docpobierz - Wydział Zarządzania i Dowodzenia AON
download 
Reklamacja Transkrypt
pobierz - Wydział Zarządzania i Dowodzenia AON
OBRONNOŚĆ ZESZYTY NAUKOWE WYDZIAŁU ZARZĄDZANIA I DOWODZENIA AKADEMII OBRONY NARODOWEJ nr 2(6)/2013 ISSN 2299-2316 Warszawa 2013 OBRONNOŚĆ ZESZYTY NAUKOWE WYDZIAŁU ZARZĄDZANIA I DOWODZENIA AKADEMII OBRONY NARODOWEJ nr 2(6)/2013 KWARTALNIK ISSN 2299-2316 Warszawa 2013 RADA NAUKOWA prof. dr hab. Stanisław ZAJAS – przewodniczący, prof. dr hab. Jerzy BOGDANIENKO, prof. dr hab. Paweł CIEŚLAR, prof. dr hab. Józef JANCZAK, prof. dr hab. Mirosław KRČ, prof. dr hab. Milan SOPÓCI, prof. dr hab. Zenon STACHOWIAK, prof. dr hab. Bogdan SZULC, dr hab. Ryszard CHROBAK, płk dr hab. Wojciech NYSZK, płk dr hab. Andrzej POLAK, płk dr hab. Jan POSOBIEC, płk dr hab. Marek WRZOSEK, dr Bogdan LENT, dr Janusz MIKA. Zespół redakcyjny: dr hab. Andrzej CZUPRYŃSKI – redaktor naczelny płk dr Mariusz FORNAL – redaktor tematyczny płk nawig. dr Bogdan GRENDA – redaktor tematyczny dr Jan KNETKI – redaktor tematyczny płk dr Norbert PRUSIŃSKI – redaktor tematyczny dr Agnieszka SZCZYGIELSKA – redaktor tematyczny mjr dr inż. Marek CHMIELECKI – redaktor techniczny mgr Łukasz BARAŃSKI – redaktor techniczny mgr Anna JANKOWSKA – korekta językowa mgr Jolanta OLPIŃSKA – tłumaczenie na język angielski mgr Justyna BARTNIK – redaktor statystyczny mgr Jakub BIENIEK – redaktor statystyczny Adres redakcji: 00-910 Warszawa 72 al. gen. Antoniego Chruściela 103, bl. 101 tel./fax: 226814320 tel. 226813-515 e-mail:[email protected] ISSN 2299-2316 Artykuły opublikowane w niniejszym wydawnictwie są recenzowane przez samodzielnych pracowników naukowych. Referaty stanowią syntezę wyników badań w obszarze obronności i bezpieczeństwa prowadzonych przez młodych naukowców. Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej 00-910 Warszawa 72 al. gen. Antoniego Chruściela 103 Nakładem Akademii Obrony Narodowej Skład, druk i oprawa: Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, zam. nr 871/2012, nakład 100 egz. SPIS TREŚCI CONTENTS BOGDAŃSKI Andrzej ZIELICHOWSKI Artur Możliwości wykorzystania wojskowych sieci informatycznych w celu prowadzenia badań społecznych w resorcie obrony narodowej..................... 5 Possibilities to use military it networks in order to conduct social surveys in national defence area .......................................................................................... 19 CYBULSKA Daria Wykorzystanie metody obserwacji w naukach społecznych ......................... 20 Using the observation method in social sciences ........................................... 31 GRZEJSZCZAK Jakub SZOPA Emil Możliwości rozwoju młodych naukowców w projektach badawczych .......... 32 Opportunities of young researchers’ development in research projects ..... 39 JABŁOŃSKA Karolina SOBIERAJ Artur Dobór próby badawczej czynnikiem sukcesu w prowadzonych badaniach empirycznych ........................................................................................................ 40 Selection of a research sample as a success factor in empirical research. 48 JANCZEWSKI Robert Triangulacja jako metoda badawcza w naukach o obronności ..................... 49 Triangulation as a research method in defence studies................................. 59 JASIŃSKA Maja BIENIEK Jakub Istota warsztatu młodego naukowca ................................................................. 60 The essence of a young researcher’s methods .............................................. 71 KOWALSKI Andrzej Nowoczesne metody zbierania materiału badawczego z wykorzystaniem portali i platform funkcjonujących w systemach informatycznych eksploatowanych w Siłach Zbrojnych RP......................................................... 72 Modern methods of collecting research materials with the use of networks and platforms operating in it systems used in the polish armed forces ....... 85 KRZTOŃ Waldemar Nauka, wiedza i etyka fundamentem warsztatu adepta nauki ...................... 87 Science, knowledge and ethics as a foundation of a young researcher’s methods ................................................................................................................. 99 3 MISZCZAK Agata WALASEK Joanna Techniki wyboru próby badawczej................................................................... 100 Techniques of selecting a research sample................................................... 108 MRÓZ-JAGIEŁŁO Anna WOLANIN Agata Metoda analizy i krytyki dokumentów w naukach o bezpieczeństwie ........ 109 Documents’ analysis and critique methods in security sciences ................ 118 NOWAK Adam Analiza zdolnościowa jako metoda badawcza w naukach o obronności .. 119 Capability analysis as a research method in defence sciences.................. 135 NOWAK Ewa GŁOWIŃSKI Krzysztof Teoretyczne metody badawcze w naukach społecznych ............................ 136 Theoretical research methods in social sciences.......................................... 145 NOWAK Ewa PAWŁOWSKI Roman Możliwości zastosowania badań jakościowych w naukach społecznych .. 147 Possibilities to apply qualitative research in social sciences ....................... 162 PANFIL Rafał Teorie socjologiczne a przedmiot nauk społecznych ................................... 163 Sociological theories vs. the subject of social sciences ............................... 177 STOCHAJ Justyna ROMAN Łukasz Wybrane metody teoretyczne w naukach społecznych i ich zastosowanie ...................................................................................................... 178 Selected theoretical methods in social sciences and their applications .... 197 SZCZEPAŃSKI Wojciech Zastosowanie wybranych narzędzi statystycznych w pracy naukowej ...... 198 Using selected statistical tools in research .................................................... 208 WIĘCASZEK-KUCZYŃSKA Lidia SOBOCIŃSKI Paweł Badania w obszarze przeciwdziałania praniu pieniędzy .............................. 209 Research in countering money laundering ..................................................... 221 ŻELAZO Magdalena Kwestionariusz wywiadu jako narzędzie badawcze ..................................... 222 Interview questionnaire as a research tool..................................................... 233 4 AUTORZY por. mgr inż. Andrzej Bogdański [email protected] kpt. mgr Artur Zielichowski [email protected] MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA WOJSKOWYCH SIECI INFORMATYCZNYCH W CELU PROWADZENIA BADAŃ SPOŁECZNYCH W RESORCIE OBRONY NARODOWEJ Artykuł podejmuje kwestię prowadzenia badań społecznych realizowanych z wykorzystaniem interaktywnych usług wojskowych sieci informatycznych1, które w najbliższym czasie obejmą swoim zasięgiem całe Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej. Badania w sieci mogą być prowadzone z wykorzystaniem szerokiego wachlarza technik i metod: ankietowanie, wywiady, eksperymenty, badanie dokumentów. Badacze szukający nowych metod prowadzenia badań społecznych powinni potraktować pocztę elektroniczną, fora, komunikatory, wideokonferencję jako alternatywę dla tradycyjnych sposobów gromadzenia opinii i informacji. Autorzy pragną omówić wady i zalety wynikające z prowadzenia badań online2 z wykorzystaniem wojskowych sieci informatycznych oraz zaprezentować narzędzia, aplikacje, których zastosowanie może ułatwić proces badawczy. Wady i zalety prowadzenia badań online Naukowcy coraz częściej uważają, iż dla rozwoju badań społecznych niezbędne staje się wyjście poza tradycyjne techniki i narzędzia stosowane w procesie poznawczym. Sieci informatyczne dają możliwości korzystania z nowatorskich możliwości prowadzenia badań. W świecie, w którym kontakt osobisty jest zastępowany listami przesyłanymi pocztą elektroniczną lub rozmowami telefonicznymi, wykorzystanie sieci staje się koniecznością. Zasadniczą różnicą między wojskowymi sieciami informatycznymi, a ogólnie dostępnym Internetem jest brak anonimowości, łatwość w okre1 Sieć informatyczna to zbiór urządzeń połączonych ze sobą, umożliwiający wzajemne przekazywanie informacji oraz udostępnianie danych pomiędzy urządzeniami, użytkownikami. 2 Termin online (z ang. dosł. na linii) oznacza status osoby związany z dostępem do sieci informatycznej. 5 ślaniu próby czy dotarcia do osoby w celu przeprowadzenia wywiadu eksperckiego, studium przypadku. 1. ZALETY Najważniejszym czynnikiem skłaniającym do prowadzenia badań online z wykorzystaniem wojskowych sieci informatycznych jest łatwość dotarcia do respondentów oraz koszt ich przeprowadzenia. Rys. 1. Wybieranie adresatów z globalnej listy Rysunek nr 1 przedstawia książkę adresową i dane pozwalające na identyfikację respondentów. Selekcje można przeprowadzić w zależności od kryteriów m.in. stopnia, miejsca pracy, czy stanowiska funkcyjnego. Niskie nakłady finansowe związane z brakiem konieczności zatrudniania ankieterów i rozsyłania ankiet za pomocą tradycyjnej poczty sprawia, że naukowcy nieposiadający dużych funduszy korzystają z możliwości, jakie oferuje im sieć. Wykorzystując wojskowe sieci informatyczne w celu prowadzenia badań, jesteśmy zobligowani do wykorzystywania komputerów i oprogramowania służbowego dopuszczonego do podłączania. Kolejną zaletą jest kontakt z respondentami na dużym obszarze geograficznym (np. żołnierze z PKW3 Afganistan) i uzyskiwanie informacji bez konieczności długotrwałego oczekiwania. Kontakt z respondentami w sieci Mil-WAN4 jest dodatkowo ułatwiony ze względu na obligatoryjny nakaz sprawdzania konta pocztowego raz dziennie. Wynika to z faktu, że z wyko3 4 PKW – Polski Kontyngent Wojskowy. Mil-WAN (ang. Militarny Wide Area Network) – Wojskowa rozległa sieć komputerowa. 6 rzystaniem tej sieci przesyłane są również rozkazy i polecenia służbowe o różnym priorytecie wykonawstwa. Brak anonimowości i możliwość bezpośredniego zwrócenia się do respondenta obniża błąd wynikający ze stronniczego wpływu cech ankietera lub stosowanych przez niego technik5. Często osoba ankietera swoim zachowaniem, brakiem przedstawienia celu przeprowadzenia ankiety, badań obniża procent prawidłowo wypełnionych ankiet. Wykorzystanie możliwość nagrania przedmowy w wybranym formacie audio-video i rozesłania go wraz z ankietami umożliwia przedstawienie celu prowadzonych badań, nakłonienie respondenta do udzielania rzetelnych i pełnych odpowiedzi. Rys. 2. Transmisja pliku video Można zastosować kilka metod motywacji do udziału w badaniach. Jedną z nich jest odwołanie do dobrej woli respondenta i przekonanie go, że potrzebujemy jego pomocy. Drugą metodą jest oferowanie uczestnikom badań nagród w postaci upominków lub możliwości otrzymania całościowych wyników i wniosków z przeprowadzonych badań. Najskuteczniejszą metodą jest jednak odwołanie się do altruistycznych postaw respondentów i przekonanie ich, że badania oraz wynikające z nich wnioski, konkluzje bezpośrednio wpłyną pozytywnie na sposób wykonywania przez nich pracy oraz podniosą jej efektywność6. Projektując ankietę elektroniczną, można pozwolić sobie na całkowite zerwanie z cechami charakterystycznymi dla ankiet drukowanych. Pytania 5 Por., C. Rrankfort-Nachmis, D. Nachmis, Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i S-ka, Poznań 2001, s. 243. 6 Por., tamże, s. 244. 7 w ankiecie można zamieścić tradycyjnie w formie tekstu pisanego oraz zapisu w formacie audio lub audio-video i grafiki lub zdjęcia zgodnie z powiedzeniem, że „jeden obraz jest warty więcej niż tysiąc słów”. W projektowaniu ankiety elektronicznej jedynymi ograniczeniami są umiejętności informatyczne i wyobraźnia badacza. Postawienie pytania w formie nagrania umożliwia dokładne przedstawienie badanego zagadnienia i uniknięcie błędu wynikającego z niewłaściwego zrozumienia treści. Takie formatowanie pytań działa na nasze dwa podstawowe zmysły wzrok i słuch, przez co wzmocniony jest przekaz. Wykorzystanie nagrań zamieszczonych w ankiecie elektronicznej jest szczególnym ułatwieniem, jeżeli badamy opinię na temat reakcji na wypowiedź, zachowanie konkretnej osoby, grupy, lub wydarzenie. Poprzez umieszczenie nagrania, do którego się odwołujemy, zapoznajemy respondenta z daną sytuacją lub przypominamy mu ją, uzyskując przez to rzetelniejszą odpowiedź. Kolejną zaletą jest czas niezbędny do udzielenia odpowiedzi, który został skrócony przez wykorzystanie myszki komputerowej do kilku sekund. Powoduje to, że respondenci chętniej wypełniają ankiety elektroniczne, ponieważ absorbują one mniej czasu niż tradycyjne drukowane, gdzie niezbędne było podkreślenie lub zakreślenie odpowiedzi. Dodatkowym atutem ankiety elektronicznej jest brak konieczności odręcznego wypisywania odpowiedzi. To cecha szczególnie ważna, ponieważ umiejętność pisania ręcznego obecnie zastępowana jest przez komputery7. Rys. 3. Przykładowy wygląd ankiety Jak wynika z własnych doświadczeń autorów często brak udzielenia odpowiedzi na pytanie wymagające kilkuzdaniowej wypowiedzi jest wynikiem wstydu przed popełnieniem błędów ortograficznych lub nieczytelnym 7 Por. Ogólnopolska Kampania Ładnego Pisania, Odręczne pisanie w społeczeństwieraport, Warszawa 2006, dostępne w Internecie: http://www.agraf.com.pl/userFiles/resources/raportodreczne_pisanie_w_spoleczenstwie.pdf [dostęp: 28.03.2013]. 8 charakterem pisma. Zastosowanie gotowych arkuszy, gdzie czynności respondentów ograniczają się do kilku ruchów myszką komputerową lub kciuka, przyspiesza wypełnienie ankiety i tym samym czas oczekiwania na odesłanie ankiety. Czas prowadzenia badań z wykorzystaniem wojskowych sieci informatycznych i rozsyłanych za jej pomocą ankiet może ulec znacznemu skróceniu. Otrzymanie, przeczytanie, odesłanie arkusza ankiety może odbyć się w ciągu kilku minut i nie wymaga opuszczania swojego miejsca pracy. Respondent otrzymujący ankietę na swoje konto pocztowe może w bardzo krótkim czasie udzielić odpowiedzi i ją odesłać. Logując się do swojego konta pocztowego, respondent nie musi znajdować się w swoim stałym miejscu pracy, zamieszkania, może to zrobić z dowolnego punktu gwarantującego dostęp do wojskowych sieci informatycznych. 2. WADY Duża wadą korzystania z wojskowych sieci informatycznych jest konieczność posiadania poświadczenia bezpieczeństwa o klauzuli, co najmniej zastrzeżone8, oraz komputera spełniającego warunki do podłączenia do wojskowych sieci, które są dopuszczone do przesyłania informacji niejawnych9. Procedura uzyskania odpowiedniego poświadczenia bezpieczeństwa i założenia konta użytkownika np. w sieci Mil-WAN jest wyjątkowo trudna dla naukowców niezatrudnionych w Ministerstwie Obrony Narodowej lub innych resortach związanych z bezpieczeństwem i obronnością państwa polskiego. Sama procedura prowadzenia badań w Ministerstwie Obrony Narodowej jest szczegółowo opisana w decyzji 78/MON z dnia 15.02.2008 r. w sprawie prowadzenia badań społecznych w resorcie obrony narodowej. Potrzeba uzyskania niezbędnych zezwoleń może zatrzymać lub spowolnić przebieg procesu badawczego, dlatego zasadne jest jak najwcześniejsze złożenie wniosków i zaświadczeń. W przypadku nieposiadania niezbędnych umiejętności informatycznych, potrzebnych do stworzenia ankiety i aplikacji niezbędnej do jej obsługi, konieczna staje się pomoc profesjonalnych firm, specjalistów w celu skonstruowania narzędzia badawczego. 8 Dostęp do informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone” może nastąpić po pisemnym upoważnieniu przez kierownika jednostki organizacyjnej, jeżeli nie posiada się poświadczenia bezpieczeństwa oraz po przeszkoleniu w zakresie ochrony informacji niejawnych. 9 Por., Dz.U.2010.182.1228. Informacji, których nieuprawnione ujawnienie spowodowałoby lub mogłoby spowodować szkody dla Rzeczypospolitej Polskiej albo byłoby z punktu widzenia jej interesów niekorzystne, także w trakcie ich opracowywania. 9 Metody badań z wykorzystaniem wojskowych sieci informatycznych Najpopularniejszą techniką badawczą stosowaną online jest ankieta, czyli zbieranie informacji bez pośrednictwa osoby badającej10. Zgodnie Dz. U. Nr 94, poz. 426 ankiety takie powinny być anonimowe. Patrząc na narzędzia ankietowe z punktu widzenia użytkownika aplikacji, uważamy, że anonimowość zostaje zachowana. Niemniej jednak na poziomie warstw sieciowych nie możemy mówić o anonimowości w sieci zwłaszcza w takiej, w której autoryzacja jest realizowana w oparciu o usługę katalogową11. Biorąc pod uwagę te ograniczenia, przeanalizowano obowiązujące przepisy. Wyniki przedstawiono w dalszej części pracy. Zaplanowanie ankiety Zanim przejdziemy do przedstawienia konkretnych narzędzi ankietowych, należałoby przemyśleć treść pytań, formę proponowanych odpowiedzi w kontekście posiadanych narzędzi. W związku z tym, że nowoczesne narzędzia informatyczne dają nam potężny wachlarz możliwości, przed utworzeniem należy przemyśleć i zaplanować zadawane pytania oraz przewidzieć ewentualny typ otrzymywanych odpowiedzi, tzn. czy respondent ma wybrać odpowiedź z listy, czy pytanie będzie otwarte, tzn. respondent ma odpowiedzieć własnymi słowami. Powinniśmy także zdecydować i zaznaczyć, np. gwiazdką czy pytania są wymagane, czy opcjonalne. Do wybranych pytań możemy dodać warunek logiczny w ten sposób, aby kolejne pytanie było zależne od poprzednich. Można na przykład określić, że pytania o płeć dziecka będą wyświetlane tylko osobom posiadającym dzieci, a nie będą widoczne dla respondentów, którzy ich nie posiadają. 10 Por., T. Majewski, Ankieta i wywiad w badaniach wojskowych, AON, Warszawa 2002, s. 12. 11 Usługa katalogowa to hierarchiczna baza danych użytkowników. 10 Rys. 4. Pytanie z możliwością wyboru wariantu odpowiedzi, pytanie obowiązkowe Realizacja praktyczna w oparciu o Microsoft Share Point Microsoft Share Point to portal kolaboracyjny umożliwiający współpracę między osobami, grupami osób realizującymi zadania w ramach jednego projektu. Microsoft Share Point jest zbiorem witryn osobistych, grup oraz witryn zadaniowych stworzonych specjalnie pod określoną strukturę, projekt. Zdecentralizowane zarządzanie jest główną zaletą Microsoft Share Point. Lokalny administrator, ale również każdy użytkownik ma możliwość kreowania własnych witryn zadaniowych, złożonych z gotowych komponentów Web Partów12 tworzonych w technologii Microsoft ASP.NET13. Jedną z gotowych funkcjonalności portalu jest tworzenie zautomatyzowanych ankiet. Łatwość konfigurowania uniwersalnego szablonu ułatwia inna aplikacja – Microsoft Info Path14 kreator gotowych ankiet. Narzędzie to pozwala przygotować ankietę według własnych potrzeb. 12 Web Part – technologia pozwalająca na wyświetlanie danych i ich hierarchizację. ASP.NET – zbiór technologii opartych na frameworku zaprojektowanym przez firmę Microsoft. Przeznaczony jest do budowy różnorodnych aplikacji internetowych. 14 Microsoft Info Path – program z pakietu Microsoft Office oparty na języku XML (Extensible Markup Language) pozwalającym tworzyć zaawansowane formularze do wprowadzania danych. Aplikacja znalazła swoje zastosowanie także na platformie Microsoft Share Point. 13 11 Rys. 5. Widok strony głównej instytucji na Portalu Informacyjnym Wojsk Lądowych Rys. 6. Formularz ankiety przygotowany w programie Microsoft Info Path 12 Gotową ankietę można wzbogacić zapowiedzią w formie audio lub wideo. Wyniki ankiet w formie statystyk, wykresów, diagramów, kostek OLAP15 generowane są automatycznie. Zyski z takiego rozwiązania są znaczne. Zintegrowanie Microsoft Share Point z usługą katalogową Active Directory16 umożliwia dotarcie do konkretnej, selektywnie wybranej grupy respondentów. Dodatkowe elementy multimedialne przekonują do wypełnienia ankiety. Dzięki temu jej autor nie jest osobą anonimową- może przedstawić się w formie zdjęcia, nagranej wypowiedzi lub krótkiego filmu wideo. Pytania i proponowane odpowiedzi mogą przybrać dowolną złożoną multimedialną formę. Źródło: http://technet.microsoft.com/pl-pl/library/microsoft-office-performancepoint-server2007-jako-zintegrowane-narzedzie-klasy-corporate-performancemanagement.aspx. Rys. 7. Przykładowy pulpit menadżerski wykorzystujący interaktywne składniki Web Part na platformie Windows SharePoint Services Nie bez znaczenia jest tu integracja Microsoft Share Point z wszystkimi produktami z rodziny Microsoft Office. Przydatny może być nie tylko kreator formularzy Microsoft Info Path, lecz także produkt Microsoft Word, Excel, Access, Power Point czy przywołany na początku artykułu Microsoft Outlo15 Kostka OLAP (ang. OLAP cube) – jest strukturą danych, która pozwala na szybką analizę danych. 16 AD (ang. Active Directory) – usługa katalogowa, hierarchiczna baza danych o użytkownikach. 13 ok. Cząstkowe wyniki poprzedników można w całości lub selektywnie zaprezentować, aby zainteresować respondenta. Długą ankietę można w każdym momencie przerwać, zapisać i powrócić do niej w bardziej dogodnym terminie. Można także wymusić na respondencie wypełnienie jej do końca, wyegzekwować wypełnienie konkretnych pół. Dla ułatwienia odpowiedzi można wybrać z rozwijanego menu kontekstowego. Pewne dane osobowe mogą automatycznie być uzupełniane z bazy Active Directory. Rys. 8. Wyniki ankiety w pytaniach otwartych Rys. 9. Wyniki ankiety prezentowane automatycznie w formie wykresów 14 Ankiety i wywiady za pomocą telefonii i wideotelefonii cyfrowej Ankieta poprzez telefony VoIP17 przydatna jest podczas krótkich i prostych ankiet wstępnych i może być sposobem selekcji do wyboru respondentów, np. do wywiadu pogłębionego. Jest ona o wiele bardziej przystępną formą niż automatyczne ankiety głosowe stosowane przez firmy ankietowe. Ankieta daje także w każdym momencie możliwość wideo rozmowy z autorem, co umożliwi szybką weryfikację popełnionych błędów. Źródło: http://www.zid.tuwien.ac.at/tuphone. Rys. 10. Potencjał telefonii cyfrowej VoIP Integracja telefonii VoIP z usługą Cisco Meeting Place umożliwia interaktywny kontakt polegający na wspólnym wypełnianiu ankiety, ale także współpracę na dowolnym dokumencie czy aplikacji. Cisco Meeting Place umożliwia również zdalny, pełny dostęp do komputera respondenta i autora pod warunkiem udzielenia takich uprawnień. Zwiększa to więź pomiędzy osobami, ułatwiając pozyskanie materiału badawczego. Cisco Meeting Pla17 VoIP (ang. Voice over Internet Protocol) – cyfrowa telefonia przez protokół internetowy. 15 ce pozwala tworzyć małe (do 15 osób) wideokonferencje VTC18, co umożliwia bezpośrednią wymianę poglądów osób oddalonych od siebie o tysiące kilometrów np. misje Polskich Kontyngentów Wojskowych. Wideokonferencje można wcześniej zaplanować i zaprosić uczestników za pomocą pocztowej usługi Microsoft Outlook. Rys. 11. Widok pulpitu usługi Cisco Meeting Place Rys. 12. Moduł planowania wideokonferencji w programie Microsoft Outlook 18 VTC – Video Tele Conference. 16 Jeśli 15 respondentów to za mało, można stworzyć dwukrotnie większą wideokonferencję za pomocą mostka wideokonferencyjnego. Dalsze zwiększenie liczby respondentów można uzyskać, wykorzystując terminale wyposażone w duże ekrany LCD19 (np. stosowane powszechnie w Wojsku Polskim terminale Polycom VSX 8000) lub rzutniki multimedialne. Źródło: http://www.mysocietyonline.com/polycom-video-conferencing.htm. Rys. 13. Widok terminala wideokonferencyjnego Polycom VSX 8000 Usługa ta może współpracować z funkcjonalnością udostępniania dokumentu, aplikacji lub pulpitu Cisco Meeting Place zarządzaną przez kilku moderatorów w poszczególnych lokalizacjach. System wideokonferencyjny także samodzielnie umożliwia prezentowanie właściwych treści oraz nie ogranicza możliwości wyboru opcji ankietowych z ciekłokrystalicznego wyświetlacza na telefonie. Rysunek 14. Widok interfejsu mostka konferencyjnego 19 LCD (ang. Liquid Crystal Display) – Wyświetlacz ciekłokrystaliczny. 17 Podsumowanie Wyżej wymienione usługi to nie tylko sposób na ankiety, to także nowoczesna forma egzaminu czy zdalnego helpdesku20. Publikacja ta prezentuje tylko wąski wycinek potencjału technologicznego dostępnego w sieciach komputerowych w Wojsku Polskim, który możemy wykorzystać w celu pozyskania materiału badawczego. Współpraca ww. usług z aplikacją Microsoft Share Point daje ogromny efekt synergii, spotęgowany prawdziwym interaktywnym przekazem na wielu płaszczyznach. Brak telefonu cyfrowego nie ogranicza użytkowników. Konferencje głosowe są możliwe także na telefonach klasycznego systemu centrali automatycznej, a usługa Microsoft Share Point działa na wszystkich komputerach w sieci wyposażonych w przeglądarkę internetową. Przedstawione możliwości omówiono na przykładzie najbardziej dostępnych usług realizowanych w największej i najbardziej dostępnej wojskowej sieci Mil-WAN. Należy jednak pamiętać, że usługi firmy Cisco nie są jedynymi dostępnymi, Microsoft Share Point nie jest jedynym rozwiązaniem tego typu, a sieć Mil-WAN nie jedyną rozległą wojskową siecią. Oprócz równie dostępnej, jawnej sieci Inter MON czy Mil-WAN w rejonie misji funkcjonuje sieć WEN21. Podczas ćwiczeń pk. „Bagram” przygotowujących żołnierzy do misji rozwijania PKW Afganistan wykorzystywana jest sieć z identycznymi usługami. W trakcie ćwiczeń z wojskami pk. „Anakonda” czy pk. „Dragon” rozwijane są sieci, AWAN22 czy Dragon NET23, w których funkcjonuje telefonia VoIP, VTC, ale również poczta elektroniczna czy Microsoft Share Point. Reasumując, można stwierdzić, że możliwości, jakie dają nam wojskowe sieci informatyczne i nowoczesne oprogramowanie, stają się wyzwaniem dla młodych naukowców chcących prowadzić badania w XXI wieku. Tak jak książki drukowane są zastępowane ich elektronicznymi odpowiednikami, tak prowadzenie badań za pomocą papierowych ankiet odchodzi do przeszłości i prawdopodobnie niedługo stanie się reliktem. 20 Helpdesk (ang. biuro pomocy) – część organizacji (dział, sekcja, zespół lub wyznaczona grupa osób) odpowiedzialna za przyjmowanie zgłoszeń od użytkowników oraz kontrolę ich rozwiązania. 21 WEN (ang. White Eagle Network) – narodowa część sieci Afghanistan Mission Network. 22 AWAN – Anakonda Wide Area Network. 23 Dragon NET – Dragon Network. 18 Bibliografia 1. Decyzja nr 271/MON z dnia 7 października 2002 r. w sprawie prowadzenia badań społecznych w resorcie obrony narodowej, (Dz. U. Nr 94, poz. 426). 2. Decyzja nr 78/MON z dnia 15 lutego 2008 r. w sprawie prowadzenia badań społecznych w resorcie obrony narodowej, (Dz. U. Nr 4 poz. 26). 3. Majewski T., Ankieta i wywiad w badaniach wojskowych, AON, Warszawa 2002. 4. Rrankfort-Nachmis C., Nachmis D., Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i S-ka, Poznań 2001. POSSIBILITIES TO USE MILITARY IT NETWORKS IN ORDER TO CONDUCT SOCIAL SURVEYS IN NATIONAL DEFENCE AREA The article deals with the social surveys issue conducted with the use of interactive services in military IT networks that in the nearest future will cover all Polish Armed Forces. The research in the net could be carried out through a wide range of techniques and methods such as questionnaires, interviews, experiments and document reviews. Researches looking for new methods of conducting social surveys should treat electronic mail, social networks, and forums, videoconferences as an alternative to traditional ways of gathering opinions and acquiring information. The authors would like to discuss advantages and disadvantages resulting from online research with the use of military IT networks and present tools, applications, the use of which may facilitate the research process. 19 AUTOR mgr Daria Cybulska [email protected] WYKORZYSTANIE METODY OBSERWACJI W NAUKACH SPOŁECZNYCH Wstęp Metody badawcze należą do metod szczegółowych, które są właściwe poszczególnym dyscyplinom nauki. Definiują one dokładnie wszystkie sposoby zbierania danych wyjściowych. W naukach społecznych1 stosuje się różnego rodzaju metody szczegółowe m.in. metodę opisową, monograficzną, doświadczalną, statystyczną i modelową. Jedna ze stosowanych metod empirycznych zaczyna i kończy każde badanie w obrębie nauk społecznych. Tą metodą jest obserwacja. Nie jest ona odrębną metodą badawczą, tylko składnikiem bądź elementem sposobu pracy badawczej wielu metod naukowych. Obserwacja to przede wszystkim sposób badań, który odgrywa specyficzną i istotną rolę, jednocześnie nie powodując zmian w badanym zjawisku. Wartość poznawcza metod obserwacyjnych opiera się przede wszystkim na opisie zjawisk. Warto jednak zauważyć, że są one w znacznie mniejszym stopniu przydatne do poznania zależności przyczynowych niż metody eksperymentalne. Metoda obserwacji należy do sposobów zbierania danych. W badaniach społecznych jest ona obecnie najcześciej stosowana podczas badań organizacji pracy (polega na chronometrażu oraz fotografii czasu pracy), a także w nauce o zarządzaniu – obserwacja czynności poszczególnych grup zawodowych, a także personelu kierowniczego. Pojęcie i ogólna charakterystyka obserwacji Obserwacja jako metoda naukowa to proces uważnego i celowego postrzegania, który stanowi część metod badania naukowego. Jest ona także osobliwym gromadzeniem, a także interpretowaniem zgłębionych danych w ich 1 Nauki społeczne są to nauki wchodzące w skład nauk empirycznych, które badają strukturę i dzieje społeczeństwa, jego kulturę oraz wszelkie prawidłowości. 20 naturalnym przebiegu, kiedy pozostają w bezpośrednim polu widzenia i słyszenia dla obserwatora. W obserwacji można wyróżnić trzy podstawowe etapy – postrzeganie, gromadzenie (opowiednie utrwalanie) oraz interpretowanie2. Etapy te nie są od siebie zależne i nie muszą następować po sobie według kolejności. Zdarza się, że postrzeganie zjawisk przebiega jednocześnie z ich gromadzeniem i interpretowaniem. Z reguły obserwacja w naukowym rozumieniu obejmuje najpierw postrzeganie danych, potem ich utrwalanie, a na końcu próbę ich interpretacji. Trafna interpretacja powoduje iż obserwacja nie jest jałowa oraz z punktu widzenia nauk społecznych bezprzedmiotowa3. Obserwacja to także najrozmaitsze, właściwie całkowicie różne sposoby pozyskiwania danych. W jej skład wchodzi obserwacja uczestnicząca, czyli taka, jaką posługuje się etnologia, antropologia społeczna i kulturowa oraz obserwacja nieuczestnicząca, gdzie rola badacza w sposób dla wszystkich jednoznaczny określona jest jako nieuczestniczącego w sytuacji społecznej, która jest badana. Obserwacja uczestnicząca polega przede wszystkim na wejściu badacza w dane środowisko społeczne oraz obserwowaniu określonej grupy od wewnątrz jako jeden z jej członków. Jest to równocześnie obserwacja bezpośrednia, kiedy badacz sam zbiera dane, a także ukryta i niekontrolowana. Wchodzi ona w skład metod jakościowych. Obserwacja uczestnicząca przede wszystkim ma na celu ułatwienie zrozumienia zachowań badanych w ich naturalnym otoczeniu oraz codziennych zachowaniach. Niezbędne jest więc nawiązanie przez obserwatora bezpośredniego kontaktu z osobami, które poddaje się badaniu oraz zabranie bezpośredniego i aktywnego udziału w obserwowanych sytuacjach. Dopuszczalne jest również, że obserwator prowokuje innych do określonych reakcji czy działań. Nie kieruje on jednak bezpośrednio postępowaniem osób, które obserwuje, przyjmuje jedynie typową rolę w zdarzeniach, które poddaje obserwacji, przy czym często nie ujawnia swoich prawdziwych intencji osobom, które bada. Przedmiotem obserwacji jest przede wszystkim zachowanie indywidualne obserwowanego, a zadaniem obserwatora dostrzeżenie, zarejestrowanie i zinterpretowanie subiektywnego sensu i znaczenia jego zachowania. Obserwacja ta prowadzona jest przy wykorzystaniu arkusza obserwacyjnego, a rejestrowana najczęściej przy użyciu sprzętu audiowizual- 2 Participant Obseryation and the CoUecfion and Interpretation of Data, American Journal of Sociology 1955, t. 40, s. 355. 3 C. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001, s. 223. 21 nego oraz fotograficznego4. Obserwacja nieuczestnicząca polega na tym, że w jej trakcie badacz znajduje się w obserwowanej grupie osób, ale ogranicza się jedynie do biernego podglądu ich zachowań. Badanie z pozycji outsidera to przede wszystkim niebranie na siebie żadnej roli organizacyjnej, unikanie kategoryzacji, a przede wszystkim oceny obserwowanych zjawisk. Obserwator nastawia się tutaj na czystą percepcję, na bieżąco wszystko notuje, interesuje się wszystkimi detalami, również tym, co mogłoby wydawać się jasne i oczywiste. Obserwacja jest skoncentrowana na teraźniejszości i całkowitej rezygnacji z typizacji. Poza dwoma głównymi typami obserwacji można również wyróżnić inne jej rodzaje: • obserwację ukrytą, czyli metodę badawczą w naukach społecznych, która polega na nieinformowaniu obserwowanej grupy przez badacza o tym, że jest ona obserwowana; • obserwację jawną, czyli metodę badawczą w naukach społecznych, która polega na poinformowaniu badanych osób, że są przedmiotem zainteresowania obserwatora, jednak nie muszą one wiedzieć o przedmiocie i celu badania. W tego rodzaju obserwacji mogą pojawić się sztuczne zachowania, które powstają pod wpływem świadomości, że jest się pod stałą obserwacją; • obserwację niejawną, czyli metodę badań socjologicznych, która polega na tym, że badacz nie ujawnia się w badanym środowisku i ma pełną możliwość obserwacji zjawisk oraz procesów bez ingerowania w badane zachowania. Metoda ta wymaga by obserwator posiadał w badanym układzie określoną pozycję, która pozwoli mu na protokołowanie badania tak, by nie było to dostrzeżone przez osoby badane5; • shadowing, czyli odmianę obserwacji, która polega na stałym podążaniu za wybranym aktorem społecznym. Polega ona na towarzyszeniu w pracy reprezentantowi danego zawodu bądź obserwacji zachowań związanych z kupowaniem. Metoda ta jest stosowana do wskazania zachowań i zjawisk, których istnienia sam badany nie jest świadomy. Mimo tych szczegółowych różnic obserwacja zawsze dotyczy zachowań, działań oraz intereakcji symbolicznych w sytuacjach społecznych zarówno umyślnie stworzonych dla celów eksperymentalnych, jak i powstających spontanicznie w warunkach naturalnych. Sytuacje te są warunkowane zarówno subiektywną interpretacją, jak i intencjami osób działających. Każdy obserwator powinien posiadać zdolność obserwacyjną i spostrzegawczość. Nie może on ingerować w przebieg zjawisk oraz wywoływać określonych zachowań. 4 5 Tamże, s. 224-226. Tamże, s. 230. 22 W trakcie badań i zbierania danych lub stwierdzeń opisowych obserwator korzysta i odnotowuje wszystko w arkuszu lub dzienniku obserwacji. Służą one do rejestrowania wszystkich spostrzeżeń i niezbędnych informacji. Oba te narzędzia badawcze mogą mieć dowolną konstrukcję, muszą przede wszystkim umożliwić i uprościć gromadzenie, selekcję oraz kategoryzację otrzymanych danych. Konieczne jest by zawierały przygotowany kwestionariusz z wytypowanymi zagadnieniami, które mają objąć obserwację. Zbierać i zapisywać powinno się wszystko, co dotyczy uzasadnienia tezy bądź hipotezy w problemie, którego dotykamy – wszelkie spostrzeżone fakty, zdarzenia, okoliczności, mające związek z danym zagadnieniem. Notowania mogą być datowane. By zapisy i wyjaśnienia były rzetelne, niezbędne jest prowadzenie weryfikacji. Jej podstawowym zadaniem jest określenie jakości oraz wartości zbieranego materiału, ustalenie rzetelności i wiarygodności zebranych danych, a także wykluczenie wszystkich nieprawdziwych danych. Selekcji materiału badawczego dokonuje się poprzez wybranie tylko niezbędnych danych do rozwiązania podstawowego problemu ze wszystkich zebranych danych, wyeliminowania informacji, które są niepotwierdzone i nie mają żadnych wartości dla badanego problemu. Po przeprowadzeniu podstawowej selekcji należy uporządkować materiał zgodnie z jego ważnością i wartością, tak by dało się dokonać klasyfikacji. Klasyfikacja polega na wyodrębnieniu charakterystycznych cech z badanego zbioru, odpowiada ona założonym kryteriom podziału. Przy poprawnej klasyfikacji muszą być zapewnione jednolite, ściśle określone treści i wartości. Jej podstawą jest połączenie uzyskanych danych zgodnie z ich wspólnymi wartościami. Z kategoryzacją wiąże się również skalowanie danych, które polega na przyporządkowaniu badanym cechom czy zdarzeniom określonych wartości. Jest to często wykorzystywany w obserwacji zabieg pomiarowy, za pomocą którego można ilościowo scharakteryzować jakościowe aspekty badanych zjawisk6. Uwarunkowania poprawnego procesu obserwacji By obserwacja mogła przebiegać prawidłowo, zgodnie z oczekiwaniami obserwatora i zakończyć się sukcesem, musi spełniać podstawowe warunki badań. Przede wszystkim każda obserwacja musi być: • obiektywna (obserwator nie może ujmować faktów i zdarzeń pod kątem swoich oczekiwań, uprzedzeń, czy nastawień emocjonalnych), 6 J. Shaughnessy, J. Zechmeister, E. Zechmeister, M. Rucińska, Metody badawcze w psychologii, Gdańsk 2002. 23 • wierna (rejestrowane fakty są wolne od zniekształceń rzeczywistości), • wyczerpująca (powinna ujmować wszystkie ważne elementy), • celowa (poszukiwanie odpowiedzi na określone w pełni zadanie sformułowane wcześniej, wyjaśnianie dlaczego oraz w jakich warunkach obserwowane zjawisko występuje), • systematyczna (musi trwać stale i być przeprowadzana zgodnie z określonym systemem, który pozwala postrzegać obiekty wielokrotnie oraz w różnych warunkach ich występowania), • rzetelna (obserwator dokładnie obserwuje badane zjawiska, szczegółowo rejestruje wszystkie fakty), • zaplanowana (obserwowanie według ustalonego planu, który odpowiada postawionym celom), • wymagająca aktywnej postawy (obserwator czynnie uczestniczy w obserwacji, angażuje się w swoją pracę), • wnikliwa (powinna szukać uwarunkowań oraz zależności przyczynowoskutkowych między nimi). Wymienione cechy poprawnej obserwacji muszą być rozpatrywane z punktu widzenia zasadniczych warunków, które muszą zostać spełnione, by mogły nosić miano metody naukowej. Do tych warunków zaliczają się: • celowość we wszystkich badaniach – obserwatorem musi jasno kierować świadomy cel, który ukierunkuje go na przedmiot obserwacji. Obserwacja, która nie ma dokładnie sprecyzowanego celu z reguły nie posiada żadnej wartości naukowej, a użyteczna może być co najwyżej we wstępnym etapie badań, ale też tylko i wyłącznie wtedy, gdy jest dokładnie utrwalona; • selektywność, czyli wybiórczość obserwowanych zjawisk. Polega ona na ścisłym postrzeganiu przygotowanego wcześniej rejestru kategorii zachowań. Ułatwia to uwzględnienie ważnych cech badanych zjawisk oraz pominięcie wszystkiego co nie jest związane z głównym podmiotem badań. Selekcja obejmuje również dobór odpowiednich badanych, a także określenie czasu obserwowanego zjawiska; • planowość, czyli obserwacja, która jest prowadzona według określonego planu. Uwzględnia ona czas trwania obserwacji, kolejne jej etapy, sposoby obserwowania, sposoby rejestrowania wyników obserwacji, wpływ warunków, w których odbywa się obserwacja na jej wyniki, określenie zasad interpretacji zgromadzonego materiału obserwacyjnego. Jeśli obserwator wypracuje przed podjęciem obserwacji strategię swojego postępowania badawczego, której będzie się trzymał w trakcie swojego badania, wtedy można powiedzieć, że obserwacja jest planowa; 24 • dokładność, z jaką badacz postrzega i interpretuje obserwowane zjawiska tak, by nie były one zniekształcone przez obecność obserwatora oraz umożliwiały zaobserwowanie nawet najmniejszych szczegółów, które mogą zainteresować badacza. Obserwator wnikliwie musi uwzględnić współzależności obserwowanych faktów i zdarzeń; • obiektywność, która polega na postrzeganiu oraz rejestrowaniu tego, co jest przedmiotem obserwacji niezależnie od tego, jakie osobiste doświadczenia, postawy, czy oczekiwania ma obserwator. Istotne jest zwracanie uwagi na zdarzenia, które mają naprawdę miejsce bez wcześniejszych uprzedzeń7. Wymienione warunki poprawnej obserwacji mogą zostać spełnione, jeśli obserwator jest odpowiednio przygotowany do przeprowadzenia proceduty badawczej, a także świetnie orientuje się w tematyce badanego przez niego problemu. Poza tym przedmiot obserwacji musi być dokładnie sprecyzowany, by obserwacja była dokładna i obiektywna. Przedmiot obserwacji Przedmiot obserwacji jest zależny od celu, który zamierzamy osiągnąć w podjętych badaniach. Zależność ta nie jest jednak całkowita. Wystarczy, że cel i przedmiot obserwacji utożsamiają się ze sobą i łączy je wysoki stopień prawdopodobieństwa. Podstawowy przedmiot obserwacji to warunki (najczęściej jest to wyposażenie, oświetlenie, temperatura oraz wszystko, co jest powiązane ze stanem sanitarno-higienicznym, uwarunkowania zewnętrzne, warunki atmosferyczne, pora dnia itd.), w których przebywają obserwowane osoby. Podczas obserwacji ważne są również sytuacje, w których uczestniczą czynnie lub biernie obserwowane osoby, a także ich reakcje na warunki i sytuacje, w których uczestniczą, łącznie z powiązaniami i zależnościami, także z ich treścią psychologiczną. Reakcje mogą być okazywane na wiele sposobów – np. procesy poznawcze (pamięć, uwaga, wyobraźnia, myślenie, mowa i inne), cechy osobowości (nawyki, przyzwyczajenia, zainteresowania, upodobania, motywy, postawy). Często zdarza się, że właśnie jedynym i najważniejszym przedmiotem obserwacji są reakcje osób, którymi interesuje się obserwator. Jednak całkowite pomijanie omówionych wcześniej warunków i sytuacji w postrzeganiu reakcji jest poważnym błędem metodologicznym8. 7 8 J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław 1967. J. Shaughnessy, J. Zechmeister, E. Zechmeister, M. Rucińska, Metody…, wyd. cyt. 25 Techniki stosowane w obserwacji Techniki obserwacji to sprecyzowane sposoby wykonywania obserwacji w celach badawczych. Wyróżnia się trzy główne techniki: • osobistą, kiedy badacz osobiście obserwuje sytuację; może to być również obserwacja uczestnicząca, np. korzystanie z produktów konkurencji; • mechaniczną, która odbywa się przy użyciu urządzeń mechanicznych; • elektroniczną, w czasie której posługuje się urządzeniami elektronicznymi, fotokomórką, kamerą. W innej klasyfikacji techniki obserwacji dzieli się na standaryzowane oraz niestandaryzowane9. Do technik obserwacji standaryzowanej zalicza się techniki obserwacji skategoryzowanej oraz próbek czasowych. Technika obserwacji skategoryzowanej polega na dokładnym określeniu celu badawczego oraz uwzględnieniu różnych kryteriów zachowania się osób, które są obserwowane. Jej celem jest dokonanie opisu i analizy ilościowej zgromadzonego materiału poprzez przygotowanie specjalnej listy poszczególnych kategorii, która określi zachowania się osób poddanych obserwacji, a które są istotne z punktu widzenia badanego problem. Technika obserwacji próbek czasowych tak samo jak obserwacja skategoryzowana dotyczy ważnego dla badacza zjawiska, a główna różnica polega na tym, że odbywa się ona w ciągu niedługich jednostek czasowych. Czas trwania wynosi od kilku sekund do 20 minut. Najczęściej stosuje się okresy do 5 minut oraz krótsze. Obserwator odnotowuje czy interesujące go zjawiska miały miejsce czy nie10. Technika obserwacji niestandaryzowanej dzieli się na technikę obserwacji dorywczej, technikę dzienniczków obserwacyjnych oraz technikę obserwacji fotograficznej i technikę obserwacji próbek zdarzeń. Technika obserwacji dorywczej polega na zapisywaniu tych zachowań, które według osobistego uznania obserwatora na to zasługuje. Odnotowuje więc on wszystko, co zasługuje na uwagę w zachowaniu badanych bez uświadamiania sobie poznawczego znaczenia. Technika ta nie jest polecana, a krytykujący zarzucają jej subiektywność w opisach narracyjnych, którymi zazwyczaj się posługuje11. Technika dzienniczków obserwacyjnych to przede wszystkim opisywanie zdarzeń zjawisk w ich naturalnym następstwie czasowym, również w długim czasie (czasami nawet przez kilka lat). Wyniki obserwowanych zjawisk przeja9 M. Przetacznikowa, G. Makiełło-Jarża, Psychologia wychowawcza, społeczna i kliniczna, Warszawa 1977. 10 M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Warszawa 2005, str. 49. 11 Tamże, s. 50-51. 26 wia się w formie narracyjnej, uwzględniając towarzyszące im warunki i sytuacje. Technika obserwacji fotograficznej polega natomiast na obserwowaniu całokształtu zachowania się osoby, która poddawana jest badaniu w ściśle określonym czasie, sytuacji oraz warunkach, w jakich występuje. Jest ona bardzo podobna do techniki dzienniczków obserwacyjnych. Jej podstawowa różnica dotyczy czasu – technika obserwacji fotograficznej jest krótka, dużo bardziej intensywna i dokładniejsza w rejestrowaniu faktów oraz zdarzeń. Wymaga ona także odnotowywania wszystkiego, co jest związane z przedmiotem obserwacji, również w samym momencie dokonywania badania. Ostatnią techniką jest technika obserwacji próbek zdarzeń, która jest prawie taka sama, jak technika obserwacji fotograficznej. Jedyna różnica polega na tym, że technika obserwacji próbek zdarzeń dotyczy tylko jednej wyselekcjonowanej grupy zdarzeń i przyświeca jej sprecyzowany cel badawczy. Obserwator nie ingeruje w przebieg zdarzeń, stara się jedynie dokonać dokładnych spostrzeżeń, które zapisuje w trakcie badanego zdarzenia bądź bezpośrednio po jego zakończeniu12. Możliwości interpretowania materiału obserwacyjnego Materiał obserwacyjny, który został zgromadzony w trakcie badania, to podstawa interpretacji obserwacji. Interpetacja taka jest równoznaczna z wyciągnięciem wniosków, które są oparte na zaobserwowanych faktach. Polega ona przede wszystkim na wyjaśnianiu powiązań pomiędzy poszczególnymi faktami bądź zdarzeniami, które powinny wyjaśnić obserwatorowi wszystko, co go interesuje. Wiele stawianych pytań podczas interpretacji zaobserwowanych zdarzeń wybiega poza obserwowane zjawisko. Zobaczyć da się tylko i wyłącznie następstwo faktów, nie da się jednak zobaczyć ich przyczyn. Motywy działania są jedynie znane z ustnych relacji, ale nigdy nie ma pewności, że badana osoba nie mija się z prawdą. By należycie zinterpretować zebrany materiał, konieczne jest przestrzeganie kilku podstawowych warunków, takich jak: • znacząca ilość i różnorodność materiału obserwacyjnego – opis pojedynczego znaczenia, nawet opisany w szczegółowy i wyczerpujący sposób, nie jest wystarczający dla całkowitego uogólnienia danego zdarzenia. Wszelka interpretacja, zgodna z założeniami metodologicznymi, będzie wymagała niezliczonej ilości faktów i różnorodności. Ilość niezbędnego materiału obserwa12 J. Shaughnessy, J. Zechmeister, E. Zechmeister, M. Rucińska, Metody…, wyd. cyt. 27 cyjnego jest zależna od rodzaju badanego problemu. Jeśli przedmiotem obserwacji nie będzie zjawisko w trakcie jego przekroju rozwojego, wystarczy przeprowadzenie badania przez dwa – trzy miesiące, pod warunkiem, że jest ono przeprowadzane systematycznie. Często o liczbie i różnorodności zgromadzonych faktów nie decyduje czas, w jakim przeprowadzana jest obserwacja, a jej częstotliwość. • znajomość wiedzy psychologicznej – bardzo ważna jest wiedza z zakresu teorii tłumaczenia mechanizmu regulacji zachowań ludzkich. Obserwacja kilku osób pozwala poznać różne bądź podobne reakcje na ten sam bodziec, a także towarzyszące temu przeżycia psychiczne. • badawcza postawa obserwatora – obserwator unika pochopnych wniosków w dokonywanej obserwacji. Oczywiście przeprowadzana obserwacja upoważnia go do wyciągnięcia wniosków, często nawet bardzo śmiałych i o wysokim stopniu prawdopodobieństwa, jednak stara się wszystko opierać na obserwowanych faktach. Wnioski dotyczące przyczyn tych faktów są mało prawdopodobne. Ważne jest, by obserwator potwierdził swoje wnioski także za pomocą innych metod badawczych, przede wszystkim eksperymentu13. Interpretacja materiału obserwacyjnego ma również swoje granice. Pozwala wyprowadzić wnioski, które dotyczą właściwości psychicznych obserwowanej osoby, wyjaśnić poszczególne reakcje lub działania i wszelkie bodźce, a także wyjaśnić wszystkie fakty, stany oraz procesy. Granice poznawcze w obserwacji Należy pamiętać, że obserwacja to nie jest metoda naukowa, na której powinno się bezwzględnie polegać. Cechuje ją wiele ograniczeń pod względem możliwości poznawczych. Oczywiście tego typu ograniczenia odpowiadają każdej metodzie naukowej, jednak w przypadku obserwacji są one bardzo szczególne. Biorą się one przede wszystkim stąd, że badacz wpływa w istotny sposób na wartość obserwacji. Każda technika obserwacyjna musi być oceniania w ścisłym kontekście z osobistymi zdolnościami obserwatora. Trzeba wziąć pod uwagę, że ludzie są przekonani o obiektywności dokonanych przez siebie obserwacji, nie usiłują pogłębiać pewnych faktów i zjawisk, uznają je za oczywiste, choć w istocie takimi nie są i nie muszą być. Jednym z najczęstszych ograniczeń jest niedokładność spostrzeżeń, która może wynikać z silnego napięcia psychicznego. Istotnym błędem jest przed13 Tamże. 28 wczesna interpretacja obserwowanego zjawiska. Wiele badanych rzeczy obserwator często poznaje pośrednio poprzez wnioskowanie, co prowadzi do interpretacji podczas gromadzenia danych obserwacyjnych. Nie powinno się jednak interpretować przedwcześnie tego, co ma stanowić podstawę przyszłych wniosków. Niedopuszczalne jest w trakcie zbierania materiału uzasadnianie i wyjaśnianie zachowań, czy zjawisk, które miałyby negatywnie świadczyć, np. o poddawanych badaniu. To cały szereg obserwacji, na przestrzeni dłuższego czasu powinien doprowadzić obserwatora do wszelkich wniosków. Zazwyczaj głównym błędem popełnianym w obserwacji jest przede wszystkim powierzchowność i stronniczość spostrzeżeń obserwatora. Przejawia się to zazwyczaj tym, że obserwator dokonuje selekcji obserwowanych faktów na podstawie przyjętego z góry założenia, które chce udowodnić, celowo pomija pewne fakty, które mogą nie poświadczać tego założenia. Obserwator może również pomijać (świadomie bądź nie) warunki i sytuacje, kłaść przesadny nacisk na osoby i wydarzenia, które go osobiście zajmują, przez co może przeoczyć szereg istotnych informacji z punktu widzenia przeprowadzanej obserwacji. Szczególnym przypadkiem powierzchowności i stronniczości spostrzeżeń obserwatora są osobiste uczucia, które żywi do obserwowanych osób, czy zjawisk. Zniekształcają one sposób obserwacji – trudno w takiej sytuacji o obiektywizm. Innym błędem popełnianym w obserwacji jest niekompletność oraz niedokładność w rejestrowaniu zaobserwowanych danych, która wynika z niewłaściwej interpretacji zgromadzonego materiału. Głównym problemem jest zbyt szybkie wyciąganie wniosków i traktowanie ich jako bezspornych stwierdzeń, przede wszystkim kiedy jednorazowe zdarzenie przyjmowane jest za typowe dla wszystkich tego typu zdarzeń. Dużym błędem jest także kiedy obserwator nawiązuje do swoich osobistych doświadczeń, co może mieć wpływ na przeprowadzaną obserwację. Obserwacja to metoda badawcza, która narażona jest na wiele niebezpieczeństw, uproszczeń, czy niedokładności. Nawet jeśli przy dokładnym uwzględnianiu tylko i wyłącznie obserwowanych faktów, obserwator nie zawsze zdaje sobie sprawę, który z uwzględnianych przez niego faktów jest rzeczywiście obserwowalny, a który nie. Nie mamy pewności, ile w wynikach obserwacji jest własnej wyobraźni obserwatora oraz w jakim stopniu odzwierciedla on obiektywnie zaistniałą obserwację. Dlatego też ważne jest, by obserwacja była uzupełniana przez inne metody badań. 29 Zakończenie Reasumując, można stwierdzić, że obserwacja jest podstawową metodą stosowaną w naukach społecznych. Jeśli chcemy coś zrozumieć, wyjaśnić czy sprawdzić to, co już istnieje, możemy to po prostu obserwować. Obserwacja stosowana jako metoda naukowa ma wiele zalet, które nie przysługują innym metodom badań. Umożliwia ona bezpośrednie poznanie zachowań, które podlegają badaniu w ich naturalnych warunkach oraz okolicznościach. Przy dobrym przeprowadzeniu obserwacji oraz rejestrowaniu wszystkich faktów pozwala na zgromadzenie wiarygodnego materiału, szczególnie jeśli osobiste spostrzeżenia obserwatora są udokumentowane przez techniczne środki (np. aparat fotograficzny, czy kamera). Obserwacja ułatwia sformułowanie hipotezy roboczej, wprowadzenia zmian i poprawek w początkowej fazie badań. Pozwala sprawdzić obserwatorowi czy twierdzenia, które uzyskał za pomocą innych metod badawczych są słuszne, a co za tym idzie, mogą być praktycznie wykorzystane. Jest ona istotnym uzupełnieniem i dopełnieniem pozostałych metod badawczych, a przede wszystkim testowych, kwestionariuszowych oraz eksperymentalnych. A co najważniejsze, obserwacja sprzyja ciągłemu ulepszaniu i pozwala na uzyskanie informacji o badanych, które trudno zdobyć przy wykorzystaniu innych metod. Bibliografia 1. Frankfort-Nachmias C., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001. 2. Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Warszawa 2005. 3. Participant Obseryation and the CoUecfion and Interpretation of Data, American Journal of Sociology 1955. 4. Pieter J., Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław 1967. 5. Przetacznikowa M., Makiełło-Jarża G., Psychologia wychowawcza, społeczna i kliniczna, Warszawa 1977. 6. Shaughnessy J., Zechmeister J., Zechmeister E., Rucińska M., Metody badawcze w psychologii, Gdańsk 2002. 30 USING THE OBSERVATION METHOD IN SOCIAL SCIENCES Today's research methods have many possible uses, and they are also very modernized and adapted to all branches of science. However, there are some research methods that despite their long tradition and widespread use in our country have not received an important place and absolute priority in research. One of such methods is the observation that although it is the basis of almost all scientific cognition, it does not take a proper place in the social sciences. Therefore, the method of observation is presented in this article. It plays a significant role in the development of many scientific fields, especially in the early stages of scientific cognition, which leads to constructing working hypotheses and their initial verification. The possibilities of using observation in the social sciences are also mentioned. For a better understanding of this issue the conditions of making a correct observation are described, the object and techniques used in the observation are discussed, and the possibilities of interpreting observational material are explained. In the conclusion, the advantages are mostly pointed out of applying the method of observation in research. 31 AUTORZY mgr Jakub Grzejszczak [email protected] mgr Emil Szopa [email protected] MOŻLIWOŚCI ROZWOJU MŁODYCH NAUKOWCÓW W PROJEKTACH BADAWCZYCH Człowiek realizował projekty od dawna. Pierwsze projekty, na temat których zachowały się dokumenty, to chiński mur oraz egipskie piramidy. Jednak współczesne projekty badawcze zaczęły się od projektu Manhattan, którego celem było opracowanie bomby atomowej. Sam termin projekt najczęściej oznacza zamierzony plan działania zmierzający do osiągnięcia określonego celu lub pewnego rodzaju sposób realizowania zadań przez firmy, organizacje i inne instytucje (np. instytucje badawcze). Przez badania naukowe należy rozumieć badania podstawowe, czyli prace eksperymentalne lub teoretyczne podejmowane przede wszystkim w celu zdobycia nowej wiedzy o podstawach zjawisk i obserwowalnych faktów, bez nastawienia na praktyczne zastosowanie ani użytkowanie, badania stosowane – prace badawcze podejmowane w celu zdobycia nowej wiedzy, zorientowane przede wszystkim na zastosowanie w praktyce, a także badania przemysłowe, które maja na celu zdobycie nowej wiedzy oraz umiejętności w celu opracowania nowych produktów, procesów i usług. Badania te obejmują tworzenie elementów składowych systemów złożonych, szczególnie do oceny przydatności technologii rodzajowych, z wyjątkiem prototypów objętych zakresem prac rozwojowych. Natomiast prace rozwojowe określane są jako nabywanie, łączenie, kształtowanie i wykorzystywanie dostępnej aktualnej wiedzy i umiejętności z dziedziny nauki, technologii i działalności gospodarczej oraz innej wiedzy i umiejętności do planowania produkcji oraz tworzenia i projektowania nowych, zmienionych lub ulepszonych produktów, procesów lub usług1. Projekt jest złożonym działaniem o charakterze jednorazowym (niepowtarzalnym), które jest podejmowane dla osiągnięcia z góry określonych celów. Złożoność wynika z szeregu działań, jakie należy wykonać w określonej kolejności, aby można było osiągnąć wcześniej założone cele2. Jednorazowość projektu jest jednym z jego kluczowych atrybutów, nie możemy bowiem nazwać projektem działania powtarzalnego. W przypadku 1 http://www.umk.pl/badania/finansowanie [dostęp: 08.04.2013]. Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki (Dz. U. Nr 96, poz. 615, z póz. zm.). 2 32 działań powtarzalnych mówimy raczej o operacjach lub procesach3. Kolejnym atrybutem projektu są ściśle ustalone ramy czasowe. Każdy projekt musi mieć szczegółowo określone terminy. Muszą one dotyczyć nie tylko projektu jako całości, ale każdego zadania w nim wykonywanego. Służy temu plan projektu. Dobre opracowanie planu odgrywa niezmiernie ważną rolę w realizacji przedsięwzięcia. Odpowiedzialność za ostateczną formę planu leży oczywiście po stronie kierownika przedsięwzięcia, którego zadaniem jest motywowanie grupy tak, aby w trakcie kilku posiedzeń opracowała plan struktury projektu, opisy pakietów zadań i ramy ilościowe, jak również harmonogramy. Dobre opracowanie planu odgrywa niezmiernie ważną rolę w realizacji przedsięwzięcia. Odpowiedzialność za ostateczną formę planu leży oczywiście po stronie kierownika przedsięwzięcia, którego zadaniem jest motywowanie grupy tak, aby w trakcie kilku posiedzeń opracowała plan struktury projektu, opisy pakietów zadań i ramy ilościowe, jak również harmonogramy. Projektem nie można nazwać pojedynczego zadania lub też zestawu niepowiązanych zadań. Wszystkie zadania wykonywane w projekcie muszą przyczyniać się do realizacji celów. Nie wolno w projekcie realizować zadań nieprzyczyniających się do osiągnięcia celów, ponieważ zmniejsza to efektywność projektu4. Angażowanie się młodych naukowców w projekty badawcze daje ogromne korzyści zarówno materialne, jak i niematerialne (dostęp do najnowszej wiedzy, możliwość wdrażania innowacji, a także wzrost konkurencyjności własnej osoby na tle innych naukowców), gdzie stopień intensyfikacji uzależniony jest od wielu czynników. Jednym z najważniejszych czynników przesądzających o zaangażowaniu się w projekt badawczy są bodźce finansowe, które zajmują pierwszorzędne miejsce w hierarchii. Dla uczelni wyższej, współpraca z firmami rozszerza zakres prowadzonych badań naukowych, rozwija umiejętności badawcze pracowników naukowych, poszerza skalę i zwiększa standardy badań naukowych prowadzonych w szkolnictwie wyższym. Kolejnym ważnym argumentem jest poprawa jakości wyników publikacji naukowych, co zwiększa ich wiarygodność, podnosi prestiż uniwersytetu, poprawia jego pozycję w rankingu uczelni wyższych oraz zwiększa możliwości uzyskania dofinansowania ze strony rządu. Naukowcy współpracujący z praktyką gospodarczą mają większe możliwości publikowania wyników swoich badań oraz tym samym poszerzają swe kompetencje w zakresie naukowo-badawczym. Poza tym tego rodzaju współpraca dla uczelni wyższych jest szczególnie ważna ze względu na możliwość pozyskania dodatkowych środków finansowych. Dotacje ze 3 4 http://mfiles.pl [dostęp: 08.04.2013]. M. Trocki, Zarządzanie projektami, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003. 33 strony rządu na prowadzenie działalności naukowej są raczej niskie na poziomie, który często nie gwarantuje stabilnego rozwoju jednostek naukowych5. Przedstawiciele środowiska naukowego zauważają wyraźne korzyści płynące ze współpracy, dotyczące sukcesów odnoszonych przez nich samych i ich ośrodki naukowe. Wśród najważniejszych zalet tego rodzaju kooperacji naukowcy wskazują m.in. korzyści finansowe i intelektualne dla ośrodka naukowego. Silną pozycję zajęło też upowszechnianie osiągnięć, co wskazywane było przez prawie połowę (44%) respondentów. Nieco rzadziej na pytanie o korzyści z kooperacji z biznesem wskazywana była możliwość wymiany doświadczeń (42%). Wdrożenie konkretnego rozwiązania będącego efektem prac naukowych nie jest powszechnie postrzegane jako źródło prestiżu – tę odpowiedź wskazał tylko co trzeci respondent. Z kolei, według badań przeprowadzonych przez ARC Rynek i Opinia, polscy naukowcy wskazują na następujące korzyści ze współpracy z firmami: korzyści finansowe i intelektualne dla ośrodka naukowego (77,5 proc.), upowszechnianie osiągnięć (43,7 proc.), wymiana doświadczeń (42,3 proc.), prestiż dla naukowców i ośrodka badawczego (32,4 proc.), wzrost konkurencyjności polskich firm (28,2 proc.), możliwość dzielenia się wiedzą (22,5 proc.), inne (4,2 proc.)6. Należy zwrócić uwagę, że jeśli chodzi o finansowanie nauki to Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w latach 2007-2013 pełni funkcję instytucji pośredniczącej w aż trzech programach operacyjnych: Innowacyjna Gospodarka, Kapitał Ludzki oraz Infrastruktura i Środowisko7. W ramach tych programów ministerstwo dysponuje środkami finansowymi, które przeznaczamy m. in. na: projekty badawczo-rozwojowe, rozbudowę i modernizację szkół wyższych, infrastrukturę badawczą. Fundusze unijne to ogromna szansa dla uczelni. W ramach trzech programów operacyjnych sektor nauki oraz szkolnictwa wyższego na realizację innowacyjnych projektów przeznaczył najwięcej środków finansowych w całej naszej historii. Trzeba przyznać, że zainteresowanie uczelni i jednostek naukowych jest bardzo duże. Tak znaczące zwiększenie nakładów finansowych powinno generować pozytywne rezultaty przekładające się na wzrost konkurencyjności polskiej nauki. Projekty badawcze realizowane są także w Akademii Obrony Narodowej. Dają możliwość prowadzenia badań naukowych lub prac rozwojowych oraz zadań z nimi związanych. Służą one rozwojowi młodych naukowców oraz uczestników studiów doktoranckich poprzez branie udziału w konkursach i przedsięwzięciach przyczyniających się do rozwoju ekonomicznego 5 http://nauka.idealnagmina.org.pl [dostęp: 08.04.2013]. Raport Bariery współpracy przedsiębiorców i ośrodków naukowych, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, listopad 2006, s. 16. 7 http://www.nauka.gov.pl [dostęp: 08.04.2013]. 6 34 Polski i poprawy naszej sytuacji gospodarczej na międzynarodowych rynkach. Dzięki funduszom unijnym może wzrosnąć liczba nowoczesnych ośrodków badawczych nie tylko prowadzących prace naukowe na światowym poziomie, lecz także dysponujących najnowszą aparaturą badawczą (w ramach finansowania projektów badawczych możliwy jest zakup odpowiedniej aparatury badawczej umożliwiającej rzetelne przeprowadzenie badań nad obszarem problemowym). Innym źródłem finansowania projektów badawczych (krajowym) są takie instytucje jak Narodowe Centrum Nauki, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego lub Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Instytucje te dysponują środkami finansowymi przeznaczanymi na wspieranie rozwoju polskiej nauki (także ośrodków naukowych współpracujących w projektach badawczych z jednostkami gospodarczymi z Polski lub zagranicy). Najczęściej te środki finansowe są rozdysponowywane w trybie konkursowym. Projekty badawcze finansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego lub Narodowego Centrum Badań i Rozwoju adresowane do młodych naukowców realizowane są pod nadzorem Opiekuna Naukowego. Opiekunem naukowym projektu badawczego może być jeden pracownik naukowy posiadający stopień naukowy doktora lub doktora habilitowanego. Należy pamiętać, że opiekun naukowy nie może być beneficjentem środków finansowych przeznaczonych na realizację projektu. Natomiast młodym naukowcem najczęściej określana jest osoba prowadząca działalność naukową, która nie ukończyła 35 roku życia i nieposiadająca stopnia naukowego doktora8. Projekty badawcze realizowane przez młodych naukowców i finansowane ze środków instytucji wymienionych powyżej mogą być realizowane na dwa sposoby: • samodzielnie – w takim przypadku projekt realizowany jest tak jak rozprawa doktorska; prowadzący projekt samodzielnie wykonuje wszystkie zadania badawcze przewidziane przy planowaniu projektu i zaakceptowaniu ich przez instytucję finansującą projekt; • wraz z zespołem badawczym – w tej sytuacji liczba osób zaangażowanych w realizację projektu nie może przekroczyć trzech osób, z czego jedną z nich może być pracownik naukowy, posiadający stopień naukowy doktora habilitowanego lub tytuł naukowy, będący opiekunem naukowym lub promotorem. Z wnioskami o przyznanie środków finansowych na realizację projektów badawczych mogą występować9: 1) jednostki naukowe, 8 Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki (Dz. U. Nr 96, poz. 615, z póz. zm.). 