiałem historycznym a relacjami naocznych świadków.
Rozprawa kończy się zakończeniem i wnioskami, które są sformułowane czytelnie i
zrozumiale.
W zakończeniu pracy doktorantka wskazała, że poza aspektem medycznym skupiła
się także na aspektach humanitarnych i personalnych, aby ukazać losy cierpiących,
często niewinnie osadzonych, w tym kobiet-więźniarek i matek jednocześnie oraz ich
dzieci.
Na podkreślenie zasługuje fakt, że praca poza materiałem źródłowym historycznym,
zawiera także wywiady z byłymi więźniami lat 1944-1956, których jest coraz mniej. Z
uwagi na brak możliwości przeprowadzenia osobistego wywiadu z byłymi pracownikami służby więziennej, doktorantka wykorzystała ich wspomnienia znajdujące się w
innych publikacjach, które zostały uwzględnione w ostateczniej ocenie służby więziennej. W podsumowaniu zakończenia doktorantka wskazała, że cierpienia psychiczne
były znacznie cięższe niż fizyczne, co był przyczyną samobójstw lub chorób psychicznych. Pracownicy więziennej służby zdrowia w zdecydowanej większości nie zwraca3
jąc uwagi na sankcje prawne pomagali chorym więźniom, także więziennym dzieciom,
przeprowadzając diagnostykę, specjalistyczne leczenie, ale również przemycali leki z
zewnątrz. Przerwy w karze, dłuższe okresy rekonwalescencji bądź zwolnienia z reszty
kary orzekane przez więzienne komisje lekarskie także przyczyniły się do ratowania
zdrowia i życia chorych więźniów. Ciąża nie była dla kobiet okresem ochronnym
pomimo regulacji prawnych w tym zakresie. Pobyt w więzieniu stanowił dla matki i jej
dziecka ciężkie doświadczenie, nieraz kończące się śmiercią.
We wnioskach doktorantka podała, że stan sanitarno-socjalny w więzieniach lat
1944-1956 był zły nawet na tle ogólnej sytuacji gospodarczej kraju. Brakowało pomieszczeń umożliwiających izolowanie chorych zakaźnych, szpitale zmagały się z plagą
pasożytów i szczurów, panował głód także w odniesieniu do więziennego dziecka i
więźniarki matki. W szpitalach więziennych brakowało wszystkiego od leków, sprzętu,
żywności, pościeli, bielizny, odzieży dla personelu. Braki częściowo były uzupełniane
darami obcych Czerwonych Krzyży. Występowały także duże braki w kadrze medycznej, tj. lekarskiej i pielęgniarskiej. Więźniowie chorowali głównie na gruźlicę,
choroby weneryczne i dur brzuszny. Pomimo bardzo złych warunków i braków na
oddziałach chirurgicznych więziennych szpitali przeprowadzano nawet skomplikowane
zabiegi. Ogólnie można podsumować, że w więzieniach tego okresu panowały
nieludzkie warunki na tle ogólnej sytuacji. Jednak poświęcenie, ofiarność i oddanie
personelu więziennej służby zdrowia pomagało przetrwać więźniom i uratowało życie
nie jednemu osadzonemu. Pracownicy więziennej służby zdrowia pracujący po
kilkanaście godzin dziennie otrzymywali symboliczne wynagrodzenie.
Wiedza prezentowana w pracy przedstawiona jest w sposób intersujący, zwięzły i
wyczerpujący, a jednocześnie kompetentny, pomimo bardzo szerokiego zakresu poruszanych zagadnień. Wszystkie rozdziały są ważne i wzajemnie się uzupełniają, dając
kompleksową ocenę więziennej służby zdrowia. Każdy z rozdziałów pracy, z uwagi na
zakres omawianych zagadnień, można rozwinąć do samodzielnej monografii. Przeprowadzone przez doktorantkę badania poszerzają wiedzę na temat stanu i funkcjonowania
więziennej służby zdrowia okresu 1944-1956.
Podczas analizy tekstu nasuwa się jedna drobna uwaga. W pracy występuje zapis
„schorzenia OUN i CUN”. Powyższe skróty nie zostały ujęte w rubryce skrótów, a
ponadto oznaczają to samo, tzn. ośrodkowy układ nerwowy (OUN) lub zamiennie –
4
5