kultura bezpieczeństwa nauka – praktyka – refleksje kbnpr

Transkrypt

Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego
„Apeiron” w Krakowie
KULTURA BEZPIECZEŃSTWA
NAUKA – PRAKTYKA – REFLEKSJE
KBNPR
SECURITY CULTURE. SCIENCE – PRACTICE – REVIEW
Redakcja
Juliusz Piwowarski
Lucyna Stanek
Jolanta Wąs-Gubała
Nr 24
październik – grudzień 2016
Redaktorzy tomu ■ Editorial Committee ■ Редакционный совет журнала
Assoc. Prof. Juliusz Piwowarski, Ph.D., (Polska ■ Poland ■ Польша)
доц. Юлиуш Пивоваски, д-р филос. наук
Lucyna Stanek, Ph.D., (Polska ■ Poland ■ Польша)
д-р Люцина Станек
Assoc. Prof. Jolanta Wąs-Gubała, Ph.D., (Polska ■ Poland ■ Польша)
доц. Иоланта Вонс-Губала, д-р
Przygotowanie do wydania ■ Prepared for editing by ■ Подготовили к печати
Radosława Rodasik, Jarosław Dziubiński
Радослава Родасик, Ярослав Дзюбиньски
Copyright © by Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego
Copyright © by University of Public and Individual Security “Apeiron” in Cracow
Kwartalnik indeksowany jest w bazach
The quartely journal is index in the following databases
Ежеквартальник индексирован в следующих базах:
6 pkt. ■ 6 points ■ 6 баллов
ICV 65,83 pkt. ■ 65,83 points ■ 65,83 балла
ISSN 2299‒4033
Nakład: 100 egz. ■ Circulation: 100 cop. ■ Тираж: 100 экз.
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron”
w Krakowie
University of Public and Individual Security “Apeiron” in Cracow
Высшее учебное заведение публичной и индивидуальной безопасности
«Апейрон» в Кракове, Польша
ul. Krupnicza 3, 31–123 Kraków
Tel. (12) 422 30 68; Fax. (12) 421 67 25
e-mail: [email protected] www.kultura-bezpieczenstwa.pl
Wersja elektroniczna jest wersją pierwotną
Electronic version constitutes a primary version of the journal
Электронная версия ежеквартальника является первичной версией.
Rada Naukowa
Assoc. Prof. Tomasz Aleksandrowicz, Ph.D.,
(Polska)
Prof. Gerhard Banse, Ph.D., (Niemcy)
Prof. Wojciech Cynarski, Ph.D., (Polska)
Prof. Stanislav Dadelo, Ph.D., (Litwa)
Assoc. Prof. Jacek Dworzecki, Ph.D., (Polska)
Paweł Dziekański, Ph.D. (Polska)
Agnieszka Filipek, Ph.D., (Polska)
Ing. Štefan Galla, Ph.D., (Słowacja)
Assoc. Prof. Janusz Gierszewski, Ph.D., (Polska)
Assoc. Prof. Teresa Grabińska, Ph.D., (Polska)
Assoc. Prof. PhDr. Rastislav Kazanský,
Ph.D., (Słowacja)
Doc. Štefan Kočan, Ph.D., (Słowacja)
Zbigniew Kuźniar, Ph.D., (Polska)
Doc. PeadDr. Anton Lisnik, Ph.D., (Słowacja)
Prof. JUDr. Mojmir Mamojka, DrSc.,
dr h. c. mult., (Słowacja)
Ing. Jozef Martinka, Ph.D., (Słowacja)
Krzysztof Michalski, Ph.D., (Polska)
Prof. Andrzej Misiuk, Ph.D. (Polska)
Prof. Jana Müllerová, Ph.D., (Słowacja)
Prof. Ing. Pavel Nečas, Ph.D. MBA (Słowacja)
Brig. Gen. Ondřej Novosad, (Słowacja)
Prof. Jerzy Ochmann, Ph.D., (Polska)
Assoc. Prof. Juliusz Piwowarski, Ph.D.,
(Polska)
Prof. Jarosław Prońko, Ph.D., (Polska)
Prof. JUDr. Karel Schelle, CSc., (Czechy)
Witold M. Sokołowski, Ph.D., (USA)
Prof. Lyubomyr Ivanovych Sopilnyk,
(Ukraina)
Prof. Svilen Stefanov, Ph.D. (Bułgaria)
Krzysztof Tomaszycki, Ph.D., (Polska)
Andrzej Wawrzusiszyn, Ph.D., (Polska)
Assoc. Prof. Mirosław Zabierowski, Ph.D.,
(Polska)
Cmdr Prof. Józef Zawadzki, PhD. (Polska)
Prof. Zinaida Zhivko, Ph.D., (Ukraina)
Recenzenci
Assoc. Prof. Tadeusz Ambroży, Ph.D.,
(Polska)
LtCol Assoc. Prof. Nevena Atanasova-Krasteva, Ph.D., (Bułgaria)
Prof. Vania Banabakova, Ph.D., (Bułgaria)
Prof. PhDr. Ján Buzalka, CSc., (Słowacja)
Wojciech Czajkowski, Ph.D., (Polska)
Andrzej Czop, Ph.D., (Polska)
Ing. Peter Havaj, Ph.D., (Słowacja)
Assoc. Prof. Krzysztof Kaganek, Ph.D.,
(Polska)
Dr. h.c. prof. Marián Mesároš, DrSc. MBA
LL.M. (Słowacja)
COL Ivo Pikner, Ph.D., (Czechy)
prof. JUDr. Ing. Viktor Porada, DrSc.,
dr h. c. mult., (Czechy)
Ing. Dana Roubinková, Ph.D., (Czechy)
Mariusz Rozwadowski, Ph.D. (Polska)
Rostyslav Sopilnyk, Ph.D., (Ukraina)
Prof. Stanisław Sulowski, Ph.D. (Polska)
Cezary Tatarczuk, Ph.D., (Polska)
PaedDr. Samuel Uhrin, CSc., (Słowacja)
Prof. Bernard Wiśniewski, Ph.D., (Polska)
Vasyl Zaplatynskyi, Doc. Ph.D., (Ukraina)
Prof. Janina Zięba-Palus, Ph.D., (Polska)
Doc. JUDr. Vladimir Zoubek, LL.M.,
MBA. (Czechy)
Assoc. Prof. Vaiva Zuzevičiūtė. Ph.D.,
(Litwa)
Editorial Advisory Board
Assoc. Prof. Tomasz Aleksandrowicz,
Ph.D., (Poland)
Prof. Gerhard Banse, Ph.D., (Germany)
Prof. Wojciech Cynarski, Ph.D., (Poland)
Prof. Stanislav Dadelo, Ph.D., (Lithuania)
Assoc. Prof. Jacek Dworzecki, Ph.D., (Poland)
Paweł Dziekański, Ph.D. (Poland)
Agnieszka Filipek, Ph.D., (Poland)
Ing. Štefan Galla, Ph.D., (Slovakia)
Assoc. Prof. Janusz Gierszewski, Ph.D.,
(Poland)
Assoc. Prof. Teresa Grabińska, Ph.D., (Poland)
Assoc. Prof. PhDr. Rastislav Kazanský,
Ph.D., (Slovakia)
Doc. Štefan Kočan, Ph.D., (Slovakia)
Zbigniew Kuźniar, Ph.D., (Poland)
Doc. PeadDr. Anton Lisnik, Ph.D., (Slovakia)
Prof. JUDr. Mojmir Mamojka, DrSc., dr h. c.
mult., (Slovakia)
Ing. Jozef Martinka, Ph.D., (Slovakia)
Krzysztof Michalski, Ph.D., (Poland)
Prof. Andrzej Misiuk, Ph.D. (Poland)
Doc. Ing. Jana Müllerová, Ph.D., (Slovakia)
Prof. Ing. Pavel Nečas, Ph.D. MBA (Slovakia)
Brig. Gen. Ondřej Novosad, (Slovakia)
Prof. Jerzy Ochmann, Ph.D., (Poland)
Assoc. Prof. Juliusz Piwowarski, Ph.D.,
(Poland)
Prof. Jarosław Prońko, Ph.D., (Poland)
Doc. JUDr. Karel Schelle, CSc.,
(Czech Republic)
Witold M. Sokołowski, Ph.D., (USA)
Prof. Lyubomyr Ivanovych Sopilnyk,
(Ukraine)
Prof. Svilen Stefanov, Ph.D. (Bulgaria)
Krzysztof Tomaszycki, Ph.D., (Poland)
Andrzej Wawrzusiszyn, Ph.D., (Poland)
Assoc. Prof. Mirosław Zabierowski, Ph.D.,
(Poland)
Cmdr Prof. Józef Zawadzki, Ph.D. (Poland)
Prof. Zinaida Zhivko, Ph.D., (Ukraine)
Reviewers
Assoc. Prof. Tadeusz Ambroży, Ph.D.,
(Poland)
LtCol Assoc. Prof. Nevena Atanasova-Krasteva, Ph.D., (Bulgaria)
Prof. Vania Banabakova, Ph.D., (Bulgaria)
prof. PhDr. Ján Buzalka, CSc., (Slovakia)
Wojciech Czajkowski, Ph.D., (Poland)
Andrzej Czop, Ph.D., (Poland)
Ing. Peter Havaj, Ph.D., (Slovakia)
Assoc. Prof. Krzysztof Kaganek, Ph.D.,
(Poland)
Dr. h.c. prof. Marián Mesároš, DrSc.
MBA LL.M. (Slovakia)
COL Ivo Pikner, Ph.D., (Czech Republic)
Prof. JUDr. Ing. Viktor Porada, DrSc.,
dr h. c. mult., (Czech Republic)
Ing. Dana Roubinková, Ph.D.,
(Czech Republic)
Mariusz Rozwadowski, Ph.D. (Poland)
Rostyslav Sopilnyk, Ph.D., (Ukraine)
Prof. Stanisław Sulowski, Ph.D. (Poland)
Cezary Tatarczuk, Ph.D., (Poland)
PaedDr. Samuel Uhrin, CSc., (Slovakia)
Prof. Bernard Wiśniewski, Ph.D.,
(Poland)
Vasyl Zaplatynskyi, Doc. Ph.D.,
(Ukraine)
Prof. Janina Zięba-Palus, Ph.D., (Poland)
Doc. JUDr. Vladimir Zoubek, LL.M.,
MBA., (Czech Republic)
Assoc. Prof. Vaiva Zuzevičiūtė. Ph.D.,
(Lithuania)
Научный совет
Проф.Томаш Александрович, д-р,
(Польша)
Проф. Герхард Бансе, д-р, (Германия)
Анджей Вавжусишин, д-р, (Польша)
Штефан Галла, д-р инж., (Словакия)
Проф. Януш Гершевски, д-р, (Польша)
Проф. Тереза Грабинска, д-р, (Польша)
Проф. Станислав Дадело, д-р, (Литва)
Проф. Яцек Двожецки, д-р, (Польша)
Павел Дзеканьский, д-р, (Польша)
Проф. Зинаида Живко – д-р экон.
наук, доц., (Украина)
Проф. Мирослав Заберовски, д-р,
(Польша)
Капитан 1 ранга, проф. Юзеф
Завадзки, д-р (Польша)
Растислав Казански, д-р, (Словакия)
Штефан Кочан, д-р, доц., (Словакия)
Збигнев Кузняр, д-р, (Польша)
Антон Лисник, д-р, доц., (Словакия)
Асс. проф. Моймир Мамойка, д-р,
(Словакия)
Йозеф Мартинка, д-р инж., (Словакия)
Кшиштоф Михальски, д-р, (Польша)
Проф. Анджей Мисюк, д-р, (Польша)
Яна Мюллерова, д-р, доц., (Словакия)
Проф. Павел Нечас, д-р, MBA (Словакия)
Бриг. ген. Ондрей Новосад, (Словакия)
Проф. Ежи Охман, д-р, (Польша)
Проф. Юлиуш Пивоварски, д-р филос.
наук, (Польша)
Проф. Ярослав Пронько, д-р, (Польша)
Карел Шелле, канд наук, доц., (Чехия)
Витольд М. Соколовски, д-р, (США)
Проф. Любомир Сопильнык, (Украина)
проф. Свилен Стефанов, д-р (Болгария)
Кшиштоф Томашицки, д-р (Польша)
д-р Агнешка Филипек (Польша)
Проф. Войцех Цинарски, д-р,
(Польша)
Рецензенты
Проф. Тадеуш Амброжи, д-р,
(Польша)
п/п-к доц. Невена Атанасова-Крастева, д-р (Болгария)
проф. Ваня Банабакова, д-р (Болгария)
Проф. Ян Бузалка, д-р, (Словакия)
Проф. Бернард Висневски, д-р,
(Польша)
Василий Заплатинский, д-р, доц.,
(Украина)
Проф. Янина Земба-Палюс, д-р,
(Польша)
Владимир Зоубек, д-р, доцент, (Чехия)
Вайва Зузевичуте, д-р, доц., (Литва)
Проф. Кшиштоф Каганек, д-р,
(Польша)
Проф. Мариан Месарош, д-р, Dr. h. c.,
MBA, LL.M. (Словакия)
Полк. Иво Пикнер, д-р, (Чехия)
Проф. Виктор Порада, д-р юрид. наук.,
д-р инж., dr. h. c. mult, (Чехия)
Мариуш Розвадовски, д-р (Польша)
Дана Роубинкова, д-р инж., (Чехия)
Ростислав Сопильнык, д-р, (Украина)
Проф. Станислав Суловски, д-р,
(Польша)
Цезари Татарчук, д-р, (Польша)
Самуэль Ухрин, д-р пед. наук.,
(Словакия)
инж. Петер Хавай, д-р (Словакия)
Войцех Чайковски, д-р, (Польша)
Анджей Чоп, д-р юрид. наук, (Польша)
Spis treści
Juliusz Piwowarski • Trzy filary kultury bezpieczeństwa.....9
Juliusz Piwowarski • Three pillars of security culture......22
Юлиуш Пивоварски • Три колонны культуры
безопасности........................................................................................33
Tadeusz Ambroży, Tomasz Wieczorek, Dariusz Mucha • Zasady
właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu
wysokogórskiego jako elementu kształtującego
zdolności kondycyjne sportowców......................................46
Andrzej Czop, Piotr Czop • ANALIZA PORÓWNAWCZA
PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ I MIĘDZYNARODOWEGO
TERRORYZMU................................................................................................74
Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski • ŁAMANIE PRAW
CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI U SCHYŁKU
I PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ W EUROPIE ŚRODKOWEJ...................92
Lucia Kováčová • NÁVRH ROZŠÍRENIA BEZPEČNOSTNÉHO
VZDELÁVANIA NA ZÁKLADNÝCH ŠKOLÁCH
PRE OCHRANU DETÍ ................................................................................118
Remigiusz Lewandowski • ANALIZA KONCEPCJI
mDOKUMENTÓW......................................................................................135
Andrzej Czop, Mariusz Sokołowski • GENEZA I ROZWÓJ FORMACJI
POLICYJNYCH W POLSCE OD POCZĄTKÓW PAŃSTWOWOŚCI
DO CZASÓW KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO......................................151
Ewa Zieliński, Agata Bornikowska • KONTROWERSJE WOKÓŁ
OPIEKI PAŃSTWA NAD CHORYM NA ALZHEIMERA –
OPIS PRZYPADKU.......................................................................................166
Jozef Žigray • Scenáre možného vývoja v Juhočínskom
mori v reakcii na rozhodnutie stáleho
arbitrážneho súdu............................................................................178
Waldemar Zubrzycki • TERRORYZM W IMIĘ ISLAMSKIEGO
DŻIHADU......................................................................................................212
Jacek Lipski, Jarosław Cymerski • Badania i innowacje
w obszarze bezpieczeństwa – wymiana
międzynarodowych doświadczeń. Sprawozdanie
z międzynarodowej Konferencji Naukowej....................227
Wytyczne dla autorów.................................................................235
Guide for Authors..............................................................................240
Инструкция для авторов.............................................................245
Kultura Bezpieczeństwa
Nauka – Praktyka – Refleksje
Nr 24, 2016 (9–21)
Trzy filary kultury
bezpieczeństwa *
Juliusz Piwowarski
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego
Abstrakt:
Artykuł prezentuje propozycję interdyscyplinarnej platformy naukowej,
jako podstawy dla nauk o bezpieczeństwie. Zawierają się w niej nie tylko
militarne, ale głównie niemilitarne aspekty bezpieczeństwa. Nacisk został
położony na kulturę bezpieczeństwa, główną oś naukową czasopisma naukowego „Kultura Bezpieczeństwa”, wraz z koncepcją trzech filarów kultury
bezpieczeństwa: mentalno-duchowy, prawno-organizacyjny, materialny.
Słowa kluczowe:
kultura bezpieczeństwa, nauki o bezpieczeństwie, interdyscyplinarność, filary
11
•
Artykuł ten stanowi propozycję programową, która jest ofertą wspólnego konstruowania interdyscyplinarnej platformy naukowej. Chodzi o taki
rodzaj porozumienia, które pozwala na uzyskanie określonej spójności,
* Artykuł został pierwotnie opublikowany w „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje” Nr 19, i jest powtórzony jako wyraz osi naukowej czasopisma; J. Piwowarski, Trzy filary kultury bezpieczeństwa, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje”, 2015, nr 19, s. 21–33.
10 • Juliusz Piwowarski
wzajemnego korespondowania ze sobą przedstawianych efektów badań
bezpieczeństwa, w transdyscyplinarnej ofercie redagowanego przeze mnie
periodyku „Kultura Bezpieczeństwa”, ukształtowanej zgodnie z mottem
e pluribus unum.
Proponowaną platformą ma być kategoria naukowa określana jako kultura bezpieczeństwa, wraz z jej trzema filarami: indywidualnym, społecznym i materialnym, nawiązującymi do naukowych idei takich postaci, jak
Alfred Louis Kroeber, czy Marian Cieślarczyk.
•
Rozwojowi człowieka oraz codziennemu funkcjonowaniu tworzonych
przez niego zbiorowości społecznych – rodzin, społeczności lokalnych,
w tym też i grup zawodowych – towarzyszy bezustanne wznoszenie gmachu kultury. Fenomen kultury to ogół materialnych i pozamaterialnych
elementów składających się na utrwalony dorobek człowieka.
Już w 1871 roku angielski antropolog Edward Tylor sformułował definicję pojęcia kultura1. Według Tylora kultura obejmuje wiedzę, wierzenia,
sztukę, moralność, prawo, obyczaje i inne zdolności zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa. Amerykański antropolog kulturowy
Alfred Louis Kroeber (1876–1960) zaprezentował koncepcję kultury, stanowiącą inspirację dla idei filarów kultury bezpieczeństwa. Trzema składowymi kultury w idei Kroebera są rzeczywistość materialna, kultura społeczna i kultura etyczna oraz związany z nią system wartości, czemu Kroeber
dał wyraz w dziele zatytułowanym The Nature of Culture (1952)2.
•
Angielski filozof i socjolog, Roger Vernon Scruton, jest apologetą kultury
Zachodu i z namaszczeniem podkreśla – „kultura jest ważna”. Stwierdzenie
to, w czasach globalizacji, wcale jednak nie rozbrzmiewa wokół nas na tyle
mocno, by nie trzeba go było za Scrutonem coraz silniej powtarzać i potwierdzać w konkretnym działaniu3. Chcąc z podniesionym czołem twierE. B. Tylor, Primitive Culture, Vol. 1, Vol. 2, John Murray, London 1871.
A. L. Kroeber, The Nature of Culture, University of Chicago Press, Chicago 1952; Idem,
Configurations of Culture Growth, University of California Press, Berkeley 1944.
3
Działanie w socjologii to taki rodzaj ludzkiego postępowania, z którym podmioty będące
ich autorami wiążą pewne znaczenie (sens); Takie ujęcie kategorii działanie rozpowszech1
2
Trzy filary kultury bezpieczeństwa • 11
dzić wobec innych, iż „kultura jest ważna”, należy zatem najpierw zaczynać
od siebie. Współcześnie bardzo często spotykane są fałszywe interpretacje
wolności, pozbawiające nas kultury, której wzory rzutują na zachowania
zgodne z określonymi normami i zasadami. Interpretacje zwalniające
nas od obowiązków, czy odpowiedzialności moralnej, tworzą aberracje
w subobszarze kultury określanym jako kultura bezpieczeństwa. Pojawiło
się zagrożenie, że nasza kultura może zostać zdewaluowana, a moralność
zostanie wyeliminowana, ze szkodą dla bezpieczeństwa człowieka.
Fenomen kultury bezpieczeństwa jest częścią szeroko odczytywanej
kultury. „Jako wyraźnie zarysowująca się domena kultury towarzyszy
człowiekowi od jego zarania. Jak zauważa wielu antropologów, z Malinowskim na czele, zapewnienie bezpieczeństwa leżało u podstaw humanizacji
i stanowiło conditio sine qua non nie tylko przetrwania gatunku ludzkiego,
ale także rozwoju innych płaszczyzn ludzkiej kultury”4.
•
Można odkryć, że zjawiska społeczne kultura i bezpieczeństwo, funkcjonują w bardzo zbliżony sposób:
1. Zarówno dla bezpieczeństwa, jak i dla kultury – paralelnie – znaczenie
mają dwa jednocześnie występujące parametry: przestrzeń oraz czas.
2. Fizyczna przestrzeń daje przykładowo możliwość powstania „regionów bezpieczeństwa” (czy „regionów zagrożeń”), a jednocześnie –
pozwala, by dorobek kultury mógł się rozszerzać obejmując coraz
to większe terytorium.
3. Z kolei parametr czasu stanowi układ odniesienia, w którym trwa
na danym terytorium proces budowania kultury, tożsamy z procesem
rozwoju jednostek ludzkich, małych, średnich i wielkich grup sponiło się dzięki socjologii Maxa Webera – dziś uznawane jest za elementarne pojęcie socjologiczne: „Działanie oznacza ludzkie zachowanie (zewnętrzny lub wewnętrzny czyn,
zaniechanie lub znoszenie), jeśli i o ile [podmiot] działający, bądź wielu działających, wiąże
z nim pewien subiektywny sens”, definiuje Max Weber w dziele Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, (Wirtschaft und Gesellschaft, Tübingen 1922), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002, s. 6.
4
S. Jarmoszko, Nowe wzory kultury bezpieczeństwa a procesy deterioracji więzi społecznej,
[w:] Jedność i różnorodność. Kultura vs. kultury, E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski (red.), Aspra-JR, Warszawa 2010; B. Malinowski, Naukowa teoria kultury, [w:] Szkice
z teorii kultury, Książka i Wiedza, Warszawa 1958, s. 101.
łecznych oraz całych społeczeństw-narodów – rozwój ten decyduje
o poziomie ich bezpieczeństwa.
4. Proces rozwoju jest, zgodnie z definicją oraz ze zdrowym rozsądkiem,
mechanizmem przeciwdziałającym wszelkim zagrożeniom a nawet –
zgodnie z definicją bezpieczeństwa – może być uznany za analogon fenomenu bezpieczeństwa.
5. Kultura jest w danej cywilizacji nie tylko pewną „wartością dodaną”, lecz
stanowi ona autonomiczny potencjał samobronności należących do tej
cywilizacji podmiotów – na polu militarnym, politycznym, kulturowym,
ekonomicznym, ekologicznym, czy wreszcie w takich sferach aktywności, jak prawno-organizacyjna, technogenna lub cybernetyczna.
6. Kultura w odniesieniu do różnych podmiotów funkcjonujących w obszarze jej oddziaływania, począwszy od skali personalnej aż po skalę globalną, stanowi taki mechanizm, który może znacząco wpływać na postawy
i zachowanie tych podmiotów w określonych sytuacjach, procesach, czy
„czasopunktowych” zdarzeniach niosących z sobą rozmaite wyzwania
szanse, ryzyka i zagrożenia.
7. Kultura może stanowić również model teoretyczny, posiadający moc
eksplanacyjną mającą zastosowanie w naukach o bezpieczeństwie.
•
The cultural turn (zwrot kulturowy), upowszechniła praca stanowiąca zbiór
esejów amerykańskiego filozofa i socjologa Fredrica Jamesona The Cultural
Turn5. Postmodernizm wskazał na kulturę, jako pierwszoplanowy element
dyskursów dotyczących spraw społecznych. Jeżeli kultura stanowi,,całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości gromadzony, utrwalany i wzbogacany w ciągu jej dziejów, przekazywany z pokolenia na pokole5
F. Jameson, The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern 1983–1998, Verso Books Publ., London – New York 1998; Idem: Globalization and Political Strategy,
[w:] „New Left Review”, 4 (July–August, 2000); Idem: Postmodernism and Cultural Theories. Lectures in China (Houxiandaizhuyi he Wenhualilun), Shanxi Teacher’s University, Xi’an 1987; Idem: Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism, Duke
University Press, Durham 1991; Por. G. Steinmetz, State/Culture: State-Formation after
the Cultural Turn, Ithaca, Cornell University Press, New York 1999; M. Jacobs, L. Spillman, Cultural sociology at the crossroads of the discipline, [w:] „Poetics. Journal of Empirical Research on Culture, the Media and the Arts” 2005, 33, s. 1–14; V. E. Bonnell,
L. Hunt, Beyond the Cultural Turn, University of California Press, Berkeley 1999.
nie (…)6, a jej składowymi są redukujące zagrożenia principia społecznego
współżycia, wzory kulturowe i założenia moralne właściwych dla danej
zbiorowości społecznej zachowań, to w konsekwencji, wpływa ona na powstawanie faktów społecznych oraz artefaktów należących do tego subobszaru kultury, którym jest kultura bezpieczeństwa. Na początku XXI wieku
spełniło się również miarodajne i prestiżowe zinstytucjonalizowanie kulturowego zwrotu w naukach społecznych, bowiem na Uniwersytecie w Yale zostało w 2001 r. utworzone Centrum Socjologii Kulturowej.
Efekty działalności badawczej dotyczącej problemów nauk o bezpieczeństwie (security studies), należące do pozamaterialnych zasobów utrwalanego dorobku człowieka, stanowią ważny fragment kultury bezpieczeństwa, niegdyś będący tylko subdyscypliną international relations. Z czasem
ten kierunek badań naukowych uzyskiwał coraz większe znaczenie i autonomię. Dziś jego nurty, realizm czy idealizm, dzięki konstruktywistycznemu przełomowi jaki nastąpił w latach 80. w naukach o bezpieczeństwie,
można stosować do badań każdej skali podmiotów bezpieczeństwa, nie
tylko w państwowocentrycznej perspektywie badawczej. Są stosowane już
począwszy od skali indywidualnych podmiotów bezpieczeństwa, poprzez
skalę podmiotów grupowych, aż po społeczeństwa-narody i ich państwa.
Zwięzła definicja pojęcia kultura bezpieczeństwa, którą proponuje autor
niniejszego artykułu, jest sformułowana następująco:
Kultura bezpieczeństwa to ogół materialnych i pozamaterialnych
elementów utrwalonego dorobku człowieka, służących kultywowaniu,
odzyskiwaniu (gdy utracono) i podnoszeniu poziomu bezpieczeństwa
określonych podmiotów. Można rozpatrywać ją w wymiarze indywidualnym – mentalno-duchowym, wymiarze społecznym oraz wymiarze
fizycznym (materialnym).
Rozbudowaną, tak zwaną spektralną wersję definicji kultury bezpieczeństwa, ukazującą ważność, jaką dla przedmiotowej problematyki
ma świadomość podmiotu bezpieczeństwa7, przytoczono poniżej. Jest ona
efektem polsko-ukraińskiej współpracy, jako wynik wymiany poglądów
naukowych (2013–2014 r.), mającej miejsce w Cracow Research Institute
for Security and Defence Skills APEIRON. Autorami tej definicji są Juliusz
6
7
asło „Kultura”, Mała Encyklopedia PWN, Warszawa 1996, s. 445.
H
Zob. A. Zduniak, N,. Majchrzak, Świadomość emocjonalna jako dystraktor w procesach
badawczych bezpieczeństwa, [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, t 3,
Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2012.
Piwowarski (CRISD APEIRON, Polska) oraz Vasyl Zaplatyński (National
Aviation University in Kiev, Ukraina).
Kultura bezpieczeństwa8 jest to ogół utrwalonego, materialnego i pozamaterialnego dorobku człowieka służącego mu militarnie i pozamilitarnie – czyli szeroko rozumianej autonomicznej obronności określonych indywidualnych oraz grupowych podmiotów. Fenomen ten stanowi
trychotomię, którą współtworzą trzy przenikające się wymiary:
– wymiar mentalno-duchowy, (wymiar indywidualny),
– wymiar organizacyjno-prawny (wymiar społeczny),
– wymiar materialny.
Kultura bezpieczeństwa służy człowiekowi do realizacji następujących celów i potrzeb:
1. Skuteczna kontrola nad pojawiającymi się zagrożeniami, zmierzająca do uzyskania stanu o satysfakcjonująco niskim poziomie zagrożeń.
2. O
dzyskiwanie bezpieczeństwa w sytuacji, gdy zostało ono utracone.
3. Optymalizacja, dla określonego podmiotu, poziomu wielosektorowo pojmowanego bezpieczeństwa.
4. Pobudzanie w społecznej i personalnej skali świadomości człowieka przekonań o potrzebie samodoskonalenia i trychotomicznego
(mentalny/społeczny/materialny) rozwoju wraz z uaktywnianiem
motywacji i postaw skutkujących indywidualnymi i zespołowymi
działaniami, powodującymi wszechstronny rozwój indywidualnych i grupowych podmiotów bezpieczeństwa, w tym ich autonomicznej obronności.
Prekursorem badań kultury bezpieczeństwa i obronności w Polsce jest
Marian Cieślarczyk. Należy przy tym zauważyć, że obronność w tej koncepcji jest pojęciem znacznie wykraczającym poza schematyczne kojarzenie go wyłącznie ze sferą militarną. Obronność u Cieślarczyka jest
to także potencjał o znaczeniu pozamilitarnym. Potencjał ten umożliwia skuteczne przeciwdziałanie i zapobieganie zaistnieniu zagrożeń oraz
przeciwstawienie się zagrożeniom z chwilą ich realnego wystąpienia. Definicja kultury bezpieczeństwa autorstwa profesora Mariana Cieślarczyka brzmi następująco:
8
J. Piwowarski, Ochrona VIP-a a czworokąt bushido. Studium japońskiej kultury bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń
XXI wieku, P. Bogdalski, J. Cymerski, K. Jałoszyński (red.), Szczytno 2014, s. 451.
Kultura bezpieczeństwa i obronności stanowi rodzaj społecznej matrycy, to „wzór podstawowych założeń, wartości, norm, reguł, symboli i przekonań, wpływających na sposób postrzegania wyzwań, szans
i (lub) zagrożeń, a także sposób odczuwania bezpieczeństwa i myślenia
o nim oraz związany z tym sposób zachowania i działań (współdziałania) podmiotów [bezpieczeństwa], w różny sposób przez te podmioty
»wyuczonych« i wyartykułowanych w procesach szeroko rozumianej
edukacji, w tym również w naturalnych procesach wewnętrznej integracji i zewnętrznej adaptacji oraz w innych procesach organizacyjnych, a także w procesie umacniania szeroko (nie tylko militarnie)
rozumianej obronności, służących w miarę harmonijnemu rozwojowi
tych podmiotów i osiąganiu przez nie najszerzej rozumianego bezpieczeństwa, z pożytkiem dla siebie, ale i otoczenia”9.
Koncepcja Mariana Cieślarczyka pokazuje, iż kultura bezpieczeństwa
i obronności manifestuje się w trzech następujących wymiarach:
1. Pierwszy wymiar – składają się nań określone idee, wartości i duchowość człowieka,
2. Drugi wymiar – odnosi się do oddziaływań społecznych organizacji
i systemów prawa,
3. Trzeci wymiar – obejmuje on materialne aspekty egzystencji ludzkiej.
Powyższe składowe Marian Cieślarczyk nazywa „filarami kultury bezpieczeństwa”. Badacz ten kolejno określa je jako filar mentalno-duchowy,
filar organizacyjno-prawny oraz filar materialny. Składowe tych filarów pomimo swojej specyfiki, również przenikają się. Na przykład wiedza występująca jako składnik pierwszego filaru, jest w znacznym stopniu także elementem filaru drugiego, mającego charakter organizacyjno-prawny oraz
innowacyjno-techniczny. Koncepcja kultury bezpieczeństwa umożliwia
w wielu przypadkach ponowne zintegrowanie wyników wielodyscyplinarnych badań dotyczących skomplikowanej problematyki bezpieczeństwa
i obronności. Koncepcja ta zawiera w sobie też emocjonalny i racjonalny
ładunek neutralizujący pojmowanie bezpieczeństwa jako zdolności do generowania przeciwko zaistniałym zagrożeniom kontrolowanej (do czasu) uzasadnionej „agresji”. Kultura bezpieczeństwa, jej odpowiednio wysoki poziom, pozwala nam uniknąć pokusy agresywnego „wygrywania”
na rzecz potrzeby wyższej, jaką jest potrzeba „bycia niezwyciężonym”.
9
M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010, s. 210.
•
Zwracając uwagę na definicję fenomenu kultury bezpieczeństwa widzimy, iż wskazuje ona na to, że opisywane zjawisko łączy w sobie przejawy wszystkich aspektów życia społecznego: duchowość, kompetencje
społeczne, materialność i ich spójną, holistyczną realizację. Sprzyja ona
bezpieczeństwu rozumianemu zarówno jako wartość (I-szy filar kultury
bezpieczeństwa), jako pożądany stan (I-szy, II-gi i III-ci filar kultury bezpieczeństwa) oraz jako proces, którego celem jest wykorzystanie dziedzictwa
pokoleń, odtwarzanego i wciąż na nowo ewoluującego w trzech sferach
dotyczących jednostki ludzkiej, zbiorowości społecznej oraz materialnego
wymiaru egzystencji ludzkiej – nieprzerwanie dzięki funkcjonowaniu intersubiektywnego zjawiska, które jest międzypokoleniowym przekazem narodowym10. Bezpieczeństwo realizowane jest poprzez funkcję obronności,
także rozumianej bardzo szeroko – nie tylko pojmowanej jako kategoria
rozważań militarnych.
Jak pisze Cieślarczyk: „z moich badań wynika, że dziś, ale i w dającej
się przewidzieć przyszłości, myślenie o obronności tylko w kategoriach
militarnych jest niewystarczające”11. Podobnie Emma Rothschild w artykule Czym jest bezpieczeństwo? z 1995 roku12, uszczegóławia potrzebę redefinicji kategorii bezpieczeństwo w procesie rozszerzania jego koncepcji.
Pojęcie obronności jako potencjał rozpatrywany w wymiarze indywidualnym i w wymiarze społecznym (kolektywnym) jest niemalże tożsame
z pojęciem kultury bezpieczeństwa. Można tu mówić o istnieniu spójnej,
choć wielowątkowej kultury bezpieczeństwa, dla poziomu której ogromne
znaczenie mają między innymi wychowanie i nauczanie, tożsamość i wię okolenie – pojęcie to możemy rozpatrywać ze względu na następujące determinanty
P
tego zjawiska społecznego: a) genealogiczne następstwo dzieci po rodzicach – występuje ono na przykład w zapisach Biblii, czy drzewach genealogicznych, b) paragenealogiczne – rozszerzenie poprzedniego ujęcia na całe społeczeństwa, c) ujęcie „metrykalne”
(są to wszelkie grupy rówieśnicze) oraz d) ujęcie kulturowe; por. M. Wallis, Koncepcje
biologiczne w humanistyce, [w:] „Fragmenty filozoficzne”, seria II, Tadeusz Kotarbiński
(red.), Warszawa 1959; podobne rozróżnienie w definiowaniu pojęcia pokolenie przyjmuje M. Ossowska, Koncepcja pokolenia, [w:] „Studia Socjologiczne” 1963, 2, jednak,
jej pierwsza typologia ogranicza się do typu rodowo-genealogicznego (relacja rodzice–
dzieci) i kulturowo-genealogicznego (relacja nauczyciel–uczeń).
11
M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010, p. 11.
12
E. Rotschild, What Is Security?, ”Daedalus”, Vol. 124, No. 3, Summer 1995, s. 53–98.
10
zy społeczne oraz podejmowanie wyzwań związanych ze świadomym wysiłkiem mającym za cel samodoskonalenie człowieka i na tej bazie, udoskonalanie tworzonych przez niego organizacji społecznych, na przykład
w duchu wspólnotowym, tak jak to proponuje amerykański socjolog, komunitarysta, Amitai Etzioni13. Według Etzioniego „człowiek nie istnieje
dopóki nie istnieje społecznie; to, czym jest, zależy od jego bytu społecznego, zaś jego użytek z tego społecznego bytu jest w sposób nieodwracalny
związany z tym, kim się staje. Posiada zdolność do kontrolowania swego
bytu wewnętrznego, zaś główna droga do samokontroli prowadzi do połączenia się z innymi, podobnymi do niego [indywidualnymi podmiotami
bezpieczeństwa], w działaniach społecznych”14.
•
„W uniwersytetach amerykańskich i angielskich zawartość odpowiednią dla securitologii ma pojęcie kultura bezpieczeństwa”15, jak
zauważa Leszek Korzeniowski. Użycie kategorii kultura bezpieczeństwa odnotowuje się wśród sporej liczby badaczy transdyscyplinarnej oraz bardzo pojemnej problematyki, badanej przez współczesne
nauki o bezpieczeństwie.
Przykładowo, do takich autorów należy, Nick Pidgeon16. Kwestia naukowej przydatności terminu kultura bezpieczeństwa dla badań prowadzonych przez sekuritologów, jak podaje Korzeniowski, potwierdza się
„za sprawą Zohara”17. W Stanach Zjednoczonych Dove Zohar wprowadził
A. Etzioni, Spirit Of Community: The Reinvention American Society, Touchstone, New
York 1994.
14
A. Etzioni, Aktywne społeczeństwo, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2012, s. 22.
15
L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, s. 39.
16
N. Pidgeon, Safety culture and risk management in organizations. (pol. Kultura bezpieczeństwa i zarządzania ryzykiem w organizacjach), “The Journal of Cross Cultural
Psychology” Cardiff University: 1991, No 22, p. 129–140; Carroll, J. S., Safety culture as
an ongoing process: Culture surveys as opportunities for enquiry and change. (pol. Kultura bezpieczeństwa jako ciągły proces), „Work & Stress” 1998, No 12, p. 272–284; Cooper, M. D., Towards a model of safety culture. (pol. W kierunku modelu kultury bezpieczeństwa), „Safety Science” 2000, No 36, p. 111–136.
17
D. Zohar: Safety climate in industrial organizations: Theoretical and applied implications. (pol. Klimat bezpieczeństwa w organizacji przemysłowej: teoria i konsekwencje zastosowania), „Journal of Applied Psychology”, 1980. No 65, s. 96–102.
13
do literatury przedmiotu własne pojęcie i odpowiadającą mu kategorię –
ekwiwalent pojęcia bezpieczeństwo – chodzi o klimat bezpieczeństwa. Zespół naukowców z Uniwersytetu Stanowego Illinois, kierowany przez Hui
Zhanga przebadał merytoryczny zakres stu siedmiu artykułów, w których
zawarto sformułowania – albo kultura bezpieczeństwa, albo klimat bezpieczeństwa. Efektem analizy porównawczej było to, że zespół wykazał ekwiwalentność zakresów pojęciowych obu omawianych terminów, obwarowując wyniki tylko drobnym zastrzeżeniem. Zastrzeżenie to sprowadzono
do stwierdzenia, że termin klimat bezpieczeństwa „w większym stopniu
obejmuje aspekt psychologiczny aniżeli ma to miejsce w przypadku kultury bezpieczeństwa”18. Aby nie pozostawiać jednak dalszych wątpliwości,
„dodać należy, że obydwa pojęcia w zakresie przedmiotu i metod badawczych wpisują się w sekuritologię, jako naukę o bezpieczeństwie” – konkluduje ostatecznie Korzeniowski19.
•
Można powiedzieć, że współczesne nauki społeczne postawiły kulturę
na piedestale. Jak oświadcza Ulf Hannerz20, „kultura jest wszędzie”, natomiast Mahmood Mamdani21 dodaje, że „kultura jest sprawą życia i śmierci”. Na dodatek, z kulturą „trzeba się liczyć”, o czym wszystkim przypomina
Samuel Huntington22. Jak wcześniej zaznaczono, kultura, jako całokształt
materialnego i duchowego dorobku ludzkości gromadzony, utrwalany
i wzbogacany w ciągu jej dziejów. Wpływa ona decydująco – choć często dzieje się to niepostrzeżenie – na badane przez człowieka tego rodzaju
fakty społeczne i artefakty, które podzielone na ustalone filary określają
sposoby przeciwdziałania zagrożeniom przez narody od zagrożeń poli . Zhang, D.A Wiegmann, von T.L. Thaden, Safety Culture: a concept in chaos?
H
(pol. Kultura bezpieczeństwa: koncepcja w chaosie?), Urbana Champaign: University
of Illinois, http://www.humanfactors.uiuc.edu/Reports&PapersPDFs/humfac02/zhawieg
vonshamithf02.pdf, Odczyt 2008‒12‒25.
19
L. Korzeniowski, Securitologia…, op.cit. s. 39.
20
U. Hanerz, Cultural Complexity: Studies in the Social Organization of Meaning, Columbia University Press, New York 1992; Idem: Cosmopolitans and Locals in World Culture,
Columbia University Press, New York1992,
21
M. Mamdani, Beyond Rights Talk and Culture Talk: Comparative Essays on the Politics
and Rights and Culture, Palgrave Macmillan, New York 2000.
22
S. Huntington, The Clash of Civilizations, Simon and Schuster, New York, 2007.
18
tycznych i militarnych, aż po zagrożenia dla narodowej tożsamości. Filary
te i ich potencjały będące utrwalonym dorobkiem społeczeństwa, łącznie
tworzą narodową kulturę bezpieczeństwa.
W opinii wielu badaczy bezpieczeństwa, problematyka tego bardzo
doniosłego społecznie fenomenu, badana we wszystkich skalach przeciwdziałania zagrożeniom człowieka – począwszy od skali personalnej poprzez narodową, międzynarodową aż po skalę globalną – jest zawsze w jakiś sposób zakorzeniona w trychotomicznym zjawisku kultury23.
Bibliografia:
1. B
onnell V. E., Hunt L., Beyond the Cultural Turn, University of California Press, Berkeley 1999.
2. C
arroll J. S., Safety culture as an ongoing process: Culture surveys as opportunities for enquiry and change, “Work & Stress” 1998, No 12.
3. Cieślarczyk M., Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo
Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010.
4. C
ooper M. D., Towards a model of safety culture, “Safety Science” 2000,
No 36.
5. Etzioni A., Aktywne społeczeństwo, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2012.
6. Etzioni A., Spirit Of Community: The Reinvention American Society,
Touchstone, New York 1994.
7. Hanerz U., Cosmopolitans and Locals in World Culture, Columbia University Press, New York 1992.
8. Hanerz U., Cultural Complexity: Studies in the Social Organization
of Meaning, Columbia University Press, New York 1992.
9. Huntington S., The Clash of Civilizations, Simon and Schuster, New
York, 2007.
10. Jacobs M., Spillman L., Cultural sociology at the crossroads of the discipline, „Poetics. Journal of Empirical Research on Culture, the Media
and the Arts” 2005, 33.
11. Jameson F., Globalization and Political Strategy, „New Left Review”, 4 (July–August, 2000).
23
or. np. L.W. Zacher, Jednostkowe i społeczne konteksty i wyzwania dla bezpieczeństwa,
P
[w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, t 3, Akademia Obrony Narodowej,
Warszawa 2012.
12. Jameson F., Postmodernism and Cultural Theories. Lectures in China (Houxiandaizhuyi he Wenhualilun), Shanxi Teacher’s University,
Xi’an 1987.
13. Jameson F., Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism,
Duke University Press, Durham 1991.
14. Jameson F., The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern
1983–1998, Verso Books Publ., London – New York 1998.
15. Jarmoszko S., Nowe wzory kultury bezpieczeństwa a procesy deterioracji
więzi społecznej, [in:] Jedność i różnorodność. Kultura vs. kultury, E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski (red.), Aspra-JR, Warszawa 2010.
16. Korzeniowski L., Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008.
17. K
roeber A. L., Configurations of Culture Growth, University of California Press, Berkeley 1944.
18. K
roeber A. L., The Nature of Culture, University of Chicago Press, Chicago 1952.
19. M
ała Encyklopedia PWN, Warszawa 1996.
20. Malinowski B., Naukowa teoria kultury, [in:] Szkice z teorii kultury,
Książka i Wiedza, Warszawa 1958.
21. Mamdani M., Beyond Rights Talk and Culture Talk: Comparative Essays on the Politics and Rights and Culture, Palgrave Macmillan,
New York 2000.
22. Ossowska M., Koncepcja pokolenia, „Studia Socjologiczne” 1963, 2.
23. Pidgeon N., Safety culture and risk management in organizations,
“The Journal of Cross Cultural Psychology” Cardiff University 1991,
No 22.
24. Piwowarski J., Ochrona VIP-a a czworokąt bushido. Studium japońskiej
kultury bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń XXI wieku, P. Bogdalski, J. Cymerski,
K. Jałoszyński (red.), Szczytno 2014.
25. Rotschild E., What Is Security?, ”Daedalus”, Vol. 124, No. 3, Summer 1995, s. 53–98.
26. Steinmetz G., State/Culture: State-Formation after the Cultural Turn,
Ithaca, Cornell University Press, New York 1999.
27. T
ylor E. B., Primitive Culture, Vol. 1, Vol. 2, John Murray, London 1871.
28. Wallis M., Koncepcje biologiczne w humanistyce, [in:] „Fragmenty filozoficzne”, seria II, Tadeusz Kotarbiński (red.), Warszawa 1959.
29. Weber M., Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej,
(Wirtschaft und Gesellschaft, Tübingen 1922), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002.
30. Z
acher L. W., Jednostkowe i społeczne konteksty i wyzwania dla bezpieczeństwa, [in:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, vol. 3,
31. Z
duniak A., Majchrzak N., Świadomość emocjonalna jako dystraktor
w procesach badawczych bezpieczeństwa, [in:] Metodologia badań
bezpieczeństwa narodowego, vol. 3, Akademia Obrony Narodowej,
Warszawa 2012.
32. Z
hang H., Wiegmann D. A., von Thaden T. L., Safety Culture: a concept in chaos?, Urbana Champaign: University of Illinois, http://www.
humanfactors.uiuc.edu/Reports&PapersPDFs/humfac02/zhawie
gvonshamithf02.pdf, accessed 2008‒12–25.
33. Zohar D., Safety climate in industrial organizations: Theoretical and applied implications, “Journal of Applied Psychology”, 1980. No 65.
Nr 24, 2016 (22–32)
Three pillars of security culture
Juliusz Piwowarski
University of Public and Individual Security APEIRON in Cracow
Abstract:
The article presents a proposal for multidisciplinary scientific platform,
as a basis for security studies. It includes not only the military but mostly
non-military aspects of security. An emphasis is put on security culture, the main pivot of the “Security Culture” as a scientific journal, with
the three pillars of the security culture concept: mental and spiritual (individual dimension), legal and organizational (social dimension), material.
Key words:
Security culture, security studies, multidisciplinary, pillars
•
This article is programming paper, an invitation for co-creating interdisciplinary scientific platform. The aim is to provide such a mutual understanding, that allows to achieve a certain coherence and the comparability
of the security studies research results, in the frame of “Security Culture”,
a transdisciplinary scientific journal, created by me as an editor-in-chief,
in1 accordance with the motto e pluribus unum.
1
* The article has been firstly published in “Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje” No 19, and is repeated as a manifest of scientific pivot of the journal;
J. Piwowarski, Three Pillars of Security Culture, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka –
Praktyka – Refleksje”, 2015, nr 19, p. 34–44.
Three pillars of security culture • 23
The proposed platform is the scientific category known as security culture, with her three pillars: individual, social, and material, connected with
such scholars as Alfred Louis Kroeber or Marian Cieślarczyk.
•
The development of the human being, and daily functioning of the social
collectivities, formed by families, local communities, including professional groups – is accompanied by a continuous erection of edifice of culture.
The phenomenon of culture is the whole material and nonmaterial embedded elements of the legacy of people.
In 1871 English anthropologist Edward Tylor formulated a definition
of the concept of culture1. According to Tylor, culture includes knowledge,
belief, art, morals, law, customs and other capabilities acquired by man
as a member of society. American anthropologist of culture Alfred Louis
Kroeber (1876–1960) presented the concept of culture, which is the inspiration for the idea of the pillars of security culture. In his concept presented
in The Nature of Culture (1952), the three components of culture are material reality, social culture, and ethical culture with related values2.
•
English philosopher and sociologist, Roger Vernon Scruton, as an apologist
of Western culture, highlights importantly – “culture is important”. This statement, in globalization era, does not reverberate all around us so strongly that
it does not need to be repeated after Scruton, and confirmed in the specific
actions3. To teach others, that “culture is important”, we must therefore first
begin with ourselves. Nowadays the false interpretations of freedom are very
common, depriving us of culture, that give us patterns of behavior in accordance with specific standards and rules. Interpretations exempting us from obligations or responsibilities, result in aberrations in subarea of culture known as
. B. Tylor, Primitive Culture, Vol. 1, Vol. 2, John Murray, London 1871.
E
3
A
ction in sociology is a kind of human conduct, to which their operators (the authors)
imply some meaning. Such recognition of action category widespread thanks to the sociology of Max Weber – today is considered to be a rudimentary sociological category:
Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, (Wirtschaft und
Gesellschaft, Tübingen 1922), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002, p. 6.
1
2
security culture. There have been a threat that our culture can be devaluated,
and morality will be eliminated, to the detriment of human security.
The phenomenon of security culture is a part of culture in wide sense.
“As being clearly shaped, a cultural domain is accompanied by a man from
the dawn. As many anthropologists conclude, with Malinowski in the lead,
providing security lays at the root of humanizing and constituted a conditio
sine qua non not only of the survival of the human species, but also the development of other sectors of human culture”4.
•
You may discover that the phenomenon of culture and security, operate in
a very similar way:
1. Both for security and for culture – in parallel – the importance have
two simultaneously occurring parameters: space and time.
2. Physical space gives, as an example, the possibility of “regions of security” (or “regions of threats”), and at the same time allows the culture to expand on more and more territory.
3. The time parameter provides a frame of reference in which it lasts
on a given territory, culture-building process identical with the development process of human bodies, small, medium and large social
groups and whole societies-nations – this development determines
the level of their security.
4. The development process is, by definition and common sense, the mechanism of response to any threats or even – as defined in the security
term – can be considered an analogon of the phenomenon of security.
5. Culture is in the particular civilization not only some “added value”,
but it is an autonomous self-defenceness potential of a given civilization active persons or entities – in the fields of political, military,
cultural, economic, ecological, legal, organizational, cybernetic or
technical activities.
6. Culture in relation to the different active persons or entities that function under its impact, from a personal to a global scale, provides such
a mechanism, which may significantly affect the attitudes and behav4
[in:] Jedność i różnorodność. Kultura vs. kultury, E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski (red.), Aspra-JR, Warszawa 2010; B. Malinowski, Naukowa teoria kultury, [in:] Szkice
z teorii kultury, Książka i Wiedza, Warszawa 1958, p. 101.
ior of these active persons or entities in certain situations, processes,
or “points-in-time” events, carrying a variety of opportunities, risks
and threats.
7. Culture can also be a theoretical model, having the power to explain,
being applicable in security studies.
•
The cultural turn has been popularized by American philosopher and sociologist Fredric Jameson and his collection of essays The Cultural Turn5.
Postmodernism pointed the culture, as the main element of social issues discourses. If “the culture is the whole material and spiritual elements
of the legacy of people, embedded and enriched in the course of history,
transferred from generation to generation (…)”6 and its components are
the principia reducing the risks of social coexistence, cultural patterns,
moral presumptions and behavior adequate for given social collectivity, in
consequence, it affects the formation of social facts and artifacts belonging
to the subarea of culture, which is the security culture. At the beginning
of the 21st century the cultural turn in social sciences was prestigiously institutionalized by creation of the Center for Cultural Sociology at the University of Yale in 2001.
The effects of research on security issues (security studies), belonging
to the nonmaterial elements of embedded legacy of people, are an important part of a security culture, which used to be only a part of international relations. Over time, this scientific approach gained. importance and
autonomy. Today, its fields, realism or idealism, thanks to constructivist
breakthrough, which came in the 1980s in security studies, can be used for
research both the active persons or entities, in different scales, not only
F. Jameson, The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern 1983–1998, Verso Books Publ., London – New York 1998; Idem, Globalization and Political Strategy,
[in:] „New Left Review”, 4 (July–August, 2000); Idem, Postmodernism and Cultural Theories. Lectures in China (Houxiandaizhuyi he Wenhualilun), Shanxi Teacher’s University, Xi’an 1987; Idem, Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism, Duke
University Press, Durham 1991; see G. Steinmetz, State/Culture: State-Formation after
the Cultural Turn, Ithaca, Cornell University Press, New York 1999; M. Jacobs, L. Spillman, Cultural sociology at the crossroads of the discipline, [in:] „Poetics. Journal of Empirical Research on Culture, the Media and the Arts” 2005, 33, p. 1–14; V. E. Bonnell,
6
„Kultura” [„culture”], Mała Encyklopedia PWN, Warszawa 1996, p. 445.
5
in the whole state scientific perspective. They are applied from the scale of the active persons by the scale of the entities up to the societies-nations and their states. A brief definition of the security culture, is proposed
by the author of this article, as follows:
Security culture is the whole material and nonmaterial elements
of embedded legacy of people, aimed at cultivating, recovering (if lost)
and raising the level of safety specified active persons or entities. It can
be considered in terms of individual – mental and spiritual, social and
physical dimensions.
Developed, the so-called spectral version of the definition of a security
culture, showing the importance of security consciousness for acting person
or entity7, is indicated below. It is the result of the Polish-Ukrainian cooperation, as a result of research program (2013–2014), that took place in Cracow Research Institute for Security and Defence Skills APEIRON. The authors of the definition are Juliusz Piwowarski (CRISD APEIRON, Poland)
and Vasyl Zaplatynski (National Aviation University in Kiev, Ukraine).
Security culture8 is the whole material and nonmaterial elements
of embedded legacy of people in military and nonmilitary spheres –
that is, the widely understood autonomous defence of active persons
or entities. This phenomenon is a trichotomy, that create three overlapping dimensions:
– mental and spiritual (individual dimension),
– legal and organizational (social dimension),
– material.
Security culture is used for realization the specified aims and needs:
1. Effective control of emerging threats, obtaining the status of a satisfyingly low level of threats.
2. Recovery of security in a situation where it has been lost.
3. Optimization, for a specified active persons or entities, of the level
of multiareal understood security.
4. To encourage in the social and personal consciousness about
the need for self-improvement and trichotomal (mental/social/
S ee A. Zduniak, N. Majchrzak, Świadomość emocjonalna jako dystraktor w procesach
badawczych bezpieczeństwa, [in:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, vol. 3,
8
J. Piwowarski, Ochrona VIP-a a czworokąt bushido. Studium japońskiej kultury bezpieczeństwa, [in:] Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń
XXI wieku, P. Bogdalski, J. Cymerski, K. Jałoszyński (eds.), Szczytno 2014, p. 451.
7
material) development, along with enabling the motivation and
attitudes that result in individual and collaborative activities, resulting in a comprehensive development of acting persons or entities, including their autonomous defenceness.
The precursor of the security and defence culture studies in Poland is
Marian Cieślarczyk. It should be noted that the defence in this concept is
concerned, despite schematic approaches, far beyond the military sphere.
By “defence” Cieślarczyk means also the non-military potential. This potential enables effective tackling and preventing the occurrence of threats
and to react on threats at the moment of their real occurrence. Professor
Marian Cieślarczyk gives the following definition of a security culture:
Security and defence culture is a kind of social matrix, “the pattern
of basic assumptions, values, norms, rules, symbols, and beliefs that influence the perception of the challenges, opportunities and (or) threats,
and the way of feeling security and thinking about it, behaviour and activities (cooperation) of active persons or entities connected with this, in
a variety of ways »articulated« and »learned« by them in the education
of broad sense, including internal and external integration processes
in natural adaptation and other organizational processes, as well as in
the process of strengthening the widely (not just militarily) understood
defence, serving the harmonious development of these active persons
or entities, and the achievement by them widely understood security,
for the benefit of each other, as well as the environment”9.
The concept of Marian Cieślarczyk shows that security and defence culture is manifested in the following three dimensions:
1. T
he first dimension –ideas, values, and spirituality of the human being,
2. The second dimension – social impacts of the organisation and systems
of law,
3. T
he third dimension – material aspects of human existence.
The above components Marian Cieślarczyk called “pillars of a culture
of security”. They are named, respectively, mental-spiritual, organizational and legal, and material pillars. The components of these pillars interpenetrate, despite peculiarities. For example, knowledge as a component
of the first pillar, is also an element of the second pillar, having the organizational-legal and technical-innovative nature. The concept of security
culture allows, in many cases, the integration of multidisciplinary studies
9
on security and defence issues. This concept includes also the emotional
and rational understanding of safety as a neutralizing agent against controlled (for the time) and legitimated “aggression”. Security culture, its suitably high level, allows us to avoid the temptation of an aggressive “win” for
the higher needs, what is the need for “being an impregnable”.
•
Paying attention to the definition of security culture phenomenon, we can
see that this combines all aspects of social life: spirituality, social competence, materiality and their coherent, holistic implementation. It promotes security, conceived both as a value (1st pillar of security culture),
as the desired state (1st, 2nd and 3rd pillar of culture) and as a process,
which aim is to use the heritage of generations, repeated and evolving in
three areas of the human individual, human population and the material
dimension of human existence – continuously thanks to the functioning
of the intersubjective phenomenon, which is a cross-generation national
transmission10. Security is implemented through the defence function,
also understood very broadly – not only understood as a category of military considerations.
Cieślarczyk writes: “from my research, it appears that today, but also
in the foreseeable future, thinking about defence only in terms of the military is insufficient”11. Similarly, Emma Rothschild in the article What
Is Security?12, 1995, specifies the need to redefine the category of security in the process of extending its concept. The concept of defence concerned in individual and social (collective) context is almost synonymous
with the concept of a security culture. Here you can talk about the existence of a coherent, although multithreaded security culture, for the level
eneration – the term can be through the following determinants of this social pheG
nomenon: a) genealogical relation of parents and children – it occurs for example in
the Bible, or pedigree, b) para genealogical – an extension of the previous definition on
the whole societies, c) „registered” (all of the peer groups) and d) cultural; see M. Wallis,
Koncepcje biologiczne w humanistyce, [in:] „Fragmenty filozoficzne”, seria II, Tadeusz
Kotarbiński (red.), Warszawa 1959; similar differentiation of the generation term, gives
M. Ossowska, Koncepcja pokolenia, [in:] „Studia Socjologiczne” 1963, 2, but the first
of her typologies is limited to the genealogical type (parents–children relation) and
cultural-genealogical (teacher–pupil relation).
11
12
E. Rotschild, What Is Security?, ”Daedalus”, Vol. 124, No. 3, Summer 1995, p. 53–98.
10
of which, of the utmost importance are, inter alia, education and teaching, identity and social constraints, and challenges associated with conscious effort, which is aimed at self-improvement of man, and on this basis
the improvement created of social organizations, for example, in the spirit
of the community, as it suggests the American sociologist, communitarianist, Amitai Etzioni13. According to Etzioni “the man does not exist as
long as there is no socially; what he is, depends on his social being, and
his use of this social being is irrevocably linked to who is. It has the ability
to control his inner being, while the main path for self-control leads to connect with other, similar active persons, in social activities”14.
•
“American and English universities securitology is equated with the concept of security culture”15, as Leszek Korzeniowski observes. The use
of the security culture category is recorded among a large number of researchers of transdisciplinary and very capacious issue, which is a modern security science.
For example, Nick Pidgeon is among these authors16. The issue of suitability of scientific term security culture for research carried out by securitologists, according to Korzeniowski, is confirmed “through the Zohar”17. In the United States, Dove Zohar popularized his own concept
and corresponding category – an equivalent to the concept of security –
which is security climate. A research team from Illinois State University,
led by Hui Zhanga studied the concerned issues of one hundred seven
articles in which security culture or security climate phrases were contained. Effect of comparative analysis was a prove for both concepts equity, with only one reservation, that the term security climate includes
A. Etzioni, Spirit Of Community: The Reinvention American Society, Touchstone,
New York 1994.
14
A. Etzioni, Aktywne społeczeństwo, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2012, p. 22.
15
L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, p. 39.
16
N. Pidgeon, Safety culture and risk management in organizations, “The Journal of Cross
Cultural Psychology” Cardiff University 1991, No 22, p. 129–140; J. S. Carroll, Safety
culture as an ongoing process: Culture surveys as opportunities for enquiry and change,
“Work & Stress” 1998, No 12, p. 272–284; M. D. Cooper, Towards a model of safety culture, “Safety Science” 2000, No 36, p. 111–136.
17
D. Zohar, Safety climate in industrial organizations: Theoretical and applied implications,
“Journal of Applied Psychology”, 1980. No 65, p. 96–102.
13
more psychological aspects than security culture18. However, so as not
to leave any further doubts, “must be added that both concepts in terms
of subject and research methods of securitology, as the security science” –
concludes finally Korzeniowski19.
•
You could say that modern social sciences put culture on a pedestal. As Ulf
Hannerz20 states “culture is everywhere”, while Mahmood Mamdani21 adds
that “culture is a matter of life and death”. In addition, with the culture “is
to be reckoned with”, as recalls Samuel Huntington22. As previously noted,
culture as a whole of the material and spiritual achievements of humankind
gathered, adhered and enriched in the course of its history. It affects decisively, but often it happens unnoticed, the research by a man this kind of social
facts and artifacts, that belong to a specific, divided into fixed pillars, through which societies (Nations) can address certain types of threats, political
and military, to a threat to national identity. These pillars and their potentials, being a preserved heritage of society, settle national security culture.
In opinion of many security scientists, this very important social phenomenon, studied in all scales of human threats-ranging, from personal
scale through national, international to a global scale – is always somehow
rooted in the phenomenon of cultural trichotomy23.
References:
1. B
onnell V. E., Hunt L., Beyond the Cultural Turn, University of California Press, Berkeley 1999.
. Zhang, D. A. Wiegmann, T. L. von Thaden, Safety Culture: a concept in chaH
os?, Urbana Champaign: University of Illinois, http://www.humanfactors.uiuc.edu/
Reports&PapersPDFs/humfac02/zhawiegvonshamithf02.pdf, accessed 2008‒12–25.
19
L. Korzeniowski, Securitologia…, op. cit., p. 39.
20
U. Hanerz, Cultural Complexity: Studies in the Social Organization of Meaning, Columbia University Press, New York 1992; Idem, Cosmopolitans and Locals in World Culture,
Columbia University Press, New York 1992.
21
22
23
See i.e. L. W. Zacher, Jednostkowe i społeczne konteksty i wyzwania dla bezpieczeństwa,
[in:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, vol. 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2012.
18
2. C
4. C
No 36.
5. Etzioni A., Aktywne społeczeństwo, Zakład Wydawniczy Nomos,
Kraków 2012.
York, 2007.
Xi’an 1987.
15. Jarmoszko S., Nowe wzory kultury bezpieczeństwa a procesy deterioracji więzi społecznej, [in:] Jedność i różnorodność. Kultura vs. kultury,
E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski (red.), Aspra-JR, Warszawa 2010.
17. K
18. K
19. M
New York 2000.
23. Pidgeon N., Safety culture and risk management in organizations, “The Journal of Cross Cultural Psychology” Cardiff University 1991, No 22.
kultury bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń XXI wieku, P. Bogdalski, J. Cymerski,
K. Jałoszyński (red.), Szczytno 2014.
25. Rotschild E., What Is Security?, ”Daedalus”, Vol. 124, No. 3, Summer 1995, p. 53–98.
27. T
28. Wallis M., Koncepcje biologiczne w humanistyce, [in:] „Fragmenty
filozoficzne”, seria II, Tadeusz Kotarbiński (red.), Warszawa 1959.
29. Weber M., Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, (Wirtschaft und Gesellschaft, Tübingen 1922), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002.
30. Zacher L. W., Jednostkowe i społeczne konteksty i wyzwania dla bezpieczeństwa, [in:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, vol. 3,
31. Zduniak A., Majchrzak N., Świadomość emocjonalna jako dystraktor w procesach badawczych bezpieczeństwa, [in:] Metodologia badań
bezpieczeństwa narodowego, vol. 3, Akademia Obrony Narodowej,
Warszawa 2012.
32. Zhang H., Wiegmann D. A., von Thaden T. L., Safety Culture: a concept in chaos?, Urbana Champaign: University of Illinois, http://www.
humanfactors.uiuc.edu/Reports&PapersPDFs/humfac02/zhawieg
vonshamithf02.pdf, accessed 2008‒12–25.