9 http://www.ncn.gov.pl/ogloszenia/konkursy/preludium-15-12-2013 [dostęp: 08.04. 2013]. 35 2) konsorcja naukowe, 3) sieci naukowe i jednostki organizacyjne uczelni niebędące podstawowymi jednostkami organizacyjnymi, 4) centra naukowo-przemysłowe, 5) centra naukowe Polskiej Akademii Nauk: a) centra naukowe uczelni; 6) biblioteki naukowe, 7) przedsiębiorcy mający status centrum badawczo-rozwojowego w rozumieniu ustawy z dnia 30.05.2008 r. o niektórych formach wspierania działalności innowacyjne, 8) jednostki organizacyjne posiadające osobowość prawną i siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, 9) osoby fizyczne, 10) przedsiębiorcy prowadzący badania naukowe w innej formie niż formy określone w pkt 1-8. W Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Narodowym Centrum Badań i Rozwoju oraz Narodowym Centrum Nauki wnioski o finansowanie projektów badawczych przyjmowane są poprzez system OSF (Obsługa Strumieni Finansowania). System ten przeznaczony jest do rejestracji wniosków oraz ich obsługi przy procedurach konkursowych. Wnioski o finansowanie zarejestrowane w systemie OSF zawierają szereg informacji dotyczących zarówno samego projektu badawczego, jak i osoby składającej wniosek, opiekuna naukowego projektu oraz członków zespołu projektowego (jeśli tacy są zaplanowani). Z informacji dotyczących projektu należy wymienić: • informacje ogólne (problematyka projektu, cel badań, hipoteza badawcza, zaplanowane metody badawcze), • uzasadnienie spełniania określonego typu badań (badania podstawowe, badania przemysłowe, prace rozwojowe), • informacje o podmiocie realizującym projekt badawczy (instytucja naukowa, jednostka gospodarcza lub inne możliwe podmioty przewidziane w konkursie), • streszczenie projektu, • uzasadnienie nowatorskiego charakteru projektu, • określenie efektów, jakie niesie za sobą przeprowadzenia projektu, • znaczenie projektu dla gospodarki, działalności naukowej kierownika projektu i ewentualnej jednostki naukowej, • harmonogram projektu, • kosztorys projektu wraz z uzasadnieniem, • możliwości realizacji projektu badawczego w wymienionej we wniosku jednostce gospodarczej lub naukowej. 36 Innymi informacjami zamieszczanymi we wniosku są ankiety dotyczące kierownika projektu oraz opiekuna naukowego. Do informacji tych należą: • przebieg kariery naukowej, • dorobek naukowy (w tym publikacje zagraniczne i polskie), • udział w innych projektach badawczych, • doświadczenie naukowe (także dotyczące działalności naukowej prowadzonej poza granicami Polski). Należy pamiętać, że przy składaniu wniosków poprzez system OSF wymagana jest również ich wersja w języku angielskim. Podstawowym wymogiem i kryterium oceny przy składaniu wniosków poprzez system Obsługi Strumieni Finansowania jest ich kompletność i terminowość oraz spełnianie wymogów przewidzianych w regulaminach odpowiednich konkursów. Przykładowo ocenę wniosków o finansowanie projektów ze środków Narodowego Centrum Nauki przeprowadza Zespół Ekspertów złożony z wybitnych naukowców polskich i zagranicznych. Przy wyborze konkretnej osoby do Zespołu Ekspertów bierze się pod uwagę jej osiągnięcia naukowe i doświadczenie w ocenie projektów badawczych w kraju i za granicą oraz doświadczenie w realizacji projektów badawczych finansowanych w trybie konkursowym w kraju i za granicą10. Kolejnymi, nie mniej ważnymi kryteriami oceny wniosków o finansowanie projektów są11: 1) spełnianie kryterium badań podstawowych określonych w art. 2 pkt 3 lit. a) ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki; 2) osiągnięcia naukowe kierownika projektu oraz opiekuna naukowego bądź promotora, w tym publikacje w renomowanych czasopismach naukowych; 3) poziom naukowy badań lub zadań przewidzianych do realizacji; 4) nowatorski charakter projektu; 5) wpływ realizacji projektu badawczego na rozwój dyscypliny naukowej oraz kariery naukowej kierownika projektu; 6) zasadność planowanych kosztów w stosunku do przedmiotu i zakresu badań; 7) ocenę możliwości realizacji wnioskowanego projektu. Analiza statystyk wniosków finansowanych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Narodowe Centrum Nauki oraz Narodowe Centrum Badań i Rozwoju pozwala stwierdzić12, że w przypadku projektów realizowanych przez młodych naukowców większość projektów jest prowa10 http://www.ncn.gov.pl/userfiles/file/konkursy_ogloszone_2013-03-15/regulamin.pdf [dostęp: 08.04.2013]. 11 http://www.ncn.gov.pl/ogloszenia/konkursy/preludium-15-12-2013 [dostęp: 08.04. 2013]. 12 Na przykładzie konkursu Preludium 3, realizowanego przez Narodowe Centrum Nauki w 2012 r. 37 dzona w grupie nauk ścisłych i technicznych (40% wszystkich finansowanych wniosków), kolejną pod względem liczby finansowanych projektów jest grupa nauk o życiu (33% finansowanych wniosków) oraz nauk humanistycznych, społecznych i o sztuce (27%)13. Jednocześnie nadmienić należy, że średnia wysokość finansowania w konkursie Preludium 3 wyniosła 96 249 zł, a łączna kwota przeznaczona przez Narodowe Centrum Nauki na ten konkurs przekroczyła 40 milionów złotych. Podsumowując, człowiek w swojej historii od zarania dziejów prowadził projekty, choć początkowo nie były one w ten sposób nazywane, a nosiły miano przedsięwzięć. W czasach obecnych tematyka projektów jest szeroko analizowana pod kątem naukowym i nietrudno znaleźć opracowania dotyczące prowadzenia projektów. Szczególnym przykładem projektów są projekty badawcze realizowane przez naukowców w celu poznania natury zjawisk, otaczającej ich rzeczywistości lub opracowania konkretnych rozwiązań technicznych. W projektach takich uczestniczyć mogą również młodzi naukowcy, czyli osoby do 35 roku życia, nieposiadające tytułu naukowego doktora – wtedy nadzór nad projektem sprawuje opiekun naukowy. Z uczestnictwa w takich projektach mogą oni czerpać szereg korzyści, takich jak np.: ulepszanie ich warsztatu naukowego lub zwiększanie wartości naukowej ich opracowań. Projekty badawcze mogą być finansowane ze środków Unii Europejskiej oraz instytucji polskich, takich jak m.in. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Narodowe Centrum Badań i Rozwoju oraz Narodowe Centrum Nauki. Finansowanie z wyżej wymienionych instytucji można uzyskać w drodze prowadzonych przez nie konkursów. Wnioski o finansowanie projektów badawczych oceniane są pod kątem poprawności merytorycznej, dorobku naukowego kierownika projektu i opiekuna naukowego, zasadności przedstawionego kosztorysu. Dlatego też należy rzetelnie przygotować wniosek o finansowanie projektu. Bibliografia 1. http://mfiles.pl. 2. http://nauka.idealnagmina.org.pl. 3. http://www.nauka.gov.pl. 4. http://www.umk.pl/badania/finansowanie. 5. Raport Bariery współpracy przedsiębiorców i ośrodków naukowych, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, listopad 2006. 13 http://www.ncn.gov.pl/sites/default/files/pliki/statystyki/statystyki-preludium3.pdf [dostęp: 08.04.2013]. 38 6. Trocki M., Zarządzanie projektami, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003. 7. Ustawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki (Dz. U. Nr 96, poz. 615, z póz. zm.). 8. www.ncn.gov.pl. OPPORTUNITIES OF YOUNG RESEARCHERS’ DEVELOPMENT IN RESEARCH PROJECTS Research projects are a special type of projects, i.e. one-off and unique undertakings aimed at achieving a specific, pre-defined objective. They are one of the ways to carry out research. They can be funded from sources of European Union’s institutions, government agencies, or private institutions. Research funding from government or EU sources is usually awarded after winning a competition. Obtaining such a funding is often necessary to conduct research, but consequently, young researchers can develop their methodological skills, deepen their knowledge in the research area and ultimately contribute to the development of research institutions in which they work, as well as businesses or entire industries. 39 AUTORZY mgr Karolina Jabłońska [email protected] mgr Artur Sobieraj [email protected] DOBÓR PRÓBY BADAWCZEJ CZYNNIKIEM SUKCESU W PROWADZONYCH BADANIACH EMPIRYCZNYCH Dobór próby badawczej w naukach społecznych rozwijał się równolegle z badaniami zachowań i preferencji politycznych. Działo się tak najprawdopodobniej dlatego, że owe badania stanowiły jedną z niewielu możliwości przekonania się o trafności szacunków, który kandydat wygra w wyborach. Wszystko zaczęło się w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Wydawany w latach 1890-1938 popularny magazyn informacyjny „Literary Digest” przeprowadzał badania wśród mieszkańców USA. W 1920 roku rozesłał kartki pocztowe do mieszkańców sześciu stanów z pytaniem, na kogo zamierzają głosować w wyborach prezydenckich: na Warrena Hardinga, czy na Jamesa Coxa. Nazwiska respondentów zostały wybrane z książek telefonicznych i z list rejestracyjnych samochodów. Na podstawie kart pocztowych otrzymanych z powrotem „Literary Digest” trafnie przewidział, że wybory wygra Harding. Przed kolejnymi wyborami „Literary Digest” zwiększył zasięg sondażu i sformułował trafne prognozy w latach 1924, 1928 i 1932. W 1936 roku „Literary Digest” przeprowadził swój najambitniejszy sondaż: do ludzi wybranych z książek telefonicznych i z list rejestracyjnych samochodów wysłano 10 mln kart. Odpowiedziały ponad dwa miliony ludzi, dając w skali całego kraju znaczącą przewagę 57 procent głosów kandydatowi republikanów Alfowi Landonowi nad jego kontrkandydatem urzędującym prezydentem Franklinem Roosveltem, który otrzymał 43 procent. Po przegranych wyborach obóz polityczny A. Landona nie rościł sobie pretensji do „Literary Digest”, że został przedstawiony jako żelazny kandydat do objęcia urzędu prezydenckiego, co mogło osłabić czujność jego zwolenników. Dwa tygodnie później wydawcy „Literary Digest” uświadomili sobie jeszcze bardziej ograniczenia próbnych głosowań: Amerykanie wybrali F. Roosvelta na drugą kadencję największą przewagą głosów w historii – otrzymał 61% głosów wyborców. A. Landon otrzymał jedynie 8 głosów elektorskich w stosunku do 523 głosów na F. Roosvelta. Wydawcy byli zdumieni tym, że pomylili się aż tak bardzo. 40 Tymczasem wytłumaczenie tego zjawiska tkwiło w tym, co technicznie nazywa się operatem doboru próby użytym przez „Literary Digest”. W ich przypadku operat doboru próby składał się z: • abonentów telefonicznych, • właścicieli samochodów. W warunkach 1936 roku taka konstrukcja próby daje nadinterpretację zamożnych wyborców, zwłaszcza pod sam koniec najgorszej zapaści gospodarczej w historii kraju. Próba ta w rezultacie pomijała ludzi biednych, ci zaś w większości głosowali na program reform Nowy Ład Roosvelta. Sondaż „Literary Digest” mógł poprawnie lub nie przewidzieć zamiary wyborcze abonentów telefonów i właścicieli samochodów, niestety nie odzwierciedlał on zamiarów wyborczych całej populacji. Właśnie podczas wyborów w 1936 roku na scenie pojawił się młody badacz, którego nazwisko stało się później synonimem opinii publicznej. W przeciwieństwie do „Literary Digest” George Gallup trafnie przewidział, że F. Roosvelt wygra z A. Landonem. U podstaw sukcesu G. Gallupa w 1936 roku leżało użycie przez niego czegoś, co nazywa się próbą kwotową. Kwotowy dobór próby opiera się na znajomości określonych cech populacji, z której dobiera się próbę: • udział mężczyzn i kobiet; • udział różnych grup dochodu1. Ludzie dobierani są do próby kwotowej tak, by zachować proporcje tych cech występujące w całej populacji np.: • odpowiednia liczba biednych białych mężczyzn mieszkających na wsi; • odpowiednia liczba bogatych Afroamerykanek zamieszkujących miasta2. Kwoty oparte są na cechach, które mają największy związek z badaniami. W przypadku sondażu Gallupa dobór próby opierał się na poziomie dochodu, procedura selekcji zapewniała właściwy udział respondentów o różnych poziomach dochodu. G. Gallup i jego Amerykański Instytut Opinii Publicznej stosowali z powodzeniem próby kwotowe w latach 1936, 1940 i 1944 – za każdym razem trafnie wskazując zwycięzcę wyborów prezydenckich. I wówczas, w 1948 roku, Gallup i większość badaczy opinii publicznej przeżyli szok przewidując, że gubernator Nowego Jorku Homas Dewey wygra w wyborach z urzędującym prezydentem Harrym Trumanem. Błąd badaczy trwał aż do wieczoru wyborczego. Słynna fotografia pokazuje świętującego zwycięstwo Trumana trzymającego gazetę z ogromnym nagłówkiem „Dewey zwycięża Trumana”. Do porażki sondaży w 1948 roku przyczyniło się kilka czynni1 2 E. Babbie, Podstawy badań społecznych, PWN, Warszawa 2004, s. 203. Tamże, s. 204. 41 ków. Przede wszystkim większość badaczy zakończyła sondaż na początku października, pomimo stałej tendencji do zwiększania się liczby zwolenników Trumana podczas kampanii. Poza tym wielu wyborców było niezdecydowanych przez całą kampanię, a potem oddali nieproporcjonalnie więcej głosów na Trumana, gdy przyszli do lokali wyborczych. Co ważniejsze, porażka Gallupa polegała na niereprezentatywności jego prób. Próba kwotowa – która była skuteczna w poprzednich latach – zgubiła go w 1948 roku. Technika ta wymaga, by badacz wiedział cokolwiek o całej populacji wyborców. Dla ogólnokrajowych sondaży informacje takie czerpano przede wszystkim z danych ze spisu powszechnego. Jednak II wojna światowa spowodowała masowe migracje ze wsi do miast, co zmieniło radykalnie charakter populacji Stanów Zjednoczonych roku 1948 w stosunku do tego, co pokazywały dane ze spisu powszechnego z 1940 roku. Na danych z tego właśnie spisu opierał się Gallup. Co więcej, mieszkańcy miast skłaniali się ku demokratom, zatem nadreprezentacja wiejskich wyborców w sondażu Gallupa przyniosła w efekcie niedoszacowanie liczby głosów oddanych na demokratów. Już przed 1948 rokiem niektórzy badacze akademiccy eksperymentowali z pewną formą doboru próby, opartą na rachunku prawdopodobieństwa. U podstaw tej techniki leży dobranie „próby losowej” z listy zawierającej nazwiska wszystkich osób z badanej populacji. Generalnie, probabilistyczne metody doboru próby użyte do badań w 1948 roku okazały się trafniejsze niż techniki kwotowego doboru próby. W dzisiejszych czasach probabilistyczny dobór próby jest nadal podstawową metodą dobierania dużych reprezentatywnych prób do badań społecznych, w tym do ogólnokrajowych sondaży wyborczych. Jednocześnie jednak może to być metoda niemożliwa lub niewłaściwa do zastosowania w wielu sytuacjach badawczych. Odpowiedni dobór próby badawczej opiera się na dwóch rodzajach metod: • metodzie probabilistycznej; • metodzie nieprobablistycznej. W badaniach nauk społecznych stosuje się różne rodzaje doboru próby badawczej. W naszym artykule przyjrzymy się dokładniej czterem z nich: 42 Źródło: opracowanie własne. Rys. 1. Metody doboru próby badawczej Czynnikiem gwarantującym sukces w prowadzeniu badań empirycznych jest odpowiedni dobór próby badawczej. Nasza próba musi być jak najbardziej reprezentatywna, wyodrębniona z populacji generalnej przez właściwe losowanie. W swojej pracy W. Dutkiewicz opisuje zbiorowość generalną jako zbiór jednostek posiadających jedną lub kilka cech wspólnych. Może to być zbiór realnie istniejących jednostek lub zbiór zdarzeń, np. zbiór wielkości3. Natomiast zbiorowość próbną definiuje jako część populacji generalnej pobraną z niej w ściśle określony sposób. Przez próbę losową rozumie się część populacji generalnej wybraną w sposób, który gwarantowałby każdej jednostce ze zbiorowości generalnej równą szansę trafienia do próby. Jest zatem podgrupą elementów z populacji, na ogół proporcjonalnie mniejszą, wybrną w ten sposób, aby reprezentowała całą populację, by była dla niej reprezentatywna, to znaczy, by stwarzała możliwość wnioskowania o zbiorowości generalnej. Dobrze dobrana próbka losowa pozwala – minimalizować koszty, czas i wysiłek niezbędne przy badaniu populacji generalnej – osiągnąć takie właśnie, tj. charakterystyczne dla zbiorowości generalnej, wyniki4. Bardzo ważnym momentem w badaniach jest dobór próby badawczej, który jak wcześniej wspomnieliśmy przyczynia się do sukcesu w badaniach empirycznych. Analizując literaturę przedmiotu można zauważyć, że tylko spełnienie odpowiednich postulatów gwarantuje nam odpowiednie dobranie próby badawczej: 3 4 W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań, Wyd. Stachurski, Kielce 2001, s. 78. Tamże, s. 78. 43 • próba musi być rzetelną reprezentacją populacji. Reprezentatywność będzie tym większa, im więcej obiektów z populacji wchodzi w skład próby. Im bardziej wielkość próby zbliża się do populacji, tym uzyskuje się bardziej wiarygodne wyniki; • nakład czasu pracy, środków organizacyjnych, rzeczowych finansowych nie powinien przekraczać możliwości badacza. Skuteczność badania będzie tym większa, im mniejszym nakładem czasu, pracy i środków osiągnie się reprezentatywność próby; • sposób pobierania próby powinien być taki, by nie utrudniał w stopniu istotnym realizacji dalszych kroków postępowania badacza. Niekiedy właściwe jest dobieranie próby na podstawie własnej wiedzy o badanej populacji oraz celach badań. Ten typ doboru jest nazywany próbą celową5. Na przykład w początkowej fazie tworzenia kwestionariusza można chcieć dobrać jak najróżniejszych respondentów, by sprawdzić szerokie zastosowanie pytań. Chociaż wyniki takich badań nie reprezentowałyby żadnej sensownej populacji, przebieg testu mógłby z powodzeniem ujawnić jakieś specyficzne wady kwestionariusza. Sytuację taką należałoby uznać raczej za pilotaż niż za badanie końcowe. W niektórych przypadkach można chcieć zbadać mały podzbiór większej populacji, w której wielu członków tego podzbioru da się ławo rozpoznać, ale sporządzenie ich wykazu byłoby najprawdopodobniej niemożliwe. Bardzo dobrze może to zobrazować przykład badania przywódców jakiegoś studenckiego ruchu protestu: wielu liderów jest łatwo rozpoznawalnych, ale zidentyfikowanie ich wszystkich i dobranie z nich próby byłoby zadaniem nie do wykonania. Badając wszystkich najbardziej rzucających się w oczy przywódców albo ich próbę, można zgromadzić dane wystarczające do celów badań. Dobór próby badawczej w oparciu o dobór losowy w swojej pracy wyróżnia W. Dutkiewicz. Wskazuje następujące losowania: 1. Losowanie niezależne lub ze zwracaniem. W tym typie losowania zachowywane są te same warunki podczas losowania. Prawdopodobieństwo wylosowania każdej kolejnej osoby, w każdym kolejnym losowaniu jest jednakowe. Ta sama osoba może być wylosowana kilka razy, bowiem po jej losowaniu kartkę wrzuca się powtórnie i bierze ona udział w losowaniu jak wcześniej. Stąd nazwa losowanie „ze zwracaniem”. W każdym przypadku lista biorących udział w losowaniu jest pełna. 2. Losowanie zależne lub bez zwracania. W tym typie losowania wynik uzyskany w pierwszym losowaniu zmienia warunki następnego losowania. Jednostka może być wylosowana tylko raz. Kartka z jej numerem bądź nazwiskiem nie bierze udziału w następnych losowaniach. Stąd nazwa losowanie „bez zwracania”. 5 E. Babbie, Metody…, wyd. cyt., s. 205. 44 3. Losowanie warstwowe. Jeżeli populacja, którą mamy badać, składa się z części, które charakteryzują się mniejszą zmiennością badanych cech w porównaniu ze zmiennością całej populacji generalnej, to wskazane jest przeprowadzenie losowania warstwowego. Polega ono na tym, że dokonujemy przed losowaniem podziału zbiorowości na części ze względu na jakąś cechę, a następnie z każdej części pobiera się próbę. Na przykład dzielimy szkoły na typy i losujemy w każdym typie. 4. Losowanie wielowarstwowe. Nie gwarantuje ono lepszych wyników w porównaniu z losowaniem bezpośrednim, ma jednak duże zalety praktyczne, bowiem oszczędza czas i nakład pracy6. Kolejną metodą doboru odpowiedniej próby badawczej jest metoda kuli śnieżnej. Ta procedura jest właściwa, gdy trudno jest odszukać członków jakiejś specyficznej populacji, takiej jak bezdomni, robotnicy napływowi czy nielegalni imigranci7. W metodzie kuli śnieżnej badacz zbiera dane o kilku członkach badanej populacji, których da się odszukać, a następnie prosi te osoby o dostarczenie informacji potrzebnych do odszukania innych członków tej populacji, których akurat znają. Określenie kula śnieżna odnosi się do procesu akumulacji, gdyż każda odszukana osoba podaje inne osoby. Jako że reprezentatywność prób wyłonionych za pomocą tej procedury można podać w wątpliwość, jest ona używana przede wszystkim do celów eksploracyjnych. Powiedzmy, że chcemy poznać wzorce rekrutacji do jakiejś organizacji lokalnej w danym okresie. Można by zacząć od przeprowadzenia wywiadów z ostatnio rekrutowanymi członkami, pytając o to, kto ich wprowadził do grupy. Wtedy można by przeprowadzić wywiady z wymienionymi osobami, pytając je o to, kto je wprowadził. Albo też, badając luźno ustrukturyzowaną grupę polityczną, można by zapytać jedną z należących do niej osób o to, kogo uważa za najbardziej wpływowych członków grupy. Można by przeprowadzić wywiady ze wskazanymi osobami i zapytać podczas wywiadu, kogo one uważają za najbardziej wpływowego. W każdym z tych przykładów będzie to próba dobrana metodą kuli śnieżnej, gdyż każdy z badanych wskazuje innych, których można badać. Ostatnią z omawianych metod jest metoda doboru kwotowego. Jeśli możliwości zastosowania doboru losowego są niedostępne, to najczęściej stosuje się metodę doboru kwotowego. Opiera się ona na założeniu, że próba jest reprezentatywna pod względem wszystkich interesujących nas cech, jeśli jej struktura oparta na kilku istotnych cechach jest identyczna ze strukturą badanej zbiorowości8. Sposób postępowania może wyglądać w sposób następujący: 6 W. Dutkiewicz, Podstawy…, wyd. cyt., s. 79. E. Babbie, Metody…, wyd. cyt., s. 205. 8 Tamże, s. 206. 7 45 • na podstawie znanej struktury badanej populacji w odniesieniu do określonych cech (zazwyczaj cech demograficznych) dobieramy grupy proporcjonalne, czyli kwoty jednostek; • grupy te dzielimy między ankieterów, przekazując im dokładną instrukcję, ile osób i o jakich charakterystykach mają przebadać; • ankieterzy dokonują następnie doboru jednostek według swego uznania w obrębie ściśle przestrzeganych kwot. Aby badania były w pełni reprezentatywne, należy określić minimalną liczebność próby. Do obliczenia niezbędnej wielkości próby (nb) potrzebne są następujące dane: wielkość populacji, która jest obiektem zainteresowania badacza (N), obliczony statystycznie wskaźnik (Z), który przyjmowany jest jako wartość standardowa 1,96 dla poziomu istotności p = 0,05 oraz wielkość błędu wynosząca maksymalnie 4%. Minimalną liczebność próby możemy obliczyć, korzystając z następującego wzoru:9 Źródło: J. Halik, Metodyka…, wyd. cyt., s. 70. Rys. 2. Wzór na minimalną liczebność próby Sposób, w jaki można obliczyć minimalną wielkość próby, w pełni przedstawia poniższy przykład. Zakładając, iż populacja wynosi 5000 osób, wartość standardowa dla danego poziomu istotności 1,96, oraz przyjmując maksymalną wielkość błędu 4% (0,04), można wyliczyć, iż przy zakładanym błędzie oszacowania populacja, jaką powinniśmy zbadać, wynosi 307 osób. 9 J. Halik, Metodyka pisania pracy magisterskiej i studyjnej, AON, Warszawa 2002, s. 70. 46 Źródło: opracowanie własne. Rys. 3. Przykład obliczeń na minimalną liczebność próby, z maksymalną wielkością błędu równą 4% Przy przyjętych takich samych parametrach z uwzględnieniem jedynie innej maksymalnej wielkości błędu 2% (0,02) z obliczeń wynika, iż przy zakładanym błędzie oszacowania populacja, jaką powinniśmy zbadać, wynosi 1622 osób. Źródło: opracowanie własne. Rys. 4. Przykład obliczeń na minimalną liczebność próby, z maksymalną wielkością błędu równą 2% 47 Na podstawie powyższych przykładów łatwo wyciągnąć wniosek, iż jeżeli naukowiec chciałby mieć stuprocentową pewność, że wyniki jego badań są reprezentatywne, musiałby poddać badaniu całą populację, która jest obiektem zainteresowania. Na potrzeby badań naukowcy często prowadzą badania reprezentatywne. W badaniach empirycznych jakość zgromadzonego materiału badawczego zależy w głównej mierze od sposobu przeprowadzenia badań, dlatego też, tak istotne jest, aby za pomocą odpowiednich metod właściwie określić cechy populacji, a także na tej podstawie poprawnie dobrać odpowiednią próbę badawczą. Bibliografia 1. Babbie E., Badania społeczne w praktyce, PWN, Warszawa 2004. 2. Babbie E., Podstawy badań społecznych, PWN, Warszawa 2004. 3. Cieślarczyk M., Krawczyk P., Korulczyk Z., Poradnik metodyczny autorów prac magisterskich, dyplomowych, podyplomowych, AON, Warszawa 2002. 4. Dutkiewicz W., Podstawy metodologii badań, Wyd. Stachurski, Kielce 2001. 5. Dutkiewicz W., Przewodnik metodyczny dla studentów pedagogiki, Wyd. Strzelec, Kielce 1996. 6. Halik J., Metodyka pisania pracy magisterskiej i studyjnej, AON, Warszawa 2002. 7. Majkut J., O teorii i praktyce badań naukowych, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1992. SELECTION OF A RESEARCH SAMPLE AS A SUCCESS FACTOR IN EMPIRICAL RESEARCH The authors analyze the problem of selecting a research sample in empirical research and illustrate its evolution on the example of the presidential election in the United States of America in the first half of the twentieth century. The article features important, according to the authors, methods of selecting a research sample, which have a significant impact on the effectiveness of empirical research. Moreover, a model is also presented that can correctly identify the population under research. 48 AUTOR mjr mgr inż. Robert Janczewski [email protected] TRIANGULACJA JAKO METODA BADAWCZA W NAUKACH O OBRONNOŚCI Wstęp Nauki o obronności od 8 sierpnia 2011 roku stały się dyscypliną naukową w dziedzinie i obszarze nauk społecznych. Uprawnione są zatem do posługiwania się metodami badawczymi stosownymi właśnie w naukach społecznych. Badacze podejmujący problematykę tworzenia podstaw teoretycznych rozwoju systemu obronnego państwa oraz teorii sztuki wojennej lub kierowania wojskami, a także procesami zachodzącymi w działalności wojskowej mają do dyspozycji szerokie spektrum metod badawczych. Ich mnogość z jednej strony stwarza dogodne warunki do dokładnej obserwacji przedmiotu badań, z drugiej zaś sprawia trudności w doborze najbardziej trafnego warsztatu badań naukowych w celu zgromadzenia możliwie najlepszych wyników prowadzonych badań. Wśród naukowców nie ma zgody co do jednego uznanego podziału metod badawczych stosowanych w naukach społecznych. Najpopularniejszy to podział na metody: porównawczą, historyczną, dialektyczną, funkcjonalną, strukturalną oraz systemową1. Inny wyróżnia metodę: ankietową, wywiadu, obserwacji eksperymentu i analizy dokumentów2. Nauki o obronności ze względu na dziedzinę i obszar, do którego przynależą, są naukami empirycznymi (indukcyjnymi). Dlatego dane empiryczne do analizy i interpretacji powinny pochodzić z jak najszerzej pojętej obserwacji przedmiotu zainteresowania. Niezawodność, wiarygodność i rzetelność wyników badań osiąga się poprzez możliwie najdokładniejsze zbadanie przyjętego przedmiotu badań. Dlatego wybór metod badawczych powinien być przede wszystkim uzależniony właśnie od problemu badawczego3. Wiele stosowanych w naukach społecznych sposobów uzasadniania twierdzeń o rzeczywistości ma charakter zawodny4. Stosowanie 1 J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2005, s. 252. 2 M. Cieślarczyk (red.), Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz elementy statystyki stosowane w pracach magisterskich i doktorskich, AON, Warszawa 2006, s. 60. 3 S. Nowak, Metodologia nauk społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 47. 4 Tamże, s. 21. 49 więc jednej metody badawczej w celu uzyskania jak najwierniejszego obrazu badanego przedmiotu może okazać się niewystarczające. Prowadzenie obserwacji przedmiotu badań przy użyciu zbyt wąskiego spektrum metod badawczych może doprowadzić do swoistej paralaksy5. Aby tego uniknąć, obserwację prowadzić należy z wielu perspektyw i pod różnymi kątami. Celowe zatem staje się użycie więcej niż jednej metody badawczej, a co za tym idzie wielu technik właściwych dla każdej z nich. Metodą, która zwiększa niezawodność oraz wiarygodność badań, jest metoda triangulacji. Daje ona bogatszy materiał źródłowy i pozwala na bardziej dogłębną analizę zgromadzonych danych. Niniejsza praca poświęcona jest metodzie triangulacji w badaniach jakościowych w naukach o obronności. Pochodzenie pojęcia triangulacja Etymologicznie słowo triangulacja pochodzi od łacińskiego słowa triangulum, co znaczy trójkąt, od triangulus – trójkątny, gdzie tri oznacza trzy, a angulus kąt. Ponadto łaciński przedrostek tri-, czyli trój-, można tłumaczyć w trojaki sposób6. Leksykalnie triangulacją nazywa się metodę pomiarów większych obszarów, stosowaną w geodezji, polegającą na dzieleniu obszaru mierzonego na przylegające do siebie trójkąty7, a także metodę wyznaczania w terenie współrzędnych punktów za pomocą układów trójkątów utworzonych przez te punkty8, ale również wyznaczanie położenia punktów w terenie, wykorzystujące geometrię trójkąta9. Koncepcja triangulacji wywodzi się z miernictwa i geodezji. Triangulacja jako rodzaj pomiarów geodezyjnych wykonywanych w celu określenia położenia wybranych punktów w terenie wykorzystuje tę właściwość trójkąta, że znajomość jednego boku i dwu kątów wystarczy do konstrukcji całej figury, a pomiar terenowy kątów jest znacznie prostszy niż odległości. Triangulację 5 Paralaksa – w astronomii – przesunięcie kątowe położenia ciała niebieskiego na sferze niebieskiej obserwowanego z dwóch różnych punktów. Zob. A. Isaacs (red.), Słownik fizyki, Prószyński i S-ka S.A., Warszawa 1999, s. 211. Adaptacja tego pojęcia do nauk społecznych oznacza, iż przedmiot badań obserwowany z różnych perspektyw wygląda inaczej. Badacz, w zależności od metod, a co za tym idzie technik badawczych, otrzymuje różne wyniki badań tego samego przedmiotu badań. Dlatego zastosowanie jednej metody może dostarczyć niewystarczającej ilości danych do dalszej analizy i dać fałszywy obraz rzeczywistości. 6 W. Kopaliński (red.), Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wydanie XVII rozszerzone, Wiedza Powszechna, Warszawa 1989, s. 523. 7 Tamże, s. 523. 8 http://sjp.pwn.pl/slownik/2530594/triangulacja, [dostęp: 10.02.2013]. 9 Słownik wyrazów obcych, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa – Bielsko-Biała 2011, s. 403. 50 stosuje się do dokładnego pomiaru terenu kraju przy konstrukcji map topograficznych itp.10 Źródła podają, że triangulację wynalazł w 1615 roku Snell van Royen Willebrord, Snellius (1580-1626), niderlandzki matematyk, astronom, fizyk i geodeta, profesor Uniwersytetu w Lejdzie. Opracował on zasadę pomiarów triangulacyjnych i na ich podstawie wyznaczył długość południka11. Analiza piśmiennictwa dowodzi, że triangulację stosowali już starożytni Egipcjanie oraz Grecy. Posługiwali się oni prostymi przyrządami obserwacyjnymi, które były ulepszane i dały początek dzisiejszemu urządzeniu geologicznemu pod nazwą teodolit. Zasady stosowania triangulacji opisał już w I w. n.e. grecki geometra i wynalazca – Heron z Aleksandrii12. Obecnie triangulację stosuje się m.in. w inżynierii i nawigacji jako technikę dokładnego określania pozycji statku lub samolotu. Wykorzystuje się w niej najnowszą technikę, np. połączenia satelitarne (system GPS). Triangulacja w naukach społecznych Pojęcie triangulacji do nauk społecznych zapożyczono z nawigacji i strategii wojskowej, które wykorzystują liczne punkty odniesienia, aby dokładnie określić pozycję danego obiektu13. Triangulacja stosowana jest w celu użycia i połączenia metod badawczych w badaniu tego samego przedmiotu badań z myślą o podwójnym (lub potrójnym) sprawdzeniu, porównaniu i w efekcie ujednoliceniu wyników. Zastosowanie tylko jednej metody badawczej może dostarczyć wyniki dalekie od rzeczywistości. Nawet dwie metody mogą dać kolidujące ze sobą wyniki. Użycie trzeciej metody, dla podjęcia próby rozwiązania problemu badawczego, ma szanse przybliżyć badacza do wyników którejś z poprzednich metod. Gdy dane otrzymane w wyniku użycia trzeciej metody różnią się od pozostałych, należy zweryfikować dotychczasowy proces badań i jeśli zachodzi konieczność, dokonać w nim niezbędnych zmian. O ile definicje triangulacji w jej pierwotnym znaczeniu są zbieżne, o tyle w naukach społecznych nie ma zgody o co do tego, czym jest owa triangulacja. Analiza piśmiennictwa dowodzi, że omawiane pojęcie nie ma jednej powszechnie uznanej i stosowanej definicji. W naukach społecznych, a w konsekwencji, w naukach o obronności dane do dalszej analizy otrzymuje się w wyniku działań sformalizowanych, 10 http://portalwiedzy.onet.pl/62637,,,,triangulacja,haslo.html, [dostęp: 10.02.2013]. http://en.wikipedia.org/wiki/Willebrord_Snell, [dostęp: 15.02.2013]. 12 http://www.britannica.com/EBchecked/topic/604642/triangulation, [dostęp: 10.02.2013]. 13 U. Flick, Jakość w badaniach naukowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 80. 11 51 ale także i niesformalizowanych oraz werbalnych i niewerbalnych. Takie połączenie różnych typów sytuacji i rodzajów reakcji umożliwia wykorzystanie czterech metod badawczych: metod obserwacyjnych, badań sondażowych (wywiadów bezpośrednich i badań kwestionariuszowych), wtórnej analizy danych (analizę dokumentów) oraz badań jakościowych. Każda z tych metod oprócz zalet posiada swoiste ograniczenia. Na przykład wyniki otrzymane z obserwacji można zweryfikować przy pomocy kwestionariusza ankiety. Wobec takiego podejścia do prowadzenia badań triangulację zdefiniowano jako więcej niż jeden sposób zbierania danych w ramach jednolitego planu badawczego w celu przetestowania tej samej hipotezy. Wykorzystanie co najmniej dwóch metod badawczych w celu przetestowania tej samej hipotezy jest istotą metody triangulacji, która umożliwia badaczom pokonanie osobistych uprzedzeń i ograniczeń wynikających z przyjęcia jednej metodologii. Dzięki łączeniu różnych metod w jednym badaniu badacze mogą częściowo pokonać brak dokładności wynikający z zastosowania jednej tylko metody i przeprowadzenia badań tylko przez jednego badacza14. W naukach społecznych leksykalnie triangulacja została określona jako użycie co najmniej trzech, a lepiej większej liczby badań, teorii, rozumowań i zbiorów danych dotyczących jednego tematu. W szczególności połączenie badań w skali mikro i makro, i stosowanie ich do wzajemnego uzupełniania się i weryfikacji w celu otrzymania dobrze uzasadnionych, wiarygodnych wyników badań. To podejście rozwinął szczególnie Norman K. Denzin15. Triangulacja rozumiana jest również jako połączenie różnych metodologii przy badaniu tego samego zjawiska, ale również jako schemat działania pozwalającego na wzniesienie się ponad osobiste preferencje związane z określonymi metodologiami. Triangulacja (…) pozostaje najsolidniejszą strategią tworzenia teorii16. Według J. Czarzastego termin triangulacja dotyczy wykorzystania pakietu zróżnicowanych metod w celu uzyskania spójnych podstaw empirycznych dla wnioskowania17. Podejmując próbę łączenia metod, należy mieć na względzie, że stosowanie jednej metody do zbierania danych, a innej do ich analizy nie jest triangulacją. 14 Por., C. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2011, s. 611. 15 G. Marshall (red.), Słownik socjologii i nauk społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 404. 16 U. Flick, Jakość w badaniach…, wyd. cyt., s. 82. 17 M. Kostera, Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 98. 52 Rodzaje triangulacji W literaturze przedmiotu wyróżnia się za Denzinem triangulację: − danych, − badaczy, − teorii, − metod. Triangulacja danych związana jest ze źródłem informacji. W ramach tego rodzaju wyróżnia się kilka podrodzajów triangulacji danych. Zaleca się, aby dane zjawisko zbadane było w różnych momentach czasu, z uwzględnieniem różnych lokalizacji oraz uczestnictwem różnych badanych18. Dopuszcza łączenie lub mieszanie różnego rodzaju danych19. Triangulacja badaczy to kolejny rodzaj triangulacji, który zaproponował Denzin. W tej metodzie ważne jest, aby poszczególni badacze nie prowadzili badań, dzieląc między sobą pracę lub zadania. Istotą tak pojmowanej triangulacji jest równoległa realizacja badań przez kilku badaczy. Oznacza to, że dane zjawisko badane jest np. przez obserwacje lub wywiady po to, aby ujawnić, co każdy z badających w trakcie badań przedkładał na pierwszy plan oraz zminimalizować nieświadome preferencje badających. Dane uzyskane przez badaczy są ze sobą porównywane20. Triangulacja teorii odnosi się do sytuacji, w której badane zjawisko jest niespójne teoretycznie. Istotą takiego podejścia do badań naukowych jest analiza teorii danego zjawiska i wyłonienie najodpowiedniejszej lub jeśli to jest niemożliwe, opracowanie własnej. Zaletą tej metody jest możliwość zapoznania się w procesie badań z różnymi teoriami dotyczącymi badanego zjawiska, nawet najodleglejszymi21. W tym miejscu wypada wspomnieć, że w naukach społecznych, czyli także w naukach o obronności pojęcie teorii jest niejednoznaczne. Teorią na ogół nie jest opis konkretnego obiektu np. uczelni, oddziału, jednostki wojskowej czy szpitala. Czasami jednak opisy z zamysłem uogólniającym nazywają się teoriami. Teorię bliską opisowi, wspieraną przez opis z intencją uogólniającą, nazywa się czasem „teorią ugruntowaną” . Na ogół jednak od teorii wymaga się by zawierała zdania mówiące o zbiorach obiektów: zdania ogólne i niekiedy także szczegółowe22. Są jednak inne znaczenia terminu teoria, niepojmowane jako zbiory zdań. Teorią jest czasem usystematyzowany, logicznie bądź przedmioto18 Tamże, s. 82. J. Lofland, D. A. Snow, L. Anderson, L. H. Lofland, Analiza układów społecznych. Przewodnik metodologiczny po badaniach jakościowych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009, s. 46. 20 U. Flick, Jakość w badaniach…, wyd. cyt., s. 83. 21 Tamże, s. 84. 22 J. Karpiński, Wprowadzenie do metodologii nauk społecznych, Wydawnictwo WSPiZ im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2006, s. 156-157. 19 53 wo, system pojęć. Teoria to kiedy indziej zbiór dyrektyw, wskazujących na co warto zwracać uwagę w badaniach lub gdzie szukać przyczyn. Tak rozumie się teorię, gdy mówi się o teorii funkcjonalistycznej, nakazującej dostrzegać związki między dziedzinami kultury, zwyczajami i praktykami w danym społeczeństwie23. Opisy upraszczające też są czasem nazywane teorią. Przykładem takiego opisu jest mapa, ponieważ stanowi uproszczony opisu terytorium. J. Karpiński proponuje, aby w naukach społecznych teorię pojmować jako zbiory zdań (przede wszystkim zdań ogólnych i niekiedy szczegółowych) usystematyzowane wedle związków logicznych lub przedmiotowych24. Pojęcia przedmiotu w tym przypadku nie należy postrzegać przez pryzmat reizmu25, ale rozumieć jako zdarzenia, procesy, stosunki, zmienne czy własności. S. Nowak natomiast uważa, że w naukach społecznych teorią są pewne spójne systemy praw nauki zintegrowanych wedle pewnej jednolitej zasady dla wyjaśnienia i ewentualnego przewidywania zjawisk określonej kategorii26. Definicja ta akcentuje znaczenie praw. Sugeruje, że teorie składają się przede wszystkim właśnie z praw. Kolejny rodzaj triangulacji to triangulacja metod. Jest ona najbardziej rozpowszechniona wśród badaczy. Polega na dobieraniu i łączeniu jak najlepszych, najprzydatniejszych metod badawczych do postawionego problemu badawczego w celu maksymalizacji wyników badań. Łączenie poszczególnych metod badawczych umożliwia eliminowanie ich słabości i eksponowanie mocnych stron. Pozwala komponować coraz nowsze projekty badawcze. Ważne jest, aby łączenie metod badawczych odbywało się w sposób krytyczny, bez naiwności i nieprzemyślanych decyzji. W ramach tej triangulacji wyróżnia się dwie możliwości. Triangulację w ramach jednej metody i między metodami. Triangulacja – metoda badawcza w naukach o obronności Obszar aktywności wojsk XXI wieku jest bardzo rozległy i niejednorodny. Jego zróżnicowanie i rozproszenie czyni go wręcz poligonem doświadczalnym dla nauk o obronności. Heterogeniczność dziedzin działalności militarnej powoduje, że badacze w celu uzyskania jak najrzetelniejszych 23 Tamże, s. 157. Tamże, s. 158. 25 Reism (łac. res – rzecz) – pogląd filozoficzny, mówiący, że naprawdę istnieją tylko rzeczy, zaprzeczający samodzielnemu istnieniu pierwiastka psychologicznego, a także zdarzeń, stosunków, własności. Zob., Słownik wyrazów obcych i zwrotów…, wyd. cyt., s. 435. Reistą był m.in. znakomity polski prakseolog, logik, filozof T. Kotarbiński. 26 S. Nowak, Metodologia…, wyd. cyt., s. 396. 24 54 wyników badań naukowych w swoich procesach badawczych muszą sięgać po różne, coraz to nowsze, metody badawcze. Metoda badawcza to typowe i powtarzalne sposoby zbierania, analizy i interpretacji danych empirycznych służące do uzyskania maksymalnie zasadnych odpowiedzi na pytania problematyki badawczej27. Metodą badawczą jest również sposób postępowania badawczego charakteryzujący się ściśle określonymi czynnościami (procedurą badawczą), jak i zastosowaniem odpowiednich narzędzi badawczych. Istota metody badawczej powinna zmierzać do skoordynowania sposobu postępowania z zakładanym celem badań28. W naukach społecznych nie ma zgodności co do jednolitego i powszechnie stosowanego podziału metod badawczych. J. Apanowicz jako jedną z nich wyróżnia metodę sondażu diagnostycznego. Owa metoda najczęściej posługuje się jako techniką badawczą wywiadem i ankietowaniem29. Tymczasem M. Cieślarczyk z ankietowania i wywiadu czyni metodę badawczą30. Wobec powyższego triangulacja z powodzeniem wpisuje się w metody badawcze i z powodzeniem może być stosowana w naukach o obronności. Dlatego można powiedzieć, iż triangulacja jako metoda badawcza stosowana w naukach o obronności zapewnia wyższą jakość prowadzonych badań i ogranicza błąd pomiaru. Polega na zbieraniu, opracowaniu, analizie i interpretacji danych za pomocą trzech lub więcej metod lub technik badawczych, a następnie porównywaniu i łączeniu wyników. Charakteryzuje się określoną procedurą badawczą, ponieważ nie jest tworem oderwanym od realiów nauki. Jest połączeniem metod ściśle sformalizowanych, dającym synergię. Triangulacja może być traktowana jako alternatywa dla tradycyjnych kryteriów jakości badań, w szczególności w badaniach o charakterze jakościowym. Triangulację można uznać za metodę i stosować ją w naukach o obronności, ponieważ jest wstanie spełnić, jeśli nie wszystkie, to większość określonych zadań: − jasności, czyli powszechnego zrozumienia, rozpoznawalności; − jednoznaczności, wyklucza dowolność interpretacji; − celowości, czyli ukierunkowania, podporządkowania określonemu celowi; − skuteczności, czyli zapewnienia osiągania zamierzonego celu; 27 Tamże, s. 46. Por.: J. Apanowicz, Metodologia nauk, Wydawnictwo „Dom organizatora”, Toruń 2003, s. 71.; J. Apanowicz, Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej. Prace doktorskie. Prace habilitacyjne, Difin, Warszawa 2005. s. 56. 29 J. Apanowicz, Metodologia nauk…, wyd. cyt., s. 85. 30 M. Cieślarczyk (red.), Metody…, wyd. cyt., s. 60. 28 55 − owocności, czyli jest w stanie dostarczyć oprócz zasadnych rezultatów jeszcze innych pobocznych, lecz nie mniej ważnych dla tej samej lub innej dziedziny nauki; − niezawodności, czyli pozwala uzyskiwać zamierzone rezultaty; cele o dużym stopniu prawdopodobieństwa; − ekonomiczności, czyli pozwala osiągnąć zamierzony rezultat przy najmniejszych kosztach, zużyciu sił i zasobów oraz czasu31. Triangulacja w badaniach terenowych obszaru działalności wojskowej Stosowanie badań terenowych w naukach o obronności umożliwia poznanie faktów, procesów czy zjawisk zachodzących w społeczności wojskowej w ich naturalnym kształcie. Badania terenowe pozwalają dostrzec wiele szczegółów, których uchwycenie byłoby trudne bądź niemożliwe podczas zastosowania innej metody właściwej naukom społecznym. Ułatwiają dostrzeżenie wielu subtelnych, pozornie błahych zjawisk. Badania terenowe, dzięki obecności badacza w badanej zbiorowości, dają możliwość dostrzeżenia różnych zależności, tendencji rozwojowych bądź destrukcyjnych. Umożliwiają zaobserwowanie warunków funkcjonowania żołnierzy oraz pracowników wojska w ich środowisku. Badania terenowe dają pogląd na wiele aspektów związanych z wytworami społeczności wojskowej zarówno materialnymi, do których można zaliczyć oddziały, poddziały, komórki organizacyjne lub grupy nieformalne, jak i niematerialnymi, czyli poglądami, nastrojami lub opiniami. Złożoność badanej rzeczywistości wręcz uniemożliwia zastosowanie jednej metody badawczej. Praktyka dowodzi, że badacze stosują, w celu uzyskania jak najlepszego poglądu na badaną rzeczywistość, wiele metod i technik. Taki sposób podejścia do badań nie jest niczym innym jak triangulacją. Jednym z rodzajów podejścia do badań terenowych jest etnografia. W swoim źródłosłowie oznacza zapis obyczajów32. Etymologicznie etnografia pochodzi od greckiego, ethnos, czyli lud, tłum, rasa, plemię lub naród oraz graphein, co znaczy pisanie, zapis. Ten rodzaj podejścia do badań terenowych zakłada udział badacza w naturalnych warunkach bytowania badanej społeczności. Etnografia jest pewną tradycją metodologiczną, która zawiera w sobie techniki i metody badawcze. W etnografii również mamy do czynienia z triangulacją. Odnosi się ona do zastosowania więcej niż 31 Por.: J. Apanowicz, Metodologiczne uwarunkowania…, wyd. cyt., s. 56.; J. Sztumski, Wstęp do…, wyd. cyt., s. 72. 32 M. Kostera, Antropologia…, wyd. cyt., s. 41. 56 jednej metody badawczej, tak by zgromadzony materiał terenowy jak najlepiej odzwierciedlał rozmaite aspekty badanej rzeczywistości33. Etnografia stosowana jest również w naukach o obronności. Ma ona jednak ukryty charakter. Badania niejednokrotnie prowadzone są w terenie i opierają się często na metodach obserwacji uczestniczącej lub nieuczestniczącej, wywiadu sformalizowanego bądź swobodnego, ankietowej, analizy i krytyki piśmiennictwa. Ponadto zapis danych też jest różny, są to: zdjęcia, notatki tekstowe, rysunki czy nagrania. W badaniach etnograficznych stosuje się łączenie metod badawczych. Natomiast w triangulacji nie chodzi tylko o połączenie metod i technik badawczych. Chodzi raczej o ich umiejętne i logiczne zestawienie, czyli według kryteriów przyjętych w badaniach. Należy tutaj wspomnieć, że kryteria są uwarunkowane przedmiotem badań. Zasadne zatem wydaje się, aby stosowanie metody triangulacji w etnograficznych badaniach terenowych stało się wymogiem. Projektując badania naukowe, trzeba z należytą starannością przygotować proces badawczy. Korzystając z metody triangulacji, należy planowo dobrać metody i techniki badawcze, uwzględniając wzajemne ich oddziaływanie. Dobrą praktyką jest wcześniejsze zaplanowanie, które metody bądź techniki będą rozpoczynały badania i jak w dalszej kolejności wyglądała będzie ich sekwencja. Badania można przecież rozpocząć np. obserwacją, następnie przeprowadzić wywiady i dokonać studiów nad dokumentacją. Kolejność jednak może wyglądać zupełnie inaczej, a i metody mogą być inne. Zakończenie Nauki o obronności korzystają z metodologicznego dorobku nauk społecznych. Szeroki wachlarz metod i technik z jednej strony pozwala na rzetelne przeprowadzanie badań, z drugiej stwarza trudności w doborze najwłaściwszych z nich. Ze względu na to, że nauki o obronności są naukami empirycznymi (indukcyjnymi) wymaga się, aby dane empiryczne do analizy i interpretacji pochodziły z jak najszerszego spektrum obserwacji przedmiotu zainteresowania. Odpowiedzią na potrzebę wiarygodnych, rzetelnych wyników badań jest metoda triangulacji. W nauce nie ma zgodności co do tego, czym jest triangulacja. Analiza literatury przedmiotu pozwala na wniosek, że mimo różnic definicji triangulacji istnieje jednak pewien wspólny mianownik. Jest nim mianowicie łączenie metod i technik badawczych. Czynność ta stanowi istotę triangulacji. Nie ma również zgodności, co do minimalnej liczby metod niezbędnych do przeprowadzenia badań zgodnie z metodą triangulacji. 33 Tamże, s. 98. 57 Wyróżnia się triangulację: − źródeł, która porównuje dane pochodzące od różnych osób, z różnych miejsc terenu i z różnego czasu; − badaczy, która porównuje wnioski, pochodzące od kilku badaczy pracujących w tym samym terenie; − metod, która porównuje dane zebrane różnymi metodami; − teorii, która porównuje interpretacje danych w różnych perspektywach teoretycznych. Te cztery rodzaje triangulacji mogą ze sobą współwystępować. Analiza piśmiennictwa pozwoliła na sformułowanie stwierdzenia, że triangulacja jako metoda badawcza stosowana w naukach o obronności zapewnia wyższą jakość prowadzonych badań i ogranicza błąd pomiaru. Polega na zbieraniu, opracowaniu, analizie i interpretacji danych za pomocą trzech lub więcej metod lub technik badawczych, a następnie porównywaniu i łączeniu wyników. Dokonana analiza tego, co zostało przedstawione powyżej, pozwala na sformułowanie wniosku, że w naukach o obronności triangulacja jako metoda badawcza może stanowić wartościowy i godny uwagi badaczy sposób poznania naukowego. Zastosowanie tej metody wymaga jednak od badaczy swoistego wyczucia. W triangulacji nie chodzi o samo łączenie metod i technik badawczych. Ważne jest również ich zestawianie. Połączone składniki, powinny tworzyć, mimo swojej różnorodności, jedną, monolityczną, spójną w swej istocie, podporządkowaną obranemu celowi naukowemu, synergiczną metodę badawczą. Bibliografia 1. Apanowicz J., Metodologia nauk, Wydawnictwo „Dom organizatora”, Toruń 2003. 2. Apanowicz J., Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej. Prace doktorskie. Prace habilitacyjne, Difin, Warszawa 2005. 3. Cieślarczyk M. (red.), Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz elementy statystyki stosowane w pracach magisterskich i doktorskich, AON, Warszawa 2006. 4. Flick U., Jakość w badaniach naukowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011. 5. Frankfort-Nachmias C., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2011. 6. http://en.wikipedia.org/wiki/Willebrord_Snell. 7. http://portalwiedzy.onet.pl/62637,,,,triangulacja,haslo.html. 8. http://sjp.pwn.pl/slownik/2530594/triangulacja. 9. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/604642/triangulation. 58 10. Isaacs A. (red.), Słownik fizyki, Prószyński i S-ka S.A., Warszawa 1999. 11. Karpiński J., Wprowadzenie do metodologii nauk społecznych, Wydawnictwo WSPiZ im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2006. 12. Kopaliński W. (red.), Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1989. 13. Kostera M., Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003. 14. Lofland J., Snow D. A., Anderson L., Lofland L. H., Analiza układów społecznych. Przewodnik metodologiczny po badaniach jakościowych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009. 15. Marshall G. (red.), Słownik socjologii i nauk społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. 16. Nowak S., Metodologia nauk społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011. 17. Słownik wyrazów obcych, Wydawnictwo szkolne PWN Sp. z o.o., Warszawa – Bielsko Biała 2011. 18. Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2005, s. 252. TRIANGULATION AS A RESEARCH METHOD IN DEFENCE STUDIES Defence studies are a scientific discipline in the field of social sciences. They use a wide range of its characteristic research methods. Their multitude, on the one hand creates favourable conditions for the most accurate possible observations of the object of research, on the other hand, it makes selecting the most relevant research methods difficult, which allows gathering reliable, credible, and solid results. The best way to solve the research problem is to apply the triangulation method. This method in the study of the same object of research enables the collection, compilation, analysis and interpretation of the data using three or more research methods and techniques, and then allows comparing and combining results. It provides a higher quality of research and limits the measurement error. Triangulation can be considered as an alternative to the traditional criteria of quality research, particularly in research of a qualitative nature. 59 AUTORZY mgr Maja Jasińska [email protected] mgr Jakub Bieniek [email protected] ISTOTA WARSZTATU MŁODEGO NAUKOWCA Wprowadzenie Wykształcenie w naszym społeczeństwie to jedno z najbardziej cenionych dóbr. Stanowi wartość samą w sobie. Dla niektórych jest to również droga do zdobycia innych powszechnie uznawanych wartości, dlatego w dzisiejszych czasach wiele osób decyduje się na studia doktoranckie. Zdobyty stopień naukowy bardzo często daje wymierne korzyści. Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie wybranych elementów warsztatu młodego naukowca. Autorzy opracowania podjęli próbę udzielenia odpowiedzi na problem badawczy sformułowany w postaci pytania: W czym wyraża się istota warsztatu młodego naukowca? Problem ten próbowano rozwiązać przy pomocy metod badawczych, takich jak: analiza i synteza literatury przedmiotu i dokumentów normatywnych, obserwacji uczestniczącej oraz nieustandaryzowanych, niejawnych wywiadów z uczestnikami studiów doktoranckich. Artykuł zawiera wybrane elementy przeprowadzonych badań i ma charakter eksploracyjny. Młody naukowiec – istota pojęcia Większość z nas poprzez naukę rozumie wyjaśnianie reguł rządzących światem. Niemniej jednak nauka jest pojęciem wieloznacznym. To sprawia, że może być rozpatrywana w różnych aspektach. Pod względem metodologicznym wyodrębnia się aspekt treściowy, czynnościowy i instytucjonalny. Pojmowanie nauki w sensie czynnościowym i treściowym pozwala na określenie reguł oraz zasad, według których proces ten przebiega, a jego treść zostaje utrwalona1. Nauką w tych trzech aspektach zajmują się uczestnicy studiów doktoranckich głównie w pracach doktorskich. Studia doktoranckie służą kształceniu badaczy, nauczycieli akademickich. Kluczowym elementem studiów 1 K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna, PWN, Warszawa 1975. 60 doktoranckich jest uprawianie nauki, a jej głównym plonem jest rozprawa doktorska. System dyscyplin naukowych (termin wieloznaczny) Wiedza o rzeczywistości aspekt treściowy aspekt czynnościowy aspekt instytucjonalny system twierdzeń i hipotez działalność naukowo - badawcza organizacyjne jednostki naukowo - badawcze Nauka Źródło: J. Apanowicz, Metodologiczne elementy procesu poznania naukowego w teorii organizacji i zarządzania, Gdynia 2000, s. 12. Rys. 1. Pojęcie nauki Praca doktorska stanowi warunek uzyskania stopnia naukowego doktora. Ponadto jest w systemie kształcenia kolejnym wyższym stopniem wtajemniczenia. Jest świadectwem doktora nauk, który wie jak dostrzegać, sformułować i rozwiązywać problemy naukowe w danej dyscyplinie. W myśl ustawy o szkolnictwie wyższym rozprawa doktorska jest przygotowywana pod opieką promotora lub promotora i promotora pomocniczego. Powinna stanowić oryginalne rozwiązanie problemu naukowego oraz wykazywać ogólną wiedzę kandydata w danej dyscyplinie naukowej. Kandydat na doktora powinien także posiadać umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej w danej dyscyplinie2. Praca doktorska to dzieło naukowe, które charakteryzuje się konstruktywną krytyką oraz innowacyjnością. Zawiera nowe obszary penetracji naukowej oraz nowe ujęcia znanych już wcześniej problemów. Badania w rozprawie musza być odpowiednio udokumentowane i uzasadnione. Bardzo często w stosunku do osób zaczynających swoją karierę naukową stosowane są głównie dwa określenia: młody naukowiec oraz doktorant. Pozornie wydaje się, że można je traktować zamiennie. Jednak sięgając do źródeł prawa, należy zauważyć, że ustawodawca rozróżnia te pojęcia. 2 Dz. U. 2005 nr 164 poz. 1365, z póz. zm. 61 Według Ustawy prawo o szkolnictwie wyższym3 doktorant to uczestnik studiów doktoranckich. Definicja bardzo prosta, obejmująca w swojej istocie wszystkich tych, którzy uzyskali stopień zawodowy magistra lub równorzędny i kontynuują naukę na studiach trzeciego stopnia. Druga definicja zawarta jest w Ustawie o zasadach finansowania nauki. W dokumencie tym znaleźć można zapis, że młody naukowiec to osoba prowadząca działalność naukową, która nie ukończyła 35. roku życia4. Porównując powyższe definicje, można sformułować wniosek, że nie każdy doktorant jest młodym naukowcem oraz nie każdy młody naukowiec jest doktorantem. Istnieje pewna niedorzeczność polegająca na tym, że są jedynie dwa kryteria określające młodego naukowca: prowadzenie działalności naukowej oraz wiek poniżej 35 roku. Dokonuje się więc podziału wszystkich doktorantów na tych do 35. roku życia i na tych, którzy tę barierę wiekową już przekroczyli. Dokonywanie podziału doktorantów przez pryzmat wieku jest krzywdzące dla osób, które po 35 roku życia zdecydowały się na podjecie studiów trzeciego stopnia. Powoduje to także nierówne szanse w rozwoju naukowym, poprzez brak możliwości pozyskiwania środków na działalność naukową. Odpowiednie zdefiniowanie statusu pracownika naukowego w początkowym okresie jego pracy jest bardzo ważne. Często decyduje to o jego dalszym rozwoju. Nie jest zrozumiałe dla środowiska naukowego, dlaczego wprowadzono przez ustawodawcę taką definicję młodego naukowca, mimo ze Komisja Europejska zwróciła uwagę na tę niezgodność. W przekonaniu autorów opracowania należałoby wziąć pod uwagę przede wszystkim staż w prowadzeniu działalności naukowej. Podobnie jak osoba, która uzyskała dopiero prawo jazdy, będzie nazywana „młodym kierowcą” ze względu na staż a nie na swój wiek, tak też osoba rozpoczynająca działalność naukową powinna być nazywana „młodym naukowcem”. Pozostając jedynie przy kryterium wieku, można przytaczać wiele przykładów osób wspólnie rozpoczynających studia doktoranckie, gdzie niektórzy będą klasyfikowani jako młodzi naukowcy, a inni nie. Rozbieżności w definiowaniu młodego naukowca w Polsce i poza granicami kraju powodują nieporozumienia przy współpracy na arenie międzynarodowej. Warsztat młodego naukowca – wybrane elementy Poruszając w niniejszym artykule kwestie związane z istotą warsztatu młodego naukowca, autorzy przyjęli do dalszych rozważań tezę, że młody naukowiec to określenie, które może być stosowane wobec każdego dokto3 4 Dz. U. 2005 nr 164 poz. 1365, z póz. zm. Dz. U. 2010 nr 96 poz. 615. 62 ranta, bez względu na wiek, a jedynie na fakt rozpoczęcia działalności naukowej i zdobywania doświadczenia w prowadzeniu badań. Literatura przedmiotu nie definiuje warsztatu młodego naukowca. Trudno zatem przytoczyć konkretną definicję, która w jasny i konkretny sposób wyjaśniałaby, jakie elementy można wyróżnić jako składowe warsztatu młodego naukowca. Niemniej jednak, warsztat ten można by utożsamiać z tradycyjnym ujęciem wskazującym na miejsce pracy oraz narzędzia, jakimi „młody rzemieślnik” będzie się posługiwał. Ważnym elementem tego warsztatu będzie także sama umiejętność posługiwania się dostępnymi narzędziami. Przyjmując za W. Leszkiem5, można stwierdzić, że celem procesów rozwojowych, jakim podlega każdy pracownik naukowy, jest ukształtowanie jego osobowości potrzebnej do samodzielnego prowadzenia badań. Autor przyjmuje, że efektem prowadzenia badań jest nie tylko pisemne przedstawienie ich wyników, ale przede wszystkim opanowanie umiejętności, które oznaczają, że doktorant: − posiada wystarczającą wiedzę o dyscyplinie naukowej, która umożliwia ocenę i wybór problemu badawczego; − umie rozłożyć problem badawczy na zadania szczegółowe i określić kolejność ich realizacji; − potrafi dostosować metody badawcze odpowiadające wymaganiom problemu i wynikającym z niego zadaniom szczegółowym; − potrafi konsekwentnie i skrupulatnie przeprowadzić badania według przyjętej metody; − umie opracować wyniki badań, tzn. doprowadzić je do postaci umożliwiającej ich interpretację; − umie zinterpretować uzyskane wyniki tzn. poszukać ich związku z ogólnym kontekstem problemu, pracami naukowymi, teoriami odnoszącymi się do przedmiotu badań, a także wynikami badań opublikowanymi w piśmiennictwie; − umie przekazać zdobytą wiedzę w postaci pisemnej oraz ustnej; − potrafi rzeczowo i kulturalnie bronić swoich poglądów oraz uznać wartość krytyki, jakiej poddane są jego poglądy6. Na podstawie przeprowadzonych badań oraz powyżej przyjętych umiejętności, jakimi powinien cechować się doktorant czy też młody naukowiec, można przyjąć, iż na jego warsztat będą się składały następujące elementy: − prowadzenie badań, do których niezbędna jest znajomość metod, technik i narzędzi badawczych, a także umiejętność posługiwania się nimi; 5 W. Leszek, Doktorat jako etap rozwoju pracownika naukowego,[w:] B. Wojciechowicz (red.), Praca promotora z doktorantem. Materiały konwersatorium, Instytut Technologii Eksploatacji w Radomiu, Krynica 1997, s. 9. 6 Tamże, s. 9. 63 − publikacje (rozprawa doktorska, artykuły, prace naukowobadawcze), w których zostaną przedstawione wyniki badań; − praca z promotorem jako element dla osoby rozpoczynającej karierę naukową, który pozwoli na przybranie odpowiedniego kierunku rozwoju, relacje między doktorantem a promotorem powinny przypominać relacje typu „mistrz – uczeń”; − konferencje, w których bierze udział to okazja do bezpośredniego przedstawiania jej uczestnikom wyników badan własnych, a także do głoszenia swoich poglądów naukowych; − dydaktyka, która jest także ważnym elementem ze względu na przekazywanie studentom posiadanej wiedzy w zakresie danej dyscypliny naukowej. Źródło: opracowanie własne. Rys. 2. Elementy warsztatu młodego naukowca Ponadto ważnym czynnikiem, jaki wpływa na rozwój doktoranta oraz doskonalenie prowadzonego przez niego warsztatu, są także cechy, jakie winny charakteryzować naukowca, a więc rzetelność, krytyka, etyka czy dążenie do zdobywania szerszej wiedzy. Zgodnie z wcześniejszymi rozważaniami dotyczącymi młodego naukowca czy też doktoranta należy zauważyć, że opracowanie wyników badań w formie doktoratu stanowi podstawowy etap w rozwoju pracownika naukowego. Rozprawa doktorska i uzyskany na jej podstawie stopień naukowy są podsumowaniem często wieloletniej działalności badawczej, poprzez którą osoba prowadząca badania nabiera odpowiednich kwalifikacji i samodzielności w pracy naukowej. 