docTeraz Polska! Polen nu!
download 
Reklamacja Transkrypt
Teraz Polska! Polen nu!
� Polonia Suecia tidskriften för kultur och information | kwartalnik kulturalno-informacyjny ,3;:4;50',"3"4&, $PUZQJFQS[ZT[;CZT[FL 7BETOBDLBSEVGÚSTNÚSKB;CJHOJFX 1PMFOOV 5FSB[1PMTLB &OWÅSMEVUBOCFOÅNOJOH ƯXJBUOJFOB[XBOZ QSJT4&, Polska – ciąg dalszy Polen – fortsättning 90 lat temu, po 123 latach formalnego nieistnienia, Polska powróciła do życia niespodziewanie, nagle i z impetem, który jednym zaimponował, drugich przestraszył, trzecich – zniesmaczył. Oczywiście, nie był to przypadek, bo państwa nie powstają, ani nie odradzają się przypadkiem, ale wydawał się cudem lub czymś z pokrewnej kategorii zdarzeń. Ziemie polskie podzielone były między trzy ościenne pańs twa: Cesarsko królewskie Austro-Węgry, Cesarstwo Niemieckie i Cesarstwo Rosyjskie. Były to, w przededniu pierwszej wojny światowej, niewzruszone opoki porządku europejskiego, gwaranci postanowień Kongresu Wiedeńskiego z 1815 roku (tego samego, który zatwierdził oderwanie od Szwecji Finlandii i dał ją Rosji) największe, obok mocarstw anglosaskich, potęgi, już nie europejskie, tylko światowe. I oto, pod koniec wojny wszystkie te trzy potęgi trafił szlag, zniknęły – jednocześnie i bezapelacyjnie. Austro-Węgry i Niemcy przegrały wojnę i poszły w rozsypkę. Rosja, teoretycznie w obozie zwycięzców, była sparaliżowana rozszerzającą się rewolucją październikową. Efter att formellt inte ha existerat under 123 år återuppstod Po len igen, oväntat och med en kraft så stor att den imponerade på en del, skrämde andra och fyllde somliga med avsky. Naturligtvis var det ingen tillfällighet, stater varken uppstår eller pånyttföds av en tillfällighet, men det hela liknade mest ett mirakel. Polen var delat mellan tre angränsande länder: dubbelmo narkin Österrike-Ungern, Preussen och Tsarryssland. Strax före första världskriget var dessa länder den europeiska ordning ens stöttepelare och skulle garantera föresatserna från Wien kongressen år 1815. Vid samma kongress fastställdes att Sverige skulle avträda Finland som gavs till Ryssland, den största stor makten vid sidan av de anglosachsiska, inte bara i Europa utan i hela världen. Och plötsligt, mot slutet av kriget, upphörde alla tre stormakter att existera, de försvann – samtidigt och oåter kalleligt. Österrike-Ungern och Preussen förlorade kriget och löstes upp. Ryssland som teoretiskt hörde till segrarmakterna var lamslaget av den växande oktoberrevolutionen. Wyglądało na to, że spełniły się modlitwy Polaków i ich poetów o cud i wojnę narodów. Tak modlił się Adam Mickiewicz: O wojnę powszechną za wolność ludów, Prosimy Cię, Panie. O niepodległość, całość i wolność Ojczyzny naszej, Prosimy Cię, Panie. (Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego. Litania pielgrzymska) Det verkade som att polackernas och deras poeters böner om mirakel och nationernas krig hade hörsammats. Så här lät Adam Mickiewicz bön: Om storkrig för folkens frihet Ber vi Dig, Herre Om självständighet, enhetlighet och frihet för vårt Fosterland Ber vi Dig, Herre (ur Polska folkets och det polska pilgrimskapets böcker. Pilgrimslitania) a tak, kilkadziesiąt lat później, Stanisław Wyspiański Błagamy Cię, Boże cudów, o wojnę, o wojnę ludów! (Legion) Tradycja proszenia o wojnę zachowała się w polskim narodzie dłużej, choć już w mniej artystycznej formie, mianowicie anonimowego utworu śpiewanego na ulicach. Po drugiej wojnie światowej, pod rządami sowieckimi, przesiedleńcy ze Lwowa śpiewali na melodię Ślimak, ślimak, wystaw rogi: „Truman, Truman puść ta bania, / bo jest nie do wytrzymania”. Polacy czekali jednak na wolność do 1989 roku, gdyż Truman bomby atomowej nie puścił, chyba słusznie, bo, jak to ujął Marek Hłasko, mogłaby ona rozwiązać zbyt wiele problemów na raz. ciąg dalszy str. 6 ☛ Och Stanisław Wyspiańskis, några år senare: Vi ber Dig, undrens Herre, Om krig, folkens krig! (Legionen) Traditionen att be om krig bevarades länge hos det polska folket, fast i mindre konstnärlig form, nämligen i anonyma visor som sjöngs på gatorna. Efter andra världskriget, under det sov jetiska styret, sjöng de som tvångsförflyttats från Lwów: ”Tru man, Truman, släpp den där bomben till slut, här står man bara inte ut”. Polackerna fick vänta på frihet ända till 1989, eftersom Truman inte släppte någon atombomb, och förmodli fortsättning sid.6 ☛ Foto: Jonas Jörneberg Polen och Gombrowicz tar över Turteatern under säsongen 2008-2009! Turteatern i samarbete med Polska institutet kommer att genomföra en Gombrowiczfestival, seminarier, samarbeten, gästspel, uppläsningar med mera. (ur Polska institutets nyhetsbrev) Premiären av Vigseln på Turteatern ägde rum den 18 oktober. Läs sid. 31 Polska i Gombrowicz przejmują Turteatern w sezonie 2008-2009! Turteatern we współpracy z Instytutem Pol skim organizuje festiwal gombrowiczowski, seminaria, występy gościnne, czytania i inne imprezy. (z ulotki elektronicznej Instytutu Polskiego) Premiera „Ślubu” odbyła się 18 października. Zob. str. 31 Suecia Polonia 4/2008 Innehåll / Spis treści 4 11 14 21 23 31 34 37 Vad snackar du för smörja, Zbigniew?�� –� Krzysztof Karasek om Zbigniew Herbert Co ty pieprzysz, Zbyszek��� – Krzysztof Karasek o Zbigniewie Herbercie Till minne av Zbigniew Herbert In memoriam Zbigniew Herbert | Krzysztof Karasek | Krzysztof Karasek En värld utan benämning | Adam Daniel Rotfeld Świat nienazwany | Adam Daniel Rotfeld Han lämnade skorna | Memento Park nära Budapest Zostawił buty | Memento Park pod Budapesztem Resa iväg med sin fiol. Henryk Kowalski – | Leo Kantor Wyjechać ze skrzypcami. Henryk Kowalski – | Leo Kantor Ett stycke sevärd teater | Tomas Håkansson Kawałek świetnego teatru | Tomas Håkansson Gombrowicz(?!) på Turteatern Gombrowicz(?!) w teatrze TUR | Janina Ludawska | Janina Ludawska } Vigseln på Turteatern i Kärrtorp Ślub w Turteatern Nanas krönika | Nana Håkansson Nanafelieton��� | Nana Håkansson Omslaget/Okładka: Anna Bidakowska Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro 194626-8. Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro 194626-8. Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu. Co ty pieprzysz, Zbyszek Krzysztof Karasek o Zbigniewie Herbercie Vad snackar du för smörja, Zbigniew? Krzysztof Karasek om Zbigniew Herbert J J estem o jedno pokolenie młodszy od Zbyszka Herberta a w tym okresie, kiedy startowałem, różnica jednegopokolenia to była ogromna różnica, chociaż, kiedy ma się już 60 lat to w zasadzie wszystko jedno. Czytałem, jako młody człowiek pierwsze tomy Herberta, z jakimi się zetknąłem, np. Studium przedmiotu a później kupiłem sobie Hermesa, psa i gwiazdę, który uważam za najwspanialszy tom z tego wczesnego okresu. Czytałem w zasadzie wszystkich poetów, ale Herbert, Białoszewski, Grochowiak, Czachorowski, Czycz zajmowali w moim lekturach najważniejsze miejsce. Była wtedy w Polsce cała grupa wybitnych poetów, jedni bardziej sławni, drudzy mniej. Zbyszek już był znany, wielki polonista włoski Verdiani zauważył go w końcu lat 50-tych i napisał o podobieństwach, bliskości temperamentów poetyckich jego i Kawafisa. Bardzo ciekawe skojarzenie zważywszy, że to był początek Zbyszka Herberta. Pierwszy raz zobaczyłem Zbyszka w roku 1962 albo 1963, tuż przed wydaniem Barbarzyńcy w ogrodzie. Było to w galerii Zachęta. Na zapleczu była salka, gdzie odbywały się spotkania autorskie. Poszedłem zobaczyć, jak on wygląda, jak czyta i co będzie czytał. Był akurat po pierwszej podróży na Zachód, której efektem były właśnie eseje zebrane w Barbarzyńcy w ogrodzie. Oświadczył na początku, że nie będzie czytał wie rszy, będzie mówił o tym, co zobaczył. Publiczność jęknęła, bo przyszła na wiersze, ale on utrzymał się w tej konwencji do końca wieczoru, ani jednego wiersza nie przeczytał. Zabawne: później ze Zbyszkiem Herbertem całe lata przy jaźniliśmy się, spotykaliśmy się często, ale nigdy nie czytaliśmy sobie swoich wierszy. Ani razu. Wśród poetów to zupełnie niebywałe. Chodziło o rzeczy ważniejsze, mówiliśmy o źród łach kultury, o lekturach, on interesował się szalenie Bizancjum. Rozmawialiśmy o rzeczach, które należały do literatury, ale i do polityki. Osobiście poznałem go bliżej na festiwalu w Kłodzku. To był najlepszy w Polsce festiwal poetycki, w latach 60-tych i 70tych, na który przyjeżdżali poeci różnych pokoleń, niekiedy bardzo skłóceni, jak Mieczysław Jastrun i Julian Przyboś. W Warszawie panowie, gdy szli ulicą, to jeden przechodził ag är en generation yngre än Zbigniew Herbert och då, när jag började skriva, var en generation en enorm skillnad, fast när man är sextio har det i grund och botten ingen betydelse. Som ung läste jag Herberts första diktsamlingar, de jag kom i kontakt med, t ex Studium av objektet, senare köpte jag Hermes, hunden och stjärnan som jag anser vara den bästa från hans tidiga period. Jag läste i princip alla poeter, men Herbert, Białoszewski, Grochowiak, Czachorowski och Czycz stod för de viktigaste läsupplevelserna. På den tiden fanns en hel grupp framstående poeter, en del mer kända, andra mindre. Zbigniew var känd redan då, den store italienska polonisten Verdiani upptäckte honom i slutet av femtiotalet och skrev om hans likheter med den grekiske poeten Konstantinos Kavafis, att de hade ett liknande poetisk temperament. Det var en mycket intressant iakttagelse, med tanke på att Zbigniew Herbert nyligen hade debuterat. Första gången jag såg Zbigniew var 1962 eller 1963, alldeles innan En barbar i trädgården kom ut. Det var på galleri Zachęta i Warszawa. På baksidan fanns ett rum där man brukade arrangera författarträffar. Jag gick dit för att se hur han såg ut, hur han läste och vad han skulle läsa. Han hade just kommit tillbaka från sin första resa till Väst och essäerna i En barbar i trädgården var ett resultat av den resan. Han inledde med att säga att han inte tänkte läsa några dikter utan berätta om det han hade sett. Publiken stönade, för man hade kommit dit för dikterna, men han stod på sig ända tills det var slut, han läste inte en enda dikt. Det är lustigt, senare blev vi goda vänner och träffades ofta under många år, men vi läste aldrig våra dikter för varandra. Inte en enda gång. Bland poeter är det mycket ovanligt. Vi talade om viktigare saker, om kulturens ursprung, om vad vi hade läst, han var vansinnigt intresserad av Bysans. Vi talade om sådant som hör till litteraturen men också om politik. Jag lärde känna honom närmare på festivalen i Kłodzko. Det var den bästa poesifestivalen i hela Polen under 60- och 70-talet. Dit kom poeter från olika generationer, ibland väldigt osams, som Mieczysław Jastrun och Julian Przyboś. När herrarna möttes på gatan i Warszawa gick den ena över till andra sidan, men i Kłodzko hade de överseende med varandra. Herbert kom dit efter en av sina resor, han hade inte varit i Polen på två år, vi drack vin och lärde känna varandra lite närmare. Han höll ett föredrag om genomskinlighet i poesin. Vår nya poetiska formation, Nya vågen, var på offensiven, fem stycken av oss hade åkt dit och vi hade en mycket viktig polemik med 56-generationen, det vill säga generationen före oss. Herberts referat om diktens genomskinlighet … Ingen av oss förstod vad det handlade om – diktens genomskinlighet? På den tiden ansåg vi att man helt enkelt skulle brottas med verkligheten. Först efter många år, när jag hade mognat, förstod jag innebörden i hans korta essä. Den handlade om att en dikt inte helt och hållet får underkasta sig verkligheten, och även om den är starkt förankrad i verkligheten måste den innehålla olika lager av universalism som den knyter an till. Det märks i Herberts mest politiska dikter, som t ex Herr Cogitos bön och En fråga om smak, men även i de tidigare, som Fortinbras klagovisa. Alla dessa dikter anses vara starkt politiska fast de i själva verket är universella dikter. Som Rapport från en belägrad stad – staden är Warsz awa under krigstillståndet, men samtidigt har staden något gemensamt med Byzantion, med grekiska och romerska städer. Likaså är problemställningen universell. Herbert storhet består bland annat i att om en människa från Homeros tid läste honom så skulle hon förstå åtminstone 30%. Av annan na drugą stronę, gdy się mieli mijać, a w Kłodzku jakoś się wszystko docierało. Herbert zjawił się tam po którejś z kolei podróży, dwa lata nie było go w Polsce, i poznaliśmy się bliżej przy winie i przy rozmowach. Wygłosił wtedy referat o przezroczystości w poezji. Był to czas ofensywy naszej nowej formacji poetyckiej, Nowej Fali, przyjechało nas wtedy pięć osób, odbyła się bardzo zasadnicza polemika z pokoleniem 56, czyli pokoleniem poprzednim. Referat Heberta o przezroczystości wiersza... Nikt z nas wtedy nie rozumiał, o co chodzi – przezroczystość wiersza? Wtedy uważaliśmy, że po prostu trzeba ze łba walić w rzeczywistość. Dopiero po latach, kiedy dojrzałem, zrozumiałem sens tego krótkiego eseju. Chodziło o to, że wiersz nie może poddawać się całkowicie dyktatowi rzeczywistości, a nawet jeśli jest mocno związany z rzeczywistościa, to musi mieć te warstwy uniwersaliów, do których nawiązuje. Widać to w najbardziej politycznych wier szach Herberta Modlitwa pana Cogito, Kwestia smaku, ale i wcześniejszych jak Tren Fortynbrasa. Wszystkie one uważane są za ściśle polityczne, choć w gruncie rzeczy są wierszami uniwersalnymi. Jak Raport z oblężonego miasta – miastem jest Warszawa w stanie wojennym, ale jednocześnie to miasto ma coś wspólnego z Bizancjum, z miastami greckimi czy rzymskimi. Również problematyka jest uniwersalna. Wielkość Herberta polega, między innymi, na tym, że gdyby go czytał człowiek z epoki Homera, to by zrozumiał co najmniej ze 30%. Innej poezji naszego wieku – prawdopodobnie najwyżej f. v. Zbigniew Herbert, Krzysztof Karasek Foto: Författares arkiv/Archiwum autora poesi från vårt sekel skulle hon förmodligen förstå högst 10%. Men Herbert använde sig även av den antika kulturen, och därför var han en av få som visade på att det är just alla dessa olika lager och motiv som gör verkligheten genomskinlig. Vår verklighet är inget undantag, genom den kan man se andra tider – vissa saker har redan hänt, de är analoga. Vilket inte innebär att de är identiska. Min vän ur den äldre generationen, poeten Adam Ważyk, sade: ”Det finns analogier men inga likheter”. Det gäller verkligen för Herbert. Det är vad poesi av högsta klass bör ta sig an. Och det är något märkligt med det politiska i Herberts dikter. I samband med något högtidlighållande av Gogol skrev Maria Dąbrowska en gång en text som hette ”Bondefrågan i Döda själar”. När vi läser Gogol har vi känslan av att åtminstone halva verket handlar om livegna bönder, dessa sålda själar osv. Hon hävdade att i princip finns livegna bönder med bara tre gånger i hela Döda själar, en gång som kusk, en annan gång som dräng, helt fragmentariskt med andra ord. I ett konstverk av hög klass räcker det med att slå an en sträng, knappt snudda vid den, för att den ska ljuda och höras genom hela verket. När det gäller det politiska hos Herbert anser jag att det är ett misstag, en illusion. Det politiska i hans diktsamlingar grundar sig i att det i varje bok finns en eller högst två politiska dikter som för övrigt inte alls är särskilt politiska, vilket jag redan slagit fast, men de signalerar något och vi får känslan att hela diktsamlingen genljuder av dessa två dikter. Och mot bakgrund av dessa enstaka dikter läser vi de övriga helt annorlunda. Som politiska dikter. I hela Herberts författarskap finns tio politiska dikter. Inte fler. Zbigniew och jag blev nära vänner en månad före krigstillståndet. Vi träffades på ett antikvariat på Aleje Ujazdowskie i Warszawa och gick för att dricka vodka på en krog i stadsdelen Mokotów. Det var verkligen en märklig krog, den hette Hos hästen, för någonstans i närheten, i en barack, kunde man spela på hästar hos några bookmakers på femtiotalet. Foto: Ignacy Skwarcan 10% by zrozumiał. Ale Herbert też korzystał z tej kultury i w związku z tym był jednym z niewielu ludzi, którzy pokazywali, że to jest właśnie ta wielowarstwowość, wielowątkowość, która dostarcza przezroczystości rzeczywistości. Nasza rze czywistość nie jest wyjątkowa, widać przez nią inne czasy – pewne rzeczy działy się już wcześniej, były analogiczne. Co nie oznacza, że tożsame. Mój przyjaciel z najstarszego pokolenia, Adam Ważyk, mówił: są analogie, lecz nie ma podobieństw. To się właśnie odnosi do Herberta. To jest to, co powinna chwytać poezja najwyższego lotu. A z politycznością wierszy Herberta to w ogóle dziwna sprawa. Kiedyś Maria Dąbrowska napisała szkic z okazji jakiejś rocznicy Gogola „Problem chłopski w Martwych duszach”. Gdy czytamy Gogola to mamy wrażenie, że co najmniej połowa utworu dotyczy chłopstwa, tych sprzedawanych dusz itd. Ona stwierdziła, że, w zasadzie, chłop zjawia się tylko trzy razy Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ A więc dzięki modlitwie czy nie – Polska doczekała się w 1918 r. niepodległości, chociaż nie czekała biernie. Wbrew logice i roz sądkowi przygotowywała się przez cały czas. Różnie w różnych zaborach. W zaborze austriackim obejmującym południową i połu dniowo-wschodnią Polskę z Krakowem ucisku narodowego, walki z kulturą i językiem polskim w zasadzie nie było. Polacy mogli robić kariery w administracji i polityce do najwyższego szczebla urzędniczej hierarchii włącznie: bywali premierami i ministrami cesarskiego rządu w Wiedniu. Państwo Habsburgów było wielonarodowym, tolerancyjnym imperium środkowoi wschodnioeuropejskim, gdzie jechało się pociągiem z Galicji (dziś Ukraina) przez Kraków i Wiedeń do Triestu i dalej na południe do Czarnogóry nie pokazując paszportu. W zaborze pruskim (Polska zachodnia i północna z Poz naniem) obowiązywał pruski dryl, usuwanie polskiej ludności z ziemi, zakazy używania języka polskiego w szkołach, ale jednocześnie było to państwo, surowego często, ale prawa. Chłopi nie pozwalali się usuwać z ziemi wykorzystując kruczki gen gjorde han rätt, för som Marek Hłasko formulerade saken skulle en atombomb ha kunnat lösa alldeles för många problem på en gång. Böner eller ej – Polen fick uppleva friheten. Men väntan var inte passiv. I strid mot all logik och allt förnuft förberedde man sig hela tiden. På olika sätt i olika delar. I den del som annekterats av Österrike och som omfattade södra och sydöstra Polen inklusive Kraków fanns i princip inget nationellt förtryck eller kamp mot polsk kultur och polska språ ket. Polacker kunde göra karriär inom administration och poli tik, till och med till högsta tjänstemannanivå: det fanns polska premiärministrar och andra ministrar inom regeringen i Wien. Habsburgarnas stat var ett mångkulturellt och tolerant centraloch östeuropeiskt imperium där man kunde åka tåg från Gali zien (nuvarande Ukraina), genom Kraków och Wien till Trieste och vidare söderut till Montenegro utan att visa pass. I den del som annekterats av Preussen (västra Polen inklusive Poznan) rådde preussisk drill. Den polska befolkningen fördrevs från sina marker, det var förbjudet att tala polska i skolorna, men była chroniczna astma, która go męczyła, zwłaszcza że palił i do samej śmierci nie przestał. Pamiętam jak wylądował raz w szpitalu na Banacha, przyszedłem a on mówi „Krzyysiu kochaany!”, mówił bardzo pięknie przeciągając samogłoski, „Krzyysiu kochaany, strasznie mnie tutaj torturują, palić mi nie dają, mówi, czy nie mógłbyś mi schować trzech pudełek papierosów, jedno w bucie, drugie – za kaloryferem a trzecie – w szlafroku”. Schowałem mu te papierosy, palił do końca, z tego nie chciał wychodzić. Jeśli chodzi o alkohol, to oczywiście jest fama, że on pił, pił, pił. No, pił w swoim czasie, ale nie w tym okresie choroby, kiedy już rzeczywiście funkcje ruchowe organizmu zaczęły nawalać. To była samonapędzająca się choroba, astma powodowała niedotlenienie i zakłócenie czynności ruchowych, potem już na wózku był i miał problemy z bardzo wieloma rzeczami, nie mógł się sam umyć ani podnieść kartki papieru, o czym piszę w moim wierszu. To była tortura dla człowieka, który był zawsze dość ruchliwy i żywy w reakcjach. Jednocześnie do końca był wychylony w stronę rzeczy wistości, nowa Polska już powstała, był niesłychanie aktywny, ile mógł to się angażował, później, kiedy już nie mógł, bardzo się wkurzał na wiele rzeczy, które się działy, ciągle mówił: nie tak miało to wyglądać, nie tak. Kiedyś dał mi taką radę: tobie Krzysiu jako pisarzowi jest niepotrzebny Dekalog, masz go we krwi, musisz wiedzieć tylko o tym, że dla pisarza są dwie najważniejsze rzeczy: nigdy nie zabłądzisz jeśli będziesz z tymi, których biją i z tymi, których mniej. I tego się trzymam. och engagerade sig så mycket han kunde. Senare, när han inte kunde längre, blev han förbannad på många saker som hände, han sa hela tiden: ”det var inte så det skulle bli, det skulle inte bli så här”. En gång gav han mig ett råd: ”Som författare, Krzysztof, behöver du inte de tio budorden, du har dem i blodet, du behöver bara veta att för en författare är det två saker som är viktigast: du kommer aldrig att hamna fel ifall du är med dem som de slår och med dem som är i minoritet.” Och det har jag hållit mig till. Det var faktiskt det som gjorde honom osams med Warszawas kulturkrets som Moja córka uczyła się på sätt och vis angav tonen. Herbert repolszczyzny na kilku wier sonerade som så: efszach Herberta. Dzieci łapią tersom det är mina vänner ur oppositiogo fantastycznie, ale i dla nen som kommit till ludzi z doświadczeniem makten på demokrawojennym jest czytelny, tisk väg så måste de ha varit i majoritet. w