Nr 24, 2016 (33–45)
Три колонны
культуры безопасности
Юлиуш Пивоварски
Высшее учебное заведение публичной
и индивидуальной безопасности «Апейрон» в Кракове
Аннотация
Статья представляет пропозицию интердисциплинарной научной
платформы как основы для наук о безопасности. В ней заключены
не только милитарные, но в основном немилитарные аспекты безопасности. Акцент поставлен на культуре безопасности, главную научную ось научного журнала «Культура безопасности», вместе с концепцией трёх колонн культуры безопасности: ментально-духовной,
организационно-правовой, материальной.
Ключевые
слова:
11
культура безопасности, науки о безопасности, колонны, интердисциплинарность.
•
Эта статья – это программное предложение, которое является пропозицией совместного конструирования интердисциплинарной
* Статья впервые была опубликована в № 19 «Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje» и публикуется повторно в качестве манифеста научного стержня
журнала; J. Piwowarski, Three Pillars of Security Culture, «Kultura Bezpieczeństwa.
Nauka – Praktyka – Refleksje», 2015, no 19, p. 45–57.
34 • Юлиуш Пивоварски
научной платформы. Речь идёт о таком виде договорённости, которая позволяет на получение определённого единства, общего соотношения представляемых результатов исследований безопасности,
в трансдисциплинарной пропозиции редактируемого мной переодического издания «Kultura Bezpieczeństwa» («Культура безопасности»), сформированного согласно девизу e pluribus unum.
Предлагаемой платформой должна быть научная категория, определяемая как культура безопасности, вместе с её тремя колоннами:
индивидуальной, социальной и материальной, обращающимися
к научным идеям таких фигур как А. Л. Крёбер или М. Цеслярчик.
•
Развитию человека а также ежедневному функционированию создаваемых ним общественных коллективов – семей, местной общественности, в том числе профессиональных групп – неустанно сопутствует воздвижение здания культуры. Феномен культуры – это
совокупность материальных и нематериальных элементов, составляющих закреплённые достижения человека.
Уже в 1871 году английский антрополог Э. Тайлор сформулировал
определение понятия культура1. Согласно Тайлору культура охватывает
знания, верования, искусство, мораль, право, обычаи, и другие способности, приобретённые человеком как членом общества. Американский
антрополог культуры А. Л. Крёбер (1876 – 1960) представил концепцию
культуры, являющуюся инспирацией для идеи трёх колонн культуры
безопасности. Тремя составляющими культуры по идее Крёбера являются материальная реальность, Общественная культура и этическая
культура а также связанная с ней система ценностей, чему Крёбер дал
выражение в работе под названием The Nature of Culture (1952)2.
•
Английский философ и социолог Р. В. Скратон является апологетом
культуры Запада и торжественно подчёркивает – «культура важна».
1
2
. B. Tylor, Primitive Culture, Vol. 1, Vol. 2, John Murray, London 1871.
E
Три колонны культуры безопасности • 35
Однако это утверждение во времена глобализации совсем не звучит
вокруг нас настолько громко, чтобы не надо было вслед за Скратоном всё громче его повторять и подтверждать в конкретных действиях3. Желая с поднятой головой утверждать по отношению к другим,
что «культура важна», следует в таком случае начать с себя. В наше
время очень часто появляются фальшивые трактовки свободы, лишающие нас культуры, образцы которой отражаются на поведении
согласно с нормами и правилами. Трактовки, освобождающие нас от
обязанностей или моральной ответственности, создают аберрацию
в субсфере культуры, определяемой как культура безопасности. Появилась опасность, что наша культура может быть обесценена, а мораль устранена, в ущерб безопасности человека.
Феномен культуры безопасности является частью широко понимаемой культуры. « Как выразительно обозначенная сфера культуры сопутствует человеку с самого начала. Как замечают многие антропологи, во
главе с Б. Малиновским, обеспечение безопасности лежало у подножья
гуманизации и являлось conditio sine qua non не только выживания человеческого вида, но и развития других слоёв человеческой культуры»4.
•
Можно открыть, что общественные явления культура и безопасность функционируют очень похожим образом:
1. В равной мере для безопасности, как и для культуры – параллельно – имеют значение два одновременно выступающие параметры:
пространство и время.
Действие в социологии – это такой вид человеческого поведения, с которым субъекты, являющиеся их авторами, связывают определённое значение (суть). Такая трактовка категории действие распространилось благодаря социологии М. Вебера – сегодня признаётся как элементарное социологическое понятие: «Действие означает
человеческое поведение (внешнее либо внутреннее действие, отказ от него) если
и насколько действующий [субъект] или множество действующих, связывает с ним
определённый субъективный смысл», определяет М. Вебер в работе Gospodarka
i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, (Wirtschaft und Gesellschaft, Tübingen 1922),
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002, с. 6.
4
[в:] Jedność i różnorodność. Kultura vs. kultury, E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski
(ред.), Aspra-JR, Warszawa 2010; B. Malinowski, Naukowa teoria kultury, [в:] Szkice
z teorii kultury, Książka i Wiedza, Warszawa 1958, с. 101.
3
2. Физическое пространство даёт, к примеру, возможность появления «регионов безопасности» (или «регионов угроз») и одновременно позволяет, чтобы достижения культуры могли расширяться, охватывая всё большую территорию.
3. В
свою очередь параметр времени является системой координат,
в которой на данной территории продолжается процесс построения
культуры, тождественный процессу развития человеческих единиц,
малых, средних и больших общественных групп а также целых обществ-народов – это развитие определяет их уровень безопасности.
4. Процесс развития является, согласно определению и здравому
смыслу, механизмом, противодействующим всем угрозам и даже,
согласно дефиниции безопасности, может быть признанным аналогом феномена безопасности.
5. К
ультура в данной цивилизации есть не только определённой
«добавочной стоимостью», но она является автономным потенциалом самоборонности принадлежащих к этой цивилизации
субъектов – в военном, политическом, культурном, экономическом, экологическом пространстве, или наконец в таких сферах деятельности как правовая и организационная, техногенная
или кибернетическая.
6. Культура по отношению к разным субъектам, функционирующим в сфере её действия, начиная с персонального масштаба и до
глобального масштаба, является таким механизмом, который может значительно влиять на позицию и поведение этих субъектов
в определённых ситуациях, процессах или «временнопунктовых»
происшествиях, несущих за собой различные вызовы, шансы, риски и угрозы.
ультура может являться также теоретической моделью, имеющей экс7. К
планационную силу, имеющую применение в науках о безопасности.
•
The cultural turn (культурный поворот) сделала общедоступным работа The Cultural Turn, являющаяся сборником эссе американского философа и социолога Ф. Джеймсона5. Постмодернизм указал на культуру
5
F. Jameson, The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern 1983–1998, Verso Books Publ., London – New York 1998; Idem: Globalization and Political Strategy,
[в:] „New Left Review”, 4 (July–August, 2000); Idem: Postmodernism and Cultural The-
как на первоплановый элемент дискурсов, касающихся общественных
проблем. Если культура – это «совокупность материальных и духовных достижений человечества, собираемая, закрепляемая и обогащаемая на протяжении её существования, передаваемая от поколения
к поколению (…)»6, а её составляющими являются ограничивающие
угрозы правила общественного сожительства, культурные образцы
и моральные принципы свойственного для данного общественного
коллектива поведения, то в результате она влияет на появление общественных фактов и артефактов, принадлежащих к той сфере культуры, которой является культура безопасности. В начале XXI века
произошла также авторитетная и престижная институционализация
культурного поворота в общественных науках, ибо в Йельском университете в 2001 г. создано Центр социологии культуры.
Результаты исследовательской деятельности, касающейся проблематики наук о безопасности (security studies), принадлежащие к нематериальным ресурсам закреплённых достижений человека, являются
важным фрагментом культуры безопасности, который в своё время
был только субдисциплиной international relations. Со временем это
направление научных исследований обретало всё большее значение
и автономию. Сегодня его течения, реализм или идеализм, благодаря
конструктивистскому перелому, который наступил в 80-х годах в науках о безопасности, можно применять для исследований каждого диапазона субъектов безопасности, не только в государственно-центричной исследовательской перспективе. Они используются уже начиная
с диапазона индивидуальных субъектов безопасности, через диапазон
групповых субъектов и по общества-народы и их государства. Краткое определение понятия культура безопасности, предлагаемое автором данной статьи, сформулировано следующим образом:
Культура безопасности – это совокупность материальных и нематериальных элементов закреплённых достижений человека,
служащих культивированию, восстановлению (в случае утраты)
ories. Lectures in China (Houxiandaizhuyi he Wenhualilun), Shanxi Teacher’s University, Xi’an 1987; Idem: Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism, Duke
University Press, Durham 1991; Ср. G. Steinmetz, State/Culture: State-Formation after
the Cultural Turn, Ithaca, Cornell University Press, New York 1999; M. Jacobs, L. Spillman, Cultural sociology at the crossroads of the discipline, [в:] „Poetics. Journal of Empirical Research on Culture, the Media and the Arts” 2005, 33, с. 1–14; V. E. Bonnell,
6
Статья „Kultura”, Mała Encyklopedia PWN, Warszawa 1996, с. 445.
и поднесению уровня безопасности определённых субъектов.
Можно её рассматривать в индивидуальном измерении – ментально-духовном, общественном измерении а также физическом
(материальном) измерении.
Расширенная, так называемая спектральная, версия определения культуры безопасности, показывающая важность, которую для
проблематики предмета имеет сознание субъекта безопасности7,
приведена ниже. Она является результатом польско-украинского
сотрудничества, обмена научных взглядов (2013‒2014 гг.), который
имел место в Cracow Research Institute for Security and Defence Skills
APEIRON. Авторы этого определения – это Юлиуш Пивоварски
(CRISD APEIRON, Польша) и Василий Заплатинский (Национальный авиационный университет в Киеве, Украина).
Культура безопасности8 – это совокупность закреплённых материальных и нематериальных достижений человека, служащих ему
в милитарном и немилитарном отношении – то есть, широко понимаемой автономной обороноспособности определённых индивидуальных и групповых субъектов. Этот феномен является трихотомией, которую создают три взаимопроникающие измерения:
– ментально-духовное измерение (индивидуальное измерение);
– организационно-правовое измерение (общественное измерение);
– материальное измерение.
Культура безопасности служит человеку для реализации следующих целей и потребностей:
1. Эффективный контроль над появляющимися угрозами, ведущий
к обретению состояния с удовлетворительно низким уровнем угроз.
2. Восстановление безопасности в ситуации, когда она была утрачена.
3. Оптимизация, для определённого субъекта, уровня многосекторно понимаемой безопасности.
4. Стимулирование в общественном и индивидуальном масштабе сознания человека убеждений о необходимости и трихотомного (ментальное, общественное, материальное) разви м. A. Zduniak, N,. Majchrzak, Świadomość emocjonalna jako dystraktor w procesach
С
badawczych bezpieczeństwa, [в:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, т. 3,
8
J. Piwowarski, Ochrona VIP-a a czworokąt bushido. Studium japońskiej kultury bezpieczeństwa, [в:] Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń
XXI wieku, P. Bogdalski, J. Cymerski, K. Jałoszyński (ред.), Szczytno 2014, с. 451.
7
тия одновременно с активизированием мотивации и позиций,
в результате которых появляются индивидуальные и групповые действия, вызывающие всестороннее развитие индивидуальных и групповых субъектов безопасности, в том числе их
автономной обороноспособности.
Инициатором исследований Культуры безопасности и обороноспособности в Польше является Марьан Цеслярчик. Следует при
этом отметить, что обороноспособность в этой концепции является
понятием значительно выходящим за схематическое ассоциирование его исключительно с милитарной сферой. Обороноспособность
у Цеслярчика – это также потенциал с немилитарным значением. Этот
потенциал даёт возможность эффективно противодействовать и предотвращать появление угроз а также противодействовать угрозам
с момента их реального появления. Определение культуры безопасности авторства профессора Цеслярчика звучит следующим образом:
Культуры безопасности и обороноспособности являются видом
общественной матрицы, это «образец основных предположений,
ценностей, норм, правил, символов и убеждений, влияющих на
способ восприятия вызовов, шансов и (или) угроз, а также способ
поведения и действий (взаимодействия) субъектов [безопасности],
по-разному этими субъектами «выученных» и артикулированных
в процессах широко понимаемого образования, в том числе также
в натуральных процессах внутренней интеграции и внешней адаптации и в других организационных процессах, а также в процессе
укрепления широко (не только в милитарном отношении) понимаемой обороноспособности, служащих в меру гармоничному развитию этих субъектов и достижению ними безопасности в самом широком понимании, с пользой для себя и окружения»9.
Концепция М. Цеслярчика показывает, что культура безопасности
и обороноспособности проявляется в следующих трёх измерениях:
1. Первое измерение – на него складываются определённые идеи,
ценности и духовность человека.
2. Второе измерение – обращается к воздействию общественных организаций и систем права.
3. Третье измерение – оно объемлет материальные аспекты человеческого существования.
9
M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010, с. 210.
Вышеупомянутые составляющие М. Цеслярчик называет «колоннами культуры безопасности». Этот исследователь по очереди определяет их как ментально-духовная колонна, организационно-правовая колонна и материальная колонна. Составляющие этих колонн
помимо своей специфики взаимопроникаются. Например знания,
выступающие как составляющая первой колонны, являются в значительной степени также элементом второй колонны, носящей организационно-правовой и инновационно-технический характер.
Концепция культуры безопасности делает возможным во многих
случаях повторное объединение в одно целое результатов многодисциплинарных исследований, касающихся сложной проблематики безопасности и обороноспособности. Эта концепция заключает
в себе также эмоциональный и рациональный заряд, нейтрализующий понимание безопасности как способности к генерированию
против создавшимся угрозам контролированной (до времени) обоснованной «агрессии». Культура безопасности, её соответственно
высокий уровень позволяет нам избежать искушения агрессивного
«выигрыша» в пользу высшей потребности, которой является потребность «бытия непобеждённым».
•
Обращая внимание на определение феномена культуры безопасности, мы видим, что она указывает на то, что описываемое явление
соединяет в себе проявления всех аспектов общественной жизни:
духовность, общественные компетенции, материальность и их общую, холистическую реализацию. Она способствует безопасности,
понимаемой в равной степени как ценность (I колонна культуры
безопасности), как желаемое состояние (I, II и III колонна культуры безопасности), а также как процесс, целью которого является
использование наследия поколений, воспроизводимого и постоянно заново эволюционирующего в трёх сферах, касающихся человеческой единицы, общественного коллектива и материального
измерения человеческого существования – непрерывно благодаря
функционированию интерсубъективного явления, которое является национальной передачей между поколениями10. Безопасность
10
Поколение – это понятие можно рассматривать по соображениям следующих детерминант этого общественного явления: а) гениалогическое наследование детей по их
реализуется через функцию обороноспособности, также понимаемой очень широко – не только понимаемой как категория милитарных рассуждений.
Как пишет М. Цеслярчик: «из моих исследований вытекает, что
сегодня, но и в будущем, которое можно предвидеть, мышление об
обороноспособности только в милитарных категориях является недостаточным»11. Похожим образом Э. Ротшильд в статье «Что такое безопасность?» с 1995 года12 акцентирует на потребности редефиниции
категории безопасность в процессе расширения её концепции. Понятие обороноспособности как потенциал, рассматриваемый в индивидуальном и общественном (коллективном) измерении, почти тождественно с понятием культуры безопасности. Здесь можно говорить
о существовании общей, хотя многогранной культуры безопасности,
для уровня которой огромное значение имеют между прочим воспитание и обучение, индивидуальность и общественные связи а также
принятие вызовов, связанных с сознательными усилиями, имеющими
целью самосовершенствование человека и на этой основе совершенствование создаваемых ним общественных организаций, например,
в коллективном духе, так как это предлагает американский социолог,
последователь коммунитаризма, А. Этзиони13. Согласно А. Этзиони
«человек не существует, пока он не существует общественно; то, чем
он есть, зависит от его общественного бытия, а его польза от этого
общественного бытия неотвратимым образом связана с тем, кем он
становится. Он имеет способность контролирования своего внутреннего бытия, а главный путь к самоконтролю ведёт к его объединению
родителям – оно выступает, например, в записях Библии или гениалогических деревьях, б) парагениалогическое – распространение предыдущей трактовки на целые общества, в) «метрикальная» трактовка (это все группы одновременно) и г) культурная
трактовка; ср. M. Wallis, Koncepcje biologiczne w humanistyce, [в:] „Fragmenty filozoficzne”,
seria II, Tadeusz Kotarbiński (ред.), Warszawa 1959; похожее различение в определении понятия поколение принимает M. Ossowska, Koncepcja pokolenia, [в:] „Studia
Socjologiczne” 1963, 2, однако её первая типология ограничивается к родово-гениалогическому (отношения родители-дети) и культурно-гениалогическому (отношения
учитель-ученик) видам.
11
M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010, c. 11.
12
E. Rotschild, What Is Security?, ”Daedalus”, Vol. 124, No. 3, Summer 1995, с. 53–98.
13
A. Etzioni, Spirit Of Community: The Reinvention American Society, Touchstone,
New York 1994.
с другими, похожими на него [индивидуальными субъектами безопасности], в общественных действиях»14.
•
«В американских и английских университетах соответствующее
секьритологии содержание имеет понятие культура безопасности»15, как отмечает Л. Коженёвски. Использование категории
культура безопасности отмечается у большого количества исследователей трансдисциплинарной и очень ёмкой проблематики,
исследуемой современными науками о безопасности.
К примеру, к таким авторам принадлежит Н. Пиджен16. Вопрос
научной пригодности термина культура безопасности для исследований, проводимых секьюритологами, как подаёт Л. Коженёвски, подтверждается «благодаря Зохару»17. В Соединённых Штатах
Д. Зохар ввёл в литературу предмета собственное понятие и соответствующую ему категорию – эквивалент понятия безопасность –
речь идёт о климате безопасности. Группа учёных из университета
штата Иллинойс, руководимая Х. Зхангом, проанализировала существенный охват ста семи статей, содержащих формулировки – или
культура безопасности, или климат безопасности. Результатом сравнительного анализа было то, что группа показала эквивалентность
понятийных диапазонов обоих обговариваемых терминов, обуславливая результаты только небольшой оговоркой. Эту оговорку сведено к утверждению, что термин климат безопасности «в большей
мере охватывает психологический аспект, нежели это имеет место
. Etzioni, Aktywne społeczeństwo, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2012, с. 22.
A
L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, с. 39.
16
N. Pidgeon, Safety culture and risk management in organizations. (польск. Kultura bezpieczeństwa i zarządzania ryzykiem w organizacjach), “The Journal of Cross Cultural
Psychology” Cardiff University: 1991, No 22, с. 129–140; Carroll, J. S., Safety culture
as an ongoing process: Culture surveys as opportunities for enquiry and change. (польск.
Kultura bezpieczeństwa jako ciągły proces), “Work & Stress” 1998, No 12, с. 272–284;
Cooper, M. D., Towards a model of safety culture. (польск. W kierunku modelu kultury
bezpieczeństwa), „Safety Science” 2000, No 36, с. 111–136.
17
D. Zohar: Safety climate in industrial organizations: Theoretical and applied implications. (польск. Klimat bezpieczeństwa w organizacji przemysłowej: teoria i konsekwencje
zastosowania), „Journal of Applied Psychology”, 1980. No 65, с. 96–102.
14
15
в случае культуры безопасности»18. Однако, чтобы не оставлять сомнений, «следует добавить, что оба понятия в сфере предмета и методики исследования вписываются в секьюритологию как науку
о безопасности» – окончательно резюмирует Л. Коженёвски19.
•
Можно сказать, что современные общественные науки поставили
культуру на пьедестале. Как свидетельствует У. Ханнерц20, «культура
есть повсюду», в свою очередь М. Мамдани21 добавляет, что «культура
является вопросом жизни и смерти». Вдобавок, с культурой «следует
считаться», о чём припоминает С. Хангтингтон22. Как отмечалось раньше, культура – это совокупность материальных и духовных достижений человечества, собираемая, закрепляемая и обогащаемая на протяжении её существования. Она решительно влияет – хотя это часто
происходит незаметно – на исследуемые человеком такого рода факты
и артефакты, которые, поделённые на установленные колонны, определяют способы противодействия народов угрозам, от угроз политических и милитарных по угрозы для национального самосознания. Эти
колонны и их потенциалы, являющиеся закреплёнными достижениями общества, вместе создают национальную культуру безопасности.
С точки зрения многих исследователей безопасности проблематика этого общественно важного феномена, исследуемая во всех диапазонах противодействия угрозам для человека, начиная с персонального масштаба
и через национальный, международный и заканчивая глобальным, всегда
определённым образом укоренена в трихотомном явлении культуры23.
. Zhang, D.A Wiegmann, von T.L. Thaden, Safety Culture: a concept in chaos?
H
(польс. Kultura bezpieczeństwa: koncepcja w chaosie?), Urbana Champaign: University
of Illinois, http://www.humanfactors.uiuc.edu/Reports&PapersPDFs/humfac02/
zhawiegvonshamithf02.pdf, Прочт. 2008‒12‒25.
19
L. Korzeniowski, Securitologia…, op.cit. с. 39.
20
U. Hanerz, Cultural Complexity: Studies in the Social Organization of Meaning, Columbia University Press, New York 1992; Idem: Cosmopolitans and Locals in World Culture,
Columbia University Press, New York1992.
21
22
23
С
р. напр. L.W. Zacher, Jednostkowe i społeczne konteksty i wyzwania dla bezpieczeństwa,
[в:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, т. 3, Akademia Obrony Narodowej,
Warszawa 2012.
18
Список литературы:
1. Bonnell V. E., Hunt L., Beyond the Cultural Turn, University of California Press, Berkeley 1999.
2. C
4. C
No 36.
5. Etzioni A., Aktywne społeczeństwo, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2012.
York, 2007.
Xi’an 1987.
15. Jarmoszko S., Nowe wzory kultury bezpieczeństwa a procesy deterioracji
więzi społecznej, [in:] Jedność i różnorodność. Kultura vs. kultury, E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski (red.), Aspra-JR, Warszawa 2010.
17. K
18. K
19. M
New York 2000.
23. P
idgeon N., Safety culture and risk management in organizations, “The Journal of Cross Cultural Psychology” Cardiff University 1991, No 22.
kultury bezpieczeństwa, [в:] Bezpieczeństwo osób podlegających
ustawowo ochronie wobec zagrożeń XXI wieku, P. Bogdalski, J. Cymerski, K. Jałoszyński (ред.), Szczytno 2014.
25. Rotschild E., What Is Security?, ”Daedalus”, Vol. 124, No. 3, Summer
1995, с. 53–98.
27. T
28. Wallis M., Koncepcje biologiczne w humanistyce, [in:] „Fragmenty filozoficzne”, seria II, Tadeusz Kotarbiński (red.), Warszawa 1959.
29. Weber M., Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej,
(Wirtschaft und Gesellschaft, Tübingen 1922), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002.
30. Z
acher L. W., Jednostkowe i społeczne konteksty i wyzwania dla bezpieczeństwa, [in:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, vol. 3,
31. Z
duniak A., Majchrzak N., Świadomość emocjonalna jako dystraktor
w procesach badawczych bezpieczeństwa, [in:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, vol. 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2012.
32. Z
hang H., Wiegmann D. A., von Thaden T. L., Safety Culture: a concept in chaos?, Urbana Champaign: University of Illinois, http://www.
humanfactors.uiuc.edu/Reports&PapersPDFs/humfac02/zhawiegvon
shamithf02.pdf, accessed 2008‒12–25.
Nr 24, 2016 (46–73)
Zasady właściwego i bezpiecznego
prowadzenia treningu
wysokogórskiego jako elementu
kształtującego zdolności
kondycyjne sportowców
Rules of proper and safe
conducting altitude training
as part of the shaping athletes’
stamina abilities
Tadeusz Ambroży
Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie
Tomasz Wieczorek
PZN
Dariusz Mucha
Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie
Abstract
The aim of study is to present rules of training in mountain conditions relating to the planning of training programs. The review of literature allows
us to understand the course of physiological changes during acclimatization in mountains and it also helps us to distinguish human responses in
acute phase from responses during subsequent processes of adaptation.
The benefits of preparation which are results of training in the mountains
Zasady właściwego i bezpiecznego prowadzenia treningu… • 47
are as follows: increased transport of oxygen to the muscles, improvement
of the blood functions associated with the transport of oxygen, increased
aerobic capacity, which affects the growth of buffering ability of muscles
and blood.
Keywords: altitude training, strength, stamina abilities
Abstrakt
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie zasad dotyczących treningu
w warunkach wysokogórskich odnoszące się do planowania programów treningowych.
Przegląd literatury pozwala zrozumieć przebieg fizjologicznych zmian
zachodzących w czasie górskiej aklimatyzacji, odróżnić reakcje człowieka
w fazie ostrej od reakcji w czasie późniejszych okresów adaptacji. Osiągane korzyści przygotowania będące następstwem treningu w górach są następujące: zwiększony transport tlenu do mięśni, udoskonalenie funkcji
krwi związanej z transportem tlenu, zwiększenie wydolności tlenowej,
wpływającej na wzrost buforowej zdolności mięśni i krwi.
Słowa kluczowe: trening wysokogórski, wytrzymałość, zdolności
kondycyjne
Wstęp
Globalizacja sportu, oprócz wymiaru promocyjnego, kulturowego oraz koniunkturalnego niesie za sobą konieczność częstych i szybkich zmian środowiska geograficznego, w którym przychodzi rywalizować sportowcom
podczas imprez najwyższej rangi. Zmiany stref czasowych, wysokości nad
poziomem morza (naturalna hipoksja), stref klimatycznych (temperatura,
wilgotność powietrza) powodują, że teoretycy i praktycy sportu zmuszeni
są do poszukiwań w zakresie dobrego przygotowania sportowców do występów w każdych warunkach. Arbitralnie należy stwierdzić, iż jest to wymóg
obecnych czasów. Naukowcy i trenerzy, korzystając z doświadczeń opartych
na wiedzy wcześniejszych pokoleń stale udoskonalają technologię treningu,
pomimo że proces ten jest wyjątkowo złożony i trudny z powodu ograniczonych możliwości predyspozycji i zdolności adaptacyjnych sportowców.
Współczesna struktura treningu, w tym obciążenia treningowe i startowe
48 • Tadeusz Ambroży, Tomasz Wieczorek, Dariusz Mucha
w różnych dyscyplinach sportu, osiągnęły już swoje najwyższe wielkości
i znajdują się na granicy możliwości adaptacyjnych organizmu. Przyczyną
tego stanu rzeczy jest stale rosnąca i zaostrzająca się rywalizacja. Wybitni
teoretycy i praktycy sportu zalecają dużą ostrożność przy tworzeniu programów treningowych, gdyż następstwa popełnionych błędów mogą mieć
groźne w skutkach konsekwencje dla organizmu sportowców, zaczynając
od obniżenia efektywności treningu oraz osiąganych wyników sportowych,
do patologicznych zmian w ustroju zawodników włącznie.
Zachowanie organizmu sportowca w terenach położonych wysoko
nad poziomem morza, stało się inspiracją licznych przemyśleń w środowisku sportowym. Na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat trening w warunkach wysokogórskich był przedmiotem zainteresowania naukowców
i trenerów1. Dokonując przeglądu literatury można dostrzec, że trening
wysokościowy rozpatrywany jest jako efektywny i aprobowany instrument
wyjątkowo silnie wspierający poziom przygotowania zawodników, natomiast naukowcy zajmujący się fizjologią sportu wskazali na minimalną
przewagę tego sposobu szkolenia nad poprawnie prowadzonym treningiem w warunkach nizinnych2.
Z praktycznego punktu widzenia pozytywne doświadczenia trenerów
i wysokokwalifikowanych zawodników dały mocne argumenty świadczące o korzyści treningu w warunkach wysokogórskich. Fakt ten spowodował, że wielu sportowców włącza w całoroczny plan treningowy, zarówno
latem jak i zimą trening wysokościowy w warunkach zwiększonej hipoksji
w celu uzyskania „przewagi konkurencyjnej”, przynoszącej sukces na zawodach najwyższej rangi. Obserwując aktualne wyniki sportowe na poziomie olimpijskim można zauważyć, że różnice w osiąganych rezultatach
wynoszą około 0,5%3. Toteż trening w warunkach wysokogórskich włącza
U. Fuchs, M. Reiss Hohentraining. Das Erfolkozept der Ausdauersportarten. Munster
Philippka, 1990; N. Terrados, E. Jansson, C. Sylven et al. Is hypoxia a stimulus for synthesis of oxidative enzymes and myoglobin? Jurnal of Applited Physiology, 68. 1990.
s. 2369‒2372; V. Issurin, V. Shkliar, L. Kaufman. Concept of the modern training in
medium height mountains: ergogenic effect and methodical principles of training. Sport
Science. Vilnius, 4 (26), 2001. s. 4‒18; R. Wilber. Application of altitude/hypoxic training
by elite athlets. Medicine & Science in Sports & Exercise, 39 (9). 2007. s. 1610‒1624.
2
W.D. McArdle, F. Katch, V. Katch. Exercise physiology. Philadelphia/London: Lea&
Febiger, 1991; J. Wilmore, D. Costll. Training for sport and activit. Phisiological basis
of the conditioning process. Champaing Il. Human Kinetics, 1993.
3
R. Wilber. Application of altitude/hypoxic training by elite athlets. Medicine & Science in
Sports & Exercise, 39 (9). 2007. s.1610‒1624.
1
się w plan treningowy wielu zawodników w dyscyplinach indywidualnych
jak również w zespołowych grach sportowych4.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie podstawowych zasad dotyczących treningu w warunkach wysokogórskich, odnoszące się do planowania programów treningowych dla zawodników różnych dyscyplin,
uwzględniając specyfikę i wymagania współczesnego sportu.
Rozpoczęcie badań naukowych z zakresu treningu wysokogórskiego
było ściśle związane z międzynarodowymi imprezami sportowymi, odbywającymi się w warunkach średniej wysokości, jak np.: Igrzyska Panamerykańskie w 1955 roku w Meksyku (2300 m n.p.m.), zimowe Igrzyska
Olimpijskie w Squaw Valley (2000 m. n.p.m.) w 1960 roku, a w szczególności letnie Igrzyska Olimpijskie w Meksyku w 1968 roku.
Początkowo badania i pilotażowe projekty koncentrowały się na opracowaniu racjonalnych programów treningowych w warunkach średniej
wysokości, dla zawodników mających startować na zawodach przeprowadzanych wysoko nad poziomem morza. Po zgromadzeniu odpowiedniej wiedzy udoskonalono metody treningowe, a także pojawiły się programy systematycznych treningów na średniej wysokości, mające na celu
osiągnięcie lepszego sportowego rezultatu na wysokości poziomu morza.
Trening prowadzony w warunkach wysokogórskich od dawna inspirował
przede wszystkim przedstawicieli nauki. Z praktycznego punktu widzenia,
pozytywne doświadczenia znanych trenerów, wysokiej klasy sportowców,
korzystających z treningu wysokogórskiego dają silne argumenty za jego
stosowaniem. Obecnie, jest on często wliczany w proces treningu przygotowawczego znanych sportowców, szczególnie w dyscyplinach wytrzymałościowych oraz wytrzymałościowo-siłowych.
1. Wysokogórskie warunki treningowe
jako czynnik determinujący wytrzymałość
Analiza warunków panujących wysoko nad poziomem morza wskazuje,
że na rozwój wytrzymałości w tych warunkach mają istotny wpływ dwa
podstawowe czynniki: aerodynamika i fizjologia.
Gęstość powietrza maleje wraz ze wzrostem wysokości, przykładowo: na wysokości 2200 metrów (wysokość Meksyku) jest w przybliżeniu
4
H.K. Rusko, A. Lappavuori, P. Makela et al. Living high, training low: A new approach
to altitude training at sea level I athletes. Med.Sci. Spotrs. Exerc, 27 (5). 1995. s. 6; R. Wilber. Altitude traning and athletic performance. Human Kinetics, Champaing, IL, 2004.
o 20% mniejsza niż na poziomie morza. Spadek gęstości powietrza i odpowiadające temu zmniejszenie się aerodynamicznego oporu pozwala
osiągać lepsze wyniki szczególnie w konkurencjach szybkościowych. Rezultaty sprinterów odnotowane podczas Igrzysk Olimpijskich w Meksyku
potwierdziły tę tezę. Zwycięzcy sprintów masowo poprawili rekordowe
rezultaty, a w skoku w dal rekord świata został poprawiony przez Boba
Beamona aż o 55cm!.
W odróżnieniu od korzystnego czynnika aerodynamicznego, wpływ
wysokości na fizjologiczne procesy jest negatywny, przede wszystkim
z powodu obniżenia parcjalnego ciśnienia tlenu w powietrzu. Obniżona
zawartość tlenu w istotny sposób obniża zdolności aerobowe sportowców,
zaraz po przybyciu w góry. Objaśnić ten fakt można tym, że niższa zawartość tlenu w atmosferze zmniejsza nasycenie nim krwi, a co za tym idzie
pogarsza jego transport do tkanek mięśniowych. W trakcie wykonywania
długotrwałych ćwiczeń na wysokości, gdzie dostawa tlenu do organizmu
ma duże znaczenie, sportowcy osiągają gorsze wyniki, czego przykładem
były rezultaty osiągane przez sportowców w niektórych dyscyplinach podczas Igrzysk Olimpijskich w Meksyku. W takiej sytuacji czynnik adaptacji w warunkach wysokogórskich jest nadzwyczaj istotny dla sportowców
występujących w biegach na średnich oraz długich dystansach i innych
konkurencjach wytrzymałościowych. Mieszkańcy terenów wysokogórskich (szczególnie tam urodzeni), mają dużą przewagę w cyklu dostarczania i wykorzystania tlenu nad przybyszami z nizin. Należy zaznaczyć,
że na IO w Meksyku złote i srebrne medale w biegach na 5000, 10000 m,
maratonie i w biegu z przeszkodami na 3000 m zdobyli mieszkańcy krajów
mogących trenować warunkach wysokogórskich: Etiopii, Kenii i Tunezji.
Jeszcze przed IO w Meksyku było oczywiste, że współzawodnictwo w wielu dyscyplinach, oprócz szybkościowych wymaga uprzedniego treningu
wysokogórskiego. Po tych igrzyskach zwrócono uwagę na wykorzystanie
treningu w warunkach wysokogórskich w przygotowaniu sportowców
do występów na poziomie morza.
2. Podstawy adaptacji do warunków wysokogórskich
Reakcje sportowców na przebywanie w górach powodowane są obniżonym ciśnieniem atmosferycznym, mniejszą zawartością tlenu w powietrzu
oraz innymi czynnikami, takimi jak: większe nasłonecznienie i promieniowanie ultrafioletowe, jonizacja powietrza, skrajnie niskie i wysoka tem-
peratura, wilgotność. Tradycyjnie, czas przebywania i długość treningu
w górach łączy się z wykorzystaniem hipoksji, jednakże należy pamiętać,
że czynniki ekologiczne wpływają na reakcje sportowców, głównie wtedy
gdy występują równocześnie. Efekt przebywania w warunkach wysokogórskich można osiągnąć na wysokościach od 1600 do 2600 m. n.p.m.
Mając na uwadze wyjątkowo złożony problem ostrej trwającej od kilku godzin do kilku dni, reakcji sportowców na początkowe przebywanie w warunkach wysokogórskich oraz długotrwałej reakcji trwającej
od dwóch do pięciu tygodni często jeszcze dłużej, przedstawiono sposoby
adaptacji organizmu do zastanych warunków otoczenia (tab. 1).
Tab. 1. Reakcje na pobyt i trening w warunkach wysokogórskich5
Funkcja
fizjologiczna
Reakcja krótkotrwała
Reakcja długotrwała
Wentylacja
płuc (MV)
Wzrost wentylacji płuc na skutek mniejszej zawartości tlenu
Wentylacja płuc pozostaje
zwiększona
Częstotliwość
skurczów
serca (HR)
Wzrost częstotliwość skurczów
serca w spoczynku i w czasie
ćwiczeń; obniżenie znaczenia
maksymalnej częstości skurczów serca
Powrót częstotliwości skurczów
ćwiczeń do poziomu zaobserwowanego przy rozpoczęciu
treningu wysokogórskiego;
maksymalna częstość skurczów
serca zmniejsza się
Pojemność
minutowa
serca (Q)
Zmniejszenie pojemności minutowej serca w spoczynku
i w czasie szczególnie intensywnego wysiłku
Powrót pojemności minutowej
wysiłku do poziomu zaobserwowanego w czasie rozpoczęcia
treningu wysokogórskiego
Objętość
wyrzutowa
serca (SV)
Obniżenie objętości
wyrzutowej serca w spoczynku
i w czasie szczególnie
intensywnego wysiłku
Powrót objętości wyrzutowej
wysiłku do poziomu zaobserwowanego w czasie rozpoczęcia
treningu wysokogórskiego
W.D. McArdle, F. Katch, V. Katch. Exercise physiology. Philadelphia/London: Lea& Febiger, 1991; G.A. Brooks, T.D. Fahey, T.P. White Exercise physiology. Human bioenergetics and its applications. Mayfield Publisher. London. 2004; R. Wilber. Current trends in
altitude training. Sports Medicine 31 (4). 2001. s.249‒265.
5
Zakwaszenie
krwi
Zwiększona akumulacja kwasu
mlekowego po wysiłku i po maksymalnie intensywnym wysiłku
Zmniejszona ilość kwasu mlekowego po wysiłku i po maksymalnie intensywnym wysiłku w porównaniu z poziomem z początku
treningu wysokościowego
Poziom zdolności aerobowych
Redukcja maksymalnego zużycia tlenu do 1 procenta na
każde 100 metrów zwiększania
wysokości
Wzrost aktywności oksydacyjnej
enzymów mitochondrialnych;
powrót maksymalnego zużycia
tlenu prawie do poziomu zaobserwowanego w czasie rozpoczęcia treningu wysokogórskiego
Wydolność
tlenowa
Hipoksja przyśpiesza procesy
glikolityczne i glikogenolityczne
Podwyższenie buforowych
możliwości mięśni podnosi wydolność tlenową
Reakcja
hormonalna
Podwyższony poziom sekrecji
katecholamin; wyrzut EPO, która stymuluje produkcję erytrocytów i hemoglobiny
Podwyższony poziom kortyzolu,
który wskazuje na stresową reakcję i oddziałuje na katabolizm
tkanki mięśniowej
Reakcja hematologiczna
Objętość plazmy i ogólna objętość krwi zmniejsza się zaraz po
wznoszeniu się na wysokość.
Wzrost ogólnej objętość krwi,
ilości erytrocytów
i masy hemoglobiny
Wzrost gęstości kapilar mięśniowych; możliwe zmniejszenie
masy mięśniowej na skutek katabolicznego działania kortyzolu
oraz obniżenie syntezy białek
Mięśnie
szkieletowe
Gospodarka
wodno-elektrolitowa
Tendencja do odwodnienia na
skutek wzmożonej, zintensyfikowanej funkcji oddychania i utraty płynów z moczem zachwiana
termoregulacja organizmu
Zużycie płynów może sięgać
czterech – pięciu litrów na dzień
System
immunologiczny
Zwiększone ryzyko infekcji górnych dróg oddechowych
Zwiększony poziom hormonów
stresu (katecholamin, kortyzolu)
osłabiają funkcję odpornościową organizmu
Zmiany fizjologiczne spowodowane przebywaniem i treningiem w warunkach wysokogórskich są znaczne. Wdychanie powietrza z niską zawartością tlenu wywołuje podrażnienie chemoreceptorów i wzrost wentylacji
płuc. Dzięki wzmożonej wentylacji do organizmu dostarczana jest taka
sama ilość tlenu jak na poziomie morza zarówno w spoczynku jak i w czasie wysiłku. Objętość osocza krwi zmniejsza się zaraz po przybyciu w wysokie tereny; w ciągu tygodnia lub dłużej wraca ona do poziomu z początku treningu wysokogórskiego lub je przekracza. Częstotliwość skurczów
serca w spoczynku i w czasie wykonywania umiarkowanych obciążeń treningowych zwiększa się proporcjonalnie do zmniejszania ciśnienia parcjalnego tlenu we krwi tętniczej. Dodatkową przyczyną zwiększania się
częstotliwości skurczów serca może być także wzmożony transport katecholamin do krwi (głównie adrenaliny), który występuje szczególności
w pierwszym okresie pobytu w górach. Pojemność minutowa serca w spoczynku i w trakcie wykonywania umiarkowanych obciążeń treningowych
zmniejsza się istotnie w przeciągu pierwszych dwóch dni. W przeciągu
kilku kolejnych dni wraca ona do poziomu z początkowego okresu pobytu
i treningu wysokogórskiego. Tak więc w ciągu kilku dni pierwszych dni
częstość skurczów serca zwiększa się wyraźnie, a wyrzut serca obniża zarówno w spoczynku jak i w trakcie wykonywania różnych obciążeń treningowych6. Jedną z ważnych następstw hipoksji jest zmniejszenie ukrwienia
nerek, co stymuluje syntezę erytropoetyny (EPO) – hormonu, wpływającego na produkcję erytrocytów i hemoglobiny. Zwiększona koncentracja
EPO powoduje syntezę dodatkowych erytrocytów i hemoglobiny. Proces ten trwa około 5–7 dni. Z tym wyraźnym wzrostem zdolności krwi
do transportu tlenu łączy się wzrost aerobowych zdolności sportowców.
Zmiany te uświadamiają znaczenie zmniejszania maksymalnego poboru
tlenu w czasie ostrej reakcji zachodzącej z powodu przebywania na wysokości i jego postępujące zwiększanie w procesie aklimatyzacji. W ciągu
pierwszych dni hipoksja przyśpiesza reakcje glikolityczne i rozbicie glikogenu. W tym czasie poziom progu aerobowego istotnie się zmniejsza,
zmniejsza się również odpowiednia intensywność pracy na poziomie
przemian progu aerobowego. Zmienia się także reakcja metaboliczna przy
wykonywaniu zwykłych czynności ruchowych – zaobserwowano nagły
wzrost zakwaszenia krwi. W trakcie dalszej aklimatyzacji zwiększa się pojemność buforowa mięśni, która zapobiega nadmiernej acidozie (spadek
pH) w czasie wykonywania treningów z dużym obciążeniem. Treningi
wysokościowe z dużym obciążeniem, trwające dłużej niż tydzień, prowa R. Wilber. Application of altitude/hypoxic training by elite athlets. Medicine & Science in
Sports & Exercise, 39 (9). 2007. s.1610‒1624.
6
dzą do zwiększonej sekrecji kortyzolu, stymulującej kataboliczne reakcje,
mogące prowadzić do zmniejszenia masy tkanki mięśniowej7. Kolejnym
skutkiem podwyższonego poziomu kortyzolu jest osłabienie systemu odpornościowego i pojawienie się ryzyka powstania infekcji górnych dróg
oddechowych. Zaraz po przybyciu w góry wzmożony proces oddychania i utrata płynów może prowadzić do odwodnienia organizmu, dlatego
w należy znacznie zwiększyć ilość spożywanych płynów – do 4–5 litrów
na dobę.
Na przestrzeni kilkudziesięciu lat korzyści treningu wysokościowego
wiązano przede wszystkim z zmianami hematologicznymi, czyli z lepszą
dostawą tlenu do mięśni. Zmiany te jednak są przejściowe i szybko po powrocie na poziom morza – w ciągu kilku dni erytrocyty i hemoglobina
wracają do poziomów odpowiednich do zaobserwowanych na początku
treningu wysokościowego. Drugą korzyścią jest podwyższenie zdolności
do wysiłku – udoskonalenie aerobowych możliwości w skutek zwiększenia
buforowej pojemności mięśni i krwi, kolejną udoskonalenie wewnątrzkomórkowych adaptacji mięśni, w tym zwiększenie liczby mitochondriów
w komórkach8. Ten czynnik był jednak mniej badany i rzadziej uwzględniany w publikacjach naukowych. Ogólnie uznano, że trening w warunkach wysokogórskich prowadzi do zwiększenia możliwości transportu
tlenu do mięśni9. Korzystne zmiany zachodzą także w mikrostrukturze
tkanki mięśniowej10.
Prezentacja krótko i długotrwałych rekcji organizmu sportowca w czasie przebywania i treningu w górach ujawnia duże trudności, związane
z planowaniem przygotowaniem i prowadzeniem treningu, podczas gdy
wymierne korzyści treningu wysokościowego pozostają jeszcze trudne
do oszacowania. Zatem wielce uzasadnione wydaje się być postawienie
V. Issurin, V. Shkliar, L. Kaufman. Concept of the modern training in medium height
mountains: ergogenic effect and methodical principles of training. Sport Science. Vilnius,
4 (26), 2001. s. 4‒18.
8
M. Vogt, H. Hoppeler Is hypoxia training good for muscles and exercise performance?
Progress in Cardiovascular Diseases. 2010; 52.s. 525‒533.
9
M.C. Mizuno, T. Juel, E. Bro-Rasmussen et al. Limb skeletal muscle adaptations I athlets
after training at altitude. Jurnal of Applited Physiology, 68. 2001. s. 496‒502.
10
N. Terrados, E. Jansson, C. Sylven et al. Is hypoxia a stimulus for synthesis of oxidative enzymes and myoglobin? Jurnal of Applited Physiology, 68. 1990. s. 2369‒2372;
M. Vogt, H. Hoppeler Is hypoxia training good for muscles and exercise performance?
Progress in Cardiovascular Diseases. 2010; 52.s. 525‒533.
7
pytania: Jakie korzyści daje trening w warunkach wysokogórskich? Chociaż odpowiedź na to pytanie wydaje się być oczywista dla dużej części
trenerów, jest ona bardzo problematyczna dla fizjologów11. Tym niemniej,
ilość sportowców trenujących w górach, a także ilość ośrodków treningowych położonych wysoko w górach stale się zwiększa. Wielu sportowców,
przedstawicieli różnych dyscyplin sportowych, jak np. Alexander Popov,
Michael Phelps (pływanie), Lance Armstrong (kolarstwo) w swoich programach treningowych systematycznie korzysta z przygotowania w warunkach wysokościowych.
Były też przypadki, że niektórzy sportowcy np. w grach zespołowych
rezygnowali z przygotowania w warunkach wysokościowych. Trenerzy
rozwiązali ten problem, dzieląc sportowców na mających wysoki i niski
poziom pozytywnej reakcji na warunki wysokościowe, wykluczając tych
ostatnich z programu treningu w górach. Takie praktyczne podejście wydaje się być w pełni zgodne z badaniami naukowymi, potwierdzającymi to,
że sportowców źle znoszących trening w warunkach górskich można rozpoznać po ich hematologicznej reakcji, jak również po tempie polepszania
sportowego poziomu12. Dodatkowe argumenty przemawiające za tą koncepcją można znaleźć w badaniach genetycznych człowieka. Na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci naukowcy przeprowadzili wiele badań genetycznych, aby określić, różnice pomiędzy sportowcami wysokiej klasy i nie
uprawiającymi sportu w częstości występowania genotypów. Wykazano,
że 14 chromosom człowieka zawiera indukowany hipoksją gen – Hiv1a,
który reguluje syntezę i sekrecję EPO, moduluje transport glukozy, aktywność enzymów glikolitycznych oraz immunologiczną i metaboliczną odpowiedź organizmu w czasie przebywania i treningu w górach13. U sportowców z genetycznym podłożem do korzystnej reakcji na hipoksję daje
W.D. McArdle, F. Katch, V. Katch. Exercise physiology. Philadelphia/London: Lea&
Febiger, 1991; J. Wilmore, D. Costll. Training for sport and activit. Phisiological basis
12
R F. Chapman, J.Stray-Gundersen, B.D. Levine. Individual variation in response to altitude training. Jurnal of Applited Physiology 85 (4). 1998, s. 1448‒1456.
13
S. Witovski, J. Chen, R.L. Sray-Gundersen, et al. Genetics markers for eritropojetic responses to altitude. Med. Sci. Sports. Exerc, 34 (Suppl. 5): 2002. s. 246; R. Wilber. Application of altitude/hypoxic training by elite athlets. Medicine & Science in Sports &
Exercise, 39 (9). 2007. s.1610‒1624; M. Vogt, H. Hoppeler Is hypoxia training good
for muscles and exercise performance? Progress in Cardiovascular Diseases. 2010;
52.s. 525‒533.
11
się zaobserwować o wiele wyższą koncentrację EPO14. Sportowcy ci prezentowali również dużo korzystniejsze zmiany w systemie krwionośnym,
wywołane treningiem w warunkach wysokogórskich. Należy zaznaczyć,
że badania efektywności kształtowania zdolności kondycyjnych w warunkach wysokogórskich dały bardzo różne rezultaty. Wyniki niektórych
badaczy nie wykazały pozytywnych zmian w obszarze fizjologicznych
wskaźników (hematologicznych, pojemność tlenowa krwi) ani polepszenia sportowego wyniku. Te sprzeczności, można częściowo wyjaśnić
koncepcją dzielenia sportowców na wykazujących wysoki i niski poziom
pozytywnej reakcji na przygotowanie kondycyjne w warunkach wysokościowych. Z tego punktu widzenia, interesującym, jest analiza rezultatów
otrzymanych w grupie składającej się tylko z sportowców z wysoką, pozytywną reakcją. Przytoczone powyżej przykłady potwierdzają, że sportowcy
o wysokiej, pozytywnej reakcji na trening w warunkach wysokogórskich,
osiągają założone korzyści przygotowania kondycyjnego.
Na podstawie przeglądu literatury można wskazać wpływ treningu wysokogórskiego na zdolności kondycyjne (tab. 2).
Tab. 2. Rola treningu wysokogórskiego na kształtowanie
zdolności kondycyjnych wykorzystywanych w zwodach
sportowych na poziomie morza15
Korzyści
Uwagi
Zwiększony transport tlenu do mięśni
Dużo niższa zawartość tlenu w powietrzu
atmosferycznym wpływa na syntezę hormonu erytropoetyny (EPO), który stymuluje produkcję dodatkowych czerwonych krwinek i hemoglobiny, zapewnia
lepszą dostawę tlenu do mięśni; ogólna
objętość krwi również się powiększa.
S. Witovski, J. Chen, R.L. Sray-Gundersen, et al. Genetics markers for eritropojetic responses to altitude. Med. Sci. Sports. Exerc, 34 (Suppl. 5): 2002. s. 246.
15
B. Ekbolm, B. Berglund Effect of erythropoietin administration on maximal aerobic power.
Scand. Journ. Med. Sci. Sports, 1; 1991. s.88‒93; N. Terrados, E. Jansson, C. Sylven et al.
Is hypoxia a stimulus for synthesis of oxidative enzymes and myoglobin? Jurnal of Applited
Physiology, 68. 1990. s.2369‒2372; M.C. Mizuno, T. Juel, E. Bro-Rasmussen et al. Limb
skeletal muscle adaptations I athlets after training at altitude. Jurnal of Applited Physiology, 68. 2001. s.496‒502; J.C. Gore. Hematological and non-hematological effects of altitude training. Materiały z USOC Itrenational Altitude Training Symposium „Hipoksja
w teorii i praktyce. Modele treningu wysokościowego” Colorado Springs, 21‒23.10.2009.
14
Zwiększona utylizacja tlenu w komórkach mięśniowych
Trening wysokościowy zwiększa koncentrację mioglobiny, zwiększona kwasica
metaboliczna oraz ilość mitochondriów;
wzrasta kapilaryzacja tkanki mięśniowej.
Zwiększona pojemność tlenowa na skutek zwiększenia się buforowych możliwości mięśni i krwi
Trening wysokościowy zwiększa zdolności krwi i mięśni do wiązania nadmiaru
jonów wodorowych i zapobiega acidozie;
w rezultacie aerobowe możliwości sportowców wzrastają.
Ocena zalet treningu w warunkach wysokogórskich wymaga także krytycznych uwag. Niestety, wskaźniki zwiększonej ilości erytrocytów i wzrostu masy hemoglobiny obniżają się po powrocie na poziom
morza16, a postępująca normalizacja objętości krwi trwa od dwóch
do czterech tygodni. Można przypuścić, że krew niektórych sportowców
skuteczniej transportuje tlen przez długi okres czasu, niż krew innych,
u których te korzyści zanikają szybciej. Te potencjalne korzyści, można
prawdopodobnie wytłumaczyć lepszymi wewnątrzkomórkowymi mechanizmami adaptacji tkanki mięśniowej, co uzyskuje się dzięki treningowi wysokościowemu.
Zwiększona pojemność aerobowa na poziomie morza to realna korzyść
treningu w górach; pomaga zrozumieć, dlaczego w ciągu ostatnich trzech
dziesięcioleci duża liczba wysokiej klasy sprinterów (biegacze na 400 m,
itd.) korzystała z przygotowania w warunkach wysokogórskich.
3. Założenia i zasady treningu w warunkach wysokogórskich
Fizjologiczna reakcja na trening w górach zasadniczo różni się od tej
na poziomie morza, dlatego programy dotyczące treningu wysokościowego powinny zawierać istotne różnice. Powinny one nie przekraczać
granicy biologicznej adaptacji, z drugiej strony powinny one zapewniać osiągnięcie zaplanowanego sportowego efektu. Dlatego niezbędne
jest stosowanie odpowiednich ogólnych i metodologicznych zasad oraz
właściwych zaleceń, opracowanych na podstawie obserwacji trenerów
i empirycznych wyników badań zgromadzonych na przestrzeni ostatnich lat.
J. Wilmore, D. Costll. Training for sport and activit. Phisiological basis of the conditioning process. Champaing Il. Human Kinetics, 1993.
16
Z analizy literatury dotyczącej periodyzacji treningu w warunkach wysokogórskich można dostrzec założenia, które mają pierwszorzędne znaczenie w sprecyzowaniu ogólnego celu. Wybitni praktycy jaki i naukowcy
proponują wybrać jeden z trzech wariantów:
– trening wysokościowy przeznaczony do przygotowania sportowców
do zawodów przeprowadzanych w warunkach górskich,
– efekty treningu wysokościowego wykorzystywane we współzawodnictwie na poziomie morza,
– trening wysokogórski przeprowadzany dla urozmaicenia i aktywizacji
procesu treningowego.
Mając określony ogólny cel, szczególną uwagę należy skierować
na dobór i selekcję sportowców, którzy pozytywnie reagują na trening
wysokościowy. Decyzja o włączeniu sportowca w taki program powinna być podjęta z uwzględnieniem indywidualnych reakcji zawodnika,
poprzedzona treningiem próbnym na wysokości i wynikami badań medycznych. W kolejnym etapie szczególnie ważne jest zaplanowanie programu treningowego, dopasowanego do faz aklimatyzacji wysokogórskiej. Na długość trwania każdej z faz wpływają warunki przebywania
w górach (wysokość nad poziomem morza, klimat, pogoda itd.) i indywidualne cechy sportowców (poprzednie wyniki treningu wysokościowego, wysokość, masa ciała, masa mięśniowa oraz zdolności aerobowe).
Ostatnim, najważniejszym założeniem jest planowanie programu treningowego po zakończeniu przebywania na wysokości z uwzględnieniem faz reaklimatyzacji na poziomie morza. Ta zasada, dotyczy także
uczestnictwa w zawodach oraz korzystania z efektu podwyższenia zdolności do wysiłku po treningu w warunkach górskich. Pierwsza opisana wyżej zasada dotyczy strategii przygotowania, kiedy trenerzy decydują o udoskonaleniu swojej treningowej koncepcji poprzez włączenie
do niej treningu wysokościowego. Według Issurina i Vrijensa istnieją
przynajmniej trzy ogólne cele takiego przygotowania i każdy z nich charakterystyczny jest dla odpowiedniego, rocznego planu treningowego17
(tab. 3).
V. Issurin, V. Shkliar, L. Kaufman. Concept of the modern training in medium height
mountains: ergogenic effect and methodical principles of training. Sport Science. Vilnius,
4 (26), 2001. s. 4‒18.
17
Tabela. 3. Cele i ogólna charakterystyka treningu
wysokogórskiego prowadzonego w ramach rocznego cyklu
przygotowań sportowców18
Typ mezocyklu
Ilość obozów
treningowych
w warunkach wysokościowych
Całkowity czas
przebywania
w górach
Przygotowanie
do zawodów
na poziomie morza
Bazowy
Przejściowy
2‒3
35‒60 dni
Przygotowanie
do zawodów
na wysokości
Bazowy
Przejściowy
Przedstartowy
3‒4
50‒100 dni
Urozmaicenie
rocznego przygotowania i jego
udoskonalenie
Bazowy
1‒2
15‒25 dni
Cel treningu wysokościowego
Wykorzystanie treningu w warunkach wysokogórskich do podwyższenia zdolności kondycyjnych na poziomie morza, zakłada pojawienie się
potencjalnych fizjologicznych korzyści, które przedstawiono w tabeli 2.
Z punktu widzenia fizjologii, jak i teorii sportu ważne jest kontrolowanie
reakcji sportowca, równocześnie z uprzednim przygotowaniem go do nietypowych obciążeń treningowych oraz zmieniających się warunków. Można założyć, że wykorzystanie fizjologicznych korzyści w dużym stopniu determinuje i „zapowiada” reakcję na proces treningowy w trakcie każdego,
kolejnego uczestnictwa w treningach wysokościowych. W związku z tym
systemy treningowe, wykorzystujące efekt przygotowania wysokościowego opracowane w wielu krajach, miedzy innymi w Rosji, Niemczech, USA,
zakładają ścisłe przestrzeganie zasady włączenia w proces ogólnego przygotowania sportowego – 2 lub 3 obozów w warunkach wysokościowych.
Druga zasada odnosi się do koncepcji dzielenia sportowców na mających
18
V. Issurin, J. Vrijens Altitude training in elite sport. Flamish Journal for Sports Madicine
and Sport Science, 7, (66). 1996. s. 24‒41.
wysoki i niski poziom pozytywnej reakcji na trening wysokogórski19.
Dokonanie takiego podziału, może być zrealizowane z wykorzystaniem
obiektywnych, naukowych metod albo za pomocą właściwych dla poszczególnych dyscyplin wskaźników. Ocena wpływu treningu wysokościowego na sportowca wymaga odbycia przez niego 1–2 obozów w warunkach wysokogórskich, gdzie można określić jego indywidualną reakcję
na tego typu obciążenia. Praktyka wskazuje na to, że większość wysokiej
klasy sportowców, szczególnie reprezentujących sporty wytrzymałościowe, pozytywnie reaguje na trening w górach. Jednakże, z drugiej strony,
u tych samych sportowców często obserwuje się zróżnicowaną i zmienną
rekcję. Najbardziej wpływowym czynnikiem adaptacji jest doświadczenie zgromadzone w czasie poprzednich obozów. Sportowcy mający duże
doświadczenie związane z treningiem wysokościowym szybciej i lepiej
przezwyciężają trudności początkowego okresu aklimatyzacji. Taka „przyśpieszona” adaptacja osiągana jest dzięki fizjologicznym czynnikom oraz
bardziej racjonalnym zachowaniem w czasie treningu i w okresie odnowy. W trakcie uczestnictwa w pierwszym treningowym obozie u młodych
sportowców (18‒21 lat) zwykle obserwuje się stosunkowo korzystną reakcję na obciążenia. Dodatkowymi zaletami w początkowej fazie adaptacji
jest mniejsza masa mięśniowa i wyższa pojemność tlenowa. Te dwa czynniki zwykle decydują o reakcji sportowców20. Tradycyjnie, przygotowanie
w warunkach górskich uważa się za odpowiednie dla sportowców reprezentujących sporty wytrzymałościowe21. W rzeczywistości jednak liczba
dyscyplin sportu, w których korzysta się z tego rodzaju treningu jest dużo
większa. Uważa się, że sportowcy z dyscyplin szybkościowo-siłowych również mogą wykorzystać trening wysokościowy.
R F. Chapman, J.Stray-Gundersen, B.D. Levine. Individual variation in response to altitude training. Jurnal of Applited Physiology 85 (4). 1998, s. 1448‒1456.
20
M. Reiss. Hauptrichtungen des Einzatzes und der Methodik des Hohentraining in den
Ausdauersportarten. Lestungssport, 4. 1998. s. 21‒28; H.K. Rusko, A. Lappavuori,
P. Makela et al. Living high, training low: A new approach to altitude training at sea level I athletes. Med.Sci. Spotrs. Exerc, 27 (5). 1995. s. 6; R. Wilber. Application of altitude/
hypoxic training by elite athlets. Medicine & Science in Sports & Exercise, 39 (9). 2007.
s. 1610‒1624.
21
H.K. Rusko, A. Lappavuori, P. Makela et al. Living high, training low: A new approach to altitude training at sea level I athletes. Med.Sci. Spotrs. Exerc, 27 (5). 1995. s. 6;
M. Reiss. Hauptrichtungen des Einzatzes und der Methodik des Hohentraining in den
Ausdauersportarten. Lestungssport, 4. 1998. s. 21‒28.
19
Tab. 4. Proponowane obciążenia treningowe i typy mezocykli
wykorzystywane w przygotowaniu kondycyjnym w warunkach
wysokogórskich22
Możliwe obciążenia treningowe
Typ mezocyklu
Uwagi
Ogólne fizyczne przygotowanie,
aerobowe obciążenia niskiej lub
średniej intensywności, ćwiczenia
ukierunkowane.
Bazowy
Przeznaczany głównie
do wykorzystania na początku sezonu
Ćwiczenia wokół anaerobowego
progu, obciążenia na maksymalną
siłę albo z aerobowo-siłową wytrzymałość, próg mleczanowy.
Bazowy
Przeznaczany głównie
do wykorzystania w środku sezonu
Ćwiczenia kształtujące wytrzymałość aerobowo-anaerobową i ćwiczenia anaerobowe, glikolityczne
specyficzne dla danej dyscypliny,
obciążenia kształtujące wytrzymałość anaerobowo-siłową
Przejściowy
Może być wykorzystany
tylko po dostatecznej aklimatyzacji
Przygotowanie ogólne, specyficzne
dla poszczególnych dyscyplin
Bazowy
Planowany jako początkowa faza etapu kończącego
przygotowanie
Przedstartowy
Może być wykorzystywany przed zawodami odbywającymi się w warunkach wysokogórskich
Ścisłe przygotowanie przed zawodami: specyficzne dla poszczególnych dyscyplin, imitujące ćwiczenia i ćwiczenia na maksymalną
szybkość razem z pełną odbudową.
22
and Sport Science, 7, (66). 1996. s. 24‒41; V. Issurin, V. Shkliar, L. Kaufman. Concept
of the modern training in medium height mountains: ergogenic effect and methodical
principles of training. Sport Science. Vilnius, 4 (26), 2001. s. 4‒18.
4. Planowanie programu treningowego w odniesieniu do faz
aklimatyzacji w warunkach wysokogórskich
Aklimatyzacja górska to bardzo złożony proces, na który wpływają: środowisko oraz czynniki fizjologiczne, metodologiczne i indywidualne. Mimo
złożoności tego procesu i różnorodność indywidualnych reakcji, można
wymienić trzy różne fazy takiej aklimatyzacji (tab.5).
Tab. 5. Fazy aklimatyzacji górskiej i ich ogólna charakterystyka23
Faza
Reakcja sportowców
Czas
trwania
Ostra
Zwiększenie częstości skurczów serca w spoczynku
i w trakcie wykonywania ćwiczeń. Istotne obniżenie się
szybkości progu anaerobowego. Zwiększona akumulacja kwasu mlekowego w czasie wykonywania ćwiczeń
o umiarkowanej intensywności.
3‒7 dni
Przejściowa
Standardowa reakcja na obciążenia o niskiej i umiarkowanej intensywności. Wzrost częstotliwości skurczów serca
i wzrost stężenia kwasu mlekowego w trakcie wykonywania intensywnych ćwiczeń. Wzrost wentylacji płuc.
3‒5 dni
Stabilizacyjna
Standardowa reakcja na obciążenia o niskiej, umiarkowanej
i wysokiej intensywności. Standardowe stężenie kwasu mlekowego przy wykonywaniu intensywnych ćwiczeń. Zwiększona ilość erytrocytów i większa masa hemoglobiny.
dalsze
przebywanie
Faza ostra aklimatyzacji to okres ograniczonego wysiłku fizycznego. U niedoświadczonych sportowców ten okres może wywołać niepożądane reakcje np. w wyniku nadmiernego wysiłku, mogą nastąpić
niekorzystne rekcje fizjologiczne. Takie zaburzenia mogą być związane ze zwiększoną sekrecją katecholamin i z obniżonym poziomem samokontroli. Długotrwałość tej fazy zależy głównie od indywidualnych
cech każdego sportowca; zwykle jest ona krótsza u tych sportowców,
którzy mają już doświadczenie treningowe zdobyte na obozach w warunkach wysokogórskich.