64 W zależności od indywidualnego rozwoju młodego naukowca każdy z powyższych elementów będzie w jakimś stopniu występował w etapie stanowiącym początek ścieżki naukowej. Warto zatem przybliżyć istotę poszczególnych elementów, co pozwoli na zrozumienie ich znaczenia. Dzięki temu każdy będzie mógł określić, które elementy wymagają większego zaangażowania w celu ich doskonalenia. Pierwszy z wyróżnionych elementów warsztatu młodego naukowca to prowadzenie badań. Proces ten jest bardzo szeroko opisywany w literaturze metodologicznej związanej z naukoznawstwem i pisaniem prac dyplomowych. Słowo proces w ujęciu słownikowym oznacza przebieg następujących po sobie i powiązanych przyczynowo określonych zmian, stanowiących stadia, fazy, etapy rozwoju czegoś7. Niewątpliwie tej definicji możemy także użyć w stosunku do badań naukowych, których prowadzenie polega na realizacji określonych etapów, kolejno występujących po sobie, pozostających w zależności przyczynowo-skutkowej (co jest charakterystyczne dla każdego procesu). B. Szulc i Z. Mazurek podkreślają równoważność terminów: „proces badawczy”, „proces badań naukowych” i „badania naukowe”8. Określając proces badań naukowych, można przytoczyć wiele definicji występujących w literaturze. Jedną z nich jest przyjęta przez A. Chodubskiego, według której praca badawcza, podobnie jak każde działanie zorganizowane, jest złożonym procesem, składającym się z wielu czynności następujących po sobie w określonej kolejności; układ tych czynności powinien sprzyjać jak najsprawniejszemu rozwiązaniu podjętego problemu badawczego9. W innej definicji, J. Pieter wskazuje, iż proces ten zaczyna się w momencie określenia problemu badawczego, a kończy go opracowanie materiałów naukowych10. Dużej liczbie definicji procesu badawczego, towarzyszy też wielorakość podejścia do etapów tego procesu. Rozpatrując organizację badań naukowych, można je podzielić najogólniej na dwie fazy: koncepcyjną i wykonawczą11. Według T. Pilcha faza koncepcyjna obejmuje następujące etapy (czynności): 1. Temat – przedmiot, cel, uzasadnienie, studia nad literaturą przedmiotu. 2. Problemy badawcze. 7 Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa 1975. B. Szulc, Z. Mazurek, Podstawy tożsamości metodologicznej nauk wojskowych, AON, Warszawa 2010, s. 91. 9 A. J. Chudobski, Wstęp do metodologii badań politologicznych, wyd. UG, Gdańsk 2008, s. 130. 10 Por., J. Pieter, Zarys metodologii pracy naukowej, PWN, Warszawa 1975, s. 104. 11 Zob. B. Szulc, Z. Mazurek, Podstawy tożsamości…, wyd. cyt., s. 91-92, [za:] T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wyd. „Żak”, Warszawa 2001, s. 185-223. 8 65 3. Hipotezy badawcze. 4. Wybór terenu badań i dobór próby. 5. Typologię zmiennych. 6. Schemat wyjaśniania związków między zmiennymi. 7. Typologia wskaźników do zmiennych. 8. Metody, techniki, i narzędzia badań. 9. Definicje teoretyczne ważniejszych pojęć. 10. Badania pilotażowe. 11. Ostateczną wersję problemów badawczych, hipotez teoretycznych i narzędzi badań. 12. Gromadzenie literatury przedmiotu. Faza wykonawcza obejmuje natomiast: 1. Opracowanie harmonogramu badań. 2. Przeprowadzenie badań właściwych. 3. Uporządkowanie materiałów badawczych. 4. Opracowanie klucza kodyfikującego. 5. Kodyfikację i opracowanie statystyczne. 6. Analizę jakościową, klasyfikację zagadnień i zależności. 7. Weryfikację hipotez. 8. Opracowanie teoretyczne. Biorąc pod uwagę powyższy lub inny12 układ procesu badawczego można stwierdzić, iż zawiera on szereg etapów (czynności), których realizacja wymaga odpowiedniego przygotowania i umiejętności posługiwania się metodami badawczymi. Bez przyswojenia wiedzy dotyczącej prowadzenia badań młody naukowiec nie będzie w stanie rzetelnie rozwiązać przyjętego problemu badawczego. W procesie badawczym ważnym elementem jest także przyjęcie odpowiednich metod badawczych pozwalających na rozwiązanie problemów określonych w fazie koncepcyjnej. Metoda (gr. methodos) to droga dojścia, sposób poznania, teoria, może być rozumiana jako sposób osiągnięcia celu. Metodami naukowymi możemy nazwać zorganizowane, systematyczne, zobiektywizowane, racjonalne i uporządkowane działania, które mają doprowadzić do osiągnięcia postawionego celu13. Można zauważyć, że działania w ramach przyjętej metody naukowej sprowadzają się do czynności poznawczych: − ustalenia zespołu czynników istotnych dla czynnika badanego; 12 W artykule układ procesu badawczego podano jako jeden z wielu przykładów. Celem niniejszej publikacji nie jest analiza i porównywanie różnych podejść do etapowości procesu badawczego, a jedynie zasygnalizowanie samej jego istoty i znaczenia w pracy młodego naukowca. 13 M. Sławińska, H. Witczak, Podstawy metodologiczne prac doktorskich w naukach ekonomicznych, PWE, Warszawa 2008, s. 95. 66 − dokonania hierarchizacji i wyróżnienia najistotniejszych, a pominięcia słabiej oddziałujących czynników; − ustalenia zależności określającej wpływ czynników głównych na wielkość badaną; − pełnego przedstawienia zależności empirycznej badanego czynnika od wszystkich czynników dla niego istotnych14. Również w klasyfikacji metod badawczych istnieje wiele podejść dzielących je w zależności od przyjętego kryterium. Przykładowo można przytoczyć klasyfikację ze względu na teoretyczną i empiryczną płaszczyznę nauki. J. Sztumski w przyjętym podziale wyróżnia następujące grupy metod: empiryczne, teoretyczne, mieszane. Wśród metod empirycznych wyróżnia: obserwację, porównanie, pomiar, eksperyment. W kolejnej grupie – metod teoretycznych – konkretyzację, idealizację, formalizację, metodę aksjomatyczną. Wśród ostatnich, metod mieszanych, J. Sztumski wyróżnił: abstrahowanie, analizę i syntezę, indukcję i dedukcję, modelowanie, metodę historycznego i logicznego poznania naukowego. Autor przyjmuje także inne wyróżniki metod badawczych. Szczegółowo jednak zajmuje się takimi metodami, jak: eksperyment, metoda monograficzna, badania terenowe, badania całościowe i reprezentacyjne, obserwacja, wywiad, badania ankietowe czy też badania oparte na dokumentach15. Niezależnie od przyjętego kryterium podziału metod badawczych, jaki wykorzysta młody naukowiec, będzie musiał on zgłębić wiedzę dotyczącą zastosowania danej metody. W końcowym opracowaniu, jakim jest rozprawa doktorska, doktorant przedstawia wykorzystane metody, techniki oraz narzędzia badawcze, co jest świadectwem zdobytych umiejętności posługiwania się nimi. Ten element, tworzący warsztat młodego naukowca będzie mu towarzyszył na każdym etapie rozwoju naukowego i prowadzenia badań. Prowadzenie zajęć dydaktycznych z punktu widzenia rozwoju młodego naukowca to ważny element pozwalający na zdobywanie doświadczenia w prowadzeniu zajęć, przekazywaniu studentom wiedzy z określonej dziedziny oraz określaniu najistotniejszych kwestii w ramach omawianych zagadnień. Wymaga ono od prowadzącego zajęcia dużego zaangażowania. Z jednej strony należy odpowiednio się do tych zajęć przygotować pod względem merytorycznym, z drugiej zaś strony znaczenie ma także sposób ich prowadzenia. Wiedza jaką prowadzący prezentuje na zajęciach jest często oceniana przez studentów i słuchaczy. Jej brak może przyczynić się do utraty autorytetu jako specjalisty w danej dziedzinie. 14 Por., W. Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wyd. Stachowski, Kielce 2001, s. 12-13. 15 Zob., B. Szulc, Z. Mazurek, Podstawy tożsamości…, wyd. cyt., s. 199-121, [za:] J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, wyd. Śląsk, Katowice 2005. 67 W szerokim rozumieniu dydaktyka odnosi się do nauczania i uczenia się różnych przedmiotów na wszystkich szczeblach edukacji i we wszystkich typach szkół16. W ujęciu przedstawianym w literaturze dydaktykę należy traktować jako naukę zajmującą się problemami związanymi z całokształtem procesu kształcenia, czyli nauczania, uczenia się, a więc świadomej działalności nauczycieli i uczniów. K. Żegnałek zwraca uwagę na powiązania dydaktyki z innymi naukami. Szczególnie należy podkreślić zależność dydaktyki i pedagogiki jako nauki o wychowaniu, czyli świadomym i zamierzonym podejmowaniu działania mającego na celu ukształtowanie osobowości wychowanka. Zatem dydaktyka jest elementem oddziaływania wychowawczego, ale nie kształtującym całą osobowość człowieka, lecz tylko tę część, która dotyczy wychowania umysłowego (intelektualnego)17. Stosując język dydaktyki wymienić można kilka pojęć, które bezpośrednio będą wiązały się z działalnością doktoranta jako nauczyciela: wychowanie, edukacja, kształcenie, nauczanie, uczenie się. Wychowanie w ujęciu Cz. Kupisiewicza obejmuje wszelkie oddziaływania środowiska społecznego i przyrodniczego na człowieka, a więc zarówno spontaniczne i okazjonalne wpływy innych ludzi lub grup ludzkich, jak i wpływy przyrody, klimatu itp. Ujęcie to prezentuje szerokie rozumienie wychowania. Natomiast w węższym znaczeniu, traktującym wychowanie jako działalność zinstytucjonalizowaną, rozumiane jest jako ukształtowanie kierunkowych cech osobowości, a więc określonych wartości, przekonań, postaw i zasad postępowania18. Edukacja, to według „Małego słownika języka polskiego”, wychowanie, głównie pod względem umysłowym lub wykształcenie, nauka19. W innym ujęciu, gdzie słowo edukacja poddana została szczegółowej analizie, jest to ogół wielowymiarowych działań oraz procesów służących wychowaniu i kształceniu osób czy grup społecznych20. Jako wyjaśnienie istoty kształcenia można przyjąć definicję W. Okonia, według którego jest ono systemem działań zmierzających do tego, aby uczącej się jednostce lub zbiorowi jednostek umożliwić: poznawanie świata; przygotowanie się do zmienienia świata poprzez rozwinięcie kwalifikacji fizycznych i umysłowych, zdolności i uzdolnień, zainteresowań i zamiłowań oraz potrzeb i umiejętności samokształceniowych; ukształtowanie indywidualnej osobowości przez rozwinięcie postaw twórczych oraz osobistego 16 Por., K. Żegnałek, Dydaktyka ogólna. Wybrane zagadnienia, TWP, Warszawa 2005, s. 24. 17 Tamże, s. 25. Por., Cz. Kupisiewicz, Dydaktyka ogólna, Oficyna wydawnicza „GRAF PUNKT”, Warszawa 2000, s. 32. 19 Mały słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1993, s. 178. 20 T. Pilch, Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Wydawnictwo „Żak”, tom I, Warszawa 2000, s. 905. 18 68 stosunku do wartości moralnych, społecznych, poznawczych, artystycznych i religijnych21. Zatem celem kształcenia jest umożliwienie orientacji w otaczającej rzeczywistości. Kolejny termin związany z dydaktyką to nauczanie. W ujęciu słownikowym nauczać oznacza przekazać komuś pewien zasób wiedzy, udzielić wiadomości, wdrożyć do czegoś, przyzwyczaić, przyuczyć22. W. Zaczyński podkreśla natomiast, że proces nauczania prowadzony jest przez nauczycieli dla realizacji akceptowalnych społecznie celów dydaktyki23. Nierozerwalnie z tym pojęciem związane jest „uczenie się” rozumiane jako zamierzona aktywność jednostki, w wyniku której zdobywa ona nowe doświadczenia24. Powyższe definicje wskazują, że rola doktoranta jako dydaktyka, nauczyciela czy osoby kształtującej osobowość innych jest elementem złożonym, wymagającym odpowiedniego przygotowania i sposobu realizacji procesu, jakim jest przekazywanie wiedzy. W książce pt. „Sztuka prowadzenia wykładów i lekcji”25 autorzy zwracają uwagę na elementy istotne w prowadzeniu zajęć, które mają wpływ na poziom zainteresowania wzbudzany u studentów. Według autorów do tych czynników należy: − styl prowadzenia zajęć; − umożliwienie uczenia się, a więc przekazanie słuchaczom podczas zajęć tego, czego potrzebują; − przyjęcie odpowiedniego celu zajęć; − dobranie treści niezbędnych do realizacji celu; − odpowiednie przygotowanie się do zajęć (np.: uświadomienie sobie czego mogą oczekiwać słuchacze, jak ich zainteresować omawianymi treściami, odpowiednia koncepcja przeprowadzenia zajęć); − osobiste zaangażowanie26 (np.: profesjonalizm, dialog i kontakt ze studentami, świadomość własnej roli); − pobudzenie słuchaczy (np. poprzez stosowanie różnych form prowadzenia zajęć, nawiązywanie do przykładów praktycznego wykorzystania omawianych treści itp.). 21 Zob., K. Żegnałek, Dydaktyka ogólna…, wyd. cyt., s. 33, [za:] W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wyd. „Żak”, Warszawa 2001, s. 191. 22 Mały słownik…, wyd. cyt., s. 484. 23 Zob., Encyklopedia pedagogiczna…, wyd. cyt., s. 418. 24 J. Strelau, A. Jurkowski, Z. Putkiewicz, Podstawy psychologii dla nauczycieli, PWN, Warszawa 1975, s. 322. 25 M. Winkler, A. Commichau, Sztuka prowadzenia wykładów i lekcji, przekł. [z niem.] P. Włodyga, WAM, Kraków 2008. 26 Osobiste zaangażowanie wg. autorów to sposób, w jaki prowadzący zajęcia traktuje podczas zajęć swoje własne istnienie oraz samopoczucie. Przyjęte zostało, że osobiste zaangażowanie ożywia mówiącego, co może mieć wpływ na atmosferę na zajęciach. „Żywy” wykład wpływający na poziom zainteresowania słuchacza zawsze jest wysoko ceniony. 69 Zakończenie Mimo że istnieje wiele dróg prowadzących do sukcesu życiowego, wykształcenie stanowi nadal jeden z najbardziej uznanych i powszechnych sposobów. Staje się warunkiem zbudowania niemal każdej kariery zawodowej. Dlatego też coraz więcej osób decyduje się na rozpoczęcie studiów doktoranckich. Są to ludzie w różnym wieku i z innym bagażem doświadczeń, ale w trakcie studiów doktoranckich wszyscy są początkującymi naukowcami, którzy zmagają się z trudami warsztatu młodego naukowca. Podsumowując rozważania w niniejszym artykule, można sformułować wniosek, że na warsztat młodego naukowca składają się elementy, takie jak: praca z promotorem, prowadzenie badań, udział w konferencjach i seminariach, dydaktyka oraz publikacje. Nie jest to jednak lista zamknięta. Problem poruszany w opracowaniu wymaga prowadzenia dalszych badań. Bibliografia 1. Ajdukiewicz K., Logika pragmatyczna, PWN, Warszawa 1975. 2. Chudobski A. J., Wstęp do metodologii badań politologicznych, wyd. UG, Gdański 2008. 3. Dutkiewicz W., Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wyd. Stachowski, Kielce 2001. 4. Kupisiewicz C., Dydaktyka ogólna, Oficyna wydawnicza „GRAF PUNKT”, Warszawa 2000. 5. Leszek W., Doktorat jako etap rozwoju pracownika naukowego, [w:] B. Wojciechowicz (red.), Praca promotora z doktorantem. Materiały konwersatorium, Instytut Technologii Eksploatacji w Radomiu, Krynica 1997. 6. Mały słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1993. 7. Pieter J., Zarys metodologii pracy naukowej, PWN, Warszawa 1975. 8. Pilch T., Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Wydawnictwo „Żak”, tom I, Warszawa 2000. 9. Sławińska M., Witczak H., Podstawy metodologiczne prac doktorskich w naukach ekonomicznych, PWE, Warszawa 2008. 10. Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa 1975. 11. Strelau J., Jurkowski A., Putkiewicz Z, Podstawy psychologii dla nauczycieli, PWN, Warszawa 1975. 12. Szulc B., Mazurek Z, Podstawy tożsamości metodologicznej nauk wojskowych, AON, Warszawa 2010. 13. Ustawa o szkolnictwie wyższym (Dz. U. 2005 nr 164 poz. 1365, z póz. zm.). 14. Ustawa prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. 2005 nr 164 poz. 1365, z póz. zm.). 70 15. Ustawa o finansowaniu nauki (Dz. U. 2010 nr 96 poz. 615). 16. Winkler M., Commichau A., Sztuka prowadzenia wykładów i lekcji, przekł. [z niem.] Włodyga P., WAM, Kraków 2008. 17. Żegnałek K., Dydaktyka ogólna. Wybrane zagadnienia, TWP, Warszawa 2005. THE ESSENCE OF A YOUNG RESEARCHER’S METHODS A young researcher as a person who has just started his/her adventure with science must get used to the world of scientific research. The ability to select and use research methods is one of the skills of a young researcher. These skills are not defined in reference to their components. In addition to research methods, work with the supervisor, participation in conferences or teaching are also important. This article provides explanations in this area, which could be an introduction to further research and an attempt to answer the question concerning what a young researcher’s methods consist of and how to improve them. 71 AUTOR płk mgr inż. Andrzej Kowalski [email protected] NOWOCZESNE METODY ZBIERANIA MATERIAŁU BADAWCZEGO Z WYKORZYSTANIEM PORTALI I PLATFORM FUNKCJONUJĄCYCH W SYSTEMACH INFORMATYCZNYCH EKSPLOATOWANYCH W SIŁACH ZBROJNYCH RP Sieci i systemy informatyczne obejmują obecnie prawie wszystkie dziedziny życia społecznego, polityki, biznesu oraz życia indywidualnego. Bez zastosowania informatyki i łączności nie jesteśmy w stanie już normalnie funkcjonować. Staliśmy się niewolnikami Internetu i telefonii komórkowej. Informatyka narzuciła nam sposób bycia i funkcjonowania zarówno w pracy, jak i środowisku domowym. Za pośrednictwem telefonów komórkowych, czy podłączonych do systemów teleinformatycznych komputerów, korzystamy z różnych portali, platform czy serwisów. Takie nasze zachowanie traktujemy jako normalne i nie zastanawiamy się nad tym, że w ten sposób korzystamy z zamieszczonej dużej ilości informacji, czyli bazy wiedzy i nie obchodzi nas, jakimi sposobami i za pomocą jakich narzędzi ta wiedza została zebrana i zamieszczona. Interesuje nas tylko korzystanie z jej zasobów do różnych naszych celów. W Siłach Zbrojnych RP głównymi sieciami teleinformatycznymi są sieć MIL-WAN oraz sieć INTER-MON. Sieć MIL-WAN jest siecią resortową, wydzieloną, przeznaczoną do celów służbowych dla uprawnionych osób. Na bazie tej sieci funkcjonują dla poszczególnych rodzajów Sił Zbrojnych RP portale, platformy i serwisy informacyjne zwane w dalszej części portalami. Do najważniejszych z nich możemy zaliczyć Portal Resortu Obrony Narodowej, Portal Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Portal Informacyjny Wojsk Lądowych, Portal Sił Powietrznych, Portal Centrum Operacji Powietrznych, Portal Marynarki Wojennej, Portal Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych, Platformę e-learningową Ministerstwa Obrony Narodowej oraz inne. Portale te są oparte na różnych narzędziach wsparcia pracy grupowej miedzy innymi WISE, Microsoft Office SharePoint czy Moodle. Można zastanawiać się, czy tak duża różnorodność technologii i portali jest dobrym rozwiązaniem czy nie. Zdania w tej kwestii są podzielone, jednak mniejsza ilość portali i scentralizowanie danych powoduje lepsze zarządzanie wiedzą, większą dostępność do niej dla jednostek organizacyjnych. Centralizowanie materiałów do badań ułatwia dokonywanie lepszej ich analizy w wyniku porównań i wyciąganie właściwszych wniosków. 72 Na portalach znajduje się wielka baza wiedzy w postaci wyodrębnionych elektronicznych bibliotek, encyklopedii czy kompendiów wiedzy lub wyodrębnionych tematycznych stron zawierających różne dokumenty przedstawione w formie elektronicznej. Wiedza ta może zostać wykorzystana w procesach badawczych nie tylko z zakresów zarządzania i dowodzenia, lecz także innych dziedzin działalności służbowej. Portale zamieszczone w sieci MIL-WAN, czy w sieci INTER-MON są ogólnie dostępne lub dostępne tylko dla uprawnionych osób. Użytkownicy systemów teleinformatycznych nie są anonimowi, jednakże systemy te umożliwiają, aby procesy badań, np. ankiety, były prowadzone jawnie lub anonimowo. Wdrażanie nowoczesnych technologii informatycznych w Siłach Zbrojnych RP umożliwia dostęp użytkownikom systemów informatycznych do szeregu wcześniej niedostępnych usług. Poprzez rozszerzanie usług użytkownicy mają dostęp do szeregu informacji. Idealnym rozwiązaniem byłoby, aby użytkownicy zgodnie z posiadanymi uprawnieniami mieli dostęp do centralnej biblioteki elektronicznej. Jednak z kilku powodów, np. proceduralnych, technicznych czy ekonomicznych, nie jest to jeszcze możliwe. Użytkownicy, chcąc uzyskać dostęp do określonej wiedzy, muszą logować się z różnych powodów na niekompatybilnych ze sobą systemach. Nie istnieje kompleksowe zarządzanie tą wiedzą. Nie znaczy to, że wszyscy powinni mieć dostęp do wszystkiego, czyli do całej zamieszczonej w sieci wiedzy. Dlatego aktualnie są podejmowane działania, aby w obszarach, w których możliwe jest centralizowanie wiedzy realizować to w taki sposób, aby jednak powstawały centralne elektroniczne biblioteki dostępne dla użytkowników systemów teleinformatycznych. Działania takie pozwolą na sprawniejsze zarządzanie wiedzą zamieszczoną w systemach teleinformatycznych. Poprzez umiejętne zarządzanie nią, stwarza się również odpowiednią kontrolę dostępu do niej. Wcześniej nie było możliwe stworzenie centralnego zarządzania wiedzą. Niedoskonałości wynikały z ograniczeń wydolności sieci, urządzeń i systemów informatycznych oraz słabej infrastruktury informatycznej. Z powodu tych ograniczeń powstawały jak grzyby po deszczu różnego rodzaju programy na potrzeby działalności bieżącej w różnych rodzajach służb czy jednostek organizacyjnych. Powodowało to sytuację rozdrabniania wiedzy, a tym samym ograniczanie dostępu do zaktualizowanej informacji. Wdrażane zarządzenia, wytyczne, dyrektywy oraz dokumenty związane z działalnością bieżącą były często różnie interpretowane przez osoby funkcyjne, co prowadziło czasami do rozbieżnej realizacji zadań. Sytuacje takie często niezawinione przez osoby funkcyjne prowadziły do nieporozumień, szczególnie podczas przeprowadzanych przez przełożonych nadzorów lub kontroli w jednostkach organizacyjnych. 73 W kilku ostatnich latach nastąpił, poprzez Departament Informatyki i Telekomunikacji oraz jednostki mu podległe, dynamiczny rozwój infrastruktury informatycznej. Nastąpiła rozbudowa sieci szkieletowych w szczególności MIL-WAN oraz INTER-MON. Sieć MIL-WAN jest podstawą i stanowi sieć podkładową dla wielu systemów informatycznych obejmujących prawie całą działalność w Siłach Zbrojnych RP. W związku z powyższym zwiększono wielokrotnie przepustowość pomiędzy lokalizacjami, systematycznie rozbudowywane są sieci lokalne w garnizonach oraz w jednostkach i instytucjach wojskowych. Wdrażane są systemy mające na celu zintegrowanie przetwarzanych informacji między innymi: Zintegrowany Wieloszczeblowy System Informatyczny Resortu Obrony Narodowej (ZWSI RON), Elektroniczny System Obiegu Dokumentów ARCUS, Portal Resortu Obrony Narodowej, Platforma e-learningowa Ministerstwa Obrony Narodowej oraz inne systemy na potrzeby rodzajów Sił Zbrojnych RP. Wdrażanie tych systemów i portali ma głównie na celu usprawnienie wsparcia teleinformatycznego na potrzeby działalności bieżącej jednostek organizacyjnych Sił Zbrojnych RP, poprawę bezpieczeństwa przetwarzanych informacji oraz właściwe zarządzanie wiedzą zamieszczoną w sieciach teleinformatycznych. Scentralizowanie wiedzy jest bardzo istotne również ze względu na tworzeniu backupu baz danych oraz późniejszej ich archiwizacji. Dlatego też Departament Informatyki i Telekomunikacji angażuje duże siły i środki, aby sprostać tym wyzwaniom. Zbudowanie możliwości korzystania z zamieszczonej w sieci teleinformatycznej wiedzy ma istotne znaczenie zarówno dla funkcjonowania Sił Zbrojnych RP, jak i dla prowadzenia przyszłych badań. Zamieszczone więc w sieciach teleinformatycznych informacje stanowić mogą materiał badawczy na potrzeby różnego rodzaju badań. Otrzymane w wyniku tych badań odpowiedzi szczególnie, np. z zakresu systemu dowodzenia, w efekcie końcowym mogą przyczynić się do jego usprawnienia. Wyciąganie właściwych wniosków, może umożliwić ewentualne uniknięcie błędów przez osoby funkcyjne. Gromadzone w sieciach teleinformatycznych materiały stanowią więc źródło wiedzy z zakresu m.in. nauk społecznych, które można wykorzystywać do badań teoretycznych. Dla osób zajmujących się badaniem wielu zagadnień naukowych i służbowych Sił Zbrojnych RP zgromadzona wiedza jest źródłem nieocenionych informacji. Może stanowić materiał wykorzystywany do analiz teoretycznych, stanowiących podstawę do opracowania, np. koncepcji badań i narzędzi badawczych, które w połączeniu mogą służyć do przeprowadzenia badań empirycznych. Będziemy mieli więc charakter prac kwalifikacyjnych teoretyczno-empirycznych, czyli dociekania teoretycznego z elementami empirii. Można więc uzyskać in- 74 formacje niezbędne do udzielenia odpowiedzi na pytania problemowe i do weryfikacji hipotez badawczych1. Podkreślenia wymaga fakt, że aktualnie jest kilkadziesiąt tysięcy użytkowników sieci MIL-WAN oraz kilkadziesiąt tysięcy użytkowników sieci INTER-MON. Użytkownicy tych systemów informatycznych stanowią dużą grupę respondentów mogących brać udział w różnego rodzaju metodach badawczych. Systemy informatyczne w zależności od potrzeb umożliwiają przeprowadzanie badań, jak już wcześniej wspomniano, jawnych lub anonimowych. Umożliwiają bezpośredni kontakt przeprowadzającego badania z respondentami z wykorzystaniem technologii m.in. VoIP/VTC za pośrednictwem portali, poczty elektronicznej lub w dowolnym czasie. Portale umożliwiają za pomocą stosownych narzędzi przeprowadzenie badań, gromadzenie, przechowywanie i szybką obróbkę otrzymanych informacji, prowadzenie statystyk i sprawozdawczości. Do rozważań nad nowoczesnymi metodami zbierania materiału badawczego z wykorzystaniem portali i platform funkcjonujących w systemach informatycznych eksploatowanych w Siłach Zbrojnych RP wybrałem Platformę e-learningową Ministerstwa Obrony Narodowej, która funkcjonuje zarówno w sieci MIL-WAN, jak i w sieci INTER-MON. Platforma ta została stworzona do nauczania na odległość z wykorzystaniem sieci i systemów informatycznych. Oprócz nauczania posiada jednak wiele innych możliwości, które można wykorzystać do badań. Są to m.in.: • badanie ankietowe, • biblioteka produktów rozwojowych, • testy wiedzy i umiejętności, • komunikacje (czat, grupy dyskusyjne, fora informacyjne), • ocena pracowników przez kompetencje, raportowanie, • raportowanie, • inne. Rysunek 1. przedstawia kontekst e-learningu w organizacji. Przedstawia strategię zarządzania wiedzą i związanymi z nią poszczególnymi elementami2. Schemat ten wpisany jest w strategię zarzadzania wiedzą, stanowi element kultury organizacyjnej, biblioteki produktów rozwojowych, systemu kompetencji, systemu oceny, technologii oraz realiów zawodowych kadry i pracowników wojska. Zamieszczone elementy wpływają na siebie wzajemnie, tworząc sekwencje wydarzeń przyczynowo – skutkowych. Każdy z elementów bezpośrednio lub pośrednio wpływa na wszystkie inne elementy. E-learning stanowić może integralną, logiczną cześć 1 M. Cieślak, Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz elementy statystyki stosowane w pracach magisterskich i doktorskich, AON, Warszawa 2006, s. 16-17. 2 M. Plebańska, E-learning. Tajniki edukacji na odległość, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2011. 75 systemu zarządzania wiedzą i stanowić jednocześnie środowisko konsolidacji i zarządzania wiedzą w obrębie całych Sił Zbrojnych RP. Strategia firmy Strategia zarządzania wiedzą Kultura organizacyjna Pracownicy Biblioteka produktów rozwojowych Tworzenie, kodyfikacja, wykorzystanie Strategia zarządzania Technologia System oceny System kompetencji Źródło: M. Plebańska, E-learning…, wyd. cyt., s. 156. Rys. 1. Kontekst e-learningu w organizacji Ze struktury zarządzania wiedzą wynika konieczność tworzenia biblioteki jako nieodzownego elementu tego procesu. W Siłach Zbrojnych RP zarządzanie wiedzą przebiega w podobny sposób jak na rysunku 1. Na rysunku 2 przedstawiono przyporządkowanie systemów informatycznych do odpowiednich wymiarów: wiedzy, komunikacji i ludzi. Na bogactwo rozwiązań w wymiarze ludzie składają się systemy: LMS (Learning Management System) służący do zarządzania szkoleniami, SMS (Skills Management System) system do zarzadzania kompetencjami i umiejętnościami, AS (Assessment System) służący do zarządzania działaniami związanymi z testowaniem, zbieraniem opinii, certyfikacją itp. System LMS spełnia między innymi funkcje analityczne i raportujące, funkcje zarządcze oraz funkcje związane z treścią szkoleniową śledzi procesy szkoleniowe, dystrybuuje treści szkoleniowe, uzupełniające, testy, ankiety itp. 76 Systemy do zarządzania treścią szkoleniową (LCMS) i narzędzia autorskie (AT) Wiedza Systemy do zarządzania szkoleniami oraz ludźmi w procesie nauczania (LMS), systemy do zarządzania kompetencjami i umiejętnościami (SMS), systemy do testowania (AS) LCMS AT LMS SMS AS Ludzie LCS Komunikacja Systemy do prowadzenia prezentacji na odległość oraz do zdalnej komunikacji i współpracy (LCS) Źródło: M. Hyla, Przewodnik po e-learningu. Szkolenia, Wydanie III uaktualnione, Wolters Kluwer Business, Kraków 2009, s. 66. Rys. 2. Przyporządkowanie systemów informatycznych do odpowiednich wymiarów w modelu firmy Solidex Rysunek 3. przedstawia schemat funkcjonalny systemu klasy LCS. Struktura funkcjonalna produktu jako platformy komunikacyjnej polega na bazie, w której każdy pracownik może prowadzić służbową korespondencję i dyskusję w ramach swoich kompetencji. Komunikacja może być inicjowana poprzez inicjowanie wątków odgórnie (kierownictwo) lub oddolnie (szeregowy pracownik). Istnieje możliwość nadawania praw na poszczególne wątki tematyczne, np. odczyt, zapis czy komentowanie jak również filtrowanie treści wątków tematycznych pod kątem użytku, np. wewnętrznego na potrzeby procesu badawczego. Uruchomione platformy mogą zostać wykorzystane w procesie zarówno badań empirycznych, jak i teoretycznych. W procesach badawczych przeprowadzane są badania empiryczne, których zadaniem jest zebranie niezbędnych informacji. Następnie te informacje za pomocą wybranych metod badań są przetwarzane, a następnie weryfikowane. Uzyskane w ten sposób materiały w efekcie końcowym pozwalają uzyskać odpowiedź na zadane pytanie problemowe dotyczące wybranego obszaru badań. W badaniach teoretycznych, aby osiągnąć dany cel i uzyskać odpowiedź na sformułowane pytane problemowe, najczęściej autorzy prac poszukują, gromadzą materiały i niezbędne informacje za pomocą, których dokumentują i uzasadniają swoje wcześniej przyjęte hipotezy. 77 Nadawca Odbiorca SZKOLĄCY OSOBA SZKOLĄCA SIĘ Prowadzenie szkolenia Aktywna rola nadawcy przekazu Opracowanie szkolenia Konserwacja szkolenia Uczestnictwo w szkoleniu Aktywna rola uczestnika szkolenia LCS PROJEKTANT PRZEKAZU Dostęp do zapisu szkolenia Pasywna rola odbiorcy przekazu Administrowanie harmonogramami Kontrola dostępu Moderacja procesu komunikacji ADMINISTRATOR PROCESU KOMUNIKACJI OSOBA SZKOLONA TRADYCYJNIE Często jedna i ta sama osoba Źródło: opracowanie własne. Rys. 3. Schemat funkcjonalny systemu klasy LCS Platformy, portale oraz funkcjonujące programy informatyczne zawierają różnego rodzaju zestawienia, statystyki, które mogą służyć jako materiał do metod teoretycznych. Materiały te mogą być pomocne już na etapie konceptualizacji. Mogą wpływać na wybór metod badawczych, takich jak3: • analiza i synteza, • abstrahowanie (abstrakcja), • porównanie, • uogólnienie, • analogia, • metody wnioskowania: o wnioskowanie dedukcyjne, o wnioskowanie redukcyjne, o wnioskowanie indukcyjne. W badaniach empirycznych występują metody4: • ankietowa, • wywiadu, • obserwacji, • eksperymentu, 3 4 M. Cieślak, Metody…, wyd. cyt., s. 46. Tamże, s. 60. 78 • analizy dokumentów. Jeśli w badaniach empirycznych wykorzystujemy więcej niż jedną z wyżej wymienionych metod to wówczas metody te stają się technikami badawczymi, a metoda z wykorzystaniem tych technik zwana jest, np.: • sondażem diagnostycznym, gdy posługujemy się w badaniach ankietą lub arkuszem wywiadu; • metodą ankietową, gdy w badaniach posługujemy się kwestionariuszem ankiety. Z przedstawionych wcześniejszych rozważań wynika, że systemy teleinformatyczne oraz uruchomione na nich platformy i portale umożliwiają przeprowadzenie badań empirycznych, a także dostarczają ogromnej wiedzy do badań teoretycznych. Metoda ze względów na sposób badawczego dociekania do prawdy, pojęciowego przedstawienia prawdy poznanej oraz sposobu uzyskiwania materiału naukowego (zmiennych niezależnych i zależnych) musi być5: • jasna – powszechnie zrozumiała; • jednoznaczna – wykluczająca dowolność interpretacji; • celowa – podporządkowana określonemu celowi; • skuteczna – zapewniająca osiąganie zamierzonego celu; • niezawodna – pozwalająca na uzyskanie zamierzonych rezultatów lub celów o dużym stopniu prawdopodobieństwa; • ekonomiczna – pozwalająca osiągnąć zamierzony rezultat przy najmniejszych kosztach, zużycia sił i środków oraz czasu. Analizując te cechy można stwierdzić, że nowoczesne metody z wykorzystaniem platform i portali spełniają te wymagania. Multimedia wykorzystywane w tych metodach umożliwiają przeprowadzenie badań w sposób zrozumiały, ekonomiczny. Badania można wykonać zarówno na odległość, jak i w miejscach dogodnych dla osób biorących udział w badaniu. W obszarze nauk społecznych istnieje wiele metod badawczych. Zazwyczaj do rozwiazywania problemów badawczych wybiera się jedną metodę badawczą jako główną, a inne metody są uzupełniające. Przetwarzanie pozyskanych niezbędnych informacji i ich weryfikowanie może być myślowe lub elektroniczne z wykorzystaniem do tego celu narzędzi informatycznych. Narzędzia informatyczne ułatwiają szybką obróbkę zebranych informacji. Według A. Kamińskiego techniki badań to czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalające na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii i faktów6. 5 J. Apanowicz, Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej. Prace doktorskie. Prace habilitacyjne, Difin, Warszawa 2005. 6 R. Wroczyński, T. Pilch (red.), Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:] Metodologia pedagogiki społecznej, Ossolineum, Wrocław 1974. 79 W skład treści materiałów wykorzystywanych w przeprowadzanych technikach i narzędziach badawczych z wykorzystaniem platform, portali wchodzą różne komponenty7: • tekst – tekst jest najczęściej stosowanym nośnikiem przekazu. Jeśli jest dobrze napisany to materiał może być łatwo zrozumiany; • elementy graficzne – zdjęcia, grafiki, ikony i inne elementy wizualne wykorzystywane do przekazu treści wzbogacają atrakcyjność badań; muszą być jednak spójne pod względem stylu i kolorystyki; • animacje – prosta forma przekazu. Jej interaktywne formy są sprzymierzeńcem w przeprowadzaniu badań. Potrafi zobrazować proces, sposób działania czy procedurę; • nagrania dźwiękowe – elementy dźwiękowe mogą być wkomponowane do warstwy tekstowej, aby ją uzupełniać; • filmy – mogą być: o poglądowe – ilustrujące problem, trend, ideę, zasadę działania; o instruktażowe – przedstawiające w kolejnych krokach procedurę działania, sposób obsługi czy serwisowania; o interaktywne – przedstawiające problem w formie symulacji, dające wybór między kilkoma ścieżkami dalszego rozwoju wydarzeń; • testy i ćwiczenia – są najprostszą formą interakcji osób objętych badaniami; • inne elementy, takie jak: hiperlinki pozwalające na szybkie dotarcie do pożądanego materiału, leksykony mające na celu ułatwienie zrozumienia materiału i helpy ułatwiające posługiwanie się materiałem. W badaniach z użyciem tekstu powinno przestrzegać się poprawności merytorycznej przedstawionych treści czy postulatów. Tabela 1. przedstawia podjętą przez Mariana Cieślaka próbę zestawienia metod i technik badawczych stosowanych w wielu badaniach8. Analizując możliwości portali, można stwierdzić, że umożliwiają one w większym lub mniejszym stopniu stosowanie tych metod, technik czy narzędzi badawczych. Ograniczenia wynikają tylko z tego powodu, że badaniem można objąć osoby mające uprawniony dostęp do systemów teleinformatycznych funkcjonujących w Siłach Zbrojnych RP. Biorąc jednak pod uwagę, że w systemach tych funkcjonuje już kilkadziesiąt tysięcy użytkowników, można przyjąć, że jest to duża, różnorodna próba badawcza, która systematycznie będzie wzrastać. 7 8 M. Hyla, Przewodnik…, wyd. cyt., s. 67. M. Cieślak, Metody…, wyd. cyt., s. 60. 80 Tabela 1. Niektóre metody, techniki i narzędzia w badaniach empirycznych wykorzystywane na potrzeby prac kwalifikacyjnych (próba klasyfikacji) TECHNIKI METODY ANKIETOWA WYWIADU OBSERWACJI EKSPERYMENTU ANALIZY DOKUMENTÓW NARZĘDZIA BADAWCZE ankieta audytoryjna kwestionariusz ankiety ankieta indywidualna ankieta pocztowa wywiad sformalizowany arkusz wywiadu wywiad swobodny dyspozycje do wywiadu inne inne uczestniczącej dziennik obserwacji postronnej arkusz obserwacji jednej grupy wszystkie narzędzia grup równoległych wykorzystywane w innych grup rotacyjnych metodach analiza ilościowa arkusz analizy analiza jakościowa programy komputerowe inne inne Źródło: opracowanie własne. Techniki badań naukowych stosowane w portalach umożliwiają gromadzenie, uporządkowanie i przechowywanie potrzebnych danych. Uwarunkowane są doborem odpowiedniej metody i wynikają z rozwiązywanego problemu badawczego oraz przyjętej hipotezy. W sensie logicznym są pojęciami podrzędnymi w stosunku do metody, natomiast w sensie rzeczowym o węższym zakresie niż metoda. Narzędzia badawcze stosowane w portalach zapewniają rejestrację, gromadzenie i przechowywanie materiału źródłowego, a tym samym odgrywają ogromne znaczenie w poprawnym przeprowadzeniu procedury badawczej. Dzięki tym urządzeniom mamy możliwość ustalenia faktów składających się z danych informacji. Narzędzia te decydują o uzyskaniu wyników. Do narzędzi możemy zaliczyć narzędzia techniczne, elektroniczne z oprogramowaniem informatycznym, mające na celu zbieranie, rejestrowanie i przechowywanie badanych faktów, informacji i zjawisk. Dla odróżnienia technik od narzędzi badawczych nie tylko stosowanych z wykorzystaniem portali pomocne może być stwierdzenie, że technika badawcza oznacza czynność, natomiast narzędzie badawcze jest instrumentem służącym do gromadzenia i przechowywania danych z badań naukowych. Najczęściej stosowane w pracy naukowej są: • kwestionariusz ankiety lub wywiadu, • test, • arkusz obserwacji. 81 Rysunek 4. przedstawia system zarządzania badaniami. System składa się z dwóch podstawowych części: respondenta oraz ankietera9. Umożliwia on: • przygotowanie narzędzia badawczego: o edycję pytań kwestionariuszowych (dodawanie, usuwanie i zmiana kolejności pytań), o dołączanie instrukcji do pytań, o wprowadzanie reguł przejścia, o edycję zaproszenia, o publikację ankiety, • realizację badania – pilotaż oraz badania zasadnicze, o respondent wchodzi z określonym badaniem na stronę, na której znajduje się zaproszenie do udziału w badaniu, a następnie przechodzi do badania, wypełnia ją i wysyła, • eksport wyników badania. Część respondenta: ZAPROSZENIE Wejście DO ANKIETY WYSŁANIE ANKIETY Wysłanie Część ankietera: EDYCJA ANKIETY edycja pytań zarządzanie pytaniami czas badania pilotażowego czas badania głównego opis zaproszenia do ankiety PUBLIKACJA LOGOWANIE ZARZĄDZANIE ANKIETAMI EKSPORT WYNIKÓW XLS - MS Excel CSV - MS Excel, OpenOffice POR – SPSS, Statistica RAPORTY udostępnianie internautom własnoręcznie opracowanych wyników badań Źródło: opracowanie własne. Rys. 4. System zarządzania badaniami 9 http://ebadania.pl/wejenter. 82 Platforma e-learningowa Ministerstwa Obrony Narodowej oparta jest na narzędziach wspierania pracy grupowej Moodle. Tworzenie ankiet za jej pomocą przedstawia się w następujący sposób10. Moduł ankiet w platformie Moodle pozwala na prowadzenie badań ankietowych wśród wszystkich użytkowników systemu e-learningowego. Narzędzie ankietowania posiada szereg funkcji umożliwiających precyzyjne zbieranie i przetwarzanie interesujących nas informacji. Ankieta może być ograniczona czasowo. W tym celu można zdefiniować datę jej rozpoczęcia i zakończenia. Zostanie ona wtedy automatycznie uruchomiona i zakończona w określonych datach. Można również zdefiniować częstotliwość, z jaką ankieta może być wypełniana. Może ona być jednorazowa, wielokrotna, codzienna, cotygodniowa, comiesięczna. Autor ankiety ma również możliwość określenia, czy respondent ma być znany z nazwiska czy anonimowy. Możliwe jest określenie wielu grup osób wypełniających ankietę. Dostępność ankiety może być ograniczona warunkami, przed których spełnieniem respondent nie będzie miał do niej dostępu. Można przykładowo określić, że dostęp do ankiety będzie możliwy dopiero po zapoznaniu się z określoną partią materiału dostępnego w szkoleniu. Można również skonfigurować ankietę tak, aby jej wypełnienie było wymagane do odbycia dalszej części szkolenia. W ankiecie można stosować między innymi następujące rodzaje pól: • data – pozwala na wprowadzenie daty wg. ściśle określonego formatu, np. daty urodzenia; • dłuższa wypowiedź – pozwala na stworzenie pola, o ściśle określonej wielkości (długości znaków), w którym respondent może podzielić się z nami większą ilością uwag; • etykieta – pozwala na oddzielanie od siebie różnego rodzaju pytań lub umieszczanie dodatkowych informacji dotyczących ankiety; • liczba – pozwala na wprowadzenie liczby o ściśle określonej długości; • lista rozwijalna – pozwala na zdefiniowanie listy, z której respondent może wybrać jedną interesującą go wartość; • ocena (w skali 1-5) – pozwala na ocenę interesujących nas aspektów wg dowolnej, wcześniej określonej skali; • pola do zaznaczania – pozwala na stworzenie listy interesujących nas zagadnień, z których respondent będzie mógł wybrać dowolną lub wymuszoną przez autora ankiety ilość; • pole tekstowe – stworzenie pola tekstowego o ściśle określonej ilości znaków pozwala na uzyskanie krótkich uwag lub informacji od respondentów; 10 Na podstawie informacji zawartych na: www.moodle.org. 83 • przyciski radiowe – opcja ta tworzy listę zagadnień, z których respondent ma możliwość zaznaczenia tylko jednego; • tak/nie – pozwala na tworzenie pytań typu tak/nie. Moduł ankiet dostępny na platformie e-learning pozwala na automatyczne generowanie raportów i podsumowanie ankiety w czasie rzeczywistym. Autor ankiety ma możliwość podglądu poszczególnych odpowiedzi respondentów bądź łącznego ich zestawienia w formie wykresów i tabel. Dane mogą być zapisane do pliku w celu dalszej edycji lub wydrukowane. Warunkiem niezbędnym do tworzenia i przeprowadzania ankiety jest założenie konta na platformie e-learning oraz przesłanie prośby do jej administratorów w celu nadania odpowiednich uprawnień. Stosowane techniki i narzędzia badawcze z wykorzystaniem funkcjonujących portali umożliwiają dokonanie szybkiej analizy zebranego materiału badawczego. Praktycznie wyniki badań z zastosowanych ankiet czy testów oraz różnego rodzaju statystyki dostępne są już natychmiast po zakończeniu badań lub nawet już częściowo podczas tych badań. Programy informatyczne wykonują bardzo dużo pracy, odciążając prowadzącego badania. Programy umożliwiają dokonanie różnorodności zestawień, praktycznie prawie bez ograniczeń i w dowolnym czasie. Istnieje małe ryzyko popełnienia błędów w zestawieniach, ponieważ realizuje je program. Obrabiane dane są rejestrowane na dyskach i odpowiednio zabezpieczane przez specjalistyczne systemy backupu. Wszystkie zmiany możemy zidentyfikować. W systemach informatycznych jest prowadzona sprawozdawczość. Można dokonać sprawozdawczości w dowolnych okresach, np.: tygodniową, miesięczną, roczną lub według potrzeb. Materiały zebrane w ten sposób również mogą stanowić materiał do analiz. Prowadzenie badań z wykorzystaniem systemów informatycznych umożliwia dokonywanie za pomocą stosownych narzędzi analiz i zestawień, praktycznie na każdym etapie prowadzenia procesu badawczego. Pozwala na selekcję materiału i gromadzenie go stosownie do potrzeb prowadzącego badania. Platformy umożliwiają użytkownikom (badaczom) dokonanie we własnym zakresie rekonfiguracji standardowych narzędzi badawczych pod własne wymagania, a także dodanie innych narzędzi nie będące rozwiązaniem standardowym. W przypadku braku wiedzy z zakresu możliwości danego portalu można uzyskać pomoc techniczną od osób zarządzających tym systemem. Nie trzeba posiadać dużej wiedzy z zakresu informatyki, aby skorzystać z dostępnych narzędzi. Przygotowane aplikacje są napisane w prosty i przejrzysty sposób. Osoby posiadające ogólną wiedzę o obsłudze narzędzi komputerowych są w stanie korzystać samodzielnie lub po przeszkoleniu, w konsultacji z administratorem, z możliwości i usług świadczonych na portalach Sił Zbrojnych RP. Portale objęte są ochroną danych osobowych. 84 Bibliografia 1. Apanowicz J., Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej. Prace doktorskie. Prace habilitacyjne, Difin, Warszawa 2005. 2. Cieślak M., Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz elementy statystyki stosowane w pracach magisterskich i doktorskich, AON, Warszawa 2006. 3. http://ebadania.pl/wejenter. 4. http://en.wikipedia.org/wiki/Enterprise_social_software. 5. http://moje-ankiety.pl/porównanie-kont. 6. http://office.microsoft.com/pl-pl/windows-sherepoint-serviceshelp/tworzenie-ankiety-HA010208578.aspx. 7. http://www.ankietka.pl/mozliwosci-serwisu. 8. http://www.moodle.org. 9. http://www-01.ibm.com/software/lotus/products/connections/. 10. http:sharepoint.microsoft.com/pl-pl/Strony/default.aspx. 11. Hyla M., Przewodnik po e-learningu. Szkolenia. Wydanie III uaktualnione, Wolters Kluwer Business, Kraków 2009. 12. Kamiński A., Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:] Metodologia pedagogiki społecznej, Wroczyński R., Pilch T. (red.), Ossolineum, Wrocław 1974. 13. Plebańska M., E-learning. Tajniki edukacji na odległość, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2011. MODERN METHODS OF COLLECTING RESEARCH MATERIALS WITH THE USE OF NETWORKS AND PLATFORMS OPERATING IN IT SYSTEMS USED IN THE POLISH ARMED FORCES The material presented in the article contains problems related to modern methods of gathering research materials with the use of networks and platforms operating in the IT systems used in the Polish Armed Forces. The possibilities of available solutions to support collective work used in the research processes are presented. Among many networks and platforms, a special attention is paid to the possibilities of e-learning platform implemented by the Department of Informatics and Telecommunications of the Ministry of National Defence, which operates in both the MIL-WAN and INTER-MON networks. It has been developed as the leading one for Advanced Distributed Learning (ADL) in all branches of the Armed Forces with the use of IT systems and networks. In addition to teaching and learning, it also has many other options that can be used in research processes. De85 spite the short time of operation this platform is growing very rapidly and in the future can create a big basis for knowledge to be applied in research. 86 AUTOR mgr Waldemar Krztoń [email protected] NAUKA, WIEDZA I ETYKA FUNDAMENTEM WARSZTATU ADEPTA NAUKI Od nauk społecznych coraz częściej wymaga się udzielenia odpowiedzi na złożone pytania dnia codziennego, wskazania przyczyn zachodzących zjawisk w życiu społecznym oraz określenia głównych tendencji rozwojowych. Wymagania te nauki społeczne spełniają w miarę rozwoju ich własnych teorii, praw i twierdzeń oraz dysponowania określonym zasobem metod badawczych. Poprawność stosowania warsztatu badawczego, obok założeń naukowych, pozwala skutecznie wspierać praktyków i organizatorów życia społecznego. Złożoność rzeczywistości społecznej1, a nawet poszczególnych jej fragmentów, powoduje, że badania w naukach społecznych są pracochłonne i wymagają odpowiedniego przygotowania od prowadzących. Do tego rodzaju badań potrzebni są nie tylko ludzie o określonych kwalifikacjach, ale także narzędzia badawcze pozwalające na szybkie zebranie niezbędnych danych oraz wyposażenie techniczne umożliwiające przetworzenie zebranych materiałów badawczych oraz przygotowanie analizy ilościowej i jakościowej, czyli odpowiedni warsztat naukowy. Problematyka badań naukowych jest przedmiotem dyskusji i refleksji wielu badaczy. Także w obszarze nauk społecznych co pewien czas podnoszona jest polemika nad epistemologicznymi i metodologicznymi problemami prowadzonych badań. Przekłada się ona na zagadnienia odnoszące się do prowadzenia prac naukowo-badawczych i ma odzwierciedlenie w zróżnicowanych propozycjach struktur procesu badawczego. Jedną z istotnych kwestii jest pytanie, jak tworzyć warsztat młodego naukowca? Odpowiedź na tak postawione pytanie ułatwi początkującym badaczom pogłębienie wiedzy oraz dostarczy im argumentów na rzecz określonego postępowania. Nauka, wiedza i etyka są podstawowymi kategoriami aktywności człowieka w obecnej rzeczywistości. Mają one fundamentalne znaczenie w procesie prowadzenia badań naukowych. Są to terminy wieloznaczne. 1 Do najistotniejszych składników rzeczywistości społecznej Janusz Sztumski zalicza: − zbiorowości i zbiory społeczne; − instytucje społeczne oraz − procesy i zjawiska społeczne. Zob., J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1995, s. 19. 87 Nadaje się im różne znaczenia i ujmuje je w różnych, niekiedy błędnych kontekstach. Już od najdawniejszych czasów formułowano termin nauka w różnym rozumieniu. Wielka encyklopedia powszechna, wskazuje następujące znaczenie tego pojęcia2: 1) dydaktyczne (czynność nauczania i uczenia się); 2) instytucjonalne (uprawiana w szkołach, uczelniach i placówkach naukowo-badawczych); 3) treściowe, zwane również przedmiotowym (wytwór działalności poznawczej, badawczej – system uzasadnionych pojęć, twierdzeń, hipotez i teorii zawierających wiedzę o zjawiskach i prawidłowościach danej dziedziny rzeczywistości, o sposobach jej badania i praktycznego przekształcania przez człowieka w danej fazie rozwoju naukowego i praktyki społecznej); 4) funkcjonalne (czynnościowe) – zespół czynności określanych jako działalność badawcza (poznawcza), prowadząca do tworzenia rozwijania nauki w sensie treściowym zgodnie z metodami mającymi zapewnić obiektywne, zasadne i uporządkowane poznanie danej dziedziny rzeczywistości; 5) historyczno-socjologiczne – dziedzina szeroko rozumianej kultury, obejmująca całokształt historycznie rozwijającej się, wyspecjalizowanej działalności poznawczej uprawianej w systematyczny sposób przez uczonych oraz wytwory tej działalności, a także narzędzia i środki tej działalności. Na wieloznaczność terminu nauka wskazuje też Jan Szczepański3: Termin nauka ma wiele znaczeń: w ścisłym tego słowa znaczeniu oznacza spójny układ teorii, hipotez, twierdzeń, zagadnień i pojęć. Przez naukę można także rozumieć układ instytucji naukowych i ludzi w nich zatrudnionych. Wreszcie przez naukę rozumie się czasem procesy prowadzenia badań naukowych. Gdy mówimy, że ktoś uprawia naukę, to mamy na myśli, że prowadzi badania naukowe. Wreszcie nazywa się czasami także nauczanie […]. Na potrzeby tematu rozpatrzymy naukę w kontekście poznawczym. Profesor Bogdan Szulc wyróżnia dwie płaszczyzny nauki: dynamiczną i statyczną. Pierwszą odnosimy do działalności czysto poznawczej. Bardzo często mówimy wówczas o uprawianiu nauki, czyli o pewnym procesie poznawania rzeczywistości. Poznawanie tej rzeczywistości może się odbywać bądź przez umysł (poznanie racjonalne), bądź przez zmysły (poznanie empiryczne – typowe dla pozytywistów). Druga z wymienionych płaszczyzn odnosi się do rezultatów tego poznania. W takim rozumieniu możemy ją 2 Por., Wielka encyklopedia powszechna, Warszawa 1966, s. 643. J. Szczepański, Kierowanie nauką, [w:] Rozważania o Rzeczypospolitej, Warszawa 1971, s. 116-117. 3 88 ujmować jako całość zgromadzonych w toku działalności badawczej wszystkich pokoleń faktów ujętych w twierdzenia, prawa i teorie naukowe4. Źródło: B. Szulc, Nauka, Wiedza, Mądrość, AON, Warszawa 2011, s. 11. Rys. 1. Istota nauki jako takiej Używanie pojęcia nauka jest w czasach współczesnych bardzo rozpowszechnione. Dlatego też pojmowanie tego terminu wydaje się niezwykle ważne z punktu widzenia badań naukowych. Słownik języka polskiego definiuje naukę jako5: 1) Ogół wiedzy ludzkiej ułożonej w system zagadnień, wyrażonej w sądach prawdziwych i przypuszczeniach. Dyscyplina badawcza odnosząca się do pewnej dziedziny rzeczywistości. 2) Zespół poglądów stanowiących usystematyzowaną całość i wchodzących w skład określonej dyscypliny badawczej. Teoria, doktryna. 3) Uczenie się, kształcenie się lub uczenie, kształcenie kogoś. Lekcje, studia, edukacja. 4) Pouczenie, wskazówka, morał, przestroga. Według Encyklopedii powszechnej PWN nauka jest terminem wieloznacznym, różnie rozumianym i definiowanym, ale najczęściej używany jest w dwóch podstawowych znaczeniach6: 4 B. Szulc, Nauka, Wiedza, Mądrość, AON, Warszawa 2011, s. 10-11. Słownik języka polskiego, Warszawa 1979, t. 2, s. 300-301. 6 Encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1985, t. 3, s. 230. 5 89 1) na oznaczenie poszczególnych dyscyplin wykładanych w szkołach wyższych lub uprawnionych instytucjach naukowych w charakterze odrębnej specjalności; 2) na oznaczenie zespołu wszystkich dyscyplin (w pierwszym znaczeniu), całokształtu historycznie ukształtowanej, stale narastającej, rozszerzającej się i pogłębiającej wiedzy o rzeczywistości, spełniającej obowiązujące w danej epoce i w danym zakresie warunki naukowości. W pojęciu nauka można wyróżnić dwa aspekty: treściowy i czynnościowy. Nauka w aspekcie treściowym to: system należycie uzasadnionych twierdzeń i hipotez zawierających możliwie obiektywną i adekwatną w danej fazie rozwoju poznania nauki i praktyki społeczną wiedzę o zjawiskach i prawidłowościach danej dziedziny (lub całej) rzeczywistości, o sposobach jej badania i praktycznego przekształcania przez człowieka. Tak rozumiana nauka jest wytworem metodycznej działalności naukowej7. Nauka w aspekcie czynnościowym obejmuje: ogół czynności składających się na działalność naukową (badania naukowe, przekazywanie ich wyników, wdrażanie tych wyników w praktykę, prowadzoną zgodnie z metodami mającymi zapewnić prawdziwe, zasadne i uporządkowane poznanie danej dziedziny rzeczywistości)8. Naukę można rozważyć także w aspekcie instytucjonalnym, jako: zespół instytucji społecznych powołanych do organizacji i prowadzenia badań naukowych, do gromadzenia, ogłaszania i przekazywania ich wyników oraz wdrażania ich do praktyki społecznej9. Stanisław Kamiński uważa, że: wyrazem nauka posługujemy się, najogólniej mówiąc, w celu oznaczenia pewnego rodzaju działalności umysłowej lub umysłowo-fizycznej. Chodzi tu o poznanie, które zresztą bywa ujmowane nie tylko w różnych aspektach epistemologicznych, lecz także w rozmaitych kontekstach rzeczowych. Poznanie uchodzi za podstawową i pierwotną (stąd ściśle niedefiniowalną) aktywność psychiczną. Polega ono, wyrażając się przenośnie, na wprowadzeniu w pole świadomości informacji o czymś. Przeciwstawia się wytwarzaniu, dążeniu i przeżyciu emocjonalnemu, ale może się z nimi łączyć. Terminem „poznanie” oznacza się zarówno czynność, jak i jej wytwór, czyli rezultat. Z powyższej analizy pojęcia nauka wynika, że celem nauki jest poznanie traktowane jako czynność, ale także jako jej wytwór i rezultat. Profesor wymienia trzy podstawowe znaczenia kategorii nauka: 1) Elementy formalne poznania, do których zaliczył: − język, jako zewnętrzną postać systemu naukowego; − metodę, jako sposób naukowego badania i systematyzowania; − instytucję, jako pewien organ organizacji uprawiania nauki. 7 Tamże, s. 230. Tamże, s. 230. 9 Tamże, s. 230. 8 90 2) Poznanie pewnego rodzaju – poznanie jako takie: − o charakterze odkrywczym – badania naukowe i ich rezultat; − o charakterze nieodkrywczym (kształcącym) – obejmujący przedmiot uczenia się lub nauczania, proces uczenia się i nauczania oraz ich rezultat. 3) Dziedzina kultury, obejmująca jako główny składnik poznanie twórcze, systematycznie zdobyte, uzasadnione racjonalnie i wyrażone w języku informatywnym oraz samodoskonalące się. Sumując, możemy uznać, że nauka to proces, a zarazem obiektywny wynik twórczego poznania. To proces nauczania, a zarazem uczenia się. Nauka to proces planowego dochodzenia do nowego poznania i twórczo osiągniętego już poznania10. Kazimierz Ajdukiewicz naukę rozumie dwojako11: − jako rzemiosło uczonych, to jest ogół czynności wykonywanych przez uczonych; − wytwór tych czynności, czyli system twierdzeń, do których uznania doszli uczeni w swym dążeniu do poznania rzeczywistości. Jerzy Ratajewski twierdzi, że: nauka jest to określona i specjalna działalność ludzi w celu poznania obiektywnej prawdy o rzeczywistości, zaspokojenia ludzkich potrzeb poznawczych i polepszenia działań praktycznych ludzi; działalność ujawniająca się w określonych wytworach i wynikach tej działalności12. Podsumowując dotychczasowe rozważania na temat terminu nauka, należy wymienić za Jerzym Ratajewskim kilka zasadniczych cech, prawidłowości nauki, mogących być charakterystycznym wyznacznikiem dla adeptów podejmujących działalność naukową13: − umiejętność uogólniania wyników działalności naukowej, czyli umiejętność dostrzegania problemów, stawiania pytań i hipotez oraz budowania teorii naukowych; − maksymalny obiektywizm wypowiadanych sądów i twierdzeń; − ścisłość i jednoznaczność w formowaniu przedstawianych sądów i twierdzeń; − zgodność wszelkich działań w nauce (procedur) z uznanymi przez społeczność uczonych metodami naukowymi; − wysoka informacyjność języka używanego w nauce, umożliwiająca porozumiewanie się uczonych oraz sprawdzanie przekazywanych sądów i twierdzeń; 10 Tamże, s. 13-18. K. Ajdukiewicz, Logika praktyczna, Warszawa 1965, s. 173. 12 J. Ratajewski, Elementy naukoznawstwa i główne kierunki rozwoju nauki europejskiej, Katowice 1993, s. 13. 13 Tamże, s. 13-21. 11 91 − zasadność, logiczne powiązanie oraz pewność sądów i twierdzeń przekazywanych w komunikacji naukowej; − stały krytycyzm wobec wszelkich wypowiadanych sądów (twierdzeń) oraz podstawa ciągłego sprawdzania istniejących już i przekazywanych sądów (twierdzeń); − twórczy charakter wyników działalności naukowej umożliwiający – w jakimś stopniu – wzbogacenie dotychczasowego dorobku nauki. Podstawowym celem nauki jest dostarczenie możliwej do zweryfikowania wiedzy naukowej, przeto, jak uważa Stanisław Kamiński: […] opisywanie faktów oraz tworzenie teorii wyjaśniających i dających narzędzia przewidywania14. Podobnie sądzi Wacław Pytkowski, stojąc na stanowisku, że zadaniem nauki jest opisywanie faktów, tworzenie teorii wyjaśniających fakty oraz tworzenie teorii przewidującej fakty15. Teorie, prawa i twierdzenia naukowe są bardzo ważne, bowiem obejmują usystematyzowaną wiedzę o otaczającej rzeczywistości, która pozwala ją wyjaśnić, zrozumieć i w rezultacie przewidywać zjawiska, a tym samym mieć wpływ na otaczającą nas rzeczywistość. Tym samym ułatwiają zatem rozwój zarówno nauki, jak i praktyki. Rezultatem działalności naukowej są więc teorie, prawa i twierdzenia naukowe, które składają się na wiedzę naukową. Wiedzę ogólną można zdobyć różnymi środkami, natomiast wiedzę naukową jedynie poprzez stosowanie metod i reguł naukowych, czyli prowadząc badania naukowe. Należy również zdać sobie sprawę z różnicy miedzy pojęciami wiedza i nauka. Jerzy Ratajewski wiedzę rozumie jako16: wszystkie (zbiór) treści utrwalone w umyśle ludzkim w ciągu życia i działalności człowieka. Właśnie jego wiedza życiowa, przede wszystkim wiedza użyteczna, przekształciła się w ciągu rozwoju historycznego w jeden z kilku typów wiedzy, np. wiedzę potoczną (zdroworozsądkową), artystyczno-literacką, spekulatywną czy irracjonalną oraz wiedzę naukową, czyli naukę. Wiedza naukowa tym się różni od wiedzy potocznej, artystycznoliterackiej, spekulatywnej lub irracjonalnej, że powstaje przy zastosowaniu określonej metody naukowej, z respektowaniem zasad racjonalności. Metodyczne jest takie badanie, w którym zasadniczą rolę odgrywa metodyczne myślenie oparte na logice i jemu podporządkowane inne czynności badawcze. Myślenie metodyczne polega z kolei na umiejętnym stawianiu pytań i na równie umiejętnym szukaniu na nie odpowiedzi, na stawianiu hipotez i ich sprawdzaniu. Stawianie pytań ma w nauce zasadnicze znaczenie, bo dobrze postawione pytanie to zarazem problem badawczy, to kwestia wymagająca rozwiązania lub rozstrzygnięcia. Zgodnie z powiedzeniem 14 S. Kamiński, Nauka…, wyd. cyt., s. 197. W. Pytkowski, Organizacja badań i ocena prac naukowych, Warszawa 1985, s. 144. 16 J. Ratajewski, Elementy…, wyd. cyt., s. 8. 15 92 „jakie pytanie – taka odpowiedź” ten ma szanse osiągania wartościowych rezultatów badań, kto umie stawiać ważne a nie błahe pytania. Słownik języka polskiego podaje, że wiedza to17: 1) ogół wiadomości zdobytych dzięki uczeniu się. Zasób wiadomości z jakiejś dziedziny, gałąź nauki; 2) znajomość czegoś, uświadomienie sobie czegoś. Wincenty Okoń uważa, że18: wiedza obejmuje wszystkie formy świadomości społecznej, a więc zarówno formę najwyższą – naukę, jak i ideologię i magię, obok wiedzy racjonalnej może istnieć zatem wiedza irracjonalna, obok wiedzy prawdziwej – wiedza fałszywa. Szczególne znaczenie mają w życiu dwie kategorie wiedzy, ściśle związane z oddziaływaniem człowieka na rzeczywistość. Pierwsza z nich to oparta na doświadczeniu wiedza praktyczna, która dostarcza informacji o tym, jak zmieniać rzeczywistość. Druga – to wiedza teoretyczna (wiedza naukowa), dostarczająca danych o tym, jaka jest rzeczywistość. Istotną cechą wielu twierdzeń naukowych jest to, że po przekształceniu w normy mogą być wykorzystane jako wiedza praktyczna. Profesor Bogdan Szulc dokonując podziału wiedzy ze względu na przedmiot, wyodrębnia jej cztery rodzaje19: 1. Wiedza o świecie wewnętrznym (o własnym istnieniu, własnych aktach, stanach, dyspozycjach, wrażeniach itp.). 2. Wiedza o przedmiotach (stanach rzeczy, faktach) świata zewnętrznego (przeszłego, teraźniejszego, przyszłego). 3. Wiedza o przedmiotach logicznych i matematycznych (czyli o rzeczach czysto intencjonalnych). 4. Wiedza o wartościach (czyli wiedza o tym, co jest dla człowieka dobre, jakimi wartościami powinien się kierować w swej działalności). Powinnością pracy naukowej jest tworzenie wartości poznawczych czyli wiedzy. Tworzenie wiedzy, która odkrywa prawdy otaczającej nas rzeczywistości jest zajęciem trudnym. Trudnym, bo twórczość naukowa polega na wkraczaniu w obszar niewiedzy, na osiąganiu czegoś nowego, dotychczas nieznanego. Marian Mazur wskazuje podejście do niewiedzy i próby jej zredukowania przez naukę20: W przypadku, gdy chodzi o poszerzenie wiedzy, trzeba uzasadnić, dlaczego takie, a nie inne zagadnienie proponuje się rozwijać. Zagadnień dotychczas nie rozwiązanych jest bowiem wiele, nie należy więc chwytać się za pierwsze z brzegu, lecz dokonać świadomego wyboru. W szczególności trzeba orientować się, czy chodzi o zagadnienie już stawiane przez innych, ale nie rozwiązane, czy też o zagadnienie rozwiązane 17 Słownik języka polskiego, Warszawa 1979, t. 2, s. 700. W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1992, s. 228. 19 B. Szulc, Nauka…, wyd. cyt., s. 31. 20 M. Mazur, Historia naturalna polskiego naukowca, Warszawa 1979, s. 79. 18 93 przez innych, ale niedokonane lub w zbyt wąskim zakresie, na przykład tylko dla pewnego szczególnego przypadku, czy wreszcie o zagadnienie nie tylko dotychczas nie rozwiązane, ale i przez nikogo nie postawione. W każdym z tych przypadków należy starać się dociec, dlaczego tak jest, gdyż od odpowiedzi na to pytanie może zależeć, jakie ma się szanse na rozwiązanie zagadnienia. W propozycji profesora Mazura można wyróżnić: − problemy już rozpatrywane przez innych, ale nierozwiązane; − problemy rozwiązane przez innych i ale nie do końca lub w zbyt wąskim zakresie; − problemy jak dotąd nierozwiązane i przez nikogo niepostawione. Dwa pierwsze zagadnienia związane są obecnym stanem nauki, natomiast badanie materii całkowicie nowatorskiej jest trudniejsze. Zdarza się to wówczas kiedy, zjawisko czy proces nie zostały wcześniej zauważone lub ich wcześniej zwyczajnie nie było. Niemniej jednak można je próbować opisać i objaśnić, opierając się na dotychczasowym stanie nauki. Najważniejszy w nauce jest dobry pomysł, śmiała lecz uzasadniona hipoteza, później umiejętność dedukcyjnej analizy i indukcyjnego uogólniania. Potrzebna jest przyrodzona wyobraźnia, intuicja i wiedza. Ale nawet najzdolniejszy młody naukowiec powinien mieć nauczyciela – mistrza. Potrzebny jest mu przewodnik, opiekun, wzorzec twórczy i osobowy. O relacjach uczeń - mistrz Michał Heller pisze21: Student to ktoś, kto siedzi na wykładzie, słucha lub nie i potem przychodzi po zaliczenie lub na egzamin. Uczeń natomiast to ktoś, kto staje przede mną ze swoimi problemami, z kim dzielę się własną pracą i doświadczeniem; ktoś, kto przysparza kłopotów, ale i dużo radości. I od którego mistrz (jeżeli „uczeń”, to „mistrz”, a nie „wykładowca”) uczy się nie mniej niż z książek. Od profesorów adepci nauki mają prawo oczekiwać, że będą dla nich takimi wzorcami twórczości naukowej, wzorcami osobowości, mistrzami. To bardzo trudna rola. Wymaga nie tylko dużej wszechstronnej wiedzy, ale też chęci i umiejętności dzielenia się tą wiedzą i własnymi doświadczeniami, celowego dobierania zadań do możliwości adepta, wskazywania w badaniach sensowności i wartości, łączenia dobroci ze sprawiedliwością, dawania świadectwa jakim w nauce być przystoi. Osoby prowadzące badania naukowe muszą zdawać sobie sprawę z odpowiedzialności za skutki swojej aktywności poszukiwawczej, które mogą dotyczyć: przedmiotu badań, uczestników badań czy osób postronnych. W przypadku badań społecznych ciężar odpowiedzialności jest większy, ponieważ przedmiotem badań są z reguły ludzie, funkcjonujący w różnych strukturach społecznych i sytuacjach życiowych. 