pewnym sensie można Alltså måste jag hålla powiedzieć, że jest to poeta mig till dem som inte är en del av makten. narodowy. Inte till kommunisterna, utan till de människor som spelat en stor roll, till människor ur de lägsta samhällsklasserna. Hans vänner ur oppositionen som tog makten 1989 trodde att Herbert skulle sända dem poetiska lyckönskningar. Men han var kompromisslös: han började förebrå dem för olika misstag, vilket slog tillbaka på hans situation på ett ödesdigert sätt. Han blev helt isolerad. Han slutade att ta emot sina närmaste vänner, jag var en av få som gjorde honom sällskap under den sista perioden av hans liv. Och jag vet av egen erfarenhet hur mycket han led på grund av det. Jag anser för övrigt att kulturkretsen i Warszawa hade ett visst inflytande på att Herbert aldrig fick Nobelpriset, » A le to było właśnie to, co poróżniło go z kulturalnym środowiskiem Warszawy, które narzucało ton w jakimś sensie. Herbert rozumował tak: skoro moi przyjaciele z opozycji objęli władzę w trybie demokratycznym to musiało być ich więcej, więc ja muszę być z tymi, którzy nie uczestniczą w tej władzy. To nie znaczy, że z komunistami, tylko z ludźmi, którzy odegrali dużą rolę, z tymi ludźmi, jak Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ waszą i naszą, przez cały XIX w. zasilali w całej Europie (i poza nią) wszelkie ruchy rewolucyjne, wywrotowe. Skrajne przykłady to Ignacy Hryniewiecki, który przyłączył się do rosyjskiej organizacji terrorystycznej Narodnaja Wola (Wola Ludu) i w 1881 w Petersburgu zabił w zamachu cara Rosji Aleksandra II, samemu przy tym ginąc oraz Leon Czołgosz, urodzony w Stanach Zjednoczonych syn polskich emigrantów z zaboru rosyjskiego, anarchista, słuchacz wykładów słynnej Emmy Goldman, który w 1901 roku zastrzelił w Buffalo prezydenta USA Williama McKinleya. Terroryzm skierowany wobec przed stawicieli władz stosowany był jednak rzadko. Polacy, którzy utracili w 1795 roku niepodległość trochę na własne życzenie zaraz po tym rzucili się do organizowania za granicą oddziałów zbrojnych, zwanych legionami, mających wyzwolić Polskę. Robili to wojskowi np. we Włoszech i poeci, tolerans eller rättigheter. Därför var kampen som polacker för de mer traditionell: uppror och eviga konspirationer. Polacker, huvudsakligen från den del som annekterats av Ryssland och som vägleddes av slagordet för er och vår frihet, deltog i alla möjliga slags revolutionära och subversiva rörelser både i och utanför Europa. Ett extremt exempel är Ignacy Hryniewiecki som anslöt sig till den ryska terroristorganisatio nen Narodnaja Vola (Folkets vilja) och dödade den ryske tsaren Aleksander II år 1881 i Sankt Pe tersburg i ett attentat i vilket han själv omkom, samt Leon Czolgosz, född i USA av polska immi granter från den del som var annekterad av Ryss land, anarkist och åhörare på Emma Goldmans föreläsningar, som sköt USA:s president William McKinley år 1901 i Buffalo. Dock var det sällsynt att man tillgrep terro rism. Polacker som år 1795 förlorade självständig heten satte igång att organisera väpnade Adam Mickiewicz trots att han var kandidat några gånger. Vilket inte innebär att det var ett misstag att ge priset till Wisława Szymborska. Tvärtom – det är en framstående poet, jag var till och med utsänd av polsk radio för att rapportera från prisutdelningen. Jag värdesätter henne mycket och känner henne, det är en underbar poet. Ändå, när de ska kommentera att Szymborska fick priset är det många som säger att de är väldigt glada, men i nästa andetag frågar de varför inte Herbert fick det. Han fick betala ett ganska högt pris för sin självständighet. Senare struntade han i det. Ungefär ett år innan han dog berättade jag en vits för honom: journalisterna frågar Borges varför han aldrig fått Nobelpriset. ”För herrarna i akademien tror att de redan har gett mig det för länge sedan!” Det skrattade han gott åt. to pisał Brecht, z nizin, z dołu. Koledzy z opozycji, którzy objęli w 1989 roku władzę myśleli, że ich kolega Herbert będzie im odtąd wystawiał poetyckie laurki. A on był bezkompromisowy: zaczął im wytykać błędy, co się fatalnie odbiło na Min dotter har lärt jego sytuacji. Nastąpiła jego pełna towarzyska sig polska språket från izolacja. Najbliższych przestał några dikter av Herbert. przyjaciół przyjmować, byłem Barn är fantastiskt mot jednym z nielicznych, tagliga för hans poesi, którzy towarzyszyli mu w tym okresie życia. men han är begriplig I wiem z autopsji, även för människor jak bardzo cierpiał z tego powodu. Uważam med erfarenheter från zresztą, że to warszawskie kriget. På sätt och vis środowisko wywarło kan man säga att han är pewien wpływ na to, że nagrody Nobla en nationalpoet. Herbert nigdy nie dostał, pomimo, że był kilka razy proponowany. Co nie znaczy, że nagroda, którą dostała Wisława Szymborska to był błąd. Przeciwne – to wybitna poetka i byłem nawet w Sztokholmie z ramienia Polskiego Radia jako sprawozdawca z wręczania Nobla, bardzo ją cenię i jestem po imieniu z nią, cudowna poetka. Jednak wielu ludzi zagadniętych, jak komentują nagrodę dla Szymborskiej, mówiło, że bardzo się cieszą, ale drugim tchem pytali, dlaczego nie Herbert? Za swoją niezależność zapłacił wysoką cenę. Później machał na to ręką. Gdzieś tak na rok przed śmiercią opowiedziałem mu dowcip: dziennikarze pytają Borgesa, dla czego nie dostał nagrody Nobla? Bo panowie jurorzy myślą, że już mi dawno ją przyznali! Bardzo go to rozbawiło. Poeci mojego pokolenia: Barańczak, Krynicki, Zagajewski, Kornhauser początkowo byli dość chłodno nastawieni do Herberta, chociaż ja byłem od początku czuły na tę poezję. Kornhauser i Zagajewski w swojej książce Świat nieprzedsta- » P oeterna i min generation, Barańczak, Krynicki, Kornhauser, var till en början ganska avogt inställda till Herbert, fast jag var redan från början mottaglig för hans poesi. Kornhauser och Zagajewski attackerade honom i sin bok Swiat nieprzedstawiony, men sedan skämdes de nog lite för det och Kornhauser skrev en utmärkt bok om Herbert, så han har betygat honom sin vördnad och gjort avbön. Nu visar det sig att vår generations röst, som hyllade Zbigniew, var så stark att sejmen (riksdagen) har beslutat om ett Herbert-år. En bekant som skrivit en ganska omstridd bok om Herbert frågade mig vad han skulle ha sagt om det. Han skulle ha blivit förbannad! Att utnämnas till statsförfattare är ju en skymf, fast jag är väldigt glad, för det har medfört att hans poesi har blivit spridd. Och det är en universell poesi även i den meningen att den når fram till olika generationer. Min dotter har lärt sig polska språket från några dikter av Herbert. Barn är fantastiskt mottagliga för hans poesi, men han är begriplig även för människor med erfarenheter från kriget. På sätt och vis kan man säga att han är en nationalpoet. Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ förband utomlands, så kallade legioner, som skulle befria Polen. Det skedde av militärer i bl.a. Italien, och poeter i bl.a. Turkiet – det enda land i världen som under 123 år inte erkände Polens delning (kanske är det bland annat därför som Polen stöder Tur kiets medlemskap i EU) – där den polske nationalskalden Adam Mickiewicz försökte organisera legioner innan han avled i ko lera i Konstantinopel. Senare skedde det på ännu mer exotiska platser som t.ex. Japan. År 1904 utbröt krig mellan Ryssland och Japan. Ryssland led ett svidande nederlag, till polackernas stora glädje. En delegation från PPS (Polska socialistpartiet) begav sig till Tokyo för att samtala om ett underrättelsemässigt och mili tärt samarbete. Det gällde bl.a. att organisera polska väpnade styrkor i Japan. Dessa skulle bestå av polska krigsfångar som tvingades tjänstgöra i ryska armén. I Tokyo fanns redan ledaren för nationaldemokraterna, dvs. nationalisterna, som avsade sig väpnad kamp men ändå försökte åstadkomma något för Polen. Det blev inget militärt samarbete med Japan, trots att japaner na bidrog med lite pengar och vapen, men den japanska expe ditionen – som leddes av Józef fortsättning sid. 9 np. w Turcji – jedynym kraju na świecie, który przez 123 lata nie uznał likwidacji Polski, jako samodzielnego państwa (może m. in. dlatego Polacy są za przyjęciem Turcji do UE), gdzie legiony próbował organizować polski narodowy poeta Adam Mickiewicz, ale zmarł w Konstantynopolu na cholerę. Później były to jeszcze bardziej egzotyczne miejsca jak Japonia. W 1904 roku wybuchła wojna między Rosją a Japonią, w której, ku radości Polaków, Rosja ponosiła dotkliwe klęski. W związku z tym do Tokio wyruszyła delegacja głównej siły niepodległościowej, czyli PPS (Polska Partia Socjalistyczna), na rozmowy w sprawie współpracy wojskowej i wywiadowczej, chodziło m. in. o orga nizowanie polskich oddziałów zbrojnych w Japonii z jeńcówPolaków przymusowo służących w armii rosyjskiej. W Tokio był już przywódca narodowej demokracji czyli nacjonalistów, który, wyrzekając się walki zbrojnej też usiłował coś załatwić dla dobra Polski. Do współpracy wojskowej z Japończykami nie doszło, chociaż dali trochę pieniędzy i broni, ale wyprawa japońska, której przewodził późniejszy marszałek Józef Piłsudski – najważniejszy bojownik niepodległości ciąg dalszy str. 9 ☛ ☛ Foto: Wikipedia.com wiony atakowali go, ale potem chyba trochę się tego wstydzili a Kornhauser napisał świetną książkę o Herbercie, złożył więc w końcu hołd i samokrytykę. Teraz okazuje się, że ten głos naszego pokolenia wyrażający szacunek dla Zbyszka był tak silny, że Sejm uchwalił Rok Herbertowski. Zapytała mnie znajoma pisarka, autorka dość dyskusyjnej książki o Herbercie, co by Herbert na to powiedział? — Wściekł by się! Zostać pisarzem zadekretowanym jako pisarz państwowy to dla poety jest przecież obelga, chociaż ja bardzo się cieszę, bo to spopularyzowało jego poezję. A to jest poezja uniwersalna także w tym sensie, że trafia do różnych pokoleń. Moja córka uczyła się polszczyzny na kilku wierszach Herberta. Dzieci łapią go fantastycznie, ale i dla ludzi z doświadczeniem wojennym jest czytelny, w pewnym sensie można powiedzieć, że jest to poeta narodowy. Nawiązuję tu do słów z deklaracji niepodległości USA, które wypowiedział też Lech Wałęsa przemawiając w ame rykańskim kongresie: „My, naród”. Któż bardziej może po wiedzieć „My, naród” niż poeta? Przecież to poeta tworzy, a w każdym razie współtworzy, język, jakim wszyscy mówimy. Każde pokolenie, każda formacja ma takich pisarzy, którzy są busolą. On był sumieniem, kamertonem wyznaczającym pewien ton bicia serca. Herbert nie wywarł na nikogo bezpośredniego wpływu. Ale zmienił dusze ludzi piszących wiersze. Formalnie nie da się go naśladować ponieważ naśladownictwo Herberta od razu jest czytelne. Wiem to jako juror konkursu im. Herberta w Toruniu, który odbywa się od siedmiu lat. Wiersze, które naśladują Herberta są żałosne. Herbert jest nie do naśladowania również dlatego, że na jego poezję składa się strona etyczna. U wielkiego poety z etyką spotyka się odkrywczość w metaforze, ale nie efekciarska, taka, która sprawia, że myślisz: ale przyładował, chociaż i Zbyszek Herbert ma w ostatnim okresie takie metafory. Ostatnie wier sze z tomu Epilog burzy pisał po tracheotomii, po której kilka miesięcy leżał nieprzytomny, a kiedy go z tego wyciągnęli to zaczął pisać, pisał w maju, czerwcu a w sierpniu zmarł. Här vill jag anknyta till några ord ur USA:s självständighetsdeklaration som också Lech Wałęsa yttrade när han höll tal i den amerikanska kongressen: ”Vi, folket”. Vem mer kan säga ”Vi, folket” än en poet? Det är ju poeterna som skapar, eller åtminstone medskapar språket vi alla talar. Varje generation, varje formation har poeter som kompass. Han var ett samvete, en stämgaffel som angav en viss ton för hjärtats slag. Herbert har inte haft direkt inflytande på någon. Men han förändrade själen hos människor som skriver poesi. Formellt går det inte att härma honom, det märks med en gång. Jag vet det eftersom jag sitter i juryn för Herbert-tävlingen i Toruń som har ägt rum i sju år. Dikter som härmar Herbert är bedrövliga. Det går inte heller att härma Herbert av den anledningen att hans poesi har en etisk sida. Hos en stor poet kombineras Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ Polski – pokazuje, że determinacja Polaków w poszukiwaniu najmniejszej możliwości nadszarpnięcia potęgi zaborców, a szcze gólnie Rosji, nie miała granic. A jednak mylnym byłby obraz całego społeczeństwa, odważnie, solidarnie, jak jeden mąż walczącego z zaborcami. Dużo było apatii i niewiary w możliwość pokonania trzech najpotężniejszych mocarstw Europy. W 1914 roku, po wy buchu pierwszej wojny światowej, zorganizowane przez Piłsudskiego legiony wkroczyły z Austrii do zaboru rosyjskiego (Austria była wrogiem Rosji w tej wojnie i dlatego zgodziła się by z jej terytorium Polacy zaatakowali Rosję). Założeniem było, że polskie wojsko, w polskich mundurach i pod polskimi sztandarami, z pol skim dowództwem, po wkroczeniu do Polski wywoła masowe, entu zjastyczne przyłączanie się Piłsudski, sedermera marskalk och den viktigaste förkämpen för ett självständigt Polen – visar att polackernas beslutsam het att undergräva delningsmakternas herravälde, i synnerhet Rysslands, var gränslös. Men bilden av ett helt samhälle som modigt kämpar mot delningsmakterna vore ändå felaktig. Det fanns gott om apa ti och misstro mot möjligheten att besegra de tre mäktigaste länderna i Europa. Efter första världs krigets utbrott 1914 trängde Piłsudskis legioner in från Österrike i det område som var annekterat av Ryssland (Öst errike var Rysslands fiende i kriget och gick därför med på att polackerna at tackerade Ryssland från deras territo rium). Man trodde att en polsk armé under polskt befäl, i polska uniformer och med polska standar, skulle utlösa en riksomfattande massanslutning av entusiastiska polacker som ville köra nyskapande metaforer med etik. Inte effektsökande metaforer, sådana som får dig att tänka: där fick han till det, trots att även Zbigniew Herbert använde sig av sådana metaforer under den sista perioden. De sista dikterna i Epilog till stormen skrev han efter sin trakeotomioperation. Efter operationen låg han medvetslös några månader och när han väcktes upp började han skriva, han skrev i maj och juni, och i augusti dog han. Jag hälsade på honom en gång, han höll på att ge ut de första dikterna från hans sista diktsamling, han var mycket osäker på om hans verk skulle överleva. Vad snackar du för smörja, Zbigniew? sa jag. Han hade just skrivit en dikt om Kant. Han beskrev ho nom som en människa med en vit jökel som gled ner för pannan. Det är en fantastisk metafor. Den gamle mannen, den gamle författaren är vithårig, metaforen avser naturligtvis Kant men även författaren själv, det är ett slags självbiografi. Det intressanta hos Herbert, när det gäller den formella sidan, är att metaforerna är fantastiska, djärva, men alltid ligger nära det de avser. Det är den avantgardiska skolans harmoniska förening med en ibland stor anspråkslöshet, som i dikten Biologimagistern: ”under krigets tredje år blev denne biologimagister dödad av de busar som svarar för historien”. Det är inte ens en metafor, bara en enastående harmoni, en klockren framställning. När Herbert debuterade var han en mogen man, drygt trettio år. Ungdomsrevolten hade han redan bakom sig. Alla revolterar i ungdomen och han bevisade att revolt inte är något kännemärke för en framstående konstnär. På samma sätt bekänner sig alla till avantgardet i ungdomen. Det är inte heller något kännemärke. Att förena allt det rika som finns inombords, utan vilket ingen poesi existerar, med den moderna avantgardistiska skolan – det är receptet på en framstående poet, ett recept som i Herberts person föll väl ut. ❖ Raz przyszedłem do niego, publikował już pierwsze wiersze z tego ostatniego tomu, był bardzo niepewny, czy dzieło jego przetrwa. Co ty pieprzysz, Zbyszek, powiedziałem. Napisał wtedy wiersz o Kancie. Opisał go, jako człowieka, któremu na czoło spływa biały lodowiec. Jest to wspaniała metafora. Stary człowiek, stary pisarz jest siwiuteńki, metafora dotyczy oczywiście Kanta ale i samego autora, ten wiersz to pewien rodzaj autobiografii. Najciekawsze u Herberta, jeśli idzie o tę stronę formalną, jest, że metafora u niego jest wspaniała, odważna, ale zawsze przylega dokładnie do rzeczy, którą opisuje. Jest to harmonijne połączenie awangardowej szkoły z wielką czasami prostotą, jak w wierszu Pan od przyrody: „w trzecim roku wojny zabili Pana od przyrody łobuzy od historii”. Tu nie ma już nawet metafory, tylko fenomenalna harmonia, czysty przekaz. Herbert debiutował jako dojrzały człowiek mając trzy dzieści kilka lat. Okres młodzieńczego buntu miał już poza sobą. Każdy się buntował w młodości i buntowanie nie jest żadnym wyznacznikiem wybitnego artysty, dowodził. Podobnie każdy w młodości był wyznawcą awangardy. To też nie jest wyznacznik. Pożenić to, co jest wewnętrzne i bogate i bez czego nie istnieje poeta, z awangardową szkołą współczesną – to jest przepis na wybitnego poetę, który w osobie Herberta, znalazł doskonałego realizatora. ❖ Krzysztof Karasek Krzysztof Karasek Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ bort ryssarna. I Kielce, den första stora staden legionärerna kom till, möttes de av slamret från fönsterluckor som stängdes, istäl let för av hurrande folkmassor, girlanger och blommor som kas tades framför deras fötter. Efter den fruktansvärda besvikelse skrevs det till en vers till legionärernas hymn, där soldaterna gav uttryck för sitt förhållande till den räddhågsna befolkning en som hade behandlat dem så otacksamt. Versen som är skri ven med tämligen grovt språk lämpar sig inte för tryck. Men hela sången, som bär titeln Vi, första brigaden, har ett pessimistiskt innehåll även den sista versen förutan. Den handlar om beslut samhet, men även om känslan av att förgäves offra sitt liv. Det fanns många fler, mer eller mindre lyckade initiativ, hem liga och öppet verksamma militära formationer, och det har vi sat sig att det inte går att nog överskatta deras ansträngningar. År 1918, när de tre delningsmakterna föll sönder, visade det sig att Polen hade bidat sin tid och att polackerna var väl förbered da: man hade sin egen armé under kompetent befäl och man hade välutbildade yrkeskårer som genast kunde ta itu med att bygga upp en polsk administration. fortsättning sid. 17 ☛ 10 ludności, ogólnonarodowy zryw w celu wypędzenia Rosjan. W pierwszym większym mieście, do jakiego dotarli legioniści, w Kielcach, powitał ich, zamiast wiwatujących tłumów, girland i kwiatów rzucanych żołnierzom pod nogi, trzask zamykanych przez obywateli okiennic. Po tym straszliwym rozczarowaniu do hymnu legionistów została dopisana zwrotka, w której żołnierze dają wyraz swemu stosunkowi do lękliwej ludności, co tak ich potraktowała. Zwrotka, w której użyto koszarowego języka, nie nadaje się do cytowania. Jednak i cała pieśń, nosząca tytuł My, pierwsza brygada, nawet bez tej zwrotki, jest utworem pesymistycznym, mówiącym o determinacji, ale i poczuciu daremności składanej ze swojego życia ofiary. Wiele jeszcze było mniej czy bardziej udanych inicjatyw, formacji wojskowych tajnych i działających otwarcie, ale suma ich rezultatów okazała się nie do przecenienia. W 1918 roku, gdy trzy zaborcze mocarstwa były w upadku, okazało się, że Polacy jakby na tę chwilę czekali i są na nią przygotowani: mają swoją armię, pod kompetentnym dowództwem i mają ☛ciąg dalszy str. 17 Krzysztof Karasek Till minne av Zbigniew Herbert In memoriam Zbigniew Herbert Dziś nie przyjmuję nikogo, jestem zajęty umieraniem. Siedziałem plecami do okna, był mróz, ale powietrze w pokoju było zimne, ciemne od dymu papierosów i chrapliwego głosu umierającego. Idag tar jag inte emot besök, jag är upptagen med att dö. Jag satt med ryggen mot fönstret, det var frost, men luften i rummet var kall, mörk av cigarettrök och den döendes rossliga röst. Umierał już od dawna. Najpierw odpadały dumne instrumenty ciała: nogi, płuca. Nie mogę podnieść kartki kiedy spadnie mi z łóżka, powiedział. W końcu została mu tylko głowa, bezcenny kapitel ciała, jak to napisał kiedyś, i trzepotliwy gołąb serca. Han hade legat för döden länge. Först föll kroppens stolta verktyg ifrån: ben, lungor. Jag orkar inte ta upp lappen om den ramlar ner från sängen, sa han. Till slut återstod bara huvudet, kroppens ovärderliga kapitäl, som han en gång skrev, och hjärtats fladdrande duva. Mróz przenikał coraz bardziej moje ciało – minus 15 Celsjusza – obejmował nogi, potem stopy, brzuch. Żebra, serce stawały się Ziemią Obiecaną ale siedziałem nieruchomo, nie dając poznać po sobie, że cokolwiek czuję. Frosten trängde genom märg och ben, femton grader kallt, den tog mina lår, vader sedan fötter och mage. Revbenen, hjärtat höll på att bli det Förlovade landet men jag satt blickstilla och röjde inte med en min vad jag kände. Zasłużyłeś na swoją wyspę, powiedziałem. Budził się we mnie duch starej stodoły. Dobroczynny mrok spływał po moich plecach. Trzeba zakończyć nieskończoność, dodałem. Przestrzeń jest zaludniona choć nikogo nie widać. Du har förtjänat en egen ö, sa jag. Andan från den gamla ladan vaknade i mig. Välgörande mörker rann längs med ryggen. Man måste ända oändligheten, la jag till. Rymden är befolkad trots att ingen syns där ute. Gramatyka albo proroctwo, hartowanie światła, sortowanie niepokoju – bełkotał – podróż na wierzchołku góry. Nic z tego nie rozumiałem. I nagle, czystym głosem: odwaga pojedynczego człowieka czyni z niego większość. Grammatik eller profetia, härda ljuset, sortera in oron, sluddrade han, resa på bergstoppen. Inget av det där förstod jag. Och plötsligt, med klar röst: den enskilda människans mod väger tyngst i skålen. 