Faza przejściowa charakteryzuje się większymi możliwościami wysiłkowymi, ale niestabilnymi oraz mniej przewidywalnymi reakcjami spor V. Issurin, J. Vrijens Altitude training in elite sport. Flamish Journal for Sports Madicine
23
towców. W tej fazie sportowiec może odczuwać nadmierne zmęczenie
po stosunkowo niedużych obciążeniach i gorzej kontrolować technikę
ruchu. Czas trwania tej fazy także zależy od indywidualnych właściwości,
waha się od 6 do 12 dni, dotyczy realizacji treningu z obniżonymi obciążeniami. Należy ze szczególną ostrożnością wykonywać intensywne ćwiczenia anaerobowe, ich przedwczesne stosowanie może negatywnie wpłynąć
na proces adaptacji sportowców. W fazie stabilizacji, sportowcy mogą już
realizować programy treningowe z dużymi obciążeniami prawie bez ograniczeń (tab. 6).
Tab. 6. Ogólne założenia sporządzania programów
treningowych z uwzględnieniem faz aklimatyzacji górskiej24
Charakterystyka
treningowego
procesu
Faza ostra
Faza przejściowa
Faza
stabilizacyjna
Typ mikrocyklu
Wprowadzający
Obciążeniowy
Obciążeniowy albo
uderzeniowy
Czas trwania
mikrocyklu
3‒7 dni
3‒5 dni
5‒7dni
Ilość mikrocyklów
1
1
1‒3
Ogólna objętość
treningu
zwykła albo
o 10‒20% mniejsza
Zwykła albo
o 5‒10% mniejsza
zwykła
Objętość treningu
prowadzonego
z dużą intensywnością
o 40‒60% mniejsza
o 15‒30% mniejsza
zwykła
Złożoność
koordynacyjna
niska
średnia
zwykła
Program treningowy w fazie ostrej, czyli aklimatyzacji początkowej,
różni się od treningu realizowanego na poziomie morza (tab. 6). Próby
rozpoczęcia programu treningowego w górach ze standardowym obciążeniem wykorzystywanym na poziomie morza podejmowane były w róż24
norodnych dyscyplinach sportu. Najczęściej, rezultatem takiego treningu
było obniżenie możliwości wysiłkowych zawodników. W związku z tym
sportowcy wolniej przechodzili okres reaklimatyzacji i nie poprawiali
swojego poziomu wytrenowania po powrocie na poziom morza. Dlatego
pierwszy mikrocykl programu treningowego w warunkach wysokogórskich powinien być zrealizowany z mniejszymi obciążeniami. W czasie
fazy przejściowej ogólna objętość treningowa osiąga zaplanowany poziomu, ale intensywność wykonywanych ćwiczeń jest niższa. Faza stabilizacji pozwala na dozowanie większych obciążeń treningowych, które
w ostatecznym rozrachunku określają kumulacyjne efekty przygotowania
wysokościowego. Taki wysoki poziom obciążeń jest utrzymywany prawie do końca pobytu w górach. Jednakże, w czasie ostatnich dwóch dni,
obciążenia treningowe powinny być zmniejszone, by ułatwić sportowcom
reaklimatyzację na poziomie morza.
Ważnym aspektem jest długość zgrupowań treningowych w warunkach wysokogórskich. Jeśli główny cel przygotowania w górach jest ukierunkowany na uzyskanie najlepszych wyników sportowych na zawodach
w warunkach wysokogórskich, to efekt treningu w warunkach wysokościowych powinien być ściśle powiązany ze wzrostem obciążeń treningowych w fazie stabilizacyjnej. Właściwym będzie przedłużenie pracy treningowej w tej fazie do trzech, czterech tygodni. W takim przypadku, czas
trwania obozu treningowego wysokogórskiego może wynosić miesiąc lub
dłużej. W przypadku chęci przygotowania sportowców do współzawodnictwa na poziomie morza celem treningów wysokogórskich jest osiągnięcie dostatecznego poziomu adaptacji fizjologicznej. Czas trwania takiego
obozu wynosi od 20 do 25 dni 25.
Na zakończenie warto wskazać najczęściej popełniane błędy w periodyzacji treningu wysokogórskiego:
– ignorowanie specyficznych warunków panujących w górach (lub niedostateczne branie ich pod uwagę) w czasie planowania i realizacji programu treningowego,
– rezygnacja z odpowiednich do możliwości sportowca obciążeń treningowych w fazie stabilizacji.
Philippka, 1990; V. Issurin, V. Shkliar, L. Kaufman. Concept of the modern training in
medium height mountains: ergogenic effect and methodical principles of training. Sport
Science. Vilnius, 4 (26), 2001. s. 4‒18.
25
5. Efekty treningu wysokogórskiego w okresie poziomu
reaklimatyzacji
Poziom przygotowania sportowców w górach ma najczęściej na celu osiągnięcie optymalnego wyniku sportowego w okresie reaklimatyzacji. Okres
ten jest określony przez co najmniej trzy czynniki (tab.7):
– Pierwszy, to fizjologiczne zmiany zachodzące po powrocie z gór.
– Drugi związany jest z odmiennością obciążeń treningowych po zakończeniu treningu wysokościowego.
– Trzeci sygnalizuje o indywidualnych możliwościach sportowców.
Tab. 7. Zmiany w poziomie sportowym i zdolnościach
motorycznych u sportowców w okresie reaklimatyzacji
po treningu wysokościowym
Okres
Zmiany w poziomie sportowym i zdolnościach motorycznych
3‒10 dzień
Dosłownie: stan przygnębiający; uczestnictwo w zawodach jest nierekomendowane*
14‒18 dzień
Stały wzrost poziomu sportowego, mozliwośc osiągnięcia wysokiego
wyniku sportowego**
12‒28 dzień
Wzrost ogólnych i specyficznych dla danej dyscypliny rekcji, pomyślne, skuteczne występowanie w zawodach***
37‒46 dzień
Wzrost pozostałych wskaźników świadczących o poziomie wytrenowania sportowców; wysokie prawdopodobieństwo pomyślnego występowania na zawodach****
* U. Fuchs, M. Reiss Hohentraining. Das Erfolkozept der Ausdauersportarten. Munster
Philippka, 1990.
** M. Reiss, U. Fuchs, B. Pfefferkorn et al. Hohentraining und Nachhoheneffect Untasuchungen uber ihren Einfluss auf die Dynamics des Trainngszustanden und dir sportliche Form im Mittelstreckenlauf. Theorie und Praxis Leistungssport, 9: 1969. s. 87‒123;
J.A. Faulkner, J. Kollias, Favour et al. Maximum aerobic capacity and running performance at altitude. Jurnal of Applited Physiology, 24; s. 685‒691.
*** U. Fuchs, M. Reiss Hohentraining. Das Erfolkozept der Ausdauersportarten. Munster
Philippka, 1990.
**** V. Issurin, V. Shkliar, L. Kaufman. Concept of the modern training in medium
height mountains: ergogenic effect and methodical principles of training. Sport Science.
Vilnius, 4 (26), 2001. s. 4‒1.
Po treningu w górach można zauważyć trzy pozytywne fazy reaklimatyzacji (tab.7). Pierwsza, w ciągu jednego, dwóch dni po powrocie na poziom morza, druga w okresie pomiędzy 12 a 28 dniem i trzecia, między
37 a 46 dniem. Pierwsza i druga faza są korzystne26. Potwierdzenie oparto na analizie formy sportowej zawodników po zakończeniu obozów treningowych w warunkach wysokogórskich, trwających od 12 do 28 dni
na wysokości od 1640 do 2500 m. Rezultaty pokazują, że korzystna dynamika formy sportowej u zawodników była głównie osiągana w czasie
pierwszych dwóch dni oraz miedzy 16 a 20 dniem po powrocie na poziom
morza, natomiast większość pogarszających się efektów treningu wysokogorskiego była zaobserwowana między 5 a 10 dniem reaklimatyzacji. Doniesienia naukowe więc potwierdzają występowanie dwóch, pozytywnych
faz w ciągu okresu reaklimatyzacji. Trzecia faza i jej występowanie wymaga specjalnego komentarza. W literaturze istnieje mało udokumentowanych badań, które wskazywałyby na utrzymanie odpowiednio wysokiego
poziomu sportowego przez zawodników przez dłuższy czas po treningu
w warunkach wysokogórskich. Jedno z takich badań było przeprowadzane w czasie przygotowań narodowej drużyny Rosji w pływaniu. Zgodnie
z rocznym planem przeprowadzono trzy obozy treningowe w warunkach
wysokogórskich, trwających od 20 do 22dni. W czasie reaklimatyzacji
po ostatnim górskim obozie (w przeciągu 52 dni) pływacy brali udział
w wielu zawodach. Występowali oni w różnych konkurencjach, a ich rezultaty były przybliżone do najlepszych wyników w sezonie. Najlepsze rezultaty były osiągane między 42 a 47 dniem po powrocie z gór.
W świetle przytoczonego wyżej przykładu można sądzić, że efekt
zwiększenia zdolności do wysiłku po zakończeniu treningów wysokościowych może trwać trochę dłużej niż sądzono wcześniej. Brak danych o negatywnych zmianach hematologicznych, biochemicznych oraz komórkowych, wywołanych treningiem w warunkach wysokogórskich może być
argumentem za trwaniem tak długiego okresu reaklimatyzacji. Korzyści
osiągnięte w wyniku treningu wysokogórskiego są więc bezsporne i prowadzą do wyraźnego polepszenia wyników sportowych.
26
M. Reiss, H. Zansler. Anzatze fur Erhohung der Leistungswirsamkeit der Trainingkonception in den Ausdauersportarten. Theorie und Praxis Leistungssport. Berlin, 25 (2),
1987. s. 26‒51; H.K. Rusko, H.O. Tikkanen, J.E. Poltonen. Altitude and endurance traninig. Jurnal of Sports Sciences,; 22.2004. s. 928‒945; R. Wilber. Application of altitude/
s. 1610‒1624.
6. Planowanie treningu wysokogórskiego
Można wyróżnić trzy różne warianty planowania treningu, zawierającego w swoich założeniach obóz w warunkach wysokościowych. Plany te
ukierunkowane są na uzyskanie optymalnego poziomu przygotowania
sportowców do rywalizacji odbywającej się na poziomie morza. Wariant
A to obóz ogólnorozwojowy przeprowadzony głównie dla poprawy sprawności ogólnej. W takim przypadku okres przygotowawczy można zacząć
od obozu w górach, z programem uwzględniającym wszechstronne, umiarkowanie i ukierunkowane ćwiczenia, z akcentem położonym na rozwój
możliwości aerobowych oraz ogólnych zdolności siłowych. Kontynuacja
przygotowania na poziomie morza poświęcona jest rozwojowi tych zdolności z wykorzystywaniem specjalistycznych dla poszczególnych dyscyplin środków treningowych. Dalszy etap treningu, może wykorzystywać
pozytywną fazę reaklimatyzacji, a mezocykl przedstartowy kończy ten
okres treningowy.
Wariant B to obóz w warunkach wysokościowych przeprowadzony pod
kątem startu w zawodach na poziomie morza w drugiej pozytywnej fazie
reaklimatyzacji. Etap treningowy zaczyna się od bloku wstępnego „przedgórskiego”, trwającego od 1 do 2 tygodni. Jego kontynuacją jest treningowy obóz w warunkach wysokogórskich, składający się z między innymi
ze „spokojnej pracy aerobowej” w fazie ostrej i przejściowej oraz mocno
obciążającej pracy treningowej w fazie stabilizacji. Program treningowy po zakończeniu przygotowania wysokogórskiego kontynuowany jest
przez specjalistyczny dla każdej dyscypliny proces treningowy w mezocyklu przedstartowym i startowym.
Wariant C to obóz w warunkach wysokogórskich przeprowadzony warunkach, gdzie start w zawodach na poziomie morza następuje w trzeciej, ostatniej, pozytywnej fazie reaklimatyzacji, między 36 a 46 dniem
po zakończeniu przygotowania wysokogórskiego. W takim przypadku
po zakończeniu obozu w górach następuje kontynuacja treningów w warunkach poziomu morza. Sportowcy podlegają reaklimatyzacji uczestniczą w zawodach natychmiast po fazie depresyjnej – między 11a14 dniem
po powrocie na poziom morza, albo jeszcze wcześniej. Długość mezocyklu bazowego i okresu przejściowego powinna być optymalnie dostosowana, do udziału w głównych zawodach.
Wariant B jest najczęściej wykorzystywany27, natomiast wariant C jest
mniej znany i mniej popularny.
W pierwszej kolejności należy zoptymalizować przygotowanie poprzedzające obóz w górach, które ma na celu ułatwienie adaptacji sportowców,
zapoznania ich z czekającymi ich obciążeniami wysokogórskimi, hipoksyjnymi oraz przygotowaniem do planowanych obciążeń. W tym celu wykorzystuje się dwa główne podejścia: pedagogiczne i fizjologiczne.
Podejście pedagogiczne przewiduje zastosowanie bloku obciążeń aerobowych w treningu (1–2 mikrocykle) na poziomie morza, składającego się
między innymi z ćwiczeń wykonywanych na poziomie progu aerobowego
i anaerobowego w połączeniu z ćwiczeniami ogólnorozwojowymi. Bezpośrednio przed obozem w warunkach wysokogórskich (2,3 dni przed) poziom obciążeń powinien być zmniejszony, aby ułatwić przechodzenie fazy
ostrej aklimatyzacji w ciągu pierwszych dni przebywania w warunkach
górskich28. Podejście fizjologiczne wykorzystuje specjalne metody stworzenia warunków hipoksyjnych w czasie trwania treningu na poziomie morza. Taki trening w warunkach hipoksji jest przeznaczony dla osiągnięcia
stanu aklimatyzacyjnego przed pobytem w górach. W tym celu szeroko
wykorzystywane są komory hipoksyjne29 albo specjalne maski przeznaczone do wdychania powietrza z obniżonym ciśnieniem. Taki trening zajmuje zwykle od 2 do 3 tygodni i może być zakończony bezpośrednio przed
albo kilka dni przed udaniem się w góry30. Ilość zajęć treningowych wynosi
do 3 do 6 w tygodniu. Zajęcia trwają od 30 do 90 minut. W praktyce wykorzystuje się różne metody treningowe, chociaż wydaje się, że najczęściej stosowanymi są ćwiczenia ciągłe i interwałowe o umiarkowanej intensywności.
Po zakończeniu obozu w warunkach wysokościowych dalszy proces
treningowy bazuje na opisanych wcześniej fazach reaklimatyzacji na poziomie morza i zmianach zachodzących w organizmie sportowców.
1987. s. 26‒51; U. Fuchs, M. Reiss Hohentraining. Das Erfolkozept der Ausdauersportarten. Munster Philippka, 1990.
28
1987. s. 26‒51.
29
R. Wilber. Application of altitude/hypoxic training by elite athlets. Medicine & Science
in Sports & Exercise, 39 (9). 2007. s. 1610‒1624.
30
Philippka, 1990.
27
Pierwsza faza, pozytywna trwająca od 2 do 3 dni jest przeznaczana
na uczestnictwo w zawodach. Mimo zwiększonej zdolności do wysiłku
w tej fazie, charakteryzuje się ona dużymi zakłóceniami fizjologicznymi,
spowodowanymi gwałtowną zmianą środowiska. Wielu specjalistów zaleca stosowanie w niej umiarkowanych obciążeń.
Ogólne podejście do procesu treningowego prowadzonego w negatywnych fazach po przygotowaniu w górach przewiduje stosowanie ćwiczeń
na poziomie progu aerobowego i anaerobowego z postępującym wzrostem
obciążeń. Jest to ważne w tym okresie zarówno dla zapobiegania nadmiernej akumulacji kwasu mlekowego, jak i dla włączenia w plan treningowy specyficznych dla poszczególnych dyscyplin ćwiczeń o charakterze
szybkościowym. Kompromis między tymi sprzecznymi wymaganiami
można osiągnąć za pomocą serii interwałowych. Ćwiczenia zapobiegające nadmiernej laktacji o submaksymalnej sile mogą być wykonywane
z naciskiem na jakość, a nie na ilość powtórzeń. Sportowcy wtedy zwykle nie napotykają istotnych przeszkód w trakcie wykonywania ćwiczeń
techniczno-taktycznych. Szczególną uwagę należy położyć na akcentowanie siły zastosowanej w ćwiczeniach ciągłych o umiarkowanej intensywności. Po zakończeniu fazy negatywnej, praca o średniej i umiarkowanej
intensywności jest bardziej ekonomiczna – wykonywana w czasie niższego
poziomu częstości skurczów serca i niższego poziomu akumulacji kwasu
mlekowego. U sportowców pojawiają się specyficzne odczucia, polepsza
się ich koordynacja ruchowa. Bardzo intensywne ćwiczenia specjalistyczne można stosować bez specjalnych ograniczeń. Przy takim metodycznym
podejściu można zakładać, że występy z sukcesami na zawodach mogą być
planowane na okres między 14 a 28 dniem.
Mało jest opracowań, opisujących stan sportowców po drugiej pozytywnej fazie, następującej po przygotowaniu wysokogórskim. Jeśli program
treningowy po górskim obozie przewiduje uczestnictwo w najważniejszych
zawodach między 36 a 46 dniem, to poprzedzający okres poświęcony jest
przygotowaniom przedstartowym. Stan wytrenowania sportowców w czasie
tego okresu jest określony przede wszystkim przez bieżące obciążenia. Można założyć, że korzyści adaptacji komórkowej (na przykład wzrost mioglobiny i kapilaryzacji mięśni oraz niski poziom zakwaszania) mogą się utrzymywać w ciągu stosunkowo dłuższego czasu. W ciągu tego okresu można
z sukcesem stosować trening uzupełniający w komorze hipoksyjnej. Najbardziej oczywiste korzyści z trzeciej pozytywnej fazy następującej po przygo-
towaniu wysokościowym, wyróżniają się tym, że faza ta pozwala aktywniej
wykorzystywać obciążenia związane z zawodami w ramach zakończającego
etapu przygotowania do imprezy głównej31.
Podsumowanie
Impulsem rozpoczynającym badanie procesu treningowego i współzawodnictwa prowadzonego w warunkach wysokościowych była potrzeba związana z rywalizacją na prestiżowych zawodach, dalszy rozwój przygotowania wysokogórskiego zorientowany był głównie na proces przygotowawczy
do zawodów odbywających się na poziomie morza. Przegląd literatury
pozwala zrozumieć przebieg fizjologicznych zmian zachodzących w czasie
górskiej aklimatyzacji, odróżnić reakcje człowieka w fazie ostrej od reakcji
w czasie późniejszych okresów adaptacji. Wiele doniesień wskazuje jednak,
że przygotowanie wysokogórskie nie daje pożądanych korzyści w czasie
występów na zawodach rozgrywanych na poziomie morza. Tę sprzeczność
można częściowo objaśnić różnorodnością indywidualnych reakcji sportowców na trening wysokościowy (niektórzy sportowcy mogą mieć większe
predyspozycje do korzystania z tej formy przygotowania).
Osiągane korzyści przygotowania będące następstwem treningu w górach są następujące:
– zwiększony transport tlenu do mięśni,
– udoskonalenie funkcji krwi związanej z transportem tlenu; zwiększona
utylizacja tlenu w komórkach tkanki mięśniowej pojawiająca się na skutek wyższej aktywności enzymów glikolitycznych i zwiększonej zawartości mioglobiny,
– zwiększenie wydolności tlenowej, wpływającej na wzrost buforowej
zdolności mięśni i krwi.
Proces aklimatyzacji w warunkach górskich ma trzy fazy: pierwsza,
ostra aklimatyzacja – najbardziej ograniczająca zdolność do wysiłku, a czas
jej trwania (3–7 dni) w znacznym stopniu zależy od cech indywidualnych
każdego sportowca. Druga, faza przejściowa – daje więcej korzyści, ale reakcje sportowców są niestabilne i mało przewidywalne. Czas jej trwania
V. Issurin, J. Vrijens Altitude training in elite sport. Flamish Journal for Sports Madicine and Sport Science, 7, (66). 1996. s. 24‒41; R. Wilber. Current trends in altitude
training. Sports Medicine 31 (4). 2001. s.249‒265; R. Wilber. Application of altitude/
s. 1610‒1624; G.P. Millet, B. Roels, L. Schmitt, X. Woorons, J.P. Richalet. Combining
Hipoxic Methods for Peak Performance. Sport Medicine, 40 (1). 2010. s. 1‒25.
31
także jest czynnikiem indywidualnym (od 3 do 5 dni). Trzecia faza –stabilizacji pozwala sportowcom wykonywać programy treningowe z większymi obciążeniami, prawie bez ograniczeń. Na poziom przygotowania
po zakończeniu obozu górskiego wpływają fazy reaklimatyzacji na poziomie morza, które określają korzystne okresy dla uczestnictwa w zawodach,
szczególnie między 14 a 28 dniem i między 36 a 46 dniem. Etap ten może
być odpowiednio krótszy lub dłuższy. Jeśli koncepcja treningu zakłada korzystanie z efektu podwyższenia zdolności do wysiłku po przygotowaniu
górskim, to w roczny plan treningowy włączone są 2‒3 etapy treningowe,
przewidujące odbycie obozów warunkach górskich.
Szczególną uwagę należy zwrócić na planowanie cyklu treningowego,
zawierającego obóz w warunkach górskich. Zwykle pierwsza część takiego
programu składa się z ćwiczeń aerobowych średniej intensywności, odpowiadających założeniom bazowego mezocyklu. Druga część może zawierać bardzo intensywne ćwiczenia aerobowo-anaerobowe.
Bibliografia
1. Brooks G.A., Fahey T.D., T.P. White, Exercise physiology. Human bioenergetics and its applications. Mayfield Publisher. London. 2004.
2. Chapman R F., Stray-Gundersen J., Levine B.D., Individual variation in
response to altitude training. Jurnal of Applited Physiology 85 (4). 1998,
s. 1448‒1456.
3. Ekbolm B., Berglund B., Effect of erythropoietin administration on maximal aerobic power. Scand. Journ. Med. Sci. Sports, 1; 1991. s.88‒93.
4. Fuchs U., Reiss M., Hohentraining. Das Erfolkozept der Ausdauersportarten. Munster Philippka, 1990.
5. Faulkner J.A., Kollias J., Favour et al. Maximum aerobic capacity and
running performance at altitude. Jurnal of Applited Physiology, 24;
s. 685‒691.
6. Gore J.C., Hematological and non-hematological effects of altitude training. Materiały z USOC Itrenational Altitude Training Symposium
„Hipoksja w teorii i praktyce. Modele treningu wysokościowego” Colorado Springs, 21‒23.10.2009.
7. Issurin V., Vrijens J., Altitude training in elite sport. Flamish Journal for
Sports Madicine and Sport Science, 7, (66). 1996. s. 24‒41.
8. Issurin V., Shkliar V., Kaufman L., Concept of the modern training in medium height mountains: ergogenic effect and methodical principles of training. Sport Science. Vilnius, 4 (26), 2001. s.4‒18
9. McArdle W.D., Katch F., Katch V., Exercise physiology. Philadelphia/
London: Lea& Febiger, 1991.
10. Millet G.P., Roels B., Schmitt L., Woorons X., Richalet J.P., Combining
Hipoxic Methods for Peak Performance. Sport Medicine, 40 (1). 2010.
s. 1‒25
11. Mizuno M.C., Juel T., Bro-Rasmussen E. et al., Limb skeletal muscle
adaptations I athlets after training at altitude. Jurnal of Applited Physiology, 68. 2001. s.496‒502
12. Reiss M., Fuchs U., Pfefferkorn B. et al., Hohentraining und Nachhoheneffect Untasuchungen uber ihren Einfluss auf die Dynamics des Trainngszustanden und dir sportliche Form im Mittelstreckenlauf. Theorie
und Praxis Leistungssport, 9: 1969. s. 87‒123.
13. Reiss M., Zansler H., Anzatze fur Erhohung der Leistungswirsamkeit
der Trainingkonception in den Ausdauersportarten. Theorie und Praxis
Leistungssport. Berlin, 25 (2), 1987. s. 26‒51.
14. Reiss M., Hauptrichtungen des Einzatzes und der Methodik des Hohentraining in den Ausdauersportarten. Lestungssport, 4. 1998. s. 21‒28
15. Rusko H.K., Lappavuori A., Makela P. et al. Living high, training low:
A new approach to altitude training at sea level I athletes. Med.Sci. Spotrs. Exerc, 27 (5). 1995. s.6
16. Rusko H.K., Tikkanen H.O., Poltonen J.E., Oxygen manipulation as an
ergogenic aid. Current Sports Medicine Reports 2, 2003.s.233‒238
17. Rusko H.K., Tikkanen H.O., Poltonen J.E., Altitude and endurance traninig. Jurnal of Sports Sciences,; 22.2004. s.928‒945.
18. Terrados N., Jansson E., Sylven C. et al., Is hypoxia a stimulus for synthesis of oxidative enzymes and myoglobin? Jurnal of Applited Physiology, 68. 1990. s.2369‒2372
19. Vogt M., Hoppeler H., Is hypoxia training good for muscles and exercise
performance? Progress in Cardiovascular Diseases. 2010; 52.s. 525‒533
20. Wilber R., Current trends in altitude training. Sports Medicine 31 (4).
2001. s.249‒265.
21. Wilber R., Altitude training and athletic performance. Human Kinetics,
Champaing, IL, 2004.
22. Wilber R., Application of altitude/hypoxic training by elite athlets. Medicine & Science in Sports & Exercise, 39 (9). 2007. s.1610‒1624
23. Wilmore J., Costll D., Training for sport and activity. Phisiological basis
24. Witovski S., Chen J., Sray-Gundersen R.L., et al., Genetics markers for
eritropojetic responses to altitude. Med. Sci. Sports. Exerc, 34 (Suppl. 5):
2002. s. 246
Tadeusz Ambroży – dr hab. prof. AWF Kraków, Instytut Sportu, Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie
Tomasz Wieczorek – mgr, PZN
Dariusz Mucha – dr hab. prof. AWF Kraków, Instytut Nauk Biomedycznych,
Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie
Nr 24, 2016 (74–91)
ANALIZA PORÓWNAWCZA
PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ
I MIĘDZYNARODOWEGO TERRORYZMU
COMPARATIVE ANALYSIS
OF ORGANIZED CRIME AND
INTERNATIONAL TERRORISM
Andrzej Czop, Piotr Czop
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego
i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie
Abstract
Authors described the most important and influential major crimes organisations that are active worldwide. They’ve presented their genesis,
structure, set of rules and traditions.. Authors identified as well areas of
activities and main treats caused by the influence of organised crimes on
economy both internal and international. Authors also focused their attention on reasons for social pahtologies in organised crimes, it’s dynamics and diversity. Writers have referred to the hypothesis, that they are
very close ties between treats generated by organised crimes and terrorist
groups. Critical analysis of literature conducted by the Authors leads to
the point that there is a direct connection between groups that are committing crimes and groups perpetrating terrorist attacks. Authors analysed
differences and similarities between terrorist and organised crime groups.
They’ve proven as well that there is in fact cooperation between those two
ANALIZA PORÓWNAWCZA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ… • 75
groups, pointing that sometimes they are even the same. Final conclusion
of the article is that terrorist groups and organised crimes groups are transnational and leads to the point that fighting them has to be transnational
as well. Fighting both of this groups cannot have any borders or limits
unless it’s treating human rights.
Keywords: organised crime, international terrorism, mafia
Abstrakt
Autorzy podjęli próbę zaprezentowania najważniejszych organizacji przestępczych działających na świecie. Przedstawili ich genezę, kulturę organizacyjną, zasady działania, tradycję, główne obszary ich aktywności oraz
główne zagrożenia jakie generuje ona dla ekonomiki oraz społeczeństw
zarówno w państwach skąd się wywodzą jak i dla gospodarki międzynarodowej. Autorzy zwrócili uwagę na przyczyny patologii społecznej jaką
jest przestępczość zorganizowana, a także na jej dużą dynamikę i różnorodność. Odnieśli się do hipotezy, że istnieją bliskie związki tego rodzaju
przestępczości z największym obecnie zagrożeniem bezpieczeństwa jakim
jest terroryzm. Przeprowadzona przez nich krytyczna analiza literatury
zajmującej się najgroźniejszymi formami przestępczości zorganizowanej
potwierdziła, że istnieje ścisły związek pomiędzy działalnością grup dokonujących przestępstw kryminalnych i tych, których celem jest dokonywanie zamachów terrorystycznych. Autorzy dokonali analizy porównawczej terroryzmu i przestępczości zorganizowanej wskazując podobieństwa
i różnice. Jednocześnie podali przykłady współdziałania pomiędzy grupami reprezentującymi te dwa, tylko z pozoru odmienne zjawiska. Tak
naprawdę bardzo często wzajemnie się przenikają, a niekiedy są nawet
tożsame. Artykuł kończy się konkluzją, że zarówno grupy terrorystyczne jak i przestępcze mają charakter transnarodowy, a to powoduje, że ich
zwalczanie także nie może mieć granic, chyba że te które wyznaczają prawa człowieka1.
Słowa kluczowe: przestępczość zorganizowana, terroryzm
międzynarodowy, mafia
J. Piwowarski, M. Rozwadowski, Strategia bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej.
Cele i zadania, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka-Praktyka-Refleksje”, Wyższa Szkoła
Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2015,
nr 19, s. 45 – 57.
1
76 • Andrzej Czop, Piotr Czop
Obecnie coraz częściej wskazuje się na bliskie związki przestępczości zorganizowanej ze zjawiskiem będącym współcześnie największym cywilizacyjnym zagrożeniem – terroryzmem2. Stąd autorzy postanowili dokonać
analizy najważniejszych form przestępczości zorganizowanej na świecie,
pod kątem ich związków i podobieństw do międzynarodowych grup terrorystycznych. W tym celu zaprezentowali główne filary przestępczości
zorganizowanej przedstawiając ich:
– kulturę organizacyjną,
– tradycję,
– główne obszary aktywności,
– najważniejsze zagrożenia jakie ich działalność generuje dla gospodarki
i społeczeństw, w których one funkcjonują.
Według ekspertów Organizacji Narodów Zjednoczonych przestępczość
zorganizowana przenosi się z krajów takich jak Stany Zjednoczone i Włochy do innych państw zarówno tych ubogich jak i wysoko rozwiniętych.
Z przeprowadzonej przez nich analizy wynika, iż przyczyną powstawania
grup przestępczych w państwach rozwijających się są czynniki takie jak:
korupcja, dysproporcje i nierówności społeczne i duży odsetek osób ubogich w społeczeństwie3.
Fundamentem przestępczości zorganizowanej jest też tzw. syndrom
prohibicji, zgodnie z którym zorganizowane grupy przestępcze działają
wszędzie tam, gdzie istnieje zapotrzebowanie na towary i usługi niedostępne na legalnym rynku obrotu handlowego (narkotyki, prostytucja, towary
akcyzowe)4. Ta koncepcja genezy zorganizowanej przestępczości została
opracowana przez P. Lejinsa i dotyka ona głównie rynku amerykańskiego.
Na rynku europejskim istnieje dodatkowo pojęcie tzw. „czarnego rynku”
pojawiające się tam, gdzie zaczyna brakować jakichś dóbr, na które istnieje zapotrzebowanie społeczeństwa. A. Marek uzupełnia koncepcję „syndromu prohibicyjnego5” Lejinsa „syndromem spekulacyjnym” twierdząc,
że to właśnie te dwie koncepcje rodzą „czarny rynek” i stwarzają warunki
do rozwoju przestępczości zorganizowanej. Uważa on, że obydwa syndromy są ważnym czynnikiem rozwoju zorganizowanych grup przestępczych,
ale nie wystarczającym. Dlatego też wyróżnia jeszcze dodatkowy, istotny
Zob. J. Pimlott, Encyklopedia terroryzmu, Warszawa 2005.
J.W. Wójcik, Przeciwdziałanie przestępczości zorganizowanej, Warszawa 2011, s. 118.
4
Por. J. Gołębiewski, Przestępczość zorganizowana, Warszawa 2008,
5
www.thefreelibrary.com/Peter%2Blejins%2B, dostęp: 2014‒09‒24
2
3
czynnik, którym jest „syndrom maksymalizacji zysków” – główny cel
działania zorganizowanej przestępczości.
Mafia włoska
Badacze zgodni są co do tego, że to właśnie Mafia jest najwyższą formą
przestępczości zorganizowanej. Jest to tajna organizacja stawiająca na zysk,
korupcję i siłę, niszcząca każdego, kto postanowi zdradzić jej sekrety. Jedną z włoskich mafii jest sycylijska Cosa Nostra mocno powiązana ze swoim odpowiednikiem w Stanach Zjednoczonych. Członkowie tej organizacji wywodzą się z trzech regionów Sycylii tj. Palermo, Agrigento i Katanii.
Wedle danych udostępnionych przez FBI składa się ona z 1200 zaprzysiężonych członków z 76 rodzin6. Jej działaniami kieruje Komisja Między Prowincjalna. W latach 80 doszło do wojny między poszczególnymi
rodzinami zasilającymi Cosa Nostrę, a powodem narastającego konfliktu
były ogromne zyski z handlu narkotykami7. W rezultacie 18 rodzin zostało zwycięzcami tej wojny, a dziewięć pokonanych familii znalazło schronienie w krajach Ameryki Południowej i Hiszpanii. Po „złotym” okresie
mafii, który przypadł na lata od pięćdziesiątych, aż po siedemdziesiąte,
kiedy to największym biznesem tej zorganizowanej grupy przestępczej był
handel narkotykami, Cosa Nostra zaczęła wyraźnie słabnąć. W 2010 roku
jej szef, capo di tutti capi Salvatore Lo Piccolo, został zatrzymany wraz
ze swoimi dwoma synami i ważnymi członkami sycylijskiej mafii. Dzięki
posiadanym przez Salvatore dokumentom zawierającym między innymi
listę biznesmenów płacących haracz mafii i liście płac osób ją ochraniających, doszło do wielu aresztowań również wysokich urzędników i polityków. Włoska prokuratura ujawniła wówczas także obowiązujący, choć
zdawałoby się archaiczny kodeks mafii, zwany również jej dekalogiem,
brzmi on:
– Nie spotykaj się w cztery oczy z członkiem innego klanu;
– Nie pożądaj żony przyjaciół;
– Nie wchodź w konszachty z glinami;
– Nie chodź po knajpach i klubach;
– Nie nadużywaj alkoholu i nie uzależniaj się od hazardu;
D. Potakowski, Amerykańska przestępczość zorganizowana i jej zwalczenie, „Przegląd
policyjny” 1994, nr 3.
7
L. Palmieri, Organized crime in Italy, “International Criminal Policve Review” 1992,
nr. 435
6
– Musisz być na zawołanie, jeśli potrzebuje cię Cosa Nostra;
– Przestrzegaj kategorycznie umówionych spotkań;
– Szanuj żonę swoją i dbaj o rodzinę;
– Pytany przez bossa zawsze mów prawdę;
– Nie przywłaszczaj pieniędzy należących do przyjaciół i zaprzyjaźnionych klanów8
W związku z tak restrykcyjnymi zasadami do Cosa Nostry nie może
zostać przyjęty:
– posiadający w rodzinie członka organów ścigania,
– kto zdradza żonę lub ktoś, kogo zdradza żona,
– kto zachowuje się niegodnie i nie przestrzega wartości moralnych9.
Kodeks ten został znaleziony także przy innych zatrzymanych członkach
mafii. Wynika z tego, że jest to dokument mający moc obowiązującą w sycylijskiej mafii. Nie stosowanie się do niego, może być karane śmiercią10.
Kolejną włoską mafią jest neapolitańska Kamorra. W jej skład wchodzi 30 klanów, które są podzielone na 30 grup złożonych ze 106 rodzin
liczących około 5 tys. członków. Ta zorganizowana grupa przestępcza
nieprzerwanie i dynamicznie rozwija się od 1979 roku. Jej wpływy sięgają aż do Ameryki Południowej, gdzie posiada ona swoja laboratoria
niezbędne do produkcji kokainy11. Głównym źródłem dochodu tej zorganizowanej grupy przestępczej jest handel narkotykami, a liderem w tej
dziedzinie jest klan Di Lauro. Klan ten funkcjonuję jak korporacja, zbudowany został w oparciu o system multilevel (MLS), który opiera się przede
wszystkim na bezpieczeństwie informacji. W tym właśnie celu podzielony
został na różne poziomy wtajemniczenia zaczynając od tych którzy finansują biznes a skończywszy na szeregowych dealerach narkotyków. Dzięki
temu typowi organizacji, Klan Di Lauro na handlu narkotykami zarabia
500 tysięcy euro miesięcznie12. Bezpieczeństwo całego systemu Kamorry
jest mocno zbliżone do struktur militarnych. Jej szefowie uważają, że Polska znajduje się w obszarze wpływów Kamorry. Jeden z nich – Francesco
Schiavone pseudonim „Cicciariello” (grubasek) został aresztowany w podkarpackim Krośnie. Kamorra inwestuje również swoje pieniądze w legalne
Zob. Sifakis C., Mafia-Encyklopedia, Kraków 2007.
Ibidem.
10
J. W. Wójcik, Przeciwdziałanie przestępczości zorganizowanej, Warszawa 2011, s. 138.
11
Zob., R. Saviano, Gomorra. Podróż po imperium kamorry, Warszawa 2008.
12
Ibidem.
8
9
interesy. Jej inwestorzy wybudowali hiszpańskie Costa del Sol. Inwestują
również swoje fundusze w hotele, restauracje, piekarnie, turystykę i przemysł tekstylny. To co odróżnią Kamorrę od innych organizacji to przede
wszystkim proces rekrutacji członków. Przyjmuje ona w swoje szeregi nie
tylko Włochów, ale także cudzoziemców. Jest ona również najbardziej
okrutną mafią na świecie, Roberto Saviano stwierdził, iż prowadząc swą
zbrodniczą działalność zabiła więcej ludzi niż: Cosa Nostra, N’drangheta,
mafia rosyjska, klany albańskie, ETA i IRA razem wzięte13.
N’drangheta zwana również mafią kalabryjską jest kolejnym zorganizowanym ugrupowaniem przestępczym działającym we Włoszech. Etymologia nazwy N’drangheta pochodzi od greckiego słowa andranghetos,
co tłumaczy się jako człowieka odważnego i przebiegłego. Początek działalności tej organizacji datuje się na XVII wiek, kiedy to postrzegana była
jako skuteczny obrońca chłopów, w ich walce z latyfundystami. Ale już
pod koniec XIX wieku doszło do wyewoluowania tej organizacji, w typową strukturę przestępczą wzorowaną na mafii sycylijskiej14. Do końca
lat sześćdziesiątych XX wieku kontrolowała obrót oliwą, owocami i warzywami. Kolejnym etapem jej działalności były uprowadzenia, wymuszenia haraczy oraz przemyt papierosów. W latach 70-tych ubiegłego wieku
organizacja ta przejęła handel narkotykami15. N’drangheta uznawana jest
przez znawców przedmiotu za najbardziej terrorystyczną organizację typu
mafijnego. W jej skład wchodzi 18 klanów, składających się z 244 rodzin,
co oznacza, że zrzesza ona 5000 osób, będących głównie mieszkańcami
regionu Kalabrii. Obecnie do dużego znaczenia doszedł jeden z odłamów
N’dranghety, którym jest Nuova sacra Corona Unita, licząca 20 klanów
i 1400 członków16.
La Cosa Nostra – mafia amerykańska
La Cosa Nostra to mafia amerykańska, której założycielami byli włoscy
emigranci17. Obecnie jest to najważniejsza organizacja przestępcza działająca w USA. Ze względu na genezę jej struktura jest mocno zbliżona
do mafii sycylijskiej. La Cosa Nostra tworzona jest przez rodziny lub klany
Ibidem.
D. Southwell, Historia przestępczości zorganizowanej, Bremen 2009, s. 14.
15
D. Southwell, op. cit., s. 15.
16
J.W. Wójcik, op. cit., s. 147.
17
13
14
liczące z reguły od dwudziestu do nawet kilkuset członków. Przywódcą
familii jest „cappo” zwany także „padrone”, którego wspomagają zastępca
szefa tj. „cottocappo” oraz doradca „consigliere”. Kolejny szczebel w hierarchii to kapitanowie. Rodzina zawsze stara się zarządzać określonym
terytorium. Rodziny tworzą większe kartele, które zarządzane są przez komisje regionalne. Najwyższą władzę w organizacji posiada kopuła, w skład
której wchodzi dwunastu członków będących przywódcami kantonów.
Do zakresu kompetencyjnego kopuły należy mediacja w sporach, wydawanie ostatecznych decyzji, orzekanie kar śmierci a także koordynacja
działań w obszarze międzynarodowym. Przewodniczący kopuły posługuje
się tytułem „cappo di tutti capi”. Priorytetem dla amerykańskiej mafii jest
legalizacja nieformalnych zysków. Stroną księgową oraz prawniczą „prania brudnych pieniędzy” zajmują się tzw. planiści, którzy mają doskonałe
przygotowanie ekonomiczne i potrafią lokować „czystą gotówkę” w legalne przedsięwzięcia18. Na rzecz mafii pracują też specjaliści od rynku inwestycyjnego, którzy prowadzą ciągły monitoring najbardziej atrakcyjnych
gałęzi gospodarki. W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej działa
obecnie ok. 25 rodzin mafijnych, których główną aktywnością jest produkcja i handel narkotykami. Kontrolują one często organy i instytucje
samorządowe, administracyjne i finansowe. Pobierają opłaty za „ochronę” od sieci restauracji i od firm zajmujących się odpadami komunalnymi. Największa firma wywożąca śmieci, obsługująca cały Nowy York, tak
naprawdę jest w całości kontrolowana przez mafię19. Policja amerykańska
w walce z mafią odniosła wiele spektakularnych sukcesów, z których największy to zatrzymanie w czerwcu 1996 roku kierownictwa familii Genovese, z jej capo – Liborio. Klan ten specjalizujący się w praniu brudnych
pieniędzy, udzielaniu lichwiarskich pożyczek, wymuszeniach, hazardzie
i oszustwach podatkowych tylko na przestrzeni kilku lat zarobił ponad 20
mln dolarów. W ostatnich latach mafia amerykańska skoncentrowała się
na procederze prania brudnych pieniędzy i to nie tylko tych pochodzących z własnych przedsięwzięć, ale także będących w posiadaniu innych
organizacji przestępczych na całym świecie20. To bardzo zyskowny interes gdyż oprocentowanie pobierane przez mafię za tą usługę finansową
Ibidem.
20
W. Mądrzejowski, op. cit., s. 22.
18
19
wzrosło z 6% (lata osiemdziesiąte) do nawet 22% w chwili obecnej21. Nie
jest to prosta operacja gdyż często wymaga skorumpowania urzędników
w sektorze finansowo-bankowym.
Mafia rosyjska
Mało kto ma świadomość, że mafia rosyjska prowadziła swą przestępczą
działalność jeszcze przed wybuchem I wojny światowej22. W ZSRR istniała swoista symbioza pomiędzy państwem a tą organizacją, co skutkowało
jej ogromnym wpływem na życie gospodarcze kraju. W Tadżykistanie czy
Uzbekistanie mafia praktycznie przejęła w swoje ręce rzeczywistą władzę.
Teraz trwa jej ekspansja także na rynki międzynarodowe, na niespotykaną
wcześniej skalę. Takim katalizatorem rozwoju mafii rosyjskiej zwanej też
„Organizacją” był rozpad ZSRR. Często w jej skład wchodzą wyodrębnione grupy etniczne: azerskie, czeczeńskie, gruzińskie, ormiańskie czy rosyjskie. Kooperują one z organizacjami przestępczymi spoza państw byłego
Związku Sowieckiego. Świadczą o tym trzy ważne szczyty mafijne, które
odbyły się23:
W 1993 roku w Erywaniu – Armenia, w którym uczestniczyli mafiosi włoscy, rosyjscy i kolumbijscy omawiający tam metody i formy prania
brudnych pieniędzy;
W listopadzie 1993 roku w Pradze – Czechy gdzie rosyjska mafia postanowiła prać brudne pieniądze dla mafii włoskiej, w zamian za udostępnienie jej włoskich szlaków przemytu narkotyków na terenach azjatyckich;
Podczas spotkania, do którego doszło w styczniu 1995 roku w Puerto Rico
mafie rosyjska i kolumbijska dokonały uzgodnień w sprawie stref wpływów
przestępczych, dokonując swoistego podziału terytoriów zależnych.
Jak już wspomniano mafia rosyjska nie jest tworem jednorodnym24,
gdyż według danych rosyjskiego MSW pod koniec lat dziewięćdziesiątych
w Rosji działało ok. 500 dobrze zorganizowanych organizacji etnicznych,
w których skład wchodziło ok. 5000 zorganizowanych grup przestępczych.
Koordynacją ich przedsięwzięć zajmowała się tzw. Rada, złożona z pięciuset szefów. Na czele każdej grupy stoi tzw. „wor w zakonie”, który cieszy
się wśród gangsterów mirem i powszechnym uznaniem, co daje mu także
Ibidem.
23
24
Zob. C. Sifakis, Mafia-Encyklopedia, Kraków 2007, s. 432‒433.
21
22
prawo do rozstrzygania sporów. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych w Rosji, zwłaszcza w Moskwie i Petersburgu powstało wiele nowych grup, w skład których weszli weterani wojny w Afganistanie i w Czeczeni oraz zwalniani z Armii Czerwonej doskonale wyszkoleni komandosi
ze „Specnazu”. Grupy te zajęły się głównie tzw. reketem czyli wymuszaniem haraczy za ochronę. Najbardziej znana z nich to grupa „liubierecka”,
która w sposób zdecydowany i brutalny opanowała teren Moskwy, na którym wcześniej z powodzeniem działały przestępcze grupy z Kaukazu25.
O rozmiarach przestępczości w Rosji świadczą alarmujące dane jeszcze
z 1999 roku, według których stwierdzono tam 28 tysięcy zabójstw, aktów
terroru kryminalnego, zamachów bombowych i uprowadzeń dla okupu,
które były dziełem mafii. Bardzo duże dochody czerpie ona z nielegalnej
produkcji alkoholu, którego miesięczny obrót szacowany jest na ponad miliard rubli. Tylko w 1999 roku zlikwidowano w Rosji 700 gorzelni produkujących alkohol na skalę przemysłową. Działa tam 300 wyspecjalizowanych
gangów trudniących się kradzieżami i handlem samochodami, w czym
wspiera ich 18 wyspecjalizowanych grup, których zadaniem jest korumpowanie funkcjonariuszy celnych i straży granicznej26. Tak duże nielegalne
dochody wymagają prania brudnych pieniędzy za pośrednictwem sektora
bankowego nie tylko w Rosji, ale także w Szwajcarii, Czechach i Niemczech.
Mafia lokuje też pieniądze w zakup hoteli na Lazurowym Wybrzeżu, nad
Morzem Czarnym, czy w kupno luksusowych nieruchomości i rezydencji
na całym świecie. Tylko w Moskwie praniem brudnych pieniędzy zajmuje się ok. 30 banków. Proceder ten wykryto, nawet w bankach izraelskich.
Szacuje się, że rosyjska przestępczość zorganizowana poprzez legalizację
osiąganych przez siebie dochodów wyprowadziła z Rosji ok. 12 bilionów
rubli. Specjaliści są zdania, że mafia przejęła ok. 40% banków działających
w Rosji, a trzeba pamiętać, że takich podmiotów finansowych jest w tym
kraju około 2500. Nieposłuszni i odmawiający współpracy z mafią bankierzy są często ofiarami spektakularnych zamachów. W połowie lat dziewięćdziesiątych takich aktów agresji było ponad 300, a zginęło w nich 30 właścicieli banków27. New Scotland Yard zauważa, że coraz częściej rosyjska mafia
penetruje brytyjski sektor finansowo-bankowy i czuje się w nim całkowicie
bezkarna, w swoich przestępczych działaniach. Większość nielegalnej broni
na tym rynku pochodzi właśnie z Rosji.
J.W. Wójcik, op. cit., s. 150‒151.
27
Ibidem.
25
26
Kolumbijskie kartele
Kolumbijskie organizacje przestępczości zorganizowanej, które jeszcze
pod koniec ubiegłego wieku działały w sposób prawie bezkarny, to dwa
wielkie kartele narkotykowe z Cali i Medelin. Zajmowały się one uprawą,
przetwarzaniem i przemytem produktów z koki (kokaina) na rynki europejskie i do Stanów Zjednoczonych. Wykorzystywały one fakt, że dla
najuboższej ludności wiejskiej Kolumbii uprawa koki była jedynym źródłem utrzymania. Państwo nie było w stanie zapewnić tym ludziom alternatywnych możliwości zarobkowania, stąd oferta ze strony karteli dawała
im możliwość przeżycia. Pablo Escobar stojący na czele kartelu Medelin
jawił się ubogim rolnikom jako współczesny Robin Hood, który wspomagał ich finansowo prowadząc także działalność filantropijną28. Ze względu
na ogromną popularność został nawet posłem do parlamentu Kolumbii.
Korumpował najwyższe władze tego kraju, zabijał kandydatów na urząd
prezydenta i pozostawał całkowicie bezkarny stając się jednym z najbogatszych ludzi na świecie (7 miejsce w/g rankingu Forbes). 2 grudnia
1993 roku dzięki dostarczonym przez USA urządzeniom wykorzystującym technikę triangulacji radiowej, grupa kolumbijskiej policji namierzyła jego kryjówkę w jednej z dzielnic Medellín. Tym razem P. Escobarowi
nie udało się uciec i został zastrzelony w swojej rezydencji. Kilka lat później, w 2001 roku Andreas Pastrany stworzył projekt „Columbia” zakładający zmniejszenie uprawy koki o połowę, w ciągu pięciu lat29. Plan ten
zyskał wsparcie szkoleniowe i finansowe ze strony USA, co pozwoliło zredukować areał koki do 80 tysięcy hektarów. Operacja wojskowo-policyjna
przeprowadzone przez Kolumbię i USA skutkowała ujęciem 350 ważnych
członków karteli, na czele z ich szefami Jose Rodriguezem Gacha oraz
braćmi Gilberto i Miguelem Rodriguezem Orejueli. Operacja, której koszt
wyniósł ok. 2,5 mld dolarów doprowadziła do likwidacji ponad 2 tysięcy
laboratoriów i przejęcia 220 ton czystej kokainy. Niestety miejsce gangsterów zajęli równie dobrze zorganizowani partyzanci, spod znaku Rewolucyjnych Sił Zbrojnych Kolumbii oraz Zjednoczonych Oddziałów Samoobrony. Kolejna kampania antynarkotykowa przeprowadzona w 2006 roku
doprowadziła wprawdzie do rozbicia tej ostatniej organizacji, ale proceder
narkotykowy nie został w Kolumbii zlikwidowany. Nadal duża część narkotyków trafiających do USA pochodzi z dawnego imperium P. Escobara.
28
29
D. Southwell, op. cit., s. 144‒145.
Powodem jest nie rozwiązany problem społeczny czyli brak oferty państwa dla rolniczej ludności Kolumbii, która poza uprawą koki nie widzi dla
siebie szans egzystencji.
Yakuza – japońska przestępczość zorganizowana.
Geneza Yakuzy sięga czasów samurajów30, co czyni ją jedną z najstarszych
na świecie organizacji przestępczych. Jej oddziaływanie sięga centrów rządowych i wielkich korporacji. Ale dotyka także także ulic małych miast.
Japoński Narodowy Instytut Nauk Policyjnych oszacował, że Yakuzę
tworzy 2500 gangów zrzeszających 150 tys. osób. Jest to więc największa
na świecie sieć przestępcza.
W okresie, gdy szogunem został Tokugawa Ieyasu wielu samurajów
utraciło swoich panów, którym wcześniej służyli swoimi mieczami. Stali
się roninami31. Część z nich tworzyła grupy banitów, które wykorzystywały rolników i mieszkańców małych miasteczek. Ze względu na ich skandalizujące zachowanie i przesadny sposób ubierania się byli określani kabuki-mono, czyli obłąkani. By skutecznie chronić się przed nimi wieśniacy
tworzyli gangi-machi-yokko (służący miastu), lub otokodate (rycerscy
obywatele). Ze względu na to, że jedynie kasta wojowników miała prawo
nosić miecze, gangi te zatrudniały roninów, by ci pomagali im chronić ich
miasteczka i wsie. Wprawdzie ekspert od spraw bezpieczeństwa Kanehiro
Hoshino z Narodowego Instytutu Nauk Policyjnych uważa, że wszystkich
roninów zlikwidowano do 1688 r. wielu yakuzów prezentuje swoje drzewa
genealogiczne wywodzące się od roninów lub otokodate. Yakuza uważa,
że właśnie ich słynni przodkowie połączyli się z bakuto (gildie hazardzistów) oraz tekiya (handlarze domokrążcy) i stworzyli gangi, które stały się
Yakuzą. Nazwa Yakuza pochodzi od najgorszego zestawu kart jaki można
uzyskać w japońskiej grze oicho-kabu. W tej grze podobnie jak w bakaracie dodaje się wartość trzech kart by otrzymać finalny wynik. Najgorszy zestaw stanowi 8, 9 i 3. Wg. Starego japońskiego systemu liczenia taki
układ liczb odczytuje się fonetycznie jako ya, ku i sa. Tak powstało właśnie
słowo Yakuza. Według obecnego sposobu liczenia 8, 9 i 3 wymawia się
jako hachi-kyu-san tak również określa się Yakuzę. Trudno jednoznacznie
stwierdzić czy termin ten był pierwotnie używany jako obelga wskazują A. Czop, M. Sokołowski, Początki prawa i filozofii bezpieczeństwa Cesarstwa Japonii,
„Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje” nr 11, Kraków 2012, s. 14‒18.
31
D. Southwell, op. cit., s. 58
30
ca, że są oni „bezwartościowymi rękoma”, czy raczej sugerował, że ktoś
miał pecha stając im na drodze. Gwałtowna industrializacja, która zaczęła
się po epoce feudalizmu w 1869 roku, spowodowała, że Yakuza zajęła się
czerpaniem zysku z prostytucji i hazardu, wymuszeniami okupów, oszustwami oraz kontrolowaniem budownictwa i siły roboczej. Toyama Mitsuru w 1879 roku założył genyosha (Stowarzyszenie Mrocznego Oceanu).
Była to organizacja ekstremalnie nacjonalistyczna, zmierzająca jednocześnie do przywrócenia tradycyjnych wartości. Nawiązała ona bliskie stosunki z paramilitarnym Stowarzyszeniem Czarnego Smoka. Obie grupy
nawiązały kontakt z Yakuzą wykorzystując jej członków do likwidowania
lewicowych polityków i dokonywania zamachów terrorystycznych np. zamachu na cesarzową Korei w 1895 r. Te właśnie relacje dały początek wielu
powiązaniom tajnych stowarzyszeń, którymi Yakuza zarządza do chwili
obecnej. Najbardziej dynamiczny okres rozwoju współczesnej Yakuzy
miał miejsce pod koniec II wojny światowej i w czasie amerykańskiej okupacji Japonii. Przejęła ona wówczas prostytucję a w związku z powstaniem
czarnego rynku także handel towarami deficytowymi. Struktura Yakuzy
wzorowana jest na rodzinie a jej podstawowym elementem są relacje ojciec – syn i mistrz – uczeń. Na nich właśnie zbudowana jest hierarchia.
Oyabun to określenie bossa Yakuzy, co w tłumaczeniu oznacza „rolę ojca”
a członkowie, którzy mu podlegają nazywani są kobunami przyjmując
„rolę dziecka”32. Ceremonia inicjacji to podstawowy rytuał dla każdego
członka Yakuzy, który określa całe jego późniejsze życie. Kandydat siedzi
twarzą do oyabuna a osoba, która go rekomenduje przygotowuję sake dodając do ryżowego wina sól i rybie łuski. Oyabun otrzymuję pełny kielich
a nowicjusz wypełniony jedynie do połowy. Po złożeniu przysięgi w, której rekrut uznaję oyabuna jako swojego ojca deklaruje mu posłuszeństwo,
okazywanie szacunku rodzinie i stawianie jej interesów ponad wszystko33.
Obaj mężczyźni wypijają sake i wymieniają się kielichami. Od tego momentu kandydat staję się kobunem i zostaję przyjęty do rodziny, której
pozostali członkowie składają mu gratulację. Podstawową zasadą jest bezwzględne posłuszeństwo wobec oyabuna. W przypadku nie wywiązania
się z obowiązków bądź ściągnięcia dyshonoru na rodzinę konieczne jest
32
33
Ibidem, s. 60.
J. Piwowarski, A. Czop, Tradycja i nowoczesność jako aspekty profilaktyki w niektórych
problemach bezpieczeństwa Azji Południowo-Wschodniej, „Zeszyt Naukowy Apeiron”,
2011, nr 5, s. 299–318.
rytualne dokonanie przeprosin i odbycie pokuty. Najczęściej jest to yubitsume – obcięcie palca, który przekazuje się oyabunowi. Wprawdzie Yakuza na przestrzeni wielu lat przeszła szereg zmian, ale nadal jej członkowie
przestrzegają sześciu tradycyjnych zasad34:
– Nigdy nie zdradzaj tajemnic organizacji;
– Nigdy nie stosuj przemocy wobec żony, dzieci członków gangu;
– Nie bądź osobiście zaangażowany w handel narkotykami;
– Nie odmawiaj pieniędzy gangowi;
– Zawsze bądź posłuszny swoim zwierzchnikom;
– Nigdy nie zwracaj się do policji.
Yakuza kontroluję wielkie koncerny i spółki akcyjne przez swych członków, którzy wykupują akcję by następnie szantażować rady nadzorcze
ujawnianiem sekretów firmy. Zmuszają też biznesmenów do obowiązkowej
prenumeraty wydawanych przez Yakuzę magazynów. Obok tradycyjnych
form przestępczości jak handel narkotykami, hazard, prowadzenia zakładów bukmacherskich, lichwiarskie pożyczki i płatna protekcja, Yakuza zarabia na wymuszeniach haraczu za tzw. ochronę przedsiębiorstw. Zajmuje
się także szantażowaniem pracowników sektora finansowego co umożliwia
im uzyskiwanie dużych kredytów. Zorganizowana działalność przestępcza
w sektorze finansowym jest dla Yakuzy najbardziej opłacalna. To powoduję, że najwięcej skorumpowanych księgowych, prawników i bankierów
ujawnia się właśnie w Japonii. Yakuza ma także wyjątkowo mocną pozycję
w japońskiej polityce. Pomimo że Yakuza określana jest mianem japońskiej mafii to przynależność do niej nie stanowi naruszenia prawa. Stąd jej
członkami są właściciele firm i szanowani biznesmeni. Roczne przychody
tej organizacji na 20 mld dolarów.
Triady – chińska przestępczość zorganizowana
Triady są transnarodowymi organizacjami, które obecnie rozwijają się
na każdym kontynencie35 panując nad przestępcza działalnością w społecznościach chińskich na całym świecie. Zajmują się one głównie przemytem narkotyków i ludzi. Ze względu na to, że nie mają stałych struktur
i potrafią elastycznie przystosowywać się do zmieniających się warunków
przetrwały przez wiele wieków. Często nazywa się je więc nieśmiertelnym stowarzyszeniem. Najstarszą grupą przestępczą, w tej organizacji
34
35
J. W. Wójcik, op. cit., s. 160.
D. Southwell, op. cit., s. 73 – 74.
są tzw. Czerwone Brwi. Było to tajne stowarzyszenie wojowników, którzy
w 25 r. n.e. walczyli o obalenie Wan Manga. Był to więc ruch oporu, który
później ewoluował w stronę przestępczości. Natomiast pod koniec dynastii
Tang, w X wieku powstało stowarzyszenie Białego Lotosu. Członkowie tej
buddyjskiej sekty byli represjonowani przez chińskie władze, co spowodowało, że w XIII wieku wystąpili przeciwko rządom Mongołów w Chinach.
Dzięki ich wsparciu buddyjski mnich Hung Wu, w 1368 r. został cesarzem
i zapoczątkował dynastię Ming. Gdy dynastia Qing w 1644 roku opanowała Chiny stowarzyszenie Białego Lotosu zorganizowało ruch oporu by doprowadzić do przywrócenia dynastii Ming. Istotną częścią tej opozycji byli
mnisi z klasztoru Shaolin. Cesarz Manchu wysłał ekspedycję by zlikwidowała mnichów i spaliła ich klasztor. 18 mnichów uciekło, a 5 z nich utworzyło Stowarzyszenie Nieba i Ziemi. Na bazie tych tajnych stowarzyszeń
powstawały kolejne grupy, między innymi Pięści Sprawiedliwej Harmonii. Członkowie tego stowarzyszenia w latach 1899 – 1901 zorganizowali
tzw. powstanie bokserów, którego celem było wyparcie z Chin wpływów
zachodu. Z czasem członkowie tych grup docierali do innych krajów, tworząc w Ameryce tzw. Tongi a w Wielkiej Brytanii Triady – z uwagi na trójkątny emblemat używany podczas rytuałów. Wówczas także rozpoczęli
przestępczą działalność taką jak:
– handel opium,
– kontrolę prostytucji,
– wymuszenia,
– nielegalne gry hazardowe36.
Przestępczość zorganizowana, a terroryzm
Z przeprowadzonego procesu badawczego wynika, że przestępczość zorganizowaną, podobnie jak i terroryzm można zaliczyć do tzw. przestępczości grupowej.
Zarówno członkowie grup zorganizowanych jak i terroryści bardzo
często stosują brutalną przemoc, która w zamierzeniu ma wywołać poczucie strachu i lęku, zarówno poszczególnych jednostek jak i całych grup
społecznych. Co więcej występują niekiedy sytuacje, gdy są to podmioty tożsame – organizacja terrorystyczna jest jednocześnie zorganizowaną
grupą przestępczą i na odwrót. Z takimi właśnie sytuacjami mamy obecnie
J. W. Wójcik, op. cit., s. 168.
36
do czynienia chociażby na Kaukazie37. Warto mieć na uwadze to, że czeczeńskie organizacje terrorystyczne są skazane na działalność kryminalną,
gdyż nie posiadają wystarczających innych źródeł dochodu.
Przestępczość zorganizowana stanowi także sposób zdobywania funduszy na działalność terrorystyczną przez „Świetlisty Szlak” – peruwiańską organizację terrorystyczną znaną z prowadzonego na dużą skalę nielegalnego obrotu kokainą.
Kolejną wspólną cechą jest to, że grupy przestępczości zorganizowanej i terrorystyczne mają podobną, hierarchiczną strukturę organizacyjną,
opartą na wyznaczeniu każdemu członkowi określonych zadań i odpowiedzialności, przy założeniu całkowitego posłuszeństwa i dyscypliny wobec
przełożonych38. Podobnie wygląda kwestia podporządkowania i lojalności
wobec grupy, a złamanie tych zasad z reguły karane jest śmiercią. Zdrada
jest napiętnowana jako najcięższa zbrodnia, wobec tych organizacji.
Częsta jest także współpraca grup przestępczych z terrorystami, którą
obserwujemy chociażby przy obecnym kryzysie migracyjnym. To członkowie organizacji przestępczych zajmują się fałszowaniem dokumentów
dla terrorystów usiłujących pod zmienioną tożsamością dotrzeć do państw
Unii39. To także oni odpowiadają za logistykę i transport morski uchodźców, wśród których są także ekstremiści islamscy. Można obserwować
na dokumentalnych ujęciach filmowych jak po dopłynięciu łodzi z migrantami do brzegu jest ona przejmowana przez ludzi, którzy umieszczają
ją na platformie i odwożą w kierunku skąd przypłynęła. Po jakimś czasie ta sama łódź pojawia się ponownie w porcie, z kolejnym transportem.
To właśnie przykład działania grupy przestępczej czerpiącej ogromne zyski z przemytu ludzi do Europy. Relacje pomiędzy gangsterami, a terrorystami mogą mieć charakter immanentny. Wówczas organizacje terrorystyczne tolerują działalność zorganizowanej grupy przestępczej, w zamian
za co otrzymują udział w zyskach. Za te pieniądze mogą dokonać zakupu
broni i zorganizować zamachy. Niekiedy we wzajemnej współpracy można także zauważyć podporządkowanie. Pieniądze uzyskane za narkotyki,
Zob. S. Redo, Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w Azji centralnej, Warszawa 2007.
38
W. Czajkowski, Wpływ społeczny i przywództwo. Sprawność w relacjach społecznych,
[w:] A. Piasecki (red.). Model przywództwa. Kraków: Wydawnictwo „Profesja” 2006.
39
A. Czop, J. Piwowarski, Aktualne ruchy migracyjne jako czynnik zagrożenia terrorystycznego w Europie i w Polsce [w:] K. Jałoszyński, W. Zubrzycki, A. Babiński, Policyjne
siły specjalne w Polsce, Szczytno 2015, s. 27‒45.
37
przeznaczane są na zakup broni, która potem jest wykorzystywana przez
ekstremistów do walki, przy użyciu metod terrorystycznych.