21 M. Heller, Jak być uczonym, Kraków 2009, s. 13. 94 W Słowniku języka polskiego czytamy, że etyka to22: 1) ogół ocen i norm moralnych przyjętych w danej epoce i zbiorowości społecznej; moralność. 2) nauka o moralności zajmująca się opisem, analizą i wyjaśnieniem rzeczywiście istniejącej moralności i ustaleniem dyrektyw moralnego postępowania. Z tych względów wydaje się celowy dekalog propozycji ukierunkowujących postawy i zachowania badaczy zaproponowany przez Janusza Sztumskiego. Proponowane zalecenia to23: I. Przy podejmowaniu badań bierz pod uwagę nie tylko spodziewane pożytki lub zyski, ale także koszty i straty. II. Przyjmij osobistą odpowiedzialność za prowadzone badania i ich skutki. III. Bądź otwarty i uczciwy wobec uczestników badań. IV. Informuj uczestników badań o celach i założeniach badań na tyle, na ile jest to możliwe ze względu na dobro badań. V. Staraj się jak najlepiej współpracować z dobrowolnymi uczestnikami badań, ponieważ od tego zależy wiele przy realizacji twoich zamierzeń badawczych. VI. Nie wykorzystuj badanych pod żadnym względem. Szanuj także ich czas i cierpliwość. VII. Zapewnij badanym ochronę przed wszelkimi szkodami możliwymi do przewidzenia. Jeżeli zaś dostrzeżesz, że badanym zagrażają jakieś nieprzewidziane skutki negatywne, to staraj się temu natychmiast przeciwdziałać. VIII. Bądź zawsze gotowy do uczciwego wyjaśnienia badanym wszelkich wątpliwości, jakie mogą się u nich pojawić. IX. Dbaj o to usilnie, aby uczestnicy badań darzyli ciebie zaufaniem. X. Pamiętaj, że zasadniczym celem badań powinno być uzyskanie danych zebranych w sposób metodologicznie zasadny, solidny i sine ira et studio24, które mają przyczynić się do rozwijania nauki, a nie do zaspokajania niegodziwych zamierzeń. Oczywiście etyka ludzi prowadzących badania naukowe nie powinna być obwarowana jakimikolwiek nakazami czy też pouczeniami. Powinno się jednak za ich pomocą zwracać uwagę na to, że prowadząc badania należy pamiętać nie tylko o tym, co gwarantuje ich skuteczność, lecz także o aspektach moralnych zachowań badacza. 22 Słownik języka polskiego, Warszawa 1978, t. 1, s. 559. J. Sztumski, Wstęp do metod …, wyd. cyt., s. 30. 24 Sine ira et studio – łac., bez gniewu i bez upodobania; bezstronnie, obiektywnie, etym. – z Tacyta (Roczniki, 1,1); słynne zapewnienie (na początku dzieła) o obiektywizmie autora. 23 95 Adeptom nauki potrzebna jest pasja, dociekliwość, upór i wytrwałość, otwartość, wyobraźnia, wiara w siebie. Szkodliwy jest dogmatyzm, nadmierna fascynacja, fanatyzm, bo wywołują nieodpartą chęć udowodnienia tego, co chce się udowodnić. Uczciwy badacz nigdy nie jest wolny od wątpliwości, czy wyniki i wnioski z jego badań są obiektywnie prawdziwe, powinien je weryfikować tak dalece jak to możliwe i falsyfikować, gdy to konieczne. Twórczość naukowa wymaga pasji, wysiłku, wiedzy, talentu, ale także sprzyjającego otoczenia i warunków realizacji pomysłów badawczych. Co to jest pasja naukowa? Michał Heller wymienia niektóre jej elementy25: 1) Zainteresowanie przedmiotem, o którym należy myśleć „mój przedmiot”. 2) Znajdowanie przyjemności w badaniu swojego przedmiotu. Źródłem tej przyjemności może być chęć poznania, jaką proces badawczy czy przedmiot wzbudza. 3) Odwaga bycia trochę innym niż wszyscy ludzie w otoczeniu. W związku z tym, że wiele czasu należy poświęcić nauce, jest to zdolność rezygnacji z wielu przyjemności towarzyskich. Indywidualność wynika niekiedy ze specyficznych zainteresowań związanych z uprawianiem nauki i jej otoczeniem. 4) Motywacja pracy naukowej, albowiem nie ma prawdziwej pasji bez właściwej motywacji. Pasja winna wynikać z osobowości i gotowości spędzenia wielu godzin za biurkiem, w czytelni, bibliotece czy laboratorium. Ksiądz Profesor wymienia te motywy: − przyjemność jako „przygoda z nauką”; − służenie ludzkiej (albo narodowej) kulturze; − dążenie do poznania prawdy − lub Prawdy (i wówczas mamy do czynienia z motywacją typu religijnego). 5) Uczestniczenie w nauce jako instytucji. Praca naukowa to nie tylko siedzenie za biurkiem czy w laboratorium to także uczestniczenie w życiu uczelni, wydziału, pracy dydaktycznej ze studentami, pisanie recenzji, udział w konferencjach i seminariach. W tej aktywności należy też zachować umiar, naukę powinno się uprawiać a nie celebrować. Jeżeli ktoś może pozwolić sobie na czytanie publikacji naukowych tylko w samolocie, wiozącym go z jednej konferencji na drugą, to powinien zdać sobie sprawę, że na konferencjach, w których tak często bierze udział, wygłasza referaty już wyłącznie o tym, co w nauce robiło się dawniej, w czasach, kiedy jeszcze ją uprawiał. 6) Zażyłość z książkami i czasopismami. Badacz musi bardzo dużo czytać, znać najnowsze wydawnictwa fachowe w swojej dziedzinie, czytać 25 M. Heller, Jak być …, wyd. cyt., s. 19-28. 96 publikacje naukowe, mieć kontakt z literaturą popularnonaukową, znać obowiązujące tendencje i nowości w swoim obszarze zainteresowań, obcować z literaturą na bieżąco, być dobrze poinformowany. 7) Ślęczenie przy biurku. Biurko jest oczywiście symbolem, może to być gabinet, laboratorium, czytelnia, biblioteka czy przedział w pociągu. Praca przy biurku jest ważną częścią pracy naukowej. Charakteryzują ją następujące cechy: − systematyczność w pracy, pracując regularnie, często nawet po trochu, nie widzi się efektu, ale wyniki narastają; − wytrwałe trzymanie się raz obranego tematu, temat należy wybrać po głębokim przemyśleniu, lecz po jego akceptacji trzeba go drążyć do zakończenia pracy lub do wykazania, że zagadnienia w danej chwili nie da się wyjaśnić, czy też przewyższa ono obecne moje kompetencje; − nieustanne uczenie się (konieczność ćwiczenia mózgu i konieczność poznawania nowych obszarów wiedzy, potrzebnych do rozwiązania problemu, nad którym właśnie pracuję); − zdolność do samokrytyki; − codzienna gimnastyka intelektualna, nieustanne doskonalenie swoich umiejętności naukowych, rozwijanie pomysłów, rozszerzanie warsztatu badawczego, ćwiczenie pamięci, zdolności rozumienia i koncentracji; − nierozstawanie się z książką, (książką „do uczenia się”). Marian Mazur uważa, że26: Naukowcem jest ten, kto poszukuje odpowiedzi na pytania, na które dotychczas nikt nie odpowiedział, za pomocą metod umożliwiających udowodnienie odpowiedzi. Naukowca cechuje to, że jest ciekawy świata, że usiłuje go zrozumieć i opisać, dąży do jego opisania metodami naukowymi. Następnie jako wykładowca, stara się ten logiczny opis świata przekazać uczniom. Uczony wyróżnia następujące typy naukowców, porządkując owe typy według malejącego stopnia twórczości naukowej27: 1) pionierzy – łamiący uznane prawa i teorie naukowe, tworząc nowe, bywający autorami zaskakujących wynalazków; 2) klasycy – strzegą ładu w nauce, starają się wykryć wszystko w obrębie istniejących praw; 3) stymulatorzy (metodolodzy) – tacy, którzy sami nie podejmują rozwiązywania problemów, ale są obdarzeni zdolnością ich wynajdywania i wskazywania innym – są przydatni do organizowania i koordynowania pracy naukowej; 4) erudyci i krytycy – gromadzą, konfrontują i przetrawiają idee stworzone przez innych, by je podać w publikacjach naukowych takich jak monografie; 26 27 M. Mazur, Historia naturalna…, wyd. cyt., s. 14. Tamże, s. 20-25. 97 5) wykonawcy czynności odbywających się według aktualnych wymagań nauki, jak zbieranie danych, wykonywanie pomiarów i obliczeń (laboranci); 6) oświatowcy (wykładowcy) – zajmujący się przekazywaniem istniejącej wiedzy innym, czy to w formie nauczania na studiach, czy też prac popularnonaukowych; 7) administratorzy – kierujący pracą naukowców; 8) pseudonaukowcy – wypowiadający nie udowodnione poglądy w sposób mający sprawiać wrażenie naukowo udowodnionych; 9) karierowicze – nie mający kwalifikacji do uprawiania zawodu naukowca, a tytuły naukowe zdobywający dzięki względom pozanaukowym. Naukowiec, według profesora Mazura charakteryzuje się cechami, takimi jak28: wnikliwość w rozróżnianiu rzeczy na pozór jednakowych, zdolność kojarzenia rzeczy na pozór ze sobą nie związanych oraz krytycyzm w rozpoznawaniu prawd i fałszów mających pozory prawd. Zamiłowanie towarzyszące takiemu talentowi przejawia się jako pasja badawcza, na którą składają się: niepokój wobec niewiadomego oraz pragnienie uzyskania najtrafniejszych odpowiedzi i najracjonalniejszych rozwiązań. Pasja badawcza jest stanem psychicznym, nie można jej zamówić, zaplanować czy nakazać. Praca naukowa wymaga specjalnego typu myślenia i zdolności kierunkowych. Każdy naukowiec musi więc myśleć teoretycznie, abstrakcyjnie, zarówno analitycznie, jak i syntetycznie. W uproszczeniu: adept nauki powinien lubić i potrafić pracować z dokumentami, pisać własne teksty lub wykonywać pracę w laboratorium w przypadku niektórych dziedzin nauki. Pomocna jest też systematyczność, dobra pamięć i umiejętność formułowania własnych wniosków. Powinien ciągle pogłębiać wiedzę i dbać o własny rozwój. Kwalifikacje etyczne uczonego wyrażają się w jego postawie. Niewątpliwie celem działalności naukowej jest poszukiwanie prawdy i wierność prawdzie. Podejście badacza do swej pracy i jej wyników powinno być uczciwe i krytyczne, opierać się na faktach. Badacz powinien także zachować pewien dystans do badanego problemu, raczej intelektualne niż emocjonalne jego widzenie. Bibliografia 1. Ajdukiewicz K., Logika praktyczna, Warszawa 1965. 2. Encyklopedia powszechna PWN, t. 3, Warszawa 1985. 3. Heller M., Jak być uczonym, Kraków 2009. 4. Kamiński S., Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, Lublin 1992. 28 Tamże, s. 41. 98 5. Mazur M., Historia naturalna polskiego naukowca, Warszawa 1979. 6. Okoń W., Słownik pedagogiczny, Warszawa 1992. 7. Pytkowski W., Organizacja badań i ocena prac naukowych, Warszawa 1985. 8. Ratajewski J., Elementy naukoznawstwa i główne kierunki rozwoju nauki europejskiej, Katowice 1993. 9. Słownik języka polskiego, Warszawa 1978, t. 1. 10. Słownik języka polskiego, Warszawa 1979, t. 2. 11. Szczepański J., Kierowanie nauką, [w:] Rozważania o Rzeczypospolitej, Warszawa 1971. 12. Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1995. 13. Szulc B., Nauka, Wiedza, Mądrość, Warszawa 2011. 14. Wielka encyklopedia powszechna, Warszawa 1966. SCIENCE, KNOWLEDGE AND ETHICS AS A FOUNDATION OF A YOUNG RESEARCHER’S METHODS Science, knowledge and ethics are the basic categories of human activity in the current reality. These categories have a fundamental significance in conducting the research. Scientific work requires a special type of thinking and abilities in the research area. All researchers must therefore think theoretically, abstractly, both analytically and synthetically. In simple terms: a young researcher should like and be able to work with documents, write his/her own articles and papers or do the laboratory work in case of some sciences. Methodical work, good memory and the ability to draw his/her own conclusions is very helpful. He/she should always deepen their knowledge and take care of their own development. The researcher’s ethical qualifications are the expression of his/her attitude. 99 AUTORZY mgr Agata Miszczak [email protected] mgr Joanna Walasek [email protected] TECHNIKI WYBORU PRÓBY BADAWCZEJ Rozwiązanie problemu naukowego wymaga przeprowadzenia rzetelnych badań. Nie zawsze jednak istnieje możliwość zbadania całego obszaru naszych zainteresowań. Może to być bardzo trudne ze względu na wielkość bądź złożoność populacji, której cechy chcemy mierzyć. Najbardziej miarodajne i dokładne badania możemy otrzymać wyłącznie poprzez analizę całej populacji. Dobór próby badawczej podyktowany powinien być procesem wyboru możliwie najbardziej reprezentatywnych elementów populacji, na podstawie których może nastąpić z wysoką pewnością generalizowanie uzyskanych wyników na całość populacji, bez konieczności analizowania wszystkich jej członków. Populacją nazywamy dowolną, interesująca nas grupę obiektów – najczęściej osób badanych ze względu na coś (ale nie tylko), natomiast próbą nazywamy część populacji, którą poddajemy badaniu1. A. Góralski poprzez populację rozumie zbiór wszystkich obiektów składających się na rozpatrywaną w modelu zbiorowość2. W. Dudkiewicz zbiorowością generalną, zwaną też populacją, nazywa zbiór jednostek posiadających jedną cechę wspólną lub kilka. Może to być zbiór realnie istniejących jednostek lub zbiór zdarzeń, natomiast zbiorowość próbna (populacja próbna, próba) jest to część populacji generalnej pobrana z niej w ściśle określony sposób3. Próba reprezentatywna to próba, której struktura ze względu na badane cechy (zmienne) jest zbliżona do struktury populacji statystycznej, z której pochodzi4. Procedura wyboru próby w celu przeprowadzenia badań naukowych powinna zostać poprzedzona zdefiniowaniem populacji, wyznaczeniem 1 T. Zieliński, Jak pokochać statystykę czyli STATISTICA do poduszki, Wyd. StatSoft Polska Sp. z o.o., Kraków 1999. 2 A. Góralski, Metody opisu i wnioskowania statystycznego w psychologii, Wyd. PWN, Warszawa 1976, s. 124. 3 W. Dudkiewicz, Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wyd. Stachurski, Kielce 2004, s. 99. 4 Podstawowe pojęcie statystyczne, Próba reprezentatywna. http://www.stat.gov.pl/ gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-7263.htm. 100 zakresu doboru próby, wyborem techniki wyboru próby, określeniem wielkości próby oraz wyborem elementów próby. Reprezentatywność próby (próba reprezentatywna) można uzyskać, stosując zarówno losowe (probabilistyczne), jak i nielosowe (nieprobabilistyczne) techniki wyboru próby. Należy jednak zaznaczyć, iż większą szansę na reprezentatywność próby daje zastosowanie technik losowego jej wyboru5. TECHNIKI WYBORU PRÓBY losowe nielosowe (probabilistyczne) (nieprobabilistyczne) Źródło: opracowanie własne. Rys. 1. Klasyfikacja technik wyboru próby Techniki losowe – probabilistyczne polegają na losowym doborze elementów do próby, a każda jednostka populacji ma jednakową możliwość wejścia do próby. Oznacza to, że prawdopodobieństwo dostania się do próby jest jednakowe i większe od zera, a selekcja odbywa się według automatycznego planu i jest oparta na zasadach losowych6. Dobrze wykonany dobór próby losowej powinien spełniać następujące kryteria: populacja zawiera wyłącznie należące do niej elementy; uwzględnia się wszystkie jednostki danej populacji; każda jednostka populacji ma równą szansę znalezienia się w próbie; wybór elementów próby następuje w wyniku losowania bez zwracania. Techniki te wymagają wiedzy i kwalifikacji, ale umożliwiają określenie poziomu błędu i wyznaczenie poziomu dokładności szacowań. Techniki nielosowe – nieprobabilistyczne polegają na wyborze próby według subiektywnej oceny badacza lub wyboru „na chybił trafił”. Techniki te nie wymagają wiedzy i kwalifikacji oraz nie pozwalają na określenie poziomu błędu i wyznaczenie poziomu dokładności szacowań7. Podejmując decyzje o wykorzystaniu techniki wyboru próby, powinniśmy się kierować kilkoma czynnikami, jednak najważniejszym jest cel ba5 Podstawowe pojęcie statystyczne, Reprezentatywność próby, http://www.stat.gov.pl/ gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-7263.htm. 6 P. Sienkiewicz, Metody badań nad bezpieczeństwem i obronnością, AON, Warszawa 2010, s. 65. 7 M. Szreder, Metody i techniki sondażowych badań opinii, PWE, Warszawa 2004, s. 45. 101 dań. Techniki probabilistyczne wyboru próby stosujemy w badaniach mających na celu weryfikację postawionej hipotezy, natomiast technikę nieprobabilistyczną wyboru próby stosujemy, gdy naszym celem jest wstępne zapoznanie się z interesującym nas zagadnieniem. Techniki nielosowe wyboru próby nie wymagają dużej pracochłonności oraz nie generują wysokich kosztów, dlatego pozwalają na szybkie zebranie wstępnych rezultatów. Techniki te umożliwiają uogólnienie wyników na całą populację ze znacznym zakresem błędu, zatem nie jest możliwe wyciąganie statystycznych wniosków na całą populację. Techniki nieprobabilistyczne stosuje się, jeśli wiedza badacza jest wystarczająco bogata, obszerna i precyzyjna, a struktura populacji dobrze znana, co umożliwia dobór najbardziej reprezentatywnej próby. Brak znajomości populacji skłania natomiast do skorzystania z losowego doboru próby i przeniesienia ciężaru odpowiedzialności na los. Ponadto wykorzystanie techniki wyboru próby badawczej podyktowane jest budżetem, jaki został przeznaczony na badania. Jeśli nie posiadamy znacznych nakładów finansowych konieczne jest przeprowadzenie doboru reprezentantów próby za pomocą losowych technik, natomiast jeśli możemy poświęcić czas i pieniądze oraz zależy nam na rzetelnych wynikach, powinniśmy skorzystać z nieprobabilistycznych technik wyboru próby badawczej. Techniki nieprobabilistyczne – losowe wyboru próby dzielimy na: wybór przypadkowy, wybór celowy, wybór kwotowy oraz wybór metodą kuli śnieżnej. NIEPROBABILISTYCZNE TECHNIKI WYBORU PRÓBY wybór przypadkowy wybór celowy wybór kwotowy wybór metodą kuli śnieżnej Źródło: opracowanie własne. Rys. 2. Klasyfikacja nieprobabilistycznych technik wyboru próby Technika wyboru przypadkowego nazywana przez niektórych autorów techniką według wygody polega na przypadkowym doborze elementów do próby, gdyż znalazły się one w odpowiednim czasie w odpowiednim miejscu. Decydent kieruje się prostotą, łatwością i wygodą doboru. Specyfiką tej techniki jest możliwość doboru do próby badawczej wyłącznie bliżej nieokreślonej części populacji. Nie można z pełną dokładnością oszacować stopnia prawdopodobieństwa popełnienia błędu, z jakim otrzymane wyniki uogólniamy na całą populację. Wybór przypadkowy nie gwarantuje zatem 102 reprezentatywności próby, ale może stać się przesłanką do poznania populacji. Dobór próby ma charakter wygodny, przez co można rozumieć, że nie wymaga dużo czasu oraz nie jest nazbyt skomplikowany, a badacz nie musi posiadać żadnej wiedzy na temat badanej populacji. Do podstawowych cech wyboru przypadkowego należy zaliczyć to, że jest on: szybki i tani w realizacji, niewymagający posiadania kompletnego spisu jednostek badanej populacji; odwołuje się do jednostek łatwo dostępnych, chętnych do współpracy; nie zapewnia reprezentatywnej próby dla żadnej określonej populacji; nie może być stosowany w tych badaniach opinii, które zawierają elementy wnioskowania statystycznego; może być stosowany w badaniach pilotażowych, a także do sformułowania hipotez badawczych lub do zebrania ogólnych na dany temat opinii, które będą weryfikowane w późniejszym, zasadniczym badaniu8. Technika wyboru celowego polega na wskazaniu jednostek populacji, które powinny zostać włączone do próby przez badacza typującego na podstawie własnej wiedzy i doświadczenia. Elementy próby zostają wyselekcjonowane pod względem wcześniej ustalonych kryteriów, którymi mogą być, np. cechy charakteru. Celowość doboru opiera się na doświadczeniu lub rekomendacjach. Badacz, podejmując decyzję o wyborze jednostek do próby, posiada wystarczająca wiedzę i przekonanie, że reprezentatywność próby pozwoli odzwierciedlić opinię całej populacji. Istota techniki wyboru celowego oparta jest na profesjonalnej wiedzy badacza o interesującym go obszarze. Technika wyboru kwotowego polega na próbie uzyskania założonej struktury próby pod względem wyróżnionej charakterystyki. Oznacza to, że struktura próby powinna odzwierciedlać strukturę całej populacji. Polega ona na tym, że znaną ze względu na określone charakterystyki (zmienne) strukturę populacji narzuca się próbie i wybiera się do niej kwoty jednostek reprezentujących poszczególne subpopulacje w proporcjach takich, jaki jest udział tych subpopulacji w całej populacji9. Charakterystyczne dla techniki prób kwotowych jest włączanie do próby łatwo dostępnych zwykłych osób, wyrażających chęć uczestnictwa w badaniu, reprezentujących zwykle klasę średnią społeczeństwa10. Sposób poszukiwania przez badacza i typowania jednostek do próby jest wyłącznie subiektywnym wyborem decydenta. Ponadto naukowcy mogą określić zbyt mały zakres cech kontrolnych, co sprawia że reprezentatywność próby jest mniej wiarygodna. Wśród zalet techniki wyboru kwotowego można wyróżnić: niewielki koszt uzyskania reprezentatywnej próby badawczej; możliwość wykorzy8 M. Szreder, Metody…, wyd. cyt., s. 50. Tamże, s. 54. 10 W. G. Zigmund, Business Research Methods, The Dryden Press, New York 1997, s. 429. 9 103 stania informacji dotyczących cech badanej populacji spoza próby. Wśród wad i ograniczeń techniki wyboru kwotowego można wyróżnić: niemożność uwzględnienia wszystkich istotnych cech charakterystycznych populacji; subiektywność decyzji badacza podczas wyboru jednostek do próby; niemożność oszacowania prawdopodobieństwa popełnienia błędu. Technika wyboru metodą kuli śnieżnej polega na wyborze kilku reprezentatywnych jednostek do próby, samodzielnie wskazujących kolejne jednostki, które powinny zostać poddane badaniu. Technikę tę stosuje się, kiedy cała populacja nie jest znana osobie badającej. Zaletą uzyskanej próby jest niewielka liczebność oraz niskie koszty przeprowadzenia badań. Główną wadą jest możliwość błędnego typowania kolejnych jednostek przez osoby podlegające próbie, polegająca na wskazaniu osób podobnych pod wieloma względami. Techniki probabilistyczne – losowe wyboru próby dzielimy na: losowanie proste indywidualne, losowanie systematyczne, losowanie warstwowe, losowanie zespołowe i wielostopniowe. PROBABILISTYCZNE TECHNIKI WYBORU PRÓBY losowanie proste indywidualne losowanie systematyczne losowanie warstwowe losowanie zespołowe i wielostopniowe Źródło: opracowanie własne. Rys. 3. Klasyfikacja probabilistycznych technik wyboru próby Technika losowania prostego indywidualnego polega na wyborze z populacji ostatecznych, indywidualnych jednostek badania w sposób bezpośredni oraz nadaniu każdej jednostce jednakowego prawdopodobieństwa dostania się do próby11. Wadą tej techniki jest niska precyzja wnioskowania z próby w odniesieniu do całej populacji. Powodem tego jest duże zróżnicowanie i rozbudowana struktura populacji w stosunku do mało reprezentatywnej próby. Mechanizm losowania nie generuje doskonałej jakości próby, ponieważ informacje o strukturze i właściwościach badanej populacji nie są znane. Wadą techniki losowania indywidualnego jest wysoki koszt zakupu bądź opracowania metody losowania oraz wysoki koszt przeprowadzania badań na wylosowanych jednostkach. Technika losowania systematycznego polega na ustaleniu interwału losowania (iloraz liczebności badanej populacji i liczebności próby), wyborze jednostki z pierwszego interwału losowania (przedział obustronnie do11 M. Szreder, Metody…, wyd. cyt., s. 69. 104 mknięty [1, τ]) oraz wskazaniu pozostałych jednostek, które będą włączone do próby. Będą to jednostki, które w losowaniu odległe są od wylosowanej k-tej jednostki o wielokrotność interwału losowania, czyli jednostki o numerach: k + τ, k + 2 τ, k + 3τ, …, k + (n – 1) τ gdzie n oznacza założoną liczebność próby. Z zapisu tego wynika, że oprócz wcześniej wylosowanej jednostki o numerze k do próby włączonych zostanie jeszcze (n – 1) jednostek, przy założeniu, że wskazana w ostatnim interwale jednostka istnieje w populacji. Jeżeli jednostki w próbie zostaną uporządkowane według zmiennych mających bezpośredni związek z poddaną badaniu cechą, losowanie systematyczne zwiększa reprezentatywność próby12. Jeśli kryterium uporządkowania jednostek stanowi zmienna niezwiązana z badaną cechą, efektywność losowania systematycznego jest zbliżona do efektywności losowania zbliżonego indywidualnego13. Źródło: M. Szreder, Metody…, wyd. cyt., s. 73. Rys. 4. Graficzna interpretacja losowania systematycznego 12 13 M. Szreder, Metody…, wyd. cyt., s. 72. Tamże, s. 73. 105 Technika losowania warstwowego polega na doborze jednostek do próby z populacji podlegającej segmentacji. Procedura losowania warstwowego przebiega dwustopniowo – najpierw wyróżnia się subpopulację, a następnie losuje się elementy do próby. Celem segmentacji jest wyodrębnienie jednorodnych grup, aby każda znalazła swoich reprezentantów w próbie głównej. Pozwala to na uzyskanie wysokiego stopnia reprezentatywności próby. Losowanie jednostek z populacji poprzedzone segmentacją służy więc zwiększeniu efektywności próby. Błąd losowania zostaje w tym schemacie zredukowany, gdyż warstwy populacji są wewnętrznie homogeniczne i odpowiednio reprezentowane w próbie14. Segmentacja polega na podziale badanej populacji na warstwy powiązane z badaną cechą zmiennymi, które łatwo podlegają pomiarowi. W technice losowania warstwowego ważną rolę odgrywa alokacja, czyli rozmieszczenie elementów próby w poszczególnych segmentach. Wyróżnia się: alokację proporcjonalną (w próbie każdy segment jest reprezentowany proporcjonalnie do swojego udziału w populacji); alokację równomierną (w próbie każdy segment jest reprezentowany w takiej samej liczbie niezależnie od udziału w populacji); alokację Neymana (wyrażona wzorem na liczebność jednostek w próbie pochodzących z każdej warstwy, które zapewniają najmniejszy błąd wnioskowania – najmniejszą wariancję); alokację optymalną (uwzględniająca koszt badania elementów w badanych segmentach)15. Zaletą techniki losowania warstwowego jest: możliwość wzięcia pod uwagę różnorodnych informacji o populacji podczas doboru próby; duża efektywność w badaniu populacji wewnętrznie niejednorodnych; możliwość zastosowania w badaniu podzielonej na subpopulacje grupy. Technika losowania zespołowego i wielostopniowego polega na podziale populacji pod względem określonych wcześniej kryteriów na zespoły oraz wyborze całych zespołów lub ich reprezentantów do badanej próby. Losowanie zespołowe i wielostopniowe stosowane jest w bardzo dużych populacjach, przy wysokich kosztach przeprowadzania badań. Procedurę losowania rozpoczyna precyzyjne zdefiniowanie zespołów tworzących odrębną całość o określonej strukturze organizacyjnej i administracyjnej. Jednostki zakwalifikowane do jednego zespołu posiadają jednorodne cechy wspólne, które odróżniają je od pozostałych zbiorów. Losowanie zespołowe polega na wylosowaniu całych grup do próby, przy założeniu, że każdy zespół ma równe szanse wejścia do próby. Losowanie warstwowe polega na wylosowaniu reprezentacji z każdego zespołu. Wiarygodność wyników losowania zespołowego jest proporcjonalna do wielkości wewnętrznego zróżnicowania jednostek w zespołach i odwrotnie 14 15 W. G. Zigmund, Business…, wyd. cyt., s. 433-434. M. Szreder, Metody…, wyd. cyt., s. 79-82. 106 proporcjonalna do zróżnicowania między zespołami. Wyróżniamy losowanie zespołowe jednostopniowe (gdy do próby włączone są wszystkie jednostki z wylosowanych grup) oraz wielostopniowe (gdy do próby losowane są mniejsze zespoły z zespołów wcześniej wybranych). W procedurze losowania zespołowego i wielostopniowego określa się prawdopodobieństwo wejścia do próby dla każdego zespołu. Oznacza to, że nie każdy zespół ma równe szanse dostania się do próby. Podczas wyboru próby badawczej bardzo ważne jest, aby zagwarantować reprezentatywność próby dla całej badanej zbiorowości. Umożliwia to określenie prawidłowej techniki doboru próby badawczej. Nie istnieje jedna uniwersalna technika, która nam na to pozwala. Próba stanowi podstawę do wyciągania wniosków dla populacji generalnej. Zastosowanie zarówno probabilistycznych, jak i nieprobabilistycznych technik wyboru próby umożliwia wyciągnięcie reprezentatywnej próby z całej populacji. W literaturze często panuje przekonanie, że techniki losowe dają większą szansę uzyskania rzetelnych wyników badań zgeneralizowanych na całą populację. Jednak przytoczony powyżej materiał pozwala stwierdzić, że z całą pewnością tak nie jest. Po głębszej analizie dostępnej literatury można uznać, że poparty wiedzą i doświadczeniem nielosowy dobór próby badawczej prowadzi do uzyskania autentycznych i precyzyjnych wniosków. Bibliografia 1. Dudkiewicz W., Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej z pedagogiki, Wyd. Stachurski, Kielce 2004. 2. Góralski A., Metody opisu i wnioskowania statystycznego w psychologii, Wyd. PWN, Warszawa 1976. 3. Podstawowe pojęcie statystyczne, Próba reprezentatywna, http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-7263.htm. 4. Sienkiewicz P., Metody badań nad bezpieczeństwem i obronnością, AON, Warszawa 2010. 5. Szreder M., Metody i techniki sondażowych badań opinii, PWE, Warszawa 2004. 6. Zieliński T., Jak pokochać statystykę czyli STATISTICA do poduszki, Wyd. StatSoft Polska Sp. z o.o., Kraków 1999. 7. Zigmund W. G., Business Research Methods, The Dryden Press, New York 1997. 107 TECHNIQUES OF SELECTING A RESEARCH SAMPLE Selecting a research sample should allow receiving a set of the most representative elements possible that will permit the generalization of the results to the entire population. The representativeness of the sample can be obtained using random – probabilistic and non-random and nonprobabilistic techniques of selecting a sample. The former ones rely on a random selection of elements in the sample, while the second ones consist in a conscious sample selection based on the researcher’s knowledge of the population under analysis. Probabilistic techniques of sample selection are used in tests aiming to verify the hypothesis, whereas nonprobabilistic technique is applied for preliminary analysis of the area of interest. All techniques enable a generalization of the results to the entire population, with more or less scope of conclusion error. The sample is the basis for drawing conclusions for the general population. There is no research technique of selecting a sample that would guarantee the representativeness of the sample for the whole population under research. The analysis of the available sources allows concluding that non-probabilistic techniques give better results in comparison to the probabilistic ones. 108 AUTORZY mgr Anna Mróz – Jagiełło [email protected] mgr Agata Wolanin METODA ANALIZY I KRYTYKI DOKUMENTÓW W NAUKACH O BEZPIECZEŃSTWIE Nauki o bezpieczeństwie to jedna z dyscyplin naukowych wchodzących w skład obszaru nauk społecznych i dziedziny nauk społecznych, utworzona uchwałą Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów z dnia 28 stycznia 2011 r., zmieniającą uchwałę w sprawie określenia dziedzin nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych (M.P. 2011 nr 14 poz. 149). Przedmiotem badań nauk o bezpieczeństwie, na co należy zwrócić uwagę, są współczesne systemy bezpieczeństwa w wymiarze militarnym i niemilitarnym oraz ich funkcjonowanie na różnych poziomach organizacyjnych. Systemy te obejmują działania zarówno instytucji o charakterze państwowym, rządowym i samorządowym, jak i przedsiębiorców oraz organizacji społecznych. Badania natomiast prowadzone w zakresie tej dyscypliny powinny służyć m.in. tworzeniu teoretycznych podstaw i rozwojowi systemów bezpieczeństwa międzynarodowego i narodowego oraz systemów operacyjnych funkcjonujących w obszarze bezpieczeństwa1. Przedmiotem badań w naukach o bezpieczeństwie jest fenomen bezpieczeństwa oraz składające się na niego fakty, procesy i bardziej szczegółowe zjawiska w sferze bezpieczeństwa, w jego różnych wymiarach przedmiotowych i między nimi, rozpatrywane w odniesieniu do konkretnych podmiotów, z punktu widzenia których analizujemy bezpieczeństwo, przy uwzględnieniu także wpływu warunków środowiskowych. Oczywiste jest, że przedmiotem badań także, a może przede wszystkim są relacje między podmiotem a jego otoczeniem (środowiskiem), charakter tego otoczenia, ale także cechy danego podmiotu2. W naukach o bezpieczeństwie oprócz gromadzenia i systematycznego weryfikowania wiedzy podstawowej, badania powinny także dostarczać w miarę konkretnych wniosków do działalności praktycznej, służącej adekwatnemu rozpoznaniu wyzwań i wykorzystaniu szans oraz przeciwdziała- 1 http://www.naukowy.pl/encyklopedia/Nauki_o_obronno%C5%9Bci#. M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeństwa i obronności państw, UP-H, Siedlce 2011. 2 109 niu zagrożeniom w odpowiednim czasie i we właściwy sposób. Wypracowane wnioski mają służyć prognozowaniu przyszłości. Badania współczesnej problematyki bezpieczeństwa obejmują nie tylko sferę wojskową, ale także polityczną, demograficzną, ekonomiczną, informacyjną, ekologiczną i inne. Ogół problemów bezpieczeństwa zawiera w sobie aspekty nauk społecznych, technicznych, a także przyrodniczych. Takie rozumienie badań współczesnych problemów bezpieczeństwa zmusza do podejścia interdyscyplinarnego. Osobliwością badań bezpieczeństwa jest fakt, iż nie można stosować wprost metod charakterystycznych dla nauk pokrewnych, ani też prostej sumy tych metod. Problematyka badań obejmuje bowiem rozległe obszary ludzkiego poznania (ekonomię, socjologię, filozofię, psychologię, ekologię itd.). Powyższe przemawia za poszukiwaniem nowej metodologii charakterystycznej dla badań nad bezpieczeństwem, która byłaby swoistą syntezą metodologii wielu nauk (…). Głównym celem badań bezpieczeństwa jest ustalenie zależności dotyczących bezpiecznego rozwoju świata, poznanie i uporządkowanie oraz klasyfikacja i systematyzacja złożonych zdarzeń, procesów i zjawisk w obszarze bezpieczeństwa działalności ludzkiej jak również wypracowanie przedsięwzięć pozwalających na uprzedzanie, lokalizację i likwidację zaistniałych lub mogących zaistnieć zagrożeń3. Proces badawczy dotyczący obszaru bezpieczeństwa wymaga używania odpowiednich pojęć oraz kompleksowego zastosowania współczesnych metod pozyskiwania i przetwarzania informacji. Metoda badawcza to zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badawczego zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego4. Dla uzyskania większej obiektywności poznania w procesie badań nad bezpieczeństwem ważne jest m.in. umiejętne połączenie jakościowych i ilościowych metod analizy. Metody badawcze oraz aparatura pojęciowa występująca w naukach ścisłych, społecznych czy humanistycznych są wielce pomocne w metodologii kompleksowego podejścia do badań nad bezpieczeństwem. Każda dyscyplina naukowa posiada właściwe sobie metody badawcze, czyli sposoby i zasady postępowania, których celem jest rozwiązywanie problemów naukowych, a co za tym idzie odkrywanie nowych zjawisk, ustalenie praw, związków, procesów i zależności pomiędzy nimi. Metodą badań naukowych określamy zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu na- 3 A. Dawidczyk, T. Jemioło, Wprowadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2008. 4 J. Apanowicz, Metodologia nauk, TNOiK, Toruń 2003. 110 ukowego5. Istnieje wiele metod badawczych. Prawie każda dyscyplina naukowa posługuje się kilkoma roboczymi metodami badawczymi, z tym jednak, że zwykle jedna z nich jest metodą główną, a inne są metodami uzupełniającymi. Do zasadniczych metod badawczych zaliczyć można metody: obserwacyjne, eksperymentalne, statystyczne, konstrukcyjne, krytyki źródłowej, porównawcze i analizy logicznej. Miejsce szczególne wśród metod naukowych zajmują metody intuicyjne. W teorii bezpieczeństwa znajdują zastosowanie praktycznie wszystkie metody wykorzystywane w naukach społecznych i humanistycznych. Do najczęściej stosowanych należą: − metoda obserwacyjna, − metoda monograficzna, − metoda badania dokumentów, − analiza (porównawcza, krytyczna), − analizy i krytyki piśmiennictwa, − badanie opinii publicznej (ankieta, wywiad), − metoda scenariuszy, − metoda eksperymentalna, − metoda statystyczna, − metoda delficka, − metoda analizy systemowej, − metoda gier symulacyjnych. Wśród metod wykorzystywanych w badaniach nad bezpieczeństwem ważne miejsce zajmują takie, jak m.in.: metoda monograficzna, metoda badania dokumentów, analizy i krytyki piśmiennictwa (materiałów źródłowych), a także analizy porównawczej. To właśnie tym metodom poświęcone zostały dalsze rozważania autorów. Metoda monograficzna Metoda monograficzna polega na szczegółowym badaniu indywidualnego przypadku, to jest jednostki statystycznej, którą może być jakaś instytucja, zakład, warsztat, [...] (określona zbiorowość, populacja), gdzie uwzględnia się przede wszystkim informacje w formie jakościowo – opisowej. Służy ona naukowemu zgłębieniu wyodrębnionych cech i elementów jakościowych określonej struktury, systemu lub procesu, określenie ich charakteru, a nawet wielkości oraz scharakteryzowaniu ich funkcjonowania i rozwoju6. W naukach o bezpieczeństwie może być wykorzystywana do gruntownego rozpoznawania struktur instytucji państwowej, resortowej lub 5 6 J. Pieter, Zarys metodologii pracy naukowej, PWN, Warszawa 1975. J. Apanowicz, Metodologia ogólna, BERNARDINUM, Gdynia 2002. 111 międzynarodowe,. zasad i efektywności ich działań oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych. Metoda ta powinna być ukierunkowana na badanie rzeczywistości do celów usprawnienia organizacji i zarządzania, a także uzyskania wyników do lepszego działania badanej instytucji, czy organizacji (np. NATO). Można ją zatem stosować do opisu danej instytucji oraz jej infrastruktury w rozumieniu „struktury sformalizowanej". Badania tego typu poruszają bardzo dużą liczbę problemów, które przy innych metodach zwykle są pomijane. Metoda monograficzna jako metoda badań naukowych opisuje instytucje (organizacje), a także funkcjonujące elementy systemu z nią związane względnie współdziałające. Za jej pomocą możemy na przykład zbadać warunki funkcjonowania poszczególnych państw w ramach danej organizacji międzynarodowej. Jeżeli chcemy zbadać warunki badanej organizacji poddajemy ich środowisko dokładnemu badaniu. Ustalamy na przykład położenie strategiczne, potencjał ludzki, przemysłowy i ekonomiczny, jakim dysponują, liczbę wojska, wydatki na obronność (szkolenia, sprzęt). Ustalamy jednym słowem dokładny obraz rzeczywistego zaangażowania danego państwa będącego członkiem badanej organizacji. Zasadniczo dwa czynniki decydują, że określona procedura jest metodą monograficzną - przedmiot badań, którym może być instytucja (organizacja), a więc Sojusz Północnoatlantycki, a także poszczególne państwo z nim związane oraz sposób prowadzenia badań ukierunkowany na szczegółowe i dogłębne ustalenie faktów i ich wielostronne powiązanie. Wadą metody monograficznej jest to, że sąd, czy dane zjawisko jest typowe w danej zbiorowości, czy nie jest raczej sądem subiektywnym. Badania metodą monograficzną mogą być realizowane różnymi technikami. Prawie zawsze prowadzi się badanie dokumentacji danej instytucji (organizacji). Stosuje się także elementy obserwacji uczestniczącej, ankietowania i wywiadu. Jak każda inna metoda, zgodnie z zasadami poprawności metodologicznej nie poprzestaje na jednej technice badań, łączy ich kilka, traktując je jako formę uzupełnienia wiedzy i wzajemnej kontroli7. Każda instytucja, przykładowo Sojusz Północnoatlantycki, wytwarza, częściowo opracowuje i przechowuje różne dokumenty (np. koncepcje strategiczne, dyrektywy, plany obronne, komunikaty z posiedzeń poszczególnych organów decyzyjnych NATO). Dotyczą one przeważnie szeroko pojętego systemu organizacyjno-sprawozdawczego danej instytucji. Dokumenty te z reguły obejmują zakres zadań, organizację, strukturę, efekty finansowe, realizację i sprawozdawczość z podstawowej działalności danej organizacji. Są to więc dokumenty zawierające konkretne informacje i dane o rzeczywistej działalności i osiągnięciach, a także celach danego podmiotu. 7 Tamże. 112 Badanie dokumentów Trudno sobie wyobrazić jakiekolwiek badania z zakresu bezpieczeństwa, w których nie trzeba by sięgnąć do pojedynczych, tematycznych, związanych ściśle z danym problemem dokumentów. Mogą to być w zależności od potrzeb i zainteresowania urzędowe dokumenty, takie jak: konstytucja, ustawy, rozporządzenia, umowy międzynarodowe, koncepcje strategiczne, doktryny, dyrektywy, sprawozdania i rozliczenia finansowe, a także opinie i orzeczenia oraz inne opracowania służbowe dotyczące badanej instytucji (organizacji), jej infrastruktury i środowiska. Mogą także to być inne prywatne wytwory osób zaangażowanych w dane procesy i zdarzenia. Technika badań tych dokumentów polega na analizie ilościowej i jakościowej zawartej tam treści. Analizie której celem jest uzyskanie konkretnych danych o efektach działania, procesie i elementach systemu organizacyjno-gospodarczego. Techniki badań dokumentów mogą ograniczać się do ustalenia faktycznego stanu rzeczy, mogą też gromadzić dane do prognoz przyszłościowych8. Swym zasięgiem i zainteresowaniem mogą dotyczyć zarówno analiz pojedynczych jednostek organizacyjnych (państw), jak i całokształtu działalności danej narodowej lub międzynarodowej organizacji (NATO). Badanie poszczególnych dokumentów pozwala określić między innymi efekty ekonomiczne, sprawność działania, stosunek do współpracy, faktyczne zaangażowanie i umiejętności w utrzymywaniu bezpieczeństwa i wiele innych parametrów podlegających sprawdzeniu. Niekwestionowaną zaletą tej techniki jest to, że mając do czynienia z przedmiotem materialnym, jakim jest dokument przedstawiający „zmaterializowaną" myśl, czyn, (...) można go w każdej chwili oglądać i dotykać, analizować i oceniać, a tym samym uzyskać wysoce obiektywną informację9. Metoda badania dokumentów Dokumentem podlegającym badaniu może być zatem każdy wytwór ludzki (przedmiot materialny), który wyraża myśl, osiągnięcie, propozycję i służy do odtworzenia rzeczywistej działalności badanej struktury organizacyjnej w formie prawnie, a nawet zwyczajowo sporządzonego dokumentu. Można zatem przyjąć, że jest to niezmiernie ważny, rozległy, szczegółowy i konkretny materiał źródłowy (np. koncepcja strategiczna) dotyczący danej instytucji (organizacji). Badanie takiego materiału umożliwia ustalenie 8 9 J. Apanowicz, Metodologia…, wyd. cyt. Tamże. 113 rzeczywistego obrazu konkretnych faktów i dokonań danej organizacji (NATO). Metoda badania dokumentów w swojej zasadniczej istocie polega zatem na gromadzeniu, selekcji, opisie i naukowej interpretacji interesujących nas faktów. Jest to więc analiza polegająca na opisie i interpretacji konkretnych elementów i dokonań w procesie konkretnego działania10. Badanie dokumentów należy rozpoczynać od ścisłego określenia celu badań, przyjęcia hipotezy i koncepcji rozwiązania podjętego problemu oraz zastosowania procedury badawczej, która powinna przewidywać11: − gromadzenie dokumentów i ich wstępną selekcję; − ustalenie autentyczności zebranych materiałów oraz sprawdzenie ich wiarygodności; − analizę i opracowanie wniosków. O wartości poznawczej metody badania dokumentów świadczą możliwości jej szerokiego wykorzystania. Za jej pomocą można badać: cele i zadania danej instytucji (organizacji), efekty polityczne, ekonomiczne, aktywizację, formy, metody i środki działania. Dokumentacja ta pozwala ustalić także niewątpliwie bardzo istotne informacje dotyczące doświadczenia, umiejętności działania, a także pewne nawyki i predyspozycje (naleciałości) badanych jednostek (państw) funkcjonujących w ramach danej organizacji (NATO). Cele metody badania dokumentów: − dostarczenie dużej liczby różnorodnych informacji; − poznanie i zrozumienie badanego zjawiska oraz poznanie częstotliwość jego występowania; − dane pochodzące ze źródeł wtórnych mogą być wykorzystywane w celu dokonania oceny potrzeb, do dokonania porównań oraz wskazania czy określone cele danej organizacji są istotne12. Bardzo ważną zaletą metody badania dokumentacji jest możliwość przeprowadzenia analizy porównawczej określonych wyników, danych, zjawisk i procesów. Jest ona zatem wartościowym sposobem poznawania określonej rzeczywistości. Niezwykle istotny jest fakt, że wartość dokumentów jako źródeł informacji może być zmienna i wysoce zawodna. Dokumenty niejednokrotnie są jedynymi świadkami przeszłości i tylko na ich podstawie można odtworzyć minione fakty, stany, osiągnięcia i zaniedbania, w sytuacji bieżącej (aktualnie) dokumenty stanowią jednak zawsze tylko 10 J. Apanowicz, Metodologiczne elementy procesu poznania naukowego w teorii organizacji i zarządzania, Gdynia 2000. 11 Tamże. 12 Evaluating Socio Econimic Development SURCEBOOK 2: Methods&Techniques, http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/evalution/evalsed, Final Materials, December 2003. 114 uzupełnienie i nie mogą być jedynym źródłem wiedzy13. Reasumując należy stwierdzić, że badanie dokumentacji spełnia głównie funkcję uzupełniającą w stosunku do badań obserwacyjnych i eksperymentalnych. Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa oraz analiza krytyczna to metody badań naukowych stosowane powszechnie w nauce. Powstają dzięki nim publikacje oparte nie na badaniach własnych, lecz na pracach i badaniach cudzych. Istotą jest przystosowanie nowego problemu do wiedzy dotychczasowej, a więc niezbędnym etapem jest analiza i krytyka literatury przedmiotu. Metoda analizy i krytyki piśmiennictwa polega na wykazaniu oryginalności wybranej do badania sytuacji problemowej i celowości jej analizowania. Polega na zweryfikowaniu tego, co już istnieje w literaturze, co jest znane i udowodnieniu konieczności zbadania nieznanych hipotez. Wynikiem metody jest przedstawienie związków, różnic, zależności badanego tematu z istniejącym stanem wiedzy w tej materii, a także pokazanie wartości powziętego tematu w pogłębianiu zdobytej dotychczas wiedzy14. Rezultaty studiów oparte na tej metodzie prowadzą do ważnych odkryć dotyczących działalności i dzieł twórczych. Jest to metoda charakterystyczna głównie dla nauk humanistycznych, ale także i społecznych. Cele i funkcje metody analizy i krytyki piśmiennictwa15: − opis i ocena dotychczas osiągniętej wiedzy na badany temat (stan badań); − uporządkowanie tejże wiedzy, m.in. poprzez kategoryzację, mapowanie (knowledge mapping), w efekcie wykrycie dotąd niedostrzeżonych prawidłowości, relacji, faktów, zjawisk; − wykrycie luk poznawczych, obszarów niezbadanych; − poszukiwanie inspiracji, temat badań; − identyfikacja nowych kierunków badawczych; − identyfikacja autorytetów, głównych idei, dominujących szkół badawczych. Reasumując, powyższe założenia metody analizy i krytyki piśmiennictwa sprowadzają się najpierw do stwierdzenia autentyczności i właściwego sensu śladów po działalności ludzkiej, na przykład między innymi motywów 13 J. Apanowicz, Metodologia…, wyd. cyt. J. Apanowicz, Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej. Prace doktorskie. Prace habilitacyjne, Difin, Warszawa 2005. 15 S. Cisek, Analiza i krytyka piśmiennictwa. Wybrane zagadnienia metodologiczne, wystąpienie podczas konferencji nt. Uniwersum piśmiennictwa wobec komunikacji elektronicznej, Instytut INiB, Wrocław, 2-4.12.2008. 14 115 postępowania w danej strukturze organizacyjnej. Na tej podstawie dochodzi się do poznania warunków powstania i przebiegu czy to minionej działalności ludzkiej określonego rodzaju, czy to jej wytworów16. Pochodną metody analizy i krytyki źródłowej jest metoda porównawcza. Jej celem jest stwierdzenie zależności jednych wytworów działalności twórczej od drugich. Chodzi tu przede wszystkim o ustalenie wpływu jednego rozwiązania na drugie, na przykład jednego dokumentu na inne, jednej teorii na drugą. Porównanie jest jedną z podstawowych czynności myślowych i stanowi ważną część składową większości metod badawczych. Analiza porównawcza W badaniach o bezpieczeństwie niezwykle istotne jest wyodrębnienie odpowiednich parametrów porównania. Nie jest to zbyt łatwe, gdyż nie ma możliwości przeprowadzenia badania w typowych warunkach laboratoryjnych (jak np. w innych naukach, tj. chemia, biologia). Metoda ta ma zatem charakter bardziej pośredni i szacunkowy. Analiza porównawcza określonych obszarów bezpieczeństwa narodowego opiera się na założeniu, że zachowania ludzkie przybierają charakter stały przy tych samych warunkach niezależnie od miejsca i czasu. Główny wysiłek badawczy skupia się zatem na badaniu struktur, procesów oraz funkcji różnych systemów (np. politycznych, wojskowych) z uwzględnieniem uwarunkowań historycznych oraz osobliwości i punktów stycznych17. W przebiegu badań stosuje się także ilościowe i jakościowe metody pozyskiwania informacji na temat badanego podmiotu i jego otoczenia. Pośród wielu metod podstawowych lub uzupełniających pozyskiwania informacji w procesie badawczym w obszarze bezpieczeństwa, szczególne miejsce zajmuje analiza treści dokumentów18: • ilościowa analiza treści: kładzie nacisk na częstotliwość z jaką wybrane symbole występują; częstość z jaką dane symbole są przedstawiane: pochlebnie, obojętnie, negatywnie; intensywność, z jaką te symbole występują; przeprowadza się ją na dużych próbach wybranych losowo; uniwersum jest duże, badacz interesuje się treścią, budową przekazu, a nie jej przesłaniem; stosuje się sformalizowane kategorie; bada się raczej proste tematy; stosuje się metody statystyczne. • jakościowa analiza treści: służy przede wszystkim badaniu intencji nadawcy danej treści; analizuje się kategorie występujące często, ale także zajmuje się analizą treści pomijanych; przeprowadza się na małych, niekompletnych próbach; uniwersum pokrywa się z korpusem badania; anali16 J. Apanowicz, Metodologia…, wyd. cyt. A. Dawidczyk, T. Jemioło, Wprowadzenie…, wyd. cyt. 18 http://kglizard.republika.pl/socjo.htm. 17 116 zuje przejawy treści, jej głębszą warstwę; stosuje mało sformalizowane kategorie; bada tematy bardzo złożone; rzadko stosuje się metody statystyczne. Niezwykle istotny jest odpowiedni dobór dokumentów, które mogą posłużyć jako źródło informacji pierwotnej. Należy pamiętać również, że im większa ilość dokumentów poddawana jest analizie, to stopień wiarygodności pozyskanej informacji zwiększa się. Reasumując powyższe rozważania, na obecnym etapie rozwoju nauk o bezpieczeństwie, wykorzystywane są charakterystyczne również dla innych dyscyplin i dziedzin wiedzy metody, techniki badań oraz narzędzia badawcze. Istotny jest jednak fakt, iż w naukach o bezpieczeństwie ważne miejsce zajmują opisane w niniejszym artykule metody badawcze, tj. metoda monograficzna, metoda badania dokumentów, metoda analizy i krytyki piśmiennictwa oraz analiza porównawcza. Pamiętać jednak należy, iż poza gromadzeniem i systematyczną weryfikacją wiedzy podstawowej, badania prowadzone w naukach o bezpieczeństwie powinny dostarczać, w miarę sprecyzowane wnioski, które można zastosować w praktyce, służące odpowiedniemu rozpoznawaniu wyzwań, wykorzystywaniu szans oraz przeciwdziałaniu zdiagnozowanym zagrożeniem w odpowiednim czasie i we właściwy sposób. Bibliografia 1. Apanowicz J., Metodologiczne elementy procesu poznania naukowego w teorii organizacji i zarządzania, Gdynia 2000. 2. Apanowicz J., Metodologia nauk, TNOiK, Toruń 2003. 3. Apanowicz J., Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej. Prace doktorskie. Prace habilitacyjne, Difin, Warszawa 2005. 4. Cieślarczyk M., Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeństwa i obronności państw,. UP-H, Siedlce 2011. 5. Dawidczyk A., Jemioło T., Wprowadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2008. 6. Pieter J., Zarys metodologii pracy naukowej, PWN, Warszawa 1975. 7. Sienkiewicz P., Metody badań nad bezpieczeństwem i obronnością, AON, Warszawa 2010. 117 DOCUMENTS’ ANALYSIS AND CRITIQUE METHODS IN SECURITY SCIENCES The research process in the area of security requires the use of appropriate notions and complex application of modern methods of acquiring and processing information. For greater objectivity of cognition in the security research it is important, inter alia, to skilfully combine qualitative and quantitative methods of analysis. In the theory of security, virtually all methods used in the social sciences and humanities are used. The most important ones include, among others: monographic method, the method of researching documents, analysis and critique of the literature (sources), as well as comparative analysis. It is vital for the conducted research in the security sciences to provide defined conclusions that can be applied in practice in the future. 118 AUTOR mgr Adam NOWAK [email protected] ANALIZA ZDOLNOŚCIOWA JAKO METODA BADAWCZA W NAUKACH O OBRONNOŚCI Dotychczasowe badania w dziedzinach nauk obronnych wykazały dobitnie, że ocena zagrożeń, ich charakteru i potencjalizacji wywierała zasadniczy wpływ na charakter i sposoby walki. Często czynnik ten wpływał w takim samym stopniu na naturę walki zbrojnej, jak na środki techniczne oraz organizację i wyszkolenie wojsk. Najczęściej – szczególnie w XX wieku – charakter zagrożeń stanowił o determinantach rozwoju środków, metod oraz form przygotowania i organizacji wojsk. Obecne rozważania naukowe skłaniają do potwierdzenia tezy, iż nowa rzeczywistość wskazuje na konieczność sukcesywnego odchodzenia od rozumowania kategoriami masowych, bezpośrednich, wyniszczających walk i operacji zwartych zgrupowań wojsk na rzecz bardziej wyrafinowanych koncepcyjnie i elastycznie prowadzonych działań pośrednich i manewrowych [...]1. Pozwalają również na wygenerowanie zasadniczych tez dla przyszłych rozważań w dziedzinie nauk wojskowych. Po pierwsze – sprzęt i przedmiot były ważniejsze od myśli i koncepcji. Obecnie relacja ta zmieniła się diametralnie. Po drugie – przy nieustannych, często radykalnych zmianach, mniejsze znaczenie zaczyna odgrywać pozycja, a znacznie większe – elastyczność, zdolność do realizacji określonych zadań, celów. Po trzecie – szybka i natychmiastowa informacja stanowi o precyzji uderzeń, wpływając zdecydowanie na zredukowanie kosztownych zasobów. Po czwarte – coraz większa złożoność problemów wymaga coraz bardziej subtelnych form integracji i zarządzania oraz metod i technik walki. Po piąte – zmieniająca się natura wojny oraz metody i techniki walki wymagają nowych odpowiednich do tych zmian środków walki. Po szóste – złożoność problemów i nieustające zmiany wskazują na konieczność wszechstronnego przygotowania kadr dowódczo-sztabowych2. 1 B. Szulc, Nauka i sztuka wojenna na przełomie wieków, AON, Warszawa 1999, s. 12-13. 2 Tamże, s. 12-13. 119 Wymiary walki Decydując się na badania w obszarze nauk o obronności, musimy określić ich istotę oraz w jakich obszarach (wymiarach) będziemy się poruszać. Dokonując dużego uproszczenia myślowego, możemy przyjąć, iż ogólnie będziemy zajmować się problemami związanymi z prowadzeniem operacji w konkretnym środowisku albo też wymiarze wojny. W ostatnich latach teoretycy wojskowi wyodrębnili jeszcze jeden wymiar wojny, który określono jako środowisko elektroniczne. Michael Howard3 – brytyjski historyk ocenił w latach 60., że w czasie I i II wojny światowej nastąpił rozwój tzw. czwartego wymiaru wojny. Johan Warden – oficer Sił Powietrznych USA zdefiniował w latach 90. przestrzeń cybernetyczną jako piąty wymiar wojny, który łączył m.in. środowiska: kosmiczne, powietrzne, lądowe i morskie oraz środowisko elektroniczne. Źródło: opracowanie własne. Rys. 1. Przenikanie i oddziaływanie środowisk Oczywiście nie do pominięcia jest fakt, iż z poziomu środowisk kosmicznego oraz powietrznego możemy oddziaływać na morze i ląd oraz odwrotnie. Musimy być świadomi, że środowisko elektroniczne łączy ze sobą wszystkie pozostałe środowiska (otoczenia), których źródła stanowią bardziej czysto naturalne zasoby przyrody. Natomiast środowisko to jest bardziej wytworem technologicznym, a także stanowi doskonałą platformę albo też wymiar do funkcjonowania wszelkich aspektów związanych z informacją (tj. zbieraniem, dystrybucją, przetwarzaniem, archiwizowaniem, itp.). Faktem jest, że wszyscy zauważamy, iż świat wszedł w fazę tzw. fali informacyjnej. Ma zasadniczy wpływ niemal na wszystkie nauki o obronności. 3 M. Howard, The Forgotten Dimensions of Strategy, Foreign Affairs, Summer 1979, s. 76-78. 120 O ile jeszcze nie tak dawno wartość armii mierzono jej materialnymi aktywami, o tyle dziś zasadniczą kwestią staje się zdolność nabywania, przetwarzania i dystrybucji wiedzy. Trendy badawcze środowiska operacyjnego Współczesne pole walki stało się niezwykle skomplikowanym środowiskiem powiązanych ze sobą elementów, w którym każda interakcja powoduje reakcję ich wszystkich bądź tylko części z nich. Zależności te często stanowią przedmiot badań nauk o obronności, a próby opisywania funkcjonującej rzeczywistości prowadzić będą do wypracowywania nowych narzędzi badawczych, czy metod analitycznych. Źródło: opracowanie własne. Rys. 2. Złożoność środowiska operacyjnego Jednym z nich jest ujęcie funkcjonowania elementów pola walki w aspekcie sieciocentryczności. Na arenie NATO problematyka ta rozwijana jest pod terminem Network Enabled Capability – NEC. Oczekiwanym efektem w tym obszarze badań będzie takie połączenie sensorów, decydentów i systemów uzbrojenia, aby informacje mogły być transponowane na zsynchronizowany i dający przewagę efekt militarny w optymalnym tempie. Inną próbą analizy i opisania zjawisk, w tym dość szybko zmieniającym się i podlegającym ciągłym transformacjom środowisku, będzie analiza systemowa. Niewątpliwe narzędzie to ma zasługi szczególnie dla rozwoju branż związanych z technologią informacyjną, ale obecnie z uwagi na swo121 je ograniczone właściwości nie jest odpowiednie do analizy środowisk bardzo szybko zmieniających się. Mankamenty analizy systemowej Ujęcie systemowe w badaniach jest szczególnie przydatne do analizy złożonych zadań w szybko zmiennym otoczeniu, typowym dla naszych czasów. Jest formalnym i jawnym badaniem wspomagającym działanie osób odpowiedzialnych za decyzje lub linię postępowania w określonej (złożonej) sytuacji charakteryzującej się niepewnością. Ma na celu określenie pożądanego działania lub linii postępowania przez rozpoznanie i rozważenie dostępnych wariantów oraz porównanie ich przewidywanych następstw. Wymaga jasnego określenia granic badanego systemu, jego części składowych. W związku z tym metoda ta spotyka się z krytyką, że doprowadza do ograniczonego myślenia. Przykładowo, myśląc o organizacji jako systemie, sztucznie tworzymy sobie stereotyp jej otoczenia, co później negatywnie wpływa na naszą zdolność percepcji. W złożonym szybko zmieniającym się środowisku operacyjnym to właśnie otoczenie jest determinantem zmian. Na każdą akcję z otoczenia system powinien odpowiedzieć stosowną reakcją w optymalnym czasie. Zdolność jako atrybut właściwości podmiotów Do opisu współczesnego środowiska operacyjnego potrzebny jest uniwersalny elastyczny czynnik (miernik) zawierający w swoich właściwościach elementy (pierwiastki, atrybuty) opisujące analizowany podmiot. Uniwersalny atrybut, który możemy przypisać każdemu elementowi środowiska operacyjnego, a nawet określić mu pewną wartość skalarną. To przypisanie wielkości skalarnych będzie miało konkretne pragmatyczne zastosowanie przy określaniu posiadanych zasobów, potencjałów czy wielkości. Wprowadzenie zdolności jako pojęcia potencjalnej sprawności, możliwości podmiotu, wynikających z jego cech i właściwości, które pozwalają na podjęcie działań zmierzających do osiągnięcia pożądanych efektów, odpowiadało temu zapotrzebowaniu na atrybut. Co więcej, każdemu elementowi, podmiotowi czy nawet określonym systemom można przypisać zdolność jako atrybut jego właściwości. Gwałtowny postęp w dziedzinach technologii IT (informatycznej), w szczególności w programowaniu, na nowo ożywił zainteresowania analizą systemową, w tym algorytmami, procedurami, procesami oraz mapowaniem procesów itp. 122 Badania zależności pomiędzy ludźmi, procesami i technologią zaowocowały wypracowaniem teorii zarządzania biznesowego opartego na zdolnościach tzw. Capability management in business. W konsekwencji doprowadziło to także do wypracowania teorii tworzenia koncepcji poszukiwań (badań), rozwoju zdolności oraz eksperymentowania tzw. Reserch Concept Development Capability and Expermentation (R and CD&E) oraz planowania bazującego na zdolnościach. Z punktu widzenia ujawniania się zdolności we wszystkich rodzajach aktywności człowieka, możemy ją traktować jako przejaw ludzkiej inteligencji, a więc każdy człowiek jest ogólnie zdolny. Chociaż każdy jest zdolny, np. do tańca, to ludzie różnią się od siebie w tej dziedzinie, co nietrudno zaobserwować w sali tanecznej. Za te różnice odpowiadają zdolności specjalne (lokalne), które wiążą się z zaangażowaniem funkcji specyficznych i ujawniają się w jakimś ukierunkowanym rodzaju działalności. Termin zdolność jest wieloznaczny, a przymiot zdolny można przypisać człowiekowi, który: potrafi wbić gwóźdź w ścianę, może nauczyć się gotować, ładnie rysuje, szybko uczy się tekstu na pamięć, radzi sobie z matematyką, a w teście inteligencji uzyskał wynik powyżej przeciętnej, zazwyczaj ma dobre wyniki szkolne. Angielskie słowo capability w zależności od kontekstu w bezpośrednim znaczeniu możemy tłumaczyć jako: możliwość, wydajność, zdolność lub potencjał. Zdolność – zgodnie z definicją Słownika języka polskiego – to pojęcie rozumiane zwykle jako predyspozycja do łatwego opanowywania pewnych umiejętności, zdobywania wiedzy, uczenia się.4 Źródło: opracowanie własne. Rys. 3. Istota zdolności na bazie teorii organizacji 4 M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego R-Z, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 930. 123 Natomiast w odniesieniu do teorii organizacji pojęcie zdolności możemy rozumieć – jako potencjalny wynik działania trzech czynników w procesie osiągania (zamierzenia) celu: człowieka, narzędzia, sprzętu (co może być rozumiane jako materiał, technologia bądź bardziej zaawansowany środek) oraz procedur, czyli instrukcji co do sposobu użycia tego narzędzia, realizacji określonych czynności, procesów, sposobów postępowania. Zdolność definiuje się jako moc, siłę lub umiejętność do zrobienia czegoś, zrealizowania jakiegoś zadania5. Zdolność (nie jest czynnością czy działaniem) – jest to potencjalna sprawność, możliwość podmiotu, wynikająca z jego cech i właściwości, pozwalająca na podjęcie działań zmierzających do osiągnięcia pożądanych efektów. Źródło: opracowano na podstawie – Concept Development & Experimentation (CD&E) Method description, Approved by Dennis Gyllensporre, C LEDS UTV Roar Sundseth, S INI version I-1.0 INT, date 2011-01-12, s. 29. Rys. 4. Istota zdolności na bazie teorii organizacji Osadzając trzy komponenty (ludzie, sprzęt, procedury) na pewnej domenie działań, rozbudowując, przypisując tym komponentom odpowiednio pozostałe czynniki (atrybuty) wpływające na ich naturę (właściwości), otrzymujemy wspólną cześć atrybutów, które odpowiednio przynależą do poszczególnych komponentów i przypisanych atrybutów (składowych). Ta właśnie część wspólna będzie tworzyć pewien zbiór zintegrowanej zdolności, czyli potencjalnych sprawności, możliwości podmiotu, wynikających z jego cech i właściwości, pozwalających na podjęcie działań zmierzają5 th Concise Oxford Dictionary (COD) 11 Edition, s. 110, dostępne w Internecie: http://www.diclib.com/capability/show/en/coed/C/6567/540/0/0/15409 124 cych do osiągnięcia pożądanych efektów dla określonej domeny działalności. Jednak definicja w środowisku zarządzania biznesowego, implementowanego do sfery militarnej, odzwierciedla złożoność wielu procesów. Zdolności w ogólnym pojęciu oznaczają posiadanie możliwości i potencjał do ich wykorzystania poprzez połączenie czynników, takich jak: ludzie, systemy działania (zarządzania), efekty działania, infrastruktura i technologia będąca w dyspozycji (czynniki te będziemy określać jako składowe bądź komponenty zdolności). Aktualnie na forum kontaktów polityczno-gospodarczych lub w obszarach obronności rozróżnia się dwie grupy zdolności, które w istocie mają znaczenie: 1. Zdolności militarne6, tzn. narzędzia do uzyskania i utrzymywania określonego efektu działania (pożądanego z militarnego punktu widzenia), jego potęgowania i trwałego utrzymania. 