11 Vad gjorde han här, en sån som han? Han såg mörkret i ögonen. På väg mot den så kallade kontrollen av fågelbon. Jag litar på min hustru och hunden. Men har jag inget kött i handen är jag på min vakt, sa han. På väg mot en kall rymd, som försökte tämja honom. Co tu robił facet taki jak on? Zaglądał w oczy ciemności. Odchodził do tak zwanej regulacji ptasich gniazd. Wierzę żonie i psu. Ale kiedy nie mam w ręce mięsa obserwuję psa, powiedział. Odchodził w zimną przestrzeń, która usiłowała go oswoić. Det var igår fastän ändå som idag. Det pågick och smärtan avtog. Kylan omfamnade oss som ett sannskyldigt fosterland. Den skapade en slätt av samförstånd. Den som söker han finner inte, la han till. Klockan kräver en tyst kompanjon. To było wczoraj a jakby zawsze i dziś. Stawało się i przestawało boleć. Chłód tulił nas jak prawdziwa ojczyzna. Stwarzał płaszczyznę porozumienia. Kto szuka nie znajdzie, dodał. Zegar wymaga cichego wspólnika. 19-21.07.2005 19-21.07.2005 översättning: Irena Grönberg � Foto: Ignacy Skwarcan Krzysztof Karasek Född 1937, poet, litteraturkritiker, över sättare. En av de mest framstående personerna bakom den polska poesirö relsen Nya vågen. I sin ungdom var han idrottsman, till yrket tränare. Han debu terade 1970 med diktsamlingen Godzina jastrzębi [Hökens timme]. Hans senaste diktsamlingar är Maski [Masker] (2002), Gondwana i inne wiersze [Gondwana och andra dikter] (2006) och Gry weneckie [Venetianska lekar] (2007). Krzysztof Karasek ur. 1937,poeta, krytyk literacki, tłumacz. Jeden z najwybitniejszych twórców ruchu poetyckiego Nowa Fala w Polsce. W młodości sportowiec, z wykształcenia trener. Debiutował w 1970 roku zbiorem wierszy Godzina jastrzębi. Ostatnio opublikował Maski (2002), Gondwana i inne wiersze (2006), Gry weneckie (2007). Pisali o Krzysztofie Karasku m. in. Zbigniew Herbert: „Jego poezja jest dojrzała, poważna, nośna intelektualnie i świetnie „zrobiona” literacko. Mówiąc językiem sportowym – wyprzedził on o całą długość swoich pokoleniowych przyjaciół. Ryszard Kapuściński: „Jest to poeta wysoce twórczy, poetycko niesłychanie bogaty, o nadzwyczaj odkrywczej i stale ruchliwej wyobraźni. „Kiedy piszesz, życie staje się gęste i intesywne”. Karasek obarcza swoją poezję właściwie podstawowym zadaniem filozoficznym – pytaniem o sens bycia, sens świata, sens poezji. Obecność tych wielkich pytań w jego twórczości stanowi o jej znaczeniu i wadze. Stawiam ją wśród najwyższych realizacji współczesnej poezji polskiej, a nawet europejskiej.” Så här skriver andra författare om Krzysztof Karasek: Zbigniew Herbert: ”Hans poesi är mogen, allvarsam, intellektuellt bärande och utmärkt ’tillverkad’ rent litterärt. För att tala i idrottstermer – han har gått om sina generationskamrater med flera längder.” Ryszard Kapuściński: ”Detta är en synnerligen kreativ poet, oerhört rik i poetiskt avseende och med en ständigt utforskande och ovanligt rörlig fantasi. ’När man skriver blir livet förtätat och intensivt’. Karasek ger sin poesi en i grunden filosofisk uppgift – han ställer frågor om tillvarons mening, världens mening, poesins mening. Närvaron av dessa stora spörsmål gör hans skapande betydelsefullt och viktigt. Jag räknar den till det främsta inom polsk, till och med europeisk modern poesi.” 12 Krzysztof Karasek Warszawas poesifestival motto: Ah, sårad! Djupt en dödsstöt! Agamemnon Kära Murar ni får ursäkta att vi inte längre bär upp världens fyra väderstreck men vi rämnar in i oss själva ur diktsamlingen: Poeta nie spóźnia się na poemat [Poeten kommer inte för sent till dikten]. Citatet ur Aischylos Agamemnon i Ola Holmgrens översättning. 13 Świat nienazwany En värld utan benämning Adam Daniel Rotfeld Czy wydarzenia z 8 sierpnia na Kaukazie były punktem zwrotnym w rozwoju świata? Czy po wojnie pięciodniowej w Gruzji obudziliśmy się w nowym świecie? Var händelserna på Kaukasus den 8 augusti en vänd punkt i världens utveckling? Har vi vaknat till en ny värld efter femdagarskriget i Georgien? J est nowy świat, lecz nie ma nowego światowego porządku. Nie ma też nowego nieporządku. Nie jest to świat chaosu. Jest to świat, w którym nowy globalny system dopiero się wyłania. System z okresu zimnej wojny był dwubiegunowy i opierał się na wzajemnym odstraszaniu. Przez ostatnie 20 lat mówiliśmy, czym ten nowy świat nie jest – używaliśmy np. pojęcia świat pozimnowojenny. Nie umieliśmy jednak nazwać, czym on jest. Był to świat nienazwany. Kolejny porządek, który się teraz wyłania – też nie potrafiłbym go precyzyjnie nazwać – jest heterogeniczny. Nie jest spójny, prosty, wspólny jednakowy dla wszystkich. W przeszłości były z jednej strony państwa demokratyczne, a po przeciwnej stronie – państwa niedemokratyczne. Z jednej strony było centrum grawitacji w Waszyngtonie, z drugiej – w Moskwie. Żyjemy w świecie, w którym wszystko trzeba sprzedać w odpowiednim opakowaniu. Wszystko musi mieć chwyt liwą formę. Opakowaniem może być tytuł eseju. Samuel Huntington opublikował studium, któremu dał nośny tytuł: Zderzenie cywilizacji? Znak zapytania zignorowano. Ludziom się wydawało, że oto 11 września 2001 roku proroctwo Huntingtona się spełniło: mamy wreszcie zderzenie cywilizacji. Francis Fukuyama z kolei wydał książkę pt: Koniec historii. Oczywiście, było to bałamutne od samego początku. Ale ludzie takich prostych określeń potrzebują. Szukają bowiem prostych odpowiedzi na złożone pytania. Tymczasem nie ma końca historii. Nie ma też zderzenia cywilizacji! Co to znaczy zderzenie cywilizacji? Cywilizacje się wzajemnie wzbogacają. Chyba że uznamy za cywilizację świat zbrodni i sza leństwa, czyli uznamy, że hitleryzm i jego zbrodnie, w tym Zag łada, albo stalinizm i gułagi to były jakieś nowe „cywilizacje“. W książce The Breaking of Nations, której autorem jest brytyjski analityk Robert Cooper, pełniący u boku Javiera 14 D et är en ny värld men det finns ingen ny världsordning. Inte heller någon ny oordning. Världen befinner sig inte i kaos. Vi lever i en värld som ser början på ett nytt globalt system. Kalla kriget hade två poler och byggde på terrorbalans. Under de senaste 20 åren har vi pratat om vad den nya världen inte är; vi har använt begreppet världen efter kalla kriget. Men vi har inte lyckats hitta på ett namn som beskriver vad den är. Det har varit en värld utan benämning. Den nya ordning som ser dagens ljus och som jag inte exakt kan namnge är heterogen. Den är inte sammanhållen, enkel, gemensam eller lika för alla. Förut fanns å ena sidan demokratiska stater och å andra sidan odemokratiska stater. Gravitationscentrum låg på ena sidan i Washington och på den andra sidan i Moskva. Vi lever i en värld där allt måste säljas i passande förpackning. Allt måste ha en gripbar form. En essätitel kan vara en sådan förpackning. Samuel Huntington publicerade en studie med den bärande titeln Civilisationernas kamp? Frågetecknet ignorerades. Många människor trodde att Huntingtons profetia gick i uppfyllelse den 11 september 2001 – äntligen har vi civilisationernas kamp. Francis Fukuyama gav i sin tur ut boken Historiens slut. Naturligtvis var titeln förledande från första början. Men folk behöver enkla uttryck. De söker enkla svar på komplexa frågeställningar. Likväl är inte historien slut och det finns ingen civilisationernas kamp! Vad betyder civilisationernas kamp? Civilisationer berikar varandra. Det skulle vara om vi erkände en värld av brottslighet och vanvett som civiliserad, om vi erkände att nazismen med dess förbrytelser, däribland Förintelsen, eller stalinismen med dess Gulag utgjorde några nya ”civilisationer”. Robert Cooper är en brittisk analytiker som arbetar vid Javier Solanas sida som generaldirektör för EU:s gemensam- Foto: Ministerstwo Spraw Zagranicznych Solany wysoki urząd szefa strategicznego planowania Unii Europejskiej, nie ma efekciarskich pojęć. Cooper nie twierdzi, że Amerykanie są z Marsa a Europejczycy z Wenus, jak to napisał wpływowy amerykański publicysta Robert Kagan (zresztą, gdyby się trzymać tej antycznej metaforyki to trzeba by powiedzieć, że jedni i drudzy są z Merkurego. I tu i tam dominuje kultura mieszczańska, kultura handlu i szybkiego zysku). Cooper zaprezentował za to ważną nową tezę: żyjemy dzisiaj w świecie, który składa się z trzech nieprzystających do siebie kategorii państw i narodów. Są to niejako trzy odrębne światy: Przednowoczesny – w tym świecie sposób rządzenia jest oparty na wspólnocie plemiennej, wspólnocie rodzinnej, czyli klanowej. Jest to świat postimperialny, w którym panuje chaos, jest to świat nieprzewidywalny. Tam rodzą się największe zagrożenia dla bezpieczeństwa globalnego. Do tego świata należą np. Afganistan, Irak, Sudan, Somalia, Jemen i znaczna liczba państw afrykańskich. Z punktu widzenia globalnego systemu bezpieczeństwa są to państwa upadające lub upadłe, bardzo słabe. Wyróżnikiem naszego czasu – w porównaniu z tym, który minął – jest to, że dotychczas zagrożenie pochodziło od agresywnych mocarstw, od państw bardzo silnych, które szykowały na siebie nawzajem napaści. Politkę imperiów motywuje konieczność ekspansji. Dzisiaj największe zagrożenie pochodzi z obszarów państw 15 ma utrikes- och säkerhetspolitik. I hans bok The Breaking of Nations finns ingen plats för effektsökeri. Cooper påstår inte som den inflytelserike amerikanske publicisten Robert Kagan att amerikaner är från Mars och européer från Venus, (skulle man ändå hålla sig till dessa antika metaforer bör man konstatera att båda kommer från Merkurius; den borgerliga kulturen, handelskulturen, den snabba vinstens kultur härskar här som där). Cooper presenterar istället en ny viktig tes: vi lever idag i en värld som består av tre kategorier av stater och nationer som inte passar ihop. Det är så att säga tre olika världar: Den förmoderna – i denna värld baseras styret på stamtillhörighet, familjegemenskap, dvs. klangemenskapen. Det är en postimperial värld i vilken härskar kaos, och är som sådan oförutsägbar. Där föds de största hoten mot global säkerhet. Till denna värld hör t.ex. Afghanistan, Irak, Sudan, Somalia, Jemen och ett betydande antal afrikanska stater. Från global säkerhetssynpunkt är det stater som antingen är på fallrepet eller som redan har fallit, stater som är mycket svaga. Vår tids särskiljande kännetecken i jämförelse med förr är att hotet tidigare kom från aggressiva stormakter, från mäktiga stater som gjorde sig beredda att angripa varandra. Imperiernas politik motiverades av nödvändigheten av expansion. Idag kommer de största hoten från områden med små och svaga stater på fallrepet vars regeringar inte klarar att kontrollera händelseutvecklingen inom de egna gränserna. Deras områden blir till säregna övningsfält för olika terroristgrupper och brottssyndikat vars rikedomar utan jämförelse överstiger regeringarnas. De betraktar dessa svaga stater i vilka de ostraffat bedriver sin verksamhet som baser för sina attacker mot rika stater i Väst och i Norr. M otpolen utgörs av den moderna världen. Den består av rika, utvecklade, postindustriella länder: i realiteten nästan alla EU-länder (och några som inte ingår i EU som Norge och Schweiz), samt USA, Kanada, Japan, Australien och Nya Zeeland. Därtill kan räknas några små stater i Asien och Sydamerika. Allt som allt nästan 40 av 193 existerande stater. I den förmoderna världens uppfattning utgör den postmoderna världen det största hotet mot mänskligheten. Mellan dessa två motsatta grupper av stater finns en värld av moderna stater som styrs i enlighet med 1800-talets klassiska formel, där stater är starka och auktoritära och allmänheten fattig och lydig. Medan postmoderna stater i regel är demokratiska är det inte nödvändigtvis fallet med de moderna staterna även om de ofta deklarerar att de slagit in på vägen mot demokrati. Här dominerar dock en demokratisk kuliss eller elektordemokrati. Man anser med andra ord att det råder demokrati om det finns fria val. Det finns många områden i världen där människor föredrar auktoritära system. Ansvar för egna beslut tynger. Om man i Vittryssland genomförde verkligt fria och obundna val skulle Lukasjenka segra men det skulle inte betyda att han skulle styra demokratiskt. Samma sak med Kina. Demokrati är en lång och svår mognadsprocess. Det svåraste i en demokrati är nödvändigheten att ta ansvar för sina handlingar medan auktoritära stater befriar sina medborgare från ansvar genom att erbjuda paternalism. Många människor har behov av kollektiv, av att underordna sig och att lyda. I de asiatiska länderna dominerar övertygelsen om att kollektiv vilja är viktigare än den individuella. Dessa tre grupper skiljer sig också genom det politiska språket – narrationen, som de använder i sina respektive verklighetsbeskrivningar. Ryssland anser t.ex. det naturligt att åberopa traditioner från det ryska imperiets tid. I Polen däremot har själva ordet imperium en negativ klang. I länder som varit imperier är adjektivet kejserlig (imperial) snarare positivt än negativt laddat. Ingen i Storbritannien eller i Ryssland skulle uttrycka sig nedsättande om sitt lands svunna historia som imperium. Tvärtom var det dessa staters storhetstid. Följdriktigt försöker Ryssland idag återgå till ett tillstånd som vi betraktar som en anakronism och som farligt. Ryssland kräver att systemet med två maktcentra ersätts av ett system med flera och motsätter sig en ordning som förutsätter ett enda maktcentrum. Men vad betyder ett maktcentrum. Inget annat än en stormakts dominans eller hegemoni. Ingen kommer att gå med på en sådan ny världsordning. Inte ens amerikanerna. De har inte förberett sig för att spela den rollen. Farhågorna är ogrundade – det finns inte och kommer inte att finnas en världsordning med bara ett maktcentrum. Ett system med flera maktcentra däremot som både Ryssland och Kina strävar efter och som många fler talar om skulle helt enkelt innebära att världen delades in i intressesfärer. I president Medvedevs senaste tillkännagivanden läser vi 16 małych, słabych, upadających, w których rządy nie są w stanie panować nad rozwojem wypadków na ich własnych teryto riach. Te obszary stają się swoistym poligonem dla różnych grup terrorystycznych, kryminalnych, które często są nieporównanie bogatsze od rządów i całkowicie bezkarnie prowadzą swoją działalność, traktując słabe kraje jako bazy wypadowe przeciwko bogatym państwom Zachodu i Północy, które znajdują się na przeciwnym biegunie. Tym przeciwległym biegunem jest świat ponowoczesny. Są to kraje bogate, rozwinięte, postindustrialne: właściwie niemal wszystkie kraje Unii Europejskiej (i kilka innych europejskich państw, które do Unii nie należą, jak Norwegia i Szwajcaria) oraz USA, Kanada, Japonia, Australia i Nowa Zelandia. Do tej kategorii można zaliczyć też kilka małych państw Azji i Ameryki Łacińskiej. Łącznie blisko 40 na ogólną liczbę 193 państw. W opinii świata przednowoczesnego, to ten właśnie świat stwarza główne zagrożenie dla całej ludzkości. Między tymi dwoma przeciwległymi grupami państw jest świat krajów nowoczesnych, które opierają się na klasycznej XIX-wiecznej formule sprawowania władzy, gdzie państwa były silne i autorytarne, ale społeczeństwa – posłuszne i ubogie. O ile państwa postnowoczesne są z reguły demokratyczne to nowoczesne niekoniecznie, jakkolwiek często deklarują, że weszły na drogę demokracji. Dominuje tam jednak demokracja fasadowa lub demokracja elektoralna. Tzn. uważa się, że jeśli wybory są wolne, to mamy do czynienia z państwem demokratycznym. Jest wiele obszarów na świecie, gdzie ludzie preferują system autorytarny. Odpowiedzialność za własne decyzje ciąży. Gdyby na Białorusi przeprowadzić naprawdę wolne, nieskrępowane wybory to wygrałby Łukaszenka, ale to by przecież nie oznaczało, że rządziłby demokratycznie. Podobnie jest w Chinach. Do demokracji trzeba dojrzeć, demokracja to jest długi i trudny proces. W demokracji sprawą najtrudniejszą jest konieczność brania na siebie odpowiedzialności za swoje działania, podczas kiedy państwa autorytarne oferują paternalizm – zdjęcie z obywateli tej odpowiedzialności. W psychice wielu ludzi zakorzeniona jest potrzeba podporządkowania się, posłuszeństwa i kolektywizmu. W kulturze krajów azjatyckich dominuje przeświadczenie, że wola kolektywu jest ważniejsza niż wola jednostki. T e trzy grupy różni też język polityczny – narracja, jaką posługują się w opisie rzeczywistości. Rosja uważa odwoływanie się do tradycji wielkiego imperium za naturalne. Natomiast w Polsce samo słowo „imperialny“ ma coś w sobie negatywnego. W państwach, które były imperiami, przymiotnik imperialny ma ładunek raczej pozytywny niż negatywny. Ani w Wielkiej Brytanii, ani w Rosji nikt nie powie, że imperialna przeszłość jest czymś nagannym. Przeciwnie – to był szczyt ich potęgi. W efekcie, Rosja usiłuje dzisiaj przywrócić stan, który my postrzegamy jako anachroniczny i niebezpieczny. Rosja postuluje, aby system dwubiegunowy zastąpić wielobiegunowym. Sprzeciwia się systemowi jednobiegunowemu. Co to znaczy system jednobiegunowy? Nic innego, jak dominacje lub hegemonię jednego mocarstwa. Nikt się nie godzi na taką organizację nowego światowego porządku. Co więcej – Amerykanie też tego nie chcą. Nie są przygotowani do takiej roli. Są to obawy bezpodstawne: nie ma i nie będzie systemu jednobiegunowego. Natomiast system wielobiegunowy, do którego dąży Rosja, Chiny i wiele innych krajów o tym mówi, byłby po prostu podzieleniem świata na strefy wpływów. W ostatnich oświadczeniach prezydenta Miedwiediewa czytamy, że Rosja ma prawo do uprzywilejowanego traktowania w swojej tradycyjnej strefie wpływów. Otóż to pojęcie strefy wpływów było charakterystyczne dla XIX w., ale dzisiaj te państwa, które mają aspiracje demokratyczne chcą raczej wchodzić w skład globalnych instytucji niż być częścia składową strefy wpływów, którą im narzuca sąsiadujące mocarstwo. Jednak w Rosji myślenie tymi kategoriami jest tak głęboko zakorzenione, że rosyjscy przywódcy nie wyczuwają w tym żadnego anachronizmu, żadnej niewłaściwości. Stąd teza powtarzana przez Putina, Miedwiediewa i Ławrowa: musimy wrócić do koncertu mocarstw europejskich. Kiedyś był to koncert europejski a teraz mógłby być światowy. Słowem, dla mocarstw specjalne prawa. Resztę się podporządkuje. Otóź czas takich „koncertów“ minął bezpowrotnie. Nowy system, nowy porządek wyłoni się jako wynik wielu złożonych współzależnych działań. Będzie to wymagało harmonizacji interesów i wartości. Czy zarys takiego nowego porządku wyłonił się po in terwencji rosyjskiej w Gruzji? Nie, nie wyłonił się. Nadawanie temu wydarzeniu jakiejś szczególnej rangi nie ma, moim zdaniem, sensu. To nie jest żadna cezura. Jest to koniunkturalna cezura jedynie w percepcji. Są dziesiątki poważnych opracowań, z których wynika, że Rosja przestaje być mocarstwem, które akceptuje status quo i godzi się z dominującą pozycją tych wielkich potęg, jakie się na świecie ukształtowały. Rosja uważa, że bogactwo, jakie na nią spadło w postaci pięciokrotnego wzrostu cen w ciągu 5 lat na surowce energonośne, czyli deszcz petrodolarów i gazodolarów tworzy nową sytuację, która uprawnia, by dołączyć ją do klubu państw decydujących o współczesnym świecie. att Ryssland har rätt till särbehandling i sina hävdvunna intressesfärer. Just begreppet intressesfär är kännetecknande för 1800-talet, men stater som aspirerar på demokratisk utveckling vill hellre ingå i globala institutioner än att vara en del av intressesfär som påtvingats dem av en mäktig granne. Det här sättet att tänka är emellertid så djupt rotat i Ryssland att de ryska ledarna inte upplever det som en anakronism eller att det skulle vara något fel med det. Därav tesen som upprepas av Putin, Medvedev och Lavrov: vi måste tillbaka till de europeiska stormakternas konsert. En gång var det en europeisk konsert men idag kan den bli global. Kort sagt: särskilda rättigheter åt stormakterna. Resten får underordna sig. Men tiden för sådana ”konserter” är oåterkalleligen förbi. Det kommer att födas ett nytt system, en ny ordning som ett resultat av flera komplexa av varandra beroende aktiviteter. Det kommer att kräva en harmonisering av värden och intressen. Har den nya ordningen börjat ta form efter den ryska interventionen i Georgien? Nej, den har inte börjat ta form. Det är inte meningsfullt att tilldela den här händelsen en särställning, tycker jag. Det är ingen vändpunkt. Det är en konjunkturanpassad vändpunkt endast i sinnesvärlden. Det finns en uppsjö av seriösa studier av vilka framgår att Ryssland inte längre finner sig i status quo och accepterar de nya stormakternas dominerande ställning. Rysslands ståndpunkt är att det faktum att landet berikats genom femfaldigt höjda priser på energiråvaror under de senaste 5 åren har skapat en ny situation som berättigar Ryssland att ingå i klubben av stater som fattar beslut om den moderna världen. Västdemokratierna utgick ifrån att Ryssland efter Sovjetunionens fall, sedan de inte tillät kommunisterna att återta makten, skulle genomföra mycket djupgående förändringar, och därför skulle de behandlas som en medlem i den demokratiska familjen. Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ wykształcone kadry mogące od razu zająć się tworzeniem polskiej administracji. Pierwszy polski rząd powstał w Lublinie kilka dni wcześniej a za święto niepodległości uz nano dzień 11 listopada bo w tym dniu, w 1918 roku, Rada Regencyjna (organ powołany przez zaborców) przekazała władzę Józefowi Piłsudskiemu i rozbrojono niemiecki garnizon stacjonujący w Warszawie oraz Niemcy skapitulowały na froncie zachodnim. W ten sposób nastąpił koniec I wojny światowej! Król Ubu, czyli Polacy nosi tytuł sztuka Alfreda Jarry´ego, pierwsze dzieło teatru absurdu, po raz pierwszy wystawione 17 Den första polska regeringen bildades i Lublin i början av no vember, men självständighetsdagen firas den 11 november. Samma dag år 1918 överlämnade Rada Regencyjna [regentrå det, ett organ tillsatt av del ningsmakterna] makten till Józef Piłsudski, den tyska gar nisonen som var stationerad i Warszawa avväpnades och tys karna kapitulerade på västfron ten. Första världskriget hade upphört! Kung Ubu heter ett pjäs av Alfred Jarry, som den förebådar den absurda teatern. Den sat tes för första gången upp i Pa ris 1896 och inleds med orden ”det hela händer i Polen, det vill säga ingenstans”. Helt korrekt, för Polen fanns ingenstans. I verkligheten formades ett nytt sätt att styra Ryssland. Sedan Vladimir Putin kom till makten år 2000 formulerade han ett program med titeln Rättens diktatur. Man kan göra sig lustig över att handlingsprogrammet vars titel består av två ord har i alla fall än så länge förverkligats till hälften: man har infört ett autokratiskt styre. Men ska man prata allvar – demokratins seger i Ryssland måste föregås av införande av ett rättssystem. För Putin och Medvedev utgör Tyskland kanske inte helt medvetet en förebild. Inte nödvändigtvis DDR, dvs. Östtyskland som imponerade på Putin, utan Bismarcks Tyskland – ett auktoritärt styre med samtidig stark respekt för lagen. Det räcker med att läsa Gogol för att inse att det är en uppgift för generationer. Det botemedel som idag ordineras mot en stats svaghet är en anakroni. Det går ut på att återgå till den forna stormaktstiden, vilket i verkligheten innebär att man nekar små stater rätten till lika rättigheter. Under kriget med Georgien brukade ryska politiker säga: Georgien ska glömma principen om territoriell integritet. Men för ryssarna själva finns det inget värre än att principen om territoriell integritet skulle sluta att gälla. Den ryska federationen är en mångnationell stormakt. Alla små nationer i Ryssland fylldes så genast med hopp – om Georgien ska glömma principen om den territoriella integriteten då bör även Ryssland göra det. Man började hoppas på att vägen mot befrielse eller rentav nationellt oberoende öppnades. Resultatet blev att ingen stat förutom Daniel Ortegas Nicaragua erkände vare sig Abchazien eller Sydossetien. För Ryssland blev reaktionen besvärande och pinsam. Den visade nämligen världens verkliga inställning till händelser i Kaukasus. Kunde Kina gå med på att ogiltigförklara principen om territoriell integritet mot bakgrund av sina problem med Tibet? Av dem som bodde på Sovjetunionens territorium var det endast det autonoma Gaugasien, ett litet område i Moldavien, som sedan 1700-talet bebotts av turkar, som erkände Abchazien och Sydossetien. Numera anser de att de också har rätt till självständighet. Zachodni świat demokratyczny wychodził z założenia, że Rosja po upadku ZSRR dokonała bardzo istotnych przemian, nie dopuściła komunistów do władzy i może być traktowana jako członek rodziny demokratycznych państw. W rzeczywistości wyłoniła się inna forma rządzenia Rosją. Władimir Putin po dojściu do władzy w 2000 roku sformułował program pt. Dyktatura prawa. Można ironizować, że program składający się w tytule z dwóch słów jak na razie zrealizowany został połowicznie: mianowicie autokratyczne rządy już są. Jednak mówiąc serio: zanim w Rosji zwycięży demokracja, muszą powstać rządy prawa. Dla Putina i Miedwiediewa pewnym wzorem, może nie do końca uświadomionym, są Niemcy. Nie koniecznie NRD, czyli Niemcy wschodnie, chociaż i te Putinowi imponowały, ale Niemcy bismarckowskie, to znaczy autorytarna forma władzy przy silnym poszanowaniu prawa. Wystarczy lektura Gogola, by zrozumieć, że jest to zadanie na pokolenia. Remedium na słabość państwa, jakie proponuje się dzisiaj, jest anachroniczne. Jest nim przywrócenie imperialnej wielkości, która w istocie rzeczy nie akceptuje, że małe narody mają takie same prawa, jak duże. W czasie wojny z Gruzją rosyjscy politycy mówili często: niech Gruzja zapomni o integralności terytorialnej. A przecież dla Rosji nie ma nic gorszego od hasła, że zasada integralności terytorialnej nie obowiązuje. Rosyjska Federacja to mocarstwo wielonarodowe. Wszystkie małe narody w Rosji natychmiast nabrały nadziei: jeśli Gruzja ma zapomnieć o integralności terytorialnej to również Rosja może zapomnieć o tej zasadzie. Obudziły się nadzieje, że droga do emancypacji albo nawet utworzenia własnego państwa została otwarta. Efekt: żadne państwo – z wyjątkiem Nikaragui Daniela Ortegi – nie uznało Abchazji ani Południowej Osetii. Taka reakcja była dla Rosji kłopotliwa i żenująca. Zademonstrowała bowiem rzeczywisty stosunek świata do tego, co się wydarzyło na Kaukazie. Czy Chiny mogły poprzeć odrzucenie integralności, skoro mają kłopoty z Tybetem? Na obszarze byłego Związku Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ Istället för landet Polen fanns under hela 1800-talet fallet Polen. Mestadels i polackernas medvetande men även andra samhäl len och regeringar engagerade sig. Under medeltiden var det vanligt att statsbildningar kom och gick, men inte därefter – visst, gränser kunde flyttas liksom beroenden och inflytelsesfä rer kunde förändras, men att rätt och slätt utplåna ett stort land, det näst största i Europa, förhållandevis välmående, till helt ny ligen en lokal stormakt, var något som helt saknade motstycke, en chock – inte bara för polacker. Det finns spår av detta i svensk litteratur, det räcker med att påminna om Fredmans epistlarav Bellman, som skrevs fyra år före Polens slutgiltiga fall. Det var alltså inte så konstigt att polacker betraktade varje historiskt och naturvetenskapligt fenomen utifrån dess förhållande till Po lens självständighet, vilket blev en intellektuell besatthet som polackerna själva drev med. Maria Curie-Sklodowska, tvåfaldig Nobelpristagare, en gång i fysik och en gång i kemi, förtäljde en gång en anekdot om en berättartävling på temat elefanter. En engelsman sände in en berättelse som hette När jag jagade elefant i Afrika, en fransman fortsättning sid. 19 ☛ 18 słów: „rzecz dzieje się w Polsce, czyli nigdzie” i całkiem słusznie bo Polski nigdzie nie było. Przez cały XIX w. zamiast Polski była sprawa polska. Głównie w świadomości Polaków, ale zajmowały się nią i obce społeczeństwa, i rządy. W średniowieczu państwa powstawały i znikały, ale później już nie – owszem, zmieniały się granice, zależności, strefy wpływów, ale zlikwidowanie, tak po prostu, dużego kraju, drugiego co do wielkości terytorium w Europie, stosunkowo zamożnego, nie tak dawno lokalnego mocarstwa, było czymś absolutnie niespotykanym, szokiem – nie tylko dla Polaków. I w szwedzkiej literaturze są tego ślady, dość wspomnieć Bellmana Fredmanowe przesłania, napisane 4 lata przed ostatecznym upadkiem Polski. Nic więc dziwnego, że Polacy każde zjawisko historyczne i przyrodnicze rozpatrywali pod kątem jego związków ze sprawą niepodległości Polski, co stała się intelektualną obsesją, z której Polacy sami kpili. Maria Curie-Skłodowska, dwukrotna noblistka, raz z fizyki i raz z chemii, publicznie opowiadała anegdotę o konkursie literackim w XIX w. na opowiadanie na ciąg dalszy str. 19 ☛ Radzieckiego jedyną autonomią, która uznała Abchazję i Płd. Osetię była Gaugazja – małe terytorium Turków, którzy od XVIII w zamieszkują w Mołdawii. Teraz uznali, że im też należy się niepodległość. Wojna w Gruzji to nic zaskakująco nowego. Jest to uświadomienie sobie rzeczywistości, która już od dawna torowała sobie drogę w myśleniu rosyjskich przywódców. Do czego Rosja zmierza, wiedzieliśmy już po monachijskim wystąpieniu Władimira Putina 10 lutego 2007 i po deklaracjach nowego prezydenta Medwiediewa, który zaproponował w czerwcu w Berlinie (a ostatnio w październiku sprecyzował w Evian) koncepcję nowej struktury bezpieczeństwa. Istota projektu sprowadza się do tego, że Rosja chce ograniczyć rolę Stanów Zjednoczonych i NATO oraz pogłębić amerykańskoeuropejskie sprzeczności. Był to niezmienny cel i istota strategii Związku Radzieckiego wobec Zachodu. Bowiem jedynym punktem odniesienia dla Rosji w realizacji jej światowych ambicji nie są Chiny czy Japonia ani nawet UE tylko Stany Zjednoczone. Z achód zaoferował Rosji specjalne traktowanie we wszystkich wielostronnych instytucjach łącznie z NATO. Powołano w 2002 r. specjalną instytucję, Radę NATORosja, której celem było zrównoważenie rosyjskich obaw związanych z rozszerzeniem NATO na wschód. Relacje Rosji z sojuszem były i są nieporównanie głębsze i merytorycznie ważniejsze niż te, z których korzystają inne państwa. Rosja jest częścią Rady Partnerstwa Euro-Atlantyckiego (EAPC), oraz Partnerstwa dla Pokoju (PfP). Wokół NATO, które jest centrum grawitacji wszystkich struktur, które chcą stabilizacji i bezpieczeństwa, Rosja otrzymała w istocie najwyższy status. Wreszcie, zaoferowano jej przyjęcie do Światowej Organizacji Handlu (World Trade Organization), i – co najważniejsze – Rosja stała się członkiem Grupy G8. Członkostwo w wielu z tych instytucji było zaoferowane trochę na wyrost – w ocze kiwaniu, że będą następować w Rosji demokratyczne prze- Kriget i Georgien är ingen häpnadsväckande nyhet. Det är att bli medveten om en verklighet som sedan länge varit rät�tesnöre i de ryska ledarnas mentalitet. Rysslands strävanden framgick tydligt i Vladimir Putins tal den 10 februari 2007 i München och i den nya presidentens deklarationer som i juni i Berlin föreslog (och preciserade senast i Evian) en ny säkerhetspolitisk struktur. Planen går ut på att begränsa USA: s och NATO:s roll och fördjupa meningsskiljaktigheterna mellan USA och Europa. Det har varit Sovjetunionens beständiga strategiska mål och kärnan i den sovjetiska strategin gentemot Väst. För Ryssland är det nämligen inte Kina, Japan eller EU utan USA som är det enda land man förhåller sig till på sin väg mot att förverkliga sina världspolitiska ambitioner. V äst har erbjudit Ryssland specialbehandling inom all multilaterala institutioner inklusive NATO. År 2002 tillsatte man en speciell institution, NATO-Rysslandsrådet vars syfte var att lugna ryssarnas farhågor i samband med utvidgningen av NATO österut. Rysslands relationer med västalliansen har varit och är ojämförligt djupare och i sak viktigare än vad alliansen har med andra länder. Ryssland är en del av Euroatlantiska partnerskapsrådet (EAPC) och Partnerskap för fred (PFF). NATO, som utgör gravitationscentrum för alla strukturer som strävar efter stabilitet och säkerhet, har av alla länder utanför organisationen gett Ryssland högsta status. Dessutom har landet erbjudits medlemskap i världshandelsorganisationen (World Trade Organization) och viktigast av allt har Ryssland tagits in i G8-gruppen. Erbjudandena om medlemskap i flera av institutionerna kom för tidigt i förhoppning om framtida demokratiska förändringar. Sådana förändringar har inte ägt rum. Ryssland har sedan Jeltsins tid omvandlats från ett fattigt till ett rikare land, från instabilt till stabilt, från oförutsägbart till förutsägbart. Den väg som Ryssland har valt att slå in på är emellertid svår för demokratiska gemenskapen att acceptera. Det betyder inte att Ryssland bör bojkottas, isoleras eller åläggas sanktioner. Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ temat słoni. Anglik nadesłał utwór Jak polowałem na słonie w Afryce, Francuz przedstawił esej Życie erotyczne słoni a Polak napisał rozprawę Słoń a sprawa polska. Ten tytuł zrobił w języku polskim niesłychaną karierę, jako symbol monotematycznego pol skiego ględzenia. Rok 1918 stał się w Polsce ce zurą, wielką erupcją entuzjazmu i towarzyszącej mu wszelkiego ro dzaju energii i witalności. Również artystycznej. W sztuce nastąpił niesły chany rozwój. Pojawiła się ogromna liczba pism literackich, poetyckich, które prezentowały wszystkie możliwe kierunki od klasycyzmu do futuryzmu i najostrzejszej szpicy awangardowej. Poeci i powieściopisarze usiłowali zrzucić z siebie krępujący ich gorset powinności wobec społeczeństwa, presenterade essän Elefanters erotiska liv och en polack skrev en avhandling, Elefanten och fallet Polen. Den titeln har blivit sym bol för enformigt svammel i polska språket. År 1918 blev en vändpunkt för Polen. Entu siasmen, energin och vitaliteten exploderade. Även konstnärligt. Konsten utvecklades oer hört. Det uppstod en mängd litterära och po etiska skrifter som presenterade alla möjliga riktningar, från klassicism till futurism och det mest nyskapande avantgardet. Poeter och romanförfattare försökte kasta av sig sin tvångströja av plikter gentemot samhäl let och nationen, vilket inte alltid lyckades, till förmån för litteraturen. Författare som Julian Tuwim, Władysław Broniewski, Andrzej Strug, Stefan Żeromski, Juliusz Kaden-Bandrowski, vilka för övrigt kom från de samhällsgrupper som kämpat för ett nytt Polen och som en na turlig följd blev frontfigurer, tvekade Józef Piłsudski 19 Det är inte en framkomlig väg. Och det är inte bara för att Ryssland är för stort för att det skulle ha någon betydelse. Vad värre är ett sådant agerande skulle pressa Ryssland mot att inta extrema positioner, det skulle bidra till att aggressiva, nationalistiska och chauvinistiska grupper ökade i betydelse. Det skulle leda i en riktning som det senare skulle bli svårt att ändra på eller hitta en väg tillbaka från. Därför ska man inte överge målet att få med Ryssland i den demokratiska gemenskapen. För detta krävs att Ryssland har viljan till en djup inre förändring. Det skulle till en början verkligen räcka om Ryssland lät sig vägledas av rättsnormer. Demokrati kan bara byggas med egna krafter. Demokrati kan inte påtvingas utifrån. En stats internationella säkerhet bestäms idag av dess inre tillstånd, av dess sätt att utöva sin makt. Det avgör om det är en demokratisk stat som respekterar mänskliga rättigheter och minoriteternas rättigheter. Femdagarskriget i Kaukasus var en kamp mellan två olika hållningar. Man ska förresten inte blunda för att Micheil Saakasjvili inte är någon mönsterdemokrat och att Georgien inte är förberett för ett helt demokratiskt styre. Det är nämligen ett fattigt land som är sönderslitet av inre motsättningar och historiska kontroverser, och vars problem har därutöver blivit djupare till följd av förstörelsen under den ryska interventionen. ❖ Adam Daniel Rotfeld miany. Nie nastąpiły. W odróżnieniu od czasów Jelcyna, Rosja z biednego państwa – stała się państwem bogatszym, z państwa niestabilnego – stabilnym, z nieprzewidywalnego – przewidywalnym. Jednak kierunek, jaki obrała, jest trudny do zaakceptowania przez demokratyczne wspólnoty. Nie znaczy to, że należy Rosję bojkotować, izolować, nakładać sankcje. Nie tędy droga. Nie tylko dlatego, że Rosja jest zbyt wielka, by miało to jakieś znaczenie. Co gorsze takie podejście spychało by ją na pozycje skrajne, sprzyjałoby wzrostowi znaczenia agresywnych grup nacjonalistycznych i szowinistycznych. Mogłoby popychać w kierunku trudnym potem do przezwyciężenia i odwrócenia. Nie należy więc porzucać celu, jakim jest włączenie Rosji do grona państw demokratycznych. Wymaga to jednak woli Rosji do przeprowadzenia głębokiej wewnętrznej transformacji. Na początku rzeczywiście wys tarczyłoby, gdyby Rosja kierowała się normami prawa. Demokrację może zbudować tylko społeczeństwo własnymi siłami. Nie można demokracji narzucić z zewnątrz. Dzisiaj o międzynarodowym bezpieczeństwie państwa decyduje jego sytuacja wewnętrzna, sposób sprawowania władzy. Decyduje to, czy państwo jest demokratyczne czy respektuje prawa człowieka i prawa mniejszości. Wojna pięciodniowa na Kaukazie była zderzeniem dwóch postaw. Nie należy zresztą zamykać oczu na to, że Micheil Saakaszwili nie jest wzorem demokraty ani Gruzja nie jest przygotowana do ustroju w pełni demokratycznego. Bowiem jest to państwo biedne, rozdzierane wewnętrznymi sprzecznościami i historycznymi sporami, którego problemy zostały w dodatku pogłębione przez zniszczenia wywołane rosyjską interwencją. ❖ Adam Daniel Rotfeld Adam Daniel Rotfeld professor, under 10 år direktör av SIPRI (Stockholm Peace Re search Institute), f d utrikesminister i Polen Adam Daniel Rotfeld profesor, wieloletnidyrektor SIPRI (Sztokholmski Międzyna rodowy Instytut Badań nad Pokojem), były Minister Spraw Zagranicznych RP Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ inte att kritiskt granska de vägar som lett till självständigheten och de nyordningar som den nya staten införde. På den polska och europeiska litteraturhimlen tändes några år senare mellan krigstidens tre stora namn: Bruno Schulz, Witold Gombrowicz och Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), som alla tre, i syn nerhet den sistnämnde, framställde apokalyptiska faror av mer universell karaktär. Den stormiga utvecklingen inom alla områden omedel bart efter självständigheten återspeglade polackernas kanske omedvetna övertygelse att det var ont om tid och att man var tvungen att göra allt så fort som möjligt. ”Jag hejdade för en stund historiens hjul”, sade marskalk Piłsudski i Czesław Miłosz dikt Poetiskt traktat. Den stunden varade tjugo år, till andra världskriget bröt ut. I jämförelse med vändpunkten 1918 har inte 1989, pånyttfödelsen efter kommunismen, lämnat något särskilt avtryck inom konsten och lugnet har varat i nästan tju go år, av vilket kanske följer att polackerna den här gången har fått mer tid. fortsättning sid. 23 ☛ 20 narodu, co, z korzyścią dla literatury, nie ze wszystkim im się udało. Autorzy jak Julian Tuwim, Władysław Broniewski, Andrzej Strug, Stefan Żeromski, Juliusz Kaden-Bandrowski, wywodzący się zresztą z tych warstw speołecznych, które o nową Polskę walczyły i, naturalną koleją rzeczy, stanęły na jej czele, nie zawahali się przedstawić krytycznej wiwisekcji dróg dochodzenia do niepodległości i porządków wprowadzanych prze nowe państwo. Parę lat później na firmamencie polskiej i europejskiej literatury zjaśniała wielka trójca okresu między wojennego: Bruno Schulz, Witold Gombrowicz i Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), przedstawiająca, zwłaszcza ten ostatni, apokaliptyczne zagrożenia o bardziej uniwersalnym charakterze. Burzliwy rozwój w każdej dziedzinie, bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości, odzwierciedlał, być może podświadome, przekonanie Polaków, że czasu jest mało i trzeba robić wszystko jak najprędzej. „Koło historii wstrzymałem na chwilę” – mówi marszałek Piłsudski ciąg dalszy str. 23 ☛ Revolutionär patos, fanor fläktade av historiens vin dar, stolta och determine rade blickar och gester, och obligatoriskt knutna nävar. Rewolucyjny patos, sztandary łopoczące na wietrze historii, władcze dumne spojrzenia i gesty, każda postać ma jedną pięść zaciśniętą. 21 Zostawił buty Han lämnade skorna S talin nie dał się oderwać od swojego postumentu. 