Są także istotne różnice pomiędzy organizacjami przestępczymi,
a ugrupowaniami terrorystycznymi. Te pierwsze za główny cel stawiają
sobie generowanie jak największych zysków40. Dla terrorystów cele mają
charakter polityczny lub religijny i związane są z realizacją określonej ideologii. Zależy im także na rozgłosie, a każda akcja czy zamach mają mieć
jak największy wymiar medialny, tak by zwiększyć jego społeczną siłę rażenia. Nagłaśnianie ich działań jest podstawową metodą. Zupełnie inaczej
działają członkowie grup przestępczych, którzy starają się być niezauważeni dla organów ścigania. Zależy im na poufności i dyskrecji, zgodnie
z powiedzeniem –„pieniądze lubią ciszę”41. Przestępcy dbają także by kamuflować źródła pochodzenia pieniędzy, stąd praktyka legalizowania ich
wpływów poprzez tzw. „pranie brudnych pieniędzy”.
Kolejna różnica to fakt, że zorganizowane grupy przestępcze z reguły nie
występują przeciwko obowiązującemu porządkowi prawnemu, lecz nawet
dążą do jego utrzymania, zwłaszcza w sytuacji kryzysu władzy centralnej.
Wówczas może się nawet pojawić zjawisko tzw. władzy paralelnej, czyli
przejęcia przez grupę przestępczą kontroli nad takimi sferami życia społecznego, które w niewielkim stopniu podlegają władzy państwowej. Z takim
procesem spotykamy się w niektórych państwach Ameryki Łacińskiej.
Ważny jest także inny odbiór społeczny organizacji terrorystycznych,
których działalność jest znacznie częściej akceptowana przez opinię publiczną. Spowodowane jest to nieostrą granicą między walką narodowowyzwoleńczą a terroryzmem. Społeczeństwo jest niekiedy w stanie uznać za usprawiedliwione niektóre cele czy metody terrorystów. Takie przyzwolenie nie
towarzyszy natomiast działalności zorganizowanych grup przestępczych.
Autorzy wykazali, na bazie przeprowadzonej analizy funkcjonowania
najważniejszych organizacji przestępczych, że charakter ich działania oraz
jego międzynarodowy zasięg powodują, że w sposób naturalny tworzą
się pomiędzy nimi, a grupami terrorystycznymi bliskie relacje. Wskazane zostały podobieństwa i różnice pomiędzy tymi podmiotami. Badanie
wykazało, że przestępczość zorganizowana i terroryzm nie znają granic,
w związku z tym uprawniony jest wniosek, że przy ich zwalczaniu nie
Zob. W. Filipkowski, Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w aspekcie finansowym,
Kraków 2004.
41
J.G. Hülsmann, Etyka produkcji pieniądza, Warszawa 2016.
40
można kierować się żadnymi granicami, jedynie granicą przestrzegania
praw człowieka42.
Bibliografia
1. Czajkowski W., Wpływ społeczny i przywództwo. Sprawność w relacjach
społecznych, [w:] A. Piasecki (red.), Model przywództwa, Kraków: Wydawnictwo „Profesja” 2006.
2. Czop A., Piwowarski J, Aktualne ruchy migracyjne jako czynnik zagrożenia terrorystycznego w Europie i w Polsce, [w:] K. Jałoszyński, W. Zubrzycki, A. Babiński, Policyjne siły specjalne w Polsce, Szczytno 2015,
(s. 27‒45).
3. Czop A., Sokołowski M., Początki prawa i filozofii bezpieczeństwa Cesarstwa Japonii, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje”
nr 11, Kraków 2012.
4. Filipkowski W., Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w aspekcie finansowym, Kraków 2004.
5. Gołębiewski J., Przestępczość zorganizowana, Warszawa 2008.
6. Mądrzejowski W., Przestępczość zorganizowana – system zwalczania,
Warszawa 2008.
7. Palmieri L., Organized crime in Italy, International Criminal Policve Review 1992.
8. Pimlott J., Encyklopedia terroryzmu, Warszawa 2005.
9. Piwowarski J., Czop A., Tradycja i nowoczesność jako aspekty profilaktyki
w niektórych problemach bezpieczeństwa Azji Południowo-Wschodniej,
„Zeszyt Naukowy Apeiron”, 2011, nr 5.
10. Piwowarski J., Rozwadowski M., Strategia bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej. Cele i zadania, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka-Praktyka-Refleksje”, nr 19, Kraków 2015, s. 45 – 57.
11. Pływaczewski E.W., Przestępczość zorganizowana i jej zwalczanie w Europie zachodniej, Warszawa 1992.
12. Potakowski D., Amerykańska przestępczość zorganizowana i jej zwalczenie, „Przegląd policyjny” 1994, nr 3.
13. Redo S., Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w Azji centralnej,
Warszawa 2007.
14. Saviano R., Gomorra. Podróż po imperium kamorry, Warszawa 2008.
42
E.W. Pływaczewski, Przestępczość zorganizowana i jej zwalczanie w Europie zachodniej,
Warszawa 1992.
15. Sifakis C., Mafia-Encyklopedia, Kraków 2007.
16. Southwell D., Historia przestępczości zorganizowanej, Bremen 2009.
17. Wójcik, J. W., Przeciwdziałanie przestępczości zorganizowanej, Warszawa 2011.
Strony internetowe:
18. www.thefreelibrary.com/Peter%2Blejins%2B, data dostępu: 2016‒09‒30
Andrzej Czop jest absolwentem Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego kierunek Prawo oraz doktorem nauk społecznych w dziedzinie bezpieczeństwa. Przez 25 lat pełnił służbę w Policji między innymi
na stanowiskach: Radcy Komendanta Głównego Policji, Naczelnika Wydziału Profilaktyki KGP, Komendanta Rejonowego Policji Kraków-Wschód
i Komendanta Miejskiego Policji w Krakowie. Obecnie jest dyrektorem generalnym Krakowskiego Centrum Bezpieczeństwa pełniąc funkcję wice prezesa Polskiego Związku Pracodawców Ochrona Oddział Małopolska. Jest
także członkiem Stowarzyszenia Komendantów Policji. Pełni funkcję dziekana Wydziału Zamiejscowego Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego
i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie. Misją jego działalności naukowej
i zawodowej jest poszukiwanie i wdrażanie rozwiązań podnoszących poziom
bezpieczeństwa zarówno osób jak i podmiotów gospodarczych.
Piotr Czop jest absolwentem Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego
i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie. Ukończył Wydział Bezpieczeństwa
i Nauk Społeczno-Prawnych kierunek bezpieczeństwo wewnętrzne. Jest autorem pracy dyplomowej Przestępczość zorganizowana jako zagrożenie bezpieczeństwa państwa napisanej pod kierunkiem naukowym dr Juliusza Piwowarskiego prof. WSBPiI „Apeiron” w Krakowie. Zawodowo zajmuje się
zapewnianiem bezpieczeństwa informatycznego gwarantującego sprawność
realizowanych procesów gospodarczych. Funkcję tę sprawował w firmie Capgemini, a obecnie w brytyjskiej korporacji XL Catlin na stanowisku Team
Leadera. Ukończył między innymi międzynarodowe certyfikowane szkolenia:
ITIL CSI w zakresie usprawniania procesów, ITIL Foundation z metodologii
efektywnych działań oraz tzw. dobrych praktyk w IT, Lean Six Sigma (green
belt) – zwiększenie efektywności procesów oraz redukcji zbędnych elementów zarządzania.
Nr 24, 2016 (92–117)
ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS
MIGRACJI LUDNOŚCI U SCHYŁKU
I PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ
W EUROPIE ŚRODKOWEJ
VIOLATION OF HUMAN RIGHTS DURING
THE MIGRATION OF POPULATION AT
THE CLOSE OF AND AFTER WORLD
WAR II IN CENTRAL EUROPE
Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski
Abstract
1. Objective
The objective of the article is to recall the enormity of human suffering
related to the forcible relocation of population at the close of and after
World War II in Central Europe. The tragedy of World War II did not
end with the signing of peace treaties. On the contrary, for many people it
was the beginning of flight, exile,and, finally, forcible relocation. The victors were dealing without mercy not only with the defeated but also with
the allies and own citizens, violating the regulations of international treaties. Today we should remember about those horrible events, which only
recently have started to be discussed loudly so that the same mistakes lead-
ŁAMANIE PRAW CZŁOWIEKA PODCZAS MIGRACJI LUDNOŚCI… • 93
ing to the suffering and death of many human beings are not made in
the future.
2. Introduction
The great conferences which crowned World War II (Tehran, Yalta, Potsdam) as well as the Atlantic Charter and the Charter of the United Nations pulled the world, and Europe in particular, our of the nightmare
of destruction and death, and, all the same, they also served as a guarantee that the spoils of war would be divided between the victors. However,
the above-mentioned treaties did not divide only territories but, particularly, people, giving rise to the tragedy of flight, exile and forcible relocation.
The tragedies took place especially in Central Europe and they affected
both the invaders and the victims. The victims sometimes turned into invaders, and the invaders into victims. The atrocities of flight, exile and forcible relocation were suffered by Jews, for whom World War II constituted
the greatest tragedy ever, as well as by the Poles, Germans, Hungarians,
Ukrainians, Belarussians, Czechs, Slovaks, Lithuanians, Russians and representatives of other nations. The beautiful slogans of the Atlantic Charter
and the Charter of the United Nations became for those fleeing, exiled and
forcibly relocated only empty watchwords, of which most of them did not
even hear during the tragedy.
3. Methodology
The authors identify the enormity of flight, exile and forcible relocation
of people at the close of and after World War II, and try to raise the awareness of the need to remember about it and draw conclusions for the future.
The adopted comparative historical method allows for direct needs analysis concerning the guarantee of basic human needs in the face of the horrors of war and actions taken directly after the war.
4. Conclusions
The authors prove that, irrespective of victory in a war, securing people
against national or ethnic persecution when the war has come to an end
should be a matter of overriding importance for the victors. The victory
does not entitle the victors to treat people like objects, even if they also
were accomplices to the tragedy of war. Great wars are fought between
states, particularly between the biggest ones, and it is the unarmed, in-
94 • Wojciech M. Hrynicki, Jarosław Widerski
nocent people who suffer, even though they are not responsible for their
outbreak and all the harm. The experience of World War II should make
people aware of the threat of suffering and death in the face of post-war
division of territorial spoils.
Keywords: human rights, World War II, flight, exile, forcible relocation
Abstrakt
1. Cel
Celem artykułu jest przypomnienie ogromu cierpienia ludzkiego związanego z przymusowym przesiedlaniem ludności u schyłku i po II wojnie
światowej w Europie Środkowej. Tragedia II wojny światowej nie zakończyła się wraz z podpisaniem traktatów pokojowych. Przeciwnie, dla wielu
rozpoczął się czas ucieczek, wypędzeń, czy w końcu przymusowych wysiedleń. Zwycięzcy bez pardonu obchodzili się nie tylko z przegranymi,
ale również ze sprzymierzeńcami, jak i własnymi obywatelami, łamiąc postanowienia traktatów międzynarodowych. Dziś należy pamiętać o tych
strasznych wydarzeniach, o których dopiero od niedawna zaczęto głośno
rozmawiać, by w przyszłości nie popełniać tych samych błędów prowadzących do cierpień i śmierci wielu istnień.
2. Wprowadzenie
Wielkie konferencje wieńczące II wojnę światową (Teheran, Jałta, Poczdam) oraz Karta Atlantycka i Karta Narodów Zjednoczonych wyprowadziły świat, a w szczególności Europę z koszmaru zniszczenia i śmierci,
tym niemniej stały się także gwarantem podziału łupów wojennych między zwycięzców. Wymienione wyżej traktaty nie podzieliły jednak wyłącznie terytoriów, ale w szczególności ludzi, dając początek tragediom
ucieczek, wypędzeń i przymusowym przesiedleniom. Tragedie te rozegrały się szczególnie w Europie Środkowej i dotknęły zarówno najeźdźców,
jak i ofiary. Czasem ofiary stawały się najeźdźcami, a najeźdźcy ofiarami.
Okrucieństwo ucieczek, wypędzeń i przymusowych przesiedleń dotknęło
nie tylko Żydów, dla których II wojna światowa była największą w dziejach tragedią, ale Polaków, Niemców, Węgrów, Ukraińców, Białorusinów,
Czechów, Słowaków, Litwinów, Rosjan i przedstawicieli innych narodów.
Piękne hasła Karty Atlantyckiej i Karty Narodów Zjednoczonych stały się
dla uciekających, wypędzonych i przymusowo przesiedlanych jedynie pustymi hasłami, o których w czasie tragedii najczęściej nawet nie słyszeli.
3. Metodologia
Autorzy identyfikują ogrom tragedii ucieczek, wypędzeń i przymusowych
wysiedleń ludności u schyłku i po II wojnie światowej, starając się uświadomić potrzebę pamiętania o tym i wyciągania wniosków na przyszłość.
Przyjęta metoda historyczna porównawcza pozwala na bezpośrednią analizę potrzeb w obszarze gwarancji podstawowych praw człowieka w obliczu pożogi wojennej i bezpośrednich działań po wojnie.
4. Wnioski
Autorzy dowodzą, że bez względu na zwycięstwo w wojnie, zabezpieczenie ludności przed prześladowaniami na tle narodowym czy etnicznym
po jej zakończeniu powinno być wartością nadrzędną dla zwycięzców.
Zwycięstwo nie upoważnia do traktowania ludzi przedmiotowo, nawet jeśli są współwinni tragedii wojennej. Wielkie wojny toczą się między państwami, zwłaszcza największymi, cierpią zazwyczaj bezbronni, niewinni
ludzie, nieodpowiedzialni za jej wybuch i całe zło. Doświadczenie II wojny
światowej winno wyczulić ludzi na zagrożenie cierpienia i śmierci w obliczu powojennych podziałów łupów terytorialnych.
Słowa kluczowe: prawa człowieka, II wojna światowa, ucieczki,
wypędzenia, przymusowe przesiedlenia
Wprowadzenie
Druga wojna światowa zakończyła się oficjalnie 8 maja 1945 r. o godz. 23:01
aktem bezwarunkowej kapitulacji hitlerowskich Niemiec. Dzień wcześniej, tj. 7 maja 1945 r. w kwaterze głównej Alianckich Sił Ekspedycyjnych
gen. Dwighta Eisenhowera w Reims we Francji podpisany został akt kapitulacji Niemiec przed przedstawicielami armii USA i Wspólnoty Brytyjskiej1. Jednak Józef Stalin kategorycznie zażądał aby powtórzyć podpisanie
bezwarunkowej kapitulacji i włączyć do podpisania aktu bezwarunkowej
kapitulacji przedstawicieli ZSRR. Żądanie to zostało spełnione 8 maja
J. Krasuski, Historia Niemiec, Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków 1998, s. 487.
1
1945 r.2 w siedzibie marszałka Gieorgija Żukowa, Niemcy po raz drugi
podpisały akt bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy.
Granice powojennej Europy Środkowej i Wschodniej ukształtowane
zostały w szczególności w czasie Konferencji Teherańskiej jeszcze w czasie
trwania II wojny światowej (28 listopada – 1 grudnia 1943 r.) oraz Konferencji Jałtańskiej (4‒11 lutego 1945 r.), w czasie której przypieczętowano
także przymusowe przesiedlenia ludności, których efekt miał uzasadnić
nakreślone granice. Granice w Europie Środkowej i Wschodniej nakreślone zostały w szczególności ręką Józefa Stalina, starającego się przesunąć
zachodnią granicę Związku Radzieckiego oraz radzieckiej strefy wpływów
jak najbardziej na zachód. Nierealistyczne było oczekiwanie, że Związek
Radziecki wycofa wojska z Europy Wschodniej i wyrazi zgodę na rozpisanie tam wolnych wyborów3.
Państwa bałtyckie (Litwa, Łotwa, Estonia) nie odzyskały niepodległości po aneksji dokonanej przez ZSRR w 1940 r. Nadto w Jałcie Stalin
wymusił definitywną akceptację nowej granicy z Polską, utrwalając tym
samym (z pewnymi zmianami) zabór dokonany w 1939 r. (według tzw. linii Curzona). Okrojone na rzecz ZSRR zostały także Rumunia, Finlandia
i Czechosłowacja. Tym samym Związek Radziecki poszerzył swe europejskie terytorium o ponad 475 tys. km², na których przed wojną mieszkało
23,1 mln ludzi (ponad 5% ludności Europy)4.
Już w czasie trwania działań wojennych miliony osób różnych narodowości objęte były deportacjami lub przymusowymi przesiedleniami. Miliony ludzi szukały też ratunku przed nadciągającym frontem. Jedną z najbardziej licznych grup ludności deportowanej przez III Rzeszę oraz ZSRR
do pracy przymusowej, łagrów, obozów koncentracyjnych oraz innych
miejsc odosobnienia stanowili obywatele polscy. Szacuje się, że po zakończeniu wojny tylko na obszarze Rzeszy znajdowało się kilkanaście milionów ludzi wyrwanych z rodzimego kraju (głównie z Polski, Węgier,
Czechosłowacji)5. Nie brakowało też pozostających daleko od domów obywateli innych państw Europy Środkowej i Wschodniej. Powojenne zmiany
granic potęgowały jedynie konieczność uruchomienia działań mających
9 maja 1945 r. czasu moskiewskiego
J. Wegs, R. Ladrech, Europa po 1945 roku, Książka i Wiedza, Warszawa 2008, s. 21.
4
A. Mączak (red.), Historia Europy, Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków 1997,
s. 753.
5
Ibidem, s. 752.
2
3
na celu powroty do domów. Alianci uznali wysiedlenia za „mniejsze zło”
przyjmując, że zbrodnie dokonane przez Niemców w okupowanej Europie
usprawiedliwiają wyłączenie narodu niemieckiego spod norm obowiązujących w cywilizowanym świecie6.
W praktyce masowe przesiedlenia ludności na zasadzie narodowej,
które w założeniu miały być dobrowolne, stały się w znacznym stopniu
przymusowe, a nierespektowanie praw człowieka nie ograniczało się wyłącznie do Niemców. Respektowanie zasad ustalonych w Karcie Atlantyckiej7 i Karcie Narodów Zjednoczonych8 stało się w praktyce przesiedleń
niewiążącym postulatem, czy wręcz obcym zbiorem reguł, o których
rzadko kto słyszał. Właściwie postulat Karty Atlantyckiej niezmieniania
granic terytorialnych wbrew życzeniom narodów, których zmiany dotyczą, został zakwestionowany w Teheranie i wręcz podeptany w Jałcie.
W brytyjskich kołach politycznych panowało przekonanie, że należy się
liczyć z tym, że w obliczu tworzonych przez Sowietów faktów dokonanych, zasady Karty Atlantyckiej nie zostaną urzeczywistnione (...), a jeśli
po zakończeniu wojny ZSRR zechce wchłonąć państwa bałtyckie, Wielka
Brytania może być zmuszona uznać te fakty i dla dobra pokoju w Europie oraz szerszych interesów brytyjskich utrzymać przyjazne stosunki
z ZSRR9.
Idee poszanowania i przestrzegania praw człowieka i podstawowych
wolności dla wszystkich bez względu na rasę, płeć, język lub wyznanie
wzmiankowane w Karcie Narodów Zjednoczonych (art. 55, 76) w praktyce
przesiedleń pozostały jedynie ideami, czasami – jak na Wschodzie – na tyle
niebezpiecznymi, że żądanie ich realizacji mogłoby skończyć się dla postulującego Sybirem czy nawet śmiercią. Jednak należy też zgodzić się z twierdzeniem, że przy całej lakoniczności sformułowań dotyczących praw czło Ibidem.
Karta Atlantycka (Atlantic Charter) – deklaracja podpisana 14 sierpnia 1941 r. przez
Winstona Churchilla i Franklina Delano Roosevelta na pokładzie okrętu Prince of Wales u wybrzeży Nowej Funlandii na Oceanie Atlantyckim, określająca m.in. zasady powojennych stosunków międzynarodowych.
8
Karta Narodów Zjednoczonych (The Charter of the United Nations) – wielostronna umowa międzynarodowa podpisana 26 czerwca 1945 r. w San Francisco przez 50 państw;
zobowiązująca sygnatariuszy do uznania jej postanowień za prawo międzynarodowe
i zobowiązująca do popierania, poszanowania i przestrzegania praw człowieka.
9
K. Kersten, II wojna światowa i podział Europy, [w:] Kompleks wypędzenia, W. Borodziej, A. Hajnicz (red.), Znak, Kraków 1998, s. 254‒255.
6
7
wieka Karta Narodów Zjednoczonych stała się dobrym punktem wyjścia dla
rozwoju instytucji i prawa międzynarodowego w tej dziedzinie (...)10.
Należy zgodzić się także z tezą, że u podstaw procesu dziejowego w Europie w XX wieku znalazły się przesiedlenia ludności, które warunkowała myśl i praktyka polityczna państw totalitarnych, zwłaszcza III Rzeszy
i ZSRR, oparta na ideologii nazizmu i bolszewizmu. Zarówno w okresie
międzywojennym, w czasie II wojny światowej, jak też po 1945 aż do 1948
była to tendencja w stosunkach politycznych, bilateralnych, jak i multilateralnych państw, która kształtowała relacje między grupami narodowymi
o odmiennej kulturze, pochodzeniu etnicznym i religii11.
Deportacja ludności z Kresów Wschodnich w roku 194512
R. Kuźniar, Prawa człowieka – prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe, Scholar,
Warszawa 2002, s. 60.
11
J. Czerniakiewicz, M. Czerniakiewicz, Przesiedlenia ludności w Europie 1915‒1959,
WSP TWP, Warszawa 2005, s. 10.
12
http://www.psrh.webfabryka.pl/?go=galerie/galeria-nanieludzkaziemie2010#location1 (dostęp: 11.08.2016).
10
Chaos w powojennej Europie
Po zakończeniu działań wojennych Europa stała się tyglem przemieszczających się ludzi – pieszo, wozami konnymi, pociągami towarowymi. Milionami przenoszącymi się z miejsca na miejsce, wypędzonymi ze swoich
domów i krążącymi po wyzwolonej Europie – w poszukiwaniu lepszego
jutra. Każdego dnia po zakończeniu wojny tysiące wyzwolonych jeńców
wojennych i więźniów wracały do swoich krajów, chociaż wiele dróg i torów kolejowych wskutek działań wojennych zostało zniszczonych.
Głównym orędownikiem ustalonych w Jałcie przesiedleń był Józef Stalin. Miał on już duże doświadczenie przy tego typu przedsięwzięciach, gdyż
od lat stosował je wielokrotnie na narodach zamieszkujących ZSRR. Przesiedlenia pozwalały stworzyć w miarę jednolite narodowościowo państwa,
które w teorii powinny być bardziej stabilne. Alianci uważali, że wszyscy
Niemcy muszą ponieść zasłużoną karę za wybuch wojny i nie sprzeciwiali
się przesiedleniom. Zastosowano zasadę odpowiedzialności zbiorowej. Nadto Sowieci liczyli na wytworzenie antagonizmów pomiędzy przesiedleńcami
oraz ich sąsiadami. Dlatego właśnie obecność rosyjska stawała się niezbędna
dla zapewnienia odpowiedniego bezpieczeństwa w Europie Środkowej.
Jak wspomniano, zachodni alianci nie protestowali przeciwko przesiedleniom. Winston Churchill pod koniec roku 1944 przekonywał w Izbie
Gmin, że przesiedlenia to najbardziej satysfakcjonująca i trwała metoda,
aby zapewnić stabilne granice i ograniczyć do minimum konflikty etniczne w Europie. Do końca września 1945 roku alianci zdołali repatriować
około 4,6‒5,8 miliona DP13 (displaced persons – głównie uwolnionych
robotników przymusowych, więźniów, jeńców wojennych i uchodźców).
Wysoki odsetek repatriowanych wynikał przede wszystkim stąd, że początkowo przejawiali oni dość dużą gotowość do powrotu, a repatriacja
uchodźców radzieckich odbywała się przymusowo14. Wielu jeńców głównie z Europy Zachodniej nie czekało na zorganizowanie powrotów przez
aliantów i sami wracali do swoich krajów.
Pomimo zastrzeżenia poczdamskiego (Konferencja Poczdamska,
17 lipca – 2 sierpnia 1945 r.) dotyczącego przesiedleń, które miały być organizowane w sposób zorganizowany i humanitarny, przesiedlenia ludzi
nabierały czasem charakteru okrutnych masowych wypędzeń. Konflikty
A. Lembeck, Wyzwoleni ale nie wolni. Polskie miasto w okupowanych Niemczech, Świat
Książki, Warszawa 2006, s. 151.
14
Ibidem.
13
etniczne były bardzo głębokie, zaciekłe, brutalne między różnymi grupami w różnych krajach Europy, zwłaszcza w Europie Środkowej, szczególnie
naznaczonej barbarzyństwem hitlerowskim.
Przymusowe przesiedlenia Niemców z Polski, Czechosłowacji, Węgier
i Austrii, oparte na uchwałach poczdamskich i uchwale Sojuszniczej Rady
Kontroli z 20 listopada 1945 r., objęły w latach 1945‒1950 ok. 6,242 mln
osób. Przymusowe, w tym z Polski 3,092 mln, z Czechosłowacji 2,9 mln,
Węgier 170 tys. i Austrii 80 tys.15. Liczba Niemców przymusowo wysiedlonych z Jugosławii, Rumunii i ZSRR lub repatriujących się z pozostałych
państw europejskich i krajów zamorskich do stref okupacyjnych aliantów
to około 975 tys. osób16.
Równocześnie z prowadzoną akcją repatriacji ludności polskiej
ze Wschodu, nowe władze w Polsce rozpoczęły akcję wysiedlania ludności
niepolskiej. W latach 1945‒1946 do ZSRR wyjechało ok. 500 tys. Ukraińców, 50 tys. Litwinów i Białorusinów. Akcja ta odbywała się na polecenie
władz ZSRR. Wysiedlenia charakteryzowały się na ogół niezwykłą brutalnością, nie miały nic wspólnego z postanowieniami Konwencji Genewskich17.
Często przesiedleńcy nie mieli za wiele czasu na spakowanie swojego
dobytku. Przebieg wysiedleń oraz wędrówka na nowe miejsca zsyłek wywierały głęboki wpływ na psychikę wysiedlonych18. Ludziom rozpadało się
dotychczasowe życie oraz świat w jakim żyli, czuli się zagubieni, ogarniał
ich lęk i nie myśleli o przyszłości. Jednak przesiedlenia ludności w powojennej rzeczywistości uznawano za jedyne słuszne rozwiązanie, które zapobiegnie przyszłym konfliktom i masowym zbrodniom.
W latach 1945‒1946 została przeprowadzona także wielka akcja repatriacyjna ponad pięciu milionów obywateli radzieckich, którzy w wyniku
wojny znaleźli się poza granicami ZSRR w Europie19. Byli to jeńcy wojenni, przymusowi robotnicy, własowcy, członkowie innych formacji narodowościowych walczących u boku Niemców. Niestety ponad 80% repatriantów radzieckich trafiło do łagrów i więzień lub też zostało od razu
A. Patko, J. Rydel, J. J. Węc, Najnowsza historia świata 1945‒1995, Wydawnictwo Literackie, tom I, Kraków 1997, s. 24.
16
Ibidem.
17
Szereg Konwencji Genewskich o ofiarach wojen.
18
H. Reinoβ, Nie było powrotu. Wspomnienia wypędzonych, Replika, Zakrzewo, 2008,
s. 9.
19
A. Patko, J. Rydel, J. J. Węc, Najnowsza…, op. cit., s. 60.
15
zamordowanych20. Los tych ludzi był konsekwencją stalinowskiego założenia o „skażeniu ideologicznym”. Obozy wypełniał także „element wrogi klasowo” z terenów przyłączonych w wyniku wojny (Ukraińcy, narody
bałtyckie) i z krajów wyzwolonych przez armię radziecką oraz jeńcy wojenni (Niemcy, Japończycy). Liczba więźniów wzrosła do około dziesięciu
milionów – odgrywali oni wielką rolę w realizacji planów gospodarczych
jako darmowa siła robocza21.
Warto podkreślić, że zachodni alianci dobrze wiedzieli o barbarzyństwie, jakiego dopuszczali się komuniści wobec powracających z zagranicy. Ale na ogół trzymali się polityki przymusowego wydalenia – wszystkich
zarówno wojskowych, jak i ludności cywilnej – których powrotu żądał
Józef Stalin22. Poza tym aliantom zachodnim również zależało na zbudowaniu trwałego pokoju w Europie Środkowej, a to w perspektywie nie
byłoby możliwe bez utworzenia w miarę jednolitych narodowo państw.
Przesiedlenia w Europie Środkowej szły zatem w parze z przymykaniem
oka na okrutną politykę Stalina. Miały zapewnić nie tylko poszanowanie
praw mniejszości narodowych, ale także ukształtować trwały porządek
polityczny, społeczny i religijny na najnowszej i współczesnej mapie politycznej Europy23.
Tragedia wypędzeń i przesiedleń ludności niemieckiej
Niemcy mieli świadomość tego jak bardzo są znienawidzeni przez kraje
i narody, które tak boleśnie odczuły nazistowską machinę zbrodni. Niemiecki reżim narodowosocjalistyczny przyczynił się do masowej zagłady,
której ofiarą padły miliony ludzi, stąd też przymusowe wysiedlenia Niemców po II wojnie światowej budziły na tamten czas najmniej emocji. Kontrowersje i zastrzeżenia budzą jednak wielkości statystyczne przesiedleń
Niemców w Europie po 1945 roku. Można je przedstawić jako zmianę geograficznej lokacji z punktu widzenia całokształtu przesiedleń – niezależnie
od ich charakteru oraz etapów procesu, który dokonywał się stosownie
do polityki nazistów i państw koalicji24. Źródła niemieckie podają, że tylko z Polski przesiedlono („wypędzono” – „Vertreibungen”) aż 7 milionów
Ibidem.
Ibidem, s. 61.
22
N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Znak, Kraków 2006, s. 1128.
23
J. Czerniakiewicz, M. Czerniakiewicz, Przesiedlenia..., op. cit., s. 10.
24
Ibidem, s. 12.
20
21
osób25, ale liczba ta jest istotnie zawyżona o osoby uciekające przed Armią
Czerwoną jeszcze w czasie trwania II wojny światowej (także te, które jej
nie przeżyły), a także o Niemców przesiedlonych na tereny przedwojennej
Polski w latach 1939‒1945 w ramach akcji germanizacyjnych (np. do Kraju
Warty)26. Jak przypomina D. Matelski, głównym sposobem prowadzenia
niemieckiej polityki narodowościowej w Kraju Warty było: 1) „oczyszczenie terenu” z polskich elementów przywódczych, 2) wysiedlenia ludności polskiej, 3) wyniszczenie Żydów, 4) tworzenie Deutsche Volksliste
oraz uważane za zadanie priorytetowe 5) osadnictwo ludności niemieckiej
sprowadzonej z krajów Europy Środkowo-Wschodniej27.
Pierwsi Niemcy w pośpiechu opuszczali Prusy Wschodnie jeszcze
przed wkroczeniem Armii Czerwonej (październik 1944). Niemcy zostali
skonfrontowani z przerażającą wojenną rzeczywistością, na którą nie byli
kompletnie przygotowani. Codziennością stały się mordy, gwałty, plądrowanie28. Władze polskie na byłych terenach pruskich kopiowały metody
represji, które były stosowane w Polsce przez niemieckich okupantów,
choć w zdecydowanie mniejszym wymiarze29. Na terenach Polski po wojnie nie było obozów zagłady, masowych mordów czy egzekucji. Aby uniknąć przemocy i gwałtów ze strony podjudzonych żołnierzy sowieckich,
społeczeństwo niemieckie, szukało, mimo panującego mrozu ratunku
w ucieczce na zachód30. Nie były to jednak przesiedlenia, a raczej ucieczki przed śmiercią i wypędzenia. Tysiące ludzi zmarło wskutek osłabienia
i zimna na wiejskich drogach, bądź zostało zmiażdżonych przez sowieckie wojska, ich bestialstwo i gwałt31. Często kobiety niemieckie popełniały
samobójstwa, by uniknąć gwałtu, inne były wielokrotnie gwałcone przez
czerwonoarmistów a następnie zabijane. Wśród ludności niemieckiej rósł
E. Frątczak, Z. Strzelecki (red.), Demografia i społeczeństwo Ziem Zachodnich i Północnych 1945‒1955. Próba bilansu. Materiały pokonferencyjne z konferencji naukowej
w Opolu 30.11‒1.12.1995, Polskie Towarzystwo Demograficzne – Friedrich Ebert Stiftung, Warszawa 1996.
26
J. Czerniakiewicz, M. Czerniakiewicz, Przesiedlenia... op. cit., s. 27.
27
D. Matelski, Polityka germanizacji Kraju Warty 1939‒1944, [w:] Utracona ojczyzna,
H. Orłowski, A. Sakson (red.), Instytut Zachodni, Poznań 1996, s. 130.
28
T. Urban, Utracone ojczyzny, Wypędzenia Niemców i Polaków w XX wieku, Czytelnik,
29
Ibidem, s. 125.
30
H. Reinoβ, Nie było..., op. cit., s. 242.
31
Ibidem, s. 243.
25
strach przed Rosjanami, podsycany przez propagandą nazistowską32. Zapoczątkowana w następstwie sowieckiej ofensywy samowolna, nieskoordynowana ucieczka doprowadziła do chaosu na drogach33. Niektóre źródła podają, że w drugiej połowie lutego 1945 r. w Prusach Wschodnich
pozostało zaledwie ok. 7% ludności tej prowincji34.
Ucieczka z Prus Wschodnich przez zamarznięty Zalew Wiślany w 1945 r.35
Po zajęciu wschodnioniemieckich terenów, instancje radzieckiej administracji wojskowej zajęły się wywózką pozostałych i zdolnych do pracy
mężczyzn i kobiet na roboty przymusowe w głąb ZSRR36. Ludność niemiecką zmuszano także do pracy na rzecz jednostek radzieckich w miejscach ich stacjonowania37. Z kolei w pierwszym okresie po wojnie ludność
dotychczas okupowana przez Niemców mściła się w podobny sposób,
W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939‒1959. Atlas ziem
Polski: Polacy, Żydzi, Niemcy, Ukraińcy, Demart, Warszawa 2008, s. 166.
33
K. Kandecka (red.), Niemcy i Polacy 1945‒1995. Zbliżenia – Annährungen, Rytm, Warszawa – Düsseldorf 1996, s. 67.
34
J. Misztal, Wysiedlenia i repatriacja obywateli polskich z ZSRR a wysiedlenia i przesiedlenia Niemców z Polski – próba bilansu, [w:] Utracona ojczyzna..., op. cit., s. 47.
35
http://www.zalewwislany.pl/node/1850 (dostęp: 11.08.2016).
36
K. Kandecka (red.), Niemcy... op. cit., s. 67.
37
W. Sienkiewicz, G. Hryciuk, Wysiedlenia…, op. cit., s. 178.
32
jak robili to naziści, narzucając takie same prawa i ograniczenia, których
doświadczyła. Wielu Niemców miało poczucie winy za to co naziści zrobili podczas swojego panowania na świecie, czuło się uwikłanymi w to,
co działo się podczas wojny i dlatego panicznie bało się, co może ich czekać ze strony zwycięzców.
Aktem wykonawczym uchwał poczdamskich była uchwała Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec z 20 listopada 1945 r., ustalająca szczegółowy plan wysiedlenia Niemców z poszczególnych krajów. Określono w niej
liczbę ludności niemieckiej w Polsce na 3,5 mln. Brytyjska strefa okupacyjna miała przyjąć 1,5 mln oraz radziecka 2 mln osób. Liczbę 3,5 mln
wysiedlonych Niemców potwierdzają także inne źródła38. Rządzący Polską komuniści już w maju 1945 r. zapowiadali wysiedlenia do końca roku
wszystkich Niemców39. Wysiedlania przeprowadzała II Armia Wojska Polskiego. Wspierały ją oddziały MO, UB i KBW40.
W pierwszej kolejności Polskę opuścić mieli Niemcy bez zatrudnienia,
kobiety, dzieci, starcy, niezdolni do pracy oraz ci, których obecność mogłaby
zagrażać bezpieczeństwu publicznemu. Dalej, Niemcy zatrudnieni w gospodarstwach chłopskich i pracownicy niewykwalifikowani, a w fazie końcowej – pracownicy wykwalifikowani, których miano zastąpić pracownikami
polskimi, przy czym w ostatniej kolejności wybitni fachowcy. Po bolesnych
doświadczeniach wojennych egzystencja Polaków i Niemców w jednym
państwie nie wydawała się możliwa i nawet jej nie rozpatrywano41. Czasem
w mieście, jak w Legnicy, pozostali tylko fachowcy, reszta uciekła przed
nadciągającym frontem42. Tymczasem ludność niemiecką poddawano licznym restrykcjom oraz ograniczeniom. Lokalnie wprowadzano znakowanie
Niemców. Latem 1945 roku Czesi zmusili Niemców do noszenia białych
opasek na ramieniu z oznaczeniem literą N, malowano im na placach swa W. Borodziej, Ucieczka – Wypędzenie – Wysiedlenie przymusowe, [w:] Polacy i Niemcy.
Historia – Kultura – Polityka, A. Lawaty, H. Orłowski (red.), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2003, s. 102.
39
40
Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW), specjalna formacja wojskowa powołana
uchwałą Krajowej Rady Narodowej z dnia 25 maja 1945 roku, podporządkowana Ministrowi Bezpieczeństwa Publicznego, a następnie Ministrowi Spraw Wewnętrznych.
41
42
Zob. J. Kurdwanowski, Odzyskiwanie miasta, [w:] Osadnicy. Nowe życie kresowiaków
na Ziemiach Zachodnich. Nadzieje i niemoc wobec władzy ludowej, A. Knyt (red.),
PWN Karta, Warszawa 2014, s. 25‒26.
38
styki, zakazywano siadać na ławkach, chodzić po chodnikach, wchodzić
do kin i restauracji. Ludność niemiecką, zwłaszcza sprzyjającą nazistom,
umieszczano w obozach odosobnienia, przewidzianych nie tylko dla Niemców (np. w Świętochłowicach i Jaworznie). W obozach panowały bardzo złe
warunki, dochodziło do wypadków i złego traktowania oraz zabójstw. Stąd
też często Niemcy decydowali się na dobrowolny wyjazd i korzystali z możliwości jakie dawała im polska administracja43.
Biorąc pod uwagę niedawną historię, pragnienie zemsty mieszkańców
Europy Wschodniej na mieszkającej wśród nich ludności niemieckiej było
zrozumiałe, a może nawet uzasadnione. Często dochodziło do samosądów, morderstw, prześladowań. Nie zawsze były one sprawiedliwe. Nie
wszyscy Niemcy byli nazistami44.
Jednak masowe wysiedlenia można było rozpocząć dopiero po podpisaniu umów z władzami stref okupacyjnych Niemiec. Rozpoczęto
je od terenów, na których odsetek ludności niemieckiej był największy
(Pomorze Zachodnie, Dolny Śląsk, dawne Wolne Miasto Gdańsk). Regularne transporty zaczęły kursować od marca 1946 r. i już w styczniu
1947 r. ostatecznie wstrzymano regularne przesiedlenia na dużą skalę,
gdyż liczba ludności niemieckiej pozostała niewielka45. W 1948 r. w Polsce przebywali jeszcze wyreklamowani fachowcy niemieccy (m.in. tysiące górników), jeńcy wojenni, więźniowie i osierocone dzieci. W sumie
na terenach Polski pozostało około 300 tys. osób narodowości niemieckiej, ci którzy przetrwali powojenne przymusowe migracje oraz zweryfikowana ludność rodzima, której polskość uznano. To właśnie głównie
z tych dwóch grup rekrutowani byli uczestnicy późniejszych przemieszczeń z Polski do dwóch państw niemieckich46.
Tragedia wypędzeń i przesiedleń ludności polskiej
W nocy z 3 na 4 stycznia 1944 r. Armia Czerwona ponownie przekroczyła
granicę polsko-radziecką ratyfikowaną podczas traktatu ryskiego, a wraz
z nią NKWD. Rozpoczęły się prześladowania ludności polskiej – areszto A. Czop, M. Sokołowski – Historia polskich formacji policyjnych od II Wojny Światowej
do czasów współczesnych, Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje nr 13,
styczeń – czerwiec 2013, s. 28‒47.
44
A. Applebaum, Za żelazną kurtyną ujarzmienie Europy Wschodniej 1944‒1956, Świat
Książki, Warszawa 2013, s. 160.
45
Ibidem, s. 189.
46
Ibidem, s. 194.
43
wania, internowania i zsyłki oraz przymusowe wcielanie do Armii Czerwonej lub oddziałów gen. Berlinga. Oddziały radzieckie miały przewagę.
Były w stanie rozbrajać coraz więcej żołnierzy Armii Krajowej, których
większość została deportowana na Syberię lub do Kazachstanu47. Dnia
26 lipca 1944 r. przewodniczący PKWN Edward Osóbka-Morawski oraz
ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesław Mołotow podpisali porozumienie dotyczące granicy polsko-radzieckiej oraz stosunków
między Rosjanami a administracją polską tworzoną na obszarach wyzwolonych. Przesunięcie granic Polski na zachód było w interesach tak Polski, jak i ZSRR. Dla rządu polskiego, uzyskanie nowych ziem w zamian
za utracone na rzecz ZSRR ziemie wschodnie było kwestią bardzo ważną,
natomiast ZSRR dążyło do jak największego ograniczenia terytorialnego
Niemiec, a właśnie granica Polski na Odrze i Nysie Zachodniej, a nawet
bardziej na zachód, realizowała tę właśnie koncepcję.
Realizowany po wojnie plan przesiedlania ludności objął miliony ludzi48. Zagarnięcie blisko połowy terytorium Polski (województwa: wileńskie, nowogródzkie, poleskie, wołyńskie, tarnopolskie i w części – białostockie oraz lwowskie), łącznie 178,8 tys. km2 oraz odzyskanie Ziem
Zachodnich (Warmia i Mazury, Pomorze Zachodnie, Ziemia Lubuska,
Dolny i Górny Śląsk), łącznie 101 tys. km2, musiało wiązać się z tragedią
wielu ludzi. Przez trzy lata polskimi drogami i szlakami kolejowymi ciągnęły niekończące się pochody uchodźców, wysiedleńców, repatriantów,
przyjezdnych, przesiedleńców i wędrowców49. Podróż ludzi ze Wschodu
była bardzo uciążliwa, wagonów było bardzo mało, brudne, uszkodzone,
niektórzy zmuszeni byli jechać na lorach (odkrytych platformach) albo
w węglarkach niedających ochrony przed deszczem, śniegiem i wiatrem.
Podróż trwała wiele dni, a nawet tygodni.
Pierwszeństwo w przesiedleniu przysługiwało członkom rodzin wojskowych, samotnym kobietom i dzieciom, osobom, których członkowie
rodzin byli w Polsce, rolnikom i specjalistom oraz robotnikom wykwalifikowanym z zachodnich republik radzieckich, a następnie z pozostałych terenów ZSRR – z części europejskiej, z rejonów północnych i wschodnich,
i wreszcie południowych republik. Przesiedleńcy mogli zabrać do kraju
rodziny, współmałżonków, dzieci, swoich rodziców, wnuków i inne osoby,
T. Urban, Utracone... op. cit., s. 168.
N. Davies, Boże igrzysko. Historia Polski, Znak, Kraków 2004, s. 1013.
49
Ibidem, s. 1013.
47
48
które były we wspólnym gospodarstwie oraz mienie ruchome o ciężarze
do 2 ton na rodzinę, a osoby specjalnych zawodów, jak na przykład lekarze, artyści – dodatkowe przedmioty niezbędne do wykonywania zawodu.
Wszystkich zwalniano z obowiązku uregulowania obowiązkowych dostaw
w naturze, podatków, a także opłat ubezpieczeniowych50. Całym planem
kierował Państwowy Urząd Repatriacyjny powołany na mocy dekretu PKWN z dnia 7 października 1944 r., który działał do roku 195051. Repatrianci jednak zmieniali transporty i plany na własną rękę, poszukiwali
miejsca do życia niekoniecznie tam, gdzie ich wysadzano. Na ziemiach
odzyskanych w poniemieckich domach osiedlali się nie tylko przesiedleńcy z Kresów, lecz także osadnicy ze środkowej Polski. Propaganda władz
komunistycznych głosiła, że Polska w nowych granicach ma być krajem
jednolitym etnicznie.
Czas i tempo przesiedleń Polaków z Galicji i Wołynia i tak były szybkie, na co największy wpływ miał konflikt etniczny. W niektórych rejonach
Kresów Polacy czuli się tak zagrożeni przez UPA52, że błagali o jak najszybszy wyjazd. Stan napięcia miedzy ludnością polską a ukraińską wytworzony
podczas okupacji niemieckiej spowodował, że jeszcze przed zorganizowanymi działaniami przesiedleńczymi wyjechało około 100 tys. osób zagrożonych terrorem nacjonalistów ukraińskich, któremu władza radziecka nie
od razu mogła położyć kres53. Ponadto władze sowieckiej Ukrainy chciały
jak najszybciej pozbyć się Polaków z przyłączonych obszarów. Jednak posiadane środki przez Ukraińców dalekie były od przyzwoitych i wystarczających. Brakowało środków łączności i komunikacji. Wagony stawały
w szczerym polu, czasem na kilka dni, ludzie podróżowali w bardzo złych
warunkach, kryli się przed deszczem robiąc osłony z koców i desek. Dzieci
chorowały, bydło wyło z głodu, nikt z podróżujących nie wiedział kiedy, ani
jak skończy się wyprawa na Ziemie Odzyskane. Szacuje się, że z terenów
Ukrainy przesiedlono do Polski ponad 780 tys. osób54.
Jedynie lwowiacy zbojkotowali nawoływania do wyjazdu z terenów już
niepolskich, na co wpływ miała postawa lwowskiej inteligencji oraz miejscowych polskich polityków, którzy nie dopuszczali do myśli, że miasto
N. Davies, Boże…, op. cit. s. 1013.
52
Ukraińska Powstańcza Armia (UPA).
53
54
Ibidem, s. 50.
50
51
może znaleźć się poza Polską. Nawoływali ludność Lwowa do bierności
wobec przesiedleń. Na próżno, bowiem Zachód zgodził się na wszystkie
żądania Stalina. O ile jednak mieszkańcami samego Lwowa byli głównie
Polacy, tak już rozległych ziem wokół miasta zdecydowanie Ukraińcy.
To przekonywało Zachód do nowej przynależności miasta. Jednak polskość Lwowa szczególnie kuła w oczy władze radzieckie, które podjęły
liczne działania mające na celu osiedlenie w tym mieście Ukraińców z okolicznych miejscowości i wiosek. Jak pisze G. Hryciuk, masowa ucieczka
Ukraińców, a zwłaszcza ich inteligencji przed Bolszewikami na zachód,
postawiła Sowietów w kłopotliwej sytuacji; wołają na mitingach, że tu jest
stare ukraińskie miasto Lwów, każą usuwać zewsząd napisy polskie, a tymczasem Ukraińców nie ma (...)55.
Nieco sprawniej przebiegały wysiedlenia Polaków z terenów Białorusi.
Relacje między dwoma żyjącymi obok siebie narodami były nieporównanie lepsze niż na Ukrainie. Opuszczenie rodzinnych terenów dla bardzo
wielu ludzi nie było łatwą decyzją życiową. Jednak Polacy, pełni obaw
o swoją przyszłość na terenach, które zostały przyłączone do ZSRR, decyzje o opuszczeniu domów podejmowali racjonalnie i szybko. Czerwonoarmiści i oddziały NKWD z postawionymi bagnetami towarzyszyły pociągom aż do nowej granicy, często obrabowując przesiedleńców56.
Najważniejszymi zagadnieniami, które dominowały w transferze
z Białorusi były sprawy kryteriów określających narodowość uprawnionych
do wyjazdu do Polski (nie wszyscy rdzenni mieszkańcy Białorusi czuli się
Białorusinami i w obawie przed Sowietami chcieli zostać przesiedleni wraz
z Polakami) oraz kwestia mienia. Wyłonił się tam też specyficzny problem
Tatarów i Karaimów, którym władze białoruskie odmawiały prawa do przesiedlenia do Polski. Władze Polski domagały się uznania zasady samookreślenia, a w przypadkach wątpliwych z punktu widzenia strony białoruskiej
proponowano oparcie się na dokumentach, zeznaniach świadków oraz takich obiektywnych sprawdzianach jak język i związki kulturowe. Znaczny
odłam ludności Białorusi określał się jako „tutejsi”, nie poczuwając się ani
do polskiej, ani do białoruskiej wspólnoty narodowej57. Jednak aż 98% wy G. Hryciuk, Polityka władz radzieckich w sprawie wysiedlenia ludności polskiej ze Lwowa 1944‒1946, [w:] Kresowianie na Górnym Śląsku, B. Tracz (red.), Instytut Pamięci
Narodowej, Katowice – Gliwice 2012, s. 22.
56
T. Urban, Utracone…, op. cit., s. 170.
57
55
jeżdżających deklarowało narodowość polską, pozostali to Żydzi (1,3%),
Tatarzy (0,2%) i inni. W sumie prawie pół miliona osób, z czego mężczyźni
to zaledwie 25,6%58. W obawie przed wyjazdem ludności niepolskiej władze
białoruskie nie przedłużyły wyjazdów poza 1946 rok.
Specyficznie wyglądały przesiedlenia z terenów litewskich. Litewskie
władze komunistyczne utrudniały repatriację Polaków, bojąc się wyludnienia terenów wiejskich. Początkowo też sami Polacy niechętnie podchodzili do wyjazdu z Litwy. Mnożone przez władze litewskie problemy
techniczne (w szczególności brak wagonów) powodowały, że część ludności organizowała wyjazdy samodzielnie. Brak miejsca w pozostawionych do dyspozycji wagonach powodował, że ludność polska pozostawiała na Litwie niemal cały dobytek. Brak środków transportowych stał się
przedmiotem interwencji w listopadzie 1945 r. polskiego pełnomocnika
w Wilnie do Pełnomocnika Generalnego Litwy59.
W następstwie działań komunistów litewskich dnia 1 lipca 1946 r. na wyjazd zarejestrowano tylko ok. 45% Polaków, a w samym Wilnie ok. 20%.
Choć akcja repatriacyjna nieco przyspieszyła, to po jej zakończeniu szacowano, że na Litwie zostało ponad 200 tys. osób, które chciały wyjechać
do Polski, ale litewskie władze komunistyczne do tego nie dopuściły. Tyle
samo z Litwy wróciło do Polski. Polacy starali się w dalszym ciągu emigrować już na własną rękę, trwało to aż do lat 60-tych XX w.
Odrębnym problemem jest zagadnienie przesiedlenia ludności polskiej
z głębi ZSRR. Z sowieckich łagrów zaczęto stopniowo wypuszczać więźniów dopiero po śmierci przywódcy ZSRR Józefa Stalina. W roku 1955
do Polski przybyło ok. 6,5 tys. osób, w 1956 już blisko 31 tys. osób. Władze
PRL chciały także powrotu ludności, która pozostała na dawnych Kresach
Wschodnich, z wywózek na Sybir, działań wojennych, powojennych represji i wcześniejszej fali wysiedleń w latach 1944‒1946.
Po przybyciu na tereny nad Odrą i Nysą wielu Polaków czuło się rozczarowanych i oszukanych przez władze komunistyczne. Nie mogli wprowadzać się do domów, gdyż miasta i wioski były zniszczone w wyniku działań
wojennych oraz splądrowane przez Armię Czerwoną i zorganizowane bandy Polaków (zwłaszcza z centralnej Polski). Repatrianci czuli wielki niepokój, nie wiedzieli czy długo będą mieszkać w nowych miejscach, zwłaszcza, że częściowo pozostała jeszcze ludność niemiecka. Całymi latami żyli
58
59
Ibidem, s. 48‒49.
Ibidem, s. 46.
na walizkach, czekając na powrót w swoje rodzinne strony. Nierzadko Polacy i Niemcy przez pewien czas wspólnie prowadzili gospodarstwa rolne
i mieszkali pod jednym dachem. Przeważnie prowadziło to do silnych spięć,
ale często Polacy i Niemcy dogadywali się na okres przejściowy60.
Statystyki różnią się drastycznie, ale nie można mieć większych wątpliwości co do tego, że ludność objęta programem przesiedleń uczestniczyła w jednym z największych przewrotów demograficznych w dziejach
Europy61. Ten specyficzny program naznaczony był zupełnym wyjęciem
spod idei założonych przez aliantów i potwierdzonych w Karcie Narodów
Zjednoczonych. Z jednej strony napięcia na tle etnicznym (jak między
Polakami a Ukraińcami), z drugiej strony nieprzygotowanie poszczególnych państw do wymiany ludności spowodował chaos i naruszenia wielu
praw człowieka, w szczególności swobody osiedlenia się, przemieszczania,
a nade wszystko godności i wolności.
Szacuje się, że co najmniej 500 tys. Polaków zmuszonych w czasie wojny do opuszczenia kraju nie zdecydowało się na powrót do niego62.
Tragedie innych narodów Europy Środkowej
We wrześniu 1944 r. PKWN zawarł umowy z rządami republik Białoruskiej, Ukraińskiej i Litewskiej o wymianie ludności żyjącej po obu stronach
granicy63. Jak już wspomniano, podpisywane porozumienia powodowały
wzajemną ewakuację z ziem polskich obywateli narodowości białoruskiej
do BSRR, ukraińskiej do USRR oraz litewskiej do LSRR. Natomiast do Polski przybywali z wymienionych republik Polacy i Żydzi, którzy we wrześniu 1939 roku legitymowali się obywatelstwem polskim64.
Tymczasem w Polsce akcja wysiedleńcza Ukraińców trwała od 1944 r.
do 1946 r. Władze radzieckie jeszcze w 1944 r. podjęły działania zmierzające do likwidacji partyzantki i ukraińskiego podziemia nacjonalistycznego, działającego na Wołyniu i w Galicji Wschodniej65. Za najskuteczniejszą formą walki z UPA radziecki aparat bezpieczeństwa uznał deportacje
T. Urban, Utracone…, op. cit., s. 171.
N. Davies, Boże…, op. cit., s. 1013.
62
63
B. Kubis, Niezwykłe czasy zwykłych ludzi – przesiedleńcy z Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej na Górnym Śląsku, [w:] Kresowianie... op. cit., s. 158.
64
Ibidem.
65
60
61
członków rodzin oraz wszystkich sympatyków. Akcja pod kryptonimem
„Zachód” przeprowadzona została 21 października 1947 r. Z terenów
Ukrainy Zachodniej wywieziono 76 181 osób, najwięcej z obwodu lwowskiego, tarnopolskiego i drohobyckiego, głównie do ośrodków wydobycia
węgla kamiennego na Syberii66. Według danych z jesieni 1947 r. z zachodniej Ukrainy wywieziono do: obwodu kiemierowskiego ponad 10 tys. rodzin, czelabińskiego – około 2,5 tys., karagandyjskiego – 3 tys., omskiego –
5 tys., łącznie 26 tys. rodzin, tj. około 75 tys. osób67. NKWD skutecznie
podejmowała akcje przeciwko wszystkim podejrzanym. Wielu rozstrzeliwano lub wysyłano do obozów pracy. W kolejnych latach prowadzono
dalsze deportacje członków rodzin i działaczy OUN68 oraz UPA.
W Polsce zostały zorganizowane deportacje ludności ukraińskiej głównie na terenie województw krakowskiego, rzeszowskiego i lubelskiego.
Idea państwa ukraińskiego, o które walczyła UPA, na terenie południowo
-wschodniego terytorium powojennej Polski i w zachodniej części Ukraińskiej SRR straciła szansę na realizację z każdym wysiedlonym w głąb
Związku Radzieckiego. Ludowe Wojsko Polskie przeczesywało południowo-wschodnie rubieże PRL w poszukiwaniu band UPA jeszcze kilka lat
po zakończeniu II wojny światowej. Ostatecznie 28 kwietnia 1947 r. rozpoczęto akcję o kryptonimie „Wisła”, której celem było rozbicie podziemia
ukraińskiego oraz wysiedlenie Ukraińców z obszarów, które zasiedlali, czyli pasa południowo-wschodniego, głównie na obszarze Bieszczad. Trwała
ona oficjalnie do sierpnia 1947 r., ale faktycznie dłużej. Przesiedleniami
zajmowała się specjalna grupa operacyjna, w skład której wchodziły wojsko oraz zmilitaryzowane jednostki struktur państwowych. Zadaniem Polaków, przy współdziałaniu jednostek NKWD, było uszczelnienie granicy
wschodniej oraz południowej, obsadzenie wszystkich wsi, które zamieszkiwali Ukraińcy i przeprowadzenie przy pomocy transportów wojskowych
wysiedlenia z tych terenów całej ludności. Wiele osób, które znalazły się
na liście wywiadu wojskowego było zsyłana do obozu w Jaworznie, który
wykazywał cechy obozu koncentracyjnego. Dramat wysiedlonych Ukraińców dotyczył niejednokrotnie ludzi nie związanych w żaden sposób z działalnością ukraińskiej partyzantki.
Ibidem.
M. F. Buhaj, Deportacija nasełennia z Ukrajiny (30 – 50-ti roky), Ukrajinskyj istorycznyj żurnał 1990,nr 10, s. 32‒38, nr 11, s. 20‒26.
68
Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów – ukraińska nacjonalistyczna organizacja polityczno-wojskowa.
66
67
Po raz kolejny zadziałał system odpowiedzialności zbiorowej. W roku
1950 po zakończeniu wysiedleń ludności z terenów Polski pozostawało
około 162 tys. Ukraińców, przed wysiedleniami mieszkało na terenie Polski
ponad 600 tys. przedstawicieli tej narodowości. Z Polski wysiedlono około
75% Ukraińców. W kilka tygodni po zakończeniu akcji „Wisła” ZSRR przeprowadził podobnie brutalną akcję operacyjną na sąsiadującym z polską
granicą terytorium sowieckiej Ukrainy, o której wspomniano wyżej.
Pierwsze lata po zakończeniu II wojny światowej to również przesiedlanie Białorusinów w głąb Związku Sowieckiego. Zesłania prowadzone
przez władze sowieckie objęły od około miliona do półtora miliona osób.
Rozwijające się od początku XX wieku elity narodowe spotkała fizyczna
likwidacja. Miejsca wysiedlonych Białorusinów zajęło kilkaset tysięcy Rosjan sprowadzonych na tereny Białoruskiej SRR. Jeszcze przed podpisaniem polsko-radzieckiej umowy granicznej został zawarty układ między
PKWN a Radą Komisarzy Ludowych Białoruskiej SRR, na mocy którego ludność białoruska z obszarów Podlasia, które pozostały przy Polsce,
miała prawo dobrowolnej ewakuacji do Białoruskiej SRR69. Jednak z takiej
możliwości skorzystało niewielu Białorusinów. Do 1946 r. przesiedlono
z Białostocczyzny i północnej części woj. lubelskiego 27 409 Białorusinów.
Rozmieszczono ich w zachodniej części Białoruskiej SRR70. Władza sowiecka przystąpiła do rusyfikacji kraju, usunęła język białoruski ze szkolnictwa i życia kulturalnego podległej republiki.
W roku 1944 sowieccy żołnierze po raz kolejny przystąpili do okupacji
Litwy, przywrócili podległą komunistom władzę, dokonali wielu aresztowań i wywózek wśród ludności litewskiej, która była przeciwna i niechętna władzy sowieckiej. Wielu Litwinów i Polaków zdecydowało się
na opuszczenie terenów i emigrację do krajów zachodnich, aby uniknąć
znanych już represji ze strony radzieckiej. Na mocy porozumienia podpisanego przez PKWN i władze Litewskiej SRR 22 września 1942 r. ludność litewska z terenów Polski (w granicach z 1944 r.) uzyskała prawo
do przesiedlenia się na Litwę Radziecką. Akcja ta zakończyła się jednak
fiaskiem. Dobrowolnie do 1945 r., a więc do zakończenia akcji, wyjechało
jedynie 14 osób71. Władze powojennej Polski uważały, że społeczność litewska to środowisko, w którym uczucia skrajnie nacjonalistyczne wciąż
Ibidem.
71
Ibidem.
69
70
były żywe. W latach 1949‒1950 na podstawie spisów imiennych, zostało
przesiedlonych na Pomorze Zachodnie (woj. szczecińskie) 200 osób narodowości litewskiej, uznawanych za tzw. element nielojalny i niebezpieczny
wobec państwa72. Z Litwy wysiedlono wtenczas około 171 tysięcy ludności
narodowości polskiej. Polacy, którzy zostali na terenie powstałej Litewskiej SRR pozbawiono dostępu do religii i poddano sowietyzacji.
Z kolei w Czechosłowacji rząd podejmował próby, aby pozyskać aprobatę aliantów w celach deportacji ze swoich terenów Węgrów ze Słowacji.
Kiedy nie przyniosło to pożądanego przez rząd czeski efektu, Czesi zastosowali podobne rozwiązanie co Polacy. Oficjalnie nie było żadnej deportacji Węgrów ze Słowacji, jedynie „dobrowolna” wymiana ludności73. W celu
„zachęcenia” Węgrów do opuszczania terenów Czechosłowacji pozbawiano ich obywatelstwa, prawa do posługiwania się językiem węgierskim oraz
zakaz uczestniczenia w mszach odprawianych w języku węgierskim. W latach 1945‒1948 około 89 tys. Węgrów zdołano w ten sposób przekonać
do przeprowadzki ze Słowacji w Sudety, gdzie zastąpili wygnanych Niemców, albo do przekroczenia granicy węgierskiej74. Miejsce wypędzonych
Węgrów zajęli Słowacy, którzy powrócili z Węgier. Węgrzy również uciekli
lub zostali wyrzuceni z Rumunii.
Żydzi, którzy przeżyli wojnę nie mieli dokąd się udać. Eksterminacja
narodu, który przez tyle lat prowadzili naziści, doprowadziła do tego,
że przeważnie nikt bliski im nie pozostał przy życiu. Nie mieli domów, rodziny i sąsiadów. Żydzi, którzy przed II wojną światową posiadali obywatelstwa niemieckie i austriackie zamierzali wracać do krajów, które w tak
bestialski sposób odebrały im człowieczeństwo, wymordowali i skazali
na zagładę ich bliskich. Polscy Żydzi natomiast często nie chcieli, bądź nie
mogli wrócić do Polski. W lipcu 1945 roku rządy Polski i ZSRR podpisały
porozumienie mające na celu ewakuację osób narodowości polskiej i żydowskiej zamieszkałych w ZSRR do Polski. Liczba Żydów polskich na terenie ZSRR szacowana była od 140 do 250 tys. Ostatecznie do Polski z Kresów Wschodnich przyjechało 136 579 Żydów75. Zgodnie z ustaleniami
transporty były kierowane głównie na Dolny Śląsk. Osadnictwo wspierane
było przez samych Żydów i polskie władze komunistyczne. Obok przesie Ibidem.
A. Applebaum, Za żelazną…, op. cit., s. 174.
74
Ibidem.
75
72
73
dlanych z ZSRR na Dolny Śląsk przyjeżdżały także grupy Żydów z innych
regionów Polski76.
W dniu 4 lipca 1946 r. w Kielcach doszło do pogromu Żydów, w którym
śmierć poniosło ponad 40 osób. Pogrom ten był jednym z kilkunastu pogromów, które zostały zainscenizowane przez NKWD i bojówki syjonistyczne w krajach okupacji stalinowskiej. W podobnym czasie podobne incydenty miały miejsce w Budapeszcie, dwa w Bratysławie i po kilka w mniejszych
miastach Czechosłowacji. W powojennej Polsce największe skupisko Żydów
powstało na Dolnym Śląsku (86 563 osoby), w Łodzi (30 000 osób), Szczecinie (28 324 osoby), na Górnym Śląsku (20 000 osób) i w Krakowie (13 000
osób). Po kieleckim pogromie wśród Żydów zapanowała panika. Opuszczano mniejsze miejscowości, więcej osób szukało kontaktu z organizatorami
nielegalnych emigracji77. Ponieważ Żydzi przeżyli okres ogromnych cierpień,
ukrywając się podczas holokaustu albo starając się przeżyć na terenie Rosji,
nie trzeba ich było zbytnio zachęcać, aby uciekali ze sceny, na której rozegrał
się ich dramat, tak daleko, jak tylko potrafią78. Władze polskie umożliwiły
ocalałym emigrację do Palestyny. Od lipca do grudnia 1946 roku z Polski wyjechało ok. 70 tysięcy Żydów79. Po zakończeniu emigracji oraz po pogromie
kieleckim sytuacja Żydów w Polsce ustabilizowała się.
Konkluzje
Pożoga wojenna daje wystarczająco wiele cierpień i wydarzenia po zawarciu
traktatów pokojowych nie powinny przysparzać kolejnych cierpień ludziom.
Niestety II wojna światowa dla wielu ludzi, zwłaszcza w Europie Środkowej,
nie skończyła się wraz z kapitulacją Niemiec i ustaleniami konferencji pokojowych u schyłku wojny i po jej zakończeniu (Teheran, Jałta, Poczdam),
a trwała jeszcze wiele lat po ucichnięciu salw armatnich. Podziały łupów
terytorialnych dokonane przez zwycięzców, a zwłaszcza przez Związek Radziecki, zaowocowały ucieczkami, wypędzeniami i przymusowymi wysiedleniami milionów mieszkańców Europy Środkowej, w szczególności Polaków, Niemców, Żydów, Ukraińców, Rosjan, Białorusinów (...).