2. Zdolności biznesowe, tzn. możliwości sformułowania potrzeb (zdefiniowania) w zakresie wsparcia zdolności militarnych, ich trwałe zaspokajanie z jednoczesnym zabezpieczaniem interesów akcjonariuszy kapitałowych. Komponenty zdolności Biorąc pod uwagę, iż zdolności to posiadanie możliwości i potencjał do ich wykorzystania poprzez połączenie odpowiednich czynników (komponentów lub składowych), takich jak: sprzęt, ludzie, infrastruktura, procedury itp., musimy zauważyć, iż implikuje to różne podejścia do procesu identyfikacji tych czynników. Armia Wielkiej Brytanii swoje zdolności rozpoznaje w ujęciu TEPICDOIL7 tzw. „Tepid oil” (Training, Equipment, Personel, Information, Concepts and Doctrine, Organisation, Infrastructure, Logistic). W ich rozumieniu zdolności to posiadanie możliwości i potencjał do ich wykorzystania poprzez połączenie komponentów, takich jak: szkolenie, sprzęt, ludzie, informacja, koncepcje i doktryny, organizacja, infrastruktura oraz logistyka. Również czynnik interoperacyjności będzie włączany w aspekcie prowadzenia działań koalicyjnych bądź sojuszniczych. 6 Na podstawie: Dictionary of Military and Associated Terms, US Department of Defense 2005; M 100-61 Armor and mechanized-based Opposing Force Operational Art, Headquarters, Department of the Army, Washington DC, 26 January 1998; Newell, Clayton R., Framework of Operational War, Routledge, 1991. 7 Na podstawie: C. Kerr, R. Phaal, D. Phrobert, A Framework For Strategic Military Capabilities In Defense Transformation, Centre for Technology Management, Institute for Manufacturing, Department of Engineering, University of Cambridge, Mill Lane, Cambridge, CB2 1RX, United Kingdom, s. 9. 125 Tabela 1. Komponenty zdolności w ujęciu różnych państw Żródło: C. Kerr, R. Phaal, D. Phrobert, A Framework…, wyd. cyt., s. 9. W podobnym wymiarze Australijskie Ministerstwo Obrony wyróżnia: dowodzenie i zarządzanie, organizację, główne systemy, ludzi, zaopatrzenie, wsparcie, udogodnienia oraz wspólne szkolenia jako istotne składowe swoich zdolności. Natomiast Kanada rozpoznaje tzw. PRICIE. Armia USA, określa swoje zdolności w ujęciu DOTLMPF (Doctrine, Organisation, Training, Leader Development, Materiel, Personnel, Facilities), co oznacza: doktryny, organizacja, szkolenie, przywództwo, rozwój, wyposażenie i zaopatrzenie, personel, infrastruktura). Jak widać wszystkie wyróżnione komponenty w zasadzie są bardzo podobne obszarowo i znaczeniowo do siebie. W konsekwencji oznacza to, iż prowadzone badania w tym obszarze będą dawać porównywalne wyniki. Bardzo podobne do armii USA ujęcie problematyki komponentów zdolności przyjmuje NATO. Sojusz swoją definicję składowych rozwija w kierunku włączenia jednego lub więcej komponentów DOTMLPFI. Elementem odróżniającym od podejścia USA jest czynnik I – interoperacyjność. Pod pojęciem elementów DOTMLPFI odpowiednio przyjmuje się: • doktryny – wszystkie regulacje prawne na poziomie strategicznym (doktryny) oraz wykonawczym (regulaminy) z uwzględnieniem specyfiki zakresu realizowanych zadań (np. działania połączone); • organizacja – struktura jednostek do działania i utrzymywania zdolności; • szkolenie – od indywidualnego po szkolenie jednostek, aby zastosować zdolność i zgrywać pododdziały; • materiały – wszystkie potrzebne materiały i zaopatrzenie, włączając odpowiednie części zapasowe, części zamienne i sprzęt wsparcia, konieczny do wyekwipowania, działania oraz utrzymywania i wsparcia zdolności; • przywództwo – profesjonalne wykształcenie wojskowe dowódców i oficerów sztabowych, którzy wykorzystują zdolności; 126 • personel – adaptacja stanu osobowego czasu pokoju i wojny do skorzystania z przewagi zdolności, przygotowanie personelu do realizacji zadań w odniesieniu do posiadanych zdolności; • infrastruktura – realna własność składająca się z budynków, konstrukcji, dróg lub terenu; • interoperacyjność – wszystkie zagadnienia związane z interoperacyjnością i powiązaniem systemów informatycznych (dowodzenia i łączności). Stad ostatecznie pojęcie zdolności w ujęciu sojuszu na arenie militarnej definiuje się jako: możliwość uzyskania zamierzonych efektów przy użyciu aktywów, posiadanych środków oraz usług niezbędnych do ich osiągnięcia. W skład zdolności będą włączane jeden lub więcej komponentów funkcjonalnych: doktryny, organizacja, materiały, przywództwo, personel, infrastruktura, interoperacyjność (DOTMLPFI)8. Identyfikacja zdolności Istotę procesu identyfikacji stanowi balans pomiędzy rozważaną potrzebą a zdolnością. Pod terminem potrzeba, rozumieć będziemy potrzebę zniwelowania, usunięcia czy likwidacji zagrożenia lub realizacji jakiegoś zadania. W rozważaniach nad bezpieczeństwem realizacja zadania powiązana będzie z określonym ryzykiem albo osiągnięciem jakiegoś pożądanego (oczekiwanego) efektu. Źródło: opracowanie własne. Rys. 5. Zależności w procesie identyfikacji zdolności 8 Managing Transformation, Allied Command Transformation ACT Dir 80-7, 2008, s. 5, http://cde.act.nato.int/portal/ [dostęp: 23.04.2008]. 127 Przekładając na rozważane podejścia czy inicjatywy, możemy powiązać to z ideą kolektywnego bezpieczeństwa bądź podejścia w zakresie oczekiwanych rezultatów. Stąd identyfikacje zdolności możemy bezpośrednio powiązać z zagrożeniem, potencjalną potrzebą realizacji określonego zadania, celem uzyskania oczekiwanego efektu. W drugim przypadku zdolność będzie pochodną zadania i spodziewanego efektu wynikającego z realizacji tego zadania. Wymagania wobec zdolności Istotę ujęcia tego problemu stanowi potencjał jako element czy czynnik względnie łatwy do określenia (zmierzenia). Jest on podstawą do parametryzacji zdolności. Parametryzacja jest ważnym etapem w procesie określania potrzeb, a także ewaluacji zdolności. Pozwala przypisać określone wartości mierników konkretnym zdolnościom, tym samym stając się ich wymaganiami niezbędnymi do zrealizowania lub wypełnienia danej zdolności. Im bardziej dokładnie w tym procesie określone zostaną wartości mierników determinujących proces parametryzacji, tym dokładniejsze będą wartości potencjałów osiągniętych zdolności oraz szacowania potrzeb w tym zakresie. Wymagane zdolności, w tym wypadku militarne (cechy), wyrażane są poprzez rodzaj, wielkość, skuteczność, odporność, zasięg oraz inne parametry niezbędne do osiągnięcia zakładanych celów militarnych. O zdolnościach decyduje m.in. skład organizacyjny, uzbrojenie i sprzęt wojskowy, wyszkolenie żołnierzy, stopień ukompletowania struktur oraz zapasy środków bojowych i materiałowych, a także odpowiednie przywództwo. Ideą każdego państwa jest posiadanie takich zdolności, które umożliwią realizację wszystkich zadań w sferze militarnej i pozamilitarnej zarówno w środowisku działań narodowych, jak i międzynarodowych. Obecnie poświęca się dużo uwagi zagadnieniu trwałości zdolności. Jest ono rozpatrywane w kontekście faktu, że kategoria zdolności ma znamiona trwałości. Kategoria sprzęt/urządzenia może być określana parametrem czasu przydatności (czasu eksploatacji) i z tego powodu powinna być ujmowana w „Planach zarządzania zdolnościami okresów eksploatacyjnych”. Wymienione wcześniej zdolności ujmowane są w tzw. planach zarządzania zdolnościami. Przeświadczenie o możliwości tworzenia tzw. planów zarządzania zdolnościami z uwzględnieniem okresów eksploatacyjnych jest więc z gruntu fałszywe, ponieważ pojęcie zdolności ma cechę trwałości, a pojęcie sprzęt/urządzenia – nie. 128 Architektura zdolności Określanie bądź identyfikowanie zdolności jest pojęciem względnym. W zależności od przyjętego szczebla i potrzeb analitycznych dla poszczególnych zadań (efektów) możemy przyporządkować określone zdolności. Przy identyfikowaniu zdolności bierze się pod uwagę wiele kryteriów analizowanych układów, systemów bądź podmiotów egzystujących w danym środowisku. Takie podejście wymusza pewną gradację w zależności od przyjętych kryteriów i analizowanych systemów i prowadzić może do budowania drzewa zależności lub grup hierarchicznych zdolności i podzdolności, tworząc odpowiednio architekturę zdolności lub matrycę zdolności w zależności od przyjętej nomenklatury. Źródło: opracowano na podstawie: Annex A to Allied Command Transformation ACT Dir 807 (2008), Managing Transformation, s. 3, http://cde.act.nato.int/portal/, [dostęp 23.04.2008]. Rys. 6. Idea gradacji zdolności Na forum NATO proces identyfikacji i budowania struktury zdolności będzie pochodną wielu analiz w układzie międzynarodowym. Pierwszym etapem w procesie jest analiza środowiska. Etap ten ma na celu opisanie przyszłego strategicznego środowiska bezpieczeństwa, aby w kontekście, np. militarnych operacji, określić typ przyszłych misji. Przy opisywaniu przy129 szłego strategicznego środowiska operacyjnego uwzględnia się wpływ wielu trendów i procesów warunkujących bieżącą i przyszłą sytuację bezpieczeństwa. Dodatkowo wykorzystywane są także założenia i kierunki rozwoju, przedstawione w różnego rodzaju strategiach jako wytyczne politycznomilitarne, np. Bi-Sc Strategic Vision. Dobór zdolności do operacji Z wojskowego punktu widzenia ważny etapem w procesie przygotowania do prowadzenia operacji jest właściwy dobór zdolności. W wyniku analiz środowiska przy założeniu konkretnych gradacji zadaniowych odbywa się to poprzez zbudowanie odpowiedniej struktury architektonicznej (matrycy) dla wymaganych zdolności w odniesieniu do danego środowiska, w którym będziemy operować. Proces budowy zintegrowanej architektury ma konkretny wpływ na zastosowane systemy operacyjne, techniczne standardy, organizację zadaniową oraz wymagania w zdolnościach. Źródło: opracowano na podstawie: Joint Capabilities Integration and Development System, CJCSI 3170.01H oraz Manual for the Operation of the Joint Capabilities Integration and Development System, JCIDS Manual, 19 Jan 2012. Rys. 7. Budowa zintegrowanej architektury do operacji 130 Zgodnie z dokumentem Manual for the Operation of the Joint Capabilities Integration and Development System JCIDS Manual definicja i identyfikacja zdolności musi odpowiadać dwom zasadom: 1) definicja musi zawierać wymagania i atrybuty odpowiednie do skutecznego działania (np. czas, odległość, skutek – włączając jego skalę i przeszkody do pokonania); 2) definicja powinna ogólnie nie wpływać na decyzje związane z konkretnie wprowadzanymi lub wdrażanymi rozwiązaniami (środkami), ale powinna być wystarczająco dokładna do oceny alternatywnych rozwiązań do implementacji zdolności. Zdolności są organizowane wokół koncepcji operacji (CONOPS), ponieważ to plan opisuje, jak poszczególne rozwiązania będą wykonane. Taka możliwość realizacji rozwiązań będzie zależna od wielu czynników i ich wzajemnych relacji między sobą. Zdolności mogą zatem być opisywane jako jedna czynność lub wiele następujących po sobie w odniesieniu do operacyjnych zagrożeń. Katalog zdolności Proces analizy przyszłych uwarunkowań, w aspektach obszarów transformacji, zalecanych kierunkach rozwoju oraz przy uwzględnieniu innych czynników daje nam w rezultacie koncepcje struktury zdolności. Struktury te można odpowiednio, w ramach systemu planowania bazującego na zdolnościach, układać w katalogi bądź pakiety (w zależności od ich przeznaczenia do konkretnych planowanych misji czy zadań). W konsekwencji będziemy w stanie wypracować odpowiednie plany realizacji tych koncepcji jako plany rozwoju zdolności. Istotnym elementem planowania zdolnościowego są kody i opisy zdolności, ponieważ różnoraka nomenklatura może prowadzić do rozbieżności interpretacyjnych. W ujęciu NATO kody i opisy zdolności (Capability Codes and Capability Statements)9 są to jakościowo-ilościowe charakterystyki poszczególnych zdolności, zawierające wszystkie ich wymagane elementy składowe (w układzie DOTMLFPI) wraz z ich unikatowym oznaczeniem literowym. Klasyfikacja kodów i opisów zdolności odbywa się najczęściej w ramach grup wariantowych. Dla batalionu piechoty wszystkie przypisane zdolności muszą spełniać wspólne wymogi charakterystyczne dla tej grupy wariantowej. Ponadto każdy z typów/rodzajów batalionu piechoty musi spełniać wymogi, charakterystyczne tylko dla niego, a następnie dodatkowe 9 2102/SHJ5CMD/CDD/01/08-204508 and 5000 TC-60/TT-2769/Ser: NU0023, Bi-SC Agreed Capability Codes and Capability Statements, 26 April 2008 [NATO UNCLASSIFIED]. 131 wymogi zdolności niezbędnych dla danego typu batalionu piechoty. Są one opisywane kodami zdolności. Literowy kod zdolności, przypisany każdemu z tych batalionów, zawiera informacje o: 1) zdolnościach głównych – opisują one zasadniczy cel, przeznaczenie, wykorzystanie wydzielanego elementu; 2) zdolnościach podstawowych – wymaganych do spełnienia, definiujących najczęściej zasadnicze zdolności operacyjne; 3) zdolnościach wspierających – charakteryzujących zdolności prowadzące do osiągnięcia zdolności podstawowych bądź ich elementy strukturalne. W Siłach Zbrojnych RP rozpoczęto realizację koncepcji budowania systemów funkcjonalnych. W ramach pięciu systemów funkcjonalnych budowanych będzie pięć zdolności do: dowodzenia, rozpoznania, rażenia, logistycznego zabezpieczenia działań oraz przetrwania i ochrony wojsk. Zdolność do wsparcia układu pozamilitarnego w warunkach zagrożeń niemilitarnych utrzymywana i rozwijana będzie w ramach wszystkich siedmiu systemów funkcjonalnych. Pozostałe dwa systemy funkcjonalne – uzupełnień i mobilizacji oraz szkolenia uczestniczyć będą w rozwoju wszystkich zdolności. Naturalną konsekwencją zastosowania planowania opartego na zdolnościach będzie ich usystematyzowanie – opracowanie katalogu zdolności. Planowanie bazujące na zdolnościach Warto zwrócić uwagę na fakt, że w zastosowaniach praktycznych analiza zdolnościowa jest szeroko wykorzystywana w wielu organizacjach do planowania bazującego na zdolnościach, ponieważ tylko w tym systemie, jak wykazała pragmatyka, otrzymuje się optymalne wyniki. To właśnie te metody pozwalają na otrzymanie niskiego współczynnika poniesionych nakładów do celów, a tym samym optymalizację kosztów w stosunku do uzyskanych efektów. Metody planowania bazującego na zdolnościach doskonale nadają się do planowania alternatywnego w warunkach niepewnej przyszłości. Jak to wygląda w praktyce? Otóż plany takie to nic innego jak pakiety zdolności przypisane odpowiednim alternatywnym scenariuszom. Jeśli mamy teraz odpowiednio skatalogowane siły, czyli konkretnym jednostkom organizacyjnym przypisane są katalogi (struktury zdolności), to po prostu dopasowujemy te siły do potrzebnych pakietów zdolności dla odpowiednio realizowanego alternatywnego scenariusza. Planowanie to jest nazywane planowaniem alternatywnym lub „Contingency Planing”. 132 Źródło: opracowanie własne. Rys. 7. Model planowania Zastanówmy się, dlaczego planowanie na zdolnościach, pozwala uzyskać optymalizację nakładów do efektów, a więc zapewnia nam ekonomiczność rozwiązań? Wynika to z samej natury procesu. Siły zbrojne konstruowane według paradygmatu zdolności w zakresie przygotowania wymagały nakładów dokładnie adekwatnych do zagrożenia. Ich zasoby i potencjał dokładnie musiały odpowiadać zagrożeniom. Obniżenie poziomu przygotowań skutkowało niemożnością sprostania zagrożeniom. W sytuacji, kiedy poziom przygotowania sił zbrojnych konstruowany jest wg. paradygmatu zdolności, uzyskujemy większą elastyczność możliwości przeciwstawienia się zagrożeniom. Poziom przygotowań nie musi odzwierciedlać poziomu zagrożeń, a ewentualną przewagę potrzebną do niwelacji lub zwalczania konkretnych zagrożeń zyskuje się na płaszczyźnie właściwego zarządzania zdolnościami lub odpowiedniego zarządzania procesem rozwoju i uzupełniania luk w zdolnościach. Pod pojęciem luk w zdolnościach ujmujemy nasze wymogi lub potrzeby, które powinnyśmy wypełnić, aby osiągnąć zakładany lub wymagany poziom. Ponadto sama właściwość procesu uzupełniania luk w zdolnościach z natury rzeczy jest procesem ciągłym, co powoduje, iż w aspekcie ciągłej transformacji oraz rozwoju technologicznego uzupełnienie luk (patrz rys. 8.) jest niemożliwe, w konsekwencji proces samoistnie się optymalizuje. Jeśli weźmiemy pod uwagę jak wiele aspektów (komponentów) ma wpływ na konkretny kształt wynikowy rozważanej zdolności, to możemy logicznie założyć, że cały proces jest także optymalny, a więc koszty poniesione na 133 poszczególne składowe procesu dają pożądany efekt przy określonych nakładach. Źródło: opracowanie własne. Rys. 8. Paradygmaty, luki w zdolnościach Bibliografia 1. 2102/SHJ5CMD/CDD/01/08-204508 and 5000 TC-60/TT-2769/Ser: NU0023, Bi-SC, Agreed Capability Codes and Capability Statements, 26 April 2008 (NATO UNCLASSIFIED). 2. Ackoff R. L., The future of operational research is past, Journal of the Operational Research Society, Vol. 30, No. 2., s. 93-104. 3. Ackoff, R. L., Resurrecting the future of operational research, Journal of the Operational Research Society, Vol. 30, No. 3., s. 189-199. 4. Allied Command Transformation ACT Dir 80-7 (2008). Managing Transformation. 5. Concept Development & Experimentation (CD&E) Method Description, Approved by Dennis Gyllensporre, C LEDS UTV Roar Sundseth, SINIversion I-1.0 INT, 2011. 134 6. Gładys Z., Pogorzelski W., Elementy analizy systemowej, Novum, 2002. 7. Howard M., The Forgotten Dimensions of Strategy, Foreign Affairs, Summer 1979. 8. Joint Capabilities Integration and Development System CJCSI 3170.01H, 2012. 9. Kerr C., Phaal R., Phrobert D., A Framework For Strategic Military Capabilities In Defense Transformation, Centre for Technology Management, Institute for Manufacturing, Department of Engineering, University of Cambridge, Mill Lane, Cambridge, CB2 1RX, United Kingdom. 10. Manual for the Operation of the Joint Capabilities Integration and Development System, JCIDS Manual, 2012. 11. Pogorzelski W., Teoria systemów i metody optymalizacji, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1999. 12. Sienkiewicz P., Analiza systemowa. Podstawy i zastosowania, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1994. 13. Szulc B., Nauka i sztuka wojenna na przełomie wieków, AON, Warszawa 1999. CAPABILITY ANALYSIS AS A RESEARCH METHOD IN DEFENCE SCIENCES The article presents current research tendencies in the defence sciences’ area and explains contemporary trends in the analysis of operational environment. Moreover, the author shows the philosophy to apply capability analysis in a pragmatic approach and gives an extensive definition of capabilities used by several NATO countries and its practical presentation in the aspect of components under analysis. Then he explains the essence of the capabilities’ identification process and the structure of capabilities’ architecture in the context of conducted operations. Accordingly to the knowledge relating to the nature of capabilities, the article includes a description of their practical application by showing the readers the problems of building a catalogue and planning based on capabilities. Finally, the idea of effect optimization is concisely explained which pertains to pragmatic use of planning basing on capabilities showing the advantages of the method. 135 AUTORZY mgr Ewa Nowak [email protected] mgr Krzysztof Głowiński [email protected] TEORETYCZNE METODY BADAWCZE W NAUKACH SPOŁECZNYCH Specyfikacja nauk społecznych Nauki społeczne to według Słownika języka polskiego nauki zajmujące się społeczeństwem: socjologia, ekonomia polityczna, demografia, etnografia, pedagogika, psychologia, prawo1. Często nauki społeczne łączy się z naukami humanistycznymi, których przedmiotem badań jest człowiek jako istota społeczna i jego wytwory, np. język, literatura, sztuka, historia2. Janusz Sztumski zwraca uwagę na specyfikę nauk społecznych, którą trzeba uwzględnić przy podejmowaniu badania zjawisk należących do sfery zainteresowań nauk społecznych: 1) rezultaty badań lub oparte na nich przewidywania kształtują zachowania zarówno badających, jak i badanych, jeśli przenikną do ich świadomości – np. ukazane przez K. Marksa zagrożenia kapitalizmu mogły powodować działania obronne kapitalistów; 2) istnieje duże niebezpieczeństwo, że proces badawczy niszczy normalne warunki istnienia przedmiotu badań – jeśli badający popełni błąd i chciałby powtórzyć badanie, to np. socjolog nie jest w stanie tego uczynić w tym samym środowisku, gdyż badani nie są już tymi samymi ludźmi; 3) zjawiska społeczne są uwarunkowane kulturowo, historycznie i przestrzennie – np. właściwości psycho-socjo-demograficzne studentów z Chin nie będą identyczne jak ich kolegów z Europy; 4) w naukach społecznych możliwości standaryzacji są bardzo ograniczone, gdyż np. badania ankietowe, gdzie w celu standaryzacji stosuje się „pytania zamknięte”, upraszczają badaną rzeczywistość; 5) w naukach społecznych wpływ doświadczenia wewnętrznego badacza (jako istoty społecznej) jest trudny do wyeliminowania; historyk, socjolog czy ekonomista utożsamia się w jakimś stopniu z ludźmi, którzy są przedmiotem jego badań3. 1 M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1979, t. II, s. 301. Tamże, s. 300-301. 3 J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, „Śląsk” Sp. z o.o. Wydawnictwo Naukowe, Katowice 2005, s. 13-16. 2 136 J. Sztumski zwraca jednak uwagę na możliwość przenoszenia metod badawczych z nauk przyrodniczych na społeczne, pod warunkiem uwzględnienia zarówno cech wspólnych, jak i odrębności nauk społecznych. Wskazuje przy tym owe cechy. Nauki społeczne – podobnie jak wszystkie inne są: a) obiektywne – nie tylko w tym znaczeniu, że traktują przedmiot swoich badań jako byt istniejący niezależnie od poznającego przedmiotu, ale również dlatego, iż starają się badać go w sposób wolny od uprzedzeń (…); b) deterministyczne – ponieważ zakładając, że wszelkie zdarzenia i zjawiska, jakie badają, są w sposób konieczny wyznaczone przez ogół kształtujących je warunków, tym samym podlegają określonym prawidłowościom; c) generalizujące – bowiem zmierzają do ustalenia ogólniejszych zasad i praw rządzących badanymi zjawiskami, faktami itp. zdarzeniami na podstawie uogólniania swoich efektów poznawczych; d) intersubiektywne – dążąc do ujęć swoich ustaleń, opisów, prawidłowości itp. konstatacji w kategoriach, które nie są zależne wyłącznie od doznań, przeczuć, uczuć czy myśli jakiegoś podmiotu, lecz są dostępne każdemu poznającemu człowiekowi; e) logiczne – zarówno ze względu na swoją strukturę, tzn. wewnętrzną spójność, jak też z uwagi na dążność do racjonalnego przedstawiania badanych faktów, czyli w sposób wolny od irracjonalnych koncepcji; f) otwarte i dopuszczające zmiany – tzn. nie stanowią zamkniętych zbiorów twierdzeń, ustalonych raz na zawsze zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym; nie są więc zbiorami dogmatów, lecz twierdzeń, które mogą być uzupełniane nowymi i modyfikowane na skutek rozwoju danej nauki; g) sprawdzalne są też wyniki i metody zarówno na drodze teoretycznej, poprzez logiczną krytykę, jak i w sposób empiryczny, poprzez przedmiotową i społeczną praktykę4. Jednak pomimo pewnych zbieżności i podobieństw o charakterze metodologicznym z innymi naukami, nauki społeczne różnią się od pozostałych specyficznym charakterem przedmiotu swych badań, który jest określony w swoim istnieniu i rozwoju świadomości ludzi kształtujących rzeczywistość społeczną. 4 Tamże, s. 17-18. 137 Znaczenie pojęcia metoda Pojęcie „metoda” pochodzi z języka greckiego (methodos – badanie). W Słowniku wyrazów obcych metodę rozumie się jako [...] świadomie i konsekwentnie stosowany sposób postępowania dla osiągnięcia określonego celu (oraz) w nauce – sposób badania rzeczy i zjawisk; ogół reguł stosowanych przy badaniu rzeczywistości; droga dochodzenia do prawdy5. Jednak pojęcie to nie jest jednakowo rozumiane przez wszystkich autorów. J. Pieter pojęcie metody rozumie szeroko i zalicza do niej wszystkie procesy, które zachodzą w trakcie badań naukowych od momentu powstania problemu do jego jakościowego i ilościowego opracowania wyników6. Według S. Nowaka metoda badań to powtarzalny i skuteczny sposób rozwiązywania ogólnego problemu badawczego7. W. Okoń definiuje metodę jako systematycznie stosowany sposób postępowania prowadzący do założonego wyniku. Na dany sposób postępowania składają się czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności. M. Łobocki przez metodę badawczą rozumie system reguł, to jest szereg operacji poznawczych i praktycznych, kolejności ich zastosowania, jak również specjalnych środków i działań skierowanych z góry na założony cel badawczy8. Często wykorzystywaną definicją metody badawczej jest ta, którą proponuje A. Kamiński. Jego zdaniem przez metodę badań rozumieć będziemy zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego9. Według J. Sztumskiego przez metodę rozumie się na ogół system założeń i reguł pozwalających na takie uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do jakiego się świadomie zmierza10. Podobnie jak działalność praktyczna również aktywność poznawcza – jako czynność teoretyczna – przyczynia się do powstawania coraz to nowych metod badawczych. Ich ilość wzrasta w miarę rozwoju specjalizacji wiedzy i bardziej wnikliwego badania zjawisk. 5 6 J. Tokarski (red.), Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1980. J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Wyd. Ossolińskich, Wrocław 1967, s. 70. 7 S. Nowak (red.), Metody badań socjologicznych. Wybór tekstów, Warszawa 1965, s. 13. 8 M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1982, s. 115. A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:] R. Wroczyński, T. Pilch (red.), Metodologia pedagogiki społecznej, Wrocław 1974. 10 J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 2005, s. 68. 9 138 Na doniosłą rolę metody zwracał uwagę m.in. F. Bacon, porównując ją do latarni oświetlającej wędrowcowi drogę w ciemności. A. Laplace twierdził, że poznanie metody, jaką się posłużył jakiś uczony, dokonując ważnego odkrycia, ma dla nauki równie ważne znaczenie jak samo odkrycie. Klasyfikacja metod Jedną z podstawowych zasad metodologii ogólnej, czyli nauki badającej metody badań naukowych, jest m.in. klasyfikacja znanych metod poznania naukowego. Istnieją różne klasyfikacje metod: ze względu na stopień ich ogólności; ze względu na cel, jakiemu służą; posiadaną strukturę; przedmiot poznania. Podział ze względu na strukturę poznania naukowego jest oceniany jako najbardziej jednoznaczny i naturalny11. Na podstawie analizy historycznego rozwoju nauki, prawidłowości jej rozwoju i charakteru organizacji można wyróżnić dwie podstawowe płaszczyzny nauk: empiryczną i teoretyczną. Do badań dokonywanych w ramach każdej z wymienionych płaszczyzn nauki stosuje się inną grupę ogólnych metod poznania – grupę metod badania empirycznego oraz grupę metod badania teoretycznego. Metody badania empirycznego to, np.: obserwacja, porównanie, pomiar, eksperyment. Metody badania teoretycznego to: konkretyzacja, idealizacja, formalizacja, metoda aksjomatyczna12. a) Metoda idealizacji i konkretyzacji to dwuetapowa metoda badawcza polegająca w pierwszym etapie na idealizacji badanych obiektów, konstruowaniu „typów idealnych”, modeli teoretycznych i wprowadzaniu praw idealizacyjnych, w drugim etapie zaś na stopniowej konkretyzacji ustalonych praw i teorii idealizacyjnych przez stopniowe uchylanie założeń idealizacyjnych i modyfikację tych praw oraz teorii przybliżającą je do warunków rzeczywistych. b) Formalizacja ma na celu przekształcenie danej teorii czy systemu w postać sformalizowaną. c) Metoda aksjomatyczna opiera się na aksjomacie, czyli sądzie logicznym przyjętym w dedukcji bez dowodu jako prawdziwy; aksjomat to jedno z pierwotnych naczelnych twierdzeń systemu dedukcyjnego, z którego wynikają twierdzenia pochodne13. Istnieje jeszcze trzecia grupa metod badawczych tzw. metod mieszanych, przydatnych w poznaniu empirycznym i teoretycznym: 11 Tamże, s. 74. Tamże, s. 74-75. 13 Encyklopedia.interia.pl.>Wiedza, [dostęp: 2013-02-26]. 12 139 a) abstrahowanie, b) analiza i synteza, c) indukcja i dedukcja, d) metoda modelowania, e) metoda historycznego i logicznego poznania naukowego. Można także spotkać podział metod badawczych ze względu na charakter nauk, w których są stosowane. Wyróżnia się więc metody nauk przyrodniczych (włączając nauki techniczne) oraz metody nauk humanistycznych, czyli społecznych. Jednak istnieje przekonanie, że w obu przypadkach można stosować prawie te same metody, lecz nie zawsze w ten sam sposób i w takim samym stopniu. Zależeć to będzie od specyfiki danej nauki14. Przyjrzyjmy się zatem najczęściej stosowanym w naukach społecznych teoretycznym metodom badawczym. J. Sztumski jako „idealne” w tych naukach określa analizę i syntezę, gdyż metody te stosowane są dzięki zdolności ludzi do abstrakcyjnego myślenia. Są one związane z istotą procesu poznawczego, który w każdej fazie ma charakter analitycznosyntetyczny. a) Analiza polega na myślowym lub faktycznym podziale jakiegoś przedmiotu badań na jego części składowe, aby poznać możliwie najlepiej każdą z nich, tzn. jej miejsce, funkcję i rolę w danej całości, aby na tej podstawie poznać lepiej całość i ustalić to, co jest ogólne i prawidłowe. Analiza spełnia swe zadanie wówczas, gdy ma charakter wielostronny, a jeszcze lepiej, gdy jest wszechstronna. Powinna być także powiązana z jej metodą przeciwstawną, czyli z syntezą. Wiedza wynikająca z analizy powinna być uzupełniona wiedzą uzyskaną z syntezy. b) Synteza polega na tym, aby z jednostkowych, określonych i poznanych części składowych i cech przedmiotu odtworzyć z powrotem jego całość lub uzyskać wiedzę o całości badanego przedmiotu. To operacja myślowa polegająca na łączeniu poszczególnych elementów, właściwości badanego przedmiotu. Badania za pomocą analizy i syntezy rozpoczyna się od analizy, synteza jest późniejszą czynnością. Gdy zastosuje się obie te metody w badaniach danego przedmiotu, uzyskuje się inną jego wizję niż wcześniejsza, bo wzbogaconą wiedzę o wewnętrznej jego strukturze. Rekonstrukcja jako wynik syntezy jest odtworzeniem badanego przedmiotu na wyższym szczeblu procesu poznania. c) Indukcja i dedukcja są to metody myślenia logicznego i badania naukowego opierające się na obiektywnych związkach i zależnościach, jakie istnieją między tym, co jednostkowe, szczegółowe i ogólne. Pamiętajmy, że wnioskowanie może się odbywać na trzy sposoby: poprzez 14 Tamże, s. 75. 140 dedukcję, redukcję i analogię. Wszystkie te sposoby są stosowane w naukach, w tym w naukach społecznych. Wnioskowanie dedukcyjne polega na tym, że z pewnego określonego twierdzenia ogólnego tzw. racji, wyprowadza się inne twierdzenia – szczegółowe, tzw. następstwa – za pomocą odpowiednich reguł wnioskowania logicznego. We wnioskowaniu redukcyjnym kierunek wynikania jest przeciwny niż w dedukcyjnym, to znaczy przebiega od następstwa do racji. Należy jednak pamiętać, że wniosek redukcyjny ma zawsze tylko charakter hipotetyczny. Odmianą wnioskowania redukcyjnego jest indukcja. To wnioskowanie o zbiorze na podstawie wiedzy o podzbiorach, czyli jego elementach, albo o cechach ogólnych na podstawie znajomości cech szczegółowych. Jest to rozumowanie, które prowadzi od faktów jednostkowych do uogólnień15. d) Analogia według Słownika wyrazów obcych to zgodność, odpowiedniość, podobieństwo pewnych cech między odmiennymi skądinąd przedmiotami, zjawiskami16. W logice formalnej analogia jest szczególnym rodzajem wnioskowania, które z podobieństwa przedmiotów pod względem niektórych cech wyprowadza wniosek o ich podobieństwie także ze względu na inną cechę. Analogię stosuje się wtedy, gdy nie udaje się uzyskać wiedzy o danym przedmiocie badanym za pomocą innych metod poznawczych, które dostarczają możliwie pewne sądy. Wnioski uzyskiwane w ten sposób mają zawsze prawdopodobny charakter. Jednak w miarę zwiększania się ilości cech zgodnych w przedmiotach porównywanych ze sobą (oraz jak istotne są te cechy) następuje wzrost stopnia prawdopodobieństwa wniosku uzyskanego przez analogię. Rozumowanie przez analogię różni się od rozumowania indukcyjnego i dedukcyjnego. W przypadku analogii rozumowanie biegnie od szczegółu do szczegółu. Wniosek jest więc najczęściej poprzedzony szeregiem operacji poznawczych podejmowanych w stosunku do badanego przedmiotu. Odwołując się do analogii, należy uważać, aby nie przyrównywać do siebie przedmiotów i zjawisk tak różnych, że nie podlegają jakimkolwiek wspólnym prawidłowościom strukturalnym lub funkcjonalnym. Pominięcie tego warunku zadecyduje o tym, że wnioski uzyskane przez analogię będą fałszywe. e) Modelowanie polega na tworzeniu modelu badanego obiektu, analogicznie do tego obiektu ze względu na określoną strukturę, funkcje cechy. Jest więc odtworzeniem określonych cech i związków badanego przedmiotu w innym, specjalnie wytworzonym przedmiocie stanowiącym model. Rozróżnia się modele materialne i idealne. Zaletą tej metody jest to, 15 16 Tamże, s. 78-79. W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1990, s. 32. 141 że ułatwia i upraszcza badania obiektu. Szczególnie wtedy, gdy badanie oryginału jest trudne czy wręcz niemożliwe. Oczywiście model nie może w pełni zastąpić oryginału17. W poszukiwaniu odpowiedniej metody W historii nauki, zwłaszcza nowożytnej, wielokrotnie próbowano poszukiwać jednej uniwersalnej i niezawodnej metody, za pomocą której można by było poznać świat. Autorami różnych pomysłów dotyczących teorii metodologicznych byli wybitni filozofowie, tacy jak: Kartezjusz, Bacon, Kant, Hegel. Upatrując takiej metody uniwersalnej np. w analizie, syntezie, dedukcji, indukcji, krytycyzmie i dialektyce, wskazani filozofowie wychodzili z założenia o możliwości dokonania arbitralnego wyboru metody badania i uznania jej za jedyną, najlepszą i wystarczającą. Ponadto traktowali metody jako coś samodzielnego, niezależnego, oderwanego od całokształtu teorii i praktyki. Jednak każda metoda badań jest zawsze systemem reguł, wskazań i przepisów potrójnie uwarunkowanym. Po pierwsze – metoda opiera się na obiektywnych prawidłowościach opisujących przedmiot badania czy poznania, które są formułowane w postaci odpowiedniej teorii. Po drugie – metoda jest wyznaczona i określona przez charakter badanego przedmiotu. Po trzecie – metody zależą od środków badania, którymi w danej sytuacji historycznej się dysponuje. Do środków badania zalicza się ludzi, czyli podmioty poznające, oraz narzędzia badawcze. Oczywiście zarówno ludzie, jak i narzędzia badawcze są zawsze wynikiem określonego rozwoju cywilizacyjnego. Wybór metody badawczej, jej rodzaj, użyteczność i charakter można rozpatrywać ze względu na wymienione potrójne uwarunkowania, czyli ze względu na teorię naukową, podmiot i narzędzia badawcze. Ponieważ podmiot badawczy jest zdeterminowany przez wiele czynników przyrodniczych i społecznych, natomiast narzędzia badawcze są określone przez możliwości techniczne człowieka, zatem pośrednio metoda badania jest dodatkowo uzależniona od aktualnego stanu kultury i poziomu techniki danego społeczeństwa. Ważną cechą metody jest jej celowość, co wynika z faktu, że metody są środkiem umożliwiającym zrealizowanie celu, jaki został założony. Cele te bywają różnorakie i są zazwyczaj osiągane za pomocą ściśle 17 J. Sztumski, Wstęp..., wyd. cyt., s. 79-81. 142 określonych operacji, które decydują o osiągnięciu zamierzonego efektu. Zanim się przeprowadzi te operacje, rozważa się najczęściej ich skuteczność, rodzaje, kolejność. Tak więc cele poznawcze nie są osiągane poprzez dokonanie jednej czynności badawczej, ale przez ciąg operacji. Metoda powinna być również adekwatna, czyli określone za jej pomocą systemy operacji powinny prowadzić zawsze do zamierzonych rezultatów. Warunkiem spełnienia postulatu adekwatności jest istnienie obiektywnej zależności pomiędzy określonym stanem rzeczy a jego poznaniem w postaci odpowiedniej teorii. Zależność między metodą a odpowiadającą jej teorią ma charakter obustronny, wzajemny. Żadna bowiem teoria nie pojawia się bez odpowiedniej metody. Istotną rolę w formułowaniu metody pełni też czynnik subiektywny, na który składają się wypracowane w praktyce swoiste sposoby oraz indywidualne pomysły działania teoretycznego i praktycznego. Także dokonanie wyboru jednej z wielu metod ma charakter subiektywny18. Od poprawnej metody naukowej oczekuje się spełnienia wymogów: a) jasności, tzn. tego, aby cechowała ją powszechna zrozumiałość i rozpoznawalność; b) jednoznaczności, polegającej na tym, aby wykluczała dowolność stosowania odpowiednich zasad regulatywnych; c) ukierunkowania, czyli aby była podporządkowana określonemu celowi; d) skuteczności, wyrażającej się w zabezpieczeniu realizacji zamierzonego celu; e) owocności, czyli tego, aby była w stanie dostarczyć oprócz zasadnych rezultatów jeszcze innych, pobocznych, lecz nie mniej ważnych dla tej samej lub innej dziedziny nauki f) niezawodności, tzn. by zabezpieczała uzyskanie zamierzonego rezultatu w maksymalnie wysokim stopniu prawdopodobieństwa; g) ekonomiczności, tzn. by pozwalała osiągnąć zamierzone rezultaty przy najmniejszym stopniu zużycia odpowiednich środków i czasu. Wiadomo, że nie każda ze znanych i stosowanych metod w działalności poznawczej i praktycznej spełnia wszystkie z wymienionych postulatów. Jednakże daje się zauważyć, że im bardziej rozwinięta i lepiej opracowana jest jakaś metoda, tym więcej spełnia wspomnianych postulatów, a tym samym lepiej realizuje wymogi, jakie jej stawiamy19. Tak więc wybierając odpowiednią metodę badań, powinniśmy się kierować, między innymi następującymi kryteriami: a) przedmiotem i celem badań oraz rodzajem problemu badawczego; b) ilością czasu, sił i środków, które możemy przeznaczyć na badania; 18 19 Tamże, s. 68-70. J. Sztumski, Wstęp..., wyd. cyt., s. 71-72. 143 c) znajomością i możliwością wykorzystania metod, technik i narzędzi badawczych. Metody a techniki badań Obrana metoda badań decyduje o doborze odpowiedniej techniki czy też technik badawczych. Patrząc na tę kwestię z innej strony, można przyjąć, że zespół odpowiednich technik badawczych i właściwy sposób ich wykorzystania składają się na adekwatną do potrzeb metodę badawczą. Zdaniem T. Pilcha: technika badań to czynności praktyczne regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie sprawdzonych informacji, opinii, faktów. M. Łobocki uważa, iż techniki badawcze są bliżej skonkretyzowanymi sposobami realizowania zamierzonych badań. Są one podporządkowane metodom badawczym, pełniąc wobec nich służebną rolę. Na metodę badań może składać się kilka technik badawczych20. Zdaniem A. Kamińskiego technika badań to czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii i faktów21. Techniki badawcze są realizowane za pomocą odpowiednio dobranych narzędzi badawczych. Według T. Pilcha narzędzie badawcze jest przedmiotem, służącym do realizacji wybranej techniki badań. Między techniką badań a narzędziami badawczymi istnieje różnica, polegająca na tym, że: • technika badań oznacza czynność, konkretne, przemyślane działanie z wykorzystaniem adekwatnej do potrzeb i możliwości techniki badawczej (technik badawczych); • narzędzia badawcze zaś są przedmiotami, służącymi do technicznego gromadzenia informacji (materiałów z badań). Może to być, np.: arkusz obserwacyjny, kwestionariusz ankiety, arkusz bądź kwestionariusz wywiadu. Jest to rozróżnienie podobne do stosowanego przez W. Goriszowskiego22. Przedstawiciele nauk społecznych i humanistycznych nie są zgodni w określeniach, czym jest metoda, a czym technika badawcza. Ze wszech miar zaś słuszne są dążenia do ujednolicenia sądów i wprowadzenia jednoznacznych określeń pojęć dyscypliny podstawowej dla każdej nauki, jaką jest metodologia. 20 Por., M. Łobocki, Metody..., wyd. cyt., s. 115. Zob.: A. Kamiński, Metoda…, wyd. cyt.; T. Pilch, Zasady..., wyd. cyt., s. 116. 22 Por., W. Goriszowski, Badania pedagogiczne w zarysie, Warszawa 1996, s. 76. 21 144 Nie wszystkie pozycje literatury w sposób wystarczająco przejrzysty opisują i rozróżniają metody, techniki i narzędzia badawcze. Nierzadko metoda nazywana jest techniką i vice versa. Konsekwentne stosowanie wyżej wymienionych terminów w różnych znaczeniach jest możliwe, ale wymaga jednoznacznego upowszechnienia wymienionych słów w ramach metodologii. Przedstawione powyżej zagadnienia nie wyczerpują oczywiście tematu. Zarysowują jedynie problematykę. Na zakończenie chcielibyśmy tylko zwrócić uwagę na to, że aby dobrze poznać otaczającą nas rzeczywistość społeczną, każdy badacz musi oczywiście wykazać się znajomością metodologii badań, musi dobrać odpowiednie metody badawcze oraz musi rzetelnie prowadzić badania, aby ich efekty były jak najbardziej wiarygodne. Ponadto osoby prowadzące badania powinny być świadome odpowiedzialności za skutki własnej działalności poznawczej. Bibliografia 1. Goriszowski W., Badania pedagogiczne w zarysie, Warszawa 1996. 2. Kamiński A., Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:] Wroczyński R., Pilch T. (red.), Metodologia pedagogiki społecznej, Wrocław 1974. 3. Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1990. 4. Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, PWN 1982. 5. Nowak S. (red.), Metody badań socjologicznych. Wybór tekstów, Warszawa 1965. 6. Pieter J., Ogólna metodologia pracy naukowej, Wyd. Ossolińskich, Wrocław 1967. 7. Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 2005. 8. Szymczak M. (red.), Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1978-81. 9. Tokarski J. (red.), Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1980. THEORETICAL RESEARCH METHODS IN SOCIAL SCIENCES The article features theoretical research methods used in social sciences. The authors underline a specific character of social sciences in comparison to natural sciences by taking into consideration the area of their interest, common features and differences. Special attention is drawn in the 145 article to an essential role of research method in the development of thorough research. Then a classification of methods’ groups is made due to the basic scientific planes, i.e. the empirical and theoretical ones and also due to the character of sciences in which they are used. Consequently, the authors look closely at the methods of idealization, concretization and formalization, the axiomatic one and methods using human ability of abstract thinking, i.e. analysis, synthesis, induction and deduction, analogy and modelling. Moreover, elements are described that the researchers should follow while selecting a research method and the expected requirements that it must meet. It is stressed in the conclusion that the selected research method determines the appropriate research technique. 146 AUTORZY mgr Ewa Nowak [email protected] mgr inż. Roman Pawłowski [email protected] MOŻLIWOŚCI ZASTOSOWANIA BADAŃ JAKOŚCIOWYCH W NAUKACH SPOŁECZNYCH Przy prowadzeniu badań w naukach społecznych wykorzystuje się metody zbierania danych charakterystyczne dla dwóch rodzajów analiz: ilościowej i jakościowej. Badania o charakterze ilościowym prowadzi się w celu falsyfikacji, modyfikacji lub też akceptowania istniejących teorii. Są one prowadzone przez badacza sposobem dedukcyjnym poprzez wyprowadzenie hipotez z przyjętej teorii naukowej, a następnie wykorzystanie zebranych w trakcie badań danych do testowania ich prawdziwości. Badania jakościowe są tego przeciwieństwem, ponieważ wykorzystywana jest w nich metoda analizy indukcyjnej. Badacze, przeprowadzając badania jakościowe, zbierają dane, na ich bazie formułują hipotezy, następnie testują hipotezy poprzez analizę zebranych danych i wreszcie podejmują próbę zbudowania teorii naukowej. Teoria taka jest nazywana teorią bazową, ponieważ wyprowadza się ją z konkretnych sytuacji badawczych i jest bezpośrednio powiązana z określonymi sytuacjami, które zostały zaobserwowane i zbadane. Przedmiot i cel badań jakościowych Korzeni badań jakościowych jako metody zbierania danych należy upatrywać w tradycji Verstehen1, gdzie rozumienie (niem. Verstehen) jest jedną z cech wiedzy naukowej, obok wyjaśniania naukowego i przewidywania. 1 Według S. Blackburne'a (Oksfordzki słownik filozoficzny KiW, Warszawa 1997, s. 421-422) termin verstehen oznacza: nasze rozumienie czynności ludzkich. W ramach tradycji verstehen czynności te rozumiane są od wewnątrz dzięki zupełnie innym środkom niż te, które umożliwiają poznanie przedmiotu przez obiektywną obserwację lub przez określenie jego miejsca w sieci regularności naukowych. Verstehen — z niem. „rozumieć” (przyp. red. nauk.). Termin „rozumienie” jest stosowany na dwa różne sposoby – jako sposób rozumienia oparty na empatii lub jako rozumienie predyktywne. Przyczyną dwóch sposobów wykorzystywania tego terminu jest to, że z jednej strony przedmiotem badania nauk społecznych jest człowiek, a z drugiej – przedstawiciele nauk społecznych są zarówno obserwatorami, jak i częścią przedmiotu badawczego swojej dyscypliny. 147 Podejmując badania jakościowe, badacz powinien starać się zrozumieć badaną organizację i panujące w niej zachowania poprzez poznawanie zaangażowanych w nią osób, ich wartości, rytuałów, symboli, wierzeń i emocji. Przyjmując taką perspektywę postępowania, badacz będzie na przykład badać problem ubóstwa, biorąc przede wszystkim udział w życiu ludzi biednych, zamiast zbierać dane za pomocą opracowanego kwestionariusza. Erving Goffman, badając zakłady dla obłąkanych, tak opisał proces aktywnego uczestniczenia w życiu obserwowanych osób i poznawania ich rzeczywistości: Bezpośrednim celem badań terenowych realizowanych przeze mnie na terenie szpitala św. Elżbiety, była próba poznania społecznego świata jego pacjentów, w taki sposób, w jaki ten świat jest przez nich subiektywnie doświadczany... Wierzyłem wtedy i nadal wierzę, że każda grupa ludzi (więźniów, ludzi pierwotnych, pilotów czy pacjentów) tworzy swoje własne życie, które – kiedy się je pozna – staje się znaczące, racjonalne i normalne. Dobrym sposobem poznania któregokolwiek z tych światów jest wejście samemu do takiej grupy i branie udziału we wszystkich codziennych, drobnych wydarzeniach, które są jej udziałem2. Podstawy teoretyczne badań terenowych Badania terenowe to podstawowa strategia zbierania danych w metodologii jakościowej. Wykorzystanie badań terenowych w naukach społecznych ma swoje korzenie w ruchach społecznych, jakie nastąpiły na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego wieku. Reformatorzy byli przekonani, że opisanie warunków, w jakich żyją ludzie biedni, zwróci uwagę na ich trudne położenie i doprowadzi do zmian społecznych i poprawy ich życia. Ruch reformatorski znalazł swoje najsilniejsze odbicie w tzw. szkole chicagowskiej. Socjologowie z tego środowiska byli aktywnie zaangażowani w działania reformatorskie podejmowane poza uczelniami. Robert Park, najbardziej znaczący przedstawiciel szkoły chicagowskiej, traktował miasto jako niezwykle istotny teren badań socjologicznych i przekonywał swoich studentów do bezpośredniego obserwowania życia w różnych miejskich enklawach: Wejdźcie i usiądźcie w holu luksusowego hotelu lub na schodach prowadzących do zrujnowanych domów; usiądźcie na sofach hotelu Gold Coast lub na chwiejących się krzesłach w slumsach; pójdźcie na koncert do Orchestra Hall lub na przedstawienie do Star and Garter Burlesk. Mówiąc krótko, panowie, ubrudźcie własne tyłki, prowadząc prawdziwe badania3. 2 3 E. Goffman, Asylums, Garden City, Doubleday, New York 1961, s. IX-X. John C. McKinney, Constructive Typology and Social Theory, Norwalk 1956, s. 71. 148 W tamtych czasach metodologia badań jakościowych ograniczała się tylko do zbierania różnorodnych dokumentów osobistych, takich jak: autobiografie, historie życia, listy i dzienniki. Dopiero po podjęciu próby wykorzystania badań terenowych przez socjologów, wypracowano zasady uczestniczenia w życiu badanych ludzi tak, aby badacze mogli dzielić a przez to lepiej zrozumieć, subiektywną perspektywę postrzeganą przez badanych. Obecnie badania terenowe określa się jako badanie zachowania ludzi w naturalnych warunkach ich codziennego życia. Osoby prowadzące badania terenowe wkraczają w świat innych po to, aby z pierwszej ręki dowiedzieć się, jak inni ludzie żyją, jak mówią, jak się zachowują, co ich zachwyca, a co martwi4. Powyższa definicja wskazuje, że badania terenowe są charakteryzowane przede wszystkim przez miejsce i sposób ich prowadzenia, co pozwala badaczowi właściwie zrozumieć subiektywne spojrzenie badanych ludzi na różne sytuacje życiowe. Mając to na uwadze badacz w celu właściwego przeprowadzenia badań terenowych i wyciągnięcia obiektywnych wniosków powinien głęboko rozumieć zachodzące zjawiska społeczne i być świadom zarówno historycznego kontekstu ludzkiego zachowania, jak i subiektywnych aspektów ludzkich doświadczeń. Prowadząc badania terenowe, badacz stale sprawdza, czy wyłonione przez niego kategorie obserwacji lub badanych obiektów są właściwe i czy poprawnie określił relacje zachodzące między nimi. W procesie tym badacz dopasowuje swoje przyszłe decyzje do zebranych danych, ciągle je weryfikując podczas badania5. Z powyższego wynika, że do badań terenowych należy przystępować z otwartym umysłem, aby można było sprawdzić, czy sformułowana wstępna teoria może zostać uznana za teorię bazową. Wcześniejsze pomysły oraz sformułowane hipotezy determinują sposoby obserwacji, jakie badacz będzie wybierał do analizy, a to z kolei będzie miało decydujący wpływ na ostateczną wersję sformułowanej teorii. Większość badaczy, wybierając moment i miejsce pierwszych obserwacji, kieruje się luźno sformułowanymi wcześniej hipotezami. Następnie wykorzystują oni poczynione obserwacje do poprawiania, odrzucania czy przeformułowywania wcześniej założonych hipotez, które pozwolą na sformułowanie stosownej teorii. W przypadku stwierdzonych wątpliwości w słuszność opracowanej teorii badacz niejednokrotnie zmuszony jest powracać do badanego środowiska w celu właściwej weryfikacji danych i ponownego testowania hipotez. Budowanie teorii za pomocą metody analizy indukcyjnej polega na określaniu i opisywaniu związków zachodzących pomiędzy kategoriami obserwacji. Celem tworzenia bazowej teorii jest zbudowanie zbioru twier4 5 Robert M. Emerson, Contemporary Field Research, Boston 1983, s. 1. Barney G. Glaser, Theoretical Sensitivity, Sociology Press, California 1978, s. 39. 149 dzeń w całości wyjaśniających dane zjawisko. Aby potwierdzić swoją teorię, badacze stosujący metody jakościowe przede wszystkim odwołują się do przykładów z własnych obserwacji oraz cytują wypowiedzi członków badanych grup. Obserwacja uczestnicząca Najbardziej powiązaną z badaniami terenowymi metodą zbierania danych jest obserwacja uczestnicząca. Polega ona na tym, że badacz staje się członkiem grupy, którą chce zbadać6. Będąc członkiem takiej grupy, obserwator uczestniczący przejmuje perspektywę badanych osób, z jaką postrzegają one daną sytuację. Rola takiego obserwatora polega na świadomym i systematycznym uczestniczeniu – tak dalece, jak na to pozwalają okoliczności – w codziennym życiu i w poszczególnych sytuacjach będących udziałem grupy7. Podejmując obserwację, badacz może pojawić się w niej, przyjmując jedną z dwóch ról: obserwatora w pełni uczestniczącego lub uczestnika – obserwatora. A. Obserwator w pełni uczestniczący (tzw. obserwacja niejawna). Podejmując rolę obserwatora w pełni uczestniczącego, nie ujawnionego, obserwator pozostaje całkowicie ukryty. Oznacza to, że badane osoby nie znają celu prowadzonych badań, a obserwator staje się członkiem danej grupy, nie ujawniając własnej tożsamości, wchodząc w interakcje z badanymi w sposób naturalny, jak to możliwe, i w tych sytuacjach życiowych, które są dla niego interesujące i dostępne8. Pełne uczestnictwo jest uzasadnione zwłaszcza wtedy, gdy pragniemy poznać grupę, do której dostęp jest utrudniony, lub grupę nieujawniającą osobom z zewnątrz swoich aspektów ich życia. Mimo niewątpliwej zalety tego rodzaju obserwacji wielu badaczy krytykuje ją zarówno z powodów metodologicznych, jak i etycznych. Kai Erikson9 odrzuca na przykład wszelkie badania terenowe, w których rola badacza i cel badań nie zostały wcześniej ujawnione. Jego zdaniem takie badania naruszają prywatność i mogą być krzywdzące dla badanych osób. Rola pełnego uczestnika rodzi też wiele problemów natury metodologicznej. Przede wszystkim obserwatorzy mogą się kontrolować tak silnie, 6 Rosalie H. Wax, Participant Obsemation (International Encyclopedia of Social Sciences), Macmillan, New York 1968, s. 238. 7 F. Kluckhohn, The Participant-Obseryer Techniąue in Smali Communities, American Journal of Sociology nr 46, 1940, s. 331. 8 Raymond L. Gold, Roles in Sociological Field Observation, „Social Forces" nr 36, 1958, s. 219. 9 K. T. Erikson, A Comment on Disguised Observation in Sociology, Social Problems nr 14, 1967, s. 368. 150 aby nie odkryć swojej prawdziwej tożsamości, że pojawią się kłopoty w przekonującym odegraniu przyjętej roli. Z drugiej jednak strony badacze mogą się tak zidentyfikować z przyjętą rolą, że zatracą konieczny dla obiektywności prowadzonych badań dystans badawczy. Innym problemem badacza mogą być pojawiające się kłopoty z podejmowaniem decyzji, co i w jaki sposób powinien obserwować, gdyż nie wolno mu wywoływać żadnych niepożądanych reakcji lub zachowań w grupie. Jednocześnie należy dbać o to, aby nie zadawać pytań, które mogłyby spowodować podejrzenia u obserwowanych osób o manipulowanie nimi. Poważnym utrudnieniem w prowadzeniu tego rodzaju obserwacji jest to, że badacz nie może na miejscu rejestrować danych – można je robić dopiero wtedy, gdy obserwator jest sam. Tym samym czas, jaki upłynie do momentu zapisania obserwacji, może spowodować powstanie subiektywnego błędu oraz przekłamań wynikających z niezapamiętania szczegółów obserwacji. B. Uczestnik jako obserwator (obserwacja jawna). Biorąc pod uwagę przedstawione ograniczenia obserwacji niejawnej, badacz powinien rozważać możliwość podjęcia badań terenowych w roli uczestnika jako obserwatora. Przyjmując tę rolę, badacz informuje grupę o prowadzonych badaniach, ujawniając własną tożsamość i cel badania. W tego rodzaju obserwacji należy starać się, aby zostać aktywnym członkiem badanej grupy, angażując się w jej życie przez dłuższy czas, a także usiłować nawiązać bliskie stosunki z członkami grupy, którzy zaczną pełnić funkcję informatorów, a także respondentów. Praktyczne problemy badań terenowych A. Wybór tematu badawczego. Pierwszym etapem badań terenowych jest określenie problemu badawczego. Na jego wybór bardzo często wpływają zainteresowania lub praca badacza. Badania terenowe wymagają, aby badacz najpierw określił, co jest dla niego ważne, niezależnie od naukowych rozważań. Takie podejście do problemu badawczego jest charakterystyczne dla badań jakościowych. B. Wybór miejsca badań i uzyskanie do niego dostępu. Kolejnym etapem badań terenowych jest określenie właściwego ich miejsca i uzyskanie do niego dostępu. Zdefiniowanie tematu badań w znacznej mierze determinuje wyznaczenie właściwych terenów badawczych. Bardzo często wybór miejsca zależy od wymagań natury praktycznej, takich jak np. położenie geograficzne. Bardzo kuszące jest wybranie łatwo dostępnego miejsca, w którym badacz może mieć wpływowe kontakty czy 151 nawet być już członkiem danej grupy. Jednak w sytuacjach gdy potencjalni obserwatorzy mają ułatwiony dostęp do grupy, muszą pamiętać o konieczności utrzymania dystansu emocjonalnego w trakcie prowadzonych przez siebie analiz w celu zachowania obiektywnego spojrzenia. Z drugiej strony, badacze znajdujący się na zewnątrz terenu badań mogą mieć utrudniony dostęp do grupy i muszą wtedy umieć określić, jak dalece powinni zmniejszyć dystans, kiedy już znajdą się wewnątrz niej. Jeżeli badacz zmniejszy dystans zbyt mocno, to ryzykuje silnym utożsamieniem się z grupą, co może skutkować tym, że po przyjęciu stylu życia grupy, straci swój obiektywizm. Jednak gdy dystans między grupą a badaczem będzie zbyt duży, to nie będzie on w stanie zrozumieć grupy. Istotnym czynnikiem wyznaczającym dostęp badacza do grupy mogą być również charakterystyczne cechy badacza. Na przykład płeć, wiek, rasa czy pochodzenie etniczne obserwatorów, jeżeli są bardzo odmienne od cech osób obserwowanych, mogą stanowić trudność w dostępie do grupy lub być przyczyną barier w komunikowaniu się10. C. Nawiązywanie kontaktów z członkami grupy Łatwość nawiązywania kontaktów z członkami grupy w dużej mierze zależy od natury badanej grupy oraz od umiejętności samego badacza. Współcześni badacze terenowi w swoich opracowaniach podkreślają, że etap budowania relacji społecznych jest jednym z najważniejszym elementów pracy terenowej: Dobre badanie terenowe [...] zależy w sposób decydujący od ujawniania znaczenia relacji społecznych, i to nie tylko tych, które rdzenni mieszkańcy nawiązują między sobą. W równym stopniu zależy ono od ujawnienia znaczenia relacji, jakie antropolog nawiązuje z ludźmi, których bada11. Jednym z nieoczekiwanych wymagań, a bardzo istotnym zwłaszcza wtedy, gdy przedmiotem badań są subkultury, jest umiejętność rozumienia żargonu (gwary), jakim posługują się różne grupy. Eleanor Miller, która badała „kobiety ulicy", opisała niezręczną sytuację, w jakiej się znalazła, następująco: Bardzo dobrze pamiętam swoją pierwszą wizytę w Horizon House. Zostałam zaproszona na kolację, po której miałam opisać cel moich badań i starać się zdobyć informatorki. Kolacja została podana, toteż zdecydowałam się usiąść. Przy stole siedziało już osiem osób, głównie czarne kobiety [...]. Wszyscy rozmawiali i żartowali, a także śpiewali piosenki. Nie zrozumiałam połowy z tego, co zostało powiedziane. Z uczuciem, że tonę, zaczęłam zadawać pytania, żeby się przekonać, czy w ogóle mam szansę, aby przeprowadzić to badanie12. 10 R. H. Wax, The Ambiguities of Fieldwork, Conlemporary Field Research, 1986, s. 194-195. 11 I. Karp, Martha B. Kendall, Reflexivity in Field Work, Explaining Human Behavior: Conseiousness, Human Action, and Social Structure, Newbury Park, California 1982, s. 250. 12 E. Miller, Street Woman, Philedelphia: Tempie University Press, 1986, s. 221-222. 152 Rodzaje relacji społecznych, jakie tworzą się pomiędzy obserwatorem i osobą obserwowaną, zależą od wielu czynników. Zdaniem Rosalie Wax postać, w jaką wciela się obserwator, i rola, jaką gra w badaniach terenowych, mają podstawowe znaczenie w tym procesie. Twierdzi ona, że w dobrze wyważonych relacjach badacz terenowy stara się być świadomy i mieć wzgląd na to, kim sam jest, jak też być świadomy i mieć wzgląd na to, kim są jego gospodarze13. W niektórych przypadkach wysokie zaangażowanie ze strony badacza i jego chęć stania się jednym z rdzennych członków grupy może być największym błędem, jaki można popełnić w badaniach terenowy. Ned Polsky, w swoim badaniu nad przestępcami, przestrzegał przed niebezpieczeństwem utożsamiania się z badaną grupą w następujący sposób: Prowadząc badania terenowe nad przestępcami, lepiej, do diabła, żebyś nie został „jednym z nich”, ponieważ będą chcieli to sprawdzić i wtedy może się zdarzyć jedna z dwóch rzeczy: albo [...] zostaniesz wciągnięty w ten rodzaj obserwacji uczestniczącej, jakiej byś raczej nie chciał prowadzić, albo zostaniesz zdemaskowany, co również ma duże negatywne konsekwencje. Przestępcy powinni wiedzieć, kim jesteś, i jeżeli zrobisz to we właściwy sposób, to nie będzie to przeszkodzą w twoich badaniach14. D. Szukanie osób dostarczających rzetelnych informacji. Obserwator uczestniczący po nawiązaniu kontaktów z grupą staje się tymczasowym jej członkiem. Zachodzi wtedy wzajemna zależność, w której obserwator sam uczy się odpowiednich zachowań w grupie, ucząc jednocześnie członków grupy zachowania w stosunku do siebie. Po pewnym czasie obserwator zostaje zaakceptowany jako pełnoprawny członek grupy. Po nawiązaniu kontaktów z członkami grupy należy ustalić obszary obserwacji, a następnie przystąpić do zbierania od informatorów interesujących nas informacji. Po nawiązaniu kontaktów z grupą badacz powinien mieć na uwadze, że bliskie kontakty z informatorami mogą wpłynąć stronniczo na relacje, jakie on nawiązuje w wyniku zachodzącego zjawiska utożsamiania się obserwatora z osobami obserwowanymi. E. Opuszczanie terenu. Społeczny aspekt badań terenowych nie ogranicza się tylko do uzyskiwania dostępu do grupy i nawiązywania kontaktów z badanymi osobami. Nie mniej ważny jest etap opuszczania terenu badań. Badacz może zaplanować ten etap już w momencie przystąpienia do obserwacji, omawiając z osobami obserwowanymi cel badań i sposób jego osiągnięcia. Na sposób opuszczania terenu i jego termin znaczny wpływ mają również rodzaje relacji społecznych, jakie nawiązały się w trakcie procesu ba13 14 R. H. Wax, The Ambiguities…, wyd. cyt., s. 197. N. Polsky, Hustlers, Beats, and Others, Hawthorne, Aldine, New York 1967, s. 124. 153 dawczego. Już sam podstawowy warunek badań terenowych, aby być zaangażowanym w trakcie badań stwarza problem w określeniu momentu ich zakończenia. Innym problemem związanym z zakończeniem badań jest wpływ, jaki wywiera ta sytuacja na osoby badane. Mogą one bowiem stwierdzić, że wyniki naszych badań nie przynoszą wiele pożytku lub wręcz mogą zaszkodzić ich środowisku. W takim przypadku należy liczyć się z trudnościami w opuszczeniu terenu. Z powyższego wynika, że proces opuszczania terenu może przebiegać gwałtownie i ostro albo powoli i łagodnie. Procedura, jaką wybierze badacz do opuszczenia terenu, jest uzależniona również od jego zaangażowania się w proces badawczy, a samo odchodzenie może być zjawiskiem powtarzającym się, kiedy badanie wymaga wielokrotnych odejść i powrotów. F. Rejestrowanie obserwacji. W badaniach terenowych zachowania obserwowanych ludzi są podstawowym źródłem danych. Badacze mogą rejestrować je robiąc notatki, nagrania lub fotografie. W przypadku gdy tożsamość obserwatora i cel jego badań znane są osobom obserwowanym, notatki można sporządzić bezpośrednio w miejscu zdarzenia. Na ogół jednak badacz wyczekuje, aż członkowie grupy zapomną, iż są obserwowani, ach zachowanie oraz tworzące się interakcje zaczną nabierać charakteru naturalnego. Zatem rejestrowanie obserwacji w obecności członków grupy, ze względu na przypominanie im o prowadzonych badaniach, może wpłynąć negatywnie na ten proces. Natomiast kiedy osoby obserwowane nie znają tożsamości badacza i celu jego badań, to możliwości bieżącego rejestrowania zachodzących zdarzeń są znacznie ograniczone. Jeżeli badacz nie może w sposób jawny rejestrować obserwacji, to musi wykorzystać metody pozwalające mu zapamiętać to, co się dzieje, by potem to zapisać. W takim przypadku wielu badaczy wykorzystuje chwile prywatności, takie jak np. wypoczynek, aby opisać zaobserwowane zjawiska. Jeżeli jednak chwile odosobnienia nie są możliwe, to w celu ułatwienia zapamiętywania badacz powinien korzystać z mnemotechnik. Podstawą mnemotechniki jest skojarzenie tego, co należy zapamiętać, z tym, co jest znane i co łatwo można sobie przypomnieć. Przed rozpoczęciem badań warto sobie przygotować i wypróbować pewien umowny sposób zapisu, aby zminimalizować ryzyko wystąpienia zniekształceń. Na przykład badacz może posługiwać się cudzysłowem do zaznaczania rzeczywistych wypowiedzi, a zapisane przez siebie wnioski czy własne spostrzeżenia pozostawiać bez cudzysłowu. 