23 października 1956 roku, na samym początku węgierskiej rewolucji antykomunistycznej, mieszkańcy Budapesztu przystąpili do rozbiórki ośmiometrowego spiżowego pomnika dyktatora, od trzech lat już nieżyjącego, który wznosił się nad centralnym placem miasta, na wielkiej trybunie, skąd komunistyczni przywódcy Węgier, stojąc u stóp Stalina, pozdrawiali masy podczas uroczystych obchodów rocznicy rewolucji paździetnikowej albo 1 maja. Gigantyczny pomnik nie dawał się obalić. W końcu powstań cy przepiłowali mu nogi na wysokości cholew butów i strącili na ziemię, gdzie został przez tłum rozbity na kawałki. Każdy chciał mieć na pamiątkę kawałek Stalina. Na postumencie zostawił buty. Przez długie lata nie było wcale pewne, że nikt już w te buty nie wejdzie. Teraz już chyba nie. Buty na postumencie stoją dzisiaj u wejścia do Memento Park, osobliwego muzeum pod gołym niebem na przedmieściach Budapesztu, gdzie Węgrzy gromadzą zwożone z całego kraju pomniki z epoki komunizmu. Rewolucyjny patos, sztandary łopoczące na wietrze historii, władcze dumne spojrzenia i gesty, każda postać ma jedną pięść zaciśniętą. Łapiemy się jednak na wrażeniu, że niektóre eksponaty są udane artystycznie. Sztuka komunistyczna miała swoją rozpoznawalną estetykę, podobnie jak hitlerowska. Obie łączył aseksualizm, mimo obecnej w sztuce hitlerowskiej głównie męskiej nagości z jakąś nutą homoseksualizmu. Była to jednak imitacja klasycyzmu. Natomiast w sztuce Związku Radzieckiego, w latach 20-tych ubiegłego stulecia, dzięki protekcji ludowego komisarza oświaty Anatolija Łunaczarskiego, nadawali ton autentyczni awangardowi artyści, którzy, będąc rewolucjonistami w sztuce, poparli, nie wiedząc, co czynią, rewolucję bolszewicką. W latach 30tych zadekretowano jednak realizm socjalistyczny. Futuryzm, kubizm i konstruktywizm zostały, jako burżuazyjna zgnilizna zakazane, a futuryści i kubiści zesłani na Sybir. W parku Memento widzimy tu i ówdzie ślady tych awangardowych fascynacji. Świadczą one może o tym, że nie tylko wynajęci wyrobnicy ale i prawdziwi artyści flirtowali z totalitarną władzą. Dobrze i o tym pamiętać. ❖ 22 S talin kunde inte slitas loss från sin sockel. Precis när den ungerska antikommunistiska revolten började satte Budapestborna den 23 oktober 1956 igång med att demontera den sedan tre år döde diktatorns 8 meter höga bronsstaty. Stalin blickade över stadens centrala torg från samma tribun där Ungerns kommunistiska ledare stående vid hans fötter brukade hälsa massorna under firandet av årsdagen av oktoberrevolutionen eller 1 maj. Mastodontstatyn ville inte ge med sig. Till slut sågade upprorsmännen av Stalin jäms med fotknölarna och välte statyn mot marken där de krossade den i småbitar. Alla ville ha en bit av Stalin som minne. Kvar på sockeln blev skorna. Under följande år var det länge osäkert om det skulle dyka upp någon med passande skonummer. Men inte längre. Sockeln med skorna står nu vid entrén till Memento Park, ett säreget friluftsmuseum i en av Budapests närförorter där ungrarna samlar statyer från hela landet från kommunisttiden. Revolutionär patos, fanor fläktade av historiens vindar, stolta och determinerade blickar och gester, och obligatoriskt knutna nävar. Vad som ändå slår en är att en del av verken är konstnärligt lyckade. Kommunisttidens konst hade liksom nazismen en igenkännbar estetik. Båda var asexuella trots nazismens vurm för nakenhet i avbildningar av mannens kropp – här finns en vag dragning åt det homosexuella. Men det handlade i huvudsak om en imitation av klassicismen. På 1920-talet i Sovjetunionen däremot tilläts de tongivande konstnärerna som hörde till avantgardet verka under beskydd av folkkommissarien för Folkupplysningskommissariatet Anatolij Lunatjarskij. I egenskap av konstens förtrupper stödde de utan att veta vad de gav sig in på den bolsjevikiska revolutionen. På 1930-talet påbjöds socialrealismen. Futurismen, kubismen och konstruktivismen förbjöds som borgerligt avskräde och utövarna skickades till Sibirien. I parken Memento kan man här och var idag skymta spår efter konstnärsavantgardets tjuskraft. Det bär måhända vittnesmål om att det förutom inhyrda dagsverkare också fanns riktiga konstnärer som flörtade med totalitarismens makthavare. Också det kan vara värt att lägga på minnet. ❖ Resa iväg med sin fiol Wyjechać ze skrzypcami Bland de människor som lämnade Polen efter de så kallade marshändelserna 1968 fanns 500 byråchefer i olika ministerier, 492 universitetslärare och 29 professorer, ett par tusen studenter, 219 journalister och publicister samt 90 artister och musiker, varav tre violinister. (Ur inrikesministeriets rapport.) I vårt marsnummer berättade Leo Kantor om Olo Spiro och i juninummer om Adam Wiernik. Idag kommer historien om den tredje violinisten. Po tak zwanych wypadkach marcowych w 1968 roku Polskę opuściło między innymi 500 naczelników różnych mini sterialnych wydziałów, 492 pracowników naukowych i 29 profesorów, parę tysięcy studentów, 219 dziennikarzy i publicystów i 90 artystów i muzyków, w tym trzech skrzypków (z raportu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych). W poprzednich numerach Leo Kantor opowiedział o Olu Spirze i Adamie Wierniku. Dzisiaj historia trzeciego skrzypka. Henryk Kowalski M uzyka w ogóle, a muzyka skrzypiec w szczególności, ma trudności z przeciwstawieniem się złu, jest ona najwyżej ucieczką w dobro. Jednak jazz a potem rock bardziej się przysłużyły zawaleniu komunizmu niż wiele prac sowietologicznych. Jazzmanów od początku traktowano w Polsce jako nosicieli swobody. Pieśni tworzone w latach 60-tych w Krakowie w Piwnicy pod baranami były ucieczką od kiczowatej marności socjalizmu. Wtedy powstała muzyka Jana Zarzyckiego do tekstu wielkiego poety rosyjskiego o żydowskich korzeniach, Osipa Mandelsztama, zamordowanego przez Stalina. Skrzypek Hercowicz to kultowy dzisiaj utwór dla wszystkich wrażliwych ludzi. W tamtych czasach Mandelsztam był w ZSRR zakazany w druku i w czytaniu. Kiedy Ewa Demarczyk zaśpiewała Skrzypka Hercowicza na swoim recitalu w Moskwie, po stolicy ZSRR błyskawicznie rozniosła się wieść. Widownia śledziła na koncercie tekst rosyjski z latarkami a owacjom M usik i allmänhet, och fiolmusik i synnerhet, har svårt att sätta sig upp mot det onda, på sin höjd är den en flykt in i det goda. Icke desto mindre bidrog jazzen och senare rocken till att störta kommunismen och detta i högre grad än många kremlologiska arbeten. Ända från början behandlades jazzmusiker som frihetens bärare i Polen. Sångerna som på 1960-talet skrevs i Kraków-kabarén Piwnica pod baranami1 var en flykt från socialismens kitschiga fåfänglighet. Det var då Jan Zarzycki komponerade musiken till en text skriven av den store ryske poeten med judiska rötter, Osip Mandelstam, mördad av Stalin. Skrzypek Hercowicz (Fiolspelaren Hercowicz ö.a ) är i dag ett kultverk för alla känslomänniskor. I Sovjetunionen var det på den tiden förbjudet att trycka och läsa Mandelstam. När den polska sångerskan Ewa Demarczyk under sin solokonsert i Moskva stämde upp Skrzypek Hercowicz spred sig nyheten blixtsnabbt över Sovjetunionens huvudstad. Kon- Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ w poemacie Czesława Miłosza Traktat poetycki. Ta chwila trwała 20 lat, do wybuchu drugiej wojny światowej.W porównaniu z cezurą roku 1918 rok 1989, czyli odrodzenie po komuniźmie, w sztuce nie zaznaczył się niczym szczególnym i ten spokój trwa już prawie 20 lat, z czego być może wynika, że Polacy dostali tym razem więcej czasu. W 1918 roku Polska przestała być krajem nigdzie, chociaż niebezpieczeństwo nad ciągnęło natychmiast. Jak ważna była sprawa armii i kadr pokazuje przykład Ukrainy, która ich niestety nie miała. Samostijna Ukraina przetrwała tylko kilka miesięcy mimo polskiej pomocy i interwencji wojskowej, która omal nie stała się ponownym końcem Polski zaledwie dwa lata po odrodzeniu. 23 År 1918 upphörde Polen att vara ett land ingenstans, men hotet ryckte närmare. Hur viktig armén och yrkeskårerna var visar exemplet Ukraina som tyvärr var i avsaknad av dem. Samostijna Ukraina varade i bara några månader trots polsk hjälp och en militär intervention som nästan kom att innebära ett nytt slut för Polen knappt två år efter pånyttfödelsen. Det obeskrivliga polsk-sovjetiska kri get började redan 1919. År 1920 inledde Piłsudski, tillsammans med Ukrainska folkrepublikens styrkor, ett fälttåg till Kiev som visade sig vara oskyddat. Det första polska förbandet åkte spårvagn dit. Efter att Röda armén hastigt dragit sig tillbaka och staden intagits arrangerade den polska och ukrainska armén en Och på studentklubben Hybrydy (Hybriderna. En av Polens äldsta och mest kända studentklubbar. ö.a) i Warszawa i Janek Pietrzaks kabaré (Janek är smeknamn på Jan. ö.a), sjöng man 1966 poeten Natan Tenenbaums (vän till poeten, sångaren, dramaturgen och satirikern Jonasz Kofta och senare marsemigrant) text Jutro i dzis (I morgon och i dag. ö.a): ”På arbetarhotell kokar vi te i senapsburkar. Det tacksamma folket kommer en gång att minnas detta. Och som tack kommer de att resa monument för oss”3. Längre fram i tiden, när Tenenbaum redan hade emigrerat, skrev han 1969 sitt oförgätliga poem Chocholy4. På caféet Palacyk (Lilla palatset. ö.a) i Wroclaw, och det redan 1965, brukade skådespelaren, sångaren och mimaren Marek Golebiowski – vanligtvis under morgontimmarna parodiera partiledaren Wladyslaw Gomulkas5 tal : ”Vi har årligen producerat 4 komma 6 kilogram griskött per invånare och under det här året kommer en del kamrater dessutom få på trynet, men gränsen längs Oder och Neisse...” osv 6. I Lu- Foto: Wikipedia.com sertpubliken följde den ryska texten med sina ficklampor och ovationerna tycktes aldrig ta slut. Hennes röst och musiken som violinisterna från Kraków spelade var en fläkt av frihet. I Ryssland pågick det onda under ytterligare många år, men Polska förenade arbetarpartiet, som till vilket pris som helst, ville överföra denna nedrighet till Polen, kunde på 60-talet inte längre helt och hållet råda över rösterna, ljuden, orden och poesin; inte bara i Piwnica pod baranami utan överallt där studenter höll till. På caféer, klubbar, teatrar och kabaréer. Det var då Witkacys pjäs Szewcy (Skomakarna ö.a) sattes upp på Kalamburteatern i Wroclaw och blev den största teaterhändelsen, även utanför Polen. För regin stod Wlodek Herman, (smeknamn på Wladyslaw ö.a) utexaminerad i polonistik från Boleslaw Bierut universitetet2, som 1968 emigrerade till Danmark. En ny generation polska poeter höll på att mogna fram. För Julian Konhauser, Stanislaw Baranczak, Adam Zagajewski, Ryszard Krynicki och många andra var 1968 ett generationsgenombrott. nie było końca. Jej głos i muzyka krakowskich skrzypków w Moskwie była powiewem wolności. Zło trwało w Rosji jeszcze wiele lat, ale Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, która to gałgaństwo chciała za wszelką cenę przeflancować na grunt Polski, nie mogła już w latach 60-tych w pełni panować nad głosem, dźwiękiem, słowem i poezją, nie tylko w Piwnicy pod baranami, ale wszędzie, gdzie kręcili się studenci. W kawiarniach, klubach, teatrach i kabaretach. To wtedy Szewcy Witkacego w Teatrze Kalambur we Wrocławiu, w reżyserii absolwenta Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ parad som ingen av invånarna brydde sig om, eftersom det var det femtonde maktskiftet i Kiev under de senaste tre åren. Piłsudski hade för avsikt att skapa ett block av allierade län der mellan Östersjön och Svarta havet, från Estland till Ukraina, för att hejda Sovjetunionens expansion västerut. Men Röda ar mén inledde en motattack och den polska armén lämnade Kiev och flydde tämligen panikartat västerut mot Warszawa. Den 2 juli 1920 gav marskalk Tuchatjevskij, Röda arméns be fälhavare, sina styrkor ordern att inleda offensiven som skulle stödja den kommunistiska revolutionen i Tyskland och däref ter ”befria” resten av Europa: ”Över Polens lik leder vägen till en världsomfattande eldsvåda. Till Wilno, Minsk, Warszawa – marsch.” Röda armén befann sig utanför Warszawa redan i augusti. Regeringarna i väst vägrade att komma till undsättning efter påtryckningar från sina fackföreningar, som i Polen såg förtryck aren av världens första arbetarstat. Transporter med militärma fortsättning sid. 26 teriel till Polen stoppades av ☛ 24 Niewypowiedziana wojna sowiecko-polska zaczęła się już w roku 1919. W 1920 roku Piłsudski rozpoczyna, razem z siłami Ukraińskiej Republiki Ludowej wyprawę wojenną na Kijów, który, jak się okazało, był niebroniony i dokąd pierwszy oddział polskiej armii wjechał tramwajem. Po pośpiesznym wycofaniu się sił bolszewickich i zajęciu miasta armie polska i ukraińska urządziły defiladę, na co nikt z mieszkańców nie zwrócił uwagi bo była to piętnasta zmiana władzy w Kijowie w ciągu ostatnich trzech lat. Zamiarem Piłsudskiego było stworzenie bloku sprzy mierzonych państw między Bałtykiem a Morzem Czarnym, od Estonii po Ukrainę, w celu zahamowania ekspansji Rosji na zachód. Tymczasem Armia Czerwona rozpoczęła kontrude rzenie, wojsko polskie opuściło Kijów i dość panicznie zaczęło uciekać na zachód w kierunku Warszawy. 2 lipca 1920 roku marszałek Tuchaczewski, dowódca Armii ciąg dalszy str. 26 Czerwonej, wydał sławną dyrektywę ☛ polonistyki Uniwersytetu im. Bolesława Bieruta, Włodka Hermana, również emigranta do Danii w 1968 r., byli największym wydarzeniem teatralnym, nie tylko w Polsce. Dojrzewało nowe pokolenie polskich poetów. Dla Juliana Konhausera, Stanisława Barańczaka, Adama Zagajewskiego, Ryszarda Krynickiego i wielu innych rok 1968 był pokoleniowym przełomem. A w warszawskich Hybrydach, w kabarecie u Janka Pietrzaka, śpiewano w 1966 r. tekst Natana Tenenbauma, poety i przyjaciela Jonasza Kofty, a potem emigranta marcowego, Jutro i dziś: „W hotelach robotniczych, w musztardówkach parzymy herbatę. Wdzięczny lud nam to kiedyś policzy. I w pomnikach wystawi zapłatę …”. Potem, już na emigracji, w 1969 r. powstał pomnikowy poemat Tenenbauma Chochoły. We Wrocławiu aktor, piosenkarz i mim, Marek Gołębiowski, głównie nad ranem w Pałacyku, już w 1965 roku wygłaszał sparodiowane przemówienia Władyslawa Gomułki: „wyprodukowaliśmy świniny 4 koma przecinek 6 kilograma rocznie na głowę mieszkańca a w bieżącym roku niektórzy towarzysze dostaną jeszcze po ryju, ale granica na Odrze i Nysie …” itd. W Lublinie Kazimierz Grześkowiak po zaśpiewaniu Chłop żywemu nie przepuści wygłaszał głośno teksty antykomunistyczne a kiedy pytano go, czy się nie boi blin sjöng sångaren Kazimierz Grzeskowiak först Chlop zywemu nie przepusci (Bonden låter ingen levande komma undan som var hans största hit. ö.a) och framförde därefter med hög stämma antikommunistiska texter. När man frågade honom om han inte är rädd, svarade han att det ändå inte finns något arbete för honom i Polen, eftersom han ju hade avlagt filosofiexamen vid Katolska universitetet i Lublin, så för hans del var dessa framföranden det mest dugliga arbete som han kunde ägna sig åt. Likadant var det på studentklubbarna Pod Jaszczurami i Kraków, Nurt i Poznan och Pod 7 i Lódz (klubbarnas namn betyder ordagrannt i den ordning de står: Nedanför ödlorna, Ström/tankegång och Nedanför sjuan. ö.a). Den antikommunistiska tankevågen, populär och elitistisk, vällde fram över hela studentpolen. Ungdomar som studerade på konstskolor struntade fullkomligt i Polsk-ryska vänsällskapet och industrianläggningarna Turoszows, Petrochemias och Tarnobrzegs framgångar7. I dessa kretsar hade partiet, varken bland studenter eller professorer, mycket att hämta. Så var även fallet med den statliga musikhögskolan i Warszawa där Henryk Kowalski, senare 1968-emigrant, studerade. I dag är han professor i en violinklass i en av de mest prestigefulla högskolorna, Indiana University School of Music i Bloomington, USA. Vid sidan om Julliard school of Music hör den till den absoluta världstoppen bland musikhögskolor. Henryk är även, sedan många år tillbaka, professor på Kungliga Musikhögskolan i Stockholm. Henryk föddes i Warszawa efter andra världskriget. Hans far Leon var konsertviolinist. När Leon, som var självlärd, innan kriget kom från sin hemstad Suwalki till Warszawa för att avlägga inträdesexamen till Musikhögskolan där, hade hans mamma Hana fått pantsätta sängkläderna för att kunna låna honom pengar till en biljett. Faderns stora familj bestod av musiker, skådespelare och frisörer. Man levde enkelt. Leon avslutade sina studier vid högskolan, vars rektor då var kompositören Karol Szymanowski. Någon gång när Leon under Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ 1896 do rozpoczęcia ofensywy swoich wojsk, które miały pod trzymać rewolucję komunistyczną w Niemczech a następnie „wyzwolić” resztę Europy: „po trupie Polski wiedzie droga do ogólnego wszechświatowego pożaru. Na Wilno, Mińsk, Warszawę – „marsz”. Świetnie dowodzona Armia Czerwona już w sierpniu stanęła pod Warszawą. Rządy zachodnie pod naciskiem swoich zwią zków zawodowych, które widziały w Polsce gnębiciela pierwszego w świecie państwa robotników, odmawiały pomocy. Transporty materiałów wojskowych dla Polski były zatrzymywane przez czeskich kolejarzy i angielskich i niemieckich dokerów. 30tysięczny korpus kawalerii z Węgier na pomoc Polsce nie został przepuszczony przez Czechosłowację, która usiłowała zatrzymać nawet grupę francuskich doradców wojskowych udających się do Polski. Przywódca polskich nacjonalistów, przekonany, że stolica zostanie zdobyta przez bolszewików w ciągu kilku dni, wyjechał z Warszawy do Poznania gotowy do dalszej ucieczki na zachód, by tworzyć tam polski rząd 25 tjeckiska järnvägsarbetare och engelska och tyska stuveriarbe tare. En tusenhövdad kavallerikår från Ungern som var på väg för att hjälpa Polen släpptes inte igenom Tjeckoslovakien, som till och med försökte stoppa franska militära rådgivare. Ledaren för de polska nationalisterna var övertygad om att huvudstaden skulle intas av bolsjevikerna inom några dagar och reste från Warszawa till Poznan. Där höll han sig beredd att fly vidare till väst, för att där bygga upp en polsk emigrationsregering efter Polens fall, som enligt hans mening var oundvikligt. Snart skulle kosackerna vattna sina hästar i Seine och bara Atlanten kunde hejda deras marsch västerut. Det verkade som att Polens öde var beseglat. Det som hände sedan kallas i den polska mytbildningen ”undret vid Wisła”. I historisk litteratur kallas det ibland ett av världens viktigaste slag, vid sidan av slaget vid Salamis, vid Poitiers etc. Röda armén stoppades utanför Warszawa, slogs sin studietid spelade i en orkester på en fest kom en nationaldemokratisk8 anhängare fram och slog fiolen ur händerna på honom. Under krigsutbrottet höll Warszawas borgmästare Stefan Starzynski ett tal där han uppmanade till att anmäla sig till sitt förband, och då gick Leon ända till Brest, men fann det inte. Förbandet fanns inte längre. Under en kort tid spelade Leon i en orkester i Brest men när tyskarna ockuperade staden, drog han vidare. I Ryssland spelade han vid fronten, men han drömde om att ta sig in i armén. Någon gång när han rymde från orkestern för att leta reda på den polska armén, greps han och en politisk officer förhörde honom. Officeren sade att han borde skjuta honom, men om han lovar att inte rymma från orkestern mer så ska han låta honom leva. Efter kriget, när Leon åter var i Warszawa, läste han i tidningen att denne officer, Piotr Abrasimov, hade blivit Sovjetunionens ambassadör i i Polen. Leon Kowalski ringde honom och de möttes för andra gången 1957. I Leons och mamma Halinas (hon var infödd Warszawabo) familj var det inte många som räddade sig undan. I hemmet talades det dock inte alltför mycket om den tiden, man såg bara till att uppmärksamt följa årsdagen av upproret i Warszawa-gettot, man ville inte försumma den, eftersom större delen av mammans familj hade dödats då. Det viktigaste för föräldrarna var att barnen, Heniek och hans lillebror Kuba (smeknamn på Henryk samt Jakub. ö.a) nu hade det bra, att de skulle vara mätta och duktiga i skolan. Fadern arbetade först i filharmonin, sedan i operan på Stora teatern, där även Olo Spiro9 spelade under den här tiden. När den 17- årige Heniek ville gå in på Tekniska högskolans studentklubb Stodola (Ladan. ö.a) ville man inte släppa in honom: – Men spelar du lite jazz där inne så släpper vi in dig. Alltså startade jag med ett par kompisar bandet Asocjacja Hagaw 1964, säger Henryk. Han hade absolut gehör och kom utan problem in på den statliga musikhögskolan. Under hela studietiden hade han de högsta betygen. Henryk gick i den framstående pedagogen odpowiadał, że i tak roboty w Polsce nie ma, bo skończył filozofię na KUL-u, więc nic mu więcej pożyteczniejszego do roboty nie zostało. W Krakowie Pod Jaszczurami, w Nurcie w Poznaniu, w Łodzi Pod 7 było podobnie. Motyw antykomuny przewalał się po całej studenckiej Polsce, był popularny i elitarny. Młodzież szkół artystycznych olewała partię, Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej i sukcesy Turoszowa, Petrochemii i Tarnobrzegu. W tych środowiskach partia nie miała za wiele do wyjęcia ani wśród studentów, ani w gronie profesorów. Tak było i w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Warszawie, na której studiował Henryk Kowalski, potem emigrant 1968 roku, dzisiaj profesor w klasie skrzypiec w jednej z najbardziej prestiżowych uczelni Indiana University School of Music w Bloomington, w USA. Obok Juilliard School of Music jest absolutną światową czołówką uczelni muzycznych. Henryk jest również, od wielu lat, profesorem w Królewskiej Wyższej Szkole Muzycznej w Sztokholmie. Urodził się po wojnie w Warszawie, ojciec Leon, skrzypek koncertowy, kiedy, jako samouk, wybierał się przed wojną z Suwałk zdawać egzamin wstępny do Wyższej Szkoly Muzycznej w Warszawie, mama Hana zastawiła pościel, aby pożyczyć pieniądze na bilet do Warszawy. Duża rodzina ojca składała się z muzyków, aktorów i fryzjerów. Żyło się skromnie. Ojciec skończył uczelnię, rektorem był wtedy Karol Szymanowski. W czasie studiów grał kiedyś w orkiestrze na zabawie.Podszedł endek i wybił mu skrzypce z rąk. W czasie wybuchu wojny, po przemówieniu prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego, że należy zgłosić się do swojej jednostki, Leon Kowalski doszedł do Brześcia, ale jednostki nie znalazł. Już jej nie było. Grał krótko w Brześciu w orkiestrze a kiedy Niemcy miasto zajęli, poszedł dalej. W Rosji grał na froncie, ale marzył, żeby dostać się do wojska. Kiedyś uciekł z orkiestry w poszu kiwaniu polskiego wojska, złapano go i przesłuchiwał go oficer polityczny. Powiedział mu, że powinien go rozstrzelać, ale jak przyrzeknie, że już nie będzie uciekał z orkiestry, to pozwoli Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ tillbaka och anfölls därefter söderifrån av en stor gruppering under befäl av marskalk Piłsudski (att han befann sig söder om Warszawa och inte i staden ansågs av somliga som ett tecken på bristande kompetens eller rent av feghet), varefter den sov jetiska reträtten övergick i panikartad flykt. Polska armén intog Wilno, strax därefter Minsk, och de sovjetiska makthavarna de klarerade att de var villiga att sluta fred och gick i förväg med på alla territoriella anspråk som Polen hade. Om vi har försynen att tacka för det som skedde kan man varken veta eller utesluta. För att förklara det som hände i sla get om Warszawa behöver man kanske inte sträcka sig fullt så långt. Först för några år sedan avslöjades till exempel att polska kontraspionaget redan år 1919 lyckades knäcka de sovjetiska ra diokoderna, så det polska befälet hade exakt information om de sovjetiska styrkornas planerade rörelser under hela kriget. Polen gjorde sig fritt inte bara på slagfältet utan även vid för handlingsborden. Landet blev det största av alla som uppstod i Europa efter det stora kriget, hufortsättning sid. 27 ☛ 26 emigracyjny po nieuchronnym, jego zdaniem, upadku Polski. Już niedługo Kozacy mieli napoić konie w Sekwanie a zatrzymać ich pochód na zachód miał dopiero Atlantyk. Los