Należy podkreślić, że bez względu na zwycięstwo w wojnie, ochrona
ludności przed prześladowaniami na tle narodowym czy etnicznym,
Ibidem, s. 144.
Ibidem.
78
N. Davies, Boże…, op. cit., s. 1018.
79
76
77
po jej zakończeniu, powinno być wartością nadrzędną dla zwycięzców.
Zwycięstwo nie upoważnia zwycięzców do traktowania ludzi przedmiotowo, nawet jeśli są współwinni tragedii wojennej. Wielkie wojny toczą się między państwami, zwłaszcza największymi, lecz cierpią
zazwyczaj bezbronni, niewinni ludzie, nieodpowiedzialni za wybuch
wojny i całe zło80. Na tle tych wydarzeń postanowienia Karty Atlantyckiej i Karty Narodów Zjednoczonych okazały się pustymi sloganami,
które pozornie zapewniały ochronę praw człowieka, nawet tych podstawowych, jak wolność, równość, swoboda decydowania o miejscu
osiedlenia się czy zamieszkania.
Doświadczenie II wojny światowej winno wyczulić ludzi na zagrożenie cierpienia i śmierci w obliczu powojennych podziałów łupów terytorialnych. To doświadczenie winno sprawić, że należy pamiętać o tym,
że nawet najlepsze reguły prawne nie są w stanie zabezpieczyć niewinną
ludność przed okrucieństwem i bezsensem wypędzeń i przymusowych
wysiedleń dyktowanych nienawiścią narodową czy etniczną. Pozostaje
aktualny wniosek, że dzisiaj, na początku XXI wieku wstydliwe doświadczenia z poprzedniego wieku Europejczycy mają już za sobą i wspólnie
powinni budować jedność, nie zapominając o odrębnościach narodowych
i kulturowych81.
Bibliografia
1. Applebaum A., Za żelazną kurtyną ujarzmienie Europy Wschodniej
1944‒1956, Świat Książki, Warszawa 2013.
2. Borodziej W., Hajnicz A. (red.), Kompleks wypędzenia, Znak, Kraków 1998.
3. Buhaj M. F., Deportacija nasełennia z Ukrajiny (30 – 50-ti roky), Ukrajinskyj istorycznyj żurnał 1990, nr 10 i nr 11.
4. Czop A., Czop P., Konieczność kompleksowych i interdyscyplinarnych
działań na rzecz współczesnego bezpieczeństwa w kontekście sektorowości
zagrożeń, Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje nr 22
(2016), Kraków 2016.
Zob. A. Czop, P. Czop, Konieczność kompleksowych i interdyscyplinarnych działań
na rzecz współczesnego bezpieczeństwa w kontekście sektorowości zagrożeń, Kultura
Bezpieczeństwa Nauka – Praktyka – Refleksje nr 22, 2016 (95–111), s. 104.
81
Zob. W. M. Hrynicki, Ochrona byłych nazistowskich obozów zagłady w aspekcie zagadnienia bezpieczeństwa kulturowego, Acta Pomerania 2014 nr 5, s. 130‒145.
80
5. Czop A., Sokołowski M. – Historia polskich formacji policyjnych
od II Wojny Światowej do czasów współczesnych, Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje nr 13 (2013), Kraków 2013.
6. Czerniakiewicz J., Czerniakiewicz M., Przesiedlenia ludności w Europie
1915‒1959, WSP TWP, Warszawa 2005.
7. Davies N., Boże igrzysko. Historia Polski, Znak, Kraków 2004.
8. Davies N., Europa. Rozprawa historyka z historią, Znak, Kraków 2006.
9. Frątczak E., Strzelecki Z. (red.), Demografia i społeczeństwo Ziem Zachodnich i Północnych 1945‒1955. Próba bilansu. Materiały pokonferencyjne z konferencji naukowej w Opolu 30.11‒1.12.1995, Polskie Towarzystwo Demograficzne – Friedrich Ebert Stiftung, Warszawa 1996.
10. Hrynicki W. M., Ochrona byłych nazistowskich obozów zagłady w aspekcie zagadnienia bezpieczeństwa kulturowego, Acta Pomerania 2014 nr 5,
Chojnice 2015.
11. Kandecka K. (red.), Niemcy i Polacy 1945‒1995. Zbliżenia – Annährungen, Rytm, Warszawa – Düsseldorf 1996.
12. Knyt A. (red.), Osadnicy. Nowe życie kresowiaków na Ziemiach Zachodnich. Nadzieje i niemoc wobec władzy ludowej, PWN Karta, Warszawa 2014.
13. Krasuski J., Historia Niemiec, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,,Ossolineum’’, Wrocław – Warszawa – Kraków 2002.
14. Kuźniar R., Prawa człowieka – prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe, Scholar, Warszawa 2002.
15. Lawaty A., Orłowski H. (red.), Polacy i Niemcy. Historia – Kultura –
Polityka, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2003.
16. Lembeck A., Wyzwoleni ale nie wolni. Polskie miasto w okupowanych
Niemczech, Świat Książki, Warszawa 2006.
17. Mączak A. (red.), Historia Europy, Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków 1997.
18. Orłowski H., Sakson A. (red.), Utracona ojczyzna, Instytut Zachodni,
Poznań 1996.
19. Patko A., Rydel J., Węc J.J., Najnowsza historia świata 1945‒1995, Wydawnictwo Literackie, tom I, Kraków 1997.
20. Reinoβ H., Nie było powrotu. Wspomnienia wypędzonych, Replika, Zakrzewo 2008.
21. Sienkiewicz W., Hryciuk G., Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki
1939‒1959. Atlas ziem Polski: Polacy, Żydzi, Niemcy, Ukraińcy, Demart,
Warszawa 2008.
22. Tracz B. (red.), Kresowianie na Górnym Śląsku, Instytut Pamięci Narodowej, Katowice – Gliwice 2012.
23. Urban T., Utracone ojczyzny, Wypędzenia Niemców i Polaków w XX wieku, Czytelnik, Warszawa 2007.
24. Wegs J., Ladrech R., Europa po 1945 roku, Książka i Wiedza, Warszawa 2008.
Netografia
25. www.psrh.webfaryka.pl
26. www.zalewwislany.pl
Wojciech M. Hrynicki, dr n. prawnych – wykładowca na Wydziale Bezpieczeństwa i Nauk Społeczno-Prawnych Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, kierujący Oddziałem
Kontroli Wewnętrznej i Przeciwdziałania Korupcji w Izbie Skarbowej w Katowicach, znawca tematu prawnej dopuszczalności nadawania oraz zmiany
imion i nazwisk, a także zagadnień bezpieczeństwa publicznego i kulturowego, autor licznych publikacji z tych obszarów badawczych.
Jarosław Widerski – absolwent Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie oraz Szkoły Chorążych Wojsk
Radiotechnicznych w Jelenie Górze, pracownik Wydziału Egzekucji Administracyjnej w Urzędzie Miejskim w Zabrzu, administrator bezpieczeństwa
informacji niejawnych, żołnierz zawodowy, starszy chorąży przeniesiony
do rezerwy, znawca tematyki bezpieczeństwa i ochrony informacji niejawnych oraz informacji prawnie chronionych.
Nr 24, 2016 (118–134)
NÁVRH ROZŠÍRENIA BEZPEČNOSTNÉHO
VZDELÁVANIA NA ZÁKLADNÝCH
ŠKOLÁCH PRE OCHRANU DETÍ
PROPOSE AN EXTENSION OF SECURITY
EDUCATION AT THE PRIMARY SCHOOL
FOR CHILD PROTECTION
Lucia Kováčová
University of Security Management in Košice
ABSTRACT
The scientific study presents the proposal of extension of curriculum focused
on security education for primary schools to children protection. Modern
and sophisticated methods violation of safety rules, safety education moved
even more to the forefront of the public interest. It requires continual analysis of ensuring the safety of children in the primary schools too and looking for new possibilities for protection against threats of various kinds and
manner. The aim of security education determines competencies of security
activity and behaviour in normal and emergency situations of school leavers. Proposal is based on these defined competencies. The proposal also includes an analysis of current problems, which are the consequences of constantly changing social needs, as well as the rapid development of science
and technology, especially modern mass-communication.
Key words: security education, primary school, child protection,
curriculum, competences of school leavers
NÁVRH ROZŠÍRENIA BEZPEČNOSTNÉHO VZDELÁVANIA… • 119
ABSTRAKT
Vedecká štúdia prináša výsledky návrhu rozšírenia obsahového zamerania
bezpečnostného vzdelávania na ZŠ pre ochranu detí. Moderné a sofistikované metódy porušovania bezpečnostných pravidiel posunuli bezpečnostné vzdelávanie ešte viac do popredia záujmu verejnosti. To si vyžaduje
neustálu analýzu zaistenia bezpečnosti detí aj v prostredí základných škôl
a hľadanie nových možností ich ochrany pre ohrozeniami rôzneho druhu
a spôsobu. Vychádzajúc z cieľa bezpečnostného vzdelávania v prostredí
základných škôl boli v štúdii stanovené kompetencie (spôsobilosti) bezpečnostného konania a správania a v bežných i krízových situáciách absolventa bezpečnostného vzdelávania na základnej škole. Návrh vychádza
práve zo stanovených kompetencií. V návrhu sú zároveň analyzované súčasné problémy, ktoré sú dôsledkom neustále sa meniacich spoločenských
potrieb, ako aj rýchleho rozvoja vedy a techniky, najmä moderných masovo-komunikačných prostriedkov.
Kľúčové slová: bezpečnostné vzdelávanie, základná škola, ochrana detí,
obsahové zameranie, kompetencie absolventa
Úvod
Podstata bezpečnostného vzdelávania spočíva v analytickej činnosti,
ktorá je zameraná na odvrátenie alebo minimalizáciu bezpečnostných
rizík rôznej formy a príčiny voči jednotlivcom aj spoločnosti ako celku.
Nie je však postačujúce sledovať len aktuálne globálne hrozby, veľké bezpečnostné riziká. Veď každá činnosť v živote človeka má bezpečnostný
aspekt, počnúc bezpečnosťou v domácnosti, na ihriskách, vo vzdelávacích zariadeniach, na pracovisku, na verejnosti, po bezpečnosť v doprave. Bezpečnosť je súčasťou života každého z nás. Často sa bezpečnosťou
zaoberáme, pričom si to ani neuvedomujeme. Zaoberáme sa ňou denne,
v bežných praktických činnostiach.
Významnú úlohu zastáva výchova a vzdelávanie k bezpečnosti už detí
na základných školách. Žiaci majú už v základnom školskom prostredí získať základné teoretické a praktické vedomosti a zručnosti bezpečnostného konania a správania sa v bežných i krízových situáciách v rôznych oblastiach. Bezpečnostné vzdelávanie detí je v súčasnosti potrebné rozšíriť,
skvalitniť a zamerať na aktuálne hrozby, zvýšiť ochranu detí pred rôznymi
120 • Lucia Kováčová
novými formami násilia. Vo všeobecnosti je cieľom bezpečnostného vzdelávania na ZŠ prepojenie teoretických vedomostí s praktickou činnosťou,
s možnosťou absolvovať praktické úlohy a cvičenia žiakov spolu s odborníkmi danej problematiky bezpečnosti.
1. Ciele vedeckej štúdie
Hlavným cieľom vedeckej štúdie je navrhnúť rozšírenie obsahového zamerania bezpečnostného vzdelávania na ZŠ pre ochranu detí.
Pre naplnenie hlavného cieľa je potrebné dosiahnuť čiastkové ciele:
– rozobrať teoretické východiská skúmanej problematiky bezpečnostného
vzdelávania v prostredí základných škôl a identifikovať problémy v tejto
oblasti bezpečnosti detí,
– analyzovať súčasný stav realizácie bezpečnostného vzdelávania v prostredí základných škôl v podmienkach SR,
– analyzovať problémy, súvisiacich s novými bezpečnostnými ohrozeniami detí v súčasnom svete, o ktoré je potrebné bezpečnostné vzdelávanie
na ZŠ rozšíriť,
– stanoviť ciele bezpečnostného vzdelávania v prostredí základných škôl,
– stanoviť kompetencie (spôsobilosti) bezpečnostného konania a správania a v bežných i krízových situáciách absolventa bezpečnostného vzdelávania na základnej škole pre prvý i druhý stupeň,
– navrhnúť obsahové zameranie tém bezpečnostného vzdelávania na ZŠ
pre ochranu detí.
2. TEORETICKÉ VÝCHODISKÁ SKÚMANEJ PROBLEMATIKY
Moderné a sofistikované metódy porušovania bezpečnostných pravidiel
posunuli bezpečnostné vzdelávanie ešte viac do popredia záujmu verejnosti. To si vyžaduje neustálu analýzu zaistenia bezpečnosti detí aj v prostredí základných škôl a hľadanie nových možností ich ochrany pre ohrozeniami rôzneho druhu a spôsobu.
Vzhľadom na to, že bezpečnostné vzdelávanie chápeme ako efektívny
systém vzdelávania, budovania bezpečnostného povedomia a formovania postojov k bezpečnostnému správaniu a konaniu, dovolíme s tvrdiť,
že o inštitucionalizáii bezpečnostného vzdelávania teda možno hovoriť už
v predškolských zariadeniach, a bezpochyby na základných školách1.
1
L. Kováčová, M. Blišťanová, Determination of the merit of the safety education and its
institutionalization in Slovakia, „International Journal of Learning and Teaching“, 2013,
No.2. p. 38‒43
Neustále meniace sa spoločenské potreby, ale aj neustály rozvoj vedy
a techniky, s čím je veľmi úzko spätý vznik nových bezpečnostných rizík
a ohrození, dynamicky ovplyvňujú celý systém vzdelávania.2
Bezpečnostné vzdelávanie možno charakterizovať ako vzdelávanie,
ktorého obsahom sú teoretické a praktické vedomosti a zručnosti o ochrane osôb a majetku, zamerané na odvrátenie alebo minimalizáciu bezpečnostných rizík rôznej formy a príčiny, ako aj na riešenie už vzniknutých
krízových situácií a javov v rôznych oblastiach bezpečnosti (občianskej,
environmentálnej, ekonomickej, energetickej, logistickej, technickej
a pod.). Systém bezpečnostného vzdelávania je potrebné smerovať tak, aby
bezpečnostným pracovníkom bolo umožnené získať a osvojiť si poznatky
a znalosti metód, na základe ktorých budú schopní analyzovať bezpečnostné prostredie a jeho činitele vo vzťahu k rôznym objektom, identifikovať a hodnotiť bezpečnostné riziká a ohrozenia a prognózovať ich vývoj,
určovať postupy a opatrenia na riadenie, bezpečnostných rizík a ohrození,
plánovať a organizovať opatrenia riadenia rizík, bezpečnostného a krízového manažmentu v súlade s dostupnými zdrojmi a kapacitami, projektovať a riadiť komplexné bezpečnostné systémy3.
Je však nevyhnutné pripomenúť, že bezpečnostné vzdelávanie sa
netýka zvyšovania vzdelanostnej a odbornej úrovne iba pracovníkov
bezpečnostných služieb, odborníkov pre oblasť bezpečnosti či riadiacich pracovníkov. Bezpečnostné vzdelávanie je potrebné chápať aj ako
efektívny systém vzdelávania, budovania bezpečnostného povedomia
a formovania postojov k bezpečnostnému správaniu a konaniu v rámci celoživotného vzdelávania od predškolskej výchovy až po vzdelávanie
ekonomicky činných občanov4. Je nevyhnutné zabezpečiť nadväznosť
v jednotlivých stupňoch vzdelávania, prepojenosť a inštitucionálne zabezpečenie bezpečnostného vzdelávania.
V podmienkach predškolskej výchovy a základného školského vzdelávania ide predovšetkým o ochranu života a zdravia detí, vrátane ochrany
Š. Kavan, Z. Rathauský, S. Cempírková, M. Trčka, Nové trendy vzdělávání v oblasti bezpečnosti, „The Science for Population Protection“ 2015, No.2.
3
L. Kováčová, Bezpečnostné vzdelávanie ako nástroj budovania bezpečnostného povedomia v oblasti prevencie kriminality, [in] Sustainability – Environment – Safety ´2015Proceeding of the International Scientific“, Žilina: STRIX, p. 29‒34.
4
L. Kováčová, M. Vacková, Applying Innovative Trends in the Process of Higher Education Security Personnel in Order to Increase Efficiency, „Procedia-Social and Behavioral
Sciences“, 2015, p.120‒125
2
majetku. Deti v tomto veku by si mali uvedomovať všetky formy násilia
a poznať postupy, ako sa pred nimi chrániť.
Bezpečnostnej výchove je človek podrobený už v detstve. Od ranného
veku učíme deti základným pravidlám bezpečnosti: ako bezpečne prechádzať cez cestu, ako sa hrať bezpečne na ihrisku, ako sa bezpečne pohybovať
v domácom prostredí, ako sa bezpečne správať k iným.
Na základnom stupni vzdelávania je správanie v súlade s dodržiavaním bezpečnostných opatrení nevyhnutné v mnohých predmetoch, napr.
v biológii, fyzike, chémii, pri rôznych laboratórnych prácach, pracovnom
vyučovaní, športových aktivitách, pri práci s IKT prostriedkami a pod.
Vedieť sa správne orientovať a konať bezpečne v bežnom i nebezpečnom
prostredí nás vedie k nutnosti aplikovať túto výchovu už v základnom
školskom období.5
3. Súčasný stav riešenia skúmanej problematiky
Súčasný stav realizácie bezpečnostného vzdelávania na ZŠ
v podmienkach SR
Štátny pedagogický ústav v Štátnom vzdelávacom programe uvádza, že
vzdelávanie na základnom stupni vedie okrem iných i k vytváraniu kľúčových kompetencií6:
– osvojovaniu noriem spoločenského správania a občianskeho spolužitia,
– rešpektovania hodnoty pozitívnych medziľudských vzťahov,
– pochopeniu podstaty demokracie, práv a povinností občanov,
– rozpoznávaniu protiprávneho konania a uvedomeniu si jeho dôsledkov,
– porozumeniu premenám v krajine, ktoré podmieňuje človek,
– zvládnutiu bežných situácií v osobnom i občianskom živote,
– nachádzaniu vlastného miesta a roly v spoločnosti,
– získavaniu orientácie v aktuálnom verejnom živote Slovenskej republiky
i vo svete,
– kultivovanému vyjadrovaniu vlastných myšlienok, názorov, postojov
a ich obhajovaniu,
L. Kováčová, Bezpečnostné vzdelávanie na základnom stupni vzdelávania ako prostriedok vytvárania bezpečnostného povedomia, „Košická bezpečnostná revue“, 2014, No.2.
p. 72‒76.
6
Štátny vzdelávací program pre základné školy, 2016, [cit. 2016‒04‒05]. [online] Avaible:
http://www.statpedu.sk/clanky/statny-vzdelavaci-program
5
– úcte k vlastnému národu i k iným národom a národnostiam,
– pochopeniu a rešpektovaniu kultúrnych, náboženských a iných odlišností ľudí a spoločenstiev,
– budovaniu kladného vzťahu ku všetkým humánnym a demokratickým hodnotám,
– hodnoteniu, zaujímaniu stanovísk, rozlišovaniu dobra od zla,
– spoznávaniu efektívnej komunikácie, dôvodov a prvkov prosociálneho
správania primeraného veku,
– spoznávaniu zásad dobrých medziľudských vzťahov,
– zvnútorňovaniu prosociálnych hodnôt, postojov a sociálnych noriem,
– rozvíjaniu sociálnych zručností,
– formovaniu spoločenstva.
Vychádzajúc z uvedených kompetencií možno zhodnotiť, že kvalitnou
prípravou a dodržiavaním stanovených učebných osnov žiak v rámci primárneho i nižšieho stredného vzdelávania nadobúda určitú platformu poznatkov a návykov bezpečnostného povedomia a následne aj bezpečnostného správania. Avšak ide len o základné vedomosti a zručnosti, ktoré nie
sú aplikované priamo na bezpečnostné situácie, krízové javy.
Do učebných osnov na základnom stupni vzdelávania sú začlenené aj
vyučovacie predmety, týkajúce sa priamo bezpečnostnej problematiky,
ako napríklad predmety s obsahom o základných pravidlách bezpečnosti na cestách, poskytovaní prvej pomoci v krízových situáciách, environmentálnom správaní a pod.
Proces vyučovania je často obohatený o edukačné stretnutia s príslušníkmi Policajného zboru, Hasičského a záchranného zboru alebo priamo
ukážkami niektorých techník zásahov týchto zborov a ich vybavenia.
Stručná charakteristika prierezových tém v súvislosti
s problematikou bezpečnosti
Štátny pedagogický ústav vymedzuje prierezové témy na základnom stupni
vzdelávania v súvislosti s problematikou bezpečnosti.
Ochrana človeka a zdravia sa v základných školách realizuje prostredníctvom jednotlivých učebných predmetov ako aj samostatných organizačných foriem vyučovania – účelových cvičení. Ochrana života človeka
a jeho zdravia integruje postoje, vedomosti a zručnosti žiakov zamerané
na ochranu života a zdravia v mimoriadnych situáciách. Podobne pri po-
byte a pohybe v prírode, ktoré môžu vzniknúť vplyvom nepredvídaných
skutočností ohrozujúcich človeka a jeho okolie. Snahou je pripraviť každého jednotlivca na život v prostredí, v ktorom sa nachádza. Nevyhnutným
predpokladom k tomu je neustále poznávanie prostredia prostredníctvom
pohybu a pobytu v prírode. Prierezová téma sa zameriava na zvládnutie
situácií vzniknutých vplyvom priemyselných a ekologických havárií, dopravnými nehodami, živelnými pohromami a prírodnými katastrofami.
Zároveň napomáha zvládnuť nevhodné podmienky v situáciách vzniknutých pôsobením cudzej moci, terorizmom voči občanom nášho štátu.
U žiakov by sa mal formovať vzťah k problematike ochrany svojho zdravia
a života, tiež zdravia a života iných ľudí. K tomu je potrebné poskytnúť žiakom teoretické vedomosti, praktické poznatky, pomôcť im osvojiť si vedomosti a zručnosti v sebaochrane. Vyškoliť ich v poskytovaní pomoci iným
v prípade ohrozenia zdravia a života, rozvinúť morálne vlastnosti žiakov,
tvoriace základ vlasteneckého a národného cítenia, formovať predpoklady
na dosiahnutie vyššej telesnej zdatnosti a celkovej odolnosti organizmu
na fyzickú a psychickú záťaž náročných životných situácií7.
Prierezová téma sa realizuje obsahom:
– riešenie mimoriadnych situácií – civilná ochrana,
– zdravotná príprava,
– pohyb a pobyt v prírode.
Ďalšou prierezovou témou je Dopravná výchova, ktorej úlohou je postupne pripraviť deti na samostatný pohyb v cestnej premávke – ako chodcov alebo cyklistov – pričom je potrebné mať na zreteli aj aspekt výchovy budúcich vodičov motorových vozidiel. Realizácia učebnej činnosti sa
uskutočňuje v objekte školy, na detských dopravných ihriskách (ďalej len
DDI) alebo v bezpečných priestoroch v okolí školy. Prierezová tematika sa
realizuje v špecializovaných kurzoch počas alebo na konci školského roka.
Ciele dopravnej výchovy na ZŠ sú zamerané na všetky tri oblasti osobnosti
žiaka, na oblasť kognitívnu, afektívnu a psychomotorickú, ktoré je potrebné proporcionálne rozvíjať.
Významným cieľom prierezovej tematiky Mediálna výchova je rozvinúť schopnosť kriticky posudzovať mediálne šírené posolstvá, objavovať
v nich to hodnotné, pozitívne formujúce ich osobnostný a profesijný rast,
7
Štátny vzdelávací program pre základné školy, 2016, [cit. 2016‒04‒05]. [online] Avaible:
http://www.statpedu.sk/clanky/statny-vzdelavaci-program
ale tiež ich schopnosť uvedomovať si negatívne mediálne vplyvy na svoju
osobnosť a snažiť sa ich zodpovedným prístupom eliminovať.
Cieľom prierezovej témy Environmentálna výchova je prispieť k rozvoju osobnosti žiaka do takej miery, že nadobudne schopnosť chápať, analyzovať a hodnotiť vzťahy medzi človekom a jeho životným prostredím
na základe poznania zákonov, ktorými sa riadi život na Zemi.
V súvislosti s bezpečnosťou a ochranou zdravia pri práci v chemických laboratóriách a s tým súvisiacimi všeobecnými právnymi predpismi
Ministerstvo školstva, vedy, výskumu a športu Slovenskej republiky, Štátny inštitút odborného vzdelávania a Štátny pedagogický ústav pripravili
publikáciu: „Bezpečnosť pri práci s chemickými faktormi na základných
a stredných školách“ – Metodický materiál k niektorým právnym a technickým aspektom realizácie školských chemických pokusov. Publikácia
má prispieť k riešeniu nahromadených problémov spojených s dodržiavaním nových bezpečnostných pravidiel pri práci s chemickými faktormi
v základných a stredných školách.
4. METODOLÓGIA RIEŠENIA PROBLÉMU
Vychádzajúc z definície stanoveného problému a stanovenia hlavného cieľa
vedeckej štúdie možno stanoviť vhodné metódy pre riešenie problematiky.
Na základe teoretických východísk skúmanej problematiky v oblasti
bezpečnosti, vychádzajúcich z relevantných informačných zdrojov, možno
navrhnúť rozšírenie obsahového zamerania bezpečnostného vzdelávania
na ZŠ pre ochranu detí.
Analýzou súčasného stavu realizácie bezpečnostného vzdelávania
v prostredí základných škôl v podmienkach SR, s využitím metódy kritického myslenia, možno stanoviť význam, potrebu a opodstatnenosť riešenia stanoveného problému.
Na základe stanovenia cieľa bezpečnostného vzdelávania v prostredí
základných škôl je možné stanoviť kompetencie (spôsobilosti) bezpečnostného konania a správania a v bežných i krízových situáciách absolventa bezpečnostného vzdelávania na základnej škole pre prvý i druhý stupeň
a následne navrhnúť obsahové zameranie tém bezpečnostného vzdelávania na ZŠ pre ochranu detí.
Metódou dedukcie a syntézy možno dospieť k ďalším odporúčaniam
za účelom zvýšenia ochrany detí pred násilím.
5. PARCIÁLNE VÝSLEDKY VEDECKEJ PRÁCE
Návrh obsahového zamerania bezpečnostného vzdelávania na ZŠ
Cieľ bezpečnostného vzdelávania na ZŠ
Získať základné teoretické a praktické vedomosti a zručnosti bezpečnostného konania a správania sa v bežných i krízových situáciách v rôznych
oblastiach. Rozširuje súčasné bezpečnostné vzdelávanie najmä o ochranu
detí pred rôznymi formami násilia a otázky prevencie kriminality. Vo všeobecnosti je cieľom bezpečnostného vzdelávania na ZŠ prepojenie teoretických vedomostí s praktickou činnosťou, s možnosťou absolvovať praktické úlohy a cvičenia žiakov spolu s odborníkmi danej problematiky.
Profil absolventa
Absolvent primárneho a nižšieho stredného vzdelania, rozšíreného
o vzdelávaciu oblasť Bezpečnosť, má v kontexte tejto oblasti osvojené tieto
kľúčové kompetencie (spôsobilosti):
Pridané používateľom vp dňa So, 09/05/2015 – 14:49
Navrhované kompetencie (spôsobilosti) bezpečnostného konania
a správania a v bežných i krízových situáciách
Primárne vzdelávanie – prvý stupeň:
– uvedomuje si dôležitosť ochrany svojho zdravia, zdravia iných osôb, ako
aj hmotných vecí vo svojom okolí,
– dokáže reálne zhodnotiť javy a podnety,
– zhodnotí riziká, vyplývajúce z daného javu a podnetu,
– dokáže primerane veku odhadnúť dôsledky svojich rozhodnutí a činov,
– uvedomuje si, že má svoje práva a povinnosti,
– vníma, sleduje a vyhodnocuje problémové situácie v škole a vo svojom
najbližšom okolí z hľadiska bezpečnosti, premýšľa o príčinách problému
a navrhne riešenie podľa svojich vedomostí a skúseností z danej oblasti,
– rozozná znaky a prejavy násilia,
– rozozná násilné konanie, šikanovanie, útlak a pozná spôsoby oznamovania takéhoto konania,
– je schopný primerane reagovať na daný jav primerane veku,
– pozná spôsoby oznamovania takéhoto konania primerane veku žiaka,
– uvedomuje si okrem výhod internetu aj jeho nebezpečenstvá,
– formuje si vlastný názor na správy na internete, na nežiadúce a negatívne
správy šíriace sa prostredníctvom emailu a sociálnych sietí, ich posolstvá,
– venuje zvýšenú pozornosť pri prístupe na internet, vytváraní prístupových hesiel, sťahovaní dát,
– pozná možné riziká vznikajúce pri prezeraní stránok, najmä s nevhodným obsahom, podporujúce znaky násilia, vhodné len pre dospelých (so
sexuálnou tématikou), podnecujúce rôzne druhy náboženstiev a sekt,
s nelegálnym softvérom, zoznamovacie a pod.,
– predchádza násiliu, páchaného prostredníctvom internetu, – rozoznáva znaky a prejavy kyberšikany.
Nižšie stredné vzdelávanie – druhý stupeň:
– rozlišuje medzi názormi a faktami,
– dôsledne premýšľa o informáciách a získať čo najviac súvisiacich informácii,
– dokáže odhadnúť, ktorá informácie je pravdivá, dôveryhodná, ktorá
je mylná, zavádzajúca, a to najmä overovaním si ich pravdivosti od viacerých navzájom nezávislých zdrojov,
– nadobúda dostatočnú sebareflexiu,
– dokáže si nielen vytvárať vlastný názor, ale aj prejavovať solidaritu,
– pozná formy násilia v domácom, školskom i mimoškolskom prostredí
(fyzické a psychické násilie, vydieranie, šikanovanie, kyberšikana, rasová diskriminácia),
– pozná trestnoprávne dôsledky násilia páchaného na inej osobe,
– pozná poslanie dobrovoľných organizácií pôsobiacich proti útlaku žien
a detí,
– dokáže sa primerane správať v rôznych krízových situáciách – pri dopravná nehoda, vlámaní do bytu, krádeži a inom trestnom čine, v prípade nálezu neznámych a nebezpečných látok (chemikálie, jedy, horľaviny), zbraní a výbušnín,
– primerane ovláda svoje konanie v krízových situáciách nácvikom v modelových situáciách,
– poznať prostriedky prevencie kriminality (technické, taktické),
– je oboznámený s technickými prostriedkami prevencie kriminality,
– je oboznámený s taktickými prostriedkami prevencie kriminality, teda
taktikou správania sa v určitej forme násilia,
– pozná si jednotlivé taktické postupy prevencie kriminality (čeliť, vyhnúť
sa, oznámiť) a vie ich použiť v danej situácii,
– je schopný primerane reagovať na daný druh násilia,
– pozná spôsoby oznamovania takéhoto konania,
– pozná trestnoprávne dôsledky kyberšikany páchanej na inej osobe alebo skupinách,
– osvojuje si základy trestnej zodpovednosti,
– rozoznáva znaky protiprávneho konania,
– pozná dôsledky protiprávneho konania,
– uvedomuje si právnu zodpovednosť,
– rozlišuje druhy a činnosti subjektov výkonu práva (polícia, prokuratúra,
súdy, reedukačné centrá – polepšovne, ústavy na výkon trestu).
Navrhované témy s problematikou bezpečnosti
Štátny pedagogický ústav vymedzuje teda prierezové témy na základnom
stupni vzdelávania v súvislosti s problematikou bezpečnosti so zameraním
na tieto oblasti: Ochrana človeka a zdravia, Dopravná výchova, Environmentálna výchova, Mediálna výchova.
Vzhľadom na túto skutočnosť, sa návrh zameriava na tie oblasti bezpečnosti, ktoré v súčasnej dobe naberajú na závažnosti, majú významný
vplyv na duševné a psychické zdravie detí i mládeže a v daných prierezových témach sa vyskytujú iba okrajovo, prípadne úplne absentujú.
Navrhované témy sa zameriavajú na päť hlavných oblastí bezpečnosti
za účelom naplnenia stanoveného cieľa bezpečnostného vzdelávania detí
a mládeže vo veku d 6‒15 rokov. Témy je možné zaradiť do rámcového
učebného plánu ZŠ ako samostatné učebné predmety v rámci voliteľných
(disponibilných) hodín, ktoré má každá ZŠ k dispozícii, prípadne ich zaradiť do existujúcich predmetov s príbuznou tematikou.
V navrhovaných témach sú zároveň analyzované súčasné problémy,
ktoré sú dôsledkom neustále sa meniacich spoločenských potrieb, ako aj
rýchleho rozvoja vedy a techniky, najmä moderných masovo-komunikačných prostriedkov. Práve z tohto dôvodu je potrebné rozšíriť bezpečnostné
vzdelávanie na ZŠ za účelom zvýšenia ochrany detí.
Navrhované témy sú všetky navzájom prepojené, ich obsahy a ciele
spolu súvisia a sa dopĺňajú.
Ide o nasledovné navrhované témy:
A. Kritické myslenie
B. Ochrana proti násiliu
C. Prevencia kriminality
D. Ochrana detí na internete
E. Výchova k právnemu vedomiu
Obsahové zameranie tém s problematikou bezpečnosti
A. Kritické myslenie
Téma Kritické myslenie je základom nadobudnutia vedomostí a sociálno-psychologických zručností detí a mládeže, potrebných pre predchádzanie, hľadanie a riešenie problémov v bežných i kritických situáciách.
Nadobudnuté vedomosti a zručnosti sa pozitívne odzrkadlia v každej
vzdelávacej oblasti, v každom vednom odbore. Je dôležité vyzdvihnúť jeho
nesmierny prínos práve pre oblasť bezpečnosti.
Vzhľadom na to, že budovanie kritického myslenia je dlhodobým procesom, je potrebné jeho základy stavať už v rannom a strednom detstve.
Téma vychádza z pojmu Kritické myslenie, ktoré môžeme označiť ako
komplex myšlienkových operácií, ktoré začínajú informáciou a končia prijatím vlastného rozhodnutia. Ide teda o vytvorenie si vlastného názoru
na základe získaných vedomostí, skúseností nielen svojich poznatkov, ale
aj iných ľudí.
Kritické myslenie je teda nezávislé myslenie hľadajúce argumenty. Začína nastolením problémov, respektíve kladením si otázok. Hlavný rozdiel medzi kritickým a nekritickým myslením spočíva v tom, že nekritické myslenie neodhaľuje, nehodnotí, nepredpokladá, je iba iracionálne
a nedôsledné, len pasívnou domnienkou. Je teda nezávislým myslením, ale
zároveň vedie k spoločenskému stretu s inými ľuďmi, pretože pre kritické
myslenie je takmer nevyhnutná reakcia okolia a stret s inými argumentmi,
postojmi a názormi.
Ciele:
– reálne zhodnotiť javy a podnety,
– zhodnotiť riziká, vyplývajúce z daného javu a podnetu,
– schopnosť primerane reagovať na daný jav,
– rozlišovať medzi názormi a faktami,
– dôsledne premýšľať o informáciách a získať čo najviac súvisiacich informácii,
– odhadnúť, ktorá informácie je pravdivá, dôveryhodná, ktorá je mylná,
zavádzajúca, a to najmä overovaním si ich pravdivosti od viacerých navzájom nezávislých zdrojov,
– nadobudnúť dostatočnú sebareflexiu,
– dokázať si nielen vytvárať vlastný názor, ale aj prejavovať solidaritu, pracovať v tíme a byť flexibilný pri rýchlych zmenách,
– správať sa primerane v rôznych krízových situáciách – pri dopravná nehoda, vlámaní do bytu, krádeži a inom trestnom čine, v prípade nálezu
neznámych a nebezpečných látok (chemikálie, jedy, horľaviny), zbraní
a výbušnín,
– primerane ovládať svoje konanie v krízových situáciách nácvikom v modelových situáciách.
B. Ochrana proti násiliu
Hlavnou obavou detí a mladých ľudí je násilie, ktoré sa má považovať
za prioritnú otázku. Sú
znepokojení dopadom násilia a kriminality na ich životy a necítia sa
byť dostatočne chránení, napr. pred šikanovaním, rodovo motivovaným
násilím a mládežníckym násilím, telesným trestaním, sexuálnym vykorisťovaním a sexuálnym zneužívaním v rodinách, v škole, v náhradnej starostlivosti a v médiách, vrátane sociálnych online médií. Keď už odhalia
zneužívanie, sú detské obete často vystavené sekundárnemu prenasledovaniu, keďže niektoré postupy ohlasovania, vyšetrovania a súdneho konania
niekedy nerešpektujú ich práva, potreby a názory. (Stratégia Rady Európy
o právach dieťaťa 2012‒2015, strategický cieľ 2 – Odstraňovať všetky formy
násilia páchaného na deťoch).
Ciele:
– poznať formy násilia v domácom, školskom i mimoškolskom prostredí
(fyzické a psychické násilie, vydieranie, šikanovanie, kyberšikana, rasová diskriminácia),
– rozoznať znaky a prejavy násilia,
– schopnosť primerane reagovať na daný druh násilia,
– poznať spôsoby oznamovania takéhoto konania primerane veku žiaka,
– poznať trestnoprávne dôsledky násilia páchaného na inej osobe,
– uvedomiť si poslanie dobrovoľných organizácií pôsobiacich proti útlaku
žien a detí.
C. Prevencia kriminality
V procese riešenia ochrany detí a mládeže pred kriminalitou rôzneho druhu nie je postačujúce zaoberať sa iba už vzniknutými krízovými situáciami
a zameriavať sa len na riešenie týchto javov, na odstraňovanie negatívnych
dôsledkov. Rovnako v boji s kriminalitou nie je možné zameriavať sa iba
na represiu. Je dôležité venovať zvýšenú pozornosť najmä prevencii kriminality páchanej na deťoch a mládeži, teda predvídaniu ich ohrozenia,
jej predchádzaniu. Cieľom témy Prevencia kriminality je vo všeobecnosti
v čo najvyššej možnej miere predchádzať kriminalite páchanej na deťoch
a mládeži, redukovať jej kvalitu a kvantitu a v konečnom dôsledku tak
smerovať k eliminácii trestnej činnosti. Primárna prevencia kriminality
zohráva prvoradú úlohu vedúcu aj k odstráneniu delikventnej činnosti
mladistvých páchateľov.
Bezpečnostné vzdelávanie na ZŠ možno považovať za formu sociálnej
prevencie kriminality na primárnej úrovni.
Ciele:
– poznať prostriedky prevencie kriminality (technické, taktické),
– pochopiť význam technických prostriedkov prevencie kriminality (kamerové systémy, aplikácie v mobilných telefónoch, napr. pre privolanie
príbuzných,....)
– osvojiť si taktiku správania sa v určitej forme násilia,
– osvojiť si jednotlivé taktické postupy prevencie kriminality (čeliť, vyhnúť
sa, oznámiť) a vedieť ich použiť v danej situácii.
D. Ochrana detí na internete
Dnešné deti sa s internetom stretávajú už od útleho veku. Pri ich zvedavosti a snahe vyskúšať všetko nové však zabúdajú na nástrahy, ktoré na ne
na internete číhajú. Preto je dôležité, aby aj učitelia im riziká, vyplývajúce
z používania internetu, zrozumiteľne vysvetlili. Deti si často neuvedomujú,
čo všetko a komu oznamujú. Stačí bez rozmyslu kliknúť na tlačidlo zdieľanie
všetkým a fotky detí, opis ich súkromných zážitkov či názory na spolužiakov
sa stanú dostupnými skutočne všetkým. Takto získané informácie a obrázky
potom môžu byť využívané na zosmiešnenie či ohováraniu, tzv. kyberšikanu. Najväčším rizikom sociálnych sietí a internetu vôbec je však anonymita.
Významným cieľom tejto témy je poskytnúť žiakom dostatočné vedomosti o možných rizikách internetu, ako predchádzať šikanovaniu v ky-
berpriestore, teda ako sa nestať obeťou kyberšikany, prípadne ako postupovať v prípade jej zistenia.
Ciele:
– uvedomiť si okrem výhod internetu aj jeho nebezpečenstvá,
– f ormovať vlastný názor na správy na internete, na nežiadúce a negatívne
správy šíriace sa prostredníctvom emailu a sociálnych sietí, ich posolstvá,
– venovať zvýšenú pozornosť pri prístupe na internet, vytváraní prístupových hesiel, sťahovaní dát,
– uvedomiť si možné riziká vznikajúce pri prezeraní stránok, najmä s nevhodným obsahom, podporujúce znaky násilia, vhodné len pre dospelých (so sexuálnou tématikou), podnecujúce rôzne druhy náboženstiev
a sekt, s nelegálnym softvérom, zoznamovacie a pod.,
– poznať riziká vyplývajúce zo zverejňovania informácií, fotiek, videí
z vlastného a rodinného súkromia,
– predchádzať násiliu, páchaného prostredníctvom internetu (kyberšikana), – rozoznať znaky a prejavy kyberšikany,
– schopnosť primerane reagovať na daný druh násilia,
– poznať spôsoby oznamovania takéhoto konania primerane veku žiaka,
– poznať trestnoprávne dôsledky kyberšikany páchanej na inej osobe alebo skupinách.
E. Výchova k právnemu vedomiu
Formovanie právneho vedomia a právnej kultúry správania mladých ľudí
má prvoradý význam v celom systéme právnej výchovy. Ako sa stane mladý človek spoľahlivým a v súvislosti s tým tvorivým aktívnym občanom,
zodpovedným za svoje konanie, to závisí predovšetkým od výchovy k úcte
k našim zákonom, k schopnosti a úsiliu aktívne využívať svoje práva a plniť povinnosti člena spoločnosti, bojovať proti akémukoľvek porušovaniu
zákonov, proti antispoločenským skutkom.
Mnohým mladým ľuďom chýbajú životné skúsenosti, majú labilný charakter, nedostatok trpezlivosti k všednej práci, často sú v ich konaní nepremyslené a nezodpovedné skutky. Právna výchova, svojou premyslenou
a dlhoročnou systematickou výučbou má preto viesť tiež k uvedomeniu si
hodnoty práce a dôsledkov nepremysleného konania.
Cieľom témy je, v zmysle úloh vyplývajúcich pre rezort školstva a zo
Stratégie prevencie kriminality, ponúknuť žiakom možnosť zoznámiť sa
a získať informácie na témy Výchova k právnemu vedomiu, Trestno-právna zodpovednosť mladistvých a pod.
Ciele:
– osvojiť si základy trestnej zodpovednosti,
– rozoznať znaky protiprávneho konania,
– poznať dôsledky protiprávneho konania,
– uvedomiť si právnu zodpovednosť,
– rozlíšiť druhy a činnosti subjektov výkonu práva (polícia, prokuratúra,
súdy, reedukačné centrá – polepšovne, ústavy na výkon trestu).
6. DISKUSIA
Návrh rozšírenia obsahového zamerania bezpečnostného vzdelávania
na ZŠ pre ochranu detí sa zameriava na tie oblasti bezpečnosti, ktoré v súčasnej dobe naberajú na závažnosti, majú významný vplyv na duševné
a psychické zdravie detí i mládeže a v daných prierezových témach sa vyskytujú iba okrajovo, prípadne úplne absentujú. Navrhované témy sa zameriavajú na päť hlavných oblastí bezpečnosti: Kritické myslenie, Ochrana proti násiliu, Prevencia kriminality, Ochrana detí na internete, Výchova
k právnemu vedomiu. Pri jednotlivých oblastiach je potrebné sledovať ciele, ktoré je potrebné naplniť, čím dôjde k osvojeniu požadovaných kompetencií u žiakov základných škôl.
Navrhované oblasti boli identifikované dlhoročným výskumom aktuálnych bezpečnostných rizík na pôde Vysokej školy bezpečnostného manažérstva v Košiciach. K identifikácii oblastí bezpečnostného vzdelávania
a návrhu kompetencií absolventov prvého a druhého stupňa základných
škôl prispeli aj poznatky získané v súvislosti s organizáciou Letnej detskej
bezpečnostnej univerzity, ktorú organizovala Vysoká škola bezpečnostného manažérstva v Košiciach, dvakrát aj s podporou Rady vlády SR pre prevenciu kriminality. Zaradenie vybraných oblastí neposlúži len na zvýšenie
bezpečností detí a rodín, ale je aj účinnou prevenciou kriminality, ktorá
má jednoznačne dôležité postavenie v spoločnosti.
Výsledky vedeckej štúdie majú len odporúčací charakter, sú návrhom
pre jeho možné zavedenie do procesu vzdelávania na základnom stupni.
Záver
Venovanie zvýšenej pozornosti budovaniu bezpečnostného povedomia
detí už na pôde základných škôl prinesie mnoho pozitív nielen pre ochra-
nu detí pred násilím rôzneho druhu, ale aj pre ochranu ich rodín i celej
spoločnosti. Toto konštatovanie vychádza z faktu, že detí absolvovaním
bezpečnostného vzdelávania na ZŠ získajú základné teoretické a praktické
vedomosti a zručnosti bezpečnostného konania a správania sa v bežných
i krízových situáciách v rôznych oblastiach.
Závažnosť tejto problematiky dokazuje aj záujem slovenskej Komisárky pre deti, Viery Tomanovej, o spracovanie tohto návrhu pre ochranu
detí na základných školách Vysokou školou bezpečnostného manažérstva
v Košiciach.
ZOZNAM BIBLIOGRAFICKÝCH ODKAZOV
1. Kováčová L., Blišťanová M., Determination of the merit of the safety
education and its institutionalization in Slovakia, „International Journal
of Learning and Teaching“, 2013, No.2, 38‒43.
2. Kavan Š., Rathauský Z., Cempírková S., Trčka M., Nové trendy vzdělávání
v oblasti bezpečnosti, „ The Science for Population Protection“, 2015,
No. 2, volume 7
3. Kováčová L., Bezpečnostné vzdelávanie ako nástroj budovania bezpečnostného povedomia v oblasti prevencie kriminality, [in] Sustainability –
Environment – Safety ´2015- Proceeding of the International Scientific“,
Žilina: STRIX, p. 29‒34.
4. Kováčová L., Vacková M., Applying Innovative Trends in the Process
of Higher Education Security Personnel in Order to Increase Efficiency,
„Procedia-Social and Behavioral Sciences“, 2015, p.120‒125.
5. Kováčová L., Bezpečnostné vzdelávanie na základnom stupni vzdelávania
ako prostriedok vytvárania bezpečnostného povedomia, „Košická bezpečnostná revue“, 2014, No.2, s. 72‒76.
6. Štátny vzdelávací program pre základné školy, 2016, [cit. 2016‒04‒05].
[online] Dostupné na internete: http://www.statpedu.sk/clanky/statnyvzdelavaci-program
Ing. Lucia Kováčová, PhD. – zástupkyňa riaditeľa Ústavu humanitných a technologických vied Vysoká škola bezpečnostného manažérstva v Košiciach.
Nr 24, 2016 (135–150)
ANALIZA KONCEPCJI mDOKUMENTÓW
ANALYSIS OF THE mDOCUMENTS CONCEPT
Remigiusz Lewandowski
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Abstract
The goal of the paper is to present an analysis related to an introduction
of citizen identity verification mechanism based on the mobile phone.
The analysis refers to the model published by the Ministry of Digitalization in The Description of an IT Project’s Design Brief “mDocuments in
the Public Administration in Poland – Phase 1”. The model is based on
personal data stored and processed by central registers.
The article is based on the analyses of The Description of an IT Project’s
Design Brief, the literature concerning the issue as well as publicly available
data referring to the level of Poland’s digitalization.
The analysis shows that using a mobile phone as an instrument of citizen
identification is questionable and it has various drawbacks. The most important of them refer to insufficient confidence related to the correctness
of a verified identity (resulting from lack of biometric tools), high risk
of identity theft by phishing or phone theft, dependence of the identity
verification process on the battery lifespan as well as GSM coverage.
The article leads to the conclusion that one should consider possible ways
of increasing the identification security in the prospective work on the idea
136 • Remigiusz Lewandowski
of mDocuments. These ways include identification based on biometric
tools and SMS encryption.
Keywords: identity verification, GSM, security
Abstrakt
Celem artykułu jest przedstawienie analizy zagrożeń związanych z wdrożeniem mechanizmu weryfikacji tożsamości obywatela poprzez wykorzystanie telefonu komórkowego. Analiza ta dotyczy modelu opublikowanego przez Ministerstwo Cyfryzacji Opisu założeń projektu informatycznego
pn. „mDokumenty w Administracji Publicznej w Polsce – Faza 1”, opartego o dane identyfikacyjne przechowywane i przetwarzane w ramach rejestrów centralnych.
Artykuł oparto o analizę Opisu założeń projektu informatycznego oraz
analizę literatury przedmiotu i publicznie dostępnych danych dotyczących
stopnia informatyzacji Polski.
Analiza wskazuje, że wykorzystanie telefonu komórkowego jako narzędzia identyfikacji obywatela budzi wątpliwości i obarczone jest poważnymi mankamentami. Najważniejsze z nich to: niewystarczająca pewność
co do poprawności weryfikacji tożsamości wynikająca m.in. z niezastosowania narzędzi biometrycznych, wysokie ryzyko kradzieży tożsamości
poprzez phishing lub poprzez kradzież aparatu telefonicznego, uzależnienie procesu weryfikacji tożsamości od żywotności baterii w telefonie oraz
od przebywania w zasięgu działania sieci GSM.
Artykuł prowadzi do wniosku, że w dalszych pracach nad koncepcją
mDokumentów rozważone powinny zostać możliwości zwiększenia bezpieczeństwa identyfikacyjnego poprzez wprowadzenie identyfikacji opartej
o narzędzia biometryczne oraz poprzez wprowadzenie szyfrowania SMS.
Słowa kluczowe: weryfikacja tożsamości, GSM, bezpieczeństwo
Wstęp
W listopadzie 2016 r. opublikowany został przez Ministerstwo Cyfryzacji
Opis założeń projektu informatycznego pn. „mDokumenty w Administracji
Publicznej w Polsce – Faza 1”1. Opracowanie to stanowi kolejną inicjaty http://krmc.mc.gov.pl/download/50/14516/Opiszalozenprojektuinformatycznego
-mDokumenty-faza1-wersjakoncowa.docx (dostęp: 14.11.2016)
1
ANALIZA KONCEPCJI mDOKUMENTÓW • 137
wę Ministerstwa Cyfryzacji w zakresie upowszechniania rozwiązań cyfrowych i eliminacji tzw. wykluczenia cyfrowego. Zaprezentowana koncepcja
mDokumentów dołącza zatem do sztandarowych projektów w ramach
programu Paperless/Cashless, a także m.in. wdrożonej usługi potwierdzania profilu zaufanego poprzez bankowość elektroniczną i przedstawionej
koncepcji elektronicznego dowodu osobistego. W ten sposób resort cyfryzacji wprost odnosi się do często podnoszonego w literaturze przedmiotu
oraz w mediach zagadnienia niskiego stopnia informatyzacji państwa. Należy zauważyć, że zgodnie z indeksem DESI Komisji Europejskiej z 2016 r.
(the Digital Economy and Society Index) Polska pozostaje na 22. miejscu
wśród państw członkowskich Unii Europejskiej pod względem zaawansowania w budowie gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego. Autorzy raportu poświęconego DESI 2016 zwracają uwagę, że „Polska spada do grupy państw pozostających w tyle, gdyż tempo nadrabiania przez
nią zaległości jest niższe w porównaniu z wynikiem DESI między 2014
a 2015 r.”2 Szczegóły indeksu za 2016 r. przedstawia ryc. 1.
Ryc. 1. Indeks DESI 2016
Źródło: https://ec.europa.eu/digital-single-market/desi (dostęp: 20.11.2016).
Oznaczenia: 1. Connectivity – jakość sieci połączeń; 2. Human Capital – kapitał ludzki;
3. Use of Internet – korzystanie z Internetu; 4. Integration of Digital Technology – integracja technologii cyfrowej; 5. Digital Public Services – cyfrowe usługi publiczne.
Indeks gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego na 2016 r. Profil krajowy Polska,
http://ec.europa.eu/newsroom/dae/document.cfm?action=display&doc_id=14161
(dostęp: 20.11.2016).
2
Spośród badanych w ramach indeksu obszarów – w relacji do średniej UE – dość nisko ocenione zostały przez unijnych ekspertów:
kapitał ludzki (w odniesieniu do umiejętności korzystania z IT i Internetu), integracja technologii cyfrowych oraz dostęp do łączności internetowej. Co ciekawe, obszar cyfrowych usług publicznych kształtuje
się na poziomie zbliżonym do średniej UE, niemniej jednak eksperci
zwracają uwagę, że „aktywne wykorzystanie e-administracji utrzymuje
się na stosunkowo niskim poziomie i zaledwie 22% użytkowników Internetu składa formularze elektroniczne (21. miejsce w UE)”3. Ta konstatacja pozostaje zgodna z – jak się wydaje – powszechnym odczuciem
w tym zakresie, tj. z niezadowoleniem z wąskiego katalogu dostępnych
elektronicznie usług publicznych oraz z narzędzi służących do dostępu
do nich.
Projekt „mDokumenty w Administracji Publicznej w Polsce –
Faza 1” doprowadzić ma do „urzeczywistnienia wizji elektronicznej
prezentacji tożsamości i dokumentów obywatela” poprzez „wykorzystanie e-usług polskiej e-administracji pozwalających na wyświetlanie
danych dokumentów w postaci elektronicznej z Systemu Rejestrów
Państwowych lub innych wiarygodnych baz i systemów”4. Innymi słowy chodzi o możliwość potwierdzenia tożsamości obywatela oraz jego
uprawnień (wynikających np. z prawa jazdy) poprzez telefon komórkowy. Zagadnienie to jest na tyle istotne dla bezpieczeństwa państwa
i bezpieczeństwa obywateli, że wymaga wnikliwej analizy i otwartej
dyskusji na temat mocnych i słabych stron prezentowanego rozwiązania, a także ryzyka z nim związanego. Niniejszy artykuł oparto o analizę wskazanego Opisu założeń projektu informatycznego oraz analizę
literatury przedmiotu i publicznie dostępnych danych dotyczących
stopnia informatyzacji Polski.
1. Zasadnicze założenia projektu
Idea funkcjonowania mDokumentu została zaprezentowana na ryc. 1.
Ibidem.
Opis założeń projektu informatycznego pn. „mDokumenty w Administracji Publicznej
w Polsce – Faza 1”, s. 4.
3
4
Ryc. 1. Proces weryfikacji tożsamości obywatela przy
zastosowaniu mDokumentu.
Źródło: Opis założeń projektu informatycznego pn. „mDokumenty w Administracji Publicznej w Polsce – Faza 1”, s. 7.
Zgodnie ze schematem przedstawionym na ryc. 1 weryfikacja tożsamości obywatela przy zastosowaniu mDokumentu rozpoczyna się od przekazania urzędnikowi lub funkcjonariuszowi Policji (bądź innych służb) numeru PESEL lub numeru telefonu komórkowego przez obywatela, którego
tożsamość ma zostać sprawdzona (czynność nr 1). W przypadku podania
numeru telefonicznego wymaga to uprzedniego zarejestrowania numeru przez obywatela w odpowiednich rejestrach państwowych. Czynność
ta, poprzedzająca cały proces weryfikacji tożsamości, nie została jednak
ujęta na schemacie. Kolejnym krokiem jest wprowadzenie wspomnianego
numeru telefonicznego lub PESEL do odpowiedniej Aplikacji Dostępowej przez funkcjonariusza państwowego weryfikującego tożsamość (czynność nr 2). Podkreślić należy, że w przypadku weryfikacji tożsamości poza
urzędem (np. na ulicy lub podczas kontroli drogowej) konieczne będzie
wyposażenie funkcjonariuszy w odpowiednie urządzenia mobilne z dostępem do transferu danych (tablety lub smartfony). Kolejnym etapem
procesu jest weryfikacja numeru przez system informatyczny i przesłanie obywatelowi jednorazowego kodu w formie SMS na telefon obywatela (czynność nr 3). Oparcie projektu o mechanizm kodu w formie SMS
umożliwia wykorzystanie do tego celu każdego rodzaju modelu telefonu
komórkowego, a nie tylko smartfonów. Przesłany kod obywatel powinien
przekazać funkcjonariuszowi (czynność nr 4), który następnie wpisuje go
do Aplikacji Dostępowej celem otrzymania dostępu do danych identyfikacyjnych obywatela przechowywanych w Systemie Rejestrów Państwowych (czynność nr 5). Na podstawie wprowadzonego i zweryfikowanego
przez system kodu System Rejestrów Państwowych powinien udostępnić
na Aplikacji Dostępowej funkcjonariusza dane identyfikacyjne obywatela,
w tym jego zdjęcie (czynność nr 6). Zgodnie z przedstawionym w Opisie
założeń projektu informatycznego weryfikacja tożsamości powinna nastąpić poprzez porównanie zdjęcia wyświetlonego na Aplikacji Dostępowej
z rzeczywistym wizerunkiem obywatela (czynność nr 7).
Projekt mDokumentów obejmuje niesprecyzowany katalog dokumentów, których okazywanie przez obywatela miałoby przyjąć formę przedstawioną na ryc. 1. Autorzy Opisu założeń projektu informatycznego wskazali,
że katalog ten objąć ma dane zawarte w dowodzie osobistym, prawie jazdy,
dowodzie rejestracyjnym, ubezpieczeniu OC/AC oraz innych dokumentów (np. akt małżeństwa, akt urodzenia i in.). Projekt udostępniania danych z poszczególnych dokumentów poprzez zaprezentowany wyżej mechanizm został podzielony na 4 etapy, co przedstawiono na ryc. 2.
Ryc. 2. Etapy projektu mDokumentów
Źródło: Opis założeń projektu informatycznego pn. „mDokumenty w Administracji Publicznej w Polsce – Faza 1”, s. 8.
2. Analiza wybranych zagadnień problematycznych
2.1. Uwagi wstępne
Pozytywnie należy ocenić konstrukcję Opisu założeń projektu informatycznego pn. „mDokumenty w Administracji Publicznej w Polsce – Faza 1”.
W strukturze dokumentu ujęto bowiem wszystkie niezbędne elementy
koncepcji, wiążąc je w spójną całość. Przedstawiono zatem przesłanki
projektu, w tym identyfikację problemu i potrzeb, alternatywne warianty
biznesowe projektu, jego cele i efekty, a także harmonogram, kosztorys
i przegląd ryzyk. W dokumencie przedstawiono także analizę kompetencji Ministerstwa Cyfryzacji do realizacji przedmiotowego projektu, metodologię prowadzenia projektu, analizę techniczną oraz analizę bezpieczeństwa. Ujęcie tych wszystkich elementów w Opisie założeń projektu
informatycznego należy ocenić pozytywnie. Niemniej jednak zasadniczą
kwestią jest nie tylko ocena struktury dokumentu, ale również ocena jakości poszczególnych elementów składowych analizowanego dokumentu.
2.2. Przesłanki wdrożenia mDokumentów
Analizę treści projektu należy rozpocząć od przesłanek, które legły u jego
podstaw. Za przesłanki te przyjmuje się trzy zagadnienia, zdefiniowane
w dokumencie jako „problemy”, tj.5:
– „konieczność kompletowania, przechowywania i noszenia dokumentów
w postaci papierowej/plastikowej przez obywatela w sytuacji, gdy nie istnieje odpowiednia e-usługa. (…) Samo noszenie dużej ilości dokumentów w portfelu może przy tym obywatelowi utrudniać codzienne życie.”;
– „konieczność ręcznego przepisywania danych z dokumentów papierowych/plastikowych do formularzy urzędowych lub służb mundurowych
(…), co wydłuża czas obsługi obywatela.”;
– 
„przekazywanie wszelkich dokumentów, w tym zaświadczających
o ubezpieczeniu pojazdu, innym kierowcom w rodzinie (…). Wielu kierowców zapomina przekazać dokumenty lub wręcz ich przekazanie nie
jest możliwe.”
Powyższych przesłanek nie można uznać za wystarczające do podjęcia decyzji o implementacji omawianego projektu. Traktowanie tradycyjnych dokumentów noszonych w portfelu jako znaczącego utrudnienia
Ibidem, s. 11‒12.
5
„codziennego życia” Polaków, czy też przesłanka katorżniczej czynności
przekazywania dowodu rejestracyjnego z OC/AC innej osobie korzystającej z tego samego pojazdu nie przekonują o konieczności i zasadności
wprowadzenia mDokumentów. Ponadto, jeśli nawet uznać wszystkie trzy
przesłanki jako wyczerpującą argumentację za wprowadzeniem mDokumentów, to nie można ich traktować a priori jako „problemy”. Tymczasem niezweryfikowane hipotezy zostały potraktowane właśnie jako tezy,
tj. problemy, których rozwiązanie wymaga wprowadzenia mDokumentów. To rażący błąd metodologiczny. W pierwszej kolejności należałoby
bowiem zbadać, czy faktycznie obywatele traktują noszenie dowodu osobistego i prawa jazdy w portfelu jako „znaczną ilość” dokumentów i czy
faktycznie stanowi to dla nich „utrudnienie życia codziennego”. Analogicznie, przeprowadzenia dowodu wymaga a priori przyjęta hipoteza,
że obsługa obywatela przy zastosowaniu tradycyjnych dokumentów zabiera statystycznie istotnie więcej czasu aniżeli obsługa przy pomocy mDokumentów. Na marginesie należy zaznaczyć, że powierzchowna analiza
wszystkich siedmiu czynności wymaganych przy weryfikacji tożsamości
za pomocą mDokumentu skłania raczej do wniosku nie o skróceniu czasu
obsługi obywatela, ale wręcz przeciwnie – o jego wydłużeniu. Wreszcie
weryfikacji wymaga trzecia przesłanka związana z uciążliwością przekazywania dowodu rejestracyjnego i OC/AC pomiędzy kierowcami korzystającymi z tego samego pojazdu. Bez weryfikacji tych trzech przesłanek nie
można ich uznać za poważne argumenty na rzecz wprowadzenia mDokumentów. Zresztą nawet pozytywna weryfikacja tych hipotez nie stanowić będzie wystarczającej podstawy do podjęcia decyzji o wprowadzeniu
mDokumentów, albowiem nawet jeśli prawdziwe, to jednak są to argumenty zbyt słabe w odniesieniu do skali zagrożeń, które niosą za sobą
mDokumenty i do skali środków publicznych koniecznych do realizacji
omawianego przedsięwzięcia. Przesłanki i potrzeby nie zostały więc wystarczająco precyzyjnie oraz prawidłowo zidentyfikowane.
2.3. Poprawność i wiarygodność weryfikacji tożsamości
Kolejną słabością koncepcji mDokumentów jest oparcie procesu weryfikacji tożsamości o wizualne porównanie zdjęcia obywatela z jego rzeczywistym wizerunkiem podczas procesu weryfikacji tożsamości. Podstawową
funkcją „klasycznego” dowodu osobistego jest umożliwienie weryfikacji
tożsamości osoby, której dowód został wydany i która legitymuje się tym
dowodem. Obecnie weryfikacja tożsamości następuje przede wszystkim
dzięki subiektywnemu porównaniu fotografii widniejącej w dowodzie
osobistym z twarzą posiadacza i stwierdzeniu wystarczającej zgodności
cech. Nie jest to weryfikacja łatwa, nawet dla wyspecjalizowanych służb,
zwłaszcza w kontekście 10-letniego terminu ważności dowodu osobistego (stąd też w niektórych państwach stosuje się okresy krótsze ważności
dokumentu, np. 5-letnie). Weryfikacja oparta wyłącznie o subiektywny
zmysł widzenia nie jest doskonała i siłą rzeczy nie może dawać wymaganej
pewności. Stąd we współczesnych dokumentach stosuje się rozwiązania
pozwalające na powiązanie z większą trafnością dokumentu z osobą, dla
której został on wydany. Tymczasem mDokumenty mają w swej koncepcji
opierać się właśnie o subiektywny zmysł widzenia i subiektywne porównanie zdjęcia danej osoby z jej rzeczywistym wizerunkiem.
Zastosowanie omawianej metody weryfikacji tożsamości w mDokumentów stanowi zatem krok wstecz, bowiem nawet niedoskonała Koncepcja wdrożenia polskiego dowodu osobistego z warstwą elektroniczną zakłada wydawanie nowych dowodów osobistych z danymi biometrycznymi i wykorzystanie
właśnie tych danych w procesie weryfikacji tożsamości. Biometria to wiedza
o rozpoznawaniu żywych osób w oparciu o pomiary cech biologicznych (anatomicznych i fizjologicznych), zarówno pasywnych (jak np. wzór tęczówki
oka, odcisk palców, twarz, wzory siatkówki oka, geometria dłoni, układ naczyń krwionośnych) jak i aktywnych (np. dynamika pisma ręcznego, głos,
ruch warg, chód)6. Współcześnie biometria stanowi stałe, a zarazem kluczowe
ogniwo łańcucha wartości dokumentów identyfikacyjnych.