154 J. Lofland i L. Lofland zalecają, aby przed ustaleniem zbioru danych odpowiedzieć sobie na następujące pytania15: 1. Czy zapis pochodzi z pierwszej ręki? 2. Jaka była pozycja przestrzenna obserwatora? 3. Czy obserwator miał jakiekolwiek powody, aby przekazać stronnicze lub fałszywe informacje? 4. Czy przedstawiony raport jest wewnętrznie zgodny? 5. Czy można sprawdzić trafność raportu, posługując się innym, niezależnym raportem? Odpowiedzi uzyskane na powyższe pytania nie gwarantują, że otrzymany w pełni rzetelny raport, ale z pewnością pozwolą na rzetelną ocenę danych. G. Analizowanie danych. W badaniach terenowych analizowanie danych jest procesem ciągłym. Obserwator na ich podstawie formułuje hipotezy i w trakcie prowadzonych dalszych badań rejestruje następne istotne dla nich wydarzenia. W wyniku tego procesu niektóre hipotezy są odrzucane, inne natomiast uszczegółowiane i ciągle formułowane na nowo. Kiedy badacz w trakcie analizy danych wyodrębni działania i wypowiedzi potwierdzające założoną hipotezę, kolejnym krokiem badawczym jest poszukiwanie przypadków negatywnych, tj. przypadków przemawiających na rzecz odrzucenia hipotezy. Aby określić, czy sformułowana hipoteza powinna zostać zmieniona, by lepiej przystawała do wszystkich danych lub powinna zostać całkowicie odrzucona, badacz musi przeanalizować zarówno przypadki pozytywne, jak i negatywne. Ponadto należy dokonać analizy tzw. perspektywy, tj. określić, jak szeroki zakres sytuacji potwierdzają otrzymane dane. Analizując dane jakościowe, warto zwrócić uwagę na pewne regularności czy wzorce wynikające z wielu obserwacji dokonanych w trakcie badań terenowych. Zadanie to można zrealizować, stawiając sobie następujące pytania16: 1. Jaki jest to rodzaj zachowania? 2. Jaka jest jego struktura? 3. Jak często się ono zdarza? 4. Jakie są jego przyczyny? 5. Jaki jest jego przebieg? 6. Jakie są jego konsekwencje? 7. Jakie strategie realizują ludzie? Kulminacją badań terenowych jest sporządzenie pisemnego raportu. W raporcie końcowym przedstawia się podstawy badań, ich teoretyczne 15 16 J. Lofland, L. H. Lofland, Analyzing Social Settings, Wadsford 1995, s. 51. Tamże, s. 94. 155 uzasadnienie oraz plan i metodologię badań. W raporcie powinna się także znaleźć szczegółowa analiza i interpretacja danych oraz wynikające z nich wnioski zarówno dla dalszych analiz, jak i dla decyzji podejmowanych w sprawach publicznych. Społeczność robotników: przykład badań terenowych17 Podsumowując temat badań terenowych, chcielibyśmy zilustrować ich etapy za pomocą przykładu badania przeprowadzonego przez Williama Kornbluma w południowym Chicago pt.: „Społeczność robotników”18. Zbierając dane, Kornblum wykorzystał wiele metod, w tym rozmowy z mieszkańcami, materiały archiwalne, dane z roczników statystycznych, prowadzenie wywiadów i uczęszczanie na spotkania społeczności. Jednakże przede wszystkim badanie to opiera się na danych zebranych dzięki bezpośredniemu uczestniczeniu Kornbluma w życiu badanej społeczności. Jest to przykład badań terenowych wykorzystujących jako podstawową metodę analizy metodę obserwacji uczestniczącej. A. Wybór tematu badawczego i terenu badań. Ogólny temat badania zaproponowali Kornblumowi jego wykładowcy ze szkoły, którzy byli zainteresowani sponsorowaniem badań nad grupami etnicznymi pochodzenia słowiańskiego, mieszkającymi w południowych dzielnicach Chicago. Kornblum postanowił skoncentrować się na środowiskach pochodzenia słowiańskiego w południowym Chicago i w części północnej ograniczonej ulicami Pulawski-Milwaukee, rozpoczynając badania od imigrantów z Serbii i Chorwacji. Odwiedzał więc miejsca, w których spotykali się imigranci, powoli zbliżając się do okolic stalowni – głównego miejsca zatrudnienia tej grupy. Kornblum tak opisuje dokonany przez siebie wybór społeczności: Południowe Chicago fascynowało mnie. Nigdy przedtem nie widziałem tak ciężkiego przemysłu na tak małym obszarze i byłem pełen podziwu dla ogromu stalowni i skomplikowanych arterii wodnych i kolejowych, które przecinały sąsiadujący obszar. Na twarzach ludzi widziałem zróżnicowanie pochodzenia kulturowego tych, którzy się tu osiedlili i zbudowali swoją społeczność. Dlatego zrozumiałem, że moje badanie powinno dotyczyć większych społeczności w takim samym stopniu, w jakim dotyczyć będzie problemów adaptacji kulturowej i społecznej Serbów i Chorwatów19. 17 Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań, 1996, s. 315-317. 18 W. Kornhelm, Blue Collar Community, University of Chicago Press, Chicago 1974, s. 231. 19 Tamże, s. 232. 156 B. Uzyskiwanie dostępu. Wkrótce po wejściu do społeczności Kornblum zaczął uczęszczać na otwarte spotkania, aby zidentyfikować lokalnych przywódców i zaaranżować pierwsze z nimi spotkanie. Jedynie kilku osobom przedstawił się jako badacz. Z czasem Kornblum zaprzyjaźnił się z wieloma aktywistami i przywódcami politycznymi, a szczególnie z grupą pracowników stalowni, którzy tworzyli lokalny związek w jednej ze stalowni. Stwierdził jednak wkrótce, że dla dobra badań powinien przejąć styl życia obowiązujący w południowym Chicago: Czułem się jak wszystkowiedzący obcy, który nie dostrzega niektórych z najważniejszych stron życia w społeczności [...]. Przyjaciel, którego zdanie bardzo sobie ceniłem, serbski przewodniczący lokalnego związku pracowników stalowni, rzucił mi prawdziwe wyzwanie: „Jak możesz naprawdę rozumieć, co się tutaj dzieje [...] jeżeli nie spędziłeś ani chwili w stalowni?”20. Kornblum wynajął się więc jako pomocnik nadzorcy w jednej ze stalowni i to miejsce stało się centralnym terenem jego badań. Stanowisko Kornbluma jako pomocnika nadzorcy okazało się idealną pozycją z perspektywy badań, ponieważ musiał on zrozumieć, na czym polega praca przy wytapianiu stali, a także poznać podział pracy w fabryce. Ponadto jako osoba zarządzająca mógł bez przeszkód poruszać się po całej fabryce i swobodnie rozmawiać z robotnikami, co umożliwiło mu obserwowanie zachodzących pomiędzy ludźmi interakcji, a zwłaszcza zrozumienie roli, jaką odgrywały związki zawodowe. Zrozumiał jak dzięki produkcji stali tworzy się społeczność zawodowa wśród zatrudnionych. Kornblum szczególnie chciał poznać przywódców politycznych, a zwłaszcza liderów związków zawodowych. W tym czasie cała społeczność wytapiaczy stali była zaangażowana w wybory kierownictwa swoich organizacji i wielu z jego informatorów było w związku z tym aktywnie włączonych w politykę, a czasami wchodzili oni do opozycyjnych frakcji. Pojawił się częsty problem z zaangażowaniem się obserwatora w badania terenowe, który Kornblum opisał tak: Zacząłem czuć, że nie mogę pozostawać z dala od polityki, kiedy wszyscy, których znałem, uczestniczyli w tej grze. Pomijając aspekty osobiste tej decyzji, to i tak – ze względu na liczne ograniczenia – trudno dowiedzieć się wiele o polityce od informatorów. Jeżeli chcemy rzeczywiście poznać decyzje podejmowane w ramach opozycyjnego systemu politycznego, to często trzeba stać się częścią jego ciała decyzyjnego. Tak było i ze mną, kiedy zdecydowałem się zagrać rolę zdeklarowanego stronnika – aczkolwiek pozostającego „poza sceną” – większości politycznych kampanii opisanych w tym badaniu. Strategia taka wymaga jednak dużej odpowiedzialności i dlatego warto ją szerzej skomentować. Po pierwsze, jest rzeczą oczywistą, że im bardziej ktoś włącza się w działal20 Tamże, s. 235-236. 157 ność którejś partii, tym mniej może się nauczyć, przede wszystkim o innych. W konsekwencji, gdy tylko zaangażowałem się w działalność jakiejś partii, starałem się podejmować w niej takie funkcje, które wymagały ekspozycji społecznej w możliwie małym stopniu. Aby śledzić wydarzenia zachodzące w opozycyjnej partii, usiłowałem – tak szczerze, jak to tylko możliwe – wyjaśnić przyjaciołom z przeciwnej strony moje powiązania z daną partią, używając takich słów, jakich użyłby każdy inny członek tej społeczności. Dzięki temu mogłem funkcjonować jako stronnik jednej partii, a jednocześnie komunikować się z przyjaciółmi z partii opozycyjnej, którzy byli moimi informatorami. Innym problemem związanym z graniem przez badacza roli stronnika jest pojawiająca się – prawie zawsze – możliwość stronniczości na rzecz tych, z którymi badacz się utożsamia. Ja poradziłem sobie z tym problemem, starając się utrzymać dobre kontakty z informatorami po obu stronach i podczas analizy zdarzeń – stać na straży własnych skłonności, korygować je i świadomie je wykorzystywać21. C. Opuszczanie terenu. W celu opuszczenia terenu badań Kornblum i jego rodzina przeprowadzili się z południowego Chicago do Seattle, gdzie całe badanie opisał. Od czasu do czasu wracał on jednak do Chicago, aby brać udział w lokalnym życiu politycznym. Metody stosowane w ilościowych i jakościowych analizach wyników badań W końcowej części artykułu postanowiliśmy przedstawić możliwości wykorzystania metody ilościowej, jaką jest analiza Pareto-Lorenza, oraz metody jakościowej, jaką jest analiza przyczynowo-skutkowa opracowana w postaci diagramu Ishikawy do przedstawiania wyników przeprowadzonych badań. Jednym z narzędzi stosowanych w ramach analizy przyczynowo skutkowej jest diagram Ishikawy. Nazwa diagramu pochodzi od nazwiska autora wymienianego narzędzia, Kaoru Ishikawy, który swój projekt opublikował na początku lat sześćdziesiątych XX wieku i po raz pierwszy zastosował w stoczni firmy Kawasaki. Diagram Ishikawy wykorzystuje się do wielowątkowego przedstawienia i analizowania wybranego problemu. Za sprawą jasnej i przejrzystej struktury można w prosty i zrozumiały sposób zobrazować związki przyczynowo skutkowe powstające na wielu płaszczyznach rozpatrywanego zagadnienia. I tak, gdy naniesiemy na diagram konkretny obserwowany skutek, to w wyniku analizy nastąpi identyfikacja potencjal- 21 Tamże, s. 240-241. 158 nych przyczyn oraz ich usystematyzowanie z podkreśleniem wzajemnych więzi powstających pomiędzy nimi. Budowa diagramu Ishikawy to schemat wyglądem przypominający rybę, w skład której wchodzą: głowa, kręgosłup oraz ości. Głowa ryby symbolizowana jest poprzez problem, czyli skutek wcześniejszych działań, kręgosłup to oś, skupiająca promieniście rozłożone kategorie przyczyn, a ości są graficznym zobrazowaniem coraz bardziej wnikliwych i konkretnych przyczyn mających wpływ na dany skutek. Podstawą stworzenia diagramu Ishikawy jest wyodrębnienie obserwowanego skutku, który następnie nanoszony jest na oś główną wykresu jako rezultat wszystkich innych składowych przyczyn. Kolejnym krokiem jest określenie głównych kategorii możliwych przyczyn powstawania analizowanego zjawiska. Będą one głównymi pochyłymi strzałkami skierowanymi do głównej osi na wykresie. Następnie do każdej ze strzałek doprowadza się kolejne mniejsze symbolizujące identyfikację bardziej szczegółowych aspektów w danej kategorii przyczyn, co w końcowym zestawieniu daje wielopoziomowe spojrzenie na problem (rys. 1). Podczas weryfikacji poszczególnych przyczyn warto przesuwać się od osi poziomej w kierunku coraz drobniejszych strzałek (ości) i zadawać sobie pytanie, dlaczego one powstają. Po zakończeniu tego zabiegu należy podjąć odwrotną procedurę. Przesuwając się tym razem od najdrobniejszych strzałek (ości) w kierunku bardziej złożonych zagadnień, należy kierować się pytaniem o skutek, jaki przynosi dana kwestia. Taka identyfikacja warunkuje dobranie właściwych związków przyczynowo-skutkowych oraz pozwala na wychwycenie istotnych czynników, które mogły zostać pominięte w dotychczasowym badaniu. Źródło: P. Miller, Systemy zarządzania jakością, Difin, Warszawa 2011, s. 464. Rys. 1. Konstrukcja diagramu Ishikawy 159 Diagram Ishikawy jest narzędziem, które pozwala przeprowadzić badanie problemu bez wykorzystania danych liczbowych. Natomiast w badaniach ilościowych, w których mamy do czynienia z danymi liczbowymi do przedstawiania wyników badań, powszechnie stosowana jest analiza Pareto-Lorenza. Opiera się ona na stwierdzonej empirycznie prawidłowości, że w praktyce przeważnie 20-30% przyczyn (czynników) powoduje 70-80% skutków. Przydatność tej metody w badaniach społecznych stwierdzono także empirycznie, badając różne aspekty działalności człowieka. Istotą analizy jest porządkowanie przyczyn ze względu na częstość ich występowania oraz przedstawienie w odpowiedniej kolejności procentowego udziału każdej z tych przyczyn w całkowitym wyniku powstania danego skutku. Klasyczna analiza Pareto-Lorenza wykorzystuje zbiór danych o liczbie przypadków wystąpienia poszczególnych przyczyn zdarzeń. Analiza taka wymaga podjęcia następujących działań22: − należy wybrać przyczyny, które mają być poddane analizie i są związane z analizowanym skutkiem; − należy wybrać jednostkę miary do analizy, odnosząc się do wszystkich wybranych czynników, takich jak liczba zdarzeń, koszty lub inne miary wpływu; − dla wybranego okresu należy zgromadzić dane niezbędne do wykonania analizy; − należy posegregować przyczyny w porządku od największej do malejącej wartości jednostki miary – przyczyny znajdujące się na końcu listy można pogrupować umieszczając je w jednej kategorii „inne”; − wyniki porządkowania przyczyn należy umieścić w tabeli i obliczyć udziały procentowe częstości ich występowania, a następnie wyznaczyć skumulowane wartości procentowe udziału dla kolejnych przyczyn posegregowanych w tabeli; − na podstawie wartości procentowych z tabeli należy sporządzić wykres Pareto-Lorenza, a następnie dokonać interpretacji uzyskanych wyników. Przykład analizy Pareto-Lorenza przedstawia tabela 1., a na jej podstawie przy pomocy arkusza kalkulacyjnego można wygenerować niezbędne do analizy wykresy. 22 P. Miller, Systemy…, wyd. cyt., s. 412. 160 Tabela 1. Przykład analizy Pareto-Lorenza Nr przyczyny 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Rodzaj przyczyny Przyczyna nr 1 Przyczyna nr 2 Przyczyna nr 3 Przyczyna nr 4 Przyczyna nr 5 Przyczyna nr 6 Przyczyna nr 7 Przyczyna nr 8 Przyczyna nr 9 Przyczyna nr 10 Przyczyna nr 11 RAZEM Liczba przyczyn 28 22 14 12 8 3 2 1 1 1 1 93 Częstość wystąpienia przyczyn [%] 30,1 23,7 15,0 12,9 8,6 3,2 2,1 1,1 1,1 1,1 1,1 100,0 Skumulowana częstość [%] 30,1 53,8 68,8 81,7 90,3 93,5 95,6 96,7 97,8 98,9 100,0 Źródło: opracowanie własne. Bibliografia 1. Blackburn S., Oksfordzki słownik filozoficzny, Warszawa 1997. 2. Emerson R. M., Contemporary Field Research, Boston 1983. 3. Erikson K. T., A Comment on Disguised Observation in Sociology, Social Problems nr 14, 1967. 4. Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1996. 5. Glaser B. G., Theoretical Sensitivity, Sociology Press, California 1978. 6. Goffman E., Asylums, Garden City, Doubleday, New York 1961. 7. Gold R. L., Roles in Sociological Field Observation, Social Forces nr 36, 1958. 8. Kluckhohn F., The Participant-Obseryer Techniąue in Smali Communities, American Journal of Sociology nr 46, 1940. 9. Kornhelm W., Blue Collar Community, University of Chicago Press, Chicago 1974. 10. Lofland J., Lofland L. H., Analyzing Social Settings, Wadsford 1995. 11. McKinney J. C., Constructive Typology and Social Theory, Norwalk 1956. 12. Miller E., Street Woman, Philedelphia: Tempie University Press, 1986. 13. Miller P., Systemy zarządzania jakością, Difin, Warszawa 2011. 14. Polsky N., Hustlers, Beats, and Others, Hawthorne, Aldine, New York 1967. 161 15. Wax R. H., Participant Obsemation (International Encyclopedia of Social Sciences), Macmillan, New York 1968. 16. Wax R. H., The Ambiguities of Fieldwork, Conlemporary Field Research, 1986. POSSIBILITIES TO APPLY QUALITATIVE RESEARCH IN SOCIAL SCIENCES The article features the theory and practice of qualitative research. Field research is presented as a basic strategy to collect data in the qualitative methods’ group. Researchers carry out field research in natural environment in order to recognize people under research from their perspective. The method of participant observation is described as a method of gathering data most closely connected with field research. In this method the researcher tries to become a member of the group under research or make close contacts with persons under study. The researcher may become either an observer fully participating in the group or an observer who is a group participant concealing his/her identity and not disclosing the aim of the research. Separate stages of conducting research is described, i.e. the choice of research topic and accessing it, making contact with members of the group, looking for persons providing reliable information, leaving the area and finally, data analysis. In the conclusion the theoretical bases of Pareto-Lorentz and Ishikawa diagram are presented. 162 AUTOR mgr Rafał Panfil [email protected] TEORIE SOCJOLOGICZNE A PRZEDMIOT NAUK SPOŁECZNYCH Poznanie to jeden z obszarów działalności człowieka, który odgrywa bardzo ważną rolę w jego rozwoju. Przedmiotem tej działalności może być właściwie wszystko – to co istnieje, ale także wszystko to co powstaje w wyobraźni. Owa działalność stanowi również odpowiedź na potrzebę poznania otaczającej rzeczywistości, a jej rezultaty podlegają kryterium najwyższej wartości poznawczej, czyli prawdzie. W wyniku rozwoju kulturowego działalność poznawcza poddana została sformalizowaniu i przyjęła postać nauki. W najbardziej ogólnym sposobie postrzegania procesu poznania naukowego można przyjąć założenie, że rolą podmiotu poznającego jest zdobycie informacji na temat tego, co jest poznawane, czyli przedmiotu poznania. W procesie tym istotną rolę odgrywają także metody, dzięki którym pomiędzy podmiotem a przedmiotem poznania powstaje relacja poznawcza. W rezultacie wzajemnego oddziaływania wszystkich elementów procesu poznania naukowego powstaje jego rezultat – wiedza o rzeczywistości. Z czterech wyżej wymienionych, podstawowych zagadnień epistemologicznych, dwa zostaną poddane analizie w niniejszym artykule. Pierwszy to przedmiot poznania w odniesieniu do nauk społecznych, a drugi to rezultat relacji poznawczej w postaci szerokiego spektrum teorii socjologicznych. Przedmiot i teoria to fundamentalne zagadnienia nauki, które stanowią dla niej jednocześnie punkt wyjścia oraz cel poszukiwań. Oddziałują one na siebie wzajemnie i pozostają pod ciągłym wpływem pozostałych składników relacji poznawczej. Dlatego celem niniejszego artykułu jest ukazanie wzajemnych relacji pomiędzy teorią a przedmiotem nauki ze szczególnym uwzględnieniem różnorodności teorii socjologicznych w odniesieniu do istoty przedmiotu nauk społecznych. Głównym celem działalności naukowej człowieka jest wyjaśnianie, przewidywanie i zrozumienie otaczającej go rzeczywistości. Osiągnięcie powyższego celu staje się możliwe dzięki teorii. Historia pojęcia teorii towarzyszy historii nauki i właściwie stanowi odzwierciedlenie jej rozwoju. Termin teoria pochodzi z języka greckiego i oznacza kontemplację. W ogólnym znaczeniu teoria to sposób, a właściwie rezultat, poznania charakteryzujący się wysokim poziomem racjonalności, obiektywności oraz abstrakcyjności. Szczególnym obszarem polemiki jest relacja teorii z praktyką. W języku potocznym, a także w przeszłości teoria była traktowana jako przeciwień163 stwo praktyki. Z drugiej jednak strony, teoria może być postrzegana jako spectrum reguł, któremu praktyka podlega. Ta dialektyczna perspektywa opiera się na założeniu, że teoria posiada ścisły związek z praktyką. Bardzo często również w języku potocznym pojęcie teorii przyjmuje wybitnie negatywne znaczenie i służy określeniu czegoś, co jest dalekie od rzeczywistości. Szczególnie dotyczy to pewnego rodzaju uogólnień, które to same w sobie teoriami nie są, natomiast bywają z nimi utożsamiane. Jeden ze słowników filozoficznych charakteryzuje teorię jako systemowo zorganizowany, opierający się na ogólnych hipotezach zespół tez, którego zadaniem jest myślowe ogarnięcie jakiegoś obszaru, stanowi ona – w odniesieniu do nauk empirycznych – zwieńczenie konstrukcji naukowej1. Nie wszystkie z obszarów, o których mowa w powyższej definicji są łatwe do spostrzeżenia, dlatego warto w tym miejscu podkreślić, że teoria to również zespół praw uporządkowanych tak, aby stanowiły one pewne wewnętrznie spójne konstrukcje logiczne, bez względu na to czy twierdzenia w tych teoriach dotyczą zjawisk mniej lub bardziej pośrednio obserwowalnych2. Z drugiej strony nie każdy system uporządkowanych praw może spełniać wymagania stawiane teorii. Czynnikiem decydującym o tym co można uznać za teorię a co nie, jest określenie charakteru relacji miedzy tymi prawami. O wymaganiach względem teorii w powyższym obszarze pisze powyżej cytowany Stefan Nowak w następujący sposób: teoria to system praw, uwidocznione w którym relacje pomiędzy poszczególnymi prawami bądź podnoszą przydatność tych praw do wyjaśniania i przewidywania zdarzeń, bądź też pozwalają wyjaśnić jedne prawa przez inne, a z zespołu praw uznanych pozwalają wydedukować (przewidzieć) prawa nowe3. Teoria postrzegana właśnie w taki sposób staje się narzędziem niezwykle przydatnym i niezbędnym praktyce, które stwarza człowiekowi możliwości wyjaśnienia, zrozumienia i przewidywania zjawisk. W tym właśnie celu powstają teorie socjologiczne. Teoria socjologiczna powstała determinowana przez coraz silniejszą potrzebę obiektywnego poznania świata społecznego. W poznaniu praw i reguł rządzących społeczeństwem zaczęto doszukiwać się sposobu na jego zmianę – skierowania rozwoju w pożądanym kierunku. Teoria socjologiczna powstawała też jako alternatywa dla opartego na dogmatach sposobu wyjaśniania zjawisk społecznych, charakterystycznego dla wiary lub mitologii. Ponadto celem teorii socjologicznej stało się przezwyciężenie przepełnionego normatywnymi oczekiwaniami obrazu społeczeństwa, którego dostarczali przedstawiciele myśli filozoficznej. Tym celem stał się rzeczywisty obraz świata społecznego, a nie oczekiwań wobec niego. W ob1 G. Durozoi, A. Roussel, Filozofia. Słownik. Pojęcia. Postacie. Problemy, Warszawa 1997, s. 287. 2 S. Nowak, Metodologia badań socjologicznych, Warszawa 1970, s. 370. 3 Tamże, s. 371. 164 szarze umiłowania mądrości bardzo często dochodziło do kojarzenia tych dwóch, odległych od siebie zagadnień. Teoria socjologiczna nie mogła być zaangażowana aksjologicznie, poza dążeniem do najwyższej wartości poznawczej, jaką jest prawda. W odniesieniu do przykładu – teoria socjologiczna – nie wskaże odpowiedzi na pytanie, który styl przywództwa jest lepszy czy skuteczniejszy, ale umożliwi sprawdzenie jego wpływu na motywację pracowników. Style przywództwa i pojęcie motywacji mogłyby być poddane analizie według wybranych kryteriów, a wnioski ograniczone do przyjętej konwencji terminologicznej. Oczywiście wiedza ta może stanowić punkt wyjścia do rozstrzygnięcia, który ze stylów jest lepszy, ale wymagałoby to pewnego porozumienia, o które w nauce niezwykle trudno. Z drugiej strony ten brak porozumienia jest fundamentem rozwoju nauki. Podsumowując, teoria socjologiczna, stawiając fundamentalne pytanie o to, co obiektywnie istnieje i dlaczego dostarcza zarówno wielu sposobów poznawania rzeczywistości społecznej, jak i jej opisu. Owo poznanie sprowadza się do poszukiwania prawidłowości w społeczeństwie, przy założeniu, że wyjątek od nich nie pozbawia świata społecznego tych prawidłowości, a wręcz przeciwnie świadczy o jego złożonej istocie. Nie można również stwierdzić, że wiedza filozoficzna jest w jakiś sposób negowana przez przedstawicieli nauki o społeczeństwie. Wręcz przeciwnie, jest bardzo często przez nich wykorzystywana, stanowiąc źródło inspiracji do socjologicznych poszukiwań. Podstawowa różnica między tymi sposobami interpretacji świata społecznego sprowadza się do ról, jakie mają pełnić. W przypadku filozofii mamy do czynienia z priorytetem normatywnej oceny i logicznej spójności, natomiast zadaniem socjologii jest dostarczenie jak najdokładniejszego opisu świata społecznego. Teoria socjologiczna jest głęboko zakorzeniona w codziennych przeżyciach zwykłych ludzi i poszukuje reguł nimi rządzących. W dużym stopniu opiera się na wiedzy, która powstaje w toku takiego doświadczania rzeczywistości. Wiedza ta nosi miano wiedzy potocznej. Socjologia, dzięki wykorzystaniu metody naukowej stanowi przezwyciężenie wiedzy potocznej, ale w dalszym ciągu pozostaje pod jej wpływem. W przeszłości ludzie w różny sposób postrzegali rzeczywistość, co również nie pozostało bez wpływu na teorie socjologiczne. Pierwszym z trzech sposobów postrzegania rzeczywistości jest perspektywa premodernistyczna. Najistotniejszym założeniem takiego obrazu rzeczywistości jest przekonanie, że jest ona identyczna z dotyczącymi jej spostrzeżeniami. Innymi słowy można stwierdzić, że widzimy rzeczy takim, jakimi są w istocie. Taki obraz świata wymaga spójności między spostrzeżeniami wszystkich ludzi. Brak konsensusu miedzy nimi został zauważony już przez sofistę Protagorasa, który sformułował pogląd, że to człowiek jest miarą wszechrzeczy4, przyczyniając się do powołania do 4 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii. T. 1, Warszawa 2007, s. 75. 165 życia perspektywy modernistycznej. Fundamentem tego stanowiska jest pogląd, z którego wynika, że rzeczy mogą być różnie postrzegane. Przypisanie podmiotowi poznającemu zdolności do postrzegania świata w sposób indywidualny przyczyniło się do rozwoju relatywizmu i nadania światu cechy wieloznaczności. Trudno jest polemizować z przekonaniem, że każda jednostka widzi otaczający ją w świat w zupełnie odmienny sposób, jednak warto zwrócić też uwagę, że również sposób istnienia postrzeganego świata, może stanowić podstawę do dyskusji w powyższym obszarze. Przyjęcie założenia, że świat i wszelkie należące do niego rzeczy zawarte są w spostrzeżeniach to punkt wyjścia do orientacji postmodernistycznej. Jest to kolejny argument, któremu niezwykle trudno się przeciwstawić. Przykładem takiego sposobu postrzegania rzeczywistości jest koncepcja zawarta w pracy amerykańskiego filozofia Hilarego Putmana znana jako mózgi w naczyniu5. Jej głównym założeniem jest przekonanie, że cała rzeczywistość powstaje pod wpływem impulsów elektrycznych dostarczanych do mózgów umieszczonych w laboratoryjnym naczyniu. W taki sposób doświadczanie rzeczywistości zostaje ograniczone do odczuć powstających pod jej wpływem. W tym przypadku kładzie się nacisk na podmiotowy charakter poznania przy osłabieniu roli przedmiotu w procesie poznania, dlatego twórcy teorii socjologicznej coraz częściej podważają obiektywne istnienie rzeczywistości i dopuszczają intersubiektywne postrzeganie świata społecznego6. W dotychczasowych rozważaniach pierwszoplanową rolę odgrywało pojęcie teorii. Jednak zgodnie ze wstępną zapowiedzią celem niniejszego opracowania jest prezentacja wzajemnych relacji pomiędzy teorią a przedmiotem nauki. Zawężając powyższe zagadnienia do intersującego nas obszaru, refleksji poddajemy różnorodność teorii socjologicznych w odniesieniu do istoty przedmiotu nauk społecznych, dlatego w tym miejscu uwaga czytelnika zostanie skierowana w stronę przedmiotu nauk społecznych, aby ostatecznie poddać go analizie w kontekście wybranych teorii socjologicznych. Przedmiot nauk to kolejne niezwykle rozległe i zachęcające do refleksji zagadnienie. Jego interpretacja przede wszystkim wymaga rozstrzygnięcia pomiędzy pojęciem przedmiotu poznania a pojęciem przedmiotu badania, które w potocznym dyskursie mogłyby być ze sobą utożsamiane. Bardzo szczegółowej odpowiedzi na pytanie o to, czym są przedmiot poznania i przedmiot badania dokonuje Józef Niżnik w dziele pod tytułem Przedmiot poznania w naukach społecznych, w którym podkreśla, że są to pojęcia niezwykle wieloznaczne. Tak jak już wcześniej zostało zauważone – działalność naukowa prowadzi do zdobycia wiedzy na temat rzeczywistości 5 B. Dupre, 50 teorii filozofii, Warszawa 2008, s. 6-11; za: H. Putman, Mózgi w naczyniu, [w:] Wiele twarzy realizmu i inne eseje, Warszawa 1998. 6 E. Babbie, Podstawy badań społecznych, Warszawa 2009, s. 20-32. 166 Ze względu na wielość i złożoność zjawisk, które składają się na ową rzeczywistość naukowiec raczej koncentruje się na jej fragmencie. Wyjątek od tej reguły stanowią próby ujęcia rzeczywistości w całościowy system filozoficzny. Systemy takie powstały w przeszłości m.in. za sprawą Platona, Arystotelesa, Kartezjusza i Hegla. Współcześnie, ze względu na postępującą specjalizację wiedzy i stale zwiększającą się ilość informacji takie przedsięwzięcie byłoby niezwykle trudne, o ile w ogóle możliwe. Dlatego dużo łatwiej i praktyczniej poddać refleksji wybraną część otaczającego nas świata. Fragment rzeczywistości, który zostanie wybrany przez badacza do tego, aby uzyskać możliwie najprawdziwszą wiedzę, to właśnie przedmiot badań. W przypadku socjologii, ale i nauk społecznych, naukowiec stoi przed wyborem właściwie niczym nieograniczonej ilości przedmiotów badania. Klasyfikacja tych przedmiotów pozwala skategoryzować je ze względu na ich złożoność i wyróżnić przedmioty w skali: mikro, mezo i makro. Jeśli przedmiotem badań miały być zbiorowości społeczne za przykłady kolejno mogą posłużyć: rodzina, partia polityczna i społeczeństwo. Jednak nie tylko zbiorowości stanowią przedmiot nauk społecznych, ale również zjawiska które określają lub zawierają się relacjach międzyludzkich. Konflikt, współpraca, współzawodnictwo, konkurencja – to tylko wybrane przykłady. Przyjmując taki punkt widzenia, można stwierdzić, że dla socjologa konflikt zbrojny między dwoma państwami, zamieszki pomiędzy pseudokibicami i policjantami oraz kłótnia pomiędzy narzeczonymi to podobne do siebie, posiadające analogiczne składniki formy aktywności społecznej. W przeciwieństwie do przedstawicieli na przykład historii lub psychologii, dla których byłyby to wydarzenia zdecydowanie odmienne i o zróżnicowanym poziome istotności. Kolejnym sposobem rozumienia przedmiotu badań nauk społecznych jest poszukiwanie znaczeń nadawanych ludzkiej działalności i jej wytworom. Analiza tych spostrzeżeń powstających w toku codziennego doświadczania rzeczywistości prowadzi do odtworzenia świata ludzkich przeżyć i poddania go naukowej analizie. O podjęciu badań nad danym przedmiotem mogą i często decydują także kwestie praktyczne. Ma to miejsce wtedy, kiedy badacz staje przed rzeczywistym problemem, który wymaga konkretnego rozwiązania. W takiej sytuacji przedmiotem stają się sytuacja problemowa i sposoby jej przezwyciężenia. Powyższe rozważania utwierdzają w przekonaniu, że przedmiot badania w naukach społecznych i socjologii to niezwykle bogata kategoria, której różnorodność i wieloznaczność to poważna przeszkoda na drodze do jednoznacznej prezentacji. Jednak bez względu na to, co jest lub może być przedmiotem badania, kwestia jego wyboru należy do podmiotu badającego. W rzeczywistości to badacz decyduje, co uczyni przedmiotem swoich poszukiwań lub jaki problem chce rozwiązać. Dokonując takiego wyboru, nie jest on zupełnie niezależny, bo oczywiście pozostaje pod wpływem ogólnej i szczegółowej metodologii 167 badań, stanowisk teoretycznych dyscyplin zaangażowanych w dany przedmiot, a także ogólnego stanu wiedzy. Według Józefa Niżnika proces podejmowania decyzji w sprawie wyboru przedmiotu badań posiada charakter dwuetapowy i stanowi punkt wyjścia do kształtowania się odpowiedzi na pytania, czym z kolei jest przedmiot poznania. W przypadku przedmiotu badania mamy do czynienia z wyborem, u podstaw którego znajdują się wyżej wspomniane czynniki, natomiast przedmiot poznania wyłania się w momencie, kiedy ten wybór zostanie już dokonany. Odzwierciedleniem takiego sposobu rozumienia przedmiotu poznania w naukach społecznych jest pogląd wyrażony przez wyżej wymienionego autora, który zakłada, że gdy przedmiot badania stanowi po prostu określony fragment rzeczywistości życia codziennego, przedmiot poznania jest jednym z możliwych aspektów owego fragmentu wyodrębnionym w rezultacie różnorodnych, skomplikowanych i w znacznej części nieuświadomionych determinant7. W podsumowaniu rozdziału poświęconego porównaniu tych dwóch przedmiotów autor Przedmiotu poznania w naukach społecznych stwierdza, że przedmiot poznania zawsze zależy od sposobu jego odniesienia do teorii danej dyscypliny. W najbardziej uogólnionym znaczeniu przedmiot poznania stanowi obraz świata społecznego odzwierciedlony przez dane stanowisko teoretyczne. Innymi słowy, tworzy on obraz społeczeństwa wyrażony w pojęciach wybranej teorii nauk społecznych8. Jednak z drugiej strony przedmiotem poznania może być również suma tych wszystkich obrazów, tworząc pewnego rodzaju jego uogólnioną postać i właśnie taki punkt widzenia znajdzie odzwierciedlenie w dalszej części tego artykułu. Nauki społeczne to ogólna nazwa grupy dyscyplin naukowych, których przedmiotem jest społeczeństwo i stosunki międzyludzkie9. W początkowej fazie rozwoju nauki społeczne były podporządkowane modelowi nauk przyrodniczych, ale bardzo szybko zauważono, że świat społeczny znacząco różni się od przyrody. Zapoczątkowało to polemikę trwającą do dzisiaj, w której z jednej strony życie społeczne traktowane jest jako efekt działania praw przyrody, a z drugiej strony jako wytwór działalności człowieka, czyli kultury. W rodzinie nauk społecznych niektóre dyscypliny znajdują się bliżej modelu nauk przyrodniczych, a niektóre poszukują sposobu na uniezależnienie się od niego. W przypadku nauki o społeczeństwie mamy do czynienia z wieloma stanowiskami, wśród których jedne traktują przyrodę jako fundament życia społecznego, a drugie wskazują jego kulturowe uwarunkowania. We współczesnej socjologii dominującym poglądem jest ten drugi, jednak nie zaprzestaje się poszukiwań w pierwszym obszarze. Społeczeństwo to najbardziej ogólnie postrzegany przedmiot nauk społecznych i jednocześnie jedno z najbardziej wieloznacznych pojęć w tym 7 J. Niżnik, Przedmiot poznania w naukach społecznych, Warszawa 1979, s. 30-31. Tamże, s. 27-52. 9 G. Marshall (red.), Słownik socjologii i nauk społecznych, Warszawa 2006, s. 206. 8 168 obszarze. W języku potocznym jego znaczenie często jest utożsamiane z państwem lub narodem – z jakąś konkretną zbiorowością społeczną, a często też z jakimś terytorium. W socjologii, a wiec także w naukach społecznych społeczeństwo jest postrzegane bardziej abstrakcyjnie i stanowi pewnego rodzaju rzeczywistość, czyli świat społeczny. W tak definiowanym społeczeństwie nie tylko pojedyncze jednostki stanowią jego składniki, ale także wszelkie formy ich działalności oraz jej wytwory, a także inne zjawiska, które na nie oddziałują. W toku rozwoju myśli socjologicznej utrwaliło się siedem sposobów rozumienia pojęcia społeczeństwo, które może być traktowane jako zbiór jednostek, zbiór grup, system pozycji i ról społecznych, zbiór relacji, wytwór aktywności społecznej, zbiór norm i wartości, a także obszar dokonujących się przemian. Interpretacji tych znaczeń dokonuje Piotr Sztompka i określa je mianem perspektyw. Perspektywa demograficzna to sposób rozumienia pojęcia społeczeństwo, który w największym stopniu odpowiada potocznemu wyobrażeniu intersującego nas pojęcia. Przedmiot nauk społecznych z tej perspektywy to zbiór osób, który można poddać analizie, poprzez wskazanie elementarnych cech tego zbioru, takich jak liczebność, płeć, wiek, stan cywilny, poziom wykształcenia itp. Przyjęcie takiego punktu widzenia nie przyczynia się do odpowiedzi na pytanie, co się dzieje między ludźmi, ale pozwala określić, jakie cechy owi ludzie posiadają. W konsekwencji obserwacji społeczeństwa z perspektywy demograficznej zaczynamy dostrzegać, że nie jest ono jedynie zbiorem ludzi, ale także zbiorem jednostek, które funkcjonują w relacji z innymi osobnikami. Człowiek nie jest w stanie egzystować w pojedynkę, a właściwie musi żyć wśród innych ludzi, ponieważ taka jest jego natura i wiele czynników determinuje życie w grupie. W takim przypadku można mówić o perspektywie grupowej, według której społeczeństwo to zbiór wzajemnie powiązanych ze sobą zbiorowości społecznych. Użycie określenia zbiorowości społeczne wynika z przekonania, że nie wszystkie formy życia społecznego spełniają kryteria bycia grupą społeczną i pozwala uniknąć sprzeczności terminologicznej. Dlatego w perspektywie grupowej najistotniejszym spostrzeżeniem jest położenie człowieka uwikłanego w różnorodne relacje z innymi uczestnikami życia społecznego, które dzięki tym relacjom tworzą zbiorowości społeczne i decydują o obrazie przedmiotu nauk społecznych. Kolejnym krokiem do rozstrzygnięcia zagadki wieloznaczności pojęcia społeczeństwo jest spostrzeżenie, że pomiędzy powyższymi zbiorowościami społecznymi również dochodzi do określonych relacji. Przedmiot nauk społecznych charakteryzuje się swoistą cechą, która upodabnia go do organizmu, w którym każdy organ pełni określoną funkcję na rzecz całości tak postrzeganego systemu. Analogia do organizmu pojawiała się w twórczości socjologów jednak z biegiem czasu została zastąpiona właśnie pojęciem systemu. Stąd bierze swoją nazwę perspektywa systemowa. Społeczeństwo w tym znaczeniu to system pozycji i ról społecznych, 169 wobec których formułowane są społeczne oczekiwania, ale także nadawane są społeczne uprawnienia. Jednostka pełniąca jakąś rolę w społeczeństwie stanowi podstawowe ogniwo w mechanizmie mającym na celu zaspokojenie ogólnospołecznych potrzeb, wśród których najważniejszą jest przetrwanie tego systemu. Dalszym krokiem do pełnego zrozumienia intersującego nas pojęcia jest wykorzystanie perspektywy strukturalnej. Jej charakterystyka uzależniona jest w dużej mierze od tego, co może być określane mianem struktury społecznej, a to znów stanowi przedmiot sporów w obszarze socjologii i nauk społecznych. Jednym ze sposobów obserwacji społeczeństwa jest poszukiwanie form, które przybiera życie społeczne przy jak najwyższym poziomie abstrahowania od jego treści. Przyjmując taką perspektywę, nie poddaje się analizie treści różnego rodzaju zjawisk społecznych, ale poszukuje się w pozornie odmiennych zjawiskach powtarzalnych cech, które za Georgiem Simmelem, nazywa się czystymi formami społecznymi. Przykładem takiej formy jest konflikt, który w społeczeństwie może zostać wypełniony różnorodną treścią. Perspektywa strukturalna to również poszukiwanie zawartości relacji społecznych. Wśród składników tzw. przestrzeni międzyludzkiej, która stanowi pole tych relacji znajdują się miedzy innymi: idee, poglądy, interesy, władza i inne czynniki decydujące o przebiegu relacji między członkami społeczeństwa. Struktura społeczna, może być również rozpatrywana jako hierarchia. W tym znaczeniu społeczeństwo to zbiór jednostek tworzących zbiorowości, miedzy którymi istnieją nierówności w dostępie do pożądanych dóbr. Jak widać pespektywa strukturalna jest niezwykle złożonym sposobem interpretacji pojęcia społeczeństwo. Aby te wszystkie zjawiska miały miejsce, niezbędny jest pewien istotny czynnik, który stanowi punkt wyjścia do następnej perspektywy. Tym czynnikiem jest aktywność przejawiana przez jednostki społeczne. Perspektywa aktywistyczna to traktowanie społeczeństwa jako wytworu tej aktywności. Sposób, który umożliwia taki punkt widzenia, polega na akceptacji założenia, że u podstaw najbardziej złożonego zjawiska czy zbiorowości społecznej znajduje się ludzkie działanie. Aktywność społeczna może przyjmować różne formy od zewnętrznie obserwowanego zachowania, przez działanie, któremu zostaje nadane znaczenie, aż po skomplikowane ruchy społeczne. Ważnym, o ile nie najważniejszym, aspektem takiego obrazu przedmiotu nauk społecznych jest analiza znaczeń nadawanych aktywności podejmowanych przez jednostki. Zarówno z perspektywy jednostek działających, jak i jednostek interpretujących to działanie. O tym, w jaki sposób dane działanie zostanie zinterpretowane, może decydować szereg czynników. Wśród nich występują miedzy innymi: normy, wartości, czy wzory zachowań, które z kolei stanowią fundamentalne składniki kultury. To właśnie kultura, w której człowiek żyje, ma decydujący wpływ na to, jaki sens zostanie nadany działaniu i jak ono zostaje zinterpretowane. Perspektywa kulturowa wskazuje, że społeczeństwo pozostaje pod wpływem 170 kultury, którą wytworzyło. Determinuje ona aktywność społeczną wskazując, to co jest w danym społeczeństwie pożądane, ale także w jaki sposób do tego dążyć. Nadaje znaczenie rolom, jakie każda z jednostek odgrywa w społeczeństwie. W najogólniejszym znaczeniu wskazuje człowiekowi, w jaki sposób ma myśleć, zachowywać się i jakie przedmioty posiadać. Ostatnim, wymienionym przez Piotra Sztompkę sposobem myślenia o społeczeństwie jest perspektywa polowa, której głównym założeniem jest dynamiczny charakter istnienia społeczeństwa. W tym aspekcie społeczeństwo postrzegane jest jako pole zmiennych wydarzeń społecznych. Z tego punktu widzenia, przedmiot nauk społecznych jest pewnego rodzaju procesem zachodzących zmian, a co więcej stanowi to jego fundamentalną cechę. Piotr Sztompka w tym przypadku proponuje o społeczeństwie mówić, że staje się zamiast stwierdzenia, że jest10. W powyższym fragmencie niniejszego artykułu zostały zaprezentowane aspekty przedmiotu nauk społecznych. Istnienie tak dużej ilości sposobów rozumienia terminu społeczeństwo podkreśla charakterystyczną cechę tego pojęcia, a mianowicie wieloaspektowość. Każdy z nich prezentuje odmienny punkt widzenia i jednocześnie wszystkie te aspekty są komplementarne względem pozostałych. Jedynym sposobem pełnego opisu społeczeństwa jest wykorzystanie każdego z nich. Jednak z przyczyn praktycznych mamy częściej do czynienia z posługiwaniem się tylko jednym aspektem lub modelami łączącymi kilka z nich, ale nigdy nie wszystkie. Z drugiej jednak strony trudno jest, analizując społeczeństwo i wykorzystując jedną perspektywę, nie nawiązywać do pozostałych, co świadczy o wysoko zaawansowanej złożoności przedmiotu badań społecznych. Co więcej wszystkie te aspekty nie są same w sobie spójne i jednoznaczne. W obrębie jednej perspektywy istnieją bardziej szczegółowe koncepcje, które w wybranych kwestiach mogą znacząco się od siebie różnić. Ponadto przyjęcie jednej perspektywy może również spowodować, ze zostanie zauważony aspekt, którym nikt do tej pory nie posługiwał się. Dzięki temu wybrana orientacja zostaje wzbogacona o kolejne kryterium obserwacji, a obraz przedmiotu nauk społecznych staje się coraz dokładniejszy. Powyższy proces znajduje odzwierciedlenie w liczbie teorii socjologicznych, co stanowić będzie obszar kolejnych rozważań. Wielość teorii socjologicznych to charakterystyczna cecha nauki o społeczeństwie, która wynika miedzy innymi z wielości sposobów jego postrzegania. Prezentacja ich wszystkich to wyzwanie daleko wykraczające poza ramy niniejszego artykułu. Zagadnienie wielości stanowisk teoretycznych i relacji miedzy nimi jest tematem wielokrotnie podejmowanym przez socjologów, czego egzemplifikację stanowi dzieło Jonathana Hugh Turnera pt. Struktura teorii socjologicznej. W powyższej pracy różnorodność teorii 10 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2006, s. 29-33. 171 socjologicznych została ograniczona do siedmiu podstawowych orientacji teoretycznych. Jednak nie oznacza, to że teorie, które zostały zaliczone przez autora do jednej orientacji charakteryzują się spójnością. Częściej oznacza to, że między tymi teoriami istnieją jakieś punkty wspólne, co z kolei nie świadczy o braku sprzecznych płaszczyzn. W podsumowaniu wstępu do wyżej wymienionej pracy J. H. Turner uzasadnia podział teorii socjologicznej na siedem części i wskazuje konsekwencje wielości teorii socjologicznych oraz relacji miedzy nimi, stwierdzając że (…) ta eklektyczna mieszanina teorii, z grubsza pogrupowana w ogólne perspektywy, stanowi sposób strukturyzacji teorii socjologicznej. Trudno dziś o zgodę co do tego, czym jest lub powinna być teoria socjologiczna. A kiedy zbadamy strukturę każdej z tych teorii, przekonamy się, że pod koniec XX wieku socjologia teoretyczna jest mało spójna i pozbawiona jakiegoś szczególnego ukierunkowania11. W obliczu przekonań J. H. Turnera wyrażonych w powyższym fragmencie jego dzieła pojawia się pytanie o to, dlaczego świat teoretycznej rekonstrukcji rzeczywistości społecznej jest chaotyczny i charakteryzuje się niskim poziomem koherencji oraz jakie są przyczyny takiego stanu. Punkt wyjścia do refleksji nad powyższym problemem stanowi, zgodny z Strukturą teorii socjologicznej, przegląd stanowisk teoretycznych w klasycznej i współczesnej socjologii. Pierwszą z orientacji, która zostanie scharakteryzowana, jest teoria funkcjonalna. Głównym jej założeniem jest postrzeganie przedmiotu nauk społecznych jako systemu. Społeczeństwo z perspektywy teorii funkcjonalnej jawi się jako swoisty organizm, którego narządy działają na rzecz całości w sposób umożliwiający mu przetrwanie. Stanowi ono pewnego rodzaju system połączonych ze sobą elementów, które pełnią wobec innych części i całego systemu zarówno jawne, jak i ukryte funkcje. W obrębie tej orientacji wszelkie zjawiska społeczne opisywane są przez pryzmat skutków, jakie wywołuje dany element w odniesieniu do innych części i całego społeczeństwa. Pełnione przez poszczególne składniki systemu społecznego funkcje nie tylko pozwalają mu istnieć, lecz także przyczyniają się do tego, że między tymi składnikami panuje równowaga. W wyniku zrównoważonego obrazu społeczeństwa, pozbawionego konfliktu i zmiany społecznej, teoria funkcjonalna stała się przedmiotem krytyki. W odpowiedzi na tak sformułowaną krytykę funkcjonalizm ewaluował, nadając systemowi społecznemu zdolności adaptacyjne do zmiany społecznej i konfliktu umożliwiające trwanie w harmonii. Współcześnie teoria funkcjonalna nie stanowi spójnego stanowiska, a raczej zbiór podobnych koncepcji, ale pełni rolę narzędzia opisu rzeczywistości społecznej, które dzięki swej specyfice nie może być zastąpione przez żadne inne12. Teoria ewolucyjna nie odgrywa współcze11 12 J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 2006, s. 5. G. Marshall (red), Słownik…, wyd. cyt., s. 98-99. 172 śnie tak ważnej roli jak w przeszłości, ale wywiera istotny wpływ na kulturę europejską i amerykańską. Ewolucjonizm wyłonił się z funkcjonalizmu i również posługuje się analogią do organizmu. Przedmiotem teorii ewolucyjnej są stopniowe przemiany zachodzące w społeczeństwie, a także prawa nimi rządzące. Zasługą ewolucjonizmu jest także zwrócenie uwagi na multilateralny charakter rozwoju społecznego, w którym różne obszary rzeczywistości przeobrażają się w różnym tempie i kierunkach. W rezultacie ewolucyjnego sposobu postrzegania przedmiotu nauk społecznych powstały, niezwykle wpływowe stanowiska teoretyczne, do których zalicza się: neoewolucjonizm, socjobiologię, teorię modernizacji i inne. Zasługami teorii ewolucyjnej jest zwrócenie uwagi na wielość form społeczeństw, sposobów powstawania społeczeństw przemysłowych oraz szans i zagrożeń dla rozwoju społecznego wynikających z uprzemysłowienia13. Zwolennicy teorii konfliktu, wychodzą z założenia, że ład społeczny, stanowiący podstawę teorii funkcjonalnej jest czymś nieosiągalnym i niemożliwym do zrealizowania ideałem. Teoria konfliktu zakłada, że w społeczeństwie mają miejsce głównie sprzeczności, niezgodności i konflikty interesów. Zjawiska te dotyczą zarówno pojedynczych jednostek, grup, warstw, klas społecznych, jak i całych społeczeństw. Jednak konflikty te nie są zjawiskiem patologicznym, a stanowią fundamentalny składnik rzeczywistości społecznej i immanentną cechę społeczeństwa, która przyczynia się do jego rozwoju. Przyczynami konfliktu mogą być różnego rodzaju interesy, których realizacja staje się ważniejsza od innych wartości i norm. We współczesnej socjologii konflikt postrzegany jest różnorako, a teoria konfliktu znajduje odzwierciedlenie w innych koncepcjach, takich jak teoria strukturacji lub teoria racjonalnego wyboru, będąca również pod wpływem teorii wymiany14. W opozycji do teorii funkcjonalnych, poszukujących różnego rodzaju funkcji pełnionych przez składniki systemu społecznego, teoria wymiany przedstawia przedmiot nauk społecznych jako nieustający proces wymiany dóbr różnego rodzaju. Dobra stanowiące przedmiot wymiany nie tylko między jednostkami, ale także grupami i innymi zbiorowościami społecznymi, posiadają materialny lub niematerialny charakter. Zwolennicy teorii wymiany analizują aktywność społeczną w kategorii transakcji, przyjmując założenie, że jej przyczynę stanowi pragnienie otrzymania pozytywnego wzmocnienia w postaci nagrody lub uniknięcia kary. Również teoria interakcjonistyczna analizuje aktywność społeczną. Najbardziej rozpowszechnioną jej formę stanowi interakcjonizm symboliczny. U podstaw tej teorii znajduje się szereg charakterystycznych założeń. Po pierwsze – jednostki społeczne realizują działania w odniesieniu do znaczeń, które posiada dla nich otoczenie. Po drugie – te znaczenia są nadawane w trakcie interakcji z innymi jednostkami. I po trze13 14 B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003, s. 99-100. G. Marshall (red), Słownik…, wyd. cyt., s. 387-388. 173 cie – owe znaczenia poddane zostają procesowi interpretacji, a to z kolei może wpływać na modyfikację sposobu zachowania. W obliczu tej teorii społeczeństwo stanowi formę życia zbiorowego, którego fundamentalnym składnikiem jest interakcja społeczna postrzegana jako wzajemne oddziaływanie jednostek społecznych. Teoria interakcjonistyczna zaowocowała wielością perspektyw i wywiera znaczący wpływ na współczesną socjologię15. Kolejnym sposobem postrzegania społeczeństwa jest teoria strukturalistyczna. W przeciwieństwie do teorii interakcjonistycznej aktywność społeczna nie stanowi podstawowego składnika rzeczywistości, ale jest podporządkowana trwałym strukturom społecznym. Społeczeństwa postrzegane z tej perspektywy składają się z względnie trwałych struktur, a różnorodność zjawisk społecznych wynika z relacji między tymi strukturami. Również jednostki społeczne pozostają pod wpływem relacji pomiędzy strukturami społecznymi, choć nie muszą być świadome tych oddziaływań. Z tej pespektywy badanie świata społecznego to eksploracja struktur społecznych determinujących wszelkie zjawiska. W skrajnych przypadkach strukturalizm pozbawiał jednostki jakiejkolwiek woli, jednak tak radykalne poglądy nie wytrzymały próby czasu i teoria strukturalna przyjęła nieco łagodniejszą formę i funkcjonuje jako poststrukturalizm16. Ostatnim przedstawionym w niniejszym artykule sposobem postrzegania przedmiotu nauk społecznych jest teoria krytyczna, która powstała w opozycji do istniejących teorii socjologicznych, głównie do pozytywizmu. Zwolennicy teorii krytycznej wszelkie kwestie poznania, a także istoty człowieczeństwa podporządkowują racjonalizmowi. W przeciwieństwie do tradycyjnych teorii nie rozdzielają podmiotu i przedmiotu poznania, czyniąc je zintegrowanym bytem pozostającym w relacji z przeszłością i społeczeństwem, którego poznanie polega na dogłębnej analizie, a nie tylko poszukiwaniu faktów. We współczesnej socjologii teoria krytyczna stała się częścią innych stanowisk teoretycznych i pozostaje w relacji z marksizmem, psychoanalizą i teorią systemów17. W wyniku przedstawionych powyżej zagadnień wyłania się pytanie o to, dlaczego powstało tak wiele teorii socjologicznych? Jedna z możliwych odpowiedzi wskazuje, że przyczyną ich istnienia jest potrzeba poznania świata społecznego. Wszystkie z przedstawionych teorii socjologicznych stanowią odzwierciedlenie właśnie tego świata, poprzez wyjaśnienie i przewidywanie zjawisk w nim zachodzących. Dlatego ich wielorodności można doszukiwać się w różnorodności tego świata. Ale nie tylko cechy przedmiotu nauk społecznych wraz z niczym nieograniczoną ilością wytworów ludzkiej działalności, ale również wielość aspektów, które służą ich 15 A. Przymeński (red), Socjologia. Wykłady i materiały do ćwiczeń, Poznań 2008, s. 40-42. 16 G. Marshall (red), Słownik…, wyd. cyt., s. 367-369. 17 Tamże, s. 389-390. 174 obserwacji, to przyczyna istnienia tak wielu teorii socjologicznych. Bardzo łatwo zauważyć, ze najprostszy przedmiot codziennego użytku może zostać poddany wieloaspektowej obserwacji. Natomiast w przypadku skomplikowanego zjawiska społecznego zdecydowanie zwiększa się liczba sposobów obserwacji. Wielość stanowisk teoretycznych w socjologii, a także naukach społecznych wynika w dużym stopniu z indywidualnych postaw przedstawicieli tych dyscyplin. Wybór przedmiotu i metody jego poznania zależy w dużym stopniu od hierarchii wartości realizowanych przez badacza. Jednocześnie nie jest to wybór oparty jedynie na jego indywidualnych preferencjach, ponieważ w pewnym stopniu pozostaje on pod wpływem szeroko rozumianego otoczenia społecznego, ale także różnego rodzaju tradycji utrwalonych w świecie nauki. Dlatego do źródeł wielości teorii socjologicznych można zaliczyć psychologiczne, społeczne i historyczne uwarunkowania wiedzy o rzeczywistości społecznej18. Dodatkowym czynnikiem odpowiedzialnym za powstawanie teorii socjologicznych jest ich cel. Z jednej strony teoria socjologiczna, może spełniać czysto poznawczą rolę, ale równie często głównym jej celem staje się możliwość wykorzystania tej wiedzy w praktyce i wywołanie oczekiwanych zmian w otaczającym świecie. W poszukiwaniu praktycznych aspektów relacji teorii socjologicznych i przedmiotu nauk społecznych wyłania się pytanie o to, w czym taka teoria może pomóc każdemu człowiekowi. Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, celem nauk społecznych, a także teorii socjologicznych jest dostarczenie wiedzy na temat szeroko postrzeganej rzeczywistości, przez zrozumienie, wyjaśnienie i przewidywanie zjawisk w niej zachodzących. Wiedzy, która jest jak najbardziej prawdziwa, albo chociaż najbliższa prawdzie19. Co więcej należy podkreślić fakt, że wiedza ta staje się również częścią tej rzeczywistości i w dużym stopniu oddziałuje na nią. Najprostszym tego przykładem jest wpływ różnego rodzaju teorii lub wyników badań społecznych, które przyczyniają się do zmiany zachowań ludzi, a przez to również do przeobrażeń w obszarze przedmiotu nauk społecznych. Teorie socjologiczne stwarzają ku temu możliwości, ale także pozwalają różnego rodzaju praktykom wykorzystywać reguły zawarte w teoriach socjologicznych do skutecznego odziaływania i wywoływania oczekiwanych zmian. Przedstawione powyżej rozważania pozwalają potwierdzić dialektyczny charakter relacji teorii socjologicznych i przedmiotu nauk społecznych, czyli rzeczywistości społecznej, a zarazem podkreślić ich procesualny sposób istnienia. Dlatego na podstawie powyższych dociekań można stwierdzić, że jeden z najbardziej istotnych obszarów relacji teorii socjologicznych i przedmiotu nauk społecznych posiada charakter pragmatyczny. Pomimo problemu wskazanego przez Jonathana Turnera, 18 A. Przymeński (red.), Socjologia…, wyd. cyt., s. 29. Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001, s. 51-53. 19 175 polegającego na chaotycznym i niespójnym charakterze relacji pomiędzy teoriami socjologicznymi, nie sposób zakwestionować korzyści płynących z wielości orientacji socjologicznych. Każda z teorii, w mniejszym lub większym stopniu przyczynia się do poznania przedmiotu nauk społecznych. W wyniku działania nijako rynkowych mechanizmów jedna z teorii staje się bardziej popularna od innych, co nie stanowi dla nich przeszkody w pretendowaniu do zajęcia miejsca tej pierwszej. Działalność naukowa poddana zostaje sile pluralizmu, który przy zachowaniu określonych zasad20, nie jawi się jako przeszkoda na drodze obiektywności poznania naukowego, ale zapewniając badaczom wolność działania, stanowi swoistą cechę nauk społecznych21. Niniejszy artykuł poddaje rozważaniom kilka ważnych kwestii dla nauk społecznych. W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, czym jest teoria, ze szczególnym uwzględnieniem teorii socjologicznych oraz czym jest przedmiot nauk społecznych, dokonać należało nie tylko interpretacji poszczególnych pojęć, ale przede wszystkim poddać refleksji siłę, kierunek i treść ich wzajemnych oddziaływań. Kwestia ta nie została do końca rozstrzygnięta, co wskazuje konieczność dalszej eksploracji tego zagadnienia. Jednak pomimo przeglądowego charakteru artykuł uwydatnia rolę działalności naukowej, a szczególnie jej teoretycznych rezultatów. Teorie socjologiczne przezwyciężają wszelkie stereotypy funkcjonujące w świadomości potocznej. Z dużym powodzeniem są wykorzystywane w praktyce i nie stanowią wytworów oderwanych od rzeczywistości. Teorie socjologiczne ukonstytuowały się jako integralny element świata społecznego, w dużej mierze decydując o kierunkach rozwoju nauk społecznych, ale także przedmiotu tych nauk – społeczeństwa. Bibliografia 1. Babbie E., Podstawy badań społecznych, Warszawa 2009. 2. Chmielecki A., Niżnik J. (red), Problemy socjologii wiedzy, Warszawa 1985. 3. Dupre B., 50 teorii filozofii, Warszawa 2008. 4. Durozoi G., Roussel A., Filozofia. Słownik. Pojęcia. Postacie. Problemy, Warszawa 1997. 5. Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001. 20 Zasady, o których mowa, dotyczą postulatów nadania nauce obiektywności i przezwyciężania relatywizmu. Ich autorem jest Karl Raimund Popper, a zawarł je w pracy pt. Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, [w:] A. Chmielecki, J. Niżnik (red), Problemy socjologii wiedzy, Warszawa 1985, s. 432-438. 21 A. Przymeński (red), Socjologia…, wyd. cyt., s. 29-31. 176 6. Marshall G. (red.), Słownik socjologii i nauk społecznych, Warszawa 2006. 7. Niżnik J., Przedmiot poznania w naukach społecznych, Warszawa 1979. 8. Nowak S., Metodologia badań socjologicznych, Warszawa 1970. 9. Przymeński A. (red.), Socjologia. Wykłady i materiały do ćwiczeń, Poznań 2008. 10. Putman H., Wiele twarzy realizmu i inne eseje, Warszawa 1998. 11. Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003. 12. Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2006. 13. Tatarkiewicz W., Historia filozofii, t. 1, Warszawa 2007. 14. Turner J. H., Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 2006. SOCIOLOGICAL THEORIES VS. THE SUBJECT OF SOCIAL SCIENCES The article describes the relation between sociological theories and the subject of social sciences. In the course of pursuing the so formulated aim, the notions of theory, sociological theory, the object of cognition and the object of study are characterized. One of the main issues discussed by the author is the problem of multiplicity of sociological theories in reference to society as an object of social sciences. The pragmatic dimension of this relation is particularly stressed as it indicates the possibilities to use the knowledge of the social world in practice. As a result of conducted considerations it is concluded that sociological theories being a fragment of social reality influence it significantly. In the author’s opinion, sociological theories largely determine social development. 177 AUTORZY mgr Justyna Stochaj [email protected] mgr Łukasz Roman [email protected] WYBRANE METODY TEORETYCZNE W NAUKACH SPOŁECZNYCH I ICH ZASTOSOWANIE Wstęp Metody badawcze w przeszłości i współcześnie miały i mają bardzo duże znaczenie w nauce. W zasadzie można przypisać im fundamentalną rolę. Jeżeli odnieślibyśmy się do kryteriów naukowości, to zauważylibyśmy, że jedno z nich mówi o tym, że postępowanie badawcze musi być zgodne z metodami naukowymi. Tak więc znajomość metod badawczych ma kluczowe znaczenie szczególnie dla tych, którzy prowadzą badania naukowe. Metody teoretyczne mają służyć przemyśleniu faktów naukowych. Bardzo często odnosi się je do faktów, które zgromadzone zostały w wyniku empirii. Jest to spowodowane tym, że fakty, które zebraliśmy nie rozwiązują problemów badawczych, jakie założone zostały w pracy. Trzeba je poddać pewnej obróbce myślowej. Należy próbować dociec jaka jest istota tych zjawisk, następnie starać się je uogólnić, opisać czy też usystematyzować. Wśród metod teoretycznych można wyróżnić: analizę, syntezę, abstrahowanie (abstrakcja), porównanie, uogólnienie oraz metody wnioskowania, takie jak: dedukcja, redukcja, indukcja i analogia. Pojęcie nauka Nauka to ogół zgromadzonych, sprawdzonych, uporządkowanych i należycie uzasadnionych przez pokolenia faktów ujętych w teorie i prawa naukowe. Fakty należy rozumieć jako coś pewnego. To co miało, ma lub będzie miało miejsce. Są one dostępne poznaniu zmysłowemu i myślowemu. Podlegają procesom wyjaśniania naukowego. Wyniki tych procesów oraz wykorzystywanie tych wyników w teorii i praktyce służy społeczeństwu. Nauka jest rozwijana i doskonalona poprzez ciągłe wzbogacanie wiedzy ludzkiej, a uzyskane rezultaty wyjaśnień naukowych ujmuje się w zorganizowany system pojęć (rys. 1.). 178 NAUKA SYSTEM WIEDZY GWARANTUJĄCY OBIEKTYWNE POZNANIE RZECZYWISTOŚCI 1. zespół twierdzeń i hipotez o istniejącej rzeczywistości 2. opracowane teorie dla poszczególnych dziedzin i dyscyplin naukowych 3. wypracowane przez dziedziny metody, techniki i narzędzia badawcze 4. określony system organizacji, prowadzenia i kontroli badań naukowych Historycznie zmienia się pojęcie nauki: • zakres poznania naukowego • kryteria naukowości Źródło: J. Apanowicz, Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej, Warszawa 2005. Rys. 1. System nauki Jako system wiedzy, nauka zapewnia obiektywne poznanie rzeczywistości. Jest pojęciem wieloznacznym i złożonym, można i należy ją pojmować jako: − wiedzę racjonalną stanowiącą rodzaj ludzkiej wiedzy naukowej, − rodzaj działalności ludzkiej wyrażający się działalnością naukowobadawczą, − sposoby działania, dotyczy procesów wyjaśniania naukowego i badań: procesy myślowe oraz metody, techniki i narzędzia badawcze, − podmiot zbiorowy, to znaczy społeczność naukowa, czyli zespoły ludzkie stanowiące pracowników nauki, uprawiających systematyczną działalność naukowo-badawczą i kształcenie, − instytucje naukowo-badawcze i edukacyjne, stanowiące uczelnie, instytuty, zakłady i ośrodki szkoleniowe, − formę świadomości społecznej obejmującej intelekt, siły wytwórcze i zaangażowanie społeczeństwa1. Z metodologicznego punktu widzenia wyróżnić można: nauki empiryczne i nauki teoretyczne. 1 J. Apanowicz, Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej, Warszawa 2005, s. 16-20. 179 Nauki empiryczne badają określony fragment, element rzeczywistości, natomiast nauki teoretyczne badają „świat abstrakcyjny”, zdefiniowany przez te nauki. Nauki empiryczne to tzw. nauki realne, zaś nauki teoretyczne – to nauki formalne. Ze względu na stosowane metody, w naukach empirycznych dominuje indukcyjny tryb postępowania, natomiast w naukach teoretycznych – dedukcyjny, stąd też nauki empiryczne to nauki indukcyjne, zaś nauki teoretyczne to nauki dedukcyjne. Z punktu widzenia sposobu głoszenia sądów, opinii wyróżniamy nauki aposterioryczne i nauki aprioryczne. Nauki empiryczne to nauki aposterioryczne, w których sądy głosimy po wykonaniu doświadczenia, natomiast nauki teoretyczne to nauki aprioryczne, w których sądy głosimy a priori czyli z założenia. Ponadto w naukach empirycznych występuje podział na trzy wielkie grupy, a mianowicie: nauki przyrodnicze, nauki humanistyczne, nauki społeczne2. Badania naukowe – identyfikacja pojęcia Warto również wyjaśnić pojęcie badań naukowych, które I. Beverigde w swojej pracy Sztuka badań naukowych traktuje jako szukanie nowej wiedzy3. Badania naukowe jest to zespół zabiegów poznawczych, działań i czynności ludzi zajmujących się nauką, prowadzących do wykrywania prawd o obiektywnej rzeczywistości metodami naukowymi, i ich uzasadniania i przewidywania w postaci pojęć, twierdzeń i teorii naukowych4. Najkrócej i najprościej mówiąc – badanie naukowe to próba poznania jakiejś rzeczywistości lub jej wycinka za pomocą metody naukowej. W tym miejscu warto jednak przypomnieć, że wyniki badań powinny przedstawiać (opisywać i wyjaśniać, czasami również przewidywać) maksymalnie zbliżony do obiektywnego obraz rzeczywistości. Możemy więc w pewnym uproszczeniu przyjąć, że cele poznania naukowego to: opisywanie, wyjaśnianie i przewidywanie faktów, procesów i zjawisk. Opisywanie to poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: jak jest? Poprzez wyjaśnianie staramy się odpowiedzieć na pytanie: dlaczego tak jest? Przewidywanie zaś to próba zaglądania poza horyzont naszej dotychczasowej wiedzy i doświadczenia. To próba znalezienia odpowiedzi na pytanie: jak może być w przyszłości? Jest to model spotykany najczęściej w pracach o charakterze teoretycznym. Wykorzystywany jest również, w jakimś stopniu, w pracach o charakterze empirycznym. 