Polski wydawał się przesądzony. To, co wydarzyło się później w polskiej legendzie nosi nazwę „cudu nad Wisłą”, a w literaturze historycznej nazywa się nieraz jedną z dziesięciu najważniejszych bitew świata, obok bitwy pod Salaminą, pod Poiters itd. Armia Czerwona została pod Warszawą zatrzymana, odepchnięta a następnie zaatakowana z południa przez duże zgrupowanie dowodzone przez marszałka Piłsudskiego (to, że był on na południu a nie w Warszawie, uwa żane było przez niektórych za objaw niekompetencji lub wręcz tchórzostwa) po czym odwrót sowiecki zamienił się w paniczną ucieczkę, wojsko polskie zajęło Wilno, zaraz potem Mińsk a władze sowieckie zadeklarowały wolę zawarcia pokoju ciąg dalszy str. 27 ☛ mu żyć. Po wojnie, w Warszawie, przeczytał w gazecie, że oficer ten, Piotr Abrasimow, został ambasadorem ZSRR w Polsce. Leon Kowalski zadzwonił do nie go i spotkali się, w 1957 roku, po raz drugi. Z rodziny ojca i mamy Haliny, rodowitej warszawianki, uratowało się niewielu, ale w domu Heńka nie mówiło się zbyt wiele o tych czasach, uważnie tylko śledzono, żeby nie ominąć uroczystości rocznicy powstania w Gettcie Warszawskim, w któ rym zginęła większość rodziny mamy. Dla rodziców najważniejszym było, żeby teraz dzieciom, Heniowi i braciszkowi Kubie, było dobrze, żeby byli syci i dobrze się uczyli. Ojciec pracował najpierw w Filharmonii, potem w Operze w Teatrze Wielkim, tam też grał w tym czasie Olo Spiro. Do Klubu studentów Politechniki Stodoła nie chciano Heńka, jako 17-latka, wpuszczać. – Ale jak pograsz trochę jazzu to cię wpuścimy. Więc z paroma kolegami założyłem w 1964 roku Asocjację Hagaw, mówi Henryk. och professorn Tadeusz Wronskis klass, vilket i sig var en utmärkelse. Henryk och Asocjacja Hagaw spelade jazz över hela Polen med enorm framgång och bandet vann priser på många festivaler. När professor Wronski fick reda på detta bad han Henryk att sluta, eftersom hans händer skulle deformeras av ett sådant spelande. Henryk lovade honom att göra så. Två dagar senare satte den gamle professorn av en slump på tv:n och såg Henryk på scenen på festivalen i Opole. Han kallade honom till sig och förklarade att ett löfte är ett löfte och att Henryk tyvärr måste gå över till en annan grupp. Det enda som Henryk bad professorn om var att denne inte skulle säga något till fadern, eftersom han skämdes mycket för den här incidenten. Henryk flyttade över till professor Krzysztof Jakowicz, en då ung, mycket begåvad fiolspelare och pedagog, som också hade studerat i Warszawa och i Bloomington. Miał absolutny słuch, do Państwowej Wyższej Szkoły Muzy I vår skola var det ingen som brydde sig om politik, säger cznej dostał się bez problemów, miał najwyższe oceny przez całe studia. Był w klasie znakomitego pedagoga profesora Tadeusza Wrońskiego, samo to było nobilitujące. Henryk grał jazz z Hagawem po całej Polsce z ogromnym sukcesem, zdobywając nagrody na wielu festiwalach. Kiedy profesor Wroński dowiedział się o tym graniu, poprosił go, żeby zaprzestał, bo to deformuje rękę i wtedy Henryk obiecał mu, że tak zrobi. Dwa dni później stary profesor przez przypadek włączył telewizor i zobaczył go na scenie na festiwalu w Opolu. Poprosił go do siebie i oświadczył, że słowo jest słowem i, niestety, musi on przejść do innej grupy. Henryk poprosił go tylko, żeby nie mówił o tym ojcu, bo się bardzo tego incydentu wstydził, i przeniósł się do profesora Krzysztofa Jakowicza, bardzo zdolnego, młodego wtedy, Henryk. Världen bortom musiken intresserade oss inte, ja förutom att vi gick på de filosofiska föreläsningarna som vår dyrkade professor Pawel Beylin höll. Han föreläste på ett sådant sätt att vi helt enkelt kutade till biblioteket för att låna åtminstone fem böcker var och läsa dem noggrant, mening för mening, så att vi senare under lektionerna kunde prata lite med honom utan att känna oss som träskallar. När det i mars 68 bröt ut oroligheter på Krakowskie Przedmiescie10, kallades studenterna från statliga musikhögskolan till Socialistiska ungdomsförbundets demonstrationsmöte, vars ordförande då var studenten Gryzik. Syftet med detta var att fördöma hur studiekamraterna från Universitetet i Warszawa hade uppfört sig. Man läste upp någon färdig resolution, men Heniek Kowalski från fjärde violiniståret reste sig och sade att vi förstår oss inte på politik, men vi ska be studie- Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ godząc się z góry na dowolne żądania terytorialne ze strony Polski. Czy w bitwie warszawskiej mieliśmy do czynienia z interwencją opatrzności udowodnić ani wykluczyć nie można. Może jednak, w wyjaśnieniu tego, co się stało, nie trzeba sięgać aż tak wysoko. Kilka lat temu dopiero ujawnione zo stało na przykład, że polski kontrwywiad radiowy już w 1919 roku rozłamał szyfry sowieckie, dzięki czemu dowództwo polskie miały przez cały czas wojny dokładną informację o planowanych ruchach sowieckich sił. Polska wyzwalała się nie tylko na polu bitew lecz i przy stołach rokowań. Była największym terytorialnie z wielu vudsakligen till följd av att dubbelmonarkin Österrike-Ungern föll sönder. Punkt 13 av de ”14 punkterna”, som USA:s president Woodrow Wilson formulerade och som skulle utgöra grunden för en ny ordning i Europa efter det hemska kriget och garantera internationellt samarbete och fred istället för konfrontation och krig, lydde så här: ”skapande av en oberoende polsk stat på de territorier som bebos av polacker, med fritt tillträde till havet, poli tisk och ekonomisk självständighet, denna stats okränkbarhet ska garanteras av en in ternationell konvention”. För detta har Wil son än i denna dag ett torg uppkallat efter sig i Warszawa. Företrädare för Polen var mycket aktiva både före och under Pariskonferensen Ignacy Paderewski 27 kamraterna från den filosofiska fakulteteten på Warszawas universitet att komma och sedan får vi se om vi skriver under något. Vidare åkte studenten Kowalski helt sonika till Krakowskie Przedmiescie och hämtade två filosofistudenter som utredde saken helt och hållet. Den första resolutionen slängdes på sophögen och en kommitté utsågs till att skriva en ny. I kommittén tillsatte studenterna sina egna representanter: tre studenter, bland dem Henryk Kowalski samt professorerna Pawel Beylin och prorektorn på statliga musikhögskolan Witold Rudzinski. Denna resolution fördömde förföljelserna av studenterna och den fastnade i halsen på makten. Under fyra veckor hängde den i en stor monter vid huvudingången till byggnaden. Kort därefter nekades Henryk ett pass för Hagaws resa till en viktig festival i Tyskland, inte ens Zofia Komedas11 ingripande hjälpte. Nekandet motiverades med att Kowalski med sitt förfarande misskrediterade de polska studenternas goda namn. Över Warszawa spred man ett falskt rykte om att den som till slutet av augusti 1968 inte ansökte om en emigrationsresehandling senare inte skulle kunna resa ut. Men Henryk och hans bror ville bestämt stanna kvar. Henryk: ”just då ringde statliga musikhögskolans rektor, professor Marcin Zalewski, till min far, och far som aldrig hade tyckt om att söka protektion sade aldrig till mig att han och rektorn kände varande redan sen tiden innan kriget. De hade spelat tillsammans på fester. Rektorn sade till far: ta Heniek härifrån, det är synd på en sådan talang och de är fast beslutna att sätta åt honom. De kommer att plocka in honom i armén och för en violinist är det inte tillrådligt- om han vill öva Bach. Och då bestämde mina föräldrar att vi ändå måste lämna landet. Och att de gör det enbart med hänsyn till mig och min bror Jakub som är cellist. Jag förstod att jag riskerade för mycket om jag stannade i landet. Fiolen var hela min och mina föräldrars värld och vi åkte till Danmark”. Med tullverket, som vanligtvis i hela Polen beslagtog så många ägodelar de bara kunde, och med bagaget var det skrzypka i pedagoga, który również odbył studia w Warszawie i w Bloomington. Polityka w naszej szkole, mówi Henryk, nikogo nie obchodziła. Świat poza muzyką interesował nas o tyle, o ile wypadało przychodzić na wykłady filozofii profesora Pawła Beylina, którego uwielbialiśmy. Wykładał w taki sposób, że, po prostu, lecieliśmy do biblioteki pożyczyć co najmniej pięć książek i je dokładnie, zdanie po zdaniu, przeczytać, żeby sobie później pogadać z nim na zajęciach i nie wyjść na jełopów. Kiedy w Marcu 68 wybuchły zamieszki na Krakowskim Przedmieściu, studentów PWSM zwołano na wiec ZMS, którego przewodniczącym był wtedy student Gryzik, w celu potępienia zachowanie kolegów z Uniwersytetu Warszawskiego. Odczytano jakąś gotową rezolucję, ale wstał Heniek Kowalski z IV roku skrzypiec i powiedział, że my się na polityce nie rozumiemy, ale poprosimy kolegów z wydziału filozofii Uniwersytetu Warszawskiego a potem zobaczymy, czy coś podpiszemy. Dalej student Kowalski po prostu pojechał na Krakowskie Przedmieście i przywiózł dwóch studentów filozofii, a oni wyjaśnili sprawę do końca. Pierwszą rezolucje wyrzucono do śmietnika i powołano komitet do napisania nowej, w którego skład studenci wybrali swoich przedstawicieli: trzech studentów, w tym Heńka Kowalskiego oraz profesorów Pawła Beylina i prorektora PWSM, kompozytora Witolda Rudzińskiego. Rezolucja ta potępiła prześladowania studentów, stanęła w gardle władzy, przez cztery tygodnie wisiała w gablocie przy głównym wejściu do gmachu. Wkrótce potem Henrykowi odmówiono paszportu na wyjazd Hagawu na ważny festiwal w Niemczech, nawet nie pomogła interwencja Zofii Komedy. Odmowa była motywowana tym, że Kowalski swoim postępowaniem uwłacza dobremu imieniu studenta polskiego. Po Warszawie puszczono plotkę, że kto do końca sierpnia 1968 r. nie złoży podania o dokument podróży na emigrację Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ (1919-1920), för att förhandla fram stormakternas medgivande till gränser i väst som var fördelaktiga för Polen, för att Gdansk skulle anslutas till Polen etc. Ignacy Paderewski, världsberömd pianist och kompositör, sedermera politiker, stödde via sina kontakter dessa bemödanden. Till en början godkändes de av den franska regeringen och USA:s president men den brittiska regeringen fick presidenten att inte stödja Polen, med argu mentet att polackerna ställde för hårda villkor för de besegra de tyskarna, att Tyskland inte skulle skriva under fredsavtalet och om de gjorde det skulle tyskarna bli fulla av revanschlusta och chauvinism. Det var en ståndpunkt som till en viss grad var förnuftig och förutseende, men varför skulle Polen betala för Europas trygghet? Även efter andra världskriget framstod Polen som ett störande hinder för stabilitet. Och efter 1989 var Polens och de andra sovjetiska satellitstaternas strävanden irriteran de, eftersom de rubbade den bekväma styrkebalansen mellan blocken när de tvingade fram ett kliv ut i det okända. fortsättning sid. 29 ☛ 28 państw, które powstały w Europie po wielkiej wojnie, głównie na skutek rozsypania się monarchii austro-węgierskiej. Punkt 13 słynnego czternastopunktowego planu prezydenta USA Woodrowa Wilsona, który miał stanowić podstawę nowego porządku w Europie po straszliwej wojnie i gwarantować mię dzynarodową współpracę i pokój zamiast konfrontacji i wojny, brzmiał tak: „stworzenie niepodległego państwa polskiego na terytoriach zamieszkanych przez ludność polską, z wolnym dostępem do morza, niepodległością polityczną, gospodarczą, integralność terytoriów tego państwa ma być zagwarantowana przez konwencję międzynarodową”. Za to Wilson ma do dzisiaj swój plac w Warszawie. Przedstawiciele Polski byli bardzo aktywni przed i podczas Konferencji Paryskiej, aby wynegocjować zgodę mocarstw na korzystne dla Polski granice na zachodzie, przyłączenie do Polski Gdańska itd. Światowej sławy pianista i kompozytor, a później i polityk, Ignacy Paderewski dzięki swoim koneksjom, wspierał te starania. Z początku były ciąg dalszy str. 29 ☛ – później nie będzie mógł wyjechać. Ale Henryk i brat zdecydowanie nie chcieli wyjeżdżać. Henryk: „w tym właśnie czasie rektor PWSM prof. Marcin Zalewski zadzwonił do ojca, a ojciec nie lubił nigdy szukać protekcji i nigdy mi nie powiedział, że znał się z rektorem jeszcze sprzed wojny, grali razem na zabawach. Rektor powiedział ojcu: zabierz go stąd, bo szkoda talentu, oni są tak na niego zawzięci, że wezmą go do wojska a to dla skrzypka nie jest wskazane – jeśli chce ćwiczyć Bacha. I wtedy rodzice postanowili, że jednak musimy wyjechać. I że robią to tylko ze względu na mnie i brata Jakuba, wiolonczelisty. Zrozumiałem, że zostając w kraju ryzykuję za dużo. Skrzypce były całym moim i moich rodziców światem i pojechaliśmy do Danii.” Z urzędem celnym, a w całej Polsce grabiły one mienie ile wlezie, z bagażem nie było problemu, a same skrzypce, takie zwykłe poprzeczniaki, nic nie były warte. Przydały się zaraz po przyjeździe do wygrania prestiżowego konkursu młodych talentów i otrzymania Jacob Grande Prize. Grał sonatę na skrzypce solo Beli Bartoka. Potem gra Henryk w całej Europie, ale pisze też list do profesora Wrońskiego do Bloomington, żeby dokończyć dyplom ponieważ, gdy wyjeżdżał z Polski, do dyplomu brakowało mu tylko recitali. Profesor miał tam podówczas, dzięki Josefowi Gingoldowi, genialnemu skrzypkowi urodzonemu w Brześciu Litewskim, kilkuletni kontrakt profesora gościnnego. Wroński odpowiedział, że z tym, co Henryk umie, bez kłopotu znajdzie miejsca u najlepszych profesorów w Europie, ale, jeśli ma ochotę, może przyjechać do niego. Henryk w Bloomington uczył się u profesorów Wrońskiego i Gingolda. Z kolei Josef Gingold był uczniem wielkiego belgijskiego skrzypka Eugeniusza Ysaÿe (1858-1931) a ten pobierał nauki u Henryka Wieniawskiego nazywając go swoim wielkim mistrzem. I tak pałeczka, w polsko-żydowskiej sztafecie gigantów sztuki skrzypcowej, przeszła w ręce Henryka Kowalskiego. W 1974 roku otrzymuje dyplom i zostaje na uczelni, najpierw jako asystent profesora Wrońskiego, aby w roku 1990 zostać Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ one aprobowane przez rząd francuski i prezydenta Stanów Zjednoczonych. Prezydenta odwiódł od popierania Polski rząd brytyjski argumentując, że zbyt ciężkie dla pokonanych Niemiec warunki sprawią, że Niemcy traktatu pokojowego nie podpiszą a jeśli nawet – to Niemcy wpadną w nastroje rewanżystowskie i szowinistyczne. Było to stanowisko do pewnego stopnia rozsądne i przewidujące, dlaczego jednak za bezpieczeństwo Europy miała płacić Polska? Po zakończeniu drugiej wojny światowej Polska też wydawała się cierniem i irytującą prze szkodą w osiągnięciu stabilizacji. I po 1989 roku dążenia Polski i innych byłych krajów satelickich ZSRR były irytujące bo niweczyły wygodną sytuację równowagi sił między blokami wymuszając krok w nieznane. Tak czy inaczej Paryska konferencja pokojowa, zakończona podpisaniem Traktatu Wersalskiego, usankcjonowała istnienie Polski. Polska dostała mniej, niż chciała, ale Niemcy i tak zrobiły swoje, czyli wywołały, do spółki z Rosją, następną 29 Foto: Stanisław Gawliński inga problem. Själva fiolen, en vanlig modell, var inte värd någonting. Strax efter att vi anlänt kom den väl till pass när jag vann en prestigetävling för unga talanger och erhöll Jacob Grande Prize. Henryk spelade sonat för violin solo av Béla Bartók. Sedan spelar Henryk över hela Europa, men han skriver också ett brev till professor Wronski i Bloomington, för att avsluta sina studier där. När han lämnade Polen saknades bara solistframträdanden för att han skulle kunna ta sin akademiska examen. Wronski var gästande professor där i några år tack vare Josef Gingold, en lysande violinist som var född i Brest-Litovsk. Wronski svarade att Henryk med sina kunskaper lätt skulle kunna få en plats hos de bästa professorerna i Europa, men om han har lust är han välkommen att komma till honom. I Bloomington studerade Henryk hos professorerna Wronski och Gingold. Josef Gingold hade i sin tur varit elev hos den framstående belgiske violinisten Eugène Ysaÿe (1858–1931) och denne hade tidigare studerat hos Henryk Wieniawski I vilket fall som helst sanktionerade fredskonferensen i Paris, som avslutades med att Versaillesfreden undertecknades, Polens exis tens. Polen blev mindre till ytan än man hade önskat, men tyskar na gjorde sitt ändå, det vill säga tillsammans med Sovjetunionen utlöste nästa världskrig. I oktober 1939 noterade den sovjetiske utrikesministern Molotov belåtet i ett tal att ”Versaillesfredens vanskapta oäkting”, det vill säga Polen, hade utplånats. Låt oss återvända till det glädjerika, osannolika året 1918, då Polen plötsligt reste sig och började inrätta sig i sin del av Euro pa som om inget hade hänt. Förresten gör inte Molotov intryck på polacker. Samma tillmälen och epitet som polacker öste över varandra, sina institutioner och sitt land, något som exempelvis marskalk Piłsudski var en oförliknelig mästare på, skulle inte ens den störste fiende kunna tänka ut. Självklart ska vi inte nämna några exempel här, just nationaldagen är kanske inte det bästa tillfället. Bortsett från ignorans, storhetsvansinne och grälsjuka är Polen helt enkelt ett toppenland. Skål! ❖ som han betraktade som sin mästare. I denna polsk-judiska stafett mellan violinkonstens giganter fördes så staven vidare till Henryk Kowalski. 1974 tar Henryk sin examen och blir kvar på högskolan, till en början som amanuens till professor Wronski, för att 1990 bli professor på denna utmärkta högskola. I dag är han också professor i violinklassen vid Kungliga musikhögskolan i Stockholm. Under många år var professor Wronskis favorithistoria den om hur han och Henryk försonades efter sin brytning på grund av jazzen. Henryk Kowalski har redan uppfostrat en åtskillig skara fiolspelare, vilka spelar världen över i prestigefulla orkestrar, de vinner tävlingar eller så är de redan professorer. Han undervisar i master classes i Sverige, Japan, Korea, Island och USA. Henryk är hedersmedlem i japanska violinistsällskapet. Han är också far till 14-årige Leonek (Leonek är smeknamn på Leon. ö.a) som kanske kommer fortsätta att spela fiol, eftersom han tycker om att göra det och har talang. Bland sina många elever från länder världen över, har Henryk Kowalski till sin amanuens valt fiolspelaren Bartosz Cajler. Bartosz, som kommer från Warszawa, undervisar på Kungliga musikhögskolan i Stockholm när hans professor är i Bloomington eller någon annanstans i världen. För inte så länge sedan blev Bartosz Cajler violinprofessor vid Musikhögskolan i Västerås. Under högtidlighållandet av 40-årsminnet av mars 68 i Stock holm höll professor Kowalski en konsert tillsammans med sin pojke Leonek, född 1994 i Stockholm samt med pianisten Jakub Moskowicz från Stockholm (marsemigrant från Lódz). Efter konserten satte vi oss ner tillsammans och ägnade en stund åt att tänka på de 90 musiker som lämnat Polen efter 1968. I dag är situationen betydligt bättre, man behöver inte fly någonstans med fiolen eller något annat instrument, tvärtom bör man titta förbi Polen, för att spela fiol, för att påminna, beröra och fly, om så för ett ögonblick, in i det goda. ☛ noter sid. 39 profesorem tej znakomitej uczelni. Dzisiaj jest również profesorem w klasie skrzypiec Królewskiej Wyższej Szkoły Muzycznej w Sztokholmie. Ulubiona opowieścią profesora Wrońskiego była, przez wiele lat, historia ich pojednania po rozbracie z powodu jazzu. Henryk Kowalski wychował już sporą gromadkę skrzypków, którzy grają na świecie w prestiżowych orkiestrach, wygry wają konkursy lub też są już profesorami. Prowadzi zajęcia w klasach mistrzowskich w Szwecji, Japonii, Korei, Islandii, USA. Jest honorowym członkiem Japońskiego Stowarzyszenia Wiolinistów. Jest też ojcem 14-letniego Leonka, który będzie chyba grał na skrzypcach bo lubi i ma talent. Spośród wielu swoich uczniów z całego świata, Henryk Kowalski wybrał sobie na asystenta skrzypka z Warszawy, Bartosza Cajlera, który prowadzi zajęcia w Królewskiej Szkole Muzycznej w Sztokholmie, kiedy jego profesor jest w Bloomington albo gdzieś w świecie. Niedawno Bartosz Cajler został profesorem skrzypiec w Wyższej Szkole Muzycznej w Västerås. W programie obchodów 40-tej rocznicy Marca 68 w Sztokholmie był koncert profesora Kowalskiego, z synkiem Leonkiem, urodzonym w 1994 r. w Sztokholmie, i Jakubem Moskowiczem ze Sztokholmu, pianistą, emigrantem marcowym z Łodzi. Po koncercie usiedliśmy sobie razem i przez chwilę pomyśleliśmy o tych 90 muzykach, którzy wyjechali z Polski po 1968 roku. Sytuacja jest dzisiaj o wiele lepsza, nigdzie nie trzeba uciekać ze skrzypcami ani z innym instrumentem, wręcz przeciwnie, należy wpadać do Polski, żeby zagrać na skrzypcach, żeby przypomnieć, wzruszyć i uciec, chociaż na chwilę, w dobro. ❖ Leo Kantor Leo Kantor politolog, publicysta, przewodniczący Międzynarodowego Forum Kultury, emigrant marcowy. Politolog, publicist, ordförande i Internationellt Kulturforum, marsutvandrare. Polska – ciąg dalszy ➔ ❘ Polen – fortsättning ➔ wojnę światową. W październiku 1939 sowiecki minister spraw zagranicznych, Mołotow, w przemówieniu z satysfakcją odno tował likwidację „poczwarnego bękarta Traktatu Wersalskiego”, czyli Polski. No, ale wróćmy do radosnego, niewiarygodnego roku 1918, kiedy to Polska podniosła się nagle i, jak gdyby nigdy nic, zaczęła urządzać się w swojej części Europy. Zresztą Mołotow Polakom nie zaimponuje. Takich obelg i epitetów, jakimi Polacy obrzucali samych siebie, swoje instytucje i swój kraj, w czym niedoścignionym mistrzem był sam marszałek Piłsudski, nie wymyśliłby największy wróg. Jasne, że nie będziemy przy taczać tu przykładów, bo akurat święto narodowe