W literaturze przedmiotu wskazuje się na warunki konieczne, które towarzyszyć muszą skutecznemu uwierzytelnianiu biometrycznemu, takie jak
optymalne warunki dokonania pomiaru biometrycznego, aktualizacja pomiaru biometrycznego, optymalny poziom tolerancji.7 Skuteczność biometrii znacząco można podnieść poprzez wprowadzenie pomiaru nie jednej,
lecz co najmniej dwóch cech biometrycznych. W ten sposób jeszcze mocniej powiązać można daną osobę z dokumentem, którym się ona posługuje.
Trudno zrozumieć odrzucenie biometrii jako narzędzia weryfikacji
tożsamości w mDokumentach. Prawidłowość i pewność weryfikacji
tożsamości są podstawowym atrybutem bezpieczeństwa identyfikacyj B. Hołyst, J. Pomykała, Biometria w systemach uwierzytelniania, Biuletyn WAT, vol. LX,
nr 4, 2011, s. 418‒419.
7
Ibidem, s. 420‒421; M. Tomaszewska, Technologia biometryczna w Polsce [w:] B. Hołyst (red.), Technika kryminalistyczna w pierwszej połowie XXI wieku. Wybrane problemy, PWN, Warszawa 2014, s. 721.
6
nego.8 W przypadku omawianej koncepcji mDokumentów te czynniki
bezpieczeństwa identyfikacyjnego nie są zachowane, a zastosowane narzędzie weryfikacji tożsamości (subiektywne porównanie zdjęcia z osobą się
legitymującą) nie przystaje do współczesnych zagrożeń i dostępnych technologii, a w szczególności narzędzi opartych o biometrię.
2.4. Definicje
W dokumencie zdefiniowano szereg pojęć, które są stosowane w tekście.
Sam fakt ujęcia w dokumencie definicji wybranych pojęć należy ocenić
pozytywnie. Niemniej jednak same definicje są niedoskonałe i wymagają doprecyzowania.
W Opisie założeń projektu informatycznego mDokumenty definiuje się
jako „zbiór danych dotyczących osoby lub rzeczy udostępnianych z rejestrów państwowych na wniosek Strony Weryfikującej. Zbiór danych z zakresie (winno chyba być: „w zakresie”, przyp.: RL) każdego dokumentu
mobilnego będzie podlegać modyfikacjom na podstawie odrębnych przepisów analogicznie, do modyfikacji dotyczących tradycyjnych wersji tych
dokumentów”9. W definicji tej użyto nigdzie indziej nie zdefiniowanego
pojęcia „dokumentu mobilnego”. Czy autorzy traktują pojęcia „mDokumentu” i „dokumentu mobilnego” synonimicznie, czy też są to pojęcia
różnoznaczne? Opis założeń projektu informatycznego tego nie rozstrzyga.
Przytoczona definicja nie precyzuje także, jak szeroki jest zakres danych
udostępnianych w ramach mDokumentu. Czy jest on tożsamy z zakresem
danych umieszczonych w jego „analogowym” odpowiedniku, czy też jest
on szerszy lub węższy? Tego definicja również nie precyzuje.
Jeszcze większe wątpliwości budzi definicja mDowodu Osobistego jako
„zbioru danych powiązanych z identyfikatorem obywatela stanowiących
podstawę do określenia cech jego dokumentu tożsamości (np. numer dowodu, data wydania, organ wydający, data ważności)”10. Ta definicja z kolei posługuje się pojęciem „identyfikatora obywatela”, które nie zostało
nigdzie indziej sprecyzowane. Czym zatem jest mDowód Osobisty? Czy
R. Lewandowski, Bezpieczeństwo państwa a bezpieczeństwo dokumentów publicznych
i banknotów, [w:] M. Goc, T. Tomaszewski, R. Lewandowski, Kryminalistyka – jedność
nauki i praktyki. Przegląd zagadnień z zakresu zwalczania przestępczości, Volumina,
Warszawa 2016, s. 287‒288.
9
Opis…, op. cit., s. 9.
10
Ibidem, s. 9.
8
stanowi zbiór danych pozwalających na zidentyfikowanie numeru „analogowego” dowodu osobistego? Czy jest zbiór wybranych danych z dowodu
osobistego? Wątpliwości interpretacyjnych jest wiele.
Podobnych wątpliwości jest więcej i dotyczą one praktycznie wszystkich pojęć zdefiniowanych w Opisie założeń projektu informatycznego.
2.5. Zakres funkcjonowania mDokumentów
Dokumenty identyfikacyjne są powszechnie używane w obrocie gospodarczym i prawnym w relacjach:
– obywatel – administracja publiczna, w tym służby mundurowe,
– obywatel – obywatel,
– obywatel – podmioty gospodarcze.
Z tego powodu dąży się do tego, aby dokumenty te mogły być łatwo weryfikowane nie tylko przez specjalistów czy funkcjonariuszy służb mundurowych pod względem autentyczności oraz pod względem zgodności
tożsamości osoby legitymującej się danym dowodem z tożsamością osoby,
której dany dokument dotyczy. Dokumenty są bowiem czynnikiem zapewniającym ład wewnętrzny w państwie i administrowanie państwem11.
Tymczasem koncepcja mDokumentu, przynajmniej w odniesieniu do zaprezentowanej fazy projektu, ogranicza się do możliwości jego wykorzystania wyłącznie w relacjach obywatel – administracja publiczna, w tym
służby mundurowe. Oznacza to, że omawiana koncepcja bardziej może
służyć aparatowi państwowemu aniżeli obywatelowi. To błędne założenie,
albowiem e-usługi państwa powinny być w pierwszej kolejności nakierowane na potrzeby obywateli i podmiotów gospodarczych, a nie urzędników. mDokument nie znajdzie zatem zastosowania w bankowości przy
zakładaniu rachunku, zaciąganiu kredytu czy wypłacie gotówki w oddziale. mDokumentem nie będzie się można posługiwać, chcąc zweryfikować
tożsamość osoby, z którą podpisywana jest umowa. Wreszcie mDokument
nie przyda się w sytuacji kolizji drogowej, kiedy jego uczestnicy bez udziału Policji chcą wzajemnie spisać swoje dane. Czy w takiej zatem formie
jest mDokumenty będą spełniać swoje służebne wobec obywateli funkcje?
Inną słabością koncepcji jest uzależnienie od przebywania w zasięgu
sieci GSM. W Polsce cały czas do czynienia mamy z istnieniem stref nie
11
R. Lewandowski, Dylematy metodologicznej triady: bezpieczeństwo, gospodarka, władza państwowa, [w:] W. Kitler, T. Kośmider, Metodologiczne i dydaktyczne aspekty bezpieczeństwa narodowego, Difin, Warszawa 2015, s. 264.
pokrytych zasięgiem GSM. W takiej sytuacji system mDokumentu jest
całkowicie bezużyteczny. Podobnie bezużyteczny mDokument staje się
w sytuacji wyładowania baterii telefonu komórkowego. To poważne mankamenty osłabiające funkcjonalność mDokumentu.
2.6. Ryzyko kradzieży tożsamości
Zagadnienie kradzieży tożsamości jako jednego z najważniejszych ryzyk
towarzyszących implementacji rozwiązań opartych o ideę „dokumentu
w telefonie” lub „dokumentu w Internecie”. mDokument wydaje się doskonałym narzędziem z punktu widzenia hakerów zainteresowanych przejęciem cudzej tożsamości w różnych celach, w szczególności terrorystycznych lub związanych z przestępczością gospodarczą. Potwierdza to Raport
o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2014 roku:
„Cyberprzestrzeń pozostaje obszarem działania zarówno indywidualnych przestępców, jak i zorganizowanych grup przestępczych oraz środowisk ekstremistycznych i organizacji terrorystycznych. Upowszechnienie
dostępu do Internetu, w kontekście globalnego charakteru cyberprzestrzeni, przy jednocześnie stosunkowo dużej możliwości zachowania anonimowości i popełniania przestępstw na terenie jednego państwa z obszaru innego, sprzyja występowaniu różnego rodzaju zagrożeń, zarówno
dotyczących bezpieczeństwa systemów informatycznych, jak i o charakterze stricte przestępczym (przestępczość o charakterze ekonomicznym,
kryminalnym i narkotykowym). Istotne jest również, że cyberzagrożenia
mają charakter elastyczny i bezpośrednio zależny od kierunków rozwoju
nowoczesnych technologii. Sprawcy przestępstw coraz częściej wykorzystują dedykowane oprogramowanie umożliwiające kamuflowanie miejsca,
z którego działają, korzystają z sieci anonimizujących, m.in. TOR czy wirtualnych systemów dokonywania płatności w Internecie, np. bitcoin, pozostając poza jakąkolwiek kontrolą instytucji finansowych”12.
Raport jako jedną z podstawowych kategorii przestępstw popełnianych w cyberprzestrzeni wskazuje phishing, polegający na pozyskiwaniu
za pośrednictwem Internetu danych wrażliwych, takich jak hasła, loginy
itd., a także kampanie cyberszpiegowskie wymierzone w poszczególne
państwa. To realne zagrożenie dla tożsamości obywateli i ich bezpieczeństwa identyfikacyjnego – po rozszczelnieniu systemu dostępu do danych
Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2014 r., http://isp.policja.pl/isp/aktualnosci/
7789,Raport-o-stanie-bezpieczenstwa-w-Polsce-w-2014-r.html (dostęp: 20.11.2016).
12
identyfikacyjnych obywateli. Innym zagrożeniem związanym z mDokumentem jest wskazane w samym Opisie założeń projektu informatycznego ryzyko wykorzystania cudzego aparatu telefonicznego i wykorzystania
go w celu podszycia się pod inną osobę (kradzieży tożsamości) w ramach
funkcjonalności mDokumentu. Numer telefoniczny, na który wysyłany
ma być SMS, związany jest nierozerwalnie z kartą SIM, a nie z obywatelem
będącym posiadaczem karty. W sytuacji braku implementacji rozwiązań
biometrycznych w mDokumencie ryzyko skuteczności takiej kradzieży
tożsamości można uznać za wysokie. Ponadto, Opis założeń projektu informatycznego wskazuje niekontrolowany dostęp do usługi mDokumenty oraz zrealizowanie zbyt trywialnego rozwiązania (szczególnie ze zdjęciem) i łatwego do złamania oraz hakowania jako duże ryzyka wpływające
na realizację projektu. B. Hołyst i J. Pomykała dodatkowo zwracają uwagę,
że „cyberprzestępca, który pragnie uzyskać poufne informacje, ma do dyspozycji olbrzymi arsenał metod, aby osiągnąć swój cel”13. Koncepcja mDokumentu musi zatem odpowiadać na powyższe zagrożenia.
Skalę potencjalnych zagrożeń pozwala dostrzec analiza wybranych
przypadków znaczących cyberataków. Dobrym przykładem w tym zakresie jest włamanie do profesjonalnego systemu do generowania, przechowywania i dystrybucji certyfikatów elektronicznych. Holenderskie
centrum certyfikacji elektronicznej DigiNotar, wystawiające cyfrowe certyfikaty kwalifikowane i certyfikaty SSL dla potrzeb zabezpieczenia komunikacji z witrynami internetowymi, było przedmiotem co najmniej kilku
włamań, w efekcie których hakerzy wystawili 531 fałszywych certyfikatów, zarówno dla serwisów komercyjnych (np. Google oraz Facebook),
jak i rządowych agencji zajmujących się bezpieczeństwem14. W literaturze
przedmiotu podkreśla się także podatność publicznych bramek SMS jako
systemów używanych w szczególności przy przestępstwach związanych
z włamaniami do kont bankowych poprzez wykorzystanie mechanizmu
autoryzacji transakcji przez SMS15. Przejęcie treści SMS możliwe jest także poza bramkami publicznymi SMS. Jak wskazuje praktyka tego rodza B. Hołyst, J. Pomykała, Bezpieczeństwo informacji w świetle kryptografii, kanałów ukrytych i steganografii [w:] B. Hołyst, J. Pomykała, P. Potejko (red.), Nowe techniki badań
kryminalistycznych a bezpieczeństwo informacji, PWN, Warszawa 2014, s. 131.
14
T. Goliński, Dokumenty biometryczne a cyberprzestępczość, „Człowiek i Dokumenty”,
nr 38/2015, s, 39.
15
B. Reaves, N. Scaife, D. Tian, L. Blue, P. Traynor, K. Butler, Sending out an SMS: Characterizing the Security of the SMS Ecosystem with Public Gates, IEEE Symposium on Secu13
ju zdarzenia mogą mieć miejsce poprzez atak hakerski na Centrum SMS
(SMS Center)16, tj. centrum zarządzające wiadomościami SMS i pośredniczące pomiędzy abonentami przy przesyłaniu wiadomości SMS. Z tego
względu w przypadku konieczności ochrony treści SMS szczególnego znaczenia nabierają dostępne możliwości ich szyfrowania.
2.7. Koszty
Całkowity koszt projektu trzech etapów szacowany jest na 4,4 mln zł brutto,
a przewidywany roczny koszt utrzymania trwałości projektu na 0,9 mln zł
brutto rocznie. Założeniom tym towarzyszy zastrzeżenie, że ryzyko niedoszacowania kosztów projektu jest duże. W przedmiotowych kosztach
nie ujęto jednak znaczących nakładów koniecznych na infrastrukturę towarzyszącą całemu projektowi, tj. wyposażenie funkcjonariuszy w urządzenia mobilne do weryfikacji tożsamości za pomocą mDokumentów
(tablety lub smartfony) oraz koszty utrzymania tej infrastruktury i koszty
łączności. Ocena skutków finansowych omawianego przedsięwzięcia powinna być zatem oparta o łączne koszty z niego wynikające.
Podsumowanie
Przedstawiony Opis założeń projektu informatycznego pn. „mDokumenty
w Administracji Publicznej w Polsce – Faza 1” wymaga poprawy. Zasadność i warunki cyfrowego dostępu do wybranych dokumentów identyfikacyjnych oraz potwierdzających określone uprawnienia czy też określony
stan prawny powinny być rozpatrywane przy uwzględnieniu przedstawionych w niniejszym materiale wątpliwości. W szczególności rozważone powinny zostać możliwości zwiększenia bezpieczeństwa identyfikacyjnego
poprzez wprowadzenie identyfikacji opartej o narzędzia biometryczne
oraz poprzez wprowadzenie szyfrowania SMS. Ważne jest, aby obiektywnej i ważnej potrzeby bezpieczeństwa identyfikacyjnego nie przesłoniła
pogoń za mylnie rozumianą innowacją czy też po prostu modą. Zaprezentowana na obecnym etapie koncepcja mDokumentów zdaje się jednak
przeczyć temu postulatowi. Zakłada ona, jako jeden z podstawowych celów projektu, „wykonanie całego procesu wyświetlania danych dowodu
osobistego, od wywołania usługi poprzez autoryzację za pomocą kodu
rity and Privacy, 2016, s. 339, https://www.cise.ufl.edu/~traynor/papers/reaves-sp16.
pdf (dostęp: 27.11.2016).
16
M. Khan, SMS Security in Mobile Devices: A Survey, “International Journal of Advanced Networking and Applications”, 5 (2)/2013, s. 1873‒1874.
sms, po wyświetlenie danych na uprawnionym urządzeniu urzędnika”.
Korzyść z tego celu określono zaś jako „realizację procesu w sposób cyfrowy, bez korzystania z papierowych dokumentów”. W tak sformułowanym
celu i wynikających z niego korzyści uderza brak wartości dodanej z punktu widzenia obywatela i zaspokojenia jego obiektywnych potrzeb.
W świetle przedstawionych założeń wydaje się jednak, że pochodząca
sprzed kilku lat wizja „systemów identyfikacyjnych funkcjonujących bez
udziału zewnętrznych nośników informacji, które dotychczas zawierały
dane niezbędne do weryfikacji tożsamości”17, świata „bez dokumentów,
gdyż informacje w określonym zakresie dotyczące danej osoby będą dostępne innym systemom”18 i człowieka jako podstawowego zbioru informacji o jego tożsamości (na podstawie unikatowych cech fizjologicznych)
ma szansę na realizację. Przedstawiony jednak Opis założeń projektu informatycznego wymaga znaczących korekt, aby faktycznie przybliżyć się
do tak zarysowanej wizji.
Bibliografia
1. Goliński T., Dokumenty biometryczne a cyberprzestępczość, „Człowiek
i Dokumenty”, nr 38/2015.
2. Hołyst B., Pomykała J., Biometria w systemach uwierzytelniania, Biuletyn WAT, vol. LX, nr 4, 2011.
3. Hołyst B., Pomykała J., Bezpieczeństwo informacji w świetle kryptografii,
kanałów ukrytych i steganografii [w:] B. Hołyst, J. Pomykała, P. Potejko (red.), Nowe techniki badań kryminalistycznych a bezpieczeństwo informacji, PWN, Warszawa 2014.
4. Khan M., SMS Security in Mobile Devices: A Survey, “International Journal of Advanced Networking and Applications”, 5 (2)/2013.
5. Indeks gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego na 2016 r. Profil krajowy Polska, http://ec.europa.eu/newsroom/dae/document.cfm?action=
display&doc_id=14161 (dostęp: 20.11.2016).
6. Lewandowski R., Dylematy metodologicznej triady: bezpieczeństwo, gospodarka, władza państwowa, [w:] W. Kitler, T. Kośmider, Metodologiczne
i dydaktyczne aspekty bezpieczeństwa narodowego, Difin, Warszawa 2015.
7. Lewandowski R., Bezpieczeństwo państwa a bezpieczeństwo dokumentów publicznych i banknotów, [w:] M. Goc, T. Tomaszewski, R. Lewan D. Poślad, Przyszłość dokumentów identyfikacyjnych, „Człowiek i Dokumenty”,
nr 28/2013, s. 38.
18
Ibidem.
17
dowski, Kryminalistyka – jedność nauki i praktyki. Przegląd zagadnień
z zakresu zwalczania przestępczości, Volumina, Warszawa 2016.
8. Poślad D., Przyszłość dokumentów identyfikacyjnych, „Człowiek i Dokumenty”, nr 28/2013.
9. Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce w 2014 r., http://isp.policja.pl/
isp/aktualnosci/7789,Raport-o-stanie-bezpieczenstwa-w-Polsce-w2014-r.html (dostęp: 20.11.2016).
10. Reaves B., Scaife N., Tian D., Blue L., Traynor P., Butler K., Sending out
an SMS: Characterizing the Security of the SMS Ecosystem with Public
Gates, IEEE Symposium on Security and Privacy, 2016, https://www.
cise.ufl.edu/~traynor/papers/reaves-sp16.pdf (dostęp: 27.11.2016).
11. M. Tomaszewska, Technologia biometryczna w Polsce [w:] B. Hołyst
(red.), Technika kryminalistyczna w pierwszej połowie XXI wieku. Wybrane problemy, PWN, Warszawa 2014.
Remigiusz Lewandowski (urodzony w Toruniu w 1977 r.) – ekspert zajmujący się bezpieczeństwem identyfikacyjnym oraz cyberbezpieczeństwem.
W swojej karierze zawodowej związany m.in. z Polską Wytwórnią Papierów
Wartościowych S.A, a także z wieloma spółkami kapitałowymi działającymi
w branży IT i e-payments, gdzie zajmował stanowiska zarządcze. Równocześnie współpracuje z Wydziałem Bezpieczeństwa Narodowego Akademii
Sztuki Wojennej w Warszawie oraz Wydziałem Nauk Ekonomicznych i Zarządzania UMK w Toruniu, na którym w 2011 r. uzyskał stopień doktora nauk
ekonomicznych. Jest członkiem Rady Przemysłowo-Programowej Wydziału
Elektroniki Wojskowej Akademii Technicznej w Warszawie. Zainteresowania
badawcze dra R. Lewandowskiego obejmują bezpieczeństwo narodowe, zarządzanie strategiczne, zarządzanie finansami oraz zagadnienia corporate governance. Jest autorem kilkudziesięciu artykułów naukowych oraz rozdziałów
w monografiach poświęconych wyżej wskazanym zagadnieniom.
Dr R. Lewandowski jest absolwentem Aarhus School of Business w Danii
(obecnie Uniwersytet w Aarhus) na kierunku Master of Science in Finance
and International Business oraz Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania UMK w Toruniu, a także studiów specjalnych w zakresie prawa europejskiego na Wydziale Prawa i Administracji oraz Centrum Studiów Europejskich UMK. Uczestniczył w stażach i stypendiach naukowych na uczelniach
zagranicznych w Finlandii (Uniwersytet Wschodniej Finlandii, Uniwersytet
Techniczny Północnej Karelii) oraz Australii (RMIT University). Absolwent
programu Executive MBA prowadzonego przez Uniwersytet Warszawski
w kooperacji z University of Illinois.
Nr 24, 2016 (151–165)
GENEZA I ROZWÓJ FORMACJI
POLICYJNYCH W POLSCE OD
POCZĄTKÓW PAŃSTWOWOŚCI DO
CZASÓW KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO
GENESIS AND DEVELOPMENT OF POLICE
FORMATIONS IN POLAND SINCE THE
BEGINNING OF THE POLISH STATEHOOD
UNTIL THE CREATION OF DUCHY
OF WARSAW
Andrzej Czop, Mariusz Sokołowski
Abstract
Both Authors are former police officers and currently are researchers
of the security subjects that are related to public sector safety. They decided to show development of the police formations since the beginning
of the polish statehood until the end of Duchy of Warsaw. This topic was
result of the hypothesis that current structure and organisation of police
in Poland is implication of historic development of safety management.
Authors defined main goals of the Police as the following:
– maintaining law and order
– prosecution of criminals
152 • Andrzej Czop, Mariusz Sokołowski.
– providing security and help in crisis situation for both people and properties They’ve pointed that act definition for Police states whom mentions
the attributes such as: uniforms, weapons which could lead to connotation
to military, but in fact it shows the role of servant to the society. The main
mission and goal of the Police is to maintain and provide safety and security to the citizens so that people could could realize their existential
needs and as well the greater needs which will lead to their development.
Authors esteem that Police combines activities of entities on the local government level.
Authors are asking the following question:
– What was the genesis of the police on polish lands?
– What formations completed tasks in the area of law and order?
– How they developed?
Authors are presenting the following view, these questions are not only
related to historic aspects. In their opinion gathering answers for the questions above will result in better understanding of the current state of Police.
Current shape of Police is determined by a constant development of administrative structure of the country. According to Authors this process is
constant and ongoing however knowledge of this proces and steps in it can
help in determine current needs and in pointing out optimal organizational solutions. In order to do that authors have analysed police formations
since the beginning of the polish statehood until the annexation of Poland.
Keywords: police, police formations, public sector safety, managing
security
Abstrakt
Autorzy będący emerytowanymi policjantami, a jednocześnie badaczami
zagadnień związanych z bezpieczeństwem publicznym postanowili przedstawić rozwój formacji policyjnych od zarania państwowości polskiej, aż
po okres Księstwa Warszawskiego. Ten temat był wynikiem postawionej
przez nich hipotezy, że obecny kształt organizacyjno-ustrojowy Policji
jest implikacją historycznego rozwoju administrowania bezpieczeństwem.
Autorzy zdefiniowali główne zadania Policji wskazując, że należy do nich:
– pilnowanie przestrzegania prawa,
– ściganie przestępców,
GENEZA I ROZWÓJ FORMACJI POLICYJNYCH W POLSCE… • 153
– zapewnienie ochrony i pomocy w sytuacjach kryzysowych zarówno dla
ludzi jak i mienia.
Wskazali, że definicja ustawowa Policji, mówi wprawdzie o jej atrybutach takich, jak umundurowanie czy uzbrojenie, co rodzi skojarzenia
militarne, ale że tak naprawdę eksponuje ona służebną rolę tej formacji
wobec społeczeństwa. Z tego wynika główna misja Policji, którą jest zapewnienie ludziom szeroko rozumianego bezpieczeństwa, tak by mogli
nie tylko realizować potrzeby egystencjalne, ale take wyższe gwarantujące
im wszechstronny rozwój. Autorzy zauważają, że Policja scala ponadto,
w ramach systemu bezpieczeństwa publicznego państwa, działania podmiotów, funkcjonujących na poziomie samorządowym i lokalnym. Stawiają pytania:
– Jaka była geneza Policji na ziemiach polskich?
– Jakie formacje wykonywały zadania w obszarze porządku i bezpieczeństwa?
– Jak ewoluował ich rozwój?
Autorzy prezentują pogląd, że nie są to pytania, które dotyczą aspektów
wyłącznie historycznych. Ich zdaniem uzyskanie odpowiedzi na te problemy
badawcze pozwoli na lepsze zrozumienie istoty współczesnej Policji, której
obecny kształt jest skutkiem procesu rozwojowego struktur administracyjnych państwa. Proces ten ma według nich charakter ciągły, a poznanie jego
kolejnych etapów może pomóc w określeniu bieżących potrzeb i wskazaniu adekwatnych rozwiązań organizacyjnych. W tym celu autorzy dokonali
analizy funkcjonowania formacji policyjnych od momentu zawiązania się
państwowości Polski, aż do czasów gdy będąca pod zaborami usiłowała odzyskać niepodległość i suwerenność jako Księstwo Warszawskie1.
Słowa kluczowe: Policja, formacje policyjne, bezpieczeństwo publiczne,
administrowanie bezpieczeństwem.
Policja to umundurowana i uzbrojona formacja przeznaczona do ochrony bezpieczeństwa ludzi i mienia oraz do utrzymywania bezpieczeństwa
i porządku publicznego. Do jej głównych zadań należy pilnowanie przestrzegania prawa, ściganie przestępców, jak również zapewnienie ochrony i pomocy w sytuacjach kryzysowych zarówno ludzi jak i mienia2. Je J. Czubaty, Księstwo Warszawskie 1807‒1815, Biblioteka Humanisty- Wydawnictwo
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011.
2
Art. 1. Ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. Dz. U. z 2011 r. Nr 287, poz. 1687, z późn. zm.
1
żeli jest to konieczne, policja nadzoruje na poziomie operacyjnym także
wszelkie służby ratownicze. Policja jest więc fundamentem stabilnego –
bezpiecznego państwa i społeczeństwa. Podstawowym aktem normatywnym regulującym organizację i funkcjonowanie Policji jest Ustawa z dnia
6 kwietnia 1990 roku o Policji3. Definicja ustawowa, pomimo, że mówi
o atrybutach takich, jak umundurowanie czy uzbrojenie, co może rodzić
skojarzenia militarne, tak naprawdę eksponuje służebną rolę policji wobec społeczeństwa. Jej główną misją jest zapewnienie ludziom szeroko rozumianego bezpieczeństwa, tak by mogli żyć w przyjaznych warunkach,
wolni od zagrożeń i niebezpieczeństw, generowanych przez współczesną
cywilizację4. Cytowana ustawa wyodrębniła Policję, dając jej w ramach
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych określoną autonomię, która miała dać
gwarancję apolityczności. Jednocześnie Minister Spraw Wewnętrznych
uzyskał wobec Policji szereg uprawnień, których administracja ogólna
w okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej nie miała5. W ten sposób realizowana jest funkcja cywilnego nadzoru, sprawowanego przez państwo
nad działaniami tej formacji.
W ramach swych działań Policja zapewnia ochronę życia, zdrowia
i mienia przed bezprawnymi zamachami naruszającymi te dobra oraz
spokój w miejscach publicznych, w środkach publicznego transportu i komunikacji publicznej, w ruchu drogowym i na wodach przeznaczonych
do powszechnego korzystania. Temu celowi służą między innymi jednostki specjalistyczne takie jak komisariaty kolejowe, lotnicze, wodne, a także wydziały ruchu drogowego czy policja autostradowa6. Policja ponadto inicjuje i organizuje działania zapobiegające popełnianiu przestępstw
i wykroczeń oraz współdziała w tym zakresie z organami państwowymi,
samorządowymi i organizacjami społecznymi. W tym celu, między innymi w ramach rządowego programu „Razem bezpieczniej”, tworzona jest koalicja z różnymi podmiotami zainteresowanymi budowaniem
bezpiecznych przestrzeni w swoich środowiskach lokalnych. Służą temu
również różne programy profilaktyczne, dla których bazą jest policyjne
Dz. U. z 2011 r. Nr 287, poz. 1687, z późn. zm.
W. Czajkowski, Pojęcie rozwoju, (W:) W.Pilecka, G. Rudkowska, L. Wrona (red.) (1998).
Podstawy psychologii. Podręcznik dla studentów kierunków nauczycielskich. Wydawnictwo Naukowe WSP w Krakowie, Kraków 2004, s. 37‒40.
5
A. Misiuk, Historia Policji w Polsce od X wieku do współczesności, Warszawa 2012, s. 190.
6
S. Pieprzny, Administracja bezpieczeństwa i porządku publicznego, Rzeszów 2012, s. 101.
3
4
rozpoznawanie zagrożeń i wskazywanie pożądanych rozwiązań (tzw. ”crime prevention”). Od początku lat dziewięćdziesiątych Policja przywiązuje
ogromną rolę do działań zapobiegawczych, o czym świadczy powoływanie wyspecjalizowanych ogniw propagujących społeczną profilaktykę nie
tylko w strukturach Komendy Głównej Policji, ale także w podstawowych
jednostkach wykonawczych, jakimi są komisariaty. Policja odpowiada
także za wykrywanie przestępstw i wykroczeń oraz ściganie ich sprawców.
Sprawuje nadzór nad strażami gminnymi (miejskimi)7 oraz nad specjalistycznymi uzbrojonymi formacjami ochronnymi8. W ten sposób scala,
w ramach systemu bezpieczeństwa publicznego państwa9, działania tych
podmiotów, funkcjonujących na poziomie samorządowym i lokalnym10.
Pełni w tym obszarze nie tylko funkcję nadzorczą, ale też koordynacyjną – ukierunkowaną na optymalne wykorzystanie potencjału zarówno
straży gminnych, jak i specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych będących częścią prywatnego sektora bezpieczeństwa11. Kontroluje
przestrzeganie przepisów porządkowych i administracyjnych związanych
z działalnością publiczną lub obowiązujących w miejscach publicznych.
Współdziała z policjami innych państw oraz ich organizacjami międzynarodowymi w zakresie zapobiegania zagrożeniom kryminalnym oraz
wykrywania i ścigania sprawców przestępstw ze szczególnym uwzględnieniem przestępczości zorganizowanej. Taka jest obecna rola tej podstawowej formacji mundurowej, która w podsystemie rządowym bezpieczeństwa publicznego pełni podstawową funkcję zarówno wykonawczą jak
i koordynacyjną w stosunku do innych służb.
Jaka była geneza Policji na ziemiach polskich? Jakie formacje wykonywały zadania w obszarze porządku i bezpieczeństwa? Jak ewoluował
A. Czop, Udział firm ochrony osób i mienia w zapewnianiu bezpieczeństwa publicznego
w Polsce, Katowice 2014, s. 109‒115.
8
Ibidem, s. 147‒152.
9
Zob. A. Czop, System bezpieczeństwa publicznego w Polsce, „Kultura Bezpieczeństwa.
Nauka – Praktyka – Refleksje”, nr 12, red. W. Hrynicki, J. Piwowarski, Kraków 2012.
10
Zob. M. Rozwadowski, Bezpieczeństwo społeczności lokalnych oraz działania zmierzające do jego poprawy,„Kultura Bezpieczeństwa. Nauka-Praktyka-Refleksje”, Wyższa
Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2014, nr 15, s. 243 – 252.
11
W. Hrynicki, Ochrona osób poza ustawą z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia, [w:] Bezpečné Slovensko a Európska Únia. Zborník príspevkov 5. medzinárodnej
vedeckej konferencie, Vysoká Škola Bezpečnostného Manažérstva v Košiciach, Košice
10‒11.11.2011.
7
ich rozwój? Uzyskanie odpowiedzi na te problemy badawcze12 umożliwi
lepsze zrozumienie istoty współczesnej Policji, która jest przecież efektem
procesu rozwojowego struktur administracyjnych. Proces ten ma charakter ciągły, a poznanie jego wcześniejszych etapów może być pomocne w zdefiniowaniu aktualnych potrzeb i wskazaniu odpowiadających im
rozwiązań organizacyjnych. Autorzy dokonali analizy funkcjonowania
formacji policyjnych od momentu zawiązania się państwowości Polski, aż
do czasów całkiem nieodległych, kiedy zniewolona zaborami próbowała
wybić się na niepodległość jako Księstwo Warszawskie13.
Samo słowo „policja” pochodzi od greckiego słowa „politeia”, które
określało ustrój i funkcjonowanie państwa ateńskiego i łacińskiego „politia”14. W świecie nowożytnym pojawia się około roku 1500 we Francji,
jako „police”15.
W wieku XVI i XVII nazywano policją całą wewnętrzną administrację poza sądownictwem, wojskowością i skarbowością (państwo policyjne). Pozostałością tego tak szerokiego ujęcia zakresu słowa „policja” było
używanie jeszcze w okresie międzywojennym całego szeregu prawnych
instytucji administracyjnych, mających na celu zapewnienie społeczeństwu bezpieczeństwa w rozmaitych dziedzinach. Za przykład można podać nazwy różnorakich instytucji, np. „Policja lekarska”, „Policja sanitarna”, górnicza, leśna, pocztowa etc. (dzisiaj używa się określeń takich jak
„inspekcja”, „straż” itp.). Pierwsze ślady działalności policyjnej można
doszukać się w starożytności. Za pierwozór policjanta można uznać mincerza, który był odpowiedzialnyu za państwową mennicę, ściąganie danin, a także przeciwdziałanie „psuciu” monety16. U schyłku okresu doby
plemienno – rodowej, gdy nie wykształciły się jeszcze właściwe instytucje państwowe na ziemiach polskich, społeczeństwo musiało dbać o swoje bezpieczeńtswo we własnym zakresie. Wspólnoty terytorialne, zwane
„opolami,” chroniły rody i jednostki należące do tych struktur. Wielkie
rodziny obejmujące trzy lub cztery pokolenia, prowadziłay wspólne go R. Kolman, Zdobywanie wiedzy.Poradnik podnoszenia kwalifikacji (magisteria, doktoraty, habilitacje), Wyd. „Branta”, Gdańsk 2004, s. 146.
13
J. Czubaty, Księstwo Warszawskie 1807‒1815, Biblioteka Humanisty- Wydawnictwo
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011.
14
J. Gierszewski, Bezpieczeństwo wewnętrzne, Zarys systemu, Warszawa 2013.
15
J. Malec, U źródeł polskiej nauki policji w XVIII wieku, Krakowskie studia prawnicze
1987, z. XX., s. 159 i nast.
16
Z. Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983, s. 109.
12
spodarstwa rolne, które zapewniały im samowystarczalność i stanowiły
podstawę życia społecznego. W miarę rozwoju gospodarczego, z wielkich
rodzin wyodrębniły się mniejsze rodziny, ale potrzeby obrony i współpracy powodowały stałe zespolenie się wzajemnych więzi. W ramach tych
struktur broniono życia i mienia członków rodzin, a także organizowano tzw. ”krwawą zemstę” za pozbawienia życia członka wspólnoty. Prawo
zwyczajowe, które powstało w tych czasach funkcjonowały jeszcze wiele
wieków później. Z czasem na te „opola” nałożono obowiązek utrzymania porządku wewnętrznego np. w postaci zobowiązania do tzw „śladu”,
czyli pogoni za przestępcą. Odpowiedzialność zbiorowa za zaniechanie
obowiązków, zmuszała ludność „opola” do wypełniania funkcji ścigania
przestępców. W X-XII wieku w Polsce, podobnie jak w całej Europie nie
były jeszcze rozdzielone funkcje administracyjne, policyjne i sądownicze. W okresie wczesnopiastowskim, gdy pojęcie państwa, czyli dziedziny
należącej do pana, związane było z własnością władcy, trwałość instytucji opierała się na trwałości rodziny – dynastii. Kształtowała ona formy
organizacyjne i stosunki własnościowe. Teoretycznie, silny władca mógł
dysponować posiadanym terytorium bez ograniczeń. Budowa państwa
wiązała się także z zasadniczym przewrotem w dziejach społeczeństwa,
umożliwiającym skupienia władzy w rękach księcia. Nie było różnicy między własnością państwową a własnością panującego. Wczesne państwo
wytwarzało wielkie aglomeracje osadnicze. Dawne ośrodki plemienne,
które przejmowały funkcje administracji państwowej, stanowily siedzibę
władcy, możnych i drużyny zbrojnej, której członkowie stawali się jakby
„funkcjonariuszami państwowymi”. Podstawowe funkcje książęcej administracji państwowej, dotyczyły trzech dziedzin życia społecznego: wojska,
skarbu i sądownictwa. Niektórzy urzędnicy książęcy, musieli więc, obok
wielu innych, pełnić także funkcje policyjne. Wymiar sprawiedliwości pozostawał w gestii sądów opolnych, ale wyższą i zapewne ostateczną instancją stawał się książę, którego obowiązkiem było zapewnienie bezpieczeństwa w kraju. Pewne zadania związane z bezpieczeństwem wykonywał
komes pałacowy. Prócz wielorakich zadań związanych z działalnością administracyjną zobowiązany był także do ścigania osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa, bezpośrednio w otoczeniu księcia. Prowincjami
państwa wczesnopiastowskiego17 zarządzali namiestnicy. Byli oni powoływani przez księcia i ich władza była bardzo szeroka. Do ich obowiązków
Zob. P. Jasienica, Polska Piastów, Prószyński i Spółka, Warszawa 2007.
17
należało zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego prowincji, ale trudno jest ustalić, w jakim zakresie. Zazwyczaj wywodzili się z miejscowych
feudałów i doskonale orientowali się w okolicznych realiach. Także swoich
urzędników książęcych posiadały jednostki wojskowo – obronne, czyli
grody. Rządca takiego grodu zwany komesem grodowym lub marchłonem, administrował na powierzonym mu obszarze i był odpowiedzialny
za ogólne bezpieczeństwo. Również mieszkańcy wspólnot terytorialnych,
byli zobowiązani do przestrzegania miru książęcego, m.in. odpowiadali
zbiorowo za przestępstwa popełnione na ich obszarze i byli zobowiązani
do uczestniczenia w ściganiu przestępców – tzw. „prawo krzyku”. Krzyk
polegał na obowiązku udzielenia pomocy każdemu, który został napadnięty na gościńcu. W XII i XIII wieku wzrosło znaczenie wojewodów, którzy w zastępstwie panującego sprawowali dowództwo nad wojskiem oraz
wykonywali funkcje sądownicze. Pod koniec XII w w dzielnicy krakowskiej miejsce wojewody zajął kasztelan a na Śląsku komornik. Posiadali
oni szeroki zakres kompetencji i mogli ścigać sprawców przestępstw. Stopniowo jednak kasztelanowie tracili na znaczeniu i postanowieniem statutu
wiślickiego wydanego przez Kazimierza Wielkiego w połowie XIV wieku
zakazano im wszczynać postępowania z urzędu bez uprzedniej skargi powoda. W drugiej połowie XIII wieku pojawiła się w Polsce Inkwizycja.
Inkwizytorzy ścigali osoby podejrzane o herezje, prowadzili przeciwko
nim śledztwa i współuczestniczyli w wydawaniu wyroków. W XIV wieku
powstał w Polsce nowy organ do walki z przestępczością justycjariusz zwany też „oprawcą”. Łączył on w swym ręku funkcje polityczne i sądowe18.
Do „oprawców” należało ściganie przestępstw szczególnie groźnych dla
porządku publicznego. Po roku 1388 kompetencje justycjariusza zostały
ograniczone tylko do spraw o kradzież. Ścigali oni sprawców przestępstw
niezależnie od przynależności stanowej w przypadku, gdy zostali złapani na gorącym uczynku lub publicznie wywołani. Pod koniec XIV wieku
oprawca został podporządkowany staroście i stracił swoje uprawnienia
sądowe. Miał prawo zatrzymywać osoby podejrzane, przeprowadzać rewizje pomieszczeń i zatrzymywać przedmioty pochodzące z przestępstw.
Na miejscu zdarzenia przestępczego przeprowadzał swoistego rodzaju
oględziny w celu wszechstronnego wyjaśnienia sprawy i ewentualnego
wykrycia sprawcy. W Polsce urząd „oprawcy” istniał do końca XV wieku19.
18
S. Wrzesiński, Kat w dawnej Polsce, na Śląsku i Pomorzu, Wydawnictwo Republika, 2010.
A. Marzec, Rex caput regni. Rola króla w funkcjonowaniu instytucji państwowych w Polsce XIV wieku, [w:] Król w Polsce XIV i XV wieku, Kraków 2006, s. 221 – 237.
19
Także pewne czynności policyjne w średniowieczu podejmował urzędnik
sądowy zwany prawidlnikiem. Mógł on z polecenia sądu przesłuchiwać
świadków i dokonywać wizji miejsca przestępstwa. W początkach XIII stulecia powstał urząd wojskiego. Gdy urzędnicy ówczesnej administracji –
wojewoda, kasztelan i chorąży wraz z rycerstwem wyruszali na wojnę –
wojski przejmował całe rządy. Musiał zapewnić spokój i bezpieczeństwo
na podległym mu terenie.
Pod koniec epoki średniowiecza rolę zbliżoną do władzy policyjnej
zaczął sprawować w układzie centralnego zarządzania marszałek wielki
i koronny. Funkcja marszałka znana była już w XIII wieku i prztrwała, aż
do czasów pierwszego rozbioru Polski. To on miał czuwać nad bezpieczeństwem monarchy i jego dworu. Swymi działaniami miał również likwidować ewentualne zamieszki czy rozruchy, a nawet posługiwanie się w przestrzeni publicznej wulgaryzmami czy obelgami. Marszałkowie niekiedy
wydawali wyjątkowo surowe wyroki nawet wobec najwyższych dostojników państwowych, czego przykładem może być skazanie w 1652 roku
Hieronima Radziejowskiego na karę śmierci i utratę czci. Podkanclerz
koronny poniósł tak drakońską karę za dopusczenie się gwałtu. Szczególą rolę dla ukształtowania się nowego zakresu kompetencyjnego urzędu
marszałka koronnego odegrał pełniący tę funkcję Franciszek Bieliński20.
Za panowania Sasów był on symbolem skutecznościci działań w obszarze
zapewniania bezpieczeństwa publicznego. Współcześni zauważali, iż pomimo surowości orzekanych przez niego kar były one zawsze przemyślane
i sprawiedliwe. Był on twórcą tzw. „Komisji Brukowej” wychodząc z założenia, że należy zadbać o odpowiedni stan dróg i ulic. Wychodził bowiem
z założenia, że prawidłowe oświetlenie ulic wpłynie pozytywnie na redukcję liczby przestępstw.
Widocznym skutkiem zjednoczenia państwa polskiego po rozbiciu
dzielnicowym, było wprowadzenie stanowiska starosty. Z jednej strony
sprawował on funkcje sądowe, z drugiej zaś on odpowiadał za stan bezpieczeństwa i porządku zarówno osób prywatnych jak i instytucji publicznych. W sprawowaniu tych zadań staroście pomagały tzw. sługi starościńskie, między innymi burgrabia. Do jego kompetencji należało zapobieganie
i ściganie kradzieży zarówno w samym grodzie, jak i na duktach publicznych. Starosta swą władzę administracyjno-sądowniczą sprawował przy
pomocy sądów grodzkich. To właśnie one orzekały w sprawach tzw. artykułów grodzkich do których zaliczano takie przestępstaw jak:
20
A. Misiuk, op. cit., s. 19.
– gwałt,
– podpalenie,
– rozbój na drodze,
– wtargnięcie do cudzego domu.
Staroście przysługiwało również „prawo miecza”, czyli egzekwowanie
na terenie jego jurysdykcji wyroków sądów wszystkich instancji.
Więszość miast w Polsce była lokowana na prawie niemieckim co skutkowało przekmowaniem szeregu kompetencji władczych przez rady miejskie z burmistrzem na czele. Burmistrzowie powoływali specjalne instytucje sprawujące obowiązki stróżów porządku. Taką funkcję spełniał
np. tłumacz, sprawujący funkcje policji handlowej i politycznej21. Podczas
wykonywania kontroli handlowej zajmował się on także wykrywaniem
i obserwacją działalności szpiegowskiej, zwłaszcza na wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej. Funkcjonariuszami policji sądowej byli natomiast
prokuratorzy, do których zadań należała między innymi dbałość o zgodne
z zasadami moralności zachowanie mieszkańców. Istotne funkcje w zakresie utrzymania porządku publicznegosprawowali:
– instygator22 – rodzaj policjanta sądowego;
– syndyk – policjant podatkowy i kryminalny;
– hutman – funkcjonariusz policji targowej i opiekun kluczy do bram
miejskich.
W okreie późniejszym obejmującym wieki od XVI do XVII z uwagi
na dynamiczny wzrost przestępczości pospolitej, w miastach rozpoczęto tworzonie straży miejskiej i milicji.W pierwszej połowie XVIII wieku
funkcje policyjne wykonywała także straż marszałkowska, która stopniowo odchodziła od swojej pierwotnej funkcji jaką była osobista ochrona
króla. Za panowania ostatniego polskiego władcy- króla Stanisława Augusta Poniatowskiego podjęto ważna próbę szerokiego zreformowania
życia Publicznego, w tym także aparatu policyjnego23. W 1775 roku Rada
Nieustająca powołała nowy Departament Policji24, który nadzorowany był
przez marszałka wielkiego. Był to pierwsza instytucja państwowa, która
kontrolowała działalność organizacji na obszarze całego kraju, poprzez
komisje „Boni Ordinis”. W okresie trwania Sejmu Wielkiego, w 1791 roku
utworzono Komisję Policji Obojga Narodów, która przejęła nadzór i ko Ibidem, s. 20.
Z. Góralski, op. cit., s. 114‒115.
23
A. Misiuk, op. cit., s. 22.
24
A. Abramski, J. Konieczny, Justycjariusze, hutmani, policjanci, Katowice 1987, s. 105.
21
22
ordynację całości spraw w zakresie bezpieczeństwa i porządku wewnętrznego w państwie25. Była ona złożona z:marszałków oraz przedstawiciele
wszystkich stanów z terenów Małopolski, Wielkopolski i Litwy, a przewodził jej pracom marszałek wielki koronny26- Michał Mniszech. W kompetencji Komisji należały sprawy:
– policji kryminalnej,
– porządkowej,
– obyczajowej,
– sanitarnej,
– opieki społecznej.
W okresie trwania upadku Rzeczypospolitej podstawowym zadaniem
policji, którą kierowali zwolennicy carycy Katarzyny Wielkiej, było rozpracowywanie i śledzenie osób podatnych na napływające z Francji idee
rewolucyjne. Podczas Insurekcji Kościuszkowskiej wykreowano całkowicie własny, wyspecjalizowany aparat ścigania.
Jego kompetencje wyglądały następująco:
– Deputacja Indagacyjna27 – prowadzenie śledztw;
– Skład do Rewizji Papierów – badanie dokumentów urzędowych,
– Deputacja Dozorcza nad Więźniami – nadzór nad więziennictwem,
– Deputacja do Rewizji Poczty – cenzura korespondencji.
Po reorganizacji władz powstańczych 28 maja 1794 roku, funkcje te
pełnił Wydział Bezpieczeństwa, zajmujący się następującymi sprawami:
rewizje domowe, kontrola paszportów, aresztowania, nadzór nad więźniami. Oprócz Wydziału Bezpieczeństwa funkcje porządkowe pełniła przedpowstaniowa policja oraz milicja wywodząca się z pospolitego ruszenia.
Władze insurekcyjne po raz pierwszy wprowadziły typ procesu zwany procesem mieszanym, w którym występują obok siebie dwie formy –
postępowanie sądowe28 i postępowanie przygotowawcze. Polskie prawo
przedpowstaniowe nie wyodrębniało postępowania przygotowawczego, którego celem było ustalenie sprawcy przestępstwa i zgromadzenie
przeciwko niemu dowodów winy. Insurekcyjne postępowanie przygotowawcze wszczynane było z urzędu przez uprawnione organy do ścigania i prowadzenia śledztwa, po zawiadomieniu od osoby o popełnionym
A. Misiuk op. cit., s. 22.
Z. Góralski, op. cit., s. 74‒81.
27
A. Abramski, J. Konieczny op. cit., s. 111.
28
W. Kalwat, Kara na zdrajców ojczyzny, Mówią Wieki. – 2008, nr 5, s. 20‒24 Działalność
i orzecznictwo warszawskiego sądu rewolucyjnego podczas powstania kościuszkowskiego.
25
26
przestępstwie i prawdopodobnym sprawcy. Za obowiązek każdego obywatela uważano doniesienie o zdrajcach i wrogach ojczyzny. Postępowania wszczynano po uzyskaniu jakiejkolwiek informacji o przestępstwie
a także mógł ją wszcząć z własnej inicjatywy organ powstańczy. Dowody
winy były gromadzone z urzędu przez organ prowadzący śledztwo. Podstawowym środkiem dowodowym w postępowaniu przygotowawczym
były przesłuchania oskarżonych i świadków, a także dowody z dokumentów uzyskanych przeważnie w wyniku rewizji Ambasady Rosyjskiej. Przyznanie się do winy oskarżonego nie traktowano, jako dowodu koronnego.
Zdarzało się, że gorliwi przesłuchujący bili przesłuchiwanego, ale organy
śledcze pragnęły wyjaśnić wszelkie okoliczności czynu zarzucanego podejrzanemu wysyłając niejednokrotnie swoich przedstawicieli poza granice Warszawy zlecając im zbadanie sprawy na miejscu. Prawo karne powstańcze realizowało zasadę równości wobec prawa. Nie powtórzyła się
sytuacja masowego terroru, jaka miała miejsce we Francji w czasie rewolucji w 1789 roku29.
Fakt ostatecznej utraty przez Poskę niepodległości spowodował, że na terenach poszczególnych okupacji wprowadzono prawo, zwyczaje, instytucje i urzędników państw zaborczych. Z uwagi na swe położenie na lewym
brzegu Wisły, Warszawa oddana przekazana Prusom, stąd Dyrekcją Policji kierował niemiecki urzędnik von der Oye. Pod zaborem rosyjskim
w dalszym ciągu funkcjonowały polskie instytucje ochrony bezpieczeństwa, natomiast na obszarze Galicji uruchomiono administrację austriacką30. W tym kształcie organizacyjnym struktury policyjne przetrwały, aż
do 1806 roku. Po opuszczeniu przez pruską administrację Warszawy władzę w mieście objął książę Józef Poniatowski, który na funkcję naczelnika policji powołał Joachima Moszyńskiego31. Jego następcą w 15 stycznia
1807 roku został dyrektor rektor policji – Aleksander Potocki. Administracja państwowa została w tym okresie ukształtowana na bazie wzorców
francuskich. Powołany został departament, w którym za sprawy bezpieczeństwa i porządku odpowiadał mianowany przez króla komisarz policji.
Był on zobowiązany do:
– składania zwierzchnikom okresowych raportów,
Zob. P. Gaxotte, Wielka Rewolucja Francuska, tłum. Jan Furuhjelm, Wydawnictwo
„Antyk”, Wydanie drugie, Komorów 2010.
30
M. Baczkowski, Pod czarno-żółtymi sztandarami. Galicja i jej mieszkańcy wobec austrowęgierskich struktur militarnych 1868‒1914, Kraków 2003.
31
A. Misiuk, po. cit., s. 51.
29
– zawiadamiania ich o istotnych zdarzeniach związanych z ochroną
porządku,
– nadzorowania obiektów więziennych, dróg, karczm, cen żywności,
– inicjowania działań profilaktycznych zapobiegających epidemii,
– ścigania dezerterów i osób uchylających się od służby wojskowej,
– cenzurowania czasopism i zabraniania edytowania treści niepożądanych
z punktu widzenia interesów państwa,
– zwalczanie żebractwa i włóczęgostwa32.
Do pomocy w realizacji tych przedsięwzięć komisarz dysponował osobami zatrudnionymi na stanowiskach intendentów. W powiatach funkcje
policyjne sprawowali:
– podprefektowie,
– prezydenci miast,
– burmistrzowie.
Na terenie gmin wiejskich:
– Wójtowie,
– sołtysi.
Przedstawiony tu system organizacyjny działał do 1813 roku, czyli
do czasu likwidacji Księstwa Warszawskiego przez Rosjan, co nastąpiło
po klęsce Napoleona i jego Wielkiej Armii33.
Bibliografia
1. Abramski A., Konieczny J., Justycjariusze, hutmani, policjanci, Katowice 1987.
2. Baczkowski M., Pod czarno-żółtymi sztandarami. Galicja i jej mieszkańcy
wobec austrowęgierskich struktur militarnych 1868‒1914, Kraków 2003.
3. Czajkowski W., Pojęcie rozwoju, (W:) W.Pilecka, G. Rudkowska, L. Wrona (red.) (1998). Podstawy psychologii. Podręcznik dla studentów kierunków nauczycielskich, Wydawnictwo Naukowe WSP w Krakowie, Kraków 2004.
4. Czop A., System bezpieczeństwa publicznego w Polsce, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje”, nr 12, red. W. Hrynicki, J. Piwowarski, Kraków 2012.
M. Kallas, Organy administracji terytorialnej w Księstwie Warszawskim, Toruń 1975,
s. 29‒30.
33
J. Jasiński, S. Skowronek, Wschodniopruskie kampanie Napoleona. Wielka Armia i wojska
polskie w 1807 roku. Historia. Tradycja. Legendy, Wydawnictwo Littera, Olsztyn 2007.
32
5. Czop A., Udział firm ochrony osób i mienia w zapewnianiu bezpieczeństwa publicznego w Polsce, Katowice 2014.
6. Czubaty J., Księstwo Warszawskie 1807‒1815, Biblioteka HumanistyWydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011.
7. Gaxotte P., Wielka Rewolucja Francuska, tłum. Jan Furuhjelm, Wydawnictwo „Antyk”, Wydanie drugie, Komorów 2010.
8. Gierszewski J., Bezpieczeństwo wewnętrzne, Zarys systemu, Warszawa 2013.
9. Góralski Z.,Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983.
10. Hrynicki W., Ochrona osób poza ustawą z dnia 22 sierpnia 1997 r.
o ochronie osób i mienia, [w:] Bezpečné Slovensko a Európska Únia.
Zborník príspevkov 5. medzinárodnej vedeckej konferencie, Vysoká Škola Bezpečnostného Manažérstva v Košiciach, Košice 10‒11.11.2011.
11. Jasienica P., Polska Piastów, Prószyński i Spółka, Warszawa 2007.
12. Jasiński J., Skowronek S., Wschodniopruskie kampanie Napoleona.
Wielka Armia i wojska polskie w 1807 roku. Historia. Tradycja. Legendy,
Wydawnictwo Littera, Olsztyn 2007.
13. Kallas M., Organy administracji terytorialnej w Ksiestwie Warszawskim, Toruń 1975.
14. Kalwat W., Kara na zdrajców ojczyzny, Mówią Wieki. – 2008, nr 5,
s. 20‒24 Działalność i orzecznictwo warszawskiego sądu rewolucyjnego podczas powstania kościuszkowskiego.
15. Kolman R., Zdobywanie wiedzy.Poradnik podnoszenia kwalifikacji
(magisteria, doktoraty, habilitacje), Wyd. „Branta”, Gdańsk 2004.
16. Konopacki S., Pamiętniki t. 2 Warszawa 1899.
17. Malec J., U źródeł polskiej nauki policji w XVIII wieku, Krakowskie studia prawnicze 1987, z. XX.
18. Manteuffel T., Historia Powszechna Średniowiecze, Wydanie siódme,
Wydawnictwo Naukowe PWN Warsawa 1994.
19. Marzec A., Rex caput regni. Rola króla w funkcjonowaniu instytucji
państwowych w Polsce XIV wieku, [w:] Król w Polsce XIV i XV wieku,
Kraków 2006.
20. Misiuk A., Historia Policji w Polsce-od X wieku do współczesności, Warszawa 2012.
21. Mochnacki A., Sprawa Birnbaum jako dowód jednej z wielu innych
uciążliwości przez Polaków wycierpianych w krótkości z akt sądowych
wyciągniona, Warszawa 1830.
22. Pieprzny S., Administracja bezpieczeństwa i porządku publicznego, Rzeszów 2012.
23. Rozwadowski M., Bezpieczeństwo społeczności lokalnych oraz działania
zmierzające do jego poprawy, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka-Praktyka-Refleksje”, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2014, nr 15.
24. Wójcik Z., Historia Powszechna XVI-XVII wieku, wydanie piąte, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1995,
25. Wrzesiński S., Kat w dawnej Polsce, na Śląsku i Pomorzu, Wydawnictwo Republika, 2010.
Źródła normatywne
26. Dziennik Praw Królestwa Polskiego 1815‒1830, t. 2.
27. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, Dz. U. z 2011 r. Nr 287,
poz. 1687, z późn. zm.
Andrzej Czop jest absolwentem Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego kierunek Prawo oraz doktorem nauk społecznych w dziedzinie bezpieczeństwa. Przez 25 lat pełnił służbę w Policji między innymi
na stanowiskach: Radcy Komendanta Głównego Policji, Naczelnika Wydziału Profilaktyki KGP, Komendanta Rejonowego Policji Kraków-Wschód
i Komendanta Miejskiego Policji w Krakowie. Obecnie jest dyrektorem generalnym Krakowskiego Centrum Bezpieczeństwa pełniąc funkcję wice prezesa Polskiego Związku Pracodawców Ochrona Oddział Małopolska. Jest
także członkiem Stowarzyszenia Komendantów Policji. Pełni funkcję dziekana Wydziału Zamiejscowego Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego
i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie. Misją jego działalności naukowej
i zawodowej jest poszukiwanie i wdrażanie rozwiązań podnoszących poziom
bezpieczeństwa zarówno osób jak i podmiotów gospodarczych.
Mariusz Sokołowski jest emerytowanym podinspektor (mjr) Policji. Przez
25 lat zajmował się pracą dochodzeniowo-śledczą pełniąc między innymi
funkcję naczelnika Wydziału Dochodzeniowego w Komendzie Powiatowej
Policji w Krakowie.
Aktualnie jest wykładowcą WSBPiI „Apeiron” w Krakowie oraz autorem wielu artykułów naukowych. Szczególnie interesuje go historia formacji policyjnych oraz wpływ ich ewolucji na obecny stan i efektywność działania Policji.
Kolejnym przedmiotem jego badań jest kultura bezpieczeństwa Japonii oraz
możliwość inkorporowania niektórych rozwiązań na grunt polski.
Nr 24, 2016 (166–177)
KONTROWERSJE WOKÓŁ OPIEKI
PAŃSTWA NAD CHORYM NA
ALZHEIMERA – OPIS PRZYPADKU
THE CONTROVERSY SURROUNDING
THE STATE CARE FOR ALZHEIMER’S –
CASE REPORT
Ewa Zieliński
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Agata Bornikowska
Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. K. Pułaskiego w Radomiu
Abstract
It is estimated that there are 36 million people with dementia in the world
and in 2050 this number will double. The number of patients with Alzheimer’s Poles is estimated at about 200‒250 thousand. 150 thousands
have no primary diagnosis. With the ageing of the Polish society the number of sufferers is likely to grow. The disease usually develops after the age
of 65. Incidence of the disease increases with age. Symptoms of the disease are: memory disorders, sudden mood changes, cognitive and behavior disorders.. Is it irreversible changes in the brain – for people with
Alzheimer’s cerebral cortex fades, because the neurons build up amyloid.
Although the situation of the people affected by this disease in Poland recently somewhat improved: faster diagnosis and access to modern drugs
for which to get the patient, Poland is still not ready for adequate action
KONTROWERSJE WOKÓŁ OPIEKI PAŃSTWA NAD CHORYM… • 167
which involves an increase in morbidity. Many institutions do not fulfill
their tasks in terms of aid to the sick and their families. It lacks effective
system solutions. Patients in general are deprived of the possibility of using,
for example, living houses. In practice, in general it’s hard to talk about any
kind of institutional support for people with Alzheimer’s disease. A major
problem is the lack of systems and standards of care, lack of support for
families and carers. With Alzheimer’s patients in Poland can do it all.
Key words: Alzheimer’s disease, dementia, help, safety
Abstrakt
Na świecie żyje obecnie około 36 milionów ludzi z demencją (otępieniem
starczym, łac. dementia), w roku 2050 liczba ta ma się podwoić. Liczbę
chorych na Alzheimera Polaków szacuje się na około 200‒250 tysięcy
z czego 150 tysięcy nie ma postawionej diagnozy. Wraz ze starzeniem się
społeczeństwa polskiego liczba chorych prawdopodobnie się powiększy.
Choroba rozwija się przeważnie po 65 roku życia. Zapadalność na tę chorobę rośnie z wiekiem. Objawami choroby są: zaburzenia pamięci, nagłe
zmiany nastroju, zaburzenia funkcji poznawczych oraz zachowania. Wywołane jest to nieodwracalnymi zmianami w mózgu – u osób z chorobą
Alzheimera zanika kora mózgowa, ponieważ w neuronach odkłada się
amyloid. Chociaż sytuacja osób dotkniętych tą chorobą w Polsce w ostatnim czasie nieco się poprawiła: szybsza diagnostyka i dostęp do nowoczesnych leków, na które stać pacjenta, Polska nie jest przygotowana
do adekwatnego działania, jakie niesie za sobą wzrost zachorowalności.
Wiele instytucji nie spełnia swoich zadań w kwestii pomocy chorym i ich
rodzinom. Brakuje skutecznych rozwiązań systemowych. Chorzy leżący
w ogóle są pozbawieni możliwości korzystania np. z domów dziennego
pobytu. W praktyce w ogóle trudno mówić o jakiejkolwiek pomocy instytucjonalnej dla osób z chorobą Alzheimera. Znaczącym problemem jest
brak systemów i standardów opieki, brak pomocy rodzinom i opiekunom.
Z chorym na Alzheimera w Polsce można zrobić wszystko.
W artykule zwrócono uwagę na kontrowersyjności opieki państwa wobec chorego i jego rodziny. Przedstawiono studium przypadku mężczyzny
z rozpoznaną chorobą Alzheimera, jako przykład kontrowersyjnej opieki
państwa wobec chorego i jego rodziny.
Słowa kluczowe: Choroba Alzheimera, demencja, pomoc, bezpieczeństwo
168 • Ewa Zieliński, Agata Bornikowska
WSTĘP
Najczęstszą przyczyną otępienia jest choroba Alzheimera. Choroba Alzheimera polega na stopniowej, postępującej degeneracji mózgu.
W przebiegu choroby Alzheimera dochodzi do uszkodzenia i przyspieszonego obumierania komórek nerwowych. Choroba prowadzi do istotnego
zmniejszenia objętości mózgu i zaburzeń neuroprzekaźnikowych. Wyniki badań epidemiologicznych z krajów wysoko rozwiniętych wskazują,
że choroba najczęściej rozwija się u ludzi po 65 roku życia1,2. Najnowsze
dane epidemiologiczne wskazują, że w Stanach Zjednoczonych Ameryki
w 2010 roku liczba chorych na chorobę Alzheimera po 65 roku życia wynosiła 4,7 mln, a w 2050 roku liczba ta ma wzrosnąć trzykrotnie3. Na świecie
jest ok. 36 mln ludzi z demencją, w roku 2050 liczba ta ma się podwoić4.
W Polsce różne postaci otępienia dotykają około 500 000 osób5, a około połowę z nich (200‒250 tys.) stanowią chorzy na chorobę Alzheimera6.
Problem osób chorych i ich rodzin jest niedoszacowany w społeczeństwie
polskim. Sytuacja osób starszych dotkniętych demencją często bywa postrzegana jako sytuacja bez wyjścia. Choroba Alzheimera wywiera także
niebagatelny wpływ na opiekuna pacjenta7. Rodziny i opiekunowie chorych
także nie otrzymują adekwatnej pomocy ani ze strony instytucji i organizacji
zajmujących się problemem chorych na Alzheimera jak i ze strony państwa.
Opieka nad osobami chorymi, pomoc osobom, które tego potrzebują to jedne z elementów funkcjonowania społeczności – budowania wię W.A. Rocca, A. Hofman, C. I Bayne wsp., Frequency and distribution of Alzheimer’s
disease in Europe: a collaborative study of 1980 – 1990 prevalence findings. The EURODEM-Prevalance Research Group. Ann Neurol 30 (1991):381‒90.
2
A.F. Jorm, A.E Korten., A.S. Henderson, The prevalence of dementia: a quantitative integration of the literature, “Acta Psychiatr Scand” 5 (1987): 465‒79.
3
R. Brookmeyer, E. Johnson, K. Ziegler-Graham, H.M. Arrighi, Forecasting the global
burden of Alzheimer’s disease, Alzheimers Dement 3 (2007): 186‒91.