2 M. Pelc, Elementy metodologii badań naukowych, AON, Warszawa 2009, s. 11. W. I. Beveridge, Sztuka badań naukowych, PZWL, Warszawa 1950, s. 9. 4 E. Wiśniewski, Metodyka wojskowych badań naukowych, ASG WP, Warszawa 1983, s. 14. 3 180 Ponadto wyróżnić można dwa cele, w jakich prowadzone są badania naukowe: • cel poznawczy; • cel praktyczny (utylitarny). Cel poznawczy polega na tym, że badania naukowe prowadzi się w celu zbudowania takiej teorii, która będzie wyjaśniała realne procesy zachodzące w rzeczywistości. Zbudowanie teorii, wytworzenie wiedzy, wzbogacenie wiedzy istniejącej lub dokonanie zmian (reinterpretacji) w wiedzy, która została wcześniej wytworzona. Cel praktyczny występuje wtedy, gdy usiłujemy aktywnie i twórczo wykorzystać istniejącą wiedzę do wprowadzania zmian w obszarze praktyki. Istniejącą wiedzę naukową usiłujemy stosować w praktyce. Warto wspomnieć, iż oba te cele są powiązane ze sobą. Często prowadzimy badania w celu praktycznym, a niejako przy okazji dodajemy coś do istniejącej teorii (np. porządkujemy pojęcia, systematyzujemy, wzbogacamy teorię o jakąś nową definicję)5. Teoretyczne metody badawcze w naukach społecznych Pojęcie metoda pochodzi z języka greckiego (methodos – badanie). W Słowniku wyrazów obcych przez metodę rozumie się świadomie i konsekwentnie stosowany sposób postępowania dla osiągnięcia określonego celu, (oraz) w nauce – sposób badania rzeczy i zjawisk; ogół reguł stosowanych przy badaniu rzeczywistości; droga dochodzenia do prawdy6. Warto podkreślić, że badania empiryczne i teoretyczne różnią się – w jakimś stopniu – wykorzystywanymi metodami oraz technikami badawczymi. Terminologia metody badań jest w szerokim zakresie opisywana w literaturze przedmiotu. T. Kotarbiński stwierdził, że przez metodę najogólniej rozumie się sposób, nieco węziej: sposób systematycznie stosowany. We wszystkich przeto dziedzinach zachowania się celowego bywają do użytku metody7. M. Łobocki twierdzi, iż rozumiane w ten sposób metody są pewnym całościowym systemem reguł, które związane są z organizowaniem określonej aktywności badawczej, tj. szeregu operacji poznawczych i praktycznych, kolejności ich zastosowania, jak również szczególnych środków i działań skierowanych na założony cel badawczy8. 5 M. Pelc, Elementy…, wyd. cyt., s. 16. J. Tokarski, Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1980. 7 T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, PAN, Wrocław 1990. 8 M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1984, s. 115. 6 181 Natomiast J. Pieter pojęcie metody rozumie szeroko i zalicza do niej wszystkie procesy, które zachodzą w trakcie badań naukowych od momentu powstania problemu, do jego jakościowego i ilościowego opracowania wyników9. Według S. Nowaka, metoda badań to powtarzalny i skuteczny sposób rozwiązywania ogólnego problemu badawczego. Zdaniem tego autora, metoda badań empirycznych to tyle, co określony powtarzalny sposób uzyskania pewnego typu informacji o rzeczywistości, niezbędnych do rozwiązania określonego typu problemu badawczego10. T. Pilch z kolei uważa, że widoczna jest skłonność do podejmowania metody badań jako zespołu teoretycznie uzasadnionych zabiegów instrumentalnych i koncepcyjnych, które zawierają całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania konkretnego problemu naukowego11. J. Sztumski tłumaczy, że przez metodę bowiem rozumie się określony system hipotez i kryteriów, które umożliwiają uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej aktywności, aby można było zrealizować zamierzony cel12. Z kolei W. Okoń definiuje metodę jako systematycznie stosowany sposób postępowania prowadzący do założonego wyniku. Na dany sposób postępowania składają się czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności13. Wybierając odpowiednią metodę badań, powinniśmy się kierować następującymi kryteriami: a) przedmiotem i celem badań oraz rodzajem problemu badawczego, b) ilością czasu, sił i środków, które możemy przeznaczyć na badania, c) znajomością i możliwością wykorzystania metod oraz technik i narzędzi badawczych. Obrana metoda badawcza decyduje o doborze odpowiedniej techniki czy też technik badawczych. Patrząc na tę kwestię z drugiej strony, można przyjąć, że zespół odpowiednich technik badawczych i właściwy sposób ich wykorzystania składają się między innymi na adekwatną do potrzeb metodę badawczą. Zdaniem T. Pilcha, technika badań to czynności praktyczne regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie sprawdzonych informacji, opinii, faktów14. M. Łobocki natomiast uważa, iż techniki badawcze są bliżej skonkretyzowanymi sposobami realizowania zamierzonych badań. Są one podporządkowane metodom badawczym, pełniąc wobec nich służebną rolę. Na metodę badań może się składać kilka 9 J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej, Ossolineum, Wrocław 1967. S. Nowak, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1970, s. 237. 11 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Ossolineum, Wrocław 1977, s. 42. 12 J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Warszawa 1984, s. 46. 13 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 2004, s. 328. 14 T. Pilch, Zasady…, wyd. cyt., s. 116. 10 182 technik badawczych15. Z kolei zdaniem A. Kamińskiego, technika badań to czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii i faktów16. Techniki badawcze realizowane są za pomocą odpowiednio dobranych narzędzi badawczych. Według T. Pilcha narzędzie badawcze jest przedmiotem, służącym do realizacji wybranej techniki badań17. Różnica między techniką badań a narzędziami badawczymi polega na tym, że: a) technika badań oznacza czynność, konkretne, przemyślane działanie z wykorzystaniem adekwatnej do potrzeb i możliwości techniki badawczej (technik badawczych); b) narzędzia badawcze zaś są przedmiotami, służącymi do technicznego gromadzenia informacji (materiałów z badań). Może być to np. arkusz obserwacyjny, kwestionariusz ankiety, arkusz bądź kwestionariusz wywiadu itp. Nagromadzone fakty naukowe na empirycznym etapie badań, przy zastosowaniu metod empirycznych, same nie rozwiążą zadania badawczego. Trzeba je poddać rozumowaniu i „obróbce” myślowej, trzeba je sklasyfikować, uogólnić, opisać, usystematyzować. Dlatego do wykonania tych czynności same metody empiryczne nie wystarczą, kluczowa jest rola metod teoretycznych, które stosowane są w celu: − logicznego uporządkowania zebranego materiału faktograficznego; − zapewnienia naukowego rygoru myślenia (wnioskowania) o zebranym materiale empirycznym; − przetworzenia tego materiału w pojęcia, twierdzenia, prawa i ostatecznie skonstruowanie teorii problemu naukowego; − sprawdzania hipotez i teorii naukowych18. Do metod teoretycznych są zaliczane: − analiza, − synteza, − abstrahowanie (abstrakcja), − porównanie, − uogólnienie, − metody wnioskowania: dedukcja, redukcja, indukcja, analogia. 15 M. Łobocki, Metody..., wyd. cyt., s. 115. A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:] R. Wroczyński, T. Pilch (red.), Metodologia pedagogiki społecznej, Ossolineum, Wrocław 1974. 17 T. Pilch, Zasady…, wyd. cyt., s. 116. 18 E. Wiśniewski, Metodyka wojskowych badań naukowych, cz. 1, Zeszyt 3, Warszawa 1990, s. 60. 16 183 Analiza Analiza pochodzi od greckiego słowa analysis (rozłożenie) i jest oparta na zdolności umysłu ludzkiego do myślowego rozdzielania na części rzeczy, zjawisk, zdarzeń i złożonych procesów w celu ich lepszego poznania. W procesie badawczym analiza występuje i wzajemnie wiąże się z syntezą. Analiza warunkuje syntezę, z kolei synteza może stanowić punkt wyjścia do kolejnych analiz. Procedury analityczne leżą u podstaw sprecyzowania problemu naukowego i wysunięcia hipotezy, które z kolei mają przecież postać syntetyczną: jest oczywiste, że w poszczególnych konkretnych badaniach, w pracach naukowych, w treści danego myślenia, w danym postępowaniu badawczym, w treści wytworzonej wiedzy naukowej może przeważać (dominować) albo analiza, albo synteza19. Dlatego też coraz częściej w literaturze mówi się o metodzie analityczno-syntetycznej, gdyż jak twierdzą niektórzy twórcy przeprowadzenie samej analizy może za dużo nie wnieść do badań, a dokonanie syntezy bez uprzedniej analizy jest wręcz niemożliwe. Metoda analityczna w zastosowaniu do badań rzeczywistości występuje zarówno jako operacja myślowa, najczęściej w składzie innych metod, jak i samodzielna złożona metoda badawcza. Analiza, niezależnie od tego, czy jest tylko operacją myślową, czy złożoną metodą, a także bez względu na to, jaką przybiera postać, traktuje rzeczywistość jako zbiorowisko pojedynczych, szczególnych cech, zdarzeń i polega na myślowym rozłożeniu przedmiotu badań na części i na badaniu każdej z nich osobno lub na wykryciu składników tego przedmiotu w celu ich kolejnego odrębnego wszechstronnego zbadania i wychwyceniu ich istoty, co w ostatecznym rezultacie daje podstawę do uogólnienia i prowadzi do poznania przedmiotu badań w całości. Przykładowo można dokonać analizy procesu nauczania. Wówczas głównym elementem tego procesu byłyby cele kształcenia, które stanowią punkt wyjścia w doborze treści kształcenia. Zaś elementami wzbogacającymi mogłyby być: przyjęte metody nauczania, warunki do prowadzenia zajęć, podmiot uczący i nauczany, cele dydaktyczne i środki służące prowadzeniu zajęć. Dokonując analizy należałoby wybrać najważniejszy element (lub elementy) i prowadząc dalsze rozważania skupić się na nim. Rozłożenie czy wyodrębnienie składników stanowi ważny, aczkolwiek wstępny etap analizy. Dogłębne analityczne podejście i poznanie wyodrębnionych składników jest najważniejszą sprawą w analizie. Jednakże rozłożenie badanego obiektu (procesu, zjawiska itp.) czy wyodrębnienie składników, powinno mieć uzasadnienie albo w teorii (wyjściowej wiedzy teoretycznej o obiekcie), albo w wynikach badań empirycznych, albo też jedno19 E. Wiśniewski, Metodyka…, wyd. cyt., s. 61. 184 cześnie w teorii i wynikach badań. Powinno ponadto odpowiadać budowie obiektu i jego strukturze. W poszczególnych badaniach analizę prowadzi się pod jakimś kątem, to znaczy analizuje się tylko jeden lub kilka wyróżnionych aspektów obiektu (zjawiska, procesu), na czas badania wyizolowanych, inne natomiast celowo pomija. Dlatego też analizie nieustannie towarzyszy czynność abstrahowania (wyłączania, izolowania) od czynników nieistotnych, drugorzędnych czy przypadkowych. Jak już wspomniano, analiza jako operacja myślowa występuje z zasady w składzie innych metod (np. obserwacji i eksperymentu). Z rozwiniętych postaci analizy jako złożonej metody badawczej w literaturze przedmiotu wyróżnia się takie jej rodzaje, jak: − analiza elementarna – polega na podzieleniu (rozkładaniu) badanego zjawiska (przedmiotu badań) na części (elementy) bez dopatrywania się między nimi jakichkolwiek stosunków i powiązań (relacji). Analiza ta ma charakter opisowy. W badaniach naukowych analiza elementarna najczęściej służy do przygotowania analizy przyczynowej, − analiza strukturalna – zmierza do zbadania składu i struktury obiektów (zjawisk, procesów); − analiza funkcjonalna – dotyczy funkcji spełnianych przez elementy obiektu; − analiza przyczynowa – koncentruje się na ustaleniu związków między składnikami badanego zjawiska, inaczej określając: polega na badaniu związków zachodzących między poszczególnymi częściami przedmiotu badań (przyczyn określających ich stany i zachowania). Zazwyczaj poprzedza ją analiza elementarna, która umożliwia stwierdzenie istnienia związków; − analiza logiczna, w której akcent spoczywa na stosunkach logicznych zachodzących między elementami złożonego przedmiotu badań; − analiza pojęciowa, której celem jest zdobycie jasności w rozumieniu terminów (pojęć); − analiza porównawcza – umożliwia wykazanie wszelkich zmian i nieprawidłowości działania oraz odchyleń od przyjętych norm poprzez porównanie z faktami przyjętymi za wzorcowe bądź optymalne; − analiza matematyczna – prowadzona w związku z formalizacją (matematyzacją) wiedzy naukowej; − analiza ilościowa – w najogólniejszym rozumieniu polega na ilościowym opisie faktów, zjawisk, procesów; do jej przeprowadzenia konieczna jest konstrukcja różnych tabel statystycznych; − analiza jakościowa – umożliwia dokonanie jakościowego opisu badanych faktów, zjawisk, procesów; odbywa się na ogół z wykluczeniem wszelkich zawiłych zestawień liczbowych i obliczeń statystycznych; 185 − analiza jakościowo-ilościowa – wynika z tego, że nie może istnieć taki przedmiot badań empirycznych, który byłby określony tylko jakościowo czy też tylko ilościowo. Jak wskazuje historia nauki, podziału takiego nie daje się utrzymać w sposób ścisły, ponieważ to, co kiedyś wydawało się niemierzalne, z rozwojem nauki staje się przynajmniej w pewnym stopniu mierzalne; − analiza systemowa – może mieć wiele wariantów i być systemowa w ścisłym tego słowa znaczeniu albo też kłaść szczególny nacisk na jeden z aspektów systemu, np. strukturalny, funkcjonalny czy informacyjny; − analiza wartości – koncentruje się na funkcjach badanego przedmiotu (organizacji, systemu). Przedmiot w sensie fizycznym odgrywa przy tym rolę drugorzędną. Wysiłek badawczy skupia się na obniżeniu kosztów funkcji spełnianych przez badany przedmiot (koszt-efekt); − analiza i krytyka źródeł oraz krytyka piśmiennictwa (literatury przedmiotu); − analiza genetyczna – bada związki genetyczne20. Negatywną cechą metody analitycznej jest nadmierne eksponowanie szczegółów, powodujące tracenie z pola widzenia całości przedmiotu badań. Utrudnia to pełne i obiektywne poznanie rzeczywistości, będącej co prawda zbiorowiskiem niezależnych elementów cząstkowych, zarazem jednak zespołem części ściśle powiązanych ze sobą w jednolitą, organiczną całość. Synteza Synteza wywodzi się z greckiego słowa synthesis (zestawienie) i jest oparta na zdolności umysłu ludzkiego do myślowego łączenia w całość według określonej zasady (zasad) rzeczy, zjawisk, zdarzeń itp. uprzednio rozdzielonych, podejmowana w celu ich lepszego poznania. Nie znaczy to jednak, że synteza jest prostym odwróceniem analizy. Ma ona nadawać nową, lepszą jakość. Ponadto ma umożliwić poznanie istoty i wykazać najważniejsze właściwości badanego obiektu, procesu czy zjawiska. Gdyby synteza rzeczywiście była odwróceniem analizy, to nie pełniłaby roli samoistnej, a jedynie rolę sprawdzającą w stosunku do analizy. Tymczasem istota syntezy polega na tym, że dochodzi ona przez długie i splątane drogi rozważań do nowych, całkiem nieoczekiwanych wyników21. Tym, co istotnie charakteryzuje syntezę, jest przede wszystkim dążenie do szeroko pojętych ujęć całościowych. 20 Z. Chojnacki, Metody i techniki badań pedagogicznych, praca studyjna IH AON, Warszawa 2000, s. 48. 21 W. Pytkowski, Organizacja badań i ocena prac naukowych, PWN, Warszawa 1985, s. 114. 186 Z wielości faktów, stwierdzeń z pozoru odosobnionych należy utworzyć całość wewnętrznie spójną, dającą odpowiedzi na zasadnicze pytania, stawiane zarówno na początku badań, jak i podczas ich przeprowadzania. Wiązanie faktów szczegółowych z jednoczesnym odsiewem części z nich i z uogólnieniem innych, tworzenie z nich całości. Następnie wiązanie i uogólnienie tych całości w jeszcze większe całości – jest właśnie syntezą (metodą syntezy), syntezowaniem22. Przy budowaniu syntezy oraz nadawaniu jej stosownej formy i treści wykorzystuje się szeroko inne czynności badawcze, takie jak metody: abstrakcji izolującej i generalizującej, porównania, grupowania, generalizacji historycznej i sprawozdawczej, analogii, indukcji, dedukcji itp. Można by nawet bez większej przesady powiedzieć, że metoda syntezy jest niczym innym, jak odpowiadającym charakterowi i celowi badań oraz właściwościom badanego przedmiotu zestawieniem metod – operacji tego rodzaju23. Synteza jest metodą naukową trudniejszą w zastosowaniu niż analiza. W trosce o poprawny przebieg syntezy i jej rezultat należy szczególnie unikać: a) przystępowania do syntezy bez przyjęcia wyraźnie określonych założeń i planu; b) wystrzegać się tzw. faktografii – przeładowania syntezy drobnymi i mało znaczącymi szczegółami, a zwłaszcza unikać przedstawiania poszczególnych fragmentów syntezy w oderwaniu od siebie lub niedostatecznie powiązanych; c) podczas całego procesu syntezy nie zapominać, że w jej wyniku chce się uzyskać głębszą, istotniejszą wiedzę o przedmiocie badań; d) oceniać krytycznie poszczególne czynności badawcze, np. unikać tworzenia pojęć wieloznacznych lub zbyt ogólnikowych oraz twierdzeń mało uzasadnionych lub ogólnikowych24. Znamienne jest, że zarówno literatura metodologiczna, jak i metodyczna na temat syntezy jest uboga. Zupełnie inaczej jest z analizą. Nie jest też chyba przypadkiem, że znacznie więcej jest badaczy o skłonnościach analitycznych niż syntetycznych. Abstrahowanie (abstrakcja) Analiza i synteza stanowią bardzo ważne metody poznania, ale nie zapewnią oczekiwanych rezultatów, jeżeli badać będziemy wszystkie bez wyjątku właściwości przedmiotów badań. Okazuje się, że dla poznania 22 M. Handelsman, Historyka, Gebethner i Wolff, Warszawa 1928, s. 202. E. Wiśniewski, Metodyka…, wyd. cyt., s. 69. 24 Tamże, s. 69. 23 187 przedmiotu, zjawiska czy procesu należy wyróżnić istotne cechy, oddzielić je od cech mało istotnych (przypadkowych). W procesie badań abstrakcja występuje zarówno jako czynność (operacja) myślowa, którą wtedy najczęściej nazywa się abstrahowaniem, jak i swoista metoda naukowa, zwana metodą abstrakcji lub metodą konkretyzacji25. Dla abstrakcji, niezależnie od jej rodzaju, charakterystyczne są następujące czynności: a) pomijanie (eliminowanie), b) odłączanie (izolacja, c) wyodrębnianie. Wymienione czynności można uznać za istotę abstrakcji, a ponadto są one zawsze ściśle powiązane z określonymi innymi czynnościami, którym abstrakcja służy i których wykonanie przygotowuje, umożliwia czy warunkuje. Do takich czynności (metod) należy przede wszystkim zaliczyć: analizę, syntezę, uogólnianie (generalizację), a także tworzenie modeli i idealizację (wprowadzanie w zakres wiedzy teoretycznej i rozważanie tzw. obiektów idealnych)26. Abstrakcja rozumiana jako czynność myślowa (czynność abstrahowania) polega na myślowym wyodrębnieniu (pominięciu, eliminacji) określonych elementów przedmiotu badań, uznanych z pewnych względów za nieistotne czy drugorzędne oraz na uwzględnieniu w tych rozważaniach innych jego elementów, które pod jakimś względem są istotne27. Abstrakcja rozumiana w ten sposób może przybrać formę analizy izolującej lub generalizującej28. Abstrakcja izolująca sprowadza się do wyodrębnienia (izolacji) badanych zjawisk czy obiektów z większej całości w celu umożliwienia ich analizy lub przy przeprowadzaniu syntezy może polegać na pominięciu pewnych elementów badanego przedmiotu. Abstrakcja generalizująca w procesie myślowym ujmuje nie jeden, lecz wiele przedmiotów (zjawisk, procesów) składających się na wyróżniony pod jakimś względem zbiór. Wyodrębnia się wówczas (izoluje) pewne cechy wspólne badanych przedmiotów, a następnie dokonuje ich generalizacji (uogólnienia). Na tej podstawie formułuje się pojęcia ogólne, zasady i prawa. W naukach społecznych, w których zastosowanie eksperymentu na większą skalę jest ograniczone, abstrakcja występuje jako złożona metoda badawcza – abstrakcji i kolejnych przybliżeń. W tej postaci abstrakcja jest metodą (sposobem) tworzenia modelu przedmiotu badań i prowadzenia na 25 Tamże, s. 73. Tamże, s. 74. 27 W. Okoń, Nowy…, wyd. cyt., s. 11. 28 E. Wiśniewski, Metodyka…, wyd. cyt., s. 73. 26 188 nim badań (dociekania budowy, funkcjonowania, istoty badanego przedmiotu). Postępowanie badawcze przebiega w dwóch etapach. Pierwszy etap, noszący nazwę abstrakcji właściwej (wyjściowej), polega na tworzeniu ogólnego obrazu (ogólnego modelu) badanego przedmiotu, w którym uwzględnia się tylko cechy najważniejsze, a eliminuje to, co uznajemy za drugorzędne, nieistotne. Powstały model ma umożliwić zbadanie i sformułowanie podstawowych prawidłowości o przedmiocie i zbudowanie zasadniczego szkieletu teorii o badanym przedmiocie. Uzyskana wiedza o przedmiocie jest na wysokim poziomie abstrakcji i stanowi podstawę dla drugiego etapu metody abstrakcji – etapu stopniowych przybliżeń abstrakcyjnego obrazu do rzeczywistości, konkretyzacji modelu. W efekcie uzyskujemy taki obraz przedmiotu badań, występujących w nim prawidłowości, że można go odnieść do konkretnej rzeczywistości, poddać weryfikacji i stosować użytkowo29. Porównanie Porównanie jest procesem myślowym lub logiczną metodą badawczą polegającą na wykrywaniu cech podobieństwa i odmienności w badanym przedmiocie, zjawisku, procesie, przez odniesienie go do innych przedmiotów, zjawisk, procesów. Pozwala to ustalić podobieństwa i różnice między badanymi zjawiskami (przedmiotami itp.)30. Określony fakt (zdarzenie, zjawisko) może być właściwie oceniony tylko wtedy, gdy zostanie zastosowane porównanie z innymi podobnymi lub niepodobnymi pod jakimś względem faktami, zjawiskami. Porównanie jest nieodzowne, gdy bada się jakiś obiekt (zjawisko) w procesie jego rozwoju w czasie i przestrzeni. Dokonując porównania wyróżnionych wycinków czasowych stanu zjawiska w procesie jego rozwoju, możemy ustalić zachodzące prawidłowości, istotne trwałe i ważne nowe cechy, a na tej podstawie przewidywać dalszy kierunek zjawiska, przyszłe możliwe przemiany i stany31. Ma to bardzo istotne znaczenie, gdy porównujemy dwa zjawiska mające miejsce w określonym odstępie czasu. Przykładowo załóżmy, że pewne przedsiębiorstwo w roku 1991 dokonało badania zadowolenia swoich klientów. Badanie to powtórzono kilka lat później. W drugim przypadku poziom zadowolenia klientów był zdecydowanie większy niż w pierwszym (co z resztą potwierdzały bardzo dobre wyniki finansowe firmy). Osiągnięcie takiego stanu było możliwe dzięki podejmowaniu przez przedsiębiorstwo określonych działań. Wykorzystanie w tym przy29 Tamże, s. 77. Tamże, s. 77. 31 Tamże, s. 78. 30 189 padku metody porównania (która jest realizowana w określonych okolicznościach) pozwala ustalić, czy i jakie zmiany zaszły w przedsiębiorstwie. Co więcej przyjmując, że firma w dalszym ciągu będzie podejmowała takie działania jak dotychczas, można prognozować, że wyniki dalszej jej działalności będą bardzo dobre, a poziom zadowolenia klientów w dalszym ciągu będzie wysoki. Metodę porównania łączą ścisłe związki z innymi metodami logicznymi, abstrahowaniem, uogólnieniem, analogią. Służy ona również analizie i syntezie. Aby uniknąć błędów, stosując metodę porównania, należy przestrzegać następujących zasad: a) porównywać zjawiska podobnego rodzaju, pozostające ze sobą w określonych związkach oraz współmierzalne; b) ujawniać nie tylko cechy podobieństwa, lecz i różnice w zjawiskach stanowiących przedmiot porównań; c) porównywać przede wszystkim właściwości (cechy) istotne badanych zjawisk32. Uogólnienie Podobieństwo zjawisk (przedmiotów), występowanie w nich wspólnych cech (właściwości) pozwala na formułowanie twierdzeń ogólniejszych. Służy temu metoda uogólnienia, która jest operacją myślową przechodzenia od twierdzeń o pojedynczym zjawisku (przedmiocie) do pojęć i twierdzeń bardziej ogólnych, dotyczących grupy lub klasy zjawisk, a następnie do jeszcze bardziej ogólnych itd. Czyni się to za pomocą łączenia faktów (przedmiotów, zdarzeń, zjawisk, procesów) na zasadzie stwierdzenia ich podobieństw pod jakimś kątem33. Ze względu na swoją logiczną strukturę uogólnienie często pokrywa się z indukcją niezupełną, czasem indukcją pełną. Szczególnym rodzajem (postacią) uogólnienia opartego na porównaniu jest synteza czy też różne grupowania porządkujące przedmioty (faktów, procesów). Uogólnienie ściśle wiąże się z abstrahowaniem, a także z analizą34. Dzięki uogólnieniu możliwe jest ujawnienie cech i zjawisk powtarzalnych, co z kolei prowadzi do wykrywania prawidłowości oraz formułowania na tej podstawie praw nauki, zasad działania, a także dokonywania systematyzacji, typizacji i klasyfikacji zjawisk. 32 Tamże, s. 78. Tamże, s. 79. 34 T. Pilch, Organizacja procesu badawczego w pedagogicznych badaniach środowiskowych, s. 129. 33 190 W naukach społecznych może mieć zastosowanie szczególnie uogólnienie nazywane w metodologii uogólnieniem historycznym lub generalizacją historyczną. Metody wnioskowania W procesie poznawania rzeczywistości, rozstrzygania różnych problemów, w tym także tworzenia i sprawdzania teorii, pomagają metody wnioskowania. Jest to szczególnie ważne w badaniach, w których identyfikacja i selekcja przesłanek stanowią o zawodności lub niezawodności wniosków. Poza tym badacz zdobywa też wiedzę bezpośrednio w wyniku poznania empirycznego dzięki organom zmysłów. Jednakże jej ogromną część uzyskuje dzięki rozumowemu wyprowadzeniu nowej wiedzy z wiedzy już istniejącej. Tę nową wiedzę nazywa się wiedzą wywnioskowaną lub pośrednią. Sposobem i formą logiczną uzyskiwania wiedzy pośredniej jest wnioskowanie. Wnioskowanie w najprostszym ujęciu to proces myślowy polegający na tym, że przyjmuje się jako podstawę rozumowania pewne zdanie (twierdzenie) lub kilka zdań jako prawdziwe i za tym pośrednictwem dochodzi do przeświadczenia o prawdziwości innego, nowego zdania (wyprowadza się nowe prawdziwe twierdzenie). O poprawności właściwego procesu wnioskowania poucza logika formalna w części dotyczącej wnioskowań (rozumowań). Elementami każdego wnioskowania są: a) przesłanki – to jest zdanie (twierdzenia) wyjściowe i muszą być wystarczająco uzasadnione; b) wniosek – zdanie końcowe lub inaczej uzyskane logicznie nowe twierdzenie; c) wnioskowanie właściwe – logiczne przejście od przesłanki do wniosku35. Wnioskowania ogólnie dzieli się na: niezawodne – wnioskowanie dedukcyjne oraz zawodne (uprawdopodobniające) – wnioskowanie redukcyjne i przez analogię. Wnioskowania indukcyjne określa się współcześnie jako szczególnego rodzaju postać wnioskowania redukcyjnego. Warto pamiętać, że w starszych pracach z logiki indukcję traktowano nie tylko równorzędnie z redukcją, lecz nawet jako zasadniczy rodzaj wnioskowań zawodnych, którego tylko jedną z odmian była redukcja, albo też redukcji w ogóle nie wyróżniano. Obecnie redukcję traktuje się jako bezpośrednią przeciwstawność dedukcji, dawniej traktowano w taki sposób indukcję. Te odmienności zasa35 E. Wiśniewski, Metodyka…, wyd. cyt., s. 78. 191 dzają się na tym, jakie kryteria przyjmuje się jako główne przy dokonywaniu rozróżnień i podziału36. Jednak nadal w metodologii dominuje wyróżnianie i przeciwstawianie sobie bezpośrednio indukcji i dedukcji, zwłaszcza jako ogólnych sposobów postępowania badawczego w nauce (jako dwóch zasadniczo odmiennych typów tego postępowania) lub też jako dwóch przeciwstawnych logicznych metod wnioskowania (zgodnie z ówczesnym kryterium: dedukcja – od ogółu do szczegółu, indukcja – od szczegółu do ogółu). W ogólnych sposobach postępowania badawczego w nauce wyróżnia się metodę dedukcyjną postępowania naukowego i metodę indukcyjną. Metoda dedukcyjna to ogólny sposób postępowania naukowego, właściwy i charakterystyczny dla nauk dedukcyjnych (formalnych), polegający na wyprowadzeniu z twierdzeń pierwotnych uznanych za prawdziwe nowych twierdzeń stanowiących ich konsekwencję logiczną. Twierdzenia wyjściowe w naukach dedukcyjnych są przeważnie aksjomatami. Twierdzenia nie będące aksjomatami włącza się do systemu twierdzeń, gdy wyprowadza się je dedukcyjnie (według zasad wynikania logicznego) z twierdzeń poprzednio uznanych za prawdziwe (mające uzasadnienie wyłącznie w poprawności wywodu logicznego). Metodą indukcyjną – jest ogólny, typowy dla nauk realnych (indukcyjnych, empirycznych) sposób postępowania poznawczego – postępowanie polegające na zbieraniu faktów jednostkowych, ich uogólnienie (między innymi indukcyjnym), stawianie hipotez objaśniających nowe fakty, uzasadnianie i weryfikowanie tych hipotez (w tym za pomocą metod indukcyjnych) w konfrontacji z rzeczywistością w celu tworzenia teorii naukowych. W postępowaniu indukcyjnym przejawia się wyraźnie zasadnicze założenie: opierania się na doświadczeniu empirycznym zarówno podczas wykrywania, jak i uzasadniania nowych twierdzeń oraz teorii naukowych. Jeżeli chodzi o logiczne metody wnioskowania, to M. Łobocki wyróżnił dwie podstawowe przeciwstawne metody, jakimi są: indukcja i dedukcja37, W. Goriszowski do wymienionych metod zalicza również wnioskowanie redukcyjne38, a z kolei E. Wiśniewski dodaje do nich także wnioskowanie przez analogię39. Indukcja jako metoda wnioskowania jest procesem, w którym wychodząc z obserwacji jednostkowych faktów, dochodzimy do stwierdzeń ogólnych o tych faktach. Prowadzi ona od faktów znanych (szczegółowych przesłanek) dotychczas nieznanych (ogólnych wniosków). Cała istota po36 M. Cieślarczyk, Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz elementy statystyki stosowane w pracach magisterskich i doktorskich, Warszawa 2003, s. 55. 37 M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls", Kraków 1999, s. 49. 38 W. Goriszowski, Badania pedagogiczne w zarysie, WSP TWP, Warszawa 1996, s. 25. 39 E. Wiśniewski, Metodyka…, wyd. cyt., s. 79. 192 znania empirycznego polega na tłumaczeniu uogólniającym, a reguły postępowania badawczego zawierają w sobie zasady wnioskowania indukcyjnego. Indukcja enumeracyjna polega na tym, że twierdzenie ogólne tworzy się na drodze uogólnienia wyliczonych uprzednio twierdzeń, zdań jednostkowych spostrzeżeniowych. Uzasadnienie zupełne (indukcja wyczerpująca) ma miejsce wtedy, gdy powstaje na podstawie wyliczenia pełnej listy przypadków danego rodzaju. Oznaczałoby to, że należy zbadać wszystkie elementy z danej populacji. Przypadki takie są rzadkością w naukach społecznych. Wynika to z różnych ograniczeń, którymi mogą być czas i koszty. Załóżmy, że przeprowadzamy badanie metodą sondażu diagnostycznego, techniką ankiety przy wykorzystaniu narzędzia badawczego, którym jest kwestionariusz ankiety. Do zbadania mamy populację 30 tysięcy osób, które zamieszkują rejon całej Polski. Badanie polega na tym, że wydrukowane kwestionariusze ankiety wysyłamy do respondentów listownie. Do każdego listu należy więc załączyć kopertę zwrotną ze znaczkiem. Oznaczałoby to, że musielibyśmy ponieść koszty związane z wydrukiem kwestionariuszy ankiety i podwójną wysyłką listów. Koszty tego przedsięwzięcia mogłyby okazać się zbyt wysokie i istnieje duże prawdopodobieństwo, że badacz w tym przypadku zdecydowałby się zbadać mniejszą grupę osób. Czyli konieczne byłoby zastosowanie indukcji niewyczerpującej (niezupełnej). Załóżmy, że zbadaliśmy grupę studentów. Stwierdziliśmy, że posiadają oni niską motywację do uczenia się. Na tej podstawie wyciągnęlibyśmy wniosek, że wszyscy studenci posiadają niski poziom motywacji do nauki. Wniosek, jaki został wyciągnięty, może być wnioskiem nieprawdziwym, czyli mamy do czynienia w tym przypadku z wnioskowaniem zawodnym. Bardzo duże znaczenie ma w tej sytuacji dobór próby badawczej. Często określa się to mianem doboru próby reprezentatywnej, czyli reprezentującej poglądy i opinie większości. Przykładowo, jeżeli przeprowadzamy badanie wśród studentów to musimy wybrać po kilku studentów z różnych grup oraz z różnych lat studiów. Trzeba również wziąć pod uwagę studentów ze studiów stacjonarnych i niestacjonarnych oraz z poziomu studiów licencjackich i magisterskich. Zatem można stwierdzić, że indukcja enumeracyjna niezupełna jest zawodna, niepewna, ale również twórcza i inspirująca. Polega na tym, że twierdzenie uogólniające odnosi się zarówno do przedmiotów zaobserwowanych (zbadanych), jak i nieobserwowanych. Postać indukcji enumeracyjnej niezupełnej ma również, występujące w badaniach statystycznych, wnioskowanie statystyczne (indukcja statystyczna). Ma ona miejsce wszędzie tam, gdzie bada się intensywność (częstość) występowania danego zjawiska (cechy) wraz z innym zjawiskiem (cechą). Indukcja eliminacyjna nie jest prostym tylko wyliczaniem (w porównaniu z indukcją enumeracyjną) poszczególnych faktów, lecz zestawianiem ich 193 w ściśle określone układy, na przykład według każdej z pięciu metod wnioskowania przyczynowego, podanych przez Johna Stuarta Milla w połowie XIX wieku. Metody te weszły do historii nauki pod nazwą kanonów indukcji lub kanonów Milla i dotychczas nie straciły prawie nic ze swej aktualności40. Kanony te pozwalają wykrywać związki (zależności) przyczynowoskutkowe między zjawiskami (zdarzeniami, cechami) lub ich elementami. Obejmują one: a) metodę różnicy (kanon jedynej różnicy); b) metodę zgodności (kanon jedynej zgodności); c) metodę łączną zgodności i różnicy; d) metodę zmian towarzyszących; e) metodę reszt41. Wnioskowanie dedukcyjne stanowi proces przechodzenia od twierdzeń ogólnych do faktów jednostkowych. Tak więc w dedukcji ujawniamy lub odkrywamy w zasadzie jedynie fakty, które są zawarte wprost lub implicite w twierdzeniach ogólnych42. Oznacza to, że na podstawie przesłanki, która jest w nauce uznana za prawdziwą wysuwa się wniosek. Przykładowo, jeżeli założymy, że w samochodzie (napędzanym benzyną) brakuje paliwa, to musimy stwierdzić, że samochód nie uruchomi się. Brak paliwa jest w tym przypadku naszą przesłanką, a stwierdzenie, że samochód nie uruchomi się jest logicznie wyciągniętym wnioskiem z danej sytuacji. Wnioskowaniem redukcyjnym (redukcją) nazywamy takie rozumowanie, w którym z wniosku wynika przesłanka, choć z przesłanek tego wnioskowania nie wynika jego wniosek. Jako przeciwieństwo dedukcji wnioskowanie redukcyjne polega na dobieraniu do danego twierdzenia (zdania) uznanego za prawdziwe (następstwa) takiego zdania (racji), z którego to pierwsze logicznie wynika. We wnioskowaniu dedukcyjnym wnioskowanie biegnie z kierunkiem wynikania (od racji do następstwa). We wnioskowaniu redukcyjnym wnioskowanie biegnie od następstwa do racji – a więc kierunek wnioskowania jest niezgodny z kierunkiem wynikania logicznego między zdaniami (twierdzeniami). Jako wnioskowanie uprawdopodobniające redukcja nie daje pewności, że wysunięty z prawdziwych przesłanek wniosek jest również prawdziwy. Następstwo może być prawdziwe mimo fałszywości racji. Przy wnioskowaniu redukcyjnym znamy wynik (skutek, rezultat) działania i zastanawiamy się, jakie przyczyny go wywołały. Znamy więc wniosek i zastanawiamy się nad przesłankami. Reasumując, można stwierdzić, że redukcja jest wnioskowaniem zawodnym. Jest to wnioskowanie od szczegółu do szczegółu (Typ S-S)43. Można zobrazować to na40 M. Łobocki, Wprowadzenie do…, wyd. cyt., s. 51. T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, PAN, Wrocław 1990, s. 284. 42 M. Łobocki, Wprowadzenie do…, wyd. cyt., s. 50. 43 M. Pelc, Elementy…, wyd. cyt., s. 86-87. 41 194 stępującym przykładem: silnik samochodu przestał pracować, co niewątpliwie jest wnioskiem. Należy zatem ustalić, jaka jest tego przyczyna. Mógłby nią być brak benzyny w samochodzie. Jednak, gdyby dłużej się nad tym zastanowić, trzeba by stwierdzić, że przyczyn takiego stanu rzeczy może być zdecydowanie więcej. Inną przyczyną mogłyby być bowiem zepsute części silnika samochodu. Wnioskowanie przez analogię (analogia) należy do wnioskowań uprawdopodobniających. Analogia opiera się na naczelnym założeniu, że w przyrodzie i w społeczeństwie – obok powszechnie i obiektywnie występującej różnorodności – istnieje również obiektywne podobieństwo rzeczy, zjawisk, procesów, ich cech. Ustalone przez porównanie podobieństwo obiektów (zjawisk, procesów, cech) stwarza możliwość wnioskowania o nich w badaniach naukowych z analogii, na takiej podstawie, że każdy konkretny obiekt albo zjawisko odznaczające się pewną wielkością cech nie stanowi ich przypadkowej kombinacji, lecz określoną jedność. Każda cecha, nawet drugorzędna, w swoim istnieniu i zmianach zawsze jest zależna od innych cech (stron) obiektu i warunków zewnętrznych. Obiektywna zależność między cechami (stosunkami) każdego zjawiska służy za podstawę, której powtórzenie niezliczoną ilość razy w praktyce doprowadza do odbicia i utrwalenia w myśleniu ludzkim szczególnego sposobu rozumowania – wnioskowania z analogii. Ponieważ każda ustalona cecha (np. cecha A) konkretnego przedmiotu (zjawiska) nie istnieje niezależnie od innych jego cech, lecz wiąże się z nimi w określony sposób, to po stwierdzeniu w innym obiekcie takiego samego zespołu cech wnioskuje się o występowaniu u niego cechy A. Załóżmy, że osoba czytająca książkę jest mądra. Gdybyśmy zobaczyli naszą znajomą czytającą książkę uznalibyśmy, wnioskując analogicznie, że ona też jest mądra. W rzeczywistości mogłoby się okazać, że wcale tak nie jest. Co wskazuje na zawodność tego rodzaju wnioskowania. Logiczne przejście od wiedzy posiadanej do nowej wiedzy następuje we wnioskowaniu przez analogię według takiej oto zasady: jeżeli dwa przedmioty są do siebie pod jakimś względem podobne, to mogą one być również podobne i pod innymi względami (innym względem) stwierdzonymi (wykrytymi, znanymi) tylko u jednego przedmiotu. Wnioskowanie przez analogię może przybierać różne konkretne odmiany: a) jeżeli pewna liczba przedmiotów (zjawisk) określonego rodzaju ma określoną cechę (np. cechę A), to jest prawdopodobne, że kolejny przedmiot (zjawisko) tego rodzaju też będzie posiadał cechę A; 195 b) jeżeli pewne zjawisko charakteryzuje się określonym zespołem cech i należy do określonego zbioru (klasy, grupy), to inne zjawisko posiadające te same cechy prawdopodobnie może być włączone do tej klasy44. Ze względu na charakter obiektów branych pod uwagę rozróżnia się: analogię przedmiotów (analogia przedmiotowa lub rzeczowa) i analogię stosunków. W analogii przedmiotowej pod uwagę brane są dwa przedmioty, a porównywanym elementem są cechy, właściwości tych przedmiotów. Logiczną podstawą porównania tych cech w tym typie analogii jest podobieństwo przedmiotów w zakresie cech istotnych, charakteryzujących przedmioty w całości lub w aspekcie poszczególnych cech. W analogii stosunków bierze się z kolei pod uwagę stosunki występujące między dwiema parami przedmiotów, a przenoszonym elementem są cechy tych stosunków. Przedmioty mogą być nawet całkiem różne, nieporównywalne. Jest jedynie konieczne, aby stosunek jednej pary odpowiadał stosunkowi pary drugiej. Na tej drodze można spodziewać się bardzo oryginalnych i odkrywczych ustaleń, analogia stosunków jest bowiem podstawą bardzo silnych heurystycznie analogii. Bibliografia 1. Apanowicz J., Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej, Warszawa 2005. 2. Beveridge W. I., Sztuka badań naukowych, PZWL, Warszawa 1950. 3. Chojnacki Z., Metody i techniki badań pedagogicznych, praca studyjna IH AON, Warszawa 2000. 4. Cieślarczyk M., Metody, techniki i narzędzia badawcze oraz elementy statystyki stosowane w pracach magisterskich i doktorskich, Warszawa 2003. 5. Goriszowski W., Badania pedagogiczne w zarysie, WSP TWP, Warszawa 1996. 6. Handelsman M., Historyka, Gebethner i Wolff, Warszawa 1928. 7. Kamiński A., Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, [w:] Wroczyński R., Pilch T. (red.), Metodologia pedagogiki społecznej, Ossolineum, Wrocław 1974. 8. Kotarbiński T., Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, PAN, Wrocław 1990. 9. Łobocki M, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls", Kraków 1999. 10. Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1984. 44 E. Wiśniewski, Metodyka…, wyd. cyt., s. 74. 196 11. Nowak S., Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1970. 12. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 2004. 13. Pelc M., Elementy metodologii badań naukowych, Warszawa 2009. 14. Pieter J., Ogólna metodologia pracy naukowej, Ossolineum, Wrocław 1967. 15. Pilch T., Organizacja procesu badawczego w pedagogicznych badaniach środowiskowych, Wrocław 1974. 16. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Ossolineum, Wrocław 1977. 17. Pytkowski W., Organizacja badań i ocena prac naukowych, PWN, Warszawa 1985. 18. Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, wyd. II, Warszawa 1984. 19. Tokarski J., Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1980. 20. Wiśniewski E., Metodyka wojskowych badań naukowych, ASG WP, Warszawa 1983. 21. Wiśniewski E., Metodyka wojskowych badań naukowych, cz. 1, Zeszyt 3, Warszawa 1990. SELECTED THEORETICAL METHODS IN SOCIAL SCIENCES AND THEIR APPLICATIONS The article features theoretical research methods that can be used while processing the material collected as a result of empirical research. The importance of research methods does not decrease with time. On the contrary, nowadays significantly more attention should be paid to theoretical methods than in the past as it results from the necessity to follow scientific methods. It is to organize and systemize new facts and statements. The research methods discussed in the article include analysis, synthesis, abstraction, comparison, generalization as well as methods of conclusion, i.e. deduction, reduction, induction and analogy. The authors introduced the reader to the research methods by considerations relating to the notion of science. Its division into empirical and theoretical sciences is made. Then the concept of research is presented underlying the goals of scientific cognition that are due to be achieved as a result of the research such as describing, explaining and predicting facts, processes and phenomena. The notion of method is also presented in the paper and main roles of theoretical methods are distinguished such as logical arrangement of collected material, reflection on it and then processing it into concepts, theorems and laws. It is to check the scientific hypothesis and theories assumed in the paper. 197 AUTOR podkom. mgr Wojciech Szczepański [email protected] ZASTOSOWANIE WYBRANYCH NARZĘDZI STATYSTYCZNYCH W PRACY NAUKOWEJ Ze statystyką każdy człowiek ma do czynienia na co dzień. Oglądając wiadomości lub czytając prasę codzienną, otrzymujemy zbiór informacji z różnych dziedzin naszego życia, np. ilości urodzin, zgonów, informacji o nastrojach społecznych, poparcia dla partii politycznych, na specjalistycznych danych, chociażby medycznych kończąc. Niektóre z nich są dla człowieka ważne, np. dla analityka giełdowego wartości akcji i obserwacje trendów spółek są przydatne w jego codziennej pracy. Niektóre informacje czytamy z czystej ciekawości i nie przywiązujemy do nich większej wagi, np. ilości eksportu warzyw lub poparcia dla polityka. Takie dane obserwujemy, ale nie są one dla nas na tyle istotne, aby je zapamiętać i wykorzystywać. Inaczej ma się sprawa, gdy ktoś pracuje w określonej dziedzinie, np. w spółce zajmującej się importem i eksportem warzyw lub sztabie wspomnianego polityka, a obliczenia statystyczne i ich interpretacja jest istotna z punktu widzenia zawodowego. W takich sytuacjach obliczenia statystyczne, obserwacja trendu, będą bardzo ważnym elementem przy podejmowaniu decyzji o zakupie, o rozwoju firmy itp. Początków statystyki możemy upatrywać wiele wieków temu. Poszukując ich i analizując genezę statystyki, można wskazać, że statystyka wywodzi ze spisów powszechnych1, a zapisy o tym świadczące możemy znaleźć chociażby w Biblii. Dla rządzących zarówno kiedyś, jak i dziś ważne są dane na temat stanu państwa i nastrojów jego obywateli. W analizowaniu rozwoju gospodarki, prowadzeniu handlu ważne dla zarządzających jest także stosowanie obliczeń matematycznych, szacowanie ryzyka, obliczanie nakładów, strat i zysków. Konieczne zatem z tego punktu widzenia było stosowanie metod obliczeniowych. Zastosowanie metod statystycznych jest także elementem niezbędnym do prowadzenia badań. Z punktu widzenia każdego naukowca prowadzącego prace naukową, zbierającego dane, istnieje potrzeba stosowania obliczeń, a także przyjęcie odpowiedniej formy wizualizacji wyników. Stosowanie wspomnianych narzędzi jest elementem pomocniczym do gromadzenia i analizy danych, ale w szczególności do poszukiwania relacji, zależności, a przez to potwierdzanie hipotez badawczych lub zaprzeczanie im. W ni1 http://pl.wikipedia.org/wiki/Statystyka, [dostęp: 04.02.2013]. 198 niejszym artykule przedstawiono wybrane funkcjonalności służące do analizy danych ilościowych. Wszystkie informacje należy zapisać w formie elektronicznej, np. w arkuszu kalkulacyjnym, pliku tekstowym lub bazie danych. W takiej postaci mogą one ulegać dalszym przekształceniom. W przypadku ankiety telefonicznej badacz może bezpośrednio zadawać pytania respondentowi i zapisywać (lub zaznaczać myszą) udzielone odpowiedzi. W przypadku zebranych kwestionariuszy ankiety postępowanie może być dwojakie. Pierwsza metoda to wykorzystanie skanera cyfrowego w przypadku zacieniowania odpowiedzi przez respondenta. Może to nieść pewne niedogodności związane z rozpoznawaniem i odczytaniem pól przez urządzenie. Drugie rozwiązanie to wpisywanie odpowiedzi z arkuszy przez samego badacza. Jest to rozwiązanie pracochłonne, lecz skuteczne z punktu widzenia skrupulatności postępowania i eliminuje ograniczenia związane z procesem skanowania i rozpoznawania pól. Analiza ilościowa jest współcześnie nierozłącznie związana z wykorzystaniem komputera z oprogramowaniem. Aby komputer odpowiednio rozpoznawał udzielone przez respondenta odpowiedzi, należy dokonać ich kodyfikacji. Niektóre zapisane dane mogą już posiadać postać liczbową, np. rok urodzenia, wiek czy wysokość dochodów. Takie dane mogą być pozostawione w kwestionariuszu jako otwarte do wypełnienia lub wcześniej zawarte w przedziałach i zakodowane. Niektóre dane zatem można dość łatwo skodyfikować, np. nadając odpowiednim wartościom płci cyfry, inne dane muszą zostać niekodyfikowalne, bo mogą oznaczać opinie respondenta na dany temat. Badacz może wtedy przedstawić odpowiedzi, przytaczając je lub analizując treść i dokonując pogrupowania w pewne zbiory podobnych odpowiedzi. Budując kwestionariusz ankiety, niektóre typy odpowiedzi badacz musi rozważyć zanim otrzyma odpowiedzi, np. pod jakim kątem chce tę odpowiedź uzyskać i jaki będzie ona miała związek z resztą ankiety (np. przy poszukiwaniu relacji z innymi pytaniami). Pytanie respondenta o zawód i budowanie tej zmiennej jako kierownicze/wykonawcze, umysłowy/fizyczny lub jeszcze bardziej różnorodnie może powodować dość mocne uszczegółowienie lub uogólnienie odpowiedzi, dlatego badacz powinien mieć to na uwadze. Stawiając pytania, należy także założyć, że ankietowany będzie miał wiedzę na ten temat i udzieli odpowiedzi, co sprowadza się do dobrania odpowiedniej grupy badawczej. Najprostszym sposobem przedstawienia zebranych danych jest ich wyświetlenie w postaci rzeczywistego zapisu. Można to zrobić, wykorzystując filtry lub zapisując dane w tabeli. Dobrym rozwiązaniem jest przyjęcie cyfrowej nomenklatury dla opisu pytania (wykaz cyfrowy wraz z treścią pytania jest także dostępny) i zbudowanie tabeli kodowej. Końcowy etap powinien być już analizą danych z tabeli. Same dane powinny być przekształ- 199 cone w liczby (odpowiadające typom odpowiedzi), a ich opis i przyporządkowanie powinny służyć za dodatkowy element kodyfikacji. Najpowszechniejszym programem komputerowym służącym do analizy danych jest arkusz kalkulacyjny Microsoft Excel. Jest to jedna z aplikacji pakietu Office. Aplikacja ta pozwala na zapisanie danych zebranych podczas wypełniania kwestionariusza ankiety przez reprezentatywną grupę probantów w arkuszu. Budowa okna jest powszechnie znana (siatka wierszy i kolumn), trudniejszym elementem jest odpowiednie przygotowanie danych i zastosowanie obliczeń. W niniejszym artykule przytoczone zostaną niektóre sposoby przygotowania danych, analizy ilościowej i wizualizacji wyników obliczeń. Jedną z najczęściej wykorzystywanych metod badawczych jest badanie sondażowe. Dzięki takiemu badaniu można w dość szybki sposób uzyskać opinie respondentów na zadane pytania. Narzędzie, jakim jest kwestionariusz ankiety, jest dla odbiorcy bezpiecznym sposobem przekazania własnej opinii na dany temat, gdyż taka ankieta jest zwykle anonimowa i przywieziona (lub przesłana), zatem odpowiadający nie musi obawiać się konsekwencji (np. ze strony przełożonego). Taka osoba może oczywiście nie mieć ochoty na wypełnianie kwestionariusza i oddać pusty. Jest to oczywiście sytuacja trudna dla badacza, bo duża ilość braków odpowiedzi może nie dać właściwego obrazu, a takie braki danych mogą oczywiście być jakimś typem odpowiedzi. Przy wykorzystaniu arkusza kalkulacyjnego odpowiedzi ankietowanych mogą zostać w nim zapisane i później poddane analizie. Arkusz kalkulacyjny jest doskonałym rozwiązaniem dla zebrania danych, filtrowania, sortowania, obliczeń, poszukiwania zależności. Może być także narzędziem pomocniczym (pośrednim) dla przygotowania danych do importu do innego specjalistycznego oprogramowania, np. IBM SPSS Statistics, lub chociażby Microsoft Word. Jednym ze sposobów przeprowadzenia badania sondażowego może być także anonimowa ankieta internetowa, gdzie odpowiadający wchodzi (w przypadku dostępu otwartego) na stronę www (lub loguje się w przypadku dostępu ograniczonego do pewnej grupy odbiorców) i dopiero wypełnia kwestionariusz. Jest to szybki (i tańszy) sposób uzyskania odpowiedzi, bo po wciśnięciu przycisku „wyślij” taka ankieta zapisuje się w bazie danych. Nie są konieczne wtedy wyjazdy i drukowanie kwestionariuszy. Wyniki ankiety internetowej mogą być w czasie rzeczywistym przetwarzane przez komputer i przedstawiane na stronie www jako wykresy lub tabele. Trudnością w tego typu badaniu jest zmobilizowanie ankietowanych do zalogowania się na stronie www i wypełnienie kwestionariusza. Ankieta internetowa to chyba najszybszy sposób zebrania danych. Po zakończonym badaniu ankietowym można wygenerować plik .xls/.xlsx/.csv (uruchamialne w Microsoft Excel) z zapisem danych z ankiety. Jak wcześniej wspomniano może on zostać poddany takim samym operacjom. 200 Innym sposobem postępowania może być wpisywanie danych do arkusza (lub bazy danych) z zebranych arkuszy lub bezpośrednio podczas ankiety telefonicznej. Jeszcze innym także możliwym sposobem jest takie zbudowanie arkusza, aby respondenci cieniowali pola odpowiedzi, a w późniejszym etapie będą one odczytane przez skaner optyczny, który odczyta odpowiednie miejsca i przypisze dany rodzaj odpowiedzi. Te aspekty zostały ujęte tylko hasłowo, jako jeden ze sposobów zebrania danych. Artykuł przedstawia możliwe sposoby zarządzania danymi. Mając na uwadze tradycyjne zbieranie kwestionariuszy ankiety, każdy badający zebrane dane musi przekształcić w otrzymany zwrotny kwestionariusz w postać zapisu elektronicznego. W celu przygotowania danych do dalszych obliczeń i dla ułatwienia pracy dobrze jest wpisać treści pytań w nagłówku arkusza (komórki w wierszu pierwszym) lub zastosować nomenklaturę skróconą, np. oznaczenie numeru pytania jako K1-Kn, lub samą numeryczną (mając wykaz oznaczeń dla własnych potrzeb w celu uniknięcia pomyłki przy dużej ilości pytań). Taki zapis zastosowano na rysunku 1. Źródło: opracowanie własne. Rys. 1. Arkusz kalkulacyjny Microsoft Excel z wprowadzoną tablicą wartości Najprostszym sposobem na wyszczególnienie interesujących badacza rodzajów odpowiedzi jest oczywiście założenie na nagłówek filtrów i rozpoczęcie filtrowania i sortowania. Taka operacja daje możliwość poglądu danych, lecz jest to sposób bardzo podstawowy, umożliwiający grupowanie danych i ich odszukiwanie. Filtrowanie i sortowanie jest elementem bardziej porządkującym niż obliczeniowym i w tym artykule zostaje potraktowane jedynie informacyjnie i hasłowo. 201 Ważne z punktu widzenia naukowego jest obliczenie ilości danej odpowiedzi. Daje to wtedy pogląd na to, w jaki sposób rozłożyły się głosy w badanej próbie i umożliwia wyciągnięcie wniosków, dlaczego tak jest. Respondent, wypełniając kwestionariusz ankiety, zaznacza daną odpowiedź, ale jego wybór musi być tak samo odczytany przez komputer. W tym celu dobrym sposobem jest zakodowanie odpowiedzi jako cyfry, np. 1 – odpowiedź a, 2 – odpowiedź b, 3 – odpowiedź c itd. Wtedy odpowiedzi w postaci tekstu są zapisane jako cyfry, które można przetwarzać na bardzo różne sposoby oraz wizualizować jako wykresy. Poniżej przedstawiono sposób transformacji kwestionariusza ankiety w arkuszu kalkulacyjnym Excel, zapisywanie kolejnych kwestionariuszy, ich analizę i wizualizację jako tabelę i wykres. Źródło: opracowanie własne. Rys. 2. Arkusz kalkulacyjny Microsoft Excel i zastosowanie funkcji LICZ.JEŻELI Na powyższym rysunku przedstawiono wycinek zbudowanej macierzy, gdzie w każdym wierszu wpisywane są kolejne dane z kolejnej ankiety. W przypadku pytania ankietowego zamkniętego przyjęto oznaczenia numeryczne dla każdego rodzaju odpowiedzi. W znacznym stopniu ułatwi to zliczanie ilości odpowiedzi respondentów. W ankiecie mogą być także pytania otwarte, a wypowiedzi ankietowanych będą ujęte w komórce jako opis. Podczas analizy powtarzających się grup odpowiedzi mogą być potraktowane zbiorczo. Odpowiedzi opisowe mogą być także wiernie odzwierciedlone w postaci, w jakiej wystąpiły. W przypadku analizy ilościowej bardzo dobrym narzędziem arkusza kalkulacyjnego Microsoft Excel są funkcje statystyczne. Jedną z nich jest funkcja LICZ.JEŻELI, pozwalająca na obliczenie ze zbioru wartości liczbowych danych wartości. Inną funkcją jest funkcja CZĘSTOŚĆ w podobny 202 sposób obliczająca ilość wystąpień szukanej wartości. (por. rysunki 2 i 3). Funkcjonalność obu funkcji jest podobna, a dokonane obliczenia są dobrym punktem wyjścia do tworzenia wykresów obrazujących dane ilościowe. Źródło: opracowanie własne. Rys. 3. Arkusz kalkulacyjny Microsoft Excel i zastosowanie funkcji CZĘSTOŚĆ W przypadku obu funkcji ideą jest sprawdzanie pewnego zakresu (odpowiednio dla funkcji nazwane jako Zakres i Tablica_dane), czyli pytania z zakodowanymi odpowiedziami respondentów jako cyfry i porównywanie z kryteriami (odpowiednio Kryteria i Tablica_przedziały). Na rysunkach 2. i 3. zakres sprawdzanych wartości znajduje się w zakresie C3-C7 i stanowi cyfry od 1 do 5 oznaczające zakodowaną konkretną odpowiedź. Powoduje to automatyczne zliczenie, ile cyfr (czyli odpowiedzi danego typu) znajduje się w badanym przedziale. Mając zliczone ilości, można dodatkowo użyć formatowania warunkowego lub wykresu dla przedstawienia wyników. Na tej podstawie w przystępny sposób można się zapoznać z wynikami i wyciągnąć wnioski. Drugim narzędziem arkusza kalkulacyjnego Microsoft Excel, na które warto zwrócić uwagę, jest tabela przestawna. Jest to narzędzie, którym w sposób dynamiczny można liczyć sumę, liczebność (ilość wystąpień) czy inne wartości. Dynamika tego narzędzia polega na tym, że badacz może w każdej chwili otrzymać wynik po modyfikacji źródła, a także ma wpływ na to, które wartości w danym momencie oblicza. To znaczy, że nie ma potrzeby ponownego wpisywania formuły funkcji, wystarczy tylko metodą „chwyć i upuść”, wybrać pola, które mają być przedmiotem analizy ilościowej. Zaletą utworzonej tabeli przestawnej są także wbudowane filtry automatyczne. Osoba dokonująca obliczeń może takim filtrem zawężać tabelę tylko do wybranego parametru, a w sposób dynamiczny ulega zmianie pozostała część tabeli. Tabele przestawne są doskonałym narzędziem do 203 pracy i obliczeń na dużych zbiorach danych. Celowo zwrócono tu uwagę na badania na dużych zbiorach danych, bo gdy mamy do obliczenia, np. sumę lub średnią kilku liczb, to w Excelu zaznaczamy obszar z tymi liczbami i odczytujemy, np. sumy z paska w prawym dolnym roku okna. Źródło. opracowanie własne. Rys. 4. Zastosowanie tabeli przestawnej do obliczeń ilościowych Ideę stosowania tabeli przestawnej przedstawiono na rysunku 4. Wystarczy przeciągnąć z prawej strony okna interesujące nas pole, np. wskazane 1.2 i umieścić w odpowiednim polu tabeli przestawnej. Umieszczenie tego samego pola identyfikującego pytanie w tabeli przestawnej w polu wierszy i polu wartości oraz ustawienie licznika jest bardzo szybkim sposobem na policzenie ilości wystąpień odpowiedzi. Umieszczając dane w różnych miejscach tabeli przestawnej możemy uzyskać różny jej wygląd (np. rozwinięcie w prawo). Możliwe jest przykładowo przedstawienie widoku jako tabeli-macierzy. W związku z ideą wskazania funkcjonalności tabeli przestawnej jako pomocniczej przy analizie ilościowej i wcześniejszym ukazaniem sposobu jej tworzenia pomięto szczegółowy (techniczny) tego opis. W każdej chwili użytkownik może usunąć z tabeli przestawnej pole za pomocą myszki komputera i wstawić nowe. Jest to zaletą przy obliczeniach, np. liczby wystąpień dla odpowiedzi z różnych pytań. Umieszczenie wartości tekstowej (rodzaju odpowiedzi) zamiast cyfry powoduje lepszą czytelność. Oczywiście najlepszą wizualizacją obliczeń zestawionych w tabeli (tradycyjnej lub dynamicznej) jest wykres. Arkusz kalkulacyjny ma bardzo bogatą możliwość użycia wykresu. Należy pamiętać, że wykres także może być dynamiczny, tworzony w analogiczny sposób jak tabela przestawna. 204 Źródło: opracowanie własne Rys. 5. Wykres przestawny wraz z tabelą przestawną Innym narzędziem pomocniczym służącym do analizy ilościowej są wbudowane mechanizmy dedykowanego oprogramowania statystycznego IBM SPSS Statistics. Podobnie jak to było wcześniej istnieje w nim potrzeba kwantyfikacji, czyli zapisu danych w postaci rozumianej przez komputer, tj. przypisanie danej kategorii odpowiedzi określonej wartości liczbowej, która będzie mogła być poddana obliczeniom. Program IBM SPSS Statistics w swoim wyglądzie jest podobny do arkusza kalkulacyjnego, lecz w odróżnieniu od niego zawiera zakładki Dane i Zmienne. Zakładka Zmienne zawiera pytania oraz zakodowane możliwe odpowiedzi pod postacią cyfr. Zakładka Dane to już typowy zapis liczbowy, który będzie podlegał obliczeniom, podobnie jak przy arkuszu kalkulacyjnym (por. rys. 1). Baza danych SPSS-a może zawierać także wartości, np. rok, wiek, wzrost, wysokość dochodów i wiele innych, które mogą być także analizowane (np. wskazanie wartości najmniejszej lub największej). Na rysunku 6. przedstawiono przygotowaną bazę pytań i ich numeryczne odpowiedniki w programie SPSS. Tak jak wcześniej przedstawiono możliwości dokonywania obliczeń ilości wystąpień w arkuszu kalkulacyjnym Excel, tak samo w tym programie występuje możliwość analizy jednozmiennowej i przedstawienia rozkładu jej wartości w postaci tabeli i wykresu (rysunek 7). Można tego dokonać, wykorzystując analogicznie jak w Microsoft Excel (funkcja) polecenia o nazwie Częstość. 205 Źródło: opracowanie własne. Rys. 6. Okno programu IBM SPSS Statistics Źródło: opracowanie własne. Rys. 7. Wynik obliczenia częstości w postaci tabeli i wykresu Przykładowo mierząc płeć, sprawdzimy, ile w badanej populacji uzyskaliśmy odpowiedzi od kobiet i mężczyzn (oczywiście może zdarzyć się 206 sytuacja, że ktoś nie wypełnił pola płeć w ankiecie i wystąpi trzecia wartość – brak odpowiedzi). Analizując dane, można dokonać bardziej złożonego procesu i przedstawić je w formie przeciętnej wartości lub inaczej tendencji centralnej. Zwykle o takiej wartości można usłyszeć w telewizji, kiedy mowa jest o średniej wartości jakiejś wielkości lub w szkole przy obliczaniu takiej wartości z ocen. To nic innego niż średnia arytmetyczna (iloraz sumy wartości składników przez ilość składników). Lecz to tylko jeden ze sposobów pomiaru tendencji centralnej. Takie obliczenie może przyjąć postać wartości modalnej, czyli wartości najczęściej występującej lub mediany, czyli średniej z danej grupy, np. średnie zarobki najbogatszych Polaków. Mamy wtedy do czynienia ze środkową wartością uporządkowanego rozkładu. W pracy naukowej ważnym etapem jest zbieranie danych, ale kluczowe są ich odpowiednia analiza, interpretacja i przedstawienie. W niniejszej publikacji przedstawione zostały wybrane elementy analizy ilościowej i niektóre z narzędzi służące do celów obliczeniowych. Posiadając zbiór danych po przeprowadzonym badaniu sondażowym, najczęściej dokonujemy zbadania rozkładu odpowiedzi. W tym celu niezbędne jest policzenie ilości odpowiedzi dla każdej z kategorii odpowiedzi. Mając takie wyniki, badacz może je odpowiednio zinterpretować. Kolejnym elementem możliwym do zrealizowania jest możliwość sprawdzenia zależności, czyli wpływu jednej zmiennej na drugą. Bez odpowiednich narzędzi praca naukowa byłaby bardzo utrudniona, a bez ukazania korelacji analiza byłaby niepełna. Ukazane wybrane możliwości statystyczne arkusza kalkulacyjnego i specjalistycznego oprogramowania statystycznego z pewnością są przydatne dla organizacji i dokonywania obliczeń na dużych zbiorach danych. Prowadząc badania sondażowe na dużej próbie badawczej, każdy naukowiec po zakończeniu tych badań będzie posiadał dużą ilość kwestionariuszy i odpowiedzi respondentów. Możliwości zbudowania arkusza lub bazy danych są elementem bardzo ułatwiającym proces badawczy i umożliwiającym powrót i porównanie tych danych z kolejnymi w przyszłości. W pracy młodego naukowca i budowaniu warsztatu oprócz prowadzenia badań właściwych ważne jest wykorzystywanie odpowiednich narzędzi statystycznych i możliwości oprogramowania. Dzięki temu możliwy jest pogląd na rozkład odpowiedzi w danej próbie badawczej i poszukiwanie relacji między zmiennymi, a także weryfikacja i odpowiedź na pytania badawcze oraz poszukiwanie nowych obszarów badań rodzących się podczas analizy danych i interpretacji wyników. 207 Bibliografia 1. Babie E., Podstawy badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. 2. Jóźwiak J., Podgórski J., Statystyka od podstaw, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2012. 3. Pavkov T. W., Pierce K. A., Do biegu, gotowi-start! Wprowadzenie do SPSS dla Windows, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005. 4. Sobczyk M., Statystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. 5. Walkenbach J., Excel 2010 PL, Biblia, Helion, Gliwice 2011. USING SELECTED STATISTICAL TOOLS IN RESEARCH Selected programs for data analysis are presented in the article. Special attention is drawn to selected possibilities of statistical calculations and their interpretation for the purposes of research. The elements of statistical analysis are described using such programs as Microsoft Excel and IBM SPSS Statistics. The role of selected statistical functions of a spreadsheet and statistical computing possibilities of IBM SPSS Statistics are presented. The possibilities to create graphs, tables or map values in case of SPSS are essential from the point of view of data and result interpretation. Presenting in the paper the possibility to process the data (collected by e.g. filling in questionnaires by respondents) using Microsoft Excel and IBM SPSS is important in scientific research as an inseparable element of the research process. 