nie jest do tego najlepszą okazją. Polska obok tej całej swojej ciemnoty, parafiańszczyzny, megalomanii i kłótliwości to jest po prostu fajny kraj. Na zdrowie! ❖ drink Teraz Polska wódka czysta sok malinowy drinken Polen nu okryddat brännvin hallonsaft 30 życie codzienne i artystyczne vardag & kulturevenemang Y Ślub Witolda Gombrowicza w Turteatern Y Vigseln av Witold Gombrowicz på Turteatern i Kärrtorp� Foto: Jonas Jörneberg Kawałek świetnego teatru Ett stycke sevärd teater P ubliczność wchodzącą do teatru w Kärrtorp na połud niowych przedmieściach Sztokholmu wita dym i worki z piaskiem. We mgle z tyłu sceny widać zasieki z drutu kolczastego, tu i tam słychać kapiącą wodę. Na obróconej w perzynę ziemi niczyjej błądzi Henryk, główna postać dramatu Witolda Gombrowicza Ślub, żołnierz, który stracił wszystko, ale sądzi, że odnalazł przyjaciela Władka i swoją rodzinę wśród ruin pobojowiska. Akcja rozwija się w rodzaj snu. Rodzice z początku nie rozpoznają swojego syna lub może podejrzewają, że jest tylko duchem. Ponadto dom rodzinny zmienił się w karczmę, gdzie narzeczona Henryka z czasów sprzed wojny pracuje jednocześnie jako służąca i pro stytutka. Ojciec zostaje wkrótce królem, lecz jego godność zagrożona jest przez wyciągnięty palec Pijaka. Henryk usuwa ojca z tronu i sam zostaje królem i bezwzględnym dyktatorem. A wszystko w obłędnym dążeniu do przepro wadzenia uroczystej ceremonii zaślubin z narzeczoną Manią. Te osobliwe wydarzenia są następstwem egzystencjalnego dna stworzonego przez Gombrowicza. Henryk, samotny wśród ruin pobojowiska, jest obrazem wiecznie samotnego człowieka, który usiłuje wydobyć sens z otaczającego chaosu. Z cieni przeszłości wydobywa Henryk rodziców, przyjaciela i narzeczoną, są oni wystarczająco rzeczywiści, by sam mógł w nich uwierzyć. A walka o władzę będzie wystarczająco pasjonująca, by życie nabrało sensu. Poważnym problemem do rozwiązania dla każdego reży sera wystawiającego Ślub jest, jak te, z lekka absurdalne, senne wydarzenia przedstawić. Realistycznie, w pełnych dekoracjach karczmy? Czy bardziej abstrakcyjnie, w pustej zimnej przestrzeni? Tym razem reżyserem jest Nils Poletti, jeden z grupy młodych artystów, którzy ostatnio przejęli Turteatern w Kärrtorp założony przez niezależną grupę w latach 31 N är publiken kommer in i teaterlokalen i Kärrtorp i Stock holms södra förorter möts den av rök och sandsäckar. Taggtrådshinder skymtar i dunklet längre bak på sce nen, och här och där hörs ljudet av droppande vatten. I detta öde ingenmansland irrar Henrik omkring, huvud personen i Witold Gombrowicz drama Vigseln, en soldat som förlorat allt men tror sig återfinna sin vän Wladek och sin familj bland slagfältets ruiner. Handlingen utvecklas till ett slags drömspel. Föräldrarna känner först inte igen sin son, eller kanske de misstänker honom för att vara en fantomsyn. Dessutom har föräldrahemmet förvandlats till en sämsta klas sens sylta, där Henriks fästmö från tiden före kriget tjänstgör som en kombination av piga och prostituerad. Fadern upp höjs så småningom till kung, men hans värdighet hotas av ett fyllos pekande finger. Henrik störtar fadern och blir själv kung och skoningslös diktator. Och allt detta i ett fåfängt försök att äntligen få genomföra en högtidlig vigselceremoni med fästmön Mania. Denna märkliga serie händelser är frukten av det existen tiella nolläge som Gombrowicz har skapat. Henrik ensam bland slagfältets ruiner är en bild av hur den alltid ensamma människan försöker skapa sig en mening ur det omgivande kaoset. Ur det förflutnas skuggor frambesvärjer Henrik föräld rar, vän och fästmö, och de blir åtminstone tillräckligt verkliga för att han själv ska tro på dem. Och den åtföljande makt kampen blir tillräckligt spännande för att hans liv ska kännas meningsfullt. Det stora problemet för varje regissör som ger sig i kast med Vigseln blir hur denna lätt absurda drömhandling ska gestaltas. Kanske realistiskt med värdshusdekor och allt? Eller mer abstrakt, i ett tomt kallt teaterrum? Denna gång heter re gissören Nils Poletti, en ur en grupp unga teatermänniskor som nyligen har tagit över Turteatern i Kärrtorp med dess röt ter i 70-talets frigruppsrörelse. Poletti har funnit en mycket fruktbar lösning: hela pjäsen utspelas på slagfältet,och alla rollfigurer utom Henrik ser ut som nyligen återuppväckta lik direkt från de omgivande skyttegravarna, med hemska sår och groteska deformationer. Dessa figurer, som tagna direkt ur Rocky Horror Show, klättrar omkring bland sandsäckar och taggtrådshinder medan de talar om kungavärdighet och makt och påstår sig ha fängslat ministrar, militärer och andra op positionella. När Henrik blivit kung består hans tron av en stol placerad i en kvarglömd utbränd förarhytt från en lastbil. Detta grepp är teatralt sett mycket lyckat. Det skapar en välgörande tydlighet och konkretion: detta är ett drömspel, ett existentiellt experimentlaboratorium, det simpla värdshu set finns egentligen inte, lika lite som kungariket eller något annat. Den uppenbara förtjusningen i billiga skräckfilmseffek ter (maskören har gjort ett urstyvt jobb) blir emellanåt klart komisk och bidrar till en ironisk distans. Ironin förstärks yt terligare av de inlagda små sångnumren, där replikerna sjungs fram på musikalvis. Som alltid hos Gombrowicz handlar det i grunden om Formen, alltså om sociala koder och förväntningar, om hur individen aldrig kan bli någon utom i Den andres blick. Kung blir man genom att alla runtomkring kallar en för kung. Om alla runtomkring tror att kungen slutar vara kung när ett fyllo 70-tych. Poletti znalazł bardzo płodne rozwiązanie: cała sztuka rozgrywa się na pobojowisku i wszystkie figury, poza Henrykiem, wyglądają jak dopiero co ożywione trupy wzięte z dookolnych okopów, z okropnymi ranami i groteskowymi deformacjami. Te figury, jakby wzięte z Rocky Horror Show wspinają się po leżących wokół workach z piaskiem i kolczas tych zasiekach rozprawiając o królewskiej godności i władzy i mówią o aresztowaniach ministrów, wojskowych i innych opozycjonistów. Kiedy Henryk zostaje królem, jego tron stanowi krzesło wstawione w wypaloną szoferkę ciężarówki. Ten chwyt jest teatralnie bardzo udany. Tworzy pożądaną wyrazistość i konkret: to jest sen, egzystencjalne laboratorium eksperymentalne, prostej karczmy w rzeczywistości nie ma, podobnie jak królestwa czy czegokolwiek innego. Rzucający się w oczy zachwyt efektami z tanich horrorów (charakteryzator zrobił świetną robotę) staje się w oczywisty sposób komiczny i wzmaga ironiczny dystans. Ironia uwydatnia się dodatkowo dzięki śpiewanym, na modłę musicalu, wstawkom. Jak zwykle u Gombrowicza chodzi w gruncie rzeczy o Formę, czyli społeczne kody i oczekiwania, i o to, jak jednostka nigdy nie może być kimś poza tym, kim jest w oczach innych. Królem zostaje się, gdy wszyscy w koło obwołają cię królem. Gdy wszyscy w koło myślą, że król przestaje być królem, bo pijak dotknął go palcem to, naturalnie, przestaje. Kiedy Władek proszony jest o ustawienie się w pozie sugerującej, że ma niedozwolony życie codzienne i artystyczne Y Foto: Jonas Jörneberg stosunek do narzeczonej Henryka – niewierność, poprzez dyktaturę Formy, staje się faktem. W każdym razie faktem społecznym, faktem w świecie ludzkiej wyobraźni, który jest jedynie ważnym. Czy coś „rzeczywiście” zaszło między Władkiem a Manią nie ma znaczenia. Słowo „rzeczywiście” niezbyt tu pasuje, bo nie ma tu zbyt wiele z obiektywnej rzeczywistości. Jedyną prawdą jest, że wszyscy jesteśmy sztuczni, wszyscy jesteśmy we władaniu Formy i autentyczność jest złudzeniem. Jak w tej sytuacji scenicznej miałby Henryk chcieć wrócić do „rzeczywistości” jeśli polega ona na tym, że jest się samotnym na pobojowisku? Dużo bardziej interesujące jest oddać się namiętnej grze o władzę z gromadą wymyślonych zombies. Ta bardzo przemyślana inscenizacja stała się też kawałkiem świetnego teatru, bardzo czarnej komedii ludzkiej z utalen towanymi aktorami i fascynującymi wycieczkami w odmienną teatralną rzeczywistość. Mia Benson, weteranka z „dawnego” Turteatern, gra Henryka z dużą sceniczną charyzmą prowadzącą publiczność w labirynty dramatu z odpowiednią mieszanką podziwu, zachwytu i przerażenia coraz dziwniejszymi wy darzeniami, w których bierze udział. Kamerdyner Jespera Feldta jest lizusowskim, wspaniale groteskowym poddanym, hałaśliwym kuzynem Golluma z Władcy pierścienia. Ojciec Hannesa Meidala jest niebezpiecznym, brutalnym macho zachowującym godność władcy nawet w poniżeniu. A cały zespół znalazł nierealistyczny, fizyczny styl gry, w którym postaci powiększają się i zbliżają do symbolu czy archetypu bez utraty wiarygodności jako ludzie. Pewien problem powstaje jednak, gdy reżyseria łamie Gom browiczowski język sceniczny, z gruntu introwertyczny, i próbuje zwracać się do publiczności. Henryk, w wykonaniu Mii Benson, jedyny prawdziwy człowiek w dramacie, ma za zadanie nawiązać z publicznością kontakt poprzez kierowanie pewnych replik do widowni. Oczywiście, odzew jest duży, ale cała inscenizacja jest bliska wykolejenia. Pożądana jest tu powściągliwość, by nie naru szać równowagi między powagą i ironią. W sumie jednak sposób w jaki Turteatern podchodzi do Gombrowicza jest bardzo udany. I cieszy oczywiście, że to dopiero początek roku polskiego w Turteatern, w którym będziemy mieli kolejne inscenizacje Gombrowicza i cykl czytań sztuk młodych polskich dramaturgów. Będziemy śledzić cały program z zainteresowaniem. ❖ Tomas Håkansson 33 vardag & kulturevenemang berör honom med fingret, då är det naturligtvis så, och om vännen Wladek ombeds ställa sig i en pose som antyder en otillåten förbindelse med Henriks fästmö, då blir otroheten genom Formens diktatur snart till ett faktum. Åtminstone till ett socialt faktum, ett faktum i folks föreställningsvärld, vilken är det enda viktiga. Om något verkligen har hänt mel lan Wladek och Mania har ingen betydelse. Ordet ”verkligen” är för övrigt en smula malplacerat här, eftersom det inte finns mycket till objektiv verklighet. Den enda sanningen är att vi alla är förkonstlade, vi är alla fångade i Formen och autentici teten är en illusion. Eller i den aktuella sceniska situationen: varför skulle Henrik vilja återvända till ”verkligheten”, när den ändå bara består i att vara ensam på ett öde slagfält? Bra mycket intressantare då att hänge sig åt ett passionerat makt spel med ett gäng påhittade zombier. Denna intellektuellt genomtänkta uppsättning har också blivit ett stycke sevärd teater, en mycket svart mänsklig komedi med skickliga skådespelarinsatser och en stundom fascinerande resa in i en annorlunda teatral verklighet. Mia Benson, en veteran från ”gamla” Turteatern, spelar Henrik med en stor scenisk auktoritet som bär publiken in i dramats labyrinter, med en lagom blandning av förundran, förtjusning och förfäran över de allt konstigare händelser han blir en del av. Jesper Feldts kammarherre är en lismande, härligt grotesk underhuggare, en väsande släkting till Gollum i Sagan om ringen; Hannes Meidal som fadern är en ständigt farlig, brutal machotyp som behåller en härskares värdighet även mitt i förnedringen. Och framför allt har hela ensemblen hittat en icke-realistisk, fysisk spelstil där rollkaraktärerna förstoras och närmar sig symbolen och arketypen utan att tappa förankring och trovärdighet i det mänskliga. Ett visst problem uppstår dock när regin bryter mot Gombrowicz i grunden introverta scenspråk och försöker vända sig ut mot publiken. Det är Mia Bensons Henrik, den enda riktiga människan i dramat, som får uppdraget att skapa närkontakt genom att rikta några repliker över rampen. Och visst, gensvaret är stort, men uppsättningen håller så när på att gå över styr och bli plojig. Här krävs en viss stramhet för att inte riskera balansen mellan allvar och ironi. Men som helhet är alltså Turteaterns punkigt respektlösa sätt att angripa Gombrowicz mycket lyckat. Och det glädjer givetvis ett polsksinnat hjärta att detta bara är början på ett polskt år hos Turteatern, med fler Gombrowiczuppsättningar planerade och dessutom en serie readings av unga polska dramatikers pjäser. Det ska bli spännande att följa fortsätt ningen. ❖ Tomas Håkansson życie codzienne i artystyczne vardag & kulturevenemang Y Gombrowicz(?!) på Turteatern Gombrowicz(?!) w teatrze TUR M łode pokolenie twórców teatru zainteresowało się Gombrowiczem. To cieszy. O jego twórczości mówi się często, że jest trudna i dotyczy to także jego dramatów. Określa się w ten sposób sztuki, które nie są jednoznaczne, zawierają wiele problemów i inscenizacje ich mogą skupić się na jednym z nich, albo próbować uchwycić wiele. Szwedzkie inscenizacje Ślubu były bardzo różne. Zarówno pod względem interpretacji intelektualnej, jak i formalnej. Problemem do rozwiązania jest już sama sprawa snu Henryka. Jak TO pokazać? Nils Poletti, reżyser Ślubu przeprowadził to bardzo konsekwentnie, ale jakim kosztem! Jedynym człowiekiem w Ślubie Polettiego jest Henryk, reszta to zombies. Nawet przyjaciel Henryka Władzio. Wyłania się z wypchanych worków rozłożonych na scenie na różnej wysokości, jakby spod ziemi. To trwa zanim uzyska pozycję pionową i możliwość chodzenia. Zombies mają naturalistycznie wymalowane rany, a zamiast oczu białka, na których widnieje źrenica-kropka, bez wyrazu. Mania także do nich należy. Niemal od chwili gdy się pojawia, z ust jej wycieka biała gęsta ślina, po pewnym czasie zaś krew(?), która plami jej biały strój. Czy Henryk śni o zombies, czy o ludziach? W cytatach zamieszczonych w programie Gombrowicz zaznacza wyraźnie, że sztuka jest o tym, co dzieje się między ludźmi. To między ludźmi toczy się wieczna gra, to ludzie przybierają maski, przyklejają innym gębę, zachowują się sztucznie, zajmują się mistyfikacją. To śnione otoczenie i jego reakcja na Henryka sprawia, że śniący Henryk z powracającego z wojny młodzieńca zmienia się w bezwzględnego dyktatora. Ludzie wokół niego i on sam działają na siebie wzajemnie, nawzajem się tworzą. W kościele międzyludzkim Henryk sam sobie chce dać ślub, ale, by mógł to uczynić, muszą go wszyscy czcić. Widzi siebie jako Boga, a stał się niewolnikiem tego, co inni o nim myślą. Pogardza tymi innymi, ale jego postępowanie jest u nich w niewoli. Stąd bierze się jego zbrodnia. To Pijak podsuwa Henrykowi myśl o kościele między ludzkim. Kim jest Pijak, to także problem, który różnie był traktowany przez reżyserów. Niektórzy rozumieli go jako podświadomość Henryka. Ale czy Henryk i zombies mogą sprzeczać się o to, kto jest duchownym tego międzyludzkiego kościoła? Z rozmowy Henryka z Władkiem wynika, że podejrzewa go on o romans z Manią, stąd pochodzi jego dziwna propozycja. To nawet nie zazdrość, tylko obawa o to, co inni o tym myślą. Nie daje to Henrykowi spokoju, bo zagraża jego wywyższonej pozycji. W dramacie dzieje się tak jedynie na skutek zachowania 34 D et är glädjande att den unga teatergenerationen har börjat intressera sig för Gombrowicz. Hans verk sägs ofta vara svåra och det gäller även hans dramer. Med det menas pjäser som inte är entydiga, som innehåller många olika frågeställningar. Vid iscensättningen kan man då koncen trera sig på en av frågorna eller försöka sig på att fånga flera. Svenska iscensättningar av Vigseln har varit mycket varie rande såväl med avseende på den intellektuella tolkningen som vad gäller pjäsens formalia. Ett problem som måste lösas är Henriks dröm. Hur visar man DET? Regissören Nils Poletti löste problemet mycket konsekvent men till ett högt pris! I Polettis Vigseln finns det bara en män niska – Henrik, resten är zombies, Henriks vän Wladek medräk nad. Han träder långsamt fram ur fyllda säckar som placerats i olika höjder på scenen som kom han ur underjorden och det dröjer länge innan han förmår röra sig upprätt. Zombies har verklighetstroget påmålade sår, istället för ögon har de för setts med ögonvitor med uttryckslösa irisar i form av punkter. Även Mania är en zombie. Hon hinner knappt visa sig förrän det kommer fradga ur hennes mun, efter en stund spottar hon blod (?) som fläckar ner hennes vita dräkt. Drömmer Henrik om zombies eller om människor? Av Gombrowiczcitat i program bladet framgår tydligt att pjäsen handlar om mellanmänskliga relationer. Det är människor som sinsemellan ägnar sig åt evigt spel, prövar olika masker, agerar konstlat, pådyvlar andra fal ska identiteter och hemfaller åt mystifikationer. Det är Henriks drömda omgivning och dess reaktion gentemot honom som leder fram till att han förvandlas från en hemvändande soldat till en hänsynslös diktator. Henrik och hans omgivning skapar varandra genom interaktion. Henrik vill viga sig själv i männis kokyrkan men för att göra det måste han åtnjuta människor nas dyrkan. Han ser sig själv som Gud samtidigt som han blivit slav under andras omdömen. Hans handlingar är i fångenskap hos dem han föraktar. Det är grundvalen till hans brott. Idén om människokyrkan får Henrik från Fyllot. Fyllots roll har också behandlats olika av olika regissörer. Somliga har tolkat figuren som Henriks undermedvetna. Men kan Henrik och zombies gräla om vem som är människokyrkans andlige ledare? Av samtalet mellan Henrik och Wladek framgår att Henrik misstänker att den senare ha inlett en romans med Mania och det är anledningen till hans konstiga förslag. Det handlar mindre om svartsjuka än om rädslan för vad andra ska tycka som inte lämnar Henrik någon ro eftersom det hotar hans upphöjda ställning. I pjäsen är det ett resultat av omgivning ens uppträdande för någon romans mellan Wladek och Mania życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang Foto: Jonas Jörneberg otoczenia, gdyż między nimi żadnego romansu nie ma. W inscenizacji Polettiego Mania nachalnie uwodzi Władzia, a on nie może się wykręcić. Więc może coś, w takim razie, było na rzeczy i zarówno dwór jak i pijacy mają rację, że wyśmiewają Henryka jako rogacza. Podobnych podejrzeń tekst Gombrowicza nie sugeruje, dlatego jest jasne, że chodzi tu jedynie o sprowokowaną przez Pijaka sytuację, opinię otoczenia i możliwośc pełnego zapanowania nad nim. Miłości żadnej tu nie ma, ale nie ma jej także w przedstawieniu. To prawda. Ale brak tu także grona pijaków i dworu, a zamiast tego reżyser kieruje aktorów do publiczności. Publiczność jednak nie wpływa na Henryka, więc nie może odegrać ich roli. Nie wystarczy, że w pewnym momencie jedna z postaci depcze po nodze widza z pierwszego rzędu. Być może teatr nie dysponuje odpowiednią ilością aktorów, ale gdyby wokół Henryka pozostałe osoby były ludźmi, może wystarczyłaby i ich reakcja. W cytowanym programie Gombrowicz mówi o tym, że dramat trzeba grać „sztucznie”, ale sztuczność nie powinna nigdy tracić zwykłego ludzkiego tonu, który istnieje w sztuce. W otoczeniu Henryka brak tego tonu. W ostatnim akcie bohater jest dyktatorem. Akt ten zaczyna się w przedstawieniu od tego, że Kanclerz podaje Henrykowi na jego prośbę alkohol (tekst został dopisany przez reżysera, podobnie jak wiele innych wstawek). Już sam ten wtręt podważa ostrość postaci. W akcie tym jest wiele muzyki, wyśpiewywanych kwestii i ruchu. Na mnie zrobił wrażenie operetki. Nie ma wyprowadzenia zwłok Władka, ani wyjścia aresztowanego Henryka. Ale nagle gaśnie światło i słaby reflektor oświetla pochylonego Henryka, który z przejęciem, z odcieniem tragizmu wygłasza swoje kwestie o tym, że nic z tego nie rozumie, że jest niewinny i że tu nikt za nic nie jest odpowiedzialny. I w tym momencie następuje powaga. Coś z przejęcia Henryka, dzięki talentowi aktorki, udziela się widzom. Żal tylko, że nic do takiego stanu ducha Henryka dotąd nie prowadziło. förekommer inte. I Polettis iscensättning blir den försvarslöse Wladek framfusigt uppvaktad av Mania. Kanske har de ändå något på gång och både hovet och fyllona har rätt i att skratta åt hanrejen Henrik. I Gombrowicz’ text finns inte antydan till sådan misstanke. Därför är det klart att det här endast handlar om en situation framprovocerad av Fyllot, om omgivningens åsikter och möjligheten att få full kontroll över den. Någon kärlek förekommer inte i pjäsen och det är sant att den också lyser med sin frånvaro i föreställningen. Men här fattas även fyllonas följe och hovet, istället dirigerar regissören skådespe larna mot publiken. Men publiken kan inte spela den rollen eftersom den inte påverkar Henrik. Det räcker inte att en av fi gurerna vid en viss tidpunkt trampar någon i första bänken på tårna. Det är möjligt att teatern inte förfogar över tillräckligt antal skådespelare men om andra figurer kring Henrik hade varit människor skulle det kanske räcka med deras reaktion. Av programbladets Gombrowiczcitat framgår att pjäsen ska spelas ”konstlat” men med det menas inte att pjäsen någon sin får förlora sin normala mänskliga ton som finns i pjäsen. Den tonen saknas i Henriks omvärld. I sista akten är pjäsens huvudperson diktator. I föreställ ningen börjar akten med att Kanslern serverar Henrik på den nes begäran alkohol (texten har i likhet med flera andra tillägg lagts till av regissören). Detta tillskott fördunklar karaktärens skärpa. Akten är full av musik, frågställningarna ageras ut med sång och rörelse. Jag fick intrycket av operett. Publiken får var ken se hur Wladeks stoft förs in på scenen eller den arrestera de Henriks sorti. Men plötsligt slocknar ljuset och i det svaga skenet från en strålkastare visar sig Henrik, som hopsjunken, medtagen och med en biton av tragik förklarar att han ingen ting förstår av det hela, att han är oskyldig och att ingen här är ansvarig för någonting. Här inträder en stund av allvar. Något av Henriks