4
Alzheimer Disease International. World Alzheimer Report 2011. The benefits of early diagnosis and intervention. Published by Alzheimer’s Disease International (ADI),
September 2011.
5
P. Gajewski, red. Interna Szczeklika 2013-Podręcznik chorób wewnętrznych, Medycyna
Praktyczna 2013; 2109‒2116.
6
B. Grabowska- Fudala, K. Jaracz, A. Smelkowska, i wsp, Obciążenie osób sprawujących
opiekę nad osobami z chorobą Alzheimera. Wyniki wstępne, Nowiny Lekarskie. 82 (1)
(2013): 25‒30.
7
J. Georges, S. Jansen, J. Jackson, et al. Alzheimer’s disease in real life – the dementia carer’s
survey. Int J Geriatr Psychiatry 23 (5) (2008): 546–51.
1
zi społecznej i wzmacniane poczucia bezpieczeństwa. Systemowa pomoc
osobom chorym oraz ich opiekunom jest jednym z elementów stanowiącym o bezpieczeństwie obywateli. I jako taka wpisuje się w koncepcję, jest
elementem kultury bezpieczeństwa – rozumianej jako „ogół materialnych
i pozamaterialnych elementów utrwalonego dorobku człowieka, kultywowaniu, odzyskiwaniu (gdy utracono) i podnoszeniu poziomu bezpieczeństwa podmiotów” 8.
Poniżej przedstawiono opis przypadku mężczyzny i jego rodziny w walce o godność i poszanowanie praw człowieka zarówno tego chorego jak
i jego najbliższych.
CEL PRACY
Celem głównym pracy było zwrócenie uwagi na problem chorych na Alzheimera i ich rodzin w Polsce. Zwrócono uwagę na kontrowersyjności
opieki państwa wobec chorego i jego rodziny. Przedstawiono studium
przypadku mężczyzny z rozpoznaną chorobą Alzheimera, jako przykład
kontrowersyjnej opieki państwa wobec chorego i jego rodziny.
MATERIAŁ I METODY – STUDIUM PRZYPADKU
Mężczyzna chory na Alzheimera, lat 80, wykształcenie wyższe, nauczyciel,
emeryt, żonaty, 1 córka, mieszkał z żoną. Od 15 lat był skłócony z rodziną,
także z najbliższą. Często kłócił się z żoną i córką, wyprowadzał się z domu
i wracał do niego po kilku miesiącach nieobecności. Nie oddawał pieniędzy
na życie. Żona wniosła sprawę o rozwód, ale ją wycofała za prośbą i obietnicą poprawy zachowania ze strony męża. Mężczyzna był leczony od kilku lat
w Poradni Psychogeriatrycznej z rozpoznaniem otępienia w przebiegu choroby Alzheimera. Z czasem stan zdrowia mężczyzny zaczął się pogarszać.
Stał się podejrzliwy, agresywny i zaborczy. Wynosił wartościowe przedmioty
z domu, unikał kontaktu z rodziną. Żona i córka kilkukrotnie podejmowały
próby kontaktu bezpośredniego z lekarzem prowadzącym w celu uzyskania pomocy w kwestii postępowania z chorym. Mężczyzna zastrzegł sobie
prawo nie informowania nikogo o swoim stanie zdrowia, wobec czego najbliżsi niewiele mogli się dowiedzieć od lekarza o chorym. Rodzina zgłaszała do lekarza prowadzącego fakt nieprzyjmowania leków i niemożności
dokonania podaży, lecz i w tej kwestii pozostawiona została bez pomocy.
J. Piwowarski, Trzy filary kultury bezpieczeństwa, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka –
Praktyka – Refleksje” 22 (2016): 9‒21.
8
Stan zdrowia mężczyzny stale się pogarszał i zaczął on wszczynać awantury. Dochodziło także do rękoczynów. Po kolejnym ataku agresji na żonę,
ta uciekła z domu i udała się na komisariat z prośbą o udzielenie jej pomocy. Problemem okazało się to, że pozostawała ona w związku małżeńskim
z chorym i policja odmówiła,,wtrącania się w sprawy małżeńskie”. Żona została poinformowana, że powinna wrócić do domu a w przeciągu tygodnia
wizytę awanturującemu się mężczyźnie złoży dzielnicowy. Kobieta z obawy
przed mężem wyprowadziła się z domu do córki. Dzielnicowy, jak wynikało
z akt, dwukrotnie odwiedzał mężczyznę, ale nigdy nie zastał go w domu.
Kobieta z córką zgłosiły także sprawę do Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej. Żadna z pań tam pracujących nie umiała wskazać właściwej drogi
postępowania z chorym mężczyzną w kontekście pomocy rodzinie. Żona
udała się po poradę do radcy prawnego. Opowiedziała mu o swojej sytuacji i problemie z chorym mężem w kwestii stosowania na niej przemocy
w rodzinie. Usłyszała, że musi sobie kupić jakieś narzędzie, aby obronić się
przed mężem. Stan mężczyzny ciągle się pogarszał. Żona z córką doglądały
mężczyznę, przynosiły mu jedzenie i prały brudne ubrania, ale mieszkały
z dala od niego. Z czasem mężczyzna zatracił poczucie czasu i córka kilkakrotnie odbierała go z policji w nocy, gdzie został przywieziony przez patrol
policji, jako włóczęga. Przestał dbać także o swoją higienę, a mieszkańcy
domu, w którym mieszkał, wyrażali ustną obawę o swoje bezpieczeństwo.
Mężczyzna dalej prześladował żonę. Zaczął także nękać córkę. Po kolejnej
awanturze kobiety po raz kolejny udały się do komisariatu policji, gdzie tym
razem ich zeznania zostały przyjęte z wyrozumiałością a mody funkcjonariusz zaoferował konkretna pomoc. Napaść i pobicie żony przez chorego
męża zostało przez funkcjonariusza zgłoszone do sądu rejonowego. Odbyły
się 3 rozprawy sądowe, z czego ostatnia zakończyła się wyrokiem skazującym mężczyznę za stosowanie przemocy wobec żony. Mężczyzna został
skierowany na przymusowe leczenie do zamkniętego ośrodka w charakterze skazanego. Poniżej przedstawiono krótki opis stanu zdrowia mężczyzny
w chwili przyjęcia go do ośrodka, jak również opinię biegłych psychiatrów
z czasu pobytu chorego w ośrodku oraz nagłe przerwanie internacji.
Opinia biegłych psychiatrów nr 1.
,,Przed hospitalizacją mężczyzna znajdował się pod opieką schorowanej żony i zapracowanej córki. Leki przyjmował niezgodnie z zalecenia-
mi np po kilka preparatów tej samej substancji chemicznej pod różnymi
nazwami, albo w ogóle. Żonę oskarżał o zdrady. Rzekomymi kochankami
byli wszyscy mężczyźni z jej otoczenia, w tym członkowie rodziny. Mężczyzna wszczynał z tego powodu awantury, popychał ją, bił, śledził, kontrolował, nie wpuszczał do domu. Zwidywał szczury, w domu rozstawiał
pułapki na gryzonie, raz sam w nią wpadł, słyszał dzwonki do drzwi i czyjeś głosy za drzwiami. Był skonfliktowany z sąsiadami. Oskarżał ich o kradzieże. W domu gromadził niebezpieczne narzędzia: siekierę, nóż, nożyczki. Odgrażał się, że policzy się ze złodziejami. Nie znał wartości pieniądza,
łatwo dawał się oszukać. Namówiony przez domokrążców nierozważnie
podpisał kilka niekorzystnych dla siebie umów m.in. niepotrzebnie kupił
garnki za kwotę 5 tys zł., założył kolejną linię telefoniczną itp. Nie znał się
na zegarku. Gubił się w mieście. Odbierany był także w nocy przez córkę
z komendy Policji.”
Mężczyzna do placówki został przyjęty na mocy postanowienia Sądu
celem realizacji środka zabezpieczającego z rozpoznaniem choroby
Alzheimera i organicznymi zaburzeniami urojeniowymi – czyn kryminogenny — znęcanie się psychiczne i fizyczne nad małżonką (art. 207
§ I kk).
Interpretacja psychiatryczna wyniku badania chorego
Przy przyjęciu i podczas pobytu chory zorientowany w miejscu, sytuacji i co do własnej osoby, nie umie podać bieżącej daty, świadomość jasna,
spowolniały psychoruchowo; labilny afektywnie, łatwo rozrzewnia się, płacze, jak również napina, rozdrażnia. Wypowiedzi niespójne — gubi słowa,
wątki. Zaprzecza doznaniom omamowym. Potwierdza urojenia niewiary
małżeńskiej. Funkcje poznawcze osłabione do poziomu otępienia średniego stopnia. Bezkrytyczny co do urojeń, zaprzecza zachowaniom agresywnym będącym przyczyną internacji. (…)
Pacjent z trudem zaadaptował się do warunków panujących w placówce: początkowo błądził, liczył, przekładał, pakował swoje rzeczy, zapominał gdzie, co położył, wszczynał konflikty bezpodstawnie oskarżając
pacjentów i personel o kradzieże, okresowo drażliwy, napięty, niepodporządkowany, negatywistyczny, odmawiał przyjmowania leków twierdząc,
że już je dostał, bądź upominał się o leki, które już otrzymał.
Przebieg fakmakoterapii
W terapii zastosowano lek prokognitywny, antypsychotyczny i stabilizujący nastrój w maksymalnych, tolerowanych przez pacjenta dawkach.
Ciąg dalszy opinii biegłych psychiatrów
Mimo zastosowanego leczenia deficyty poznawcze postępują, urojenia
utrzymują się, chory pozostaje bez krytycyzmu co do choroby neuropsychiatrycznej i czynów kryminogennych, a ryzyko ponownego popełnienia
wynikającego z choroby podobnego czynu zabronionego o znacznej szkodliwości społecznej jest wysokie.
Pacjent wymaga stałej opieki i systematycznej farmakoterapii spowalniającej proces otępienny i zmniejszającej nasilenie towarzyszących
mu objawów dodatkowych (psychotycznych, afektywnych, zaburzeń
zachowania). Biorąc pod uwagę charakter choroby można przewidywać,
że dalsze leczenie w placówce nie przyniesie poprawy stanu psychicznego
pacjenta. Rodzina nie jest w stanie zapewnić mu stałej opieki. Konieczna
jest izolacja opiniowanego od małżonki — obiektu jego urojeń i agresji.
Alternatywą dla pobytu w placówce jest umieszczenie badanego, jako osoby niezdolnej do samodzielnej egzystencji w Domu Pomocy Społecznej
na mocy postanowienia Sądu. Z wnioskiem takim do Sądu zwrócił się Dyrektor placówki.”
Opinia biegłych psychiatrów nr 2.
Mężczyzna poproszony na badanie idzie chętnie, zajmuje wskazane
miejsce, nawiązuje kontakt wzrokowy, prawidłowo podaje swoje imię i nazwisko, datę urodzin, nie urnie powiedzieć ile ma lat, ani jaka jest bieżąca
data – „W tych sprawach to jestem nie bardzo. Stępiały jestem.”, proszony o popatrzenie za okno, ocenę pogody mówi prawidłowo, że jest zima,
marzec, nie potrafi podać adresu miejsca, w którym aktualnie przebywa,
nazwy miejscowości, nie wie dokładnie gdzie jest – „Chyba nie w domu,
w pracy raczej, choć to złożone, jedni kradną, drudzy kombinują, gdzie
jestem nie umiem powiedzieć.”. Ma duże problemy z zapamiętywaniem,
powtarzaniem, wykonywaniem poleceń, prawidłowo czyta, ale nie urnie
wykonać napisanego polecenia: „Proszę: zamknąć oczy” – „Trzeba znać
treść, wszystko skoordynować, te okulary mieć, coś do czytania.” W trakcie
badania zwraca się do lekarza: „Panie inżynierze, panie magistrze.” Dużo
czasu spędza nad kartką, na której ma napisać dowolne zdanie, w efekcie
nie pisze nic. Nie wie gdzie jest, z jakich przyczyn znalazł się w placówce.
„Byłem skierowany z Warszawy, mam skierowanie 25, już od dłuższego
czasu, miałbym operowane, ale oni mówili, że tutaj też mają dobrze i przysłali mnie tutaj. „Z kim mieszkał w Warszawie? „Tylko z matką, bo ojciec
już nie żyje, a matka jest chora od dawna ona choruje.”
Poziom funkcjonowania – samodzielny w zakresie poruszania się,
orientuje się w topografii placówki, trafia na swoja salę, do swojego łóżka,
przy którym spędza większość czasu porządkując, pakując, składając, licząc swoje rzeczy, czasami nie może czegoś znaleźć oskarża wtedy niewinne osoby, napina się, wygraża, w skarpetce nosi pieniądze choć nie potrafi
podać ich wartości. Otrzymane rzeczy od rodziny rozdaje, gdy czuje się
na siłach biega truchtem po korytarzu (kiedyś trenował biegi średniodystansowe), czasami daje się namówić na wyjście na teren placówki, spaceruje wtedy, gra w siatkówkę, gdy czuje się słabszy leży w łóżku. Posiłki spożywa samodzielnie w dostatecznej ilości, choć czasem zjada rzeczy
niejadalne np. papier, mydło. Podawane leki przyjmuje bez oporów. Samodzielny w zakresie załatwiania potrzeb fizjologicznych. Stara się dbać
o higienę osobistą — rano goli się, czesze włosy, myje zęby, ale kąpać się
nie chce, jak da się namówić na prysznic namydla suche ciało, moczy tylko
jedną rękę, drugą wyciera ręcznikiem, na proponowaną pomoc reaguje
agresją. Wymaga pomocy podczas ubierania się – czasem na głowę zakłada np. majtki, nieadekwatnie do pogody potrafi ubrać kilka par spodni,
na nogi pozakładać gumki recepturki itp.
Omówienie:
U mężczyzny rozpoznajemy chorobę psychiczną – otępienie — globalny,
trwały spadek sprawności intelektualnej w następstwie rozlanego, nieodwracalnego uszkodzenia mózgu. Na deficyty poznawcze nakładają się zaburzenia psychotyczne (omamy, urojenia), zaburzenia emocjonalne (drażliwość,
chwiejność), zaburzenia zachowania (agresja). Badany z pobudek chorobowych znęcał się psychicznie i fizycznie nad swoja małżonką, został uznany za niepoczytalnego i skierowany do placówki na przymusowe leczenie.
W terapii zastosowano lek prokognitywny, antypsychotyczny i stabilizujący
nastrój w maksymalnych, tolerowanych przez pacjenta dawkach. Mimo zastosowanego leczenia deficyty poznawcze postępują, urojenia utrzymują się,
pozostaje on bez wglądu i krytycyzmu co do choroby neuropsychiatrycznej i czynów kryminogennych, a ryzyko ponownego popełnienia wynikającego z choroby podobnego czynu zabronionego o znacznej szkodliwości
społecznej (w przypadku powrotu do domu) jest wysokie.
Pacjent wymaga stałej opieki i systematycznej farmakoterapii spowalniającej proces otępienny i zmniejszającej nasilenie towarzyszących mu
objawów dodatkowych (psychotycznych, afektywnych, zaburzeń zachowania). Biorąc pod uwagę charakter choroby można przewidywać, że dalsze
leczenie w placówce nie przyniesie poprawy stanu psychicznego pacjenta.
Z powodzeniem mógłby on być dalej leczony w warunkach Domu Pomocy
Społecznej. Rodzina nie jest w stanie zapewnić mu stałej opieki. Konieczna jest izolacja opiniowanego od małżonki — obiektu jego urojeń i agresji.
Opiniowany jest niezdolny do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, a rodzina
nie jest w stanie mu jej zapewnić, brak opieki zagraża jego życiu, dla jego
dobra należy umieścić go w Domu Pomocy Społecznej.
Wyniki opinii biegłych psychiatrów nr 2.
– U pacjenta rozpoznajemy otępienie w przebiegu choroby Alzeimera
– Opiniowany nie wymaga leczenia w placówce, jest niezdolny do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, a rodzina nie jest w stanie mu jej zapewnić, brak opieki-zagraża jego życiu, dla jego dobra należy umieścić go
w Domu Pomocy Społecznej.
Niestety czas oczekiwania na miejsce w Domu Pomocy Społecznej jest
bardzo długi. Mężczyzna ponadto nie wyraził zgody na umieszczenie go
w DPS. Pomimo tego, że biegli psychiatrzy orzekli o konieczności odizolowania mężczyzny od obiektu urojeń czyli żony, orzeczeniem sądu w ciągu
jednego dnia zwolniono mężczyznę z placówki i na koszt żony przewieziono do rodzinnego domu.
DYSKUSJA
Dokładne oszacowanie liczby chorych na Alzheimera jest trudne. Problem polega na zdefiniowaniu zaburzeń i ich wykrywaniu w populacji.
Trudność stanowi także dokładność diagnostyczna i podstępny początek
choroby mającym wpływ na obserwację powiązań czynników ryzyka9.
Czy można wykluczyć z opieki państwa grupę chorych na Alzheimera?
Można zauważyć, że ze względu na swoją częstość występowania i rodzaj zaburzeń jakie powoduje, stanowi wyjątkowy problem społeczny,
moralny i ekonomiczny. Także opieka państwa i instytucji zajmujących
się pomocą chorym i ich rodzinom wydaje się być w świetle przytoczonego wyżej przypadku nieadekwatna. Znieczulica, niekonsekwentność
w działaniu a także nieznajomość przepisów prawa przez ludzi pracujących w instytucjach przyczyniły się w tym konkretnym przypadku nie
tylko do rozbicia więzi rodzinnej, ale też narażone na niebezpieczeństwo
zostało zdrowie i życie ludzkie nie tylko samego chorego, ale i jego rodziny. Brak komunikacji ze strony instytucji jak i brak współpracy z rodziną
chorego przyczyniło się nie tylko do nieadekwatnego postąpienia z chorym, ale także z jego rodziną Chory na Alzheimera nie powinien przez
3 lata przebywać w placówce ze statusem osadzonego. W tym też czasie,
rodzina nie mogła podejmować żadnych czynności względem mężczyzny, ponieważ został on osadzony w placówce wyrokiem sądu. Pomimo
tego, że znęcał się nad żoną fizycznie i psychicznie, co było głównym celem zastosowania przymusowego leczenia, po upływie 3 lat został odpisany w ciągu 24h z placówki do domu, do żony. Istnieje realna potrzeba
współpracy instytucji społecznych z rodziną chorego chociażby w kwestii
uświadomienia rodziny o przebiegu choroby, udzieleniu wsparcia psychicznego i często nauczenia wykonywania czynności pielęgnacyjnych
na chorym. Rodzina powinna także posiadać wiedzę, do jakich instytucji
może udać się o pomoc, a gdy się po nią zwróci, powinna ją otrzymać.
Często opieka nad chorym odbywa się przez chorego współmałżonka,
który nie tylko jest zdezorientowany w nowej sytuacji ale także pozostawiony bez wsparcia. Jest też nieudolny w swoim postepowaniu i opiece.
Historia mężczyzny zatoczyła koło. Nikt nie umiał mu pomóc. Pomocy
nie otrzymała także jego rodzina. Czy naprawdę w Polsce w XXI wieku
z chorym na Alzheimera można zrobić wszystko?
A. Kiejna, D. Frydecka, P. Biecek, i wsp. Epidemiologia zaburzeń otępiennych w Polsce –
przegląd badań, Borgis-postępy nauk medycznych.2011;676‒681. http://www.czytelnia
medyczna.pl/3750,epidemiologia-zaburzen-otepiennych-w-polsce-przegląd-badan.
html# (stan na: lipiec 2014).
9
WNIOSKI
1. Rodziny i opiekunowie chorych nie otrzymują adekwatnej pomocy ani
ze strony instytucji i organizacji zajmujących się problemem chorych
na Alzheimera jak i ze strony państwa.
2. Problem osób chorych i ich rodzin jest niedoszacowany w społeczeństwie polskim.
3. Istnieje konieczność wprowadzenia procedur i opartych o nie algorytmów działania w stosunku opieki państwa nad chorym i jego rodziną.
Bibliografia
1. Alzheimer Disease International. World Alzheimer Report 2011. The benefits of early diagnosis and intervention. Published by Alzheimer’s Disease International (ADI), September 2011.
2. Brookmeyer R., Johnson E., Ziegler-Graham K., Arrighi H.M, Forecasting
the global burden of Alzheimer’s disease, Alzheimers Dement 3 (2007):
186‒91.
3. Gajewski P., red. Interna Szczeklika 2013-Podręcznik chorób wewnętrznych, Medycyna Praktyczna 2013; 2109‒2116.
4. Georges J, Jansen S, Jackson J, et al. Alzheimer’s disease in real life – the dementia carer’s survey, Int J Geriatr Psychiatry 23 (5) (2008): 546–51.
5. Grabowska- Fudala B., Jaracz K., Smelkowska A., i wsp., Obciążenie osób
sprawujących opiekę nad osobami z chorobą Alzheimera. Wyniki wstępne. Nowiny Lekarskie. 82 (1) (2013): 25‒30
6. Jorm A.F., Korten A.E., Henderson A.S., The prevalence of dementia:
a quantitative integration of the literature. Acta Psychiatr Scand 5 (1987):
465‒79
7. Kiejna A., Frydecka D., Biecek P., i wsp., Epidemiologia zaburzeń otępiennych w Polsce – przegląd badań. Borgis-postępy nauk medycznych.2011;676‒681.
8. http://www.czytelniamedyczna.pl/3750,epidemiologia-zaburzenotepiennych-w-polsce-przegląd-badan.html# (stan na: lipiec 2014).
9. Piwowarski J., Trzy filary kultury bezpieczeństwa, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje” 22 (2016): 9‒21.
10. Rocca W.A., Hofman A., Bayne C. I wsp., Frequency and distribution
of Alzheimer’s disease I Europe: a collaborative study of 1980 – 1990
prevalence findings. The EURODEM-Prevalance Research Group. Ann
Neurol 30 (1991):381‒90.
dr Ewa Zieliński – Katedra Medycyny Ratunkowej i Katastrof, Collegium
Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika
w Toruniu, ul. Sandomierska 16 85‒830 Bydgoszcz, tel: 509‒167‒167, e-mail:
[email protected]
dr Agata Bornikowska – Zakład Logistyki i Marketingu, Wydział Transportu
i Elektrotechniki, Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. K. Pułaskiego w Radomiu, ul. Malczewskiego 29, 26‒600 Radom, tel: 604‒064‒062,
+48 48 361 77 35, e-mail: [email protected]
Nr 24, 2016 (178–211)
Scenáre možného vývoja
v Juhočínskom mori v reakcii
na rozhodnutie stáleho
arbitrážneho súdu
The scenarios
of the possible development in
the South China Sea in response
to Award of the Permanent Court
of Arbitration
Jozef Žigray Matej Bel University in Banska Bystrica
Abstract
Recent decision of the Permanent Court of Arbitration in The Hague
about territorial dispute between Philippines and China pushes the development in the South China Sea to the next stage. In terms of international
law, this decision does not have an efficiency for China because China did
not accept and rejected it. But it is sufficiently strong impulse for reaction
of parties involved in disputes in the SCS, for outsiders as well as for international organizations, in particular ASEAN. One of the reasons for
expected reactions of actors is their growing interest in using the disputed area and adjacent waters in favor of their own regional development.
Scenáre možného vývoja v Juhočínskom mori v reakcii… • 179
The work aims to outline scenarios for the development of SCS region
which are important from global perspective and therefore for the EU too.
Keywords: China, Philippines, Permanent Court of Arbitration in
The Hague, South China Sea
Abstrakt
Nedávne rozhodnutie Stáleho arbitrážneho súdu v Haagu vo veci teritoriálneho sporu Filipín a Číny posúva vývoj v Juhočínskom mori do ďalšej etapy. Rozhodnutie nemá z pohľadu medzinárodného práva pre Čínu
účinnosť, nakoľko ho neuznala a odmietla. Je však dostatočne silným impulzom pre reakciu priamo zainteresovaných strán sporov v SCS, nezainteresované štáty a medzinárodné organizácie, najmä ASEAN. Jedným
z dôvodov očakávaných reakcií aktérov je ich rastúci záujem využívať
sporné územia a priľahlé vody v prospech ich vlastného regionálneho rozvoja. Práca má za cieľ naznačiť scenáre vývoja regiónu SCS, dôležité z globálneho pohľadu a tým významné aj pre štáty EÚ.
Kľúčové slová: Čína, Filipíny, Stály arbitrážny súd v Haagu, Juhočínske
more
Zoznam použitých skratiek:
ADIZ – Identifikačná zóna vzdušnej obrany (Air Defence Identification
Zone)
ASEAN – Združenie národov juhovýchodnej Ázie (Association of Southeast Asian Nations)
ACFTA – Dohovor ASEAN – Čína o voľnom obchode (ASEAN – China
Free Trade Agreement)
CCG – Čínska pobrežná stráž (Chinese Coast Guard)
CMM – Čínska námorná milícia (Chinese Maritime Militia)
COC – Záväzný kód správania sa v SCS (Binding Code of Conduct)
CUES – Kód správania sa pri neplánovaných stretoch na mori (Code for
Unplanned Encounters at Sea)
DOC – Deklarácia ASEAN – Čína o správaní sa strán v Juhočínskom mori
(ASEAN – China Declaration on the Conduct of Parties in the South China Sea)
180 • Jozef Žigray EEZ – Výlučná ekonomická zóna (Exclusive Economic Zone)
ECS – Východočínske more (East China Sea)
ICJ – Medzinárodný súdny dvor (International Court of Justice)
ITLOS – Medzinárodný tribunál pre morské právo (The International Tribunal for the Law of the Sea)
ISR – Spravodajstvo, pozorovanie a prieskum (Intelligence, Surveillance,
Reconnaissance)
NDL – Deväťbodová línia (Nine-Dash Line)
PCA – Stály arbitrážny súd v Haagu (Permanent Court of Arbitration)
PLA – Čínska ľudová oslobodenecká armáda (People’s Liberation Army)
PLAN – Námorné sily ČĽOA (People’s Liberation Army Navy)
PLAAF – Vzdušné sily ČĽOA (People’s Liberation Army Air Force)
SCS – Juhočínske more (South China Sea)
SOA – Štátna administratíva oceánov (State Oceanic Administration)
UNCLOS – Dohovor OSN o morskom práve z roku 1982 (United Nations
Convention on the Law of the Sea)
Úvod
Geograficky vzdialený región Juhočínskeho mora (SCS) stále iba sporadicky vzbudzuje pozornosť Európy najmä vďaka incidentom štátov – účastníkov teritoriálnych sporov, sprevádzaných postupným diplomatickým
i vojenským zaangažovaním sa nezainteresovaných štátov, najmä USA.
EÚ sa k vývoju situácie v SCS dlhodobo stavia zdržanlivo a neutrálne. Významné štáty EÚ a zároveň tradičné námorné mocnosti si v regióne SCS
presadzujú ich záujmy individuálne. V hodnoteniach SCS pozorovateľom
z Európy často unikajú, resp. nie sú nimi dostatočne zdôrazňované niektoré významné skutočnosti ako napr.:
– SCS je významný priestor hospodárskeho rozvoja Číny, ostatných strán
sporov i nezainteresovaných
– SCS je nástupišťom expanzie Číny do Tichého a Indického oceánu s potenciálnymi ekonomickými, strategickými i vojenskými dôsledkami
– riešenie sporov v SCS podstatne formuje bezpečnostnú architektúru regiónu, vrátane úlohy organizácie ASEAN
– geopoliticky je SCS za určitých podmienok možnou oblasťou prejavu
tranzície globálnej moci a konfrontácie medzi USA a Čínou
– zhoršenie bezpečnostného prostredia v regióne má negatívny dopad
na globálny vývoj, vrátane Európy.
Naopak, hodnotenia mimoeurópskych autorov sa podstatne zhodujú
v otázke globálneho významu SCS pre budúci vývoj regiónu i sveta. Článok
sa pokúša zhodnotiť situáciu v SCS po nedávnom rozhodnutí arbitrážneho
tribunálu Stáleho arbitrážneho súdu v Haagu (PCA) týkajúceho sa teritoriálneho sporu medzi Filipínami a Čínou. Cieľom článku nie je analyzovať
toto rozhodnutia z pohľadu medzinárodného práva, ale poukázať na jeho
možné dôsledky pre ďalší vývoj mimoriadne komplikovaných teritoriálnych sporov, ktoré v SCS vedie Čína s ostatnými štátmi (Vietnam, Filipíny, Taiwan, Malajzia a Brunej). Článok je členený do kapitol, zameraných
na hodnotenie aktuálnej situácie, dopadov rozhodnutia PCA a možné scenáre ďalšieho vývoja.
I. Hodnotenie situácie v SCS
I.1 Obecná charakteristika
Zložitosť teritoriálnych problémov v SCS sa autori snažia výstižne vyjadriť rôznymi spôsobmi, napr.: „Mother of all Territorial Disputes” (Baviera,
2004)1, „Diplomatic Rubik’s Cube” (Valencia, 2013)2, „Elephant in the Room”
(Taggart, 2016).3
Na rozlohe cca 3 500 000 km2 sa v SCS nachádza viac ako 250 (pôvodnými domorodcami neobývaných) geografických útvarov s aktuálnou
celkovou rozlohou súše cca 15km2, sústredených najmä do troch hlavných
súostroví (Pratas, Paracels, Spratlys) a ďalších útvarov nachádzajúcich sa
tesne nad, resp. pod hladinou mora.
Baviera, Aileen. 2004. South China Sea: Managing Territorial and Resource Disputes’,
Annelies Heijmans, Nicola Simmonds, and Hans van de Veen (eds.) (2004), Searching
for Peace in Asia Pacific: An Overview of Conflict Prevention and Peacebuilding Activities, Boulder, London: Lynne Rienner Publishers, pp. 505‒23. In: China and the South
China Sea: Two Faces of Power in the Rising China’s Neighborhood Policy. Erik Beukel.
DIIS Working Paper 2010:07. Dostupné na internete: http://docplayer.net/21014159Diis-working-paper-diis-working-paper-2010‒07-working-paper.html
2
Mark J. Valencia. The South China Sea disputes Recent developments. Dostupné na internete: http://samples.sainsburysebooks.co.uk/9781317817642_sample_602895.pdf
3
Stewart Taggart. June 10, 2016 China’s AIIB Voting Structure: South China Sea Pressure
Point? Grenatec. 2016. Dostupné na internete: http://grenatec.com/chinas-aiib-votingstructure-south-china-sea-pressure-point/
1
182 • Jozef Žigray Predmetom teritoriálnych sporov v SCS je cca 100 geografických útvarov (Baker, 2013).4
Význam súše z hľadiska rozlohy v SCS je zanedbateľný, nakoľko geografické útvary objektívne nespĺňajú základné podmienky pre štatút ostrova
podľa čl. 121 Dohovoru OSN o morskom práve z roku 1982 (UNCLOS),
ani podľa nedávneho rozhodnutia PCA. Význam súše spočíva najmä
v od nej odvodených teritoriálnych vodách, priľahlých zónach, výlučných
ekonomických zónach a kontinentálnych šelfoch. Výrazný nepomer vôd
a súše (vrátane sporných) a počet strán teritoriálnych sporov (šesť) vytvára aj z pohľadu medzinárodného práva veľmi špecifický a komplikovaný
problém. Regionálny a globálny význam SCS je geostrategický, politický,
hospodársky i vojenský. Región je jedným z najdynamickejšie sa rozvíjajúcich s trendom vysoko udržateľného rastu. SCS predstavuje najdôležitejšiu
prepravnú cestu spájajúcu ekonomické a obchodné aktivity štátov Juhovýchodnej Ázie so svetom. Cez SCS prechádza cca 40% trás celkového svetového obchodu, vrátane trás z a do Južnej Ázie, Afriky, Európy, Južnej
Ameriky, Austrálie a USA.
Cena prepravovaných tovarov je odhadovaná na 5,3 bilióna USD ročne,
z toho podiel USA predstavuje 1,2 bilióna USD, to je cca 20% (Glaser, 2012).5
Cez SCS sa realizuje cca 30% svetovej prepravy plynu. Vedú ním trasy
prepravy ropy a plynu významné najmä pre Japonsko a Čínu, ktorá v roku
2010 importovala cca 50% a v roku 2020 predpokladá importovať cca 60%
z jej celkových potrieb týchto surovín.
Významné a zatiaľ úplne nespresnené sú zásoby ropy a plynu v SCS
a to najmä vo výlučnej ekonomickej zóne (EEZ) Vietnamu, Malajzie, Filipín, Indonézie a Číny, ako aj v medzinárodných vodách.6
Rybolov v SCS predstavuje cca 10% celkovej svetovej produkcie. Kontrola úžin SCS citeľne limituje slobodu plavby a ďalšie medzinárodné ak John Baker, “Cooperative Monitoring and the South China Sea Disputes,” Banyan Analytics, October 16, 2013. Dostupné na internete: http://www.anser.org/ba-brief_cooperative-monitoring-and-south-china-sea-disputes.
5
Bonnie S. Glaser, “Armed Clash in the South China Sea,” Council on Foreign Relations, Contingency Planning Memorandum, no. 14, April 2012. Dostupné na internete:
http://www.cfr.org/world/armed-clash-south-china-sea/p27883.
6
The U.S. Energy Information Administration odhadla v roku 2012 zásoby plynu v SCS
na viac ako 725 miliárd m3 a zásoby ropy na 28 miliónov barelov. Zdroj: U.S. Energy
Information Administration, “South China Sea”. Dostupné na internete: http://www.
eia.gov/countries/regions-topics.cfm?fips=SCS, retrieved October 8, 2012.
4
tivity. SCS je bránou do Tichého a Indického oceánu najmä pre Čínu, ako
nastupujúcu globálnu veľmoc, porovnávanou s Karibským morom v dobe
zrodu USA ako veľmoci.
Z pohľadu regionalistiky Čína vymedzuje svoje nároky v SCS tzv. „Deväťbodovou líniou” (NDL).7 Čína považuje sporné oblasti SCS vo vnútri
NDL za historicky neoddeliteľnú súčasť jej teritória spadajúceho pod jej
správu a využívanie (preto zahraniční autori niekedy označujú SCS aj ako
tzv. „čínske jazero” (Bender, 2016).8
Aj Vietnam považuje sporné zemepisné útvary a okolité vody za svoje teritórium a prikladá im mimoriadny význam v plánovaní súčasného
a budúceho hospodárskeho rozvoja štátu. Umelým rozširovaním geografických útvarov a budovaním ich infraštruktúry prispievajú štáty sporov
(konkrétne Čína, Vietnam, Filipíny) k významným zmenám ich charakteru, hospodárskemu rozvoju, ale aj posilňovaniu ich vojenskej prítomnosti.
Medzinárodná verejnosť nechápe sporné oblasti SCS ako jednotlivé národné regióny kontrolované štátmi sporov, ale najmä ako oblasť medzinárodných vôd a nejasného, často rozdielneho výkladu UNCLOS.
I.2 Bezpečnostná situácia
SCS je, ako jeden z najnestabilnejších a vojensky najdynamickejšie sa rozvíjajúcich regiónov, tradičným ohniskom napätia. Bezpečnostná situácia
je dlhodobo napätá, komplikovaná a postupne eskalujúca. Hlavnou príčinou konfrontácií vojenských a polovojenských síl štátov v SCS sú ich
teritoriálne spory. Tieto boli v minulosti limitované najmä nedostatkom
prostriedkov a kapacít ozbrojených síl štátov sporov, ktoré ale v posledných rokoch dramaticky vzrástli najmä v prípade Čínskej ľudovej oslobodeneckej armády (PLA). Rast vojenských výdajov v regióne je trvalo
značne nad celosvetovým priemerom.
NDL je línia naznačená prerušovanou čiarou v tvare U vyjadrujúcou teritoriálne práva Číny v SCS z jej pohľadu. Zahŕňa cca 85% celkovej plochy SCS. Vznik (pôvodne
11 bodovej línie) je datovaný do roku 1947 a je spojený s bývalou vládou Kuomitangu,
od ktorej ju prevzala ČĽR i Taiwan. Čína sa opatrne vyhýba jednoznačnému vysvetleniu významu NDL z pohľadu medzinárodného práva, čo podnecuje rôzne interpretácie. Štáty sporov sa zhodujú v názore, že nároky Číny založené na jej „historických právach” nie sú podľa UNCLOS opodstatnené. Okrem štátov sporov (Vietnam, Filipíny)
NDL pred OSN oficiálne neuznala napr. ani Indonézia.
8
Jeremy Bender. 2016. Beijing could turn the South China Sea into a ‘Chinese lake’
by 2030. Dostupné na internete: http://www.businessinsider.com/south-china-seawill-be-chinese-lake-by-2030‒2016‒1
7
184 • Jozef Žigray Rastúce napätie v SCS podnecuje neustále zvyšovanie vojenských
výdajov, ktoré by v rokoch 2015 až 2020 mali v štátoch regiónu celkovo
vzrásť o cca 23%, čo predstavuje zvýšenie zo 435 miliárd USD na 533 miliárd USD. Vojenské rozpočty Číny a Indonézie by mali medziročne rásť
o cca 5%, v prípade Vietnamu o 6%. V období 2016 až 2020 sa tiež predpokladá významný nárast zbrojných objednávok: Filipíny o 20%, Čína o 30%,
Indonézia o 40% (Sung Ha Park, 2016).9
V rokoch 1974‒2013 boli v SCS hlavnými aktérmi konfrontácií s použitím sily najmä Čína (zapojená do 83% z celkového počtu konfrontácií),
Filipíny (43%) a Vietnam (40%). V hodnotenom období bolo registrovaných celkovo 30 vážnych konfrontácií s priamym použitím sily. Od roku
2001 sa účastníkom konfrontácií stávajú USA (incident EP-3). Od roku
2009 podiel silových konfrontácií medzi USA a Čínou, najmä v blízkosti
ostrova Hainan, postupne vzrastá (Kaplan, 2013).10
SCS je tiež možné označiť ako priestor stretu geopolitických záujmov
USA a Číny s potenciálom vojenskej konfrontácie. Takýto scenár vývoja
by mal negatívne dôsledky globálneho dosahu.
I.3 Doterajšie taktiky štátov sporov
Štáty sporov v SCS využívajú širokú škálu nástrojov, ktoré sú v zahraničných odborných prácach označované ako stratégie, resp. taktiky a ktorým
korešpondujú konkrétne aktivity. Medzi najvýznamnejšie aktivity patria:
vojenské, polovojenské, ekonomické, diplomatické (koaličná diplomacia,
diplomatické rokovania, manažment sporov), právne, informačné a administratívne (Yung, McNulty, 2015).11
Sung Ha Park. Growing Tensions Around South China Sea to Drive Defence Spending
in APAC. 2016. IHS Inc. Dostupné na internete: http://press.ihs.com/press-release/
aerospace-defense-security/growing-tensions-around-south-china-sea-drive-defencespend
10
Brad Kaplan. Rich region, strong states: the political economy of security in Asia policy brief 2013‒7, april 2013. University of California Institute on Global Conflict and
Cooperation. US Naval War College. 2013. Dostupné na internete: http://escholarship.
org/uc/item/2rb591mx
11
Christopher D. Yung and Patrick McNulty. 2015. An Empirical Analysis of Claimant
Tactics in the South China Sea. Institute for National Strategic Studies. National Defence University. Dostupné na internete: http://ndupress.ndu.edu/Portals/68/Documents/
stratforum/SF-289.pdf
9
Malajzia
Brunej
Taiwan
500
336
89
59
148
156
76
12
108
Vietnam
aktivity celkom
z toho aktivity v rokoch 2004‒2013
vojenské aktivity
polovojenské aktivity
silové aktivity spolu
informačné aktivity
ekonomické aktivity
právne aktivity
diplomatické aktivity
Filipíny
Strana sporov v SCS
Čína
Tabuľka 1. Najpoužívanejšie taktiky v aktivitách strán sporov
v SCS v rokoch 1995‒2013.
303
161
120
4
9
13
66
16
40
19
5
4
9
28
3
27
154
43
17
60
133
36
21
53
66
5
5
10
2
10
22
10
32
93
29?
Zdroj: An Empirical Analysis of Claimant Tactics in the South China Sea (Yung, McNulty, 2015).12
Diplomatické aktivity
Diplomatické aktivity (koaličná diplomacia, diplomatické rokovania, manažment sporov) predstavujú významnú a asi najmarkantnejšiu súčasť
taktík strán sporov. Ich výsledkom v oblasti multilaterálnej diplomacie sú
aj prijaté dokumenty:
– Treaty of Amity and Cooperation in Southeast Asia 1976
– Treaty on the Southeast Asia Nuclear Weapon-Free Zone 1995
– ASEAN Declaration on the South China Sea in 1992
– ASEAN – China Declaration on the Conduct of Parties in the South
China Sea 2002 – DOC.
Podpis dokumentov štátmi sporov automaticky neznamená ich implementáciu a záväznosť (napr. DOC a tiež ich nelimituje v úsilí dosiahnutia
ich cieľov inými prostriedkami (Parameswaran, 2016).13
Christopher. D. Yung and Patrick McNulty. 2015. An Empirical Analysis of Claimant
Tactics in the South China Sea. Institute for National Strategic Studies. National Defense University. Dostupné na internete: http://ndupress.ndu.edu/Portals/68/Documents/
stratforum/SF-289.pdf
13
Prashanth Parameswaran After China meeting, ASEAN must heed early South China
Sea warning PacNet Number 52 Pacific Forum CSIS Honolulu, Hawaii Number 52
June 24, 2016. Dostupné na internete: www.pacforum.org.
12
186 • Jozef Žigray Okrem multilaterálnej diplomacie štáty riešili spory v SCS aj bilaterálnymi rokovaniami.
I.4 Aktivity Číny v regióne SCS
Nedávne aktivity Číny opakovane potvrdzujú jej prístup k sporným geografickým útvarom a vodám ako k ňou kontrolovanej súčasti teritória,
na ktorom vykonáva jej suverenitu. Príkladmi sú:
– vytvorenie administratívneho štatútu mesta Sansha pre súostrovie Paracely, ako súčasti provincie Hainan (Paracels Sansha Authority – 2012)
– vydávanie máp so zahrnutím sporných geografických útvarov a vôd
v SCS do územia Číny
– vydávanie cestovných dokladov občanom ČĽR s mapou Číny zahrňujúcou aj líniu NDL (2013)
– určovanie podmienok zákazu rybolovu v severnej časti SCS (od 1999)
– stanovenie nových pravidiel rybolovu autoritami ostrova Hainan (2013)
– rozmiestňovanie ťažobných veží v sporných vodách
– pozvanie cudzích ropných spoločností na spoločný rozvoj prieskumu
a ťažby v EEZ Vietnamu (2012)
– marenie výskumných a ťažobných aktivít iných strán sporov (Vietnam,
Filipíny 2012)
– rozširovanie a reorganizácia civilných námorných agentúr pre vynucovanie práva v SCS
– využívanie plavidiel civilných námorných agentúr na vykonávanie nátlaku voči stranám sporov
– intenzívne cvičenia Námorných síl ČĽOA (PLAN) v sporných vodách
(James Shoal – 2013, 2014)
– rekultivačné práce na vojenské využitie Čínou obsadených a kontrolovaných geografických útvarov.
Doterajšie aktivity Číny na obranu jej teritoriálnych záujmov v SCS
je možné považovať za konzistentné, systémové, komplexné, centrálne riadené a koordinované, oprostené od rivality riadiacich a výkonných prvkov
systému štátnej moci.
Zdá sa, že čínsky prezident Xi Jinping (pevne situovaný na ostrovných pozíciách, spočívajúcich skôr na vojenskej technike, než na geológii
mora) uchopil svoj nový úrad a ekliptiku tohto ázijského geopolitického problému, ktorý v súčasnosti patrí medzi najnapätejšie. Aká odpo-
veď medzinárodného spoločenstva by sa mu eventuálne mohla postaviť?
(Guillard, 2016).14
I.5 Význam SCS pre EÚ a jej pozícia
EÚ si uvedomuje, že nie je v regióne strategickým hráčom, ale situácia
v SCS ovplyvňuje jej ekonomiku a obchod. Geografická vzdialenosť globálny význam SCS v ničom neoslabuje najmä z nasledovných dôvodov:
– sloboda plavby, prepravy surovín a tovarov v SCS je nevyhnutnou podmienkou rozvoja ekonomických a obchodných vzťahov medzi EÚ a štátmi Juhovýchodnej a Východnej Ázie
– viacerých členov EÚ spájajú so štátmi Juhovýchodnej Ázie významné
ekonomické, obchodné i bezpečnostné záujmy
– niektoré štáty regiónu SCS (napr. Filipíny) majú s USA uzatvorené významné zmluvy o obrane a vzájomnej vojenskej pomoci, zaväzujúce
USA sa v prípade konfliktu vojensky zaangažovať.
EÚ deklaruje jej neutrálny postoj a záujem o stabilitu v SCS najmä z dôvodu významného obchodu a investícií v regióne, čo potvrdzujú aj dokumenty EÚ (Council of the European Union, 2012).15
Neutrálnu pozíciu v otázkach suverenity v SCS potvrdila EÚ aj v jej nedávnom prehlásení k rozhodnutiu PCA, ktoré uznala, vyzvala na riešenie
sporov v súlade s medzinárodným právom pri zdôraznení významu rešpektovania slobody plavby a preletov (Council of the European Union, 2016).16
Nie všetky strany sporov v SCS považujú pozíciu EÚ za prísne neutrálnu.
Vyvstáva napr. otázka, či menovanie štyroch z piatich členov arbitrážneho tribunálu PCA z radov právnikov z členských štátov EÚ (Francúzsko Holandsko, Nemecko a Poľsko) je v očiach Číny skutočne ná Olivier Guillard. Mer de Chine du sud: appréhensions; frictions; navigation; militarisation? IRIS. Paris, le 18 février 2016. Dostupné na internete: http://www.
iris-france.org/wp-content/uploads/2016/02/FOCUS-Asie-n-16-mer-de-Chinedu-sud-appr%C3%A9hensions-frictions-navigation-militarisation.pdf
15
Council of the European Uninion. 2012. Guidelines on the EU’s Foreign and Security Policy in East Asia. Dostupné na internete: https://eeas.europa.eu/asia/docs/guidelines_
eu_foreign_sec_pol_east_asia_en.pdf
16
European Council. 2016. Declaration by the High Representative on behalf of the EU
on the Award rendered in the Arbitration between the Republic of the Philippines
and the People’s Republic of China. Press office – General Secretariat of the Council.2016. Bruxelles. Dostupné na internete: http://www.consilium.europa.eu/pressreleases-pdf/2016/7/47244644320_en.pdf
14
188 • Jozef Žigray zorným príkladom neutrálnej pozície PCA a EÚ v otázke SCS (Lin Lin,
2016).17
Minister zahraničných vecí Číny Wang Yi v reakcii na rozhodnutie
PCA označil tribunál za dočasný, nespravodlivý, vysoko kontroverzný,
nepredstavujúci medzinárodné právo, spravodlivosť a rovnosť vo svete
(Wang Yi, 2016).18
Minister národnej obrany Číny Chang Wanquan (v rozhovore s vysokou predstaviteľkou EÚ pre zahraničné veci a bezpečnostnú politiku
a podpredsedníčkou EK – Federica Mogherini v júli 2016) vyjadril očakávanie Číny, že EÚ zaujme v otázke teritoriálnych sporov v SCS objektívnu
a čestnú pozíciu (Chang Wanquan, 2016).19
EÚ má skúsenosti v riešení medzinárodných sporov o využívanie morských zdrojov, vytváraní spoločnej politiky rybolovu a stanovovaní kvót
pre jej členské štáty, environmentálnej ochrane morí i poskytovaní technickej pomoci stranám sporov (EU – Asia Centre, 2016).20
EÚ teda má potenciál aktívnejšie prispievať v prospech riešenia sporov
v SCS, svoju pozíciu ale nevyužíva dostatočne. V záujme EÚ a jej členských štátov je správne chápať vývoj SCS a vhodne naň reagovať. Konzistentnejšej pozícii a väčšiemu vplyvu EÚ na riešenie sporov v SCS bránia
najmä nasledovné skutočnosti:
- individuálne záujmy v regióne a prístupy niektorých jej členských štátov
(napr. Francúzsko)
- postupy členov EÚ v iných teritoriálnych sporoch (napr. spor Veľká Británia – Republika Maurícius)
- teritoriálne spory vo vnútri EÚ (napr. Slovinsko – Chorvátsko)
Lin Lin. 2016. Arbitrážny tribunál v otázke Juhočínskeho mora nie je legitímny. Veľvyslanectvo Čínskej ľudovej republiky v Slovenskej republike. 2016. Dostupné na internete: http://sk.chineseembassy.org/slo/xwdt/t1388794.htm, http://www.noveslovo.
sk/c/Arbitrazny_tribunal_v_otazke_Juhocinskeho_mora_nie_je_legitimny
18
Wang Yi. 2016. Remarks by Chinese Foreign Minister Wang Yi on the Award of the So-called Arbitral Tribunal in the South China Sea Arbitration. FMPRC. 2016. Dostupné
na internete: http://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/zxxx_662805/t1380003.shtml
19
Chang Wanquan. 2016. Chinese defense minister rejects South China Sea arbitration award. Xinhua. 2016. Dostupné na internete: http://eng.mod.gov.cn/DefenseNews/2016‒07/13/content_4693311.htm
20
EU-Asia Centre. South China Sea: Background Note. 17.8.2016. Dostupné na internete: http://www.eu-asiacentre.eu/documents/uploads/pub_112_south_china_sea_
background_note.pdf
17
- vysoká závislosť niektorých členov EÚ na čínskych investíciách (napr.
Grécko)
- ochrana významných investícií členských štátov EÚ v štátoch teritoriálnych sporov v SCS.
II. Rozhodnutie PCA a jeho vplyv na ďalší vývoj
II.1 Priebeh sporu Filipíny – Čína a výsledok arbitráže
Doterajšie taktiky a aktivity štátov teritoriálnych sporov v SCS (vrátane
právnych) nepriniesli riešenia a nezmiernili napätie v regióne. Týka sa
to aj iniciatívy Filipín, ktoré v januári 2013 jednostranne predložili ich
spor s Čínou pred PCA. Prehlásením z februára 2013 ČĽR oznámila, že
arbitráž iniciovanú Filipínami neakceptuje a nezúčastní sa jej ako druhá
strana sporu.
Čína svoje stanovisko zopakovala v decembri 2014 v prehlásení vlády
ČĽR21, v ktorom označila arbitráž za porušenie bilaterálnej dohody medzi oboma štátmi, porušenie UNCLOS, postup idúci proti praxi medzinárodnej arbitráže a neuznala jurisdikciu arbitrážneho tribunálu PCA
(Xinhua, 2014).22
Dňa 12. júla 2016 vydal PCA arbitrážne rozhodnutie (PCA Case
Nº 2013‒19), ktorým podporil teritoriálne nároky Filipín (Permanent
Court of Arbitration, 2016).23
Z pohľadu žiadosti Filipín o arbitráž v teritoriálnych sporoch v SCS rozhodoval PCA v troch zásadných otázkach:
1. Majú byť teritoriálne požiadavky Číny posudzované predovšetkým v súlade s UNCLOS a nie s tzv. „historickými nárokmi”?
2. Je možné považovať geografické útvary v SCS (konkrétne v súostroví
Spratly) za ostrovy?
3. Malo by byť právo Filipín (operovať vo vnútri jej EEZ a kontinentálneho
šelfu v súlade s UNCLOS) chránené voči čínskemu obťažovaniu?
Position Paper of the Government of the People’s Republic of China on the Matter of Jurisdiction in the South China Sea Arbitration Initiated by the Republic of the Philippines.
22
Xinhua. Full text of statement of China’s Foreign Ministry on award of South China
Sea arbitration initiated by Philippines. Xinhua. 2014. Dostupné na internete: http://
www.china.org.cn/world/2016‒07/12/content_38864668.htm
23
Permanent Court of Arbitration. PCA Case Nº 2013‒19 – Award. 2016. Dostupné na internete: https://pca-cpa.org/wp-content/uploads/sites/175/2016/07/PH-CN-20160712Award.pdf
21
190 • Jozef Žigray V prvej záležitosti PCA rozhodol, že nie je zrejmé, že by Čína historicky sama vykonávala exkluzívnu kontrolu geografických útvarov, okolitých
vôd a ich zdrojov. Signatári UNCLOS (teda aj Čína) by mali byť viazaní
v prvom rade jej znením než historickými nárokmi. Tribunál rozhodol,
že nie je právny základ pre požadovanie práv na morské zdroje vo vnútri
oblasti SCS vyznačenej ako tzv. NDL.
V druhej záležitosti PCA rozhodol, že žiaden z geografických útvarov
v súostroví Spratly nie je samostatne dlhodobo obývateľný, ani ekonomicky využiteľný a tým nie je schopný generovať EEZ. V otázke Mischief Reef
(nachádzajúcom sa podľa PCA v kontinentálnom šelfe Filipín, ktorý je ale
miestom čínskych aktivít) PCA hodnotí budovanie umelých ostrovov a zariadení bez súhlasu Filipín ako porušenie ich suverenity.
V tretej záležitosti PCA rozhodol, že Čína zasiahla do práv Filipín
v uvedenej EEZ bránením filipínskym rybárskym lodiam v ich činnosti ťažbou ropy, budovaním umelých ostrovov a neúspešným zabránením
čínskym rybárom vstupovať do EEZ Filipín (Dossani, 2016).24
Rozhodnutie PCA znamená:
– odmietnutie štatútu ostrovov pre všetky geografické útvary, na ktorých
sú založené teritoriálne požiadavky Číny a ostatných zainteresovaných
strán sporov
– poskytnutie EEZ pre všetky pobrežné štáty SCS v súlade s UNCLOS, pri
odopretí práv na teritoriálne vody okolo sporných geografických útvarov (Brisset, 2016)25
– výzvu štátom sporov a medzinárodnému spoločenstvu reagovať v súlade
s medzinárodným právom
– odkaz populácii Číny, presvedčenej o oprávnenosti čínskych nárokov
v SCS, ktorá sa cíti byť rozhodnutím PCA podvedená, evokujúc „historický sentiment” návratu nerovnoprávnych zmlúv a ponižovania Číny
– hrozbu prejavov nacionalizmu v čínskej verejnej mienke a vyvolávajúcich možný tlak na politické vedenie ČĽR medzinárodne reagovať
Rafiq Dossani. Judgment on the South China Sea: What’s Next? 2016. RAND Center for Asia Pacific Policy. Dostupné na internete: http://www.rand.org/blog/2016/07/
judgment-on-the-south-china-sea-whats-next.html
25
Jean-Vincent Brisset. Mer de Chine méridionale: Coup d’arrêt à l’expansion chinoise?
Dostupné na internete: http://www.iris-france.org/78506-mer-de-chine-meridionalecoup-darret-a-lexpansion-chinoise/.
24
– možnosť využiť rozhodnutie PCA zo strany Číny ako ďalší príklad Západom vytvorených, ovládaných a tým zaujatých orgánov, vrátane medzinárodných arbitrážnych a súdnych dvorov
– hrozbu „exkluzivity a nákazy” z pozície Číny, ignorujúcu verdikt PCA,
oslabujúcu rešpekt arbitrážneho rozhodnutia a autoritu PCA, už predtým spochybnenú v iných prípadoch (napr. Izraelom a niektorými štátmi Latinskej Ameriky)
– rozhodnutím PCA sa necíti byť viazaný ani Taiwan, prítomný na najväčšom ostrovčeku súostrovia Spratly (Itu Aba).
II.2 Význam rozhodnutia PCA pre riešenie sporov v SCS
Čo núti štáty rešpektovať rozhodnutia založené na medzinárodnom práve? Na túto otázku existujú dve zásadne odlišné odpovede. Podľa racionalistov tak štáty robia z obáv z trestu vo forme sankcií, medzinárodného
nátlaku, alebo materiálnych strát. Konštruktivisti na druhej strane veria,
že štáty sa správajú v súlade s medzinárodným právom, pretože chcú
dodržiavať normy a pravidlá správania sa, alebo sa obávajú o svoju reputáciu (Morris, 2016).26
MZV ČĽR v prehlásení z 12.7.2016 odmietlo rozhodnutie arbitrážneho tribunálu PCA. Označilo ho za neplatné, neúčinné a nezáväzné, ktoré Čína neakceptuje a neuznáva. Podobne sa vyjadril aj Taiwan. Otázna
je právna vymožiteľnosť arbitrážneho rozhodnutia.Každé arbitrážne
rozhodnutie PCA je totiž okrem konkrétneho výsledku pre strany sporu
zároveň dôležitým hodnotením jeho medzinárodnej prestíže a hodnovernosti, ako inštitúcie medzinárodného práva v očiach celej medzinárodnej verejnosti.
Rozhodnutie PCA môže byť preto jedným z rozhodnutí s najzásadnejšími dôsledkami, aké kedy PCA vyniesol, ale aj rozhodnutím s dôsledkami
presne opačnými (Morris, 2016).27
Pre Čínu je významná skutočnosť, že niektorí uznávaní odborníci v oblasti medzinárodného práva arbitráž spochybnili a minimálne
Lyle J. Morris. 2016. The Day After: The Fallout from the Philippines Arbitration Case
Against China. In The National Iinterest. Dostupné na internete: http://nationalinterest.
org/blog/the-buzz/the-day-after-the-fallout-the-philippines-arbitration-case-16795
27
Lyle J. Morris. 2016. The Day After: The Fallout from the Philippines Arbitration Case
Against China. In The National Iinterest. Dostupné na internete: http://nationalinterest.
org/blog/the-buzz/the-day-after-the-fallout-the-philippines-arbitration-case-16795
26
192 • Jozef Žigray 60 štátov sveta otvorene vyjadrilo pochopenie a podporu pozícii Číny
(Wang Yi, 2016).28
Odmietnutím rozhodnutia PCA Čínou i Taiwanom sa medzinárodné
právo ako nástroj možného urovnania sporov stáva v dohľadnej dobe nepoužiteľným, nakoľko je pre Čínu nezáväzným a právne nevymožiteľným.
Spory v SCS nie sú novým javom, ako nie sú novými ani snahy o ich
riešenie. Medzinárodné právo je len jednou z možností, o ktoré sa opierajú
stratégie a taktiky štátov sporov v SCS.
Čína verí, že jej teritoriálna suverenita a námorné záujmy v SCS
nebudú rozhodnutím PCA za žiadnych okolností dotknuté (Chang
Wanquan, 2016).29
Význam rozhodnutia PCA (napriek jeho odmietnutiu Čínou a Taiwanom) nemožno podceňovať. Obdobie po rozhodnutí PCA sa totiž javí byť
kritickým nielen pre riešenie sporu Čína – Filipíny, ale aj pre vzťahy Čína
– ostatné strany sporov, Čína – USA, Čína – ASEAN a vzťahy medzi štátmi
organizácie ASEAN.
Nie je výnimočné, že veľmoci nerešpektujú rozhodnutia medzinárodných tribunálov a vymožiteľnosť medzinárodného práva. Čína bude musieť rátať so silou medzinárodnej solidarity a dopadov rozhodnutia PCA
na jej medzinárodnú prestíž a podporu. V ničom nemožno v podceňovať
ani odmietnutie Číny uznať a rešpektovať rozhodnutie PCA. Je zložité
predikovať, ako v dlhodobom horizonte rozhodnutie PCA ovplyvní postoje Číny vo vzťahu k sporom v SCS. Dopady rozhodnutia PCA v krátkodobom horizonte je možné predpokladať naznačením možných scenárov vývoja.
III. Predikcia vývoja v krátkodobom horizonte
III.1 Možné reakcie Číny na rozhodnutie PCA
Čína je hospodársky i vojensky najsilnejší štát regiónu a jej prístup riešenie sporov v SCS významne determinuje. Rozhodnutie PCA manévrovací
Wang Yi. 2016. Remarks by Chinese Foreign Minister Wang Yi on the Award
of the So-called Arbitral Tribunal in the South China Sea Arbitration. FMPRC. Dostupné na internete: http://www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/zxxx_662805/t1380003.shtml
29
Chang Wanquan. 2016. Chinese defense minister rejects South China Sea arbitration award. Xinhua. 2016. Dostupné na internete: http://eng.mod.gov.cn/DefenseNews/2016‒07/13/content_4693311.htm
28
priestor Číny skôr zužuje ako rozširuje. Faktor času v spojení s dynamikou
vývoja regiónu v iných oblastiach ju núti reagovať. To sa netýka len samotnej Číny, ale aj ostatných strán sporov. Bezprostredná oficiálna reakcia
Číny na rozhodnutie PCA bola očakávaná, nakoľko bola avizovaná. Už
v krátkodobom časovom horizonte sa veľmi pravdepodobne prejavia reakcie Číny na rozhodnutie PCA.
Čína môže prikročiť k rôznym tradičným i netradičným krokom, napríklad:
– komerčná ťažba ropy, plynu a minerálov v sporných vodách
– nastolenie otvorených, alebo nepriamych ekonomických sankcií voči
Filipínam
– rekultivačné práce na spornom Scarborough Reef
– odstúpenie od UNCLOS (Pilger, 2016).30
Určujúcimi a najviac signifikantnými však budú najmä diplomatické
a silové aktivity Číny. Príklon k diplomatickým a vojenským riešeniam naznačili aj vystúpenia predstaviteľov na 15. samite o ázijskej bezpečnosti
„Shangri-La Dialogue 2016”.31
III.1.1 Diplomatické aktivity Číny
Diplomatické aktivity Číny sa v krátkodobom horizonte budú orientovať
dvomi smermi a to na presadzovanie jej stanovísk a uplatňovanie opatrení
budovania dôvery, konkrétne:
– presadzovanie stanovísk Číny k situácii v SCS vo formáte ASEAN – Čína,
resp. bránenie prijatiu samostatného stanoviska štátov ASEAN idúceho
proti záujmom Číny
– presadenie spoločného stanoviska ASEAN – Čína o implementácii
Kódu správania sa pri neplánovaných stretnutiach na mori (CUES) ako
významného príspevku znižovania napätia v SCS
– implementáciu Deklarácie o správaní sa strán v SCS (DOC) a uzatvorenie rokovaní o Záväznom kóde správania sa v SCS (COC)
Caitlin Campbell, Nargiza Salidjanova, South China Sea Arbitration Ruling: What
Happened and What’s Next? U.S. – China Economic and Security Review Commission.
2016. Dostupné na internete: http://origin.www.uscc.gov/sites/default/files/Research/
Issue%20Brief_South%20China%20Sea%20Arbitration%20Ruling%20What%20
Happened%20and%20What’s%20Next071216.pdf
31
Bližšie: The IISS Shangri-La Dialogue 2016. Dostupné na internete: https://www.iiss.
org/en/events/events/archive/2016-a3c2/june-4a2d/sld2016‒70d7.
30
194 • Jozef Žigray – zriadenie horúcej linky medzi MZV Číny a MZV štátov ASEAN v prospech manažmentu krízových situácií v SCS (Tran Truong Thuy, 2016) 32
– presadzovanie bilaterálnych rokovaní, ako zásadného modelu riešenia
teritoriálnych sporov v SCS
– diplomatické reakcie Číny na stanoviská nezainteresovaných strán
na rozhodnutie PCA a z pohľadu Číny strániace ostatným stranám sporov (napr. USA, Austrália, Singapur).
Snahy Číny rozdeliť stanoviská štátov ASEAN, zamedziť ich koordinovanému postupu a prijatiu spoločného zásadného dokumentu v otázke
teritoriálnych sporov v SCS môžu byť výzvou pre jednotu organizácie a jej
spoločný postup voči Číne. Schopnosť koordinovaného postupu ASEAN
v otázke SCS bude zároveň testom, ktorý naznačí kapacity organizácie ako
garanta regionálnej bezpečnosti. Odmietnutie rozhodnutia PCA Čínou
navonok posilňuje pozíciu Filipín, zároveň vytvára určitý tlak na bilaterálne rokovania o uzatvorení dohody medzi oboma štátmi. Toto riešenie
dlhodobo navrhuje Čína aj ostatným stranám sporov.
III.1.2 Silové aktivity Číny
Prezident Xi od nástupu 5. generácie lídrov (2012) opakovane zdôrazňuje,
že záväzky Číny týkajúce sa mierového rozvoja a politiky dobrých susedských vzťahov v juhovýchodnej Ázii v ničom nekompromitujú jej legálne
teritoriálne požiadavky a Čína bude asertívne reagovať na provokácie ostatných strán, ktoré by ich ohrozovali.