208 AUTORZY mgr Lidia Więcaszek-Kuczyńska [email protected] mgr Paweł Sobociński [email protected] BADANIA W OBSZARZE PRZECIWDZIAŁANIA PRANIU PIENIĘDZY Zapewnienie bezpieczeństwa obywateli to jedno z podstawowych zadań każdego państwa. Przyjmując za kryterium wyróżniające zasięg terytorialny skutków działań podjętych przez państwo w celu wykonania tej powinności, należy wskazać, iż odbywa się ono w dwóch obszarach: zewnętrznym i wewnętrznym. Obszar zewnętrzny obejmuje szeroko pojęte interesy państwa w stosunkach międzynarodowych, wewnętrzny zaś skupia się na utrzymaniu porządku w jego wnętrzu. Autor P. Wawrzyk wyróżnia w ramach funkcji wewnętrznych państwa trzy elementy1: 1) zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego; 2) ochronę mienia i zdrowia obywateli; 3) zabezpieczenie istniejącego systemu wartości. Aby wywiązać się z powyższych powinności, powołane do tego organy państwowe zmuszone są przeciwdziałać obywatelom oraz organizacjom starającym się wbrew prawu działać przeciwko państwu. Wiedząc o tym, organizacje przestępcze, chcąc ukryć swoje nielegalne dochody, prowadzą działalność zwaną „praniem brudnych pieniędzy”. Wielka Encyklopedia Prawa wskazuje, iż nazwa taka oznacza proceder, za pomocą którego ukrywa się nielegalne źródła pochodzenia dochodów, nadając im pozory legalności2. Definicję terminu pranie pieniędzy w przepisach prawa odnajdujemy w Ustawie z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu3. Artykuł 2 wzmiankowanego aktu, wskazuje, iż pranie pieniędzy to zamierzone postępowanie polegające na: a) zamianie lub przekazaniu wartości majątkowych pochodzących z działalności o charakterze przestępczym lub z udziału w takiej działalności, w celu ukrycia lub zatajenia bezprawnego pochodzenia tych wartości majątkowych albo udzieleniu pomocy osobie, która bierze udział w takiej 1 P. Wawrzyk, Bezpieczeństwo wewnętrzne Unii Europejskiej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 16. 2 E. Smoktunowicz (red.), Wielka Encyklopedia Prawa, Prawo i Praktyka Gospodarcza, Białystok – Warszawa 2000, s. 722. 3 Dz. U. 2010, nr 46, poz. 276. 209 działalności w celu uniknięcia przez nią prawnych konsekwencji tych działań; b) ukryciu lub zatajeniu prawdziwego charakteru wartości majątkowych lub praw związanych z nimi, ich źródła, miejsca przechowywania, rozporządzania, faktu ich przemieszczania, ze świadomością, że wartości te pochodzą z działalności o charakterze przestępczym lub udziału w takiej działalności; c) nabyciu, objęciu w posiadanie albo używaniu wartości majątkowych pochodzących z działalności o charakterze przestępczym lub udziału w takiej działalności; d) współdziałaniu, usiłowaniu popełnienia, pomocnictwie lub podżeganiu w przypadkach zachowań określonych w lit. a-c również, jeżeli działania, w ramach których uzyskano wartości majątkowe, były prowadzone na terytorium innego państwa niż Rzeczpospolita Polska. Mała Encyklopedia Prawa definiuje pranie pieniędzy jako działania służące ukrywaniu nielegalnego źródła pochodzenia pieniędzy (majątku), wykazywaniu innego, legalnego ich pochodzenia oraz wnoszenia ich do obrotu, legalnych przedsięwzięć gospodarczych bądź umieszczaniu w systemie bankowym4. Encyklopedia Biznesu definiuje termin prania pieniędzy jako wyprowadzanie do legalnego, krajowego obiegu pieniężnego walut zagranicznych, uzyskanych w drodze różnego rodzaju przestępstw. Podkreśla również, że zjawisko to dotyczy obrotu bezgotówkowego5. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego będąca służbą specjalną powołaną do ochrony porządku konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej podaje, iż pranie brudnych pieniędzy jest procedurą legalizowania dochodów osiągniętych niezgodnie z prawem6. Wskazuje również, iż typowy schemat „prania brudnych pieniędzy” podzielić można na trzy etapy7: 1) lokowanie, które polega na wprowadzeniu uzyskanych pieniędzy do systemu finansowego; 2) maskowanie, w wyniku którego, powiązanie pieniędzy z ich przestępczym pochodzeniem zostaje ukryte; 3) integracja, stwarzająca wiarygodną historię pochodzenia pieniędzy, w celu ponownego wprowadzenia ich do legalnego użycia. Powyższy podział w pełni koresponduje z wyróżnionymi przez autorów Przewodnika w sprawie zwalczania prania pieniędzy etapami prania pieniędzy. Przedstawiają się one następująco8: 4 Mała Encyklopedia Prawa, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2005, s. 422. Encyklopedia Biznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa 1995, t. II, s. 808. 6 www.abw.gov.pl [dostęp: 9.02.2013]. 7 Tamże. 8 Przewodnik w sprawie zwalczania prania pieniędzy, Międzynarodowe Stowarzyszenie Władz Nadzoru Ubezpieczeniowego, Warszawa 2002, s. 7. 5 210 1) umiejscowienie, czyli fizyczne rozporządzanie dochodów z przestępstw; 2) warstwowanie, polegające na oddzieleniu dochodów z przestępstw od ich źródła pochodzenia poprzez stworzenie warstw transakcji zaplanowanych w celu zmylenia ścieżki audytowej i nadaniu pozorów legalności; 3) integrowanie jako etap, na którym dochody z przestępstwa są traktowane jako legalne. Autorzy tego podziału podkreślają, iż zasadniczo etapy te występują kolejno po sobie, aczkolwiek, może również wystąpić zjawisko wzajemnego nałożenia się ich na siebie. Jako główne metody prania brudnych pieniędzy funkcjonariusze ABW wymieniają9: 1) Smurfing, czyli wpłacanie przez wielu podstawionych ludzi niewielkich kwot pieniędzy, co nie wymaga kontroli tożsamości podmiotów biorących udział w transakcji; 2) Mieszanie, polegające na „podczepianiu” pieniędzy pochodzących z przestępstw pod legalnie prowadzony biznes, w którym trudno jest oszacować faktyczne obroty (restauracje, bary, hotele itp.); 3) Puste transakcje, czyli kreowanie fikcyjnego obrotu na papierze. Nieprawdziwe transakcje biznesowe poświadczane są podrabianymi dokumentami (fakturami, rachunkami); 4) Fikcyjny kredyt. Zjawisko polega na tym, iż firma zaciąga kredyt w banku, a następnie spłaca go pieniędzmi pochodzącymi z fikcyjnego kredytu uzyskanego w innej firmie; 5) Transfer pricing, czyli zawyżanie lub zaniżanie wartości na fakturze w handlu międzynarodowym prowadzonym między powiązanymi ze sobą przedsiębiorstwami. Różnica między realną ceną towaru importowanego a ceną na przedstawioną na fakturze (sztucznie zawyżoną) stanowi dla eksportera „legalny” zysk. Zapewne przestępcy posługują się również wieloma innymi metodami pracy w celu osiągnięcia zamierzonego celu. Jednakże z uwagi na hermetyczność tego środowiska organy rządowe dowiedzą się o tym z opóźnieniem. Rozmiar zjawiska prania pieniędzy na terenie Polski częściowo tylko jest ukazany w Informacji Prokuratora Generalnego o działaniach powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury w zakresie zwalczania przestępczości gospodarczej w latach 2007-2012. W opracowaniu tym podano, iż łączna kwota stanowiąca przedmiot postępowań w badanym okresie wynosi 6 767 652 360 zł10. Autorzy raportu podkreślają, iż podane w nim dane pozwalają jedynie na przybliżoną ocenę skali zjawiska, gdyż 9 www.abw.gov.pl [dostęp: 9.02.2013]. Informacja Prokuratora Generalnego o działaniach powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury w zakresie zwalczania przestępczości gospodarczej w latach 20072012, Prokuratura Generalna, Warszawa listopad 2012, s. 61. 10 211 pranie pieniędzy mieści się w tzw. ciemnej liczbie przestępstw. Uznany w świecie polski kryminolog B. Hołyst wskazuje, że przy ocenie danych statystycznych należy pamiętać, iż żadne zestawienie nie obejmuje wszystkich przestępstw rzeczywiście dokonanych11. Zauważa również, że przestępstwa rzeczywiście dokonane określa się mianem ciemnej liczby w odróżnieniu od przypadków ujawnionych przestępstw, które nazywa się jasną liczbą12. Na problemy wymiaru sprawiedliwości w ściganiu omawianych przestępstw wskazuje badacz zjawiska W. Jaroch. Analizując sprawozdania Generalnego Inspektora Informacji Finansowej (GIIF) z realizacji ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy za lata 2007-2009, doszedł do wniosku, iż głównymi przyczynami umorzeń postępowań karnych w zakresie prania brudnych pieniędzy jest przede wszystkim brak możliwości ustalenia przestępstwa pierwotnego będącego źródłem pochodzenia środków wprowadzonych do obrotu finansowego13. Z uwagi na fakt, że proces przeciwdziałania praniu brudnych pieniędzy znajduje się w obszarze zainteresowań badawczych autorów niniejszego opracowania mających świadomość, iż metody prania pieniędzy ograniczają jedynie wyobraźnia i pomysłowość sprawców oraz sprawność ich aparatu organizacyjnego, podjęli oni decyzję, że obszarem badań objęte powinny być instytucje zajmujące się przeciwdziałaniem deliktowi. Ekspert zajmujący się procederem prania pieniędzy J. W. Wójcik wyodrębnił cztery grupy podmiotów państwowych, ze względu na rodzaj czynności oraz rodzaj postępowania, w których następuje obieg informacji zawierających uzasadnione podejrzenie popełnienia prania pieniędzy. Są to14: 1) instytucje obowiązane (postępowanie rozpoznawcze), (rodzaj czynności – typowanie i rozpoznawanie transakcji podejrzanych – opracowywanie informacji o ujawnionych symptomach uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa i kierowanie ich do Generalnego Inspektora); 2) Generalny Inspektor (postępowanie analityczne), (rodzaj czynności – analizowanie i przetwarzanie informacji uzyskanych z instytucji obowiązanych i jednostek współpracujących oraz na podstawie własnej bazy danych, a w miarę potrzeb w ramach współpracy z zagranicznymi jednostkami wywiadu finansowego; kierowanie do prokuratury zawiadomień o uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przestępstwa); 3) prokuratura (postępowanie przygotowawcze), (rodzaj czynności – kompletowanie dowodów w ramach czynności określonych w kodeksie postępowania karnego przy udziale: Generalnego Inspektora i jednostek 11 B. Hołyst, Kryminologia, Wyd. Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2004, s. 87. Tamże, s. 87. 13 W. Jaroch, Przeciwdziałanie przestępczości ekonomiczno-finansowej (zagadnienia wybrane), [w:] Przegląd policyjny 1(105), Szczytno 2012, s. 135. 14 J. W. Wójcik, Weryfikacja podejrzenia popełnienia przestępstwa prania pieniędzy [w:] Państwo i Prawo, Wydawnictwo IES, Kraków 2005, s. 52. 12 212 z nim współpracujących, a szczególnie: policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Wojskowych Służb Informacyjnych oraz instytucji obowiązanych); 4) sąd (postępowanie przed sądem), (rodzaj czynności – czynności procesowe przed sądem przy udziale właściwych uczestników). To bezpośrednio w siedzibach tych podmiotów, badacze postanowili umiejscowić swój obszar badań. Autorzy Poradnika metodycznego autorów prac magisterskich dyplomowych i podyplomowych stwierdzili, że zbadanie określonego faktu, procesu lub zjawiska, ich opisanie, wyjaśnienie (zrozumienie) i ewentualne przewidywanie kierunku ich zmian, jest możliwe dzięki zastosowaniu właściwej metody badawczej z wykorzystaniem odpowiednich technik i narzędzi badawczych15. W dalszym toku założeń, badacze wyodrębnili metody, techniki i narzędzia badawcze, które można zastosować na ww. obszarze badań16. Zaliczyli do nich: 1) obserwację; 2) wywiady i kwestionariusze; 3) wykorzystanie dokumentów; 4) wybrane zagadnienia analizy kryminalistycznej. Pozornie wydawać by się mogło, iż metoda obserwacji jest niezbyt użyteczna podczas badania procesu przeciwdziałania praniu brudnych pieniędzy. Przeczy temu jednak opinia W. Pytkowskiego, iż każda obserwacja jest jednocześnie poglądową selekcją i klasyfikacją faktów i na tym z kolei buduje się hipotezy robocze, które później jak satelity krążą wokół przyjętych przez czas metod badawczych, aż nastąpi ich weryfikacja przez życie17. Należy również wziąć pod rozwagę opinię, iż nauki społeczne wyrastają z obserwacji i uwagę, że w pewnym sensie każde badanie w naukach społecznych rozpoczyna się i kończy obserwacją18. Codzienna praktyka bieżącej działalności gospodarczej instytucji określonych jako obowiązane pokazuje, iż obserwacja stanowi często początkowy i decydujący etap typowania i rozpoznawania transakcji. 15 M. Cieślarczyk, P. Krawczyk, Z. Korulczyk, Poradnik metodyczny autorów prac magisterskich dyplomowych i podyplomowych, AON, Warszawa 2002, s. 64. 16 Należy podkreślić, iż w opinii twórców cytowanego w niniejszym opracowaniu Poradnika metodycznego autorów prac magisterskich, dyplomowych i podyplomowych nie wszystkie pozycje literatury w sposób wystarczająco przejrzysty opisują i rozróżniają metody, techniki i narzędzia badawcze. Nierzadko metoda ta nazywana jest techniką i vice versa. 17 W. Pytkowski, Organizacja badań i ocena prac naukowych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981, s. 72. 18 C. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2001, s. 223. 213 Biorąc pod uwagę powyższe opinie, obserwację ujęto na pierwszym miejscu niniejszego wykazu metod, technik i narzędzi badawczych. W swojej pracy W. Pytkowski stwierdził, iż obserwacja to proces uważnego i celowego rejestrowania zjawisk19. Zjawiskiem takim są zachowania i sądy przedstawiane przez sprawców procederu prania pieniędzy. Polem do obserwacji są gmachy sądów i prokuratur, w których to w przypadku zastosowania przez organy sprawiedliwości, jawności procesów i postępowań badacze mogą bezpośrednio przeprowadzać obserwację. Nie należy także pomijać obserwacji w miejscach prowadzenia działalności gospodarczej przez instytucje obowiązane. Odpowiednio umocowani i przeszkoleni pracownicy tych instytucji w czasie pełnienia swych właściwych zadań służbowych, na swoich stanowiskach pracy, dokonują obserwacji i potrafią ocenić, czy dana transakcja już w momencie inicjacji nosi znamiona transakcji nietypowej, a tym samym podejrzanej. Poziomu świadomości podstawowego personelu, zarówno w odniesieniu do przesłanek przestępczości międzynarodowej, do zwalczania której zostało uchwalone odpowiednie ustawodawstwo, jak i do osobistej odpowiedzialności prawnej każdego pracownika za niedopełnienie obowiązków czujności wpływa na rzetelność procesu obserwacji. Obserwacja taka z racji wykorzystywania do niej jedynie odczuć zmysłowych określona została jako obserwacja bezpośrednia20 lub też jako obserwacja prosta21. Jest ona nieocenionym źródłem informacji wprost od sprawców czynów zabronionych. Przywoływany już polski kryminolog B. Hołyst w ramach obserwacji wyróżnia następujące metody22: 1) obserwację uczestniczącą; 2) obserwację nieuczestniczącą. Obserwacja uczestnicząca jest określana przez tego autora jako postrzeganie planowe, którego dokonuje jednostka będąca na równi z innymi uczestnikami obserwowanych procesów23. Obserwator, działając w obserwowanym środowisku, poznaje jego strukturę, normy i obyczaje. Niewątpliwie wadą obserwacji uczestniczącej jest trudność funkcjonowania obserwatora jako członka grupy, jednak dane pozyskane w ten sposób należy uznać za bardzo wartościowe i stanowiące materiał do wysuwania hipotez. Obserwację uczestniczącą można prowadzić według określonego planu (obserwacja usystematyzowana) lub jako obserwację swobodną, stanowiącą zazwyczaj procedurę pomocniczą przy badaniu metodą wywiadu24. 19 W. Pytkowski, Organizacja…, wyd. cyt., s. 72. Tamże, s. 72. 21 C. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody…, wyd. cyt., s. 604. 22 B. Hołyst, Kryminologia, wyd. cyt., s. 186-188. 23 Tamże, s. 186. 24 Tamże, s. 187. 20 214 B. Hołyst podkreśla, że obserwacja swobodna będzie źródłem cennych danych, jeśli badający będzie wiedział, na co zwracać uwagę25. Tezę tę potwierdza działanie praktykowane w podmiotach będących instytucjami obowiązanymi: pracownicy biorący udział w kolejnych etapach identyfikacji transakcji podejrzanych podlegają szkoleniu, którego elementem jest między innymi, ocena ryzyka związana z nietypowym wyglądem, zachowaniem osoby obserwowanej. W instytucjach obowiązanych prowadzi się zwykle obserwację nieuczestniczącą, która nie niesie za sobą ryzyka, że badacz traci dystans konieczny do prowadzenia obiektywnych obserwacji lub spostrzega to, co chce postrzegać26. Jak zauważa A. Chalmers obserwacje i eksperymenty przeprowadza się, aby poddać sprawdzeniu jakąś teorię lub rzucić na nią nieco światła i należy utrwalać tylko te obserwacje, które mają znaczenie dla tak określonego zadania27. Wywiady i kwestionariusze28 znajdują zastosowanie przy badaniu zagadnienia prania pieniędzy, stanowiąc formę zbierania danych niezbędnych do dalszych analiz. Ponieważ nie wszystkie zjawiska można badać bezpośrednio je obserwując, badacze często muszą uciekać się do pytania ludzi mających konkretne doświadczenia o ich odtworzenie29. Takie bezpośrednie pytania i odpowiedzi to wywiad osobisty. Wywiad lub kwestionariusz jest realizowany przy udziale czterech ogniw30, które stanowią: 1) autor badania tworzący koncepcję tematyki badania; 2) osoba przekształcająca pytania badawcze autora w pytania wykorzystane w wywiadzie lub kwestionariuszu (zwykle tą osobą jest autor badania); 3) ankieter przeprowadzający badanie; 4) osoba udzielająca odpowiedzi na pytania wywiadu lub kwestionariusza (respondent). Respondent może udzielać odpowiedzi jako informator, ale także jako ekspert lub opiniotwórca. Autorzy niniejszego opracowania uważają, iż rola eksperta jest szczególnie cenna przy badaniu zagadnienia prania pieniędzy i pozwoli uniknąć 25 Tamże, s. 187. Tamże, s. 188. 27 A. F. Chalmers, Czym jest to, co zwiemy nauka? Rozważania o naturze, statusie i metodach nauki. Wprowadzenie do współczesnej filozofii nauki, Wydawnictwo Siedmioróg, Wrocław 1997, s. 58. 28 W opinii B. Hołysta stanowią one zasadniczą formę zbierania danych do analiz w zakresie nauk społecznych. 29 C. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody…, wyd. cyt., s. 241. 30 B. Hołyst, Kryminologia, wyd. cyt., s. 190. 26 215 błędu pozorowania kompetencji31. Pojawia się on, gdy respondent pytany o przewidywania w kwestii bardziej ogólnej niż jego własna osoba (a pranie pieniędzy to zagadnienie niezwykle szerokie) często udziela odpowiedzi różnej od jego rzeczywistych przypuszczeń, a zgodnej z poglądami zasłyszanymi. Ekspert to informator kompetentny, dostarczający informacji niedotyczących jego samego i jego najbliższego otoczenia32. Powinien zostać wybrany stosownie do jego autorytetu zawodowego tak, aby mógł udzielić informacji dotyczących faktów generalnych z dziedzin bezpośrednio związanych z zagadnieniem prania pieniędzy: prawa, kryminalistyki i finansów. W badaniu zagadnienia prania pieniędzy cenne będą również opinie przeciętnych respondentów, np. wykonawców procedur zapobiegania praniu pieniędzy w instytucjach obowiązanych. Tacy respondenci w roli informatorów powinni stać się źródłem dokładnych, wyczerpujących i wiarygodnych informacji w zakresie faktów dobrze im znanych. Badacz B. Hołyst wyróżnia dwie funkcje pytań: motywującą i informacyjną33. Pytania nie powinny być zaskakujące, zagrażające czy też niejednoznaczne. Należy cały czas pamiętać, iż przedmiotem badania jest obszar często informacji poufnych, niejawnych, trudnych dla samego respondenta i poziom jego motywacji do uczestniczenia w wywiadzie łatwo jest obniżyć. Ważne jest także, aby uwzględnić możliwości percepcyjne rozmówcy: pytania należy sformułować jasno i jednoznacznie, tak aby uzyskać informacje najbardziej wartościowe. W wyjątkowych sytuacjach dopuszcza się możliwość przeformułowania pytania, z zastrzeżeniem, że można to zrobić tylko wtedy, gdy prowadzący wywiad jest przekonany, iż w obecnej formie respondent go nie zrozumie34. Przy prowadzeniu wywiadów w obszarze prania pieniędzy warto zastosować regułę progresji35, biorąc pod uwagę, że informator może unikać udzielania szczerych odpowiedzi. Zastosowanie tej reguły polega na przechodzeniu do sprawy bezpośrednio interesującej badającego, dopiero po zadaniu pytań zbliżonych do tych najbardziej istotnych . W kwestionariuszach stosujemy pytania otwarte lub zamknięte. Pytania zamknięte (skategoryzowane) są wygodniejsze do analizowania zebranego materiału metodami statystycznymi, jeśli jednak autor kwestionariusza sformułował pytanie zamknięte, przewidując zestaw możliwych odpowiedzi, to respondenci będą skłonni dostosowywać swe odpowiedzi do tych gotowych, w kwestionariuszu36. Pytania otwarte także pociągają za sobą ryzyko 31 Tamże, s. 192. Tamże, s. 191. 33 Tamże, s. 193. 34 C. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody…, wyd. cyt., s. 257. 35 B. Hołyst, Kryminologia, wyd. cyt., s. 194. 36 Tamże, s. 195. 32 216 deformacji rzeczywistych odpowiedzi: ankieter, zapisując odpowiedź, mimo woli ją zmodyfikuje. Przeprowadzając badanie za pomocą wywiadu lub kwestionariusza, nie należy sugerować własnych opinii, ale podkreślać, że wszystkie poglądy w danej kwestii są dopuszczalne37. Wykorzystanie dokumentów, bardzo pomocne przy typowaniu i rozpoznawaniu transakcji, opiera się na użyciu tzw. „materiałów wtórnych”. Są to materiały, których posiadanie zawdzięczamy działalności innych osób, które udostępniły nam wyniki swojej działalności. Zaliczamy do nich między innymi materiały statystyczne, archiwalne, protokoły, zeznania świadków, ankiety, monografie, spekulacje naukowe, świadectwa, instrukcje i literaturę38. Według J. Apanowicza technika badań dokumentów polega na analizie ilościowej i jakościowej zawartej w nich treści39. Analiza dokumentów pozwala uzyskać analityczne dane o sprawności działania, efektach gospodarczych, wydajności pracy, płynności finansowej, procesach i elementach systemu organizacyjnego. Cennym źródłem informacji w obszarze badań zagadnienia prania pieniędzy są dokumenty finansowe zewnętrzne własne i obce oraz dokumenty wewnętrzne podmiotu gospodarczego40 będącego instytucją obowiązaną, wewnętrzne procedury, wytyczne stosowane w instytucji obowiązanej, a także sprawozdania finansowe podmiotów gospodarczych opublikowane zgodnie z przepisami Ustawy o Rachunkowości41. Nie należy zapominać o opracowaniach statystycznych i materiałach poglądowych gromadzonych i publikowanych przez organy administracji rządowej właściwe w sprawach przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu: Ministra Finansów oraz podległego mu Generalnego Inspektora Informacji Finansowej (GIIF). Generalny Inspektor Informacji Finansowej m.in. gromadzi, przetwarza i analizuje informacje uzyskane od instytucji obowiązanych i jednostek współpracujących oraz bada przebieg transakcji, które mogą mieć związek z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu. Dokumenty powinny być zanalizowane pod kątem ich zawartości (treści)42. W pierwszym etapie analizy należy zidentyfikować źródło dokumentów, uzależniając je od celu badania i pytań badawczych a następnie dobrać reprezentatywną próbę dla interesujących danych43. Źródło dokumentów w obszarze prania pieniędzy mogą stanowić wszelkie dokumenty udostępnione przez podmioty gospodarcze będące 37 Tamże, s. 198. W. Pytkowski, Organizacja…, wyd. cyt., s. 80-82. 39 J. Apanowicz, Metodologia Nauk, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Toruń 2003, s. 108. 40 Ustawa o Rachunkowości Dz. U. z 2009 nr 152 poz. 1223, Rozdział 2, art. 20. 41 Ustawa o Rachunkowości Dz. U. z 2009 nr 152 poz. 1223, Rozdział 7, art. 64-70. 42 B. Hołyst, Kryminologia, wyd. cyt., s. 208. 43 Tamże, s. 208. 38 217 instytucjami obowiązanymi w rozumieniu Ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu44. W bieżącym stanie prawnym instytucje obowiązane45 to nie tylko instytucje finansowe, banki, domy maklerskie, zakłady ubezpieczeń, fundusze inwestycyjne, operatorzy pocztowi, lecz także m.in. notariusze, biura rachunkowe, fundacje, domy aukcyjne, antykwariaty, zatem krąg jednostek stanowiących źródło dokumentów jest szeroki i różnorodny (pojęcie instytucji obowiązanej w ustawie obejmuje dwadzieścia grup podmiotów o określonych nazwach) . Po wybraniu źródła i próby kolejnym etapem analizy treści dokumentu jest kodowanie, co uzyskujemy przez określenie odpowiednich kategorii opisowych oraz jednostek pomiaru46. Kategorią proponowaną przez autorów niniejszego opracowania dla badań obszaru prania pieniędzy może być transakcja definiowana jako podejrzana w rozumieniu Ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, a jednostką pomiaru częstotliwość jej rejestrowania przez instytucję obowiązaną. Techniki badań dokumentów ograniczają się do ustalenia faktycznego stanu rzeczy, ale także generują dane do prognozowania. Zaletą tej techniki jest fakt, iż dokument jest przedmiotem materialnym, przedstawiającym zmaterializowaną myśl lub czyn człowieka. Materiał można zatem w każdej chwili oglądać, analizować, oceniać, badać organoleptycznie, a tym samym uzyskiwać bardzo wiarygodną informację47. Treści pozyskane z dokumentów nie są wolne od pewnych ograniczeń: dokumentacja finansowa bywa prowadzona nierzetelnie, zdarzenia i transakcje rejestrowane niekompletnie, a procedury i wytyczne tworzone tendencyjnie. Badacze powinni wziąć pod uwagę i rozważyć, że mogło dojść do tendencyjnego przechowywania danych archiwalnych, a pewne dane mogły zostać zniszczone48. W badaniu obszaru prania pieniędzy należy uwzględnić również wykorzystanie ekspertyzy kryminalistycznej. Słownik Języka Polskiego definiuje pojęcie ekspertyzy jako badanie przez ekspertów dowodów rzeczowych lub faktów w celu wydania orzeczenia, stosowane na przykład w sądownictwie, medycynie, technice49. Słownik pod redakcją J. Bralczyka rozszerza ową definicję o wynik tego badania50. Ekspertyza kryminalistyczna to zespół czynności badawczych, wymagających wiadomości specjalnych, przede 44 Ustawa o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu z dnia 16 listopada 2000 r. (Dz. U. Nr 116, poz. 1216). 45 Ustawa o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu tekst jednolity z dnia 16 marca 2010 r. (Dz. U. Nr 46, poz. 276), art. 2. 46 B. Hołyst, Kryminologia, wyd. cyt., s. 208. 47 J. Apanowicz, Metodologia…, wyd. cyt., s. 109. 48 B. Hołyst, Kryminologia, wyd. cyt., s. 211. 49 Słownik Języka Polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, t. I, s. 525. 50 Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 159. 218 wszystkim z zakresu kryminalistyki i dlatego wykonywanych przez biegłego kryminalistyka oraz zakończonych opinią, składającą się ze sprawozdania i wniosków. Do ekspertyz kryminalistycznych należą m.in. klasyczne ekspertyzy daktyloskopijne pisma i dokumentów, śladów pojazdów, stóp oraz ekspertyzy fizykochemiczne51. Z uwagi na ograniczony zakres publikacji, przedstawia ona jedynie wycinek zagadnień związanych z prowadzeniem badań procesów przeciwdziałania zjawisku prania pieniędzy. Jednakże z przeprowadzonej powyżej analizy należy wyciągnąć następujące wnioski: 1) wprowadzanie tzw. brudnych pieniędzy do legalnego obiegu jest niezwykle szkodliwe dla bezpieczeństwa i obronności każdego państwa; 2) zjawisko prania pieniędzy ma tendencję wzrostową, a metody stosowane przez organizacje przestępcze wydają się nieograniczone; 3) aby skutecznie przeciwdziałać temu procederowi, należy go najpierw dogłębnie zbadać; 4) zaprezentowane w opracowaniu metody, narzędzia i techniki badawcze nie są jedynymi, które mogą być zastosowane. Ich katalog ulegać będzie rozszerzeniu, proporcjonalnie do przyrostu wiedzy o badanym zjawisku. Jednocześnie, biorąc pod uwagę tendencję wzrostową procederu prania pieniędzy, należy domniemywać, iż coraz więcej badaczy skłaniać się będzie do prowadzenia badań nad tym zjawiskiem. Jednocześnie podkreślenia wymaga fakt, że z uwagi na to, iż praniem pieniędzy zajmują się organizacje przestępcze, badania należy prowadzić niezwykle starannie i ostrożnie, unikając wszelkich ryzykownych posunięć. Badanie prania pieniędzy wykazuje pełną analogię, a nawet spójność w pewnych obszarach z badaniem terroryzmu. Jako potwierdzenie tej opinii niech posłuży cytat z opracowania dotyczącego tego tematu: od czasu zamachów 11 września 2001 r. poszukiwanie kanałów transferu pieniędzy na finansowanie terroryzmu stało się jednym z ważniejszych mechanizmów obronnych (…). Były amerykański minister spraw zagranicznych Colin Powell sformułował to następująco: Pieniądz jest tlenem terroryzmu. Bez środków do zdobycia pieniędzy i możliwości przesłania ich na drugi koniec świata terroryzm nie funkcjonuje52. Niewątpliwie ostatni akapit wskazuje wagę i skalę problemu, z którym mierzą się jego badacze. 51 W. Pływaczewski, G. Kędzierska (red.), Leksykon policyjny, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2001, s. 83. 52 W. Dietl, K. Hirschmann, R. Tophoven, Terroryzm, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 314. 219 Bibliografia 1) Apanowicz J., Metodologia Nauk, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Toruń 2003. 2) Chalmers A. F., Czym jest to, co zwiemy nauką? Rozważania o naturze, statusie i metodach nauki. Wprowadzenie do współczesnej filozofii nauki, Wydawnictwo Siedmioróg, Wrocław 1997. 3) Cieślarczyk M., Krawczyk P., Karolczuk Z., Poradnik metodyczny autorów prac magisterskich dyplomowych i podyplomowych, AON, Warszawa 2002. 4) Dietl W., Hirschmann K., Tophoven R., Terroryzm, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011. 5) Encyklopedia Biznesu, Fundacja Innowacja, Warszawa 1995. 6) Frankfort-Nachmias C., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2001. 7) Hołyst B., Kryminologia, Wyd. Prawnicze Lexisnexis, Warszawa 2004. 8) Informacja Prokuratora Generalnego o działaniach powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury w zakresie zwalczania przestępczości gospodarczej w latach 2007-2012, Prokuratura Generalna, Warszawa listopad 2012. 9) Jaroch W., Przeciwdziałanie przestępczości ekonomicznofinansowej (zagadnienia wybrane), [w:] Przegląd policyjny 1(105), Szczytno 2012. 10) Mała Encyklopedia Prawa, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2005. 11) Pływaczewski W., Kędzierska G. (red), Leksykon policyjny, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2001. 12) Przewodnik w sprawie zwalczania prania pieniędzy, Międzynarodowe Stowarzyszenie Władz Nadzoru Ubezpieczeniowego, Warszawa styczeń 2002. 13) Pytkowski W., Organizacja badań i ocena prac naukowych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981. 14) Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. 15) Słownik Języka Polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003. 16) Smoktunowicz E. (red.), Wielka Encyklopedia Prawa, Prawo i Praktyka Gospodarcza, Białystok-Warszawa 2000. 17) Ustawa o Rachunkowości (Dz. U. z 2009, Nr 152 poz. 1223). 18) Ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz. U. 2010, Nr 46 poz. 276). 220 19) Wawrzyk P., Bezpieczeństwo wewnętrzne Unii Europejskiej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009. 20) Wójcik J. W., Weryfikacja podejrzenia popełnienia przestępstwa prania pieniędzy [w:] Państwo i Prawo, Wydawnictwo IES, Kraków 2005. 21) www.abw.gov.pl. RESEARCH IN COUNTERING MONEY LAUNDERING This paper presents problems of research in the area of counteracting the phenomenon of money laundering. Due to dynamic expansion of this activity and a direct negative influence on security and defence of the state, it seems necessary to research this issue in order to protect the vital interest of the Republic of Poland. The research methods, tools and techniques presented in the article are limited to those that can be used by researchers who do not have access to areas covered by secrecy. This limitation results from the fact that most of the bodies counteracting money laundering classify the forms, methods and results of their work secret. However, the research within the entities engaged in this practice is impossible due to the criminal character of these organizations. 221 AUTOR Magdalena Żelazo [email protected] KWESTIONARIUSZ WYWIADU JAKO NARZĘDZIE BADAWCZE Wstęp Janusz Sztumski w książce Wstęp do metod i badań społecznych porusza kwestię filozoficznych podstaw badań społecznych. To, co chcemy badać – podobnie też to – jak chcemy realizować nasze zamierzenia badawcze, wiąże się z potrzebą świadomego lub milczącego przyjęcia określonych podstaw filozoficznych, dotyczących tego czym jest dla nas wybrany przedmiot badań oraz jakie są uwarunkowania jego poznania1. Czym więc jest dla nas przedmiot badań? Przedmiotem badań w naukach społecznych jest społeczeństwo, zachodzące w nim procesy społeczne, grupy społeczne, ich wytwory itp., lecz przede wszystkim w podejściu ontologicznym, czyli odnoszącym się do natury badanego przedmiotu, tzn. jego charakteru, rodzaju i istoty2. Co do zgodności z powyższą tezą wśród badaczy zjawisk społecznych zdania są podzielone, lecz czy prawidłowością nie jest fakt, iż metodę, technikę oraz narzędzie badawcze dostosowuje się do przedmiotu i problemu badawczego a nie odwrotnie W badaniach społecznych wyodrębnione i scharakteryzowane zostały, wspomniane metody, techniki oraz narzędzia badawcze, ale nie po to, aby do nich dostosowywać dany przedmiot i problem badawczy. Tematem niniejszego artykułu jest kwestionariusz wywiadu jako narzędzie badawcze. Mając wyznaczony przedmiot, problem oraz cel badań, musimy zastanowić się, jaka metoda, technika a następnie narzędzie badawcze, będzie w stanie najefektywniej odpowiedzieć na stawiane przez nas pytania względem przedmiotu badań. Według T. Pilcha oraz T. Wujka narzędzie badawcze to przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badań. O ile technika badawcza oznacza czynności, na przykład obserwowanie, prowadzenie wywiadu, o tyle narzędzie badawcze to instrument służący do technicznego gromadzenia 1 J. Sztumski, Wstęp do metod i badań społecznych, Wyd. „Śląsk”, Katowice 1995, s. 21. 2 Tamże, s. 22. 222 danych z badań. W tym rozumieniu narzędziem badawczym będzie kwestionariusz wywiadu, arkusz obserwacyjny, a nawet ołówek3. Dobrze skonstruowany kwestionariusz wywiadu, arkusz obserwacyjny czy ostro zatemperowany ołówek to podstawa osiągnięcia celu badawczego oraz wysunięcia rzetelnych wniosków. W niniejszym artykule przeanalizowano jedno z narzędzi badawczych stosowanych w naukach społecznych – kwestionariusz wywiadu. Kwestionariusz wywiadu w naukach społecznych Nauki społeczne dysponują szeregiem metod oraz technik zdobywania materiałów empirycznych służących do realizacji nałożonych zadań. Gwoli przypomnienia, metoda to nic innego jak pewna procedura postępowania, np. obserwacja, eksperyment czy wywiad, a technika to uszczegółowiona procedura tego postępowania. Metodą badawczą, która posługuje się kwestionariuszem wywiadu, jest wywiad. Wywiad najogólniej definiuje się jako rozmowę kierowaną, w której udział biorą co najmniej dwie osoby – ankieter (badacz) oraz respondent4. Wywiad nie jest tylko rozmową, lecz jest to forma dialogu umożliwiająca badającemu uzyskanie od respondenta takich informacji, które pomogą osiągnąć badaczowi postawiony cel badań. Wywiad w naukach społecznych ujmowany jest jako proces, podczas którego osoba prowadząca wywiad stara się oddziaływać na badanego za pomocą stawianych pytań i skłania go tym samym do rozwiązania problemu badawczego. Warto również zwrócić uwagę, iż wywiad jest jedną z metod badawczych, jaka umożliwia jednoczesne stosowanie innej metody, a mianowicie obserwacji5. W naukach społecznych wyróżniamy szereg klasyfikacji wywiadu jako metody badawczej. Począwszy od charakteru wywiadu, standaryzacji, struktury, poprzez swobodę zadawania pytań i udzielania odpowiedzi czy chociażby miejsca jego przeprowadzania. Jedną z bardziej znanych klasyfikacji wywiadu przedstawia T. Pilch, który dzieli je następująco: • wywiad skategoryzowany – jest metodą odpowiednio zestandaryzowaną. Polega na posługiwaniu się podczas badań dokładnie opracowanym kwestionariuszem wywiadu. Kwestionariusz pytań tworzony jest według ściśle określonych zasad (od pytań prostych do bardziej złożonych, od pytań ogólnych do osobistych itp.), co zapewnia większą jednorodność i porównywalność danych; 3 T. Pilch, T. Wujek, Metody i techniki badań w pedagogice, [w:] M. Godlewski, S. Krawcewicz, T. Wujek (red.), Pedagogika – podręcznik akademicki, PWN, Warszawa 1974, s. 101. 4 J. Sztumski, Wstęp…, wyd. cyt., s. 120. 5 Tamże, s. 121. 223 • wywiad nieskategoryzowany – jest to wywiad, który prowadzi się tylko według pewnego ogólnego planu w postaci dyspozycji do rozmowy. W tym przypadku nie jest wymagana kolejność ani ścisłość w zadawaniu poszczególnych pytań. Ten rodzaj wywiadu daje możliwość swobody w formułowaniu pytań oraz zmieniania ich kolejności, a także można tu zadać dodatkowe pytania w celu pogłębienia zagadnień; • wywiad jawny – polega na poinformowaniu badanych o celu prowadzonych rozmów słownych. Może on być formalny i nieformalny; • wywiad ukryty – tu badany nie jest poinformowany o roli ankietera, o celach i przedmiocie rozmowy. W trakcie luźnej rozmowy badający usiłuje przez stosowne jej ukierunkowanie uzyskać interesujące go dane. Wywiad ten stosuje się, gdy zagadnienia wywiadu są drażliwe bądź, jeśli rola społeczna badanego w danej zbiorowości określa ściśle jego opinie lub postawy, które niekiedy mogą być różne od osobistych; • wywiad indywidualny – badacz prowadzi wywiad tylko z jednym respondentem. Rozmowie tej towarzyszy intymna oraz skłaniająca do zwierzeń atmosfera. Ten rodzaj wywiadu pozwala na poruszanie bardziej osobistych kwestii; • wywiad zbiorowy – w wywiadzie tym uczestniczy jednorazowo kilka osób. Wywiad ten stosuje się wówczas, gdy przedmiotem badań są opinie lub fakty jednorodnej grupy. Uzyskujemy wtedy informacje obszerne i dość obiektywne. Wywiadom zbiorowym towarzyszą emocje, mogące mieć znaczenie dla wiarygodności badań (np. skrępowanie obecnością innych, czy chęć pokazania się z jak najlepszej strony)6. Aby umiejscowić kwestionariusz wywiadu wśród technik badawczych, posłużono się klasyfikacją J. Lutyńskiego, który w wyniku zastosowania dwóch podstawowych i dość jednoznacznych kryteriów klasyfikacyjnych, otrzymał zestawienie, w bardzo klarowny sposób ukazujące jego miejsce (tabela 1.). Pierwsze kryterium zastosowane przez J. Lutyńskiego to występowanie bądź niewystępowanie procesu wzajemnego komunikowania się miedzy badaczem a respondentem, przy czym proces komunikowania ma charakter obustronny. Istota wzajemnego komunikowania się polega na tym, że osoba badająca kieruje do badanego pewną wypowiedź ustną lub pisemną, zawierającą żądanie udzielenia pewnej informacji. Przekaz ten, docierając do odbiorcy, wywołuje u niego oczekiwaną przez nas reakcję w postaci informacji. Proces wzajemnego komunikowania rozumiany w ten właśnie sposób, nie występuje podczas wykorzystywania, np. technik obserwacyjnych. Co prawda badacz ma często bezpośredni kontakt z badanym, lecz 6 T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Wyd. Żak, Warszawa 1995, s. 58. 224 polega on przede wszystkim na rejestrowaniu jego zachowań, bez kierowania do niego jakichkolwiek żądań udzielania informacji7. Drugie kryterium uwzględnione przez autora przytoczonej klasyfikacji, to tzw. standaryzacja, czyli ujednolicenie według z góry przyjętego wzorca czy wzorców-standardów8. Pojęcie standaryzacji odnosi się niemal do wszystkich dziedzin aktywności człowieka, a w naukach społecznych ma nader istotne znaczenie. Jak słusznie zauważył S. Ossowski, ograniczenie się w badaniach socjologicznych do ścisłych standaryzowanych metod wedle wzoru nauk przyrodniczych nie tylko eliminuje materiały z przeszłości, ale – pociąga za sobą inne jeszcze skutki nieznane naukom przyrodniczym9. W naukach społecznych możliwości standaryzacji są nader ograniczone specyfiką tych nauk, o której wcześniej była mowa. W socjologii standaryzacja wiąże się, np. z dążeniem do tego, aby w badaniach empirycznych osiągnąć reprezentatywność próbki badanej populacji i taką normalizację danych, aby nadawały się one do opracowań statystycznych oraz do maksymalnej depersonifikacji procesu badawczego, redukującego do minimum wpływ osoby badacza na osiągane wyniki10. Tabela 1. Klasyfikacja technik badawczych wg J. Lutyńskiego Techniki obserwacyjne (obserwacja właściwa) Techniki oparte na wzajemnym komunikowaniu się bezpośrednim pośrednim Techniki niestandaryzowane I. Techniki obserwacji niekontrolowanej II. Techniki wywiadu swobodnego (wolnego) III. Techniki otrzymywania wypowiedzi pisemnych niestandaryzowanych Techniki standaryzowane IV. Techniki obserwacji kontrolowanej V. Techniki wywiadu kwestionariuszowego VI. Techniki ankiety Źródło: J. Lutyński, Ankieta i jej rodzaje na tle podziału technik otrzymywania materiałów, [w:] Z. Gostkowski, J. Lutyński (red.), Analizy i próby technik badawczych w socjologii, t. II, Wrocław 1968, s. 29. 7 L. A. Gruszczyński, Kwestionariusze w socjologii. Budowa narzędzi do badań surveyowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001, s. 8. 8 J. Lutyński, Ankieta…, wyd. cyt., s. 31. 9 J. Sztumski, Wstęp…, wyd. cyt., s. 15. 10 Zob., H. Becker i H. E. Barnes, Rozwój myśli społecznej od wiedzy ludowej do socjologii, Warszawa 1964, s. 121-123. 225 W praktyce badawczej standaryzacja sprowadza się przede wszystkim do sposobów zdobywania pożądanych informacji od dużych i bardzo dużych prób badawczych. Sposoby te muszą charakteryzować się ujednoliceniem żądań w odniesieniu do wszystkich respondentów. Oznacza to, iż formułowane przez badacza dyspozycje, dotyczące pozyskiwania poszukiwanych informacji, muszą być w każdym przypadku identyczne. Jedynym sposobem umożliwiającym spełnienie tego warunku jest wcześniejsze opracowanie tychże dyspozycji, a następnie zarejestrowanie ich w formie pisemnej. Pisemny spis tychże dyspozycji w naukach społecznych nazywany jest kwestionariuszem badawczym11. I w ten oto sposób doszliśmy do definicji kwestionariusza. Etymologię słowa kwestionariusz odnajdziemy w łacinie: questo – pytanie oraz z francuskiego enquete – ankieta. W Słowniku socjologii i nauk społecznych kwestionariusz, to druk zawierający wszystkie pytania (zamknięte i otwarte) w sondażu12. Wspomniane wcześniej wytyczne formułowane przez badacza, przyjmują więc w kwestionariuszu charakter przekazów sformułowanych w postaci pytań, zawierających żądanie udzielenia poszukiwanych informacji. W technikach standaryzowanych wyróżniamy kwestionariusz wywiadu oraz kwestionariusz ankiety. Podstawowa różnica między tymi narzędziami badawczymi jest taka, że kwestionariusz wywiadu przyporządkowany jest technice wywiadu kwestionariuszowego, natomiast kwestionariusz ankiety stosowany jest w technice ankiety. Przedmiotem niniejszego artykułu jest kwestionariusz wywiadu, lecz wiele kwestii dla obu narzędzi jest spójnych. Techniki badawcze, w których do zbierania informacji wykorzystywane są kwestionariusze, służą w naukach społecznych między innymi do realizowania tzw. badań surveyowych. Ta, wywodząca się z tzw. surveyu pittsburskiego zrealizowanego w pierwszej dekadzie XX wieku, specyficzna procedura badawcza charakteryzuje się przede wszystkim tym, że: • między dwiema stronami procesu badawczego (czyli badaczem lub jego przedstawicielem oraz respondentem, badanym) zostaje nawiązany kontakt (pośredni lub bezpośredni) o stosunkowo krótkim czasie trwania; • w czasie tego kontaktu wykorzystuje się kwestionariusz zapewniający daleko idącą standaryzację (a więc i porównywalność) pozyskiwanych od respondenta informacji; • przekazywane przez respondenta informacje o jego postawach, opiniach, zachowaniach utożsamiane są z jego rzeczywistymi postawami, opiniami, zachowaniami; 11 L. A. Gruszczyński, Kwestionariusze w socjologii. Budowa narzędzi do badań surveyowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001, s. 10. 12 Słownik Socjologii i Nauk Społecznych, Wyd. PWN. 226 • badane osoby oraz pozyskiwane od nich informacje traktuje się statystycznie, bez rozpatrywania ich położeniowego kontekstu13. Uzupełniając charakterystykę badań surveyowych dokonaną przez Z. Gostkowskiego, można dodać dwie uwagi odnoszące się do ostatniego punktu. Otóż po pierwsze, ze statystycznym traktowaniem respondentów i uzyskiwanych od nich informacji związana jest na ogół ilościowa analiza materiału empirycznego pozyskanego w trakcie badań. Surveyowa procedura badawcza zalicza się do ilościowych metod badawczych, a więc w odniesieniu do zebranych danych stosuje się narzędzia statystyki. Po drugie, badania surveyowe zaliczają się do tzw. badań na poziomie jednostek, co oznacza, że formułowane wnioski dotyczą jednostek lub ich zbiorów, a nie np. mechanizmów funkcjonowania całych zbiorowości14. Kwestionariusz wywiadu – charakterystyka narzędzia badawczego Wiemy już, że kwestionariusz to spis pytań, opracowanych i ułożonych celowo. Wywiad kwestionariuszowy przeprowadzany według ustalonego planu pytań, czyli kwestionariusza, zapewnia nam powtarzalność wyników w prowadzonych badaniach. Wartość dobrze skonstruowanego kwestionariusza jako narzędzia pomiaru oceniana jest zazwyczaj poprzez trafność i rzetelność poszczególnych pytań lub zespołów pytań. Trafność w znaczeniu oceny kwestionariusza, oznacza jego zdolność do mierzenia danej cechy w taki sposób, aby wartość uzyskana za pomocą pomiaru była jak najbardziej zgodna z rzeczywistością. Natomiast rzetelność pomiaru, oznacza dokładność oraz stałość, czy powtarzalność pytań w kwestionariuszu. Prawidłowo przygotowany kwestionariusz powinien zawierać dokładnie wyselekcjonowane pytania zarówno pod względem liczby, treści, jak i formy oraz kolejności. Przed rozpoczęciem konstruowania naszego kwestionariusza musimy pamiętać, że pytania muszą stricte odnosić się do wyznaczonych celów szczegółowych prowadzonych badań. Liczba pytań w kwestionariuszu nie może być zbyt duża, gdyż może to poskutkować zmęczeniem oraz znudzeniem respondenta. Opracowanie kwestionariusza złożonego z kolei ze zbyt małej liczby pytań, może nie wyczerpać zakresu informacji niezbędnych do zrealizowania celu badania. Dlatego też, na każdym etapie konstruowania kwestionariusza musimy trzymać się wyznaczonego planu, czyli celów szczegółowych. 13 Z. Gostkowski, O poprawę jakości badań surveyowych, Studia Socjologiczne nr 3, 1976, s. 258. 14 Tamże, s. 259. 227 Ogólne zasady formułowania pytań w kwestionariuszu15: 1) Treść pytań. Pytania zawarte w kwestionariuszu: • powinny być trafne, tzn. powinien on mierzyć te zmienne, które autor badania zamierza uwzględnić w badaniu; • powinny być dostosowane do stopnia poinformowania respondenta oraz poziomu jego wiedzy; • pytania nie powinny dotyczyć zdarzeń zbyt odległych w czasie; • treść pytań powinna być tak sformułowana, aby udzielane odpowiedzi były społecznie (zwyczajowo, obyczajowo) akceptowane. 2) Formy pytań. Słownictwo oraz stosowane w kwestionariuszu zwroty powinny zapewnić dokładne porozumiewanie osoby prowadzącej wywiad (ankietera) z badanym (respondentem). Aby osiągnąć zamierzony cel, czyli możliwość porozumienia i zebrania wiarygodnych danych, język kwestionariusza musi być zbliżony do języka osób badanych. Pytania kwestionariusza powinny być jasne, pozbawione dwuznaczności. Błędem jest również zadawanie pytań sugerujących odpowiedź badanego, np. Czy z pewnością jest Pani zadowolona z nowego proszku? lub Czy to prawda, że lubi Pan słodycze? 3) Kolejność i liczba pytań. Pytania powinny być tak uporządkowane, aby stanowiły dla badanego stosowną całość. Każde pytanie powinno dotyczyć jednego zagadnienia. Błędem jest poruszanie w jednym pytaniu kilku problemów, np. Czy posiada Pani kota albo psa? Ważną zasadą w konstruowaniu kwestionariusza jest stopniowe przechodzenie od pytań ogólnych do pytań szczegółowych, tzn. coraz bardziej zawężających zakres problemu. Jest to tzw. technika lejka. Niekiedy stosuje się odwrotnie ułożoną kolejność pytań, czyli technikę lejka odwróconego. W takim przypadku kolejność pytań – od szczególnych do ogólnych – również przynosi pozytywne efekty, gdyż powoduje zainteresowanie badanego konkretnym problemem. Pytania wstępne powinny być łatwe i przyjemne. Pytania, tak zwane kłopotliwe, jeżeli są niezbędne w naszym kwestionariuszu, lepiej jest umieścić na końcu kwestionariusza, aby uniknąć rozdrażnienia i zniechęcenia respondenta16. Kwestionariusz z zasady składa się z: • informacji o instytucji prowadzącej badania; • instrukcji dotyczącej sposobu odpowiedzi na pytania; • pytań właściwych; • krótkiej charakterystyki (danych personalnych) osób badanych; • wzmianki o zapewnieniu anonimowości i podziękowania respondentom za włożony trud i czas przeznaczony na odpowiedzi17. 15 Ch. Frankfort-Nochnias, D. Nochnias, Metody badawcze w naukach społecznych, Wyd. Zysk i Ska, s. 267. 16 Tamże, s. 270. 17 J. Apanowicz, Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej, Wyd. Difin, s. 59. 228 W wywiadach nawet jeśli są anonimowe, dla pełnej charakterystyki okoliczności lub sytuacji, przeważnie zawsze są potrzebne informacje o charakterystyce socjologicznej osób badanych. Pytania dotyczące tych informacji, tak zwane pytania metryczkowe, mogą być na początku lub na końcu kwestionariusza i odnoszą się zwykle do: • wieku, • wykształcenia, • stażu pracy zawodowej, • płci, • danych o rodzinie, • miejscu zamieszkania, • innych danych18. Pytania w kwestionariuszu Podstawą wszystkich kwestionariuszy są pytania. Kwestionariusz wywiadu, czyli zestaw szczegółowo opracowanych pytań, których treść, słownictwo oraz kolejność są ściśle z góry określone to narzędzie pomiaru w badaniach kwestionariuszowych. Pytania zawarte w kwestionariuszu są stałe i w ten sam sposób zadawane każdej osobie badanej. 1. Treść pytań. Pytania wykorzystywane w badaniach surveyowych mogą dotyczyć opinii, faktów, postaw czy motywacji i stopnia znajomości określonego zagadnienia. Według treści pytań wyróżniamy: • pytania dotyczące faktów (inaczej zwane pytaniami metryczkowymi) – pytania, których celem jest uzyskanie informacji dotyczących kwestii demograficznych tj.: płeć, wiek, stan cywilny, dochody. Pytania o dane demograficzne, zadawane są przede wszystkim po to, aby możliwe było później dokonanie klasyfikacji respondentów. Następnie uzyskane klasyfikacje mogą być wykorzystywane do wyjaśnienia zaobserwowanych zjawisk, różnic w zachowaniach i postawach badanych; • pytania dotyczące subiektywnych doświadczeń – są to pytania dotyczące postaw, uczuć, wierzeń i opinii respondenta. Pytania, które dotykają subiektywnego podejścia do jakiejkolwiek sprawy, odnoszą się zazwyczaj do pytań problemowych postawionych przed naszym przedmiotem badań. 2. Rodzaje pytań. Treść pytań jest bardzo ważnym elementem konstruowania pytań do kwestionariuszy. Jednak ankieter musi wziąć pod uwagę również strukturę 18 Tamże, s. 59. 229 pytań i format kategorii odpowiedzi, w jakie pytania te zostały wyposażone. Według tej kategorii podziału wymieniamy: • pytania zamknięte – pytania, w których respondentowi przedkłada się zbiór odpowiedzi, spośród których wybierana jest najbardziej odzwierciedlająca jego poglądy. Pytania zamknięte zadaje się łatwo i równie szybko udziela się odpowiedzi. Nie wymagają one od ankietera dodatkowej pracy w trakcie przeprowadzania badań, a ich analiza jest stosunkowo prosta. Ich wadą jest jednak możliwość uzyskania mniej rzetelnych opinii, biorąc pod uwagę wybór pomiędzy ustalonymi już wariantami odpowiedzi; • pytania otwarte – pytania, które zostawiają respondentowi całkowitą swobodę wypowiedzi na poruszany temat. Pytania otwarte nie mają przygotowanej żadnej konkretnej odpowiedzi, więc to co mówi respondent jest w całości zapisywane. Na pytania otwarte jednak zarówno odpowiada się trudniej, jak i więcej pracy wymaga ich dogłębna analiza. Badacz musi utworzyć specjalny system kodowania, aby możliwa była klasyfikacja uzyskanych odpowiedzi; • pytania alternatywne – to specjalny rodzaj pytań zamkniętych, dotyczących tylko wybranych grup respondentów. Często bywa tak, iż pytania, które chcemy zadać, nie dotyczą wszystkich respondentów. Pewne pytania mogą dotyczyć tylko kobiet bądź tylko mężczyzn albo praktykujących pewien styl życia lub na odwrót. W tym celu wyodrębniana jest grupa respondentów za pomocą pytań filtrujących19. Relacja ankieter – respondent Standaryzacja wywiadu to nie tylko opracowanie kwestionariusza, lecz także identyczne w każdym badaniu warunki pomiaru (wywiadu). W związku z powyższym, ogromną rolę w standaryzacji warunków wywiadu odgrywają zachowania ankieterów i respondentów. Zadaniem ankietera jest dotarcie do respondenta, nawiązanie z nim kontaktu, poprawne zebranie informacji oraz prawidłowe wpisanie ich do kwestionariusza. W wywiadzie przeprowadzonym przez ankietera istotną rolę odgrywa interakcja pomiędzy uczestnikami wywiadu, tzw. ankieterem i respondentem. Jak już wcześniej wspomniano, przed rozpoczęciem wywiadu ankieter powinien przedstawić się respondentowi oraz poinformować go, jaką instytucje reprezentuje. Następnym obowiązkiem ankietera jest sprecyzowanie celu badań oraz zapewnienie o ich anonimowości. Wywiad należy przeprowadzić bez obecności osób trzecich. Na wiarygodność uzyskanych danych ma wpływ sposób zachowania sie ankietera, jego powierzchowność, osobowość oraz znajomość zasad 19 Ch. Frankfort-Nochnias, D. Nochnias, Metody…, wyd. cyt., s. 272. 230 prowadzenia wywiadu standaryzowanego (kwestionariuszowego). Wywiad prawidłowo zebrany przez ankietera powinien przebiegać zgodnie z ustalonym kwestionariuszem. Ankieter nie może zmieniać kolejności pytań ani ich treści. Przy wyjaśnieniach uzupełniających ankieter powinien używać terminologii dostosowanej do poziomu wykształcenia respondentów. Wypowiedzi ankietera powinny być ograniczone do koniecznego minimum i nie mogą zawierać sugestii. Na rzetelność pomiaru w wywiadzie standaryzowanym prowadzonym przy pomocy ankietera mają wpływ następujące czynniki zależne od ankietera: schludny wygląd, opanowana mimika, ogólna kultura i umiejętność nawiązywania kontaktów międzyludzkich, dostosowany do sytuacji sposób bycia (niezbyt wyniosły i nie poufały) oraz ograniczenie wypowiedzi do koniecznego minimum. Ankieter powinien również odnosić się do respondenta życzliwie oraz zachęcać go do wypowiedzi20. Kwestionariusz wywiadu na podstawie badań własnych Autorka niniejszego artykułu nie bez przyczyny pochyliła się nad analizą kwestionariusza wywiadu jako narzędzia badawczego. Sama miała sposobność użycia owego narzędzia w swoich badaniach nad opiniami środowiska wojska na temat obecności kobiet w armii. Kwestionariusz wywiadu pt. Kobieta – żołnierz jako nowa jakość w wojsku polskim (Załącznik. 1), został skonstruowany według zasad tworzenia kwestionariuszy. Uwzględniono również charakter prowadzonych badań, aby respondentki czuły się naturalnie w trakcie przeprowadzania wywiadu. Kwestionariusz wywiadu zawiera stronę tytułową, wstęp przedstawiający cel, zastosowanie oraz informację o anonimowości. Zastosowane narzędzie badawcze składa się z dwóch części: pierwszą stanowi szereg 31 pytań otwartych, których celem było uchwycenie możliwie wszystkich interesujących badaczkę kwestii (biorąc pod uwagę małą próbę badawczą – 17 kobiet-żołnierzy) oraz zebranie danych służących do porównania z wypowiedziami kolejnych badanych; drugą część stanowi metryczka składająca się z 4 pytań. Do własnego wglądu oraz uporządkowania pytań według celów szczegółowych, badaczka wyodrębniła następujące bloki tematyczne: 1) charakterystyka badanej populacji kobiet; 2) percepcja zawodu wojskowego; a) motywy wyboru zawodu wojskowego, b) wzorcowe cechy żołnierza-kobiety, c) społeczna percepcja kobiety-żołnierza. 20 J. Lutyński, Metody badań społecznych. Wybrane zagadnienia, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 2000, s. 55. 231 3) proces adaptacji do służby w wojsku, 4) relacje społeczne w środowisku wojska, 5) sukces w służbie zawodowej a obowiązki rodzinne, 6) satysfakcja zawodowa. Podstawowe wnioski z zastosowania kwestionariusza wywiadu to możliwość interakcji z kobietami-żołnierzami oraz efektywne obserwacje, które przedłożyły się również na wyniki badań. Z perspektywy doświadczeń, ilość pytań mogłaby zostać zmniejszona o ok. 10, gdyż niektóre dotyczyły podobnej tematyki, utrudniając analizę danych. Zakończenie Wywiad kwestionariuszowy należy do najpopularniejszych metod badań społecznych. Szczególnie często wykorzystywany jest przez ośrodki badań opinii publicznej w badaniach marketingowych. Cechą szczególną tej techniki jest wykorzystanie komunikacji bezpośredniej miedzy badaczem (lub jego pośrednikiem – ankieterem) a respondentem. Pytania zawarte w kwestionariuszu mogą mieć formę otwartą lub zamkniętą. Bez względu na wybór formy pytania i poziomu standaryzacji, wnioski z badań nigdy nie są pozbawione subiektywizmu. W naukach społecznych, w przeciwieństwie do nauk przyrodniczych, wpływ doświadczenia wewnętrznego badacza jest nie tylko trudny do wyeliminowania, ale co więcej, wpływ ten nie zawsze jest negatywny. Trudno wyobrazić sobie, aby człowiek badający zjawiska społeczne jako istota społeczna, mógł je badać z takim samym obiektywizmem, z jakim bada np. zjawiska przyrody. Socjolog, historyk czy ekonomista wczuwa się po prostu volens nolens w sytuację i stosunki społeczne, które bada, ponieważ to właśnie wczuwanie się pozwala mu o wiele lepiej czy głębiej zrozumieć dane zjawisko. Wczuwanie się, np. socjologa, w sytuacje społeczne badanych ludzi pozwala zrozumieć ich sposób myślenia, istniejące opinie i odpowiadające im postawy, a tym samym daje mu lepsze szanse na poznanie badanych zjawisk. Ankieter, badacz w całym swoim profesjonalizmie musi być świadom nauki, jaką uprawia. Metody, techniki oraz narzędzia badawcze stosowane w naukach społecznych mimo swej względnej doskonałości, nigdy nie dadzą nam 100% trafności. I to właśnie stanowi piękno tej nauki. Bibliografia 1. Apanowicz J., Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej, Wyd. Difin, Warszawa 2005. 232 2. Frankfort-Nochnias C., Nochnias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Wyd. Zysk i Ska, Warszawa 2000. 3. Gostkowski Z., O poprawę jakości badań surveyowych, Studia Socjologiczne 1976. 4. Gruszczyński L. A., Kwestionariusze w socjologii. Budowa narzędzi do badań surveyowych, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001. 5. Lutyński J., Ankieta i jej rodzaje na tle podziału technik otrzymywania materiałów, [w:]: Gostowski Z., Lutyński J. (red.), Analizy i próby technik badawczych w socjologii, Wrocław 1968. 6. Lutyński J., Metody badań społecznych. Wybrane zagadnienia, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 2000. 7. Pilch T., Wujek T., Metody i techniki badań w pedagogice, [w:] Godlewski M., Krawcewicz S., Wujek T. (red.), Pedagogika – podręcznik akademicki, PWN, Warszawa 1974. 8. Silverman D., Prowadzenie badań jakościowych, Wyd. PWN, Warszawa 2010. 9. Słownik Socjologii i Nauk Społecznych, Wyd. PWN. 10. Sztumski J., Wstęp do metod i badań społecznych, Wyd. „Śląsk”, Katowice 1995. INTERVIEW QUESTIONNAIRE AS A RESEARCH TOOL The interview questionnaire as a research tool belongs to a group of standardized techniques. While choosing a tool to collect data about the subject of the research, one must have carefully developed problems and specific objectives. A skilful selection and construction of a research tool translates into reliable conclusions, and hence credible theories, which are then due to be proved. Therefore, social sciences require a major commitment, patience and insight, resulting in the development of these sciences. 233 Załącznik 1. KWESTIONARIUSZ WYWIADU Temat: „Kobieta – żołnierz jako nowa jakość w wojsku polskim” Magdalena Żelazo 234 Szanowna Pani! Nazywam się Magdalena Żelazo i przeprowadzam badania na temat kariery kobiet w wojsku. W związku z powyższym, zwracam się do Pani z prośbą o rozmowę w formie wywiadu na powyższy temat. Wywiad jest anonimowy, a jego wyniki posłużą mi wyłącznie do badań naukowych. Proszę o szczere odpowiedzi, gdyż każda Pani wypowiedź będzie dla mnie bardzo cenna. Pytania 1. Co skłoniło Panią do wyboru tak specyficznego zawodu, jakim jest zawód żołnierza (powołanie, rodzina, znajomi, totalny przypadek)? ………………………………………………………………………………………. 2. Czy myśli Pani, że kobiety zaczynają się coraz bardziej interesować zawodem żołnierza? ………………………………………………………………………………………. 3. Jak Pani sądzi, co jest powodem tak dużego zainteresowania kobiet służbą w armii? ………………………………………………………………………………………. 4. Jakie były Pani oczekiwania związane z podjęciem służby w wojsku, a jak mają się one do rzeczywistości? ………………………………………………………………………………………. 5. Jaki Pani zdaniem, funkcjonuje wizerunek żołnierza-kobiety w polskim społeczeństwie? Bardziej pozytywny czy negatywny? ………………………………………………………………………………………. 6. Jak ocenia Pani obowiązujący system powoływania kobiet do służby w wojsku? Co Pani by w nim zmieniła? ………………………………………………………………………………………. 7. Jakiego rodzaju obawy towarzyszyły Pani przy objęciu pierwszego stanowiska służbowego? ………………………………………………………………………………………. 8. Czy było coś takiego, co sprawiło Pani największe trudności w pierwszych tygodniach służby w jednostce? ………………………………………………………………………………………. 235 9. Czy uważa Pani, że w obecnej chwili wojsko jest przygotowane pod względem logistycznym (szatnie, łaźnie, umundurowanie) na przyjęcie kobiet? ………………………………………………………………………………………. 10. A co teraz sprawia Pani największe trudności w tym typowo męskim zawodzie? ………………………………………………………………………………………. 11. Czy uważa Pani, że kwalifikacje i umiejętności posiadane przez kobiety są w pełni doceniane? ………………………………………………………………………………………. 12. Jakimi cechami szczególnie powinna charakteryzować się kobietażołnierz? Proszę podać 3 najważniejsze Pani zdaniem. ………………………………………………………………………………………. 13. Czy Pani posiada te cechy? ………………………………………………………………………………………. 14. Czy uważa Pani, że możliwość podnoszenia kwalifikacji jest w takim samym stopniu dostępna zarówno dla mężczyzn, jak i dla kobiet? ………………………………………………………………………………………. 15. Co Pani zdaniem decyduje o sukcesie w służbie zawodowej? ………………………………………………………………………………………. 16. Czy Pani zdaniem, fakt posiadania rodziny, dzieci wpływa na jakość wykonywania przez kobiety obowiązków służbowych wynikających z roli żołnierza? ………………………………………………………………………………………. 17. Czy godzenie obowiązków rodzinnych i służbowych sprawia Pani trudność? ………………………………………………………………………………………. 18. A jak zareagowała rodzina (mąż, chłopak, dzieci, rodzice) oraz otoczenie na Pani decyzję wstąpienia do wojska? ………………………………………………………………………………………. 19. Jak ocenia Pani swój pierwszy kontakt po przybyciu do jednostki z kadrą/z bezpośrednim przełożonym? ………………………………………………………………………………………. 236 20. Jak Pani zdaniem postrzegane są kobiety w mundurach przez innych żołnierzy mężczyzn? ………………………………………………………………………………………. 21. Czy uważa Pani, iż stosunki międzyludzkie w jednostce wpływają na stan dyscypliny lub na postawę żołnierską kadry? ………………………………………………………………………………………. 22. Jak układają się pani relacje z bezpośrednim przełożonym? ………………………………………………………………………………………. 23. Czy wolałaby Pani mieć jako bezpośredniego przełożonego kobietę czy mężczyznę? ………………………………………………………………………………………. 24. Jak ocenia Pani swoje kontakty z innymi kobietami w pracy? ………………………………………………………………………………………. 25. Czy, ogólnie rzecz biorąc, jest Pani zadowolona z faktu pełnienia służby w wojsku? (Dlaczego?) ………………………………………………………………………………………. 26. Jaki procent Pani zdaniem, powinny stanowić kobiety w naszej armii (w stosunku do ogółu żołnierzy zawodowych)? ………………………………………………………………………………………. 27. Czy zgadza się Pani z opinią, że gdyby kobiety zajmowały kluczowe miejsca w polityce i wojskowości, to mniej byłoby wojen i konfliktów zbrojnych? ………………………………………………………………………………………. 28. Jaką mogłaby Pani wygłosić opinię na temat wykonywanego zawodu? ………………………………………………………………………………………. 29. Patrząc wstecz na swoją karierę zawodową, co zmieniłaby Pani by dziś być w pełni (bardziej) usatysfakcjonowana? ………………………………………………………………………………………. 30. Jakie są Pani plany na przyszłość, jeśli chodzi o karierę zawodową? ………………………………………………………………………………………. 237 31. Czy z perspektywy czasu podjęłaby Pani jeszcze raz taka samą decyzję w związku z wyborem zawodu? ………………………………………………………………………………………. Metryczka 32. 33. 34. 35. Stan cywilny: Wiek: Wykształcenie Stopień zawodowy: 238