sinnesrörelse överförs tack vareden begåvade skå despelerskan till publiken. Synd bara att ingenting hittills har 35 życie codzienne i artystyczne vardag & kulturevenemang Y lett fram huvudpersonens aktuella sinnesstämning. Henrik spelas av Mia Benson. Hon talar och rör sig an norlunda i samtal med sina medspelare – zombies än i sina monologer under vilka hon ibland vänder sig mot publiken. Det är riktigt eftersom Henrik ibland tänker högt för sig själv. Men han förblir alltid människa. Jag befarar att monologernas innehåll drunknar i inramningen av farsartad dans- musik- och sångföreställning. I programbladet försäkrar regissören att han är trogen författaren i dennes krav på grotesk form. Det är bara det att det groteska i Vigseln ger sig till känna i en deformerad bild av verkligheten (men fortfarande verkligheten) och i det att för fattaren överträder det sannolika i själva handlingsförloppet. Jag vill påminna om att Gombrowicz ville ha ”mänsklig ton”. Och jag har redan berört den konstlade stilen. Man kan inte begära av den unga generationen att den ska ha samma erfarenhet som Gombrowicz’ generation. Men den lever i en värld där liknande händelser äger rum även om man i Sverige får reda på det via press, radio, teve och film. Gombrowicz’ Vigseln rör vid frågor kring tillståndet att vara människa. Det handlar inte om att ”Något är definitivt ruttet i Polen” som Sara Granath formulerat det i sin entusiastiska re cension i Svenska Dagbladet. Det är visserligen sant att pjäsen är skriven på polska och förankrad i viss mån i polsk verklig het, inte minst i språket. Men den berör människans existens oberoende av hennes geografiska läge och angår därmed alla. Jag skulle följaktligen vilja veta vad regissören ville förmedla med sin föreställning förutom att visa upp hantverksskicklig heten! I programbladet citerar regissören Gombrowicz’ uttalande om att de som tar sig friheten att beskriva honom i tråkiga och förnuftiga ordalag riskerar ett fasansfullt straff – ”han kommer att dö i deras mun och hans lik kommer att fylla upp deras gap”. Visserligen handlar inte min text om Gombrowicz men jag tar ändå den risken. ❖ Henryka gra aktorka Mia Benson. Mówi i porusza się inaczej w dialogach z partnerami-zombies, inaczej w monologach, w których czasem zwraca się do publiczności. I słusznie, gdyż bywa, że Henryk do siebie wypowiada swoje myśli. Zawsze jednak jest człowiekiem. Obawiam się jednak, że treść monologów ginie w tej muzyczno-taneczno-śpiewnej całości, o charakterze farsy. Reżyser w programie teatru twierdzi, że jest wierny autorowi, a ten domaga się groteskowej formy. Tyle, że ta groteskowa forma w Ślubie przejawia się w deformacji obrazu rzeczywistości (ale jednak rzeczywistości) oraz w przekraczaniu zasad prawdo podobieństwa w samym biegu zdarzeń. Przypominam, że Gom browicz domagał się „ludzkiego tonu”. A o sztuczności gry już wspominałam. Młode pokolenie nie ma doświadczenia generacji Gombrowicza, to jasne. Żyje jednak w świecie, w którym podobne wydarzenia zachodzą, choć w Szwecji wie się o nich jedynie z prasy, radia, telewizji, filmu. Ślub Gombrowicza porusza sprawy kondycji ludzkiej. To nie o to chodzi, że „Något är definitivt ruttet i Polen” („ Jest coś definitywnie zgniłego w Polsce”) jak pisze Sara Granath w swojej entuzjastycznej recenzji ze spektaklu w Svenska Dag bladet Tak, sztuka jest pisana po polsku oraz osadzona w pewnej mierze w polskich realiach i – co bardzo ważne – w języku. Doty czy jednak wszystkich – ludzkiej egzystencji – niezależnie od szerokości geograficznej. Chciałabym więc wiedzieć, co reżyser chciał przekazać tą inscenizacją oprócz pokazania jakiejś teatralnej sprawności! W programie reżyser cytuje także wypowiedź Gombrowicza o tym, że tym którzy pozwolą sobie mówić o nim nudnie i rozsądnie grozi okrutna kara: „umrze w ich ustach i jego trup wypełni ich paszczę”. Wprawdzie nie Gombrowicza dotyczy to, co piszę, ale podejmuję to ryzyko. ❖ Janina Ludawska Janina Ludawska Vigseln av Witold Gombrowicz på Turteatern i Kärrtorp Översättning: Anders Bodegård Regi och bearbetning: Nils Poletti Musik: Janne Tavares Scenografi: Anne Hellandsjö Kostym: Siri Carlheim Gyllensköld Mask: Linda Sandberg På scenen: Mia Benson, Carina Ehrenholm , Jesper Feldt, Erik Holmström, Py Huss Wallin, Hannes Meidal, Sally Palmquist Procopé, Janne Tavares Vigseln (Ślub) Witolda Gombrowicza w Turteatern Przekład: Anders Bodegård Reżyseria: Nils Poletti Muzyka: ������������� Janne Tavares Scenografia: Anne Hellandsjö Kostiumy: Siri Carlheim Gyllensköld Maski: Linda Sandberg Udział biorą: Mia Benson, Carina Ehrenholm, Jesper Feldt, Erik Holmström, Py Huss Wallin, Hannes Meidal, Sally Palmquist Procopé, Janne Tavares 36 Nanas krönika Nanafelieton Lite sol och omvänd social turism Z nadzieją na przedłużenie lata pojechałam na południe. Miesiąc w Polsce i Rumunii da mi trochę słońca, myślałam. Plan nie powiódł się: po powrocie do domu mogłam policzyć słoneczne dni na palcach. Jednym z nich był zimny, ale słoneczny dzień w gospodarstwie ekologicznym w Transylwanii. Słoneczny, ale, jak powiedziałam, zimny. Kiedy zbierałam ostatnie tegoroczne pomidory, miałam pod spodem ocieplacz. Chociaż głownym celem podróży nie było ani słońce, ani gospodarstwo ekologiczne. Po jedzeniu przez tydzień pierogów w Warszawie skierowałam się do Cluj-Napoca w Rumunii. Cluj-Napoca leży w sercu Transylwanii i jest jednym z najbardziej studenckich miast Rumunii. Trochę taki rumuński odpowiednik Lundu albo Uppsali – to znaczy stare, zamożne miasto uniwersyteckie z pięknym centrum, w którym roi się od studentów. Sama byłam tam na letnim kursie rumuńskiego kilka lat temu. Wtedy w centrum było dość pusto – jak to zwykle bywa w Lundzie lub Uppsali latem – i z moim fińskim przyjacielem mogliśmy we względnym spokoju wypijać mnóstwo kawy i wkuwać słówka w najbardziej popularnej w mieście studenckiej kafejce. Ale kiedy tam teraz wróciłam był początek semestru. Studenci nie tylko zajęli wszystkie kawiarnie, ale i utworzyli długie kolejki przed wydziałami. Było coś surrealistycznego, kiedy przyszłam do dziekanatu wydzialu medycznego – co druga osoba w tłumie mówiła mianowicie po szwedzku. Ściśle mówiąc, było tam 96 Szwedów, którzy zostali jesienią przyjęci na międzynarodowy program lekarski. A mogło być więcej, bo ubiegających się ze Szwecji było 140. Nie jest już żadną sensacją, że szwedzcy studenci wybierają studia medyczne za granicą. Powiedzmy, że wybierają. Studenci, którzy nie dostają się na szwedzkie studia, a rzeczywiście chcą być lekarzami, nie mają innego wyboru jak jechać za granicę, gdzie wiele uczelni jest mniej oblężonych niż szwedzkie. Nowością jest, że kandydaci na lekarzy jadą do Rumunii. Krajem, do którego wyjeżdża najwięcej przyszłych lekarzy jest nasz sąsiad Dania; zaraz za nią plasują się Polska i Węgry. Na czwartym miejscu jest – szybko zmniejszająca dystans – Rumunia. Dlaczego? Rumunia jest po prostu najtańsza. Jeden rok kosztuje 10 000 rumuńskich tzn. 25 000 koron. Jest to dobry interes dla wszystkich zainteresowanych: – dla państwa szwedzkiego, które nie musi finansować wykształcenia w kraju. – Dla rumuńskiego uniwersytetu, który ma coraz więcej międzynarodowych studentów, co przysparza prestiżu i pieniędzy. – Dla szwedzkich studentów. Muszą brać wprawdzie trochę wyższą pożyczkę na studia, ale studiują to, co chcą. Poza tym jest przedsiębiorstwo pośredniczące w załatwianiu miejsc na rumuńskich uniwersytetach, które też zarabia trochę na szwedzkiej młodzieży marzącej o pracy w białym kitlu. Nie ma dokładnych danych, ilu Szwedów uczy się na lekarza za granicą, ale co roku CSN (Centralna Komisja Stypendialna) robi zestawienie, ile osób stara się o pożyczkę na zagraniczne studia me- 37 M ed hopp om en lite längre sommar åkte jag söderut. En månad i Polen och Rumänien skulle bjuda mig på en hel del solsken tänkte jag. Den planen gick inget vidare: när jag kom hem kunde jag räkna antalet soldagar med tummen. En kall, men solig dag på en ekologisk bondgård i Transsylvanien blev det. Solig, men som sagt kall. När jag skördade säsongens sista tomater hade jag ett värmande underställ på mig. Fast huvudmålet med resan var egentligen varken sol eller att arbeta på en ekologisk bondgård. Efter att ha ätit pirogys i Warszawa en vecka styrde jag kosan till Cluj-Napoca i Rumänien. ClujNapoca ligger i hjärtat av Transsylvanien och är en av Rumäniens främsta studentstäder. Lite av en rumänsk motsvarighet till Lund eller Uppsala ‒ det vill säga en gammal anrik universitetsstad med en vacker stadskärna som kryllar av studenter. Jag har själv tagit en sommarkurs i rumänska här för några år sedan. Då på sommaren var det ganska tomt i stadskärnan – precis som det brukar vara i Lund och Uppsala på sommaren – och jag och min finske vän kunde tämligen ostört dricka massa kaffe och plugga glosor på stans annars mest populära studentcafé. Men nu när jag var tillbaka var det terminsstart. Studenterna inte bara intog alla caféer, de bildade långa köer utanför respektive fakulteter. Och det blev nästan surrealistiskt när jag kom till den medicinska fakultetens högkvarter; var och varannan i folksamlingen talade nämligen svenska. Närmare bestämt var det 96 svenskar som var antagna till skolans internationella läkarprogram i höst. Sammanlagt finns det 168 internationella studieplatser vilket betyder att mer än hälften av eleverna är svenskar. Och ännu fler hade det kunnat vara, det fanns över 140 sökande ifrån Sverige. Det är ingen nyhet att svenska läkarstudenter väljer att läsa utomlands. Nja, väljer och väljer. Studenter som inte kommer in på de svenska utbildningarna och verkligen vill bli läkare har knappast något annat val än att söka sig utomlands där många internationella läkarutbildningar har lägre intag än de svenska. Nyheten är att de svenska läkarstudenterna söker sig till Rumänien. Högst på listan över länder dit läkarstudenter söker sig är sedan länge vårt grannland Danmark, tätt följt av Polen och Ungern. På en fjärdeplats och på kraftig uppgång – Rumänien. Varför? Rumänien är helt enkelt billigast. 10 000 rumänska lei per läsår kostar det, det vill säga ungefär 25 000 svenska kronor. Och det har blivit en god affär för de flesta inblandade: ‒ Den svenska staten som slipper bekosta utbildningen på hemmaplan. ‒ Det rumänska universitetet som får fler internationella studenter, vilket både ger prestige och pengar. ‒ Och de svenska studenterna. I och för sig får de ett lite högre studielån, men de får i alla fall plugga det de vill. Dessutom finns det företag som förmedlar studieplatser på rumänska läkarutbildningar, de tjänar också sig en hacka på att svenska ungdomar drömmer om ett arbetsliv i läkarrock. Hur många svenskar som studerar till läkare utomlands finns det inga exakta uppgifter på, men varje år gör Centrala Studiestöds Nanas krönika Nanafelieton Troche słońca i turystyka socjalna na odwrót nämnden, CSN, en sammanställning över hur många som söker studiemedel för läkarstudier utomlands. De senaste uppgifterna kommer från läsåret 2007/2008 då 2075 svenskar fick bidrag för att läsa till läkare i utlandet, att jämföra med att 5710 läkarstuderande samma läsår fick bidrag till studier i Sverige. En annan intressant siffra i sammanhanget är att det läsåret 2001/2002 endast fanns 600 svenska läkarstuderande i utlandet. Men vad händer när alla de här svenskarna har fått sin läkarexamen? Stannar de i utlandet? Knappast. De allra flesta åker tillbaka till Sverige eller till något annat land där läkare är välavlönade. En ung man jag intervjuade i Cluj-Napoca ursäktade sig och sa: ”Jag gillar landet, jag gillar folket… Men det är för dåligt betalt här”. Jag hade förmodligen gjort samma sak. Hans massiva studielån går omöjligen att betala av med en rumänsk läkarlön, men jag kan ändå inte sluta tänka på uttrycket ”Social turism” som svenska politiker och debattörer använde så flitigt härom året. Enligt uppslagsverket: ”Social turism, informellt politiskt begrepp som beskriver hur personer skulle flytta från ett land inom EU till ett annat för att med inget eller lite förvärvsarbete utnyttja mottagarlandets välfärdssystem.” Det var i samband med den första stora EU-utvidgningen 2004 som svenskarna var rädda för detta fenomen. Vår före detta statsminister, socialdemokraten Göran Persson, använde ofta och gärna begreppet för att argumentera för införande av övergångsregler för arbetstagare från de nya EU-länderna. Han nämnde inte att vi svenskar på något sätt skulle kunna utnyttja andra länder och bedriva så kallad social turism. Med en rumänsk (och polsk, ungersk eller dansk också för den delen) läkarutbildning i bagaget är det numera lätt att få svensk läkarlegitimation. Rumänien är med i EU sedan den 1 januari 2007 och enligt EU-direktiv från 2005 går en universitetsexamen från ett EU-land att använda inom hela den Europeiska unionen. I praktiken betyder det att en läkare som till exempel studerat i Rumänien endast behöver skicka en kopia på sitt examensbevis och sin läkarlegitimation tillsammans med en kopia av gällande pass för att få ut en svensk läkarlegitimation. Om examen är mer än tre månader gammal behövs också ett intyg från Rumäniens motsvarighet till Socialstyrelsen om att personen i fråga har yrkesbehörighet. Jag vill inte utala mig om huruvida det är rätt eller fel att svenska studenter åker utomlands för att läsa en bra utbildning för att sedan flytta tillbaka till Sverige för att jobba, men det är onekligen ett intressant fenomen. För övrigt så träffade jag en polsk tjej på tåget mellan Berlin och Warszawa. Hon berättade att hon hade en polsk kompis som inte kom in på läkarutbildningen i Polen och därför pluggade i Ukraina. Jag undrar vart ukrainarna åker…✿ dyczne. Ostatnie dane pochodzą z roku akademickiego 2007/2008, kiedy to 2075 Szwedów otrzymało pieniądze na medycynę za granicą. Dla porównania: 5710 osób w tym samym roku otrzymało pożyczkę na studia medyczne w Szwecji. Interesujące, że w roku akademickim 2001/2002 studiowało za granicą medycynę tylko 600 Szwedów. Co będzie, kiedy wszyscy ci Szwedzi złożą egzamin lekarski? Zostaną za granicą? Wątpliwe. Większość wróci do Szwecji albo pojedzie do innego kraju, gdzie lekarze są dobrze opłacani. Młody człowiek, z którym rozmawiałam w Cluj-Napoca mówił przepraszająco: „lubię ten kraj, lubię ludzi ... ale zbyt kiepsko tutaj płacą”. Zapewne postąpiłabym tak samo. Jego spora pożyczka byłaby niemożliwa do spłacenia z pensji rumuńskiego lekarza, ale nie mogę przestać myśleć o pojęciu „turystyka socjalna”, którego szwedzcy politycy i publicyści tak obficie używali parę lat temu. W słowniku czytamy: „turystyka socjalna, pojęcie nieformalne, opisuje zjawisko gdy osoby przenoszą się z kraju do kraju w ramach UE aby nie pracując lub pracując bardzo mało wykorzystywać system opieki socjalnej danego kraju.” Przy pierwszym rozszerzeniem UE, w roku 2004, Szwedzi bali się tego zjawiska. Nasz były premier, socjaldemokrata Göran Persson, często i z ochotą używał tego pojęcia, gdy argumentował za przyjęciem przepisów przejściowych dla pracowników z nowych krajów Unii. Nie przewidywał, że my, Szwedzi, w jakiś sposób będziemy mogli wykorzystywać inne kraje i uprawiać t. zw. „turystykę socjalną”. Z medycznym wykształceniem rumuńskim (oraz polskim, węgierskim a także duńskim) jest obecnie dość łatwo otrzymać szwedzką legitymację lekarską. Rumunia jest w UE od 1 stycznia 2007 r. a według unijnej dyrektywy z 2005 r. egzamin uniwersytecki z jednego kraju Unii jest ważny w całej Unii Europejskiej. W praktyce oznacza to, że lekarz, który np. studiował w Ru munii, musi tylko wysłać kopię certyfikatu o zdaniu egzaminu i uprawnienia do wykonywania zawodu w Rumunii razem z kopią ważnego paszportu, aby otrzymać szwedzką legitymację lekarską. Jeśli certyfikat jest starszy niż 3 miesiące, należy jeszcze dołączyć zaświadczenie od kompetentnych władz rumuńskich, że dana osoba ma uprawnienia do wykonywania zawodu lekarza. Nie chcę wypowiadać się, czy to źle, czy dobrze, że szwedzcy studenci jadą za granicę, by studiować na dobrych uczelniach, żeby potem wracać do Szwecji i tam pracować, ale to jest niewątpliwie interesujące zjawisko. Nawiasem mówiąc w pociągu między Berlinem a Warszawą spotkałam młodą Polkę. Opowiedziała mi, że jej koleżanka nie dostała się na studia medyczne w Polsce i studiuje na Ukrainie. Ciekawe, dokąd jeżdżą Ukraińcy ...✿ Nana Håkansson Nana Håkansson 38 życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang Suecia Polonia nr 4(25)/2008 ”Suecia Polonia” utges av Föreningen Forum Suecia-Polonia/„Suecia Polonia” jest pismem wydawanym przez Stowarzyszenie Forum Suecia-Polonia Henryk Kowalski ☛fortsättning från sid. 30 Noter 1. Piwnica pod baranami var under Folkrepubliken Polens tid landets mest kända kabarélokal, grundad 1956 i källaren till Palac pod baranami. dvs. palatset nedanför baggarna. Huset ligger vid Stortorget (Rynek Glówny) i Kraków. I Piwnica pod baranami pågår ännu underhållningsverksamhet. ö.a 2. Under Folkrepubliken Polens tid var universitetet i Wroclaw uppkallat efter Boleslaw Bierut; generalsekreterare för Polska förenade arbetarpartiet 1948-56, landets president 1947-52, premiärminister 1952-54 ö.a 3. Arbetarhotell var hus med personalbostäder för arbetare. Senapsburkar: ursköljda senapsburkar användes som teglas under Folkrepubliken Polens tid. ö.a 4. Bet. Halmkärvar. Se nr 1. Suecia Polonia 2008, där dikten finns återgiven på polska samt i svensk översättning. ö.a 5. Wladyslaw Gomulka var generalsekreterare för Polska förenade arbetarpartiet 1956-1970. ö.a 6. Oder-Neisse-linjen är ett begrepp som syftar på den gränsdragning som de allierade gjorde i samband med andra världskrigets slut och som innebar en flyttning av den östtyska gränsen västerut. Det uppstod komplikationer vid tolk- ningen av beslutet, eftersom Neisse består av två bifloder och västmakternas förandlare skulle ha fått uppfattningen att det var den östligare av dessa floder som avsågs, medan ryssarna menade att det skulle vara den västligare av dessa floder och de handlade i enighet med detta. Gränsdragningen var länge en känslig fråga. ö.a 7. Dessa tre namn förekommer som slagord i det tidigare nämna poemet av Natan Tenenbaum I morgon och i dag. I Turoszow fanns bl.a ett gruvdistrikt där man utvann brunkol, Petrochemia var en petrokemisk industrianläggning vid staden Plock och i Tarnobrzeg utvann man svavel och framställde svavelsyra. Dessa industrianläggningar var prov på den industriella utvecklingen i Folkrepubliken Polen och var något som myndigheterna gärna använde sig av i sin propaganda. ö.a 8. ND: Nationaldemokratin var en polsk nationalistisk politisk rörelse. ö.a 9. Se Nr 1. Suecia Polonia 2008 där en artikel berättar om Olo Spiro. ö.a 10.En stor gata i centrala Warszawa vid vilken vissa delar av universitetet ligger. ö.a 11. Hustru till den berömde polske jazzkompositören och jazzpianisten Krzysztof Komeda. ö.a Sprostowanie Suecia Polonia rättar Jolanta Szutkiewicz jest autorką recenzji przedstawienia Tamara Ł zamieszczonej w poprzednim numerze SP. Wyjątkowo złośliwy chochlik drukarski usunął jej naz wisko z łamów. Jolanta Szutkiewicz – teatrolog, tłumaczka, krytyczka teatralna – stale z nami współpracuje. Za ����������� nasze prze oczenie bardzo przepraszamy Autorkę i czy telników. Jolanta Szutkiewicz har i förra numret av SP recenserat föreställningen Tamara L. På grund av en ovanligt lömsk tryckfelsnisse har hennes namn utelämnats. Jolanta Szutkiewicz som är teatervetare, teaterkritiker och översättare är en av våra ständiga medarbetare. Vi ber henne och våra läsare om ursäkt. 39 Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzialny: Zbigniew Bidakowski Redaktör/Redaktor: Zbigniew Bidakowski Översättning/Tłumaczenia: Jarema Bielawski, Irena Grönberg, Stefan Ingvarsson, Lisa Mendoza Åsberg, Grafisk form/Opracowanie graficzne: Anna Bidakowska. Foto: Archiwum MSZ RP, Archiwum Krzysztofa Karaska, Anna Bidakowska, Stanisław Gawliński, Jonas Jörneberg Ignacy Skwarcan, Wikipedia.com Adress/Adres:”Suecia Polonia”, Himlabacken 8, 170 78 Solna Tel/fax:+46-(0)8-85 72 62, +46-(0)704 868 225 e-mail: [email protected] Alla inbetalningar till Postgiro/ Wszystkie wpłaty na Postgiro: 194 626-8 Föreningen Forum Suecia-Polonia Redaktionen tar inget ansvar för innehåll i annonser, återsänder inte obeställd materiall och har inga möjligheter att svara på alla insända brev. Vi förbehåller oss rätter att förkorta och redigera texter samt ändra rubriker/ Redakcja nie odpowiada za treść ogłoszeń, nie zwraca materiałów nie zamówionych i nie ma możliwości odpowiadania na wszystkie nadsyłane listy. Zastrzegamy sobie prawo skracania i adiustacji tekstów oraz zmiany ich tytułów. ISSN 1651-0658 REDAKTIONSRÅDET/Rada redakcyjna: Ordförande/Przewodniczący: Leo Kantor, publicist, ordförande i Internationellt Kulturforum i Sverige/ publicysta, przewodniczący Międzynarodowego Forum Kultury w Szwecji Ledamöter/Członkowie: Kjell Albin Abrahamson, publicist och författare, utrikeskorrespondent för Sveriges Radio i Warszawa, Wien och Moskva/publicysta i pisarz, korespondent Szwedzkiego radia w Warszawie, Wiedniu i Moskwie Piotr Cegielski, journalist och F.D direktör för Polska Institutet i Stockholm/ dziennikarz, Były dyrektor Instytutu Polskiego w Sztokholmie Katarzyna Janowska, journalist vid veckotidningen Polityka, programledare i polsk TV/dziennikarka tygodnika „Polityka” i TVP Anna M. Packalén, professor i polska vid Uppsala universitet/ profesor filologii polskiej uniwersytetu w Uppsali