III.1.2.1 Identifikačná zóna vzdušnej obrany
Jednou z pravdepodobných reakcií Číny je Identifikačná zóna vzdušnej
obrany (ADIZ).33
Tran Truong Thuy. 2016. Full Text of ASEAN Foreign Ministers’ Press Statement on
Special ASEAN-China Foreign Ministers’ Meeting. South China Sea Research. Dostupné na internete: https://seasresearch.wordpress.com/2016/06/20/full-text-of-aseanfms-press-statement-on-special-asean-china-foreign-ministers-meeting/
33
ADIZ je štátom verejne deklarovaný priestor vytvorený v medzinárodnom vzdušnom
priestore v susedstve s národným vzdušným priestorom. Pri vstupe do ADIZ štát
vyžaduje od lietadiel oznámenie ich identifikačných údajov a polohy. Cieľom ADIZ
je poskytnúť štátu dostatočný čas a priestor identifikovať približujúce sa lietadlo ešte
pred jeho vstupom do národného vzdušného priestoru a realizovať prípadné obranné
opatrenia. Z pohľadu teritoriálnych sporov v SCS je možné ADIZ chápať ako dočasné opatrenie Číny do doby ich vyriešenia a pred (Čínou predpokladaným) spojením
ADIZ s jej národným vzdušným priestorom.
32
Čína sa v novembri 2013 rozhodla zriadiť ADIZ vo Východočínskom
mori (ECS), o čom oficiálne informovala a zároveň formulovala základné
pravidlá pre vytvorenie a činnosť ADIZ (Xinhua, 2013).34
Vytvorenie ADIZ bolo priamou reakciou Číny na jej teritoriálny spor
s Japonskom o súostrovie Senkaku/Diaoyu v ECS.
V závislosti od vývoja bezpečnostnej situácie zvažuje Čína zriadenie
ADIZ aj v SCS a tento zámer už oficiálne deklarovala (MZV ČĽR, 2016).35
Predpisy čínskej ADIZ sa odlišujú od medzinárodných noriem tým,
že vykonávaním kontrol civilných a štátnych lietadiel (vrátane vojenských) vedome vytvárajú vzdušný priestor, ktorý sa prekrýva s ADIZ
iných štátov, alebo spornými územiami čím hrozí použitie „mimoriadnych obranných opatrení” v čínskej ADIZ proti všetkým neschváleným
lietadlám (Hsu, 2014).36
Prehlásenia vysokých čínskych predstaviteľov naznačujú, že Čína chápe zriadenie ADIZ v SCS ako jej obrannú reakciu na aktivity iných štátov
v oblasti (Wong, 2015).37
Rozhodnutie o zriadení ADIZ v SCS považuje Čína za svoje právo, ktoré je v súlade s rozsahom jej ohrozenia (Dominguez, 2016).38
Xinhua. 2013. Statement by the Government of the People’s Republic of China on
Establishing the East China Sea Air Defense Identification Zone. Xinhuanet.com.
Beijing. 2013. Dostupné na internete: http://news.xinhuanet.com/english/china/
2013‒11/23/c_132911635.htm
35
Open Source Center, “PRC MOFA: Foreign Ministry Spokesperson Hua Chunying’s Regular Press Conference on January 4, 2016,” January 4, 2016. ID: CHR2016010524954940.
36
Kimberly Hsu, “Air Defense Identification Zone Intended to Provide China Greater
Flexibility to Enforce East China Sea Claims,” U.S.-China Economic and Security Review Commission, January 14, 2014. Dostupné na internete: http://www.uscc.gov/sites/
default/files/Research/China%20ADIZ%20Staff%20Report.pdf
37
Edward Wong, “China Says It Could Set up Air Defense Zone in South China
Sea,” New York Times, May 31, 2015. Dostupné na internete: http://www.nytimes.
com/2015/06/01/world/asia/china-says-it-could-set-up-air-defense-zone-in-southchina-sea.html; Xinhua (English edition), “Full Text: An Interview on China’s Construction Activities on the Nansha Islands and Reefs,” May 26, 2015. Dostupné na internete: http://news.xinhuanet.com/english/2015‒05/27/c_134272694.htm; and Jim
Gomez, “Envoy Says China Has Right to Set Another Air Zone,” Associated Press,
December 2, 2013.
38
Gabriel Dominguez. 2016. China claims right to set up ADIZ over South China Sea ‘if
threatened’. Dostupné na internete: http://www.janes.com/article/62244/china-claimsright-to-set-up-adiz-over-south-china-sea-if-threatened
34
196 • Jozef Žigray Čína pri rozhodovaní o zriadení ADIZ musí dôkladne zvažovať nielen
všetky relevantné dôvody, ale aj kapacity jej PLA a predpokladané dôsledky tohto kroku.
Ak v rozhodovaní Číny prevážia geostrategické ciele nad praktickými
cieľmi (ktoré sú s ADIZ obyčajne spájané), načasovanie zriadenia ADIZ
v SCS bude závisieť od analýzy čínskych lídrov, kalkulácie geostrategických výhod a reálneho výkonu kontroly nad spornými oblasťami vo vzťahu k jej medzinárodnej reputácii, ako aj diplomatických a iných potenciálnych strát, ktoré sa takmer isto prejavia ako dôsledok negatívnych reakcií
štátov regiónu a USA (Pilger, 2016).39
Zriadenie ADIZ v SCS a s ním spojené benefity a straty bude Čína v budúcnosti nútená dôkladne zvažovať aj v súvislosti s nedávnym rozhodnutím PCA. Nemenej významná je otázka efektívnosti zriadenia ADIZ,
nakoľko praktický výkon ADIZ vyžaduje dosiahnutie potrebných kapacít
a schopností PLA v oblastiach spravodajstva, pozorovania a prieskumu
(ISR) a trvalú prítomnosť dostatočne efektívnych síl a prostriedkov PLA
(najmä plavidlá, lietadlá, rádiotechnické a spojovacie prostriedky a prostriedky protivzdušnej obrany). K tomu Čína na ňou kontrolovaných zemepisných útvaroch v SCS už realizuje ich umelé rozširovanie a budovanie
potrebnej infraštruktúry. Ciele týchto aktivít môžu byť rôzne a vzájomne
sa podporujúce.
Mnohí pozorovatelia veria, že Čína expanduje v budovaní jej vojenských kapacít v SCS aj s úmyslom podporiť budúce vytvorenie ADIZ
(Li Bao, Si Yang, 2015).40
Kritickými faktormi zámeru Číny realizovať ADIZ v SCS sú:
– priestor ADIZ (bol by v súlade s deklarovanými územnými požiadavkami, NDL, alebo iný?)
Michael Pilger. 2016. ADIZ Update: Enforcement in the East China Sea, Prospects for
the South China Sea, and Implications for the United States. U.S.-China Economic and
Security Review Commission. Dostupné na internete: http://origin.www.uscc.gov/
sites/default/files/Research/ADIZ%20Update_0.pdf
40
Li Bao and Si Yang, “Experts Worry China May Soon Establish South China Sea
ADIZ,” Voice of America, July 29, 2015. http://www.voanews.com/content/experts-concerned-china-may-soon-establish-southern-adiz/2882795.html; Andrew S. Erickson,
“Lengthening Chinese Airstrips May Pave Way for South China Sea ADIZ,” National
Interest, April 27, 2015. http://nationalinterest.org/blog/the-buzz/lengthening-chineseairstrips-may-pave-way-south-china-sea-12736.
39
– rozsah a forma kontroly a obmedzení pre cudzie lietadlá (súkromné, komerčné, štátne, vojenské)
– možnosti donútenia rešpektovať ADIZ v prípade narušenia
– dostatok efektívnych síl a prostriedkov (vrátanie prostriedkov velenia
a riadenia) pre trvalý výkon všetkých opatrení ADIZ
– permanentné udržiavanie dostatočnej úrovne kapacít infraštruktúry
a logistického zabezpečenia ďaleko od pevninskej Číny
– prevádzka, ošetrovanie a údržba vojenskej techniky a materiálu v nepriaznivej teplej a vlhkej klíme a silno korozívnom prostredí
– udržiavanie požadovaných operačných schopností PLA v značne premenlivom počasí
– spoľahlivá činnosť všetkých prvkov ADIZ dislokovaných na nestabilných geografických útvaroch a ich umelo vytvorených súčastiach.
Zriadenie ADIZ by významne zmenilo politické status quo v SCS, nakoľko by malo vplyv na celkovú bezpečnosť leteckej premávky (vrátane
oficiálnych a komerčných lietadiel štátov EÚ). Situáciu by značne skomplikovali aj predpokladané reakcie ostatných strán teritoriálnych sporov
a USA (Pilger, 2016).41
Niektoré z prvkov budovanej infraštruktúry a platforiem využiteľné pre
ADIZ môžu mať vojenské aplikácie aj pre zasadenie PLA v mimoriadnych
situáciách. Ak Čína bude pokračovať v budovaní týchto kapacít, môže
to postupne skomplikovať operačné plánovanie a pôsobenie plavidiel
a lietadiel OS USA v SCS. Nárast infraštruktúry a kapacít rádiolokátorov
postupne zvyšuje schopnosti PLA v zbere spravodajských informácií o OS
USA a v monitorovaní vojenských a obchodných aktivít iných štátov (U.S.
– China Economic and Security Review Commission, 2016).42
Čína by realizáciou ADIZ reagovala nielen na vývoj v otázke teritoriálnych sporov, ale aj na (ňou často kritizovaný) zber spravodajských informácií štátov Západu vykonávaný v SCS a ECS.
42
41
198 • Jozef Žigray III.1.2.2 Umelé rozširovanie geografických útvarov a budovanie
infraštruktúry
Umelé rozširovanie geografických útvarov a budovanie potrebnej infraštruktúry vo vnútri NDL sú základnými podmienkami funkčnej ADIZ.
Zároveň sú diskutabilnými prejavmi politiky regionálneho rozvoja v sporných oblastiach SCS.
Čína považuje tieto projekty za zlepšovanie životných a pracovných podmienok, bezpečnosti plavby a podmienok výskumu. Mnoho
zahraničných analytikov verí, že ide de facto o posilňovanie kontroly
a suverenity formou zdokonaľovania civilnej a vojenskej infraštruktúry. Letiská, prístavy, zásobovacie a logistické zariadenia umožnia Číne
udržiavať v SCS flexibilnejšiu a trvalejšiu prítomnosť plavidiel jej Pobrežnej stráže (CCG) a PLAN. To zároveň zvýši schopnosti Číny odhaľovať a čeliť aktivitám strán sporov, alebo tretej strany, rozširovať
dostupné kapacity a znižovať dobu potrebnú pre ich rozvinutie (U.S.
Office of the Secretary of Defence, 2016).43
Z tohto uhla pohľadu je možné zaradiť rozširovanie geografických útvarov a budovanie infraštruktúry vo vnútri NDL skôr medzi silové riešenia
Číny v SCS, než za prejavy politiky regionálneho rozvoja.
V júli 2016 veliteľ PLAN Wu Shengli oznámil (v rozhovore s americkým admirálom John Richardson), že Čína sa nikdy nezastaví na polceste
v budovaní zariadení na Spratly/Nansha Islands, bez ohľadu na to, ktorá
krajina bude na ňu vyvíjať nátlak. Počet jej zariadení bude korešpondovať
hrozbám, ktorým čelí. Wu zároveň dodal, že napriek mnohým súčasným
negatívnym faktorom sa Čína rovnako nevzdá úsilia vyriešiť spory v SCS
mierovým spôsobom (Wu Shengli, 2016).44
Umelým budovaním a rozširovaním geografických útvarov rastie ich
rozloha, čo z pohľadu medzinárodného práva môže u strán sporu evokovať požiadavky na zmeny ich charakteru a štatútu aj vo vzťahu k UNCLOS
a s tým súvisiace dôsledky.
Office of the Secretary of Defense. 2016. Military and Security Developments Involving
the People’s Republic of China 2016. Dostupné na internete: http://www.defense.gov/
Portals/1/Documents/pubs/2016%20China%20Military%20Power%20Report.pdf
44
Wu Shengli. 2016. PLA navy chief urges China-U.S. cooperation in handling South
China Sea. Xinhua. 2016. Dostupné na internete: http://news.xinhuanet.com/english/
2016‒07/18/c_135522556.htm
43
III.1.2.3 Iné silové aktivity Číny
ADIZ, umelé rozširovanie geografických útvarov a budovanie infraštruktúry nevylučujú iné aktivity, ktorými Čína môže reagovať na rozhodnutie
PCA a ktoré považuje za štandardné. Sú nimi najmä:
– permanentná prítomnosť plavidiel a lietadiel PLAN, PLAAF, CCG
a CMM v sporných oblastiach s úlohami patrolovania, kontroly, prieskumu, podielu na budovaní infraštruktúry vojenských zariadení, odstrašovania, resp. i priamych vojenských alebo polovojenských akcií voči iným
stranám sporov
– národné vojenské cvičenia v oblasti, sledujúce testovanie schopností a kapacít síl a prostriedkov PLA, polovojenských a civilných agentúr
vpodmienkach zasadenia v SCS, potvrdzovanie teritoriálnych nárokov,
odradzovanie ostatných strán sporov od ich aktivít, reakcie na aktivity
i provokácie ostatných strán sporov (najmä Vietnam, Filipíny)45
– medzinárodné vojenské cvičenia (napr. čínsko-ruské cvičenie Joint Sea2016 v septembri 2016) majúce za cieľ potvrdiť úroveň medzinárodnej
spolupráce a interoperabilitu ozbrojených síl (Yao Jianing, 2016)46 a ktoré
sú tiež potvrdením vôle partnerov vojensky sa angažovať v priestore SCS.
Pravdepodobným dôvodom nárastu silových aktivít PLA a agentúr
Štátnej administratívy oceánov (SOA) v SCS je rýchly rast celkovej sily
Číny, ktorý sa prejavuje v znižovaní rozdielov úrovne ozbrojených síl Číny
a USA a v rastúcich kapacitách PLAN a PLAAF stále efektívnejšie pôsobiť
nielen pozdĺž jej pobrežných vôd, ale aj na otvorených moriach a oceánoch. Tento vývoj je tiež prejavom postupného znižovania rozdielu v pomere síl medzi štátmi Západu a nastupujúcimi štátmi rozvojového sveta,
vrátane regiónu SCS.
Bližšie informácie o vojenských cvičeniach PLA: Ministry of National Defense. Military Exercises. 2016. China MoND. Dostupné na internete: http://eng.mod.gov.cn/
MilitaryExercises/index.htm.
46
Yao Jianing. China, Russia navies to hold drill in South China Sea. Xinhua. 2016.
Dostupné na internete: http://eng.mod.gov.cn/DefenseNews/2016‒07/28/content_4703072.htm
45
200 • Jozef Žigray Taiwan**
384
Filipíny*
26
58 000
45 000
-
8 300
90
26
43 000
námorná pechota – cca osôb
27 000
121
Malajzia*
71
36
1 470 000
208
Vietnam*
97
34
2 616
celkový výtlak bojových plavidiel (t)
10 000
bojové plavidlá celkom
133
bojové lietadlá 4. generácie
731
bojové lietadlá celkom
871
Strana teritoriálnych sporov v SCS
Čína*
Tabuľka: Počty lietadiel a plavidiel strán sporov v SCS:
Zdroje:
* Japan Ministry of Defense. China’s Activities in the South China Sea. December 2015.
** Military and Security Developments Involving the People’s Republic of China 2016.
III.2 Možné scenáre vyriešenia sporov v SCS
V jednej veľmi úprimnej odpovedi skupine ázijských novinárov sa predseda vlády Singapuru Lee Hsien Loong vyjadril, že spory v SCS nie sú
riešiteľné (Lee Hsien Loong, 2013).47
Napriek tomuto krajne pesimistickému hodnoteniu je vhodné posúdiť scenáre riešení z pohľadu možností medzinárodného práva, vplyvu
ASEAN a vzťahov Čína – USA.
III.2.1 Možnosti medzinárodné práva
Medzinárodné právo ponúka hneď niekoľko riešení, ktoré sa však pri ich
bližšom posúdení zatiaľ vylučujú. Riešením by napr. bolo postúpenie spo47
Singapore PM on South China Sea disputes: It’s complicated, ANC, 19 September 2013.
rov pred Medzinárodný súdny dvor (ICJ), ktorý by ich mohol posúdiť so
súhlasom všetkých zmluvných strán. Toto riešenie, riešením zatiaľ nie je,
nakoľko ho Čína odmieta.
Iným riešením by bolo postúpenie sporov pred Medzinárodný tribunál
pre morské právo (ITLOS), ktorý nevyžaduje súhlas každej zo strán sporu
v prípade, že ratifikovali UNCLOS. V tomto prípade sa Čína svojim rozhodnutím v roku 2006 sama vylúčila z povinnosti riešenia sporov týkajúcich sa námorných hraníc. Okrem toho, Čína nikdy oficiálne neoznačila
NDL ako námornú hranicu, čím sa (podľa Číny) postup Filipín pred PCA
stáva vecne chybným a založeným na falošnom obvinení (Xinhua, 2013).48
Čína tiež považuje podanie Filipín pred PCA za porušenie DOC, odvolávajúc sa na čl. 4. Deklarácie zaväzujúci signatárov riešiť ich teritoriálne
právne spory mierovými prostriedkami a v súlade s všeobecne platnými
princípmi medzinárodného práva, vrátane UNCLOS (ASEAN, 2002).49
Iným problémom riešenia sporov v SCS z pohľadu medzinárodného
práva je postoj Číny vo vzťahu k súostroviu Paracely/Xisha, ktorého všetky
geografické útvary Čína od roku 1974 de facto kontroluje. V tomto prípade
Čína neuznáva, že spor existuje, nakoľko sa už jedná o jej vlastný región.
Spoločné využívanie zdrojov v SCS na základe dohôd a v súlade s medzinárodným právom je možným riešením zasluhujúcim si pozornosť. Vo
svete sú príklady spoločného využívania sporných území a priľahlých vôd
spornými stranami. Spravidla však ide len o dve strany sporu. V prípade SCS tento prístup komplikuje skutočnosť, že sporných strán je až šesť,
pričom jednu z nich (Taiwan) ostatných päť neuznáva. Táto skutočnosť
významne limituje dosiahnutie dohody.
Čína prakticky od doby Teng Siao-pchinga (Deng Xiaoping), napriek
jej nespochybniteľnej deklarovanej suverenite nad sporným územím, túto
alternatívu pripúšťa. Čína zatiaľ nie dostatočne jasne vysvetlila kde, kedy
Chinese ambassador: China has indisputable sovereignty over South China Sea Islands”, Xinhua, 23 January 2013; China rejects Philippines’ arbitral request: FM, Xinhua, 19 February 2013. In: Ian Storey.The South China Sea Dispute: How Geopolitics
Impedes Dispute Resolution and Conflict Management. Institute of Southeast Asian
Studies, Singapore. 2014. p. 9. Dostupné na internete: http://web.isanet.org/Web/
Conferences/FLACSO-ISA%20BuenosAires%202014/Archive/b1d7cb3a-0487‒493a92e5‒4c85727ba1b9.pdf
49
ASEAN. Declaration on the conduct of parties in the south china sea. 2002. Dostupné
na internete: http://asean.org/?static_post=declaration-on-the-conduct-of-parties-inthe-south-china-sea-2
48
202 • Jozef Žigray a akým spôsobom by spoločné využívanie sporných oblastí mohlo byť realizované (Jia Xiudong, 2013).50
III.2.2 Možnosti ASEAN a scenáre jeho postojov
Vzťahy Číny a ASEAN nemožno hodnotiť len z pohľadu sporov v SCS,
nakoľko ich základom je najmä obojstranne výhodná ekonomická a obchodná spolupráca.
Čína je od roku 2009 najvýznamnejším partnerom ASEAN, ktorý
je od roku 2010 tretím najvýznamnejším partnerom Číny. Obe strany sa
v roku 2015 dohodli zdvojnásobiť ich vzájomný obchod na úroveň 1 bilión USD a obnoviť Dohovor ASEAN – Čína o voľnom obchode (ACFTA),
ktorý je z pohľadu počtu obyvateľstva najväčším na svete (Prashanth Parameswaran, 2016).51
Vplyv ASEAN na riešenie sporov zaostáva za možnosťami a to aj napriek podpisu DOC, ustanoveniu formátu Senior Officials Meeting (2005)
a zriadeniu Spoločnej pracovnej skupiny (Joint Working Group) pre implementáciu deklarácie.
Jedným z deklarovaných, ale nie zásadných, dôvodov bolo odporúčanie
Charty ASEAN (ASEAN Charter, 2008) členom organizácie koordinovať
ich vzájomné postoje pred rokovaniami s čínskymi partnermi. Odstránenie tohto sporného odporúčania v roku 2011 podstatný pokrok neprinieslo (ASEAN, 2011).52 Váhu ASEAN voči Číne pri riešení teritoriálnych sporov v SCS oslabujú
nasledovné skutočnosti:
– členské štáty ASEAN predstavujú nielen strany sporov, ale aj strany
nezainteresované
– nezainteresované štáty majú v SCS rozdielne záujmy a rôznu úroveň vzájomných vzťahov s Čínou, čomu prispôsobujú ich postoje
– pohľady strán sporov nie sú jednotné (napr. Vietnam a Filipíny v sporoch vidia priame ohrozenie ich národnej bezpečnosti, zatiaľ čo Brunej
a Malajzia nie)
Jia Xiudong. 2013. South China Sea cooperation benefits all. China.org.cn. 2013. Dostupné na internete: http://www.china.org.cn/opinion/2013‒08/09/content_29665352.htm
51
Prashanth Parameswaran. 2016. ASEAN-China Dialogue Relations at 25. China Brief
Volume 16 Issue 12. Dostupné na internete: http://www.jamestown.org/single/?tx_tt
news%5Btt_news%5D=45657&tx_ttnews%5BbackPid%5D=7&cHash=34f9fad4b
d923a0fa9e4138d70fcc145#.V6snjDEkoic
52
Guidelines for the Implementation of the DoC by ASEAN, July 2011.
50
– nároky strán sporov formuje aj úroveň ich podpory zo strany ďalších štátov (USA, Japonsko, Austrália, India)
– oslabovanie ASEAN otvára priestor pre posilnenie bilaterálnych pozícií
Číny i USA voči jej členom.
Spory v SCS sú testom schopnosti ASEAN riešiť otázky regionálnej
bezpečnosti a možností priameho zapojenia Číny, pričom sa črtajú nasledovné scenáre:
1. ASEAN v otázke SCS dokáže ako medzinárodná organizácia jasne formulovať a presadzovať voči Číne vlastné koherentné kroky, ktorá ho
podporí v centrálnej pozícii garanta regionálnej spolupráce a bezpečnosti. Výsledkom budú spoločné garancie a aktivity v prospech zachovania stability regiónu.
Druhou fázou tohto riešenia by bolo vytvorenie kolektívneho regionálneho systému bezpečnosti vedeného ASEAN a Čínou. Tento kolektívny
mechanizmus by bol exkluzívny pre oboch, nakoľko by spĺňal dva vitálne ciele: čínsku podmienku nezasahovania nezúčastnených strán do teritoriálnych sporov a kontinuitu centrálnej pozície ASEAN v regióne
(Matinez-Barcelon, 2016).53
2. ASEAN zostane v otázke sporov v SCS nefunkčný, štáty sporu i ostatní
členovia ASEAN uprednostnia vo väčšej miere bilaterálnu spoluprácu
a dôjde k posilňovaniu ich zväzkov s inými zainteresovanými vojensky
silnými štátmi (najmä s USA, Japonskom, Austráliou i samotnou Čínou). Bude tým dochádzať ku zvyšovaniu vojenskej prítomnosti štátov
sporov individuálne, resp. v rámci účelovej koalície s možným zapojením sa v sporoch nezúčastnených strán.
III.2.3 Vzťahy USA – Čína a ich vplyv na vývoj v SCS
Situácia v SCS je významnou agendou diplomatických rokovaní oboch
štátov. USA vstupujú do riešenia sporov v SCS aj ich vojenskou prítomnosťou a aktivitami vykonávanými v súlade s platnými zmluvami o vojenskej
spolupráci a pomoci uzatvorenými s viacerými štátmi ASEAN. USA vedú
k ich vojenskej prítomnosti v SCS aj ich vlastné záujmy a preto sa stále aktívnejšie angažujú nielen vojensky, ale aj v oblasti diplomacie.
Aleja Martinez-Barcelon. 2016. The ASEAN way in the South China Sea disputes.
Center for Strategic and International Studies. PacNet #57A. Dostupné na internete:
https://www.csis.org/analysis/pacnet-57a-asean-way-south-china-sea-disputes
53
204 • Jozef Žigray Z pohľadu multilaterálneho diplomatického zaangažovania sa USA
v SCS je signifikantný prvý Špeciálny summit lídrov USA – ASEAN (Special U.S. – ASEAN Leaders Summit), konaný vo februári 2016, a ktorý
v spoločnom prehlásení vo vzťahu k SCS zdôraznil vzájomný rešpekt, teritoriálnu integritu, rovnosť, a politickú nezávislosť všetkých zainteresovaných štátov, dodržiavanie princípov Charty OSN, Charty ASEAN a medzinárodného práva, vrátane UNCLOS (The White House, 2016).54
Zásadnými pre vývoj v SCS však zostávajú bilaterálne vzťahy USA
a Číny. Úroveň vzájomnej dôvery a súčasných vzťahov USA a Číny pozitívne riešenie sporov v SCS nepodporuje. USA vidia v postupe Číny v SCS
snahu o ich postupné vytláčanie z regiónu, oslabovanie vplyvu a spochybňovanie ich bezpečnostných záväzkov.
USA upozorňujú Čínu, že správaním sa v SCS riskuje jej sebaizoláciu
(Carter, 2016).55
Pozíciu USA v sporoch v SCS významne komplikuje skutočnosť, že nie
sú stranou UNCLOS. Bez ratifikácie UNCLOS je pre USA zložité efektívne sa podieľať na riešení sporov v SCS. O ratifikácii UNCLOS sa vedú
v USA aj v súčasnosti intenzívne debaty.
USA by mali väčšiu kredibilitu pri odvolávaní sa na pravidlá UNCLOS
a väčšiu schopnosť ju presadzovať, ak by ju ratifikovali (Obama, 2014).56
Čína obhajuje jej aktivity v SCS a upozorňuje, že (zo strany USA deklarovanú) slobodu plavby nepovažuje za ospravedlnenie podkopávania jej
suverenity a národných bezpečnostných záujmov (Xi Jinping, 2016).57
The White House. Office of the Press Secretary. Joint Statement of the U.S.-ASEAN
Special Leaders’ Summit: Sunnylands Declaration. Dostupné na internete: https://
www.whitehouse.gov/the-press-office/2016/02/16/joint-statement-us-asean-specialleaders-summit-sunnylands-declaration
55
Timothy R. Heath. South China Sea Spat a Symptom of U.S.-China Jockeying for Advantage At the Shangri La Dialogue held in Singapore from June 3‒5, U.S. Secretary
of Defense Ash Carter charged that China risked “self isolation” through its behavior
in the South China Sea.
56
Remarks by the President at the United States Military Academy-West Point, West
Point, New York, 28 May 2014. Dostupné na internete: http://www.whitehouse.gov/
the-press-office/2014/05/28/remarks-president-united-states-military-academy-commencement-ceremony.
57
Xinhua. 2016. President Xi Jinping has firmly defended Chinese actions in the South
China Sea, warning that China will not accept freedom of navigation as an excuse
to undermine China’s sovereignty and national security interests. Dostupné na internete: http://news.xinhuanet.com/world/2016‒04/01/c_1118506458.htm. In
54
Čína považuje angažovanie sa USA v teritoriálnych sporoch v SCS
za sprievodný jav jej zadržiavania, budovania štatútu veľmoci a očakávanej
tranzície globálnej moci, ktorú chce realizovať uvážene a bezproblémovo.
Čína obviňuje USA z budovania «Čínskeho múru» v SCS jej zadržiavaním a obkľučovaním formou získavania spojencov a podnecovania konfliktov (Xinhua, 2016).58
Miera rozptýlenia obojstranných obáv USA a Číny v nasledujúcich rokoch významne ovplyvní celkovú úroveň ich vzťahov a vývoj situácie v SCS.
Čína sa etabluje ako námorná superveľmoc v dobe, kedy sa posilňujú
sily multipolarizácie a ekonomickej globalizácie a kedy mier, rozvoj a spolupráca sú stále prítomnými trendmi. Čína sa musí poučiť z historických
skúseností, vyhnúť sa modelu vojny sprevádzajúcej vznik veľmocí, využiť trendy multipolarizácie a globalizácie, vysporiadať sa s obmedzeniami
a prekážkami a realizovať strategický cieľ dosiahnutia pozície námornej
veľmoci s relatívne malými výdajmi (Chisako T. Masuo, 2015).59
Zvyšujúce sa zaangažovanie USA v prospech ich záujmov a záväzkov
voči ich spojencom hrozí, že SCS sa stane priestorom otvorenej rivality
ČĽR a USA. Z pohľadu EÚ je významné, že rastúce zaangažovanie USA
v SCS a Tichom oceáne, bude limitovať USA v ich podiele na bezpečnosti
Európy a Atlantického priestoru a zároveň tlačiť na rastúci podiel európskych štátov NATO na bezpečnosti v oboch častiach sveta.
Závery
Význam teritoriálnych sporov v SCS je globálny, preto aj ich riešenia budú
mať globálny dosah. Pozitívne výsledky by boli signálom prehlbovania
vzájomnej dôvery vo svete. Negatívny vývoj bude mať dopad na celkové
globálne bezpečnostné prostredie a ohrozovať svetový hospodársky rozvoj
vrátane Európy.
Rozhodnutie PCA nepredstavuje priamy posun v riešení teritoriálnych sporov v SCS. Možno ho však chápať ako dôležitý impulz pre reakcie
Číny, ASEAN a USA. Zmena postoja Číny vo vzťahu k rozhodnutiu PCA
Xihua. Commentary: Harsh talk from U.S. miliatry only undermines peace in Asia-Pacific. 2016. Xinhuanet. Dostupné na internete: http://news.xinhuanet.com/english/
2016‒05/30/c_135399678.htm
59
Chisako T. Masuo. 2015. Extending Domestic Governance Over the Seas China’s State
Oceanic Administration. Project 2049. In China’s Ocean Development Report, 2014,
p. 323). Dostupné na internete: http://www.project2049.net/documents/Masuo_China_
State_Oceanic_Administration.pdf
58
206 • Jozef Žigray je v krátkodobom časovom horizonte prakticky nereálna. Bez významného posunu stanovísk Číny, urovnanie sporov v SCS prostredníctvom medzinárodného práva vyzerá byť rovnako nereálne.
Aktivitami v SCS Čína sleduje viacero cieľov, ktorými sú nielen riešenie
teritoriálnych sporov, ale aj ciele strategické a vojenské spojené s jej globálnym prenikaním, výkonom suverenity v SCS aj nastavením režimov
prítomnosti cudzích plavidiel a lietadiel vo vodách a vzdušnom priestore
SCS v súlade s medzinárodným právom, v ktorého výklade sa Čína zatiaľ
s ostatnými stranami sporu nezhoduje.
Opatrenia regionálneho rozvoja významne podporujú teritoriálne požiadavky Číny a ciele centrálnej vlády. Špecifické sú v tom, že sú realizované
v sporných oblastiach SCS a s intenzitou korešpondujúcou regionálnej politike v tradičných regiónoch, plne integrovaných do územia štátu. Obdobne sa v nimi kontrolovaných oblastiach SCS správajú aj Vietnam a Filipíny,
v snahe hľadať potenciál ich rastu. Paradoxom sú prvky presadzovania regionálnej politiky aktérov v SCS bez presného vymedzenia hraníc regiónov.
Neuznanie riešenia sporov cestou medzinárodného práva zo strany
Číny evokuje problém precedensu v uznaní a rešpektovaní inštitúcií medzinárodného práva.
Rozhodnutím PCA nie sú teritoriálna suverenita a námorné záujmy
Číny v SCS dotknuté. Rozhodnutie PCA síce neovplyvní Čínu v jej teritoriálnych nárokoch v SCS, ale môže mať dopad na budúce ňou zvolené
spôsoby a postupy ich dosiahnutia.
Pravdepodobnejšími nástrojmi riešenia sporov (pri cyklicky sa opakujúcich krízových situáciách sprevádzaných zlyhávaním krízových manažmentov) budú nástroje vojenské (polovojenské) a diplomatické. Tento odhad
podporuje skutočnosť, že samotná Čína do riešenia sporov systematicky angažuje prostriedky jej PLA a SOA, pričom zjavne presadzuje riešenie sporov
bilaterálnymi rokovaniami. Rastúca moc Číny sa prejavuje aj v asymetrii jej
vojenskej sily voči ostatným stranám sporu, čo ju v rokovaniach automaticky stavia do výhodnejšej pozície. Rast moci a vplyvu Číny jej v budúcnosti
umožní efektívnejšie využiť rozširujúce sa spektrum nástrojov presadzovania jej záujmov aj v SCS. Dosiahnutie vzájomne akceptovateľných riešení
v komplikovaných sporoch sa tým môže stať ešte zložitejšie.
Zaangažovanie sa nezainteresovaných štátov (najmä USA) do riešenia
sporov sa zatiaľ pozitívne neprejavilo. Mylná kalkulácia krokov a reakcií
strán sporov a tretích strán môže v budúcnosti situáciu ďalej vyhrocovať.
Situácia v SCS je významným testom jednoty, kredibility a úlohy organizácie ASEAN v oblasti bezpečnosti.
V Číne sa prejavujú a vo vplyve striedajú dve tendencie, v oboch zohráva významnú úlohu PLA:
– tvrdší prístup, vychádzajúci z rastu celkovej sily a sebadôvery a prisudzujúci významnejšiu úlohu silovým riešeniam
– mäkší prístup, prameniaci z obáv o kredibilitu Číny a negatívne reakcie
zainteresovaných štátov i medzinárodného spoločenstva a presadzujúci
účinnejšie zapojenie diplomacie, vrátane vojenskej.
Budúce kroky Číny v teritoriálnych sporoch v SCS budú preto ovplyvnené nielen celkovým medzinárodným vývojom, postojmi ostatných strán
sporov, ale aj výsledkom presadenia sa jedného z prístupov v rámci čínskeho vedenia.
JOZEF ŽIGRAY – Previous positions: Retired Colonel (Army), service in reconnaissance units, General Staff, Defence Ministry and abroadInternational
operations: Liaison Officer – UNPROFOR in former Yugoslavia (1992); Slovak
Defence Attaché to: France, Spain, Portugal (1993‒1997); Denmark, Sweden,
Norway (2004‒2008); China, South Korea, Vietnam, Thailand (2010‒2013).
Former: Head of Department of military diplomacy (1998‒2004); Head
of Department of analyses (2008‒2010).
Zdroje:
1. Heijmans, Nicola Simmonds, and Hans van de Veen (eds.) (2004), Searching for Peace in Asia Pacific: An Overview of Conflict Prevention and
Peacebuilding Activities, Boulder, London: Lynne Rienner Publishers,
pp. 505‒23. In: China and the South China Sea: Two Faces of Power
in the Rising China’s Neighborhood Policy. Erik Beukel. DIIS Working
Paper 2010:07. Dostupné na internete: http://docplayer.net/21014159Diis-working-paper-diis-working-paper-2010‒07-working-paper.html
2. MarkJ.Valencia.TheSouthChinaSeadisputesRecentdevelopments.Dostupné na internete: http://samples.sainsburysebooks.co.uk/9781317817642_
sample_602895.pdf
3. Stewart Taggart. June 10, 2016 China’s AIIB Voting Structure: South China Sea Pressure Point? Grenatec. 2016. Dostupné na internete: http://grenatec.com/chinas-aiib-voting-structure-south-china-sea-pressure-point/
4. John Baker, “Cooperative Monitoring and the South China Sea Disputes,” Banyan Analytics, October 16, 2013. Dostupné na internete: http://
208 • Jozef Žigray www.anser.org/ba-brief_cooperative-monitoring-and-south-china-seadisputes.
5. Bonnie S. Glaser, “Armed Clash in the South China Sea,” Council on
Foreign Relations, Contingency Planning Memorandum, no. 14, April
2012. Dostupné na internete: http://www.cfr.org/world/armed-clashsouth-china-sea/p27883.
6. Jeremy Bender. 2016. Beijing could turn the South China Sea into a ‘Chinese lake’ by 2030. Dostupné na internete: http://www.businessinsider.
com/south-china-sea-will-be-chinese-lake-by-2030‒2016‒1
7. Sung Ha Park. Growing Tensions Around South China Sea to Drive Defence Spending in APAC. 2016. IHS Inc. Dostupné na internete: http://press.
ihs.com/press-release/aerospace-defense-security/growing-tensionsaround-south-china-sea-drive-defence-spend
8. Brad Kaplan. Rich region, strong states: the political economy of security in Asia policy brief 2013‒7, april 2013. University of California Institute on Global Conflict and Cooperation. US Naval War College. 2013.
Dostupné na internete: http://escholarship.org/uc/item/2rb591mx
9. Christopher D. Yung and Patrick McNulty. 2015. An Empirical Analysis
of Claimant Tactics in the South China Sea. Institute for National Strategic Studies. National Defence University. Dostupné na internete: http://
ndupress.ndu.edu/Portals/68/Documents/stratforum/SF-289.pdf
10. Christopher. D. Yung and Patrick McNulty. 2015. An Empirical Analysis
of Claimant Tactics in the South China Sea. Institute for National Strategic Studies. National Defense University. Dostupné na internete: http://
ndupress.ndu.edu/Portals/68/Documents/stratforum/SF-289.pdf
11. Prashanth Parameswaran After China meeting, ASEAN must heed
early South China Sea warning PacNet Number 52 Pacific Forum CSIS
Honolulu, Hawaii Number 52 June 24, 2016. Dostupné na internete:
www.pacforum.org.
12. Olivier Guillard. Mer de Chine du sud: appréhensions; frictions; navigation; militarisation? IRIS. Paris, le 18 février 2016. Dostupné
na internete: http://www.iris-france.org/wp-content/uploads/2016/02/
FOCUS-Asie-n-16-mer-de-Chine-du-sud-appr%C3%A9hensionsfrictions-navigation-militarisation.pdf
13. Council of the European Uninion. 2012. Guidelines on the EU’s Foreign and Security Policy in East Asia. Dostupné na internete: https://
eeas.europa.eu/asia/docs/guidelines_eu_foreign_sec_pol_east_asia_
en.pdf
14. European Council. 2016. Declaration by the High Representative on
behalf of the EU on the Award rendered in the Arbitration between
the Republic of the Philippines and the People’s Republic of China.
Press office – General Secretariat of the Council.2016. Bruxelles. Dostupné na internete: http://www.consilium.europa.eu/press-releasespdf/2016/7/47244644320_en.pdf
15. Lin Lin. 2016. Arbitrážny tribunál v otázke Juhočínskeho mora nie je legitímny. Veľvyslanectvo Čínskej ľudovej republiky v Slovenskej republike. 2016. Dostupné na internete: http://sk.chineseembassy.org/slo/
xwdt/t1388794.htm, http://www.noveslovo.sk/c/Arbitrazny_tribunal_
v_otazke_Juhocinskeho_mora_nie_je_legitimny
16. Wang Yi. 2016. Remarks by Chinese Foreign Minister Wang Yi on
the Award of the So-called Arbitral Tribunal in the South China Sea
Arbitration. FMPRC. 2016. Dostupné na internete: http://www.fmprc.
gov.cn/mfa_eng/zxxx_662805/t1380003.shtml
17. Chang Wanquan. 2016. Chinese defense minister rejects South China Sea arbitration award. Xinhua. 2016. Dostupné na internete: http://
eng.mod.gov.cn/DefenseNews/2016‒07/13/content_4693311.htm
18. EU-Asia Centre. South China Sea: Background Note. 17.8.2016. Dostupné na internete: http://www.eu-asiacentre.eu/documents/uploads/
pub_112_south_china_sea_background_note.pdf
19. Xinhua. Full text of statement of China’s Foreign Ministry on award
of South China Sea arbitration initiated by Philippines. Xinhua. 2014.
Dostupné na internete: http://www.china.org.cn/world/2016‒07/12/
content_38864668.htm
20. Permanent Court of Arbitration. PCA Case Nº 2013‒19 – Award. 2016.
Dostupné na internete: https://pca-cpa.org/wp-content/uploads/sites/
175/2016/07/PH-CN-20160712-Award.pdf
21. Rafiq Dossani. Judgment on the South China Sea: What’s Next? 2016.
RAND Center for Asia Pacific Policy. Dostupné na internete: http://
www.rand.org/blog/2016/07/judgment-on-the-south-china-sea-whatsnext.html
22. Jean-Vincent Brisset. Mer de Chine méridionale: Coup d’arrêt
à l’expansion chinoise? Dostupné na internete: http://www.iris-france.org/78506-mer-de-chine-meridionale-coup-darret-a-lexpansion-chinoise/.
23. Lyle J. Morris. 2016. The Day After: The Fallout from the Philippines
Arbitration Case Against China. In The National Iinterest. Dostupné
210 • Jozef Žigray nainternete:http://nationalinterest.org/blog/the-buzz/the-day-after-thefallout-the-philippines-arbitration-case-16795
24. Lyle J. Morris. 2016. The Day After: The Fallout from the Philippines
Arbitration Case Against China. In The National Iinterest. Dostupné
na internete: http://nationalinterest.org/blog/the-buzz/the-day-afterthe-fallout-the-philippines-arbitration-case-16795
25. Wang Yi. 2016. Remarks by Chinese Foreign Minister Wang Yi on
the Award of the So-called Arbitral Tribunal in the South China Sea
Arbitration. FMPRC. Dostupné na internete: http://www.fmprc.gov.
cn/mfa_eng/zxxx_662805/t1380003.shtml
26. Chang Wanquan. 2016. Chinese defense minister rejects South China Sea arbitration award. Xinhua. 2016. Dostupné na internete: http://
eng.mod.gov.cn/DefenseNews/2016‒07/13/content_4693311.htm
27. Caitlin Campbell, Nargiza Salidjanova, South China Sea Arbitration
Ruling: What Happened and What’s Next? U.S. – China Economic and
Security Review Commission. 2016. Dostupné na internete: http://
origin.www.uscc.gov/sites/default/files/Research/Issue%20Brief_
South%20China%20Sea%20Arbitration%20Ruling%20What%20
Happened%20and%20What’s%20Next071216.pdf
28. Tran Truong Thuy. 2016. Full Text of ASEAN Foreign Ministers’ Press
Statement on Special ASEAN-China Foreign Ministers’ Meeting.
South China Sea Research. Dostupné na internete: https://seasresearch.wordpress.com/2016/06/20/full-text-of-asean-fms-press-statement-on-special-asean-china-foreign-ministers-meeting/
29. Xinhua. 2013. Statement by the Government of the People’s Republic
of China on Establishing the East China Sea Air Defense Identification
Zone. Xinhuanet.com. Beijing. 2013. Dostupné na internete: http://
news.xinhuanet.com/english/china/2013‒11/23/c_132911635.htm
30. Open Source Center, “PRC MOFA: Foreign Ministry Spokesperson
Hua Chunying’s Regular Press Conference on January 4, 2016,” January 4, 2016. ID: CHR2016010524954940.
31. Kimberly Hsu, “Air Defense Identification Zone Intended to Provide
China Greater Flexibility to Enforce East China Sea Claims,” U.S.-China Economic and Security Review Commission, January 14, 2014. Dostupné na internete: http://www.uscc.gov/sites/default/files/Research/
China%20ADIZ%20Staff%20Report.pdf
32. Edward Wong, “China Says It Could Set up Air Defense Zone in South
China Sea,” New York Times, May 31, 2015. Dostupné na internete:
http://www.nytimes.com/2015/06/01/world/asia/china-says-it-couldset-up-air-defense-zone-in-south-china-sea.html; Xinhua (English
edition), “Full Text: An Interview on China’s Construction Activities
on the Nansha Islands and Reefs,” May 26, 2015. Dostupné na internete: http://news.xinhuanet.com/english/2015‒05/27/c_134272694.
htm; and Jim Gomez, “Envoy Says China Has Right to Set Another Air
Zone,” Associated Press, December 2, 2013.
33. Gabriel Dominguez. 2016. China claims right to set up ADIZ over
South China Sea ‘if threatened’. Dostupné na internete: http://www.
janes.com/article/62244/china-claims-right-to-set-up-adiz-oversouth-china-sea-if-threatened
34. Michael Pilger. 2016. ADIZ Update: Enforcement in the East China
Sea, Prospects for the South China Sea, and Implications for the United States. U.S.-China Economic and Security Review Commission.
Dostupné na internete: http://origin.www.uscc.gov/sites/default/files/
Research/ADIZ%20Update_0.pdf
35. Li Bao and Si Yang, “Experts Worry China May Soon Establish South
China Sea ADIZ,” Voice of America, July 29, 2015. http://www.voanews.
com/content/experts-concerned-china-may-soon-establish-southernadiz/2882795.html; Andrew S. Erickson, “Lengthening Chinese
Airstrips May Pave Way for South China Sea ADIZ,” National Interest,
April 27, 2015. http://nationalinterest.org/blog/the-buzz/lengtheningchinese-airstrips-may-pave-way-south-china-sea-12736.
Nr 24, 2016 (212–226)
TERRORYZM W IMIĘ ISLAMSKIEGO DŻIHADU
TERRORISM IN THE NAME OF ISLAMIC JIHAD
Waldemar Zubrzycki
Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie
Abstract
Among the fanatical followers of Islam, the notion of the idea, according
to which anyone who professes another religion is the enemy, was established. It is based on the conviction that these people wander until they
find true spiritual bond with Allah. For the five pillars of the faith, Muslims
often add sixth, in the form of jihad, understood as a call for an uncompromised war against the infidels, confirmed by the dictates of God. These
precepts justify the bloody terrorist actions, emphasizing aggressiveness
of jihad and its military character. In combination with the anti-Western
attitude it is a huge threat to the whole world, especially since the vast majority of terrorist organizations is currently the Islamic groups.
Keywords: religion, Islam, jihad, violence, terrorism
Abstrakt
Wśród wyznawców islamu powstało fanatyczne pojęcie idei, według której
każdy, kto wyznaje inną religię jest wrogiem. Opiera się ona na przeświadczeniu, że osoby te błądzą, dopóki nie znajdą prawdziwej, duchowej więzi
z Allahem. Do pięciu filarów wiary muzułmanie często dodają szósty, w postaci dżihadu, rozumianego jako wezwanie do bezkompromisowej wojny
TERRORYZM W IMIĘ ISLAMSKIEGO DŻIHADU • 213
z niewiernymi, potwierdzone nakazami Boga. Te właśnie nakazy usprawiedliwiają krwawe działania terrorystów, podkreślając agresywność dżihadu
i jego militarny charakter. W połączeniu z antyzachodnią postawą stanowi
on ogromne zagrożenie dla całego świata, zwłaszcza, że znakomita większość organizacji terrorystycznych to aktualnie ugrupowania islamskie.
Słowa kluczowe: religia, islam, dżihad, przemoc, terroryzm.
Wstęp
Islam narodził się w VI wieku na półwyspie arabskim. Spośród innych
religii wyróżnia się tym, że obok nakazów ściśle religijnych, zawiera normy moralne i normy prawne stanowiące podstawę organizacji wszystkich
aspektów życia muzułmanów – społecznego, gospodarczego i politycznego. Święta Księga Koranu zawiera m.in. przykazania dotyczące etyki życia.
Jedno z nich mówi o prawie odwetu (oko za oko, ząb za ząb) i śmierci
dla niewiernych. Wśród wyznawców islamu powstało fanatyczne pojęcie
idei, według której każdy, kto wyznaje inną religię jest wrogiem. Opiera się
ona na przeświadczeniu, które dzieli ludzi na tych posiadających monopol
na prawdę i na tych, którzy błądzą, nie mając prawdziwej, duchowej więzi
z Allahem. Ci, którzy potrafią odczytać tę jedyną prawdę są prawdziwymi
wiernymi, a cała reszta to zagrożenie1. W imię tej fanatycznej teorii zrodził się specyficzny rodzaj terroryzmu, którego sprawcy działają na rzecz
ekspansji swojej religii i eliminowania niewiernych, postępując – w swoim przekonaniu – zgodnie z prawami Koranu. Wyraża się on w dążeniu
do spełnienia posłanniczej rzekomo misji, wskazanej przez Boga, zmierzającej do wprowadzenia – przy użyciu siły – prawa opartego na dogmatach
własnej religii. W ten sposób terroryzm nabiera wymiaru transcendentalnego, a jego sprawców nie obowiązują żadne polityczne, moralne czy
praktyczne ograniczenia. Liczy się dla nich tylko boski nakaz i nieograniczona żądza jego spełnienia oraz akceptacja wśród współwyznawców2.
Podstawę wiary w islamie stanowi pięć dogmatów: wiara w jednego
Boga, wiara w anioły i szatana, wiara w święte pisma (Tora, Ewangelia,
Koran), wiara w wysłanników Boga – od Adama do Mahometa oraz wiara
M. Madej, Międzynarodowy terroryzm polityczny, Ministerstwo Spraw Zagranicznych,
2
Ibidem, s. 23.
1
214 • Waldemar Zubrzycki
w dzień Sądu Ostatecznego3. Wyznający je muzułmanin podporządkować
się musi pięciu podstawowym obowiązkom, zwanych także filarami wiary.
Należą do nich: wyznanie wiary w jednego Boga – szahada, modlitwa –
salat, post – saum, jałmużna – zakat i pielgrzymka – hadżdż4. Niekiedy
dodaje się do nich szósty – dżihad, przez wielu rozumiany jako wezwanie do bezkompromisowej wojny z niewiernymi, potwierdzone nakazami
Boga. Według Hassana Ali Jamsheera5, dżihad jest jedną z ważniejszych
kategorii myśli politycznej islamu, według niektórych interpretatorów tej
religii głównym filarem tej wiary6.
Dżihad – narzędzie w rękach fundamentalistów islamskich
Dżihad (święta wojna w islamie) jest obecnie, podobnie jak fundamentalizm islamski, źle rozumiany i przeważnie negatywnie odbierany przez
państwa zachodnie. Spowodowane jest to głównie przez światowe media,
które jednoznacznie interpretują dżihad jako wojnę religijną, kojarzoną wyłącznie ze złem, brutalnością i agresją. Według Janusza Daneckiego7, polskiego arabisty, jest to najbardziej zawiły i źle tłumaczony termin
w cywilizacji europejskiej. Podobnego zdania jest Seyyed Hossein Nasr8
– szyita, który również uważa, że słowo to jest niewłaściwie pojmowane.
Niektórzy badacze uznają dżihad tylko za zbrojną walkę z niewiernymi
i próbę szerzenia islamu, nadając mu militarny charakter. Z kolei inni
uważają, że jest to duchowa walka z samym sobą, aby stać się lepszym.
Zgadzają się oni z koranicznym określeniem pojęcia jako dążenie ścieżką
Boga (fi safil Allah), dążenia w sensie duchowym.
Słowo to, w aspekcie historycznym, różnie było tłumaczone. Termin
dżihad jest rzeczownikiem odsłownym od słowa gahada i oznacza dokładanie starań, podejmowanie wysiłku, wysilanie się9. Miała to być swoista
walka z własnymi słabościami, wewnętrzna walka z samym sobą. Począt J. Bury, J. Kasprzak, Prawo karne islamu, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007, s. 49.
S. Wit-Witkowski, Wprowadzenie do prawa muzułmańskiego: wybrane instytucje; Fundacja Promocji Prawa Europejskiego, Warszawa 2009 s. 10.
5
Polski historyk, arabista. Profesor Instytutu Historii Uniwersytetu Łódzkiego.
6
H. A. Jamsheer, Święta wojna w islamie (Dżihad), Biuletyn Centrum Badań nad Pokojem Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1994, zeszyt 1.
7
Profesor Katedry Arabistyki i Islamistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
8
Profesor studiów islamskich na George Washington University.
9
A. Krawczyk, Terroryzm ugrupowań fundamentalistycznych na obszarze Izraela w drugiej połowie XX wieku, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007, s. 86.
3
4
kowo dżihad był rozumiany jako działanie na rzecz islamu, zaś sama walka
zbrojna była określana słowem qital, którego zakres jest węższy, ale wchodzi w zakres znaczeniowy słowa dżihad10.
Dżihad pojawił się wraz z islamem, który narodził i rozprzestrzenił
w atmosferze walk. To jemu właśnie przypisywany jest rozkwit tej religii. Wielu badaczy uważa, że obowiązek walki z niewiernymi został wyprowadzony z wersetów Koranu: zwalczajcie na drodze Boga tych, którzy
was zwalczają lecz nie bądźcie najeźdźcami... I zwalczajcie ich, a ustanie
prześladowanie i religia będzie należeć do Boga11. Ten apel wskazuje dokładnie nakaz toczenia walki do momentu, gdy islam nie będzie panował
nad światem. Dlatego też uważa się, że poszerzanie islamu jest działaniem,
które podoba się Allahowi, a ci, którzy uczestniczą w tej walce, będą nagrodzeni. O tych nagrodach wspominał także muzułmański uczony Abul
-Walid Muhammad bin Ahmad bin Rušd12 (znany jako Awerroes), który
twierdził, że śmierć w ramach dżihadu gwarantuje pójście do raju, gdyż
jest ona poniesiona w imię Allaha. Dlatego też wyznawcy islamu tak często
godzą się umrzeć13. Należy jednakże zauważyć, że nie jest to jedyna nagroda, jaką gwarantuje Koran. Według tej księgi, każdy kto weźmie udział
w walce może liczyć na łupy wojenne, o których mowa jest w Surze VIII.
o nazwie Łupy14.
Dżihad łączony jest zdecydowanie z agresją, na co wskazują apele i poglądy Tajmijji15. Uważał on, że całkowity pokój można osiągnąć tylko wtedy, gdy islam zapanuje nad światem, a powinnością każdego muzułmanina jest nie tylko odpieranie agresora, ale także zwalczanie wszystkich
dysydentów: heretyków, hipokrytów, apostatów, niewiernych i muzułmanów, nie chcących uczestniczyć w świętej wojnie16. Z takim poglądem nie
zgadza się Elżbieta Wnuk-Lisowksa17, która zaprezentowała reguły prowadzenia dżihadu. Wśród nich znaleźć można m.in.:
Według muzułmanów praca na rzecz islamu oznacza także walkę przeciw niewiernym.
Werset II, 190–194.
12
1126‒1198.
13
M. Sadowski, Dżihad – święta wojna w islamie, s. 34, http://www.abw.gov.pl/download/
1/1201/Dzihad_____swieta_wojna_w_islamie.pdf, 3 września 2016 r.
14
Ibidem, s. 36.
15
Ibn Tajmijja (1263‒1328) – teolog, prawnik i sunnicki uczony muzułmański.
16
M. Sadowski, Dżihad .., op. cit., s. 37.
17
Zakład Fenomenologii Religii, Collegium Broscianum Uniwersytetu Jagiellońskiego.
10
11
– zakaz działania z motywów egoistycznych (dozwolona tylko wojna
w obronie sprawy bożej);
– prowadzenie wojny wyłącznie na własnym terytorium i wyłącznie
w obronie;
– zakaz walk o miejscach religijnych;
– zakaz niszczenia miejsc kultu i ich okradania;
– prowadzenie walk do czasu, aż islam nie będzie zagrożony;
– zakaz atakowania cywilów (wojna tylko przeciw siłom zbrojnym)18.
Niestety, we współczesnym świecie terroryści nie przestrzegają tychże
zasad. Spowodowane to jest swobodną interpretacją słów Koranu i wspieraniem własnych poglądów wybranymi jego wersetami. Pozostałych w ogóle nie uznają lub nadają im inne znaczenie. Świadczyć o tym może nakaz
religijny, ustanowiony podczas zebrania Światowego Frontu Islamskiego
w 1998 roku, który mówił, że działania terrorystów mają być kierowane
we wszystkich, zarówno w wojsko, jak i w cywilów, a celem jest każdy Amerykanin i jego sprzymierzeniec, niezależnie od tego, gdzie się znajduje19.
Warto wspomnieć również, że obowiązek prowadzenia dżihadu dotyczył w przeszłości całej ummy muzułmańskiej, nie zaś pojedynczych jednostek. W walkach mogli uczestniczyć tylko dorośli mężczyźni, którym
przyznawano szczególne przywileje (np. byli zwolnieni z obowiązku postu
podczas zmagań). Określani byli mianem Mudżahidów (Mudżahedinów).
Gdy ginęli, otrzymywali tytuł szahida, czyli męczennika, tracącego życie
podczas walki20. Męczeństwo, chwała po śmierci, poczucie poświęcenia
siebie na rzecz świętej sprawy – to czynniki, które sprawiają, że terroryści islamscy często godzą się na własną śmierć. Kult poświęcenia się traktowany jest jako czyn uszlachetniony, w ramach którego sprawca składa
w ofierze to, co najcenniejsze, czyli własne życie. Tym samym zbliża się
do momentu zjednoczenia z Allahem21. Słowo męczennik wywodzi się
z greki i znaczy świadek, analiza jego islamskich korzeni prowadzi do nieco innego znaczenia, wskazując nie tyle na pasywne uczestnictwo w doświadczeniu sacrum, lecz na realizację aktu religijnego, w szczególności
w wymiarze samopoświęcenia. Śmierć męczennika staje się wartością najwyższą, realizacją bożej woli, świętością. Akty terroru i destrukcji nabie A. Krawczyk, Terroryzm..., op. cit., s. 87‒88.
M. Sadowski, Dżihad…, op. cit., s. 40.
20
A. Krawczyk, Terroryzm..., op. cit., s. 88.
21
Ibidem, s. 58.
18
19
rają symbolicznego znaczenia, a samobójstwo w imię świętej sprawy – nagrodą za wysiłki, podjęty trud, a także zmazaniem win i oczyszczeniem22.
Mudżahedini porównywani są do chrześcijańskich męczenników, którzy również ginęli w imię wiary. Podstawową różnicą jest jednak fakt,
że giną oni z bronią w ręku. Podobnie porównywać można dżihad do średniowiecznych krucjat, prowadzonych przez chrześcijan, jednakże różniły
się one celem działań. Krucjaty były prowadzone w celu odzyskania ziem
utraconych na rzecz pogan, natomiast celem dżihadu jest ekspansja islamu
na cały świat23.
W czasach współczesnych często można spotkać się z podziałem dżihadu na mały dżihad (dżihad asghar) i wielki dżihad (dzihad akbar). Określane one bywają także mianem wyższy i niższy lub zewnętrzny i wewnętrzny.
Wielki dżihad oznacza walkę z samym sobą i ma on charakter duchowy,
zaś mały dżihad traktowany jest jako wojna z niewiernymi, w imię ekspansji islamu24. Jednakże wszystkie współczesne organizacje terrorystyczne skłaniają się zdecydowanie ku małemu dżihadowi, a raczej odcinają
się od wielkiego dżihadu i jego duchowego znaczenia. Świadczyć o tym
może także fakt, że wiele organizacji terrorystycznych posiada w swojej
nazwie słowo dżihad, np. Al-Dzihad (Egipt), Międzynarodowy Islamski
Front Dżihadu przeciwko Żydom i Chrześcijanom, Ruch Dżihad (Bangladesz). Ugrupowania te, w tym członkowie Al-Kaidy, utożsamiają się
z reguły z poglądami pierwszych fundamentalistów, m.in. z Tajmijją, który twierdził, że zgodna z prawem wojna jest zasadniczo dżihadem, którego
celem jest udowodnienie, że religia należy całkowicie do Allaha, a jego słowo
jest najważniejsze, dlatego według wszystkich muzułmanów ci, którzy stoją
na drodze do tego celu, muszą być zwalczani. Podobnego zdania był Maududi25, według którego islam chce zniszczyć wszelkie istniejące państwa
i systemy rządowe, które sprzeciwiają się ideologii i celom islamu, niezależnie od krajów czy narodów, jakich dotyczy. Celem islamu jest ustanowienie państwa opartego na jego własnej koncepcji i ideologii, niezależnie
od tego, jaki naród miałby tę wizję przyjąć, ani od tego, z obaleniem jakiego
S. Kosmynka, Od Boga do terroru, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012,
s. 122–123.
23
24
A. Krawczyk, Terroryzm..., op. cit., s. 87.
25
Syed Abul–Ala Maudoodi (1903‒1979)- uczony, filozof, prawnik, dziennikarz, imam
– religijny, duchowy i polityczny przywódca ummy.; założyciel Jamaat-e-Islami, największej organizacji islamskiej w Azji.
22
rządu ustanowienie państwa muzułmańskiego miałoby się wiązać. Z tych
rozważań wyłania się wniosek oczywisty: celem islamskiego dżihadu jest
wyeliminowanie wszystkich systemów niemuzułmańskich i wprowadzenie w ich miejsce rządów opartych na islamie. W tych rewolucyjnych
zapędach islam nie zamierza ograniczać się do jednego kraju czy nawet
grupy państw. Celem islamu jest rewolucja na skalę światową. Także Abd
al-Salam Faraj26, XX- wieczny egipski uczony, uważał, że dżihad powinien
być traktowany jako broń pomagająca w szerzeniu islamu i jest niejako zaniedbanym obowiązkiem muzułmanów. Natomiast oni sami są stworzeni
po to, aby być wojownikami, którzy – korzystając z dostępnych środków –
dążyć będą do uzyskania celu27.
Wielu współczesnych muzułmanów, odwołując się do terminu dżihad,
nie nadaje mu znaczenia duchowego, czy pacyfistycznego, a raczej podkreśla agresywność działań i ich militarny charakter28. Patrząc na poglądy
Tajmijji, Kutby29, al-Banny30 i innych radykałów, z myśli których czerpią
dzisiejsze organizacje terrorystyczne, słuszne wydaje się twierdzenie Georga Weigla31, który uważa, że obecny radykalizm muzułmański powinien
być nazywany dżihadyzmem, ponieważ jego wyznawcy dążą do stworzenia
państwa islamskiego i wprowadzenia szar’atu na całym świecie, a dżihad
jest jedynym skutecznym środkiem do osiągnięcia tego celu32.
Jak pokazano, istota zagadnienia jest bardziej złożona i skomplikowana,
a ponadto, wymaga uwzględnienia szerokich jego aspektów historycznych,
teologicznych, filozoficznych, politycznych i kulturowych33. Uczonym nie
udało się do tej pory dojść do jednoznacznych ustaleń, spodziewać się
można, że nadal będą dokonywane odmienne wykładnie Koranu. Można jednak przeciwstawić sobie dwie główne koncepcje w tym zakresie:
pokojową, która zachęca do spokojnego rozwiązywania konfliktów, oraz
1954‒1982.
28
G. Paolucci, C. Eid, Islam. Sto pytań. Odpowiada Samir Khalil Samir, Instytut Wydawniczy PAX 2004, s. 35.
29
Sajjid Kutb Ibrahim Husajn asz-Szazili (1906‒1966) – egipski filozof, dziennikarz i poeta muzułmański, jeden z głównych ideologów Stowarzyszenia Braci Muzułmanów.
30
Hasan al-Banna (1906‒1949) – egipski działacz religijny, fundamentalista islamski, założyciel stowarzyszenie Braci Muzułmańskich.
31
Amerykański pisarz katolicki, teolog, działacz społeczny i polityczny.
32
33
S. Kosmynka, Od Boga…, op. cit., s. 63.
26
27
agresywną, nawołującą do walki zbrojnej w imię szerzenia islamu. Należy
zaznaczyć także, że dopóki święta wojna będzie traktowana jako narzędzie,
służące do stworzenia państwa islamskiego, dopóty nie będzie można zdecydować, która z tych koncepcji jest prawidłowa34.
W rękach ekstremistów dżihad stanowi bardzo niebezpieczną broń,
a z powodu okrutnych metod działania, uznawany jest za jedno z największych zagrożeń współczesnego świata. Ataki organizowane przez fundamentalistów islamskich niepokoją rządy i społeczeństwa nie tylko
w USA czy Izraelu, lecz na całym świecie, gdyż – odrzucając totalitarny
system rządzenia, represyjną politykę i stosowanie terroru (które są przeciwieństwem ideałów w państwach zachodnich), stają się automatycznie
ich przeciwnikami. Władze boją się ich, gdyż bardzo ciężko jest przewidzieć miejsce i termin kolejnego zamachu, a sami zamachowcy starają się
upodobnić do obywatela danego państwa. Aby to osiągnąć, często łamią
zasady narzucone przez Koran (np. przekłuwanie uszu przez mężczyzn),
wierząc, że ich poświęcenie zostanie nagrodzone. Szczególnie znienawidzone są Stany Zjednoczone, uznawane za centrum światowego zgorszenia, oraz Izrael, będący w konflikcie o ziemie z Palestyną, w którym religią
obowiązującą nie jest islam. Państwa te są szczególnie narażone na ataki
ze strony islamistów, którzy – aby osiągnąć swój cel, wykorzystają wszelkie
dostępne im środki, m.in. dżihad35. W XXI wieku terrorystyczne komórki
fanatycznych islamskich ekstremistów stanowią również ogromne zagrożenie dla krajów europejskich, jako reprezentantów tzw. kultury Zachodu.
O ich bezwzględności, a także skuteczności, Europa miała okazję przekonać się już niejednokrotnie.
Terroryzm islamskich ekstremistów
Analiza islamu i zjawisk z nim powiązanych pozwala na stwierdzenie
związków tej religii ze światowym terroryzmem, określanym przez media
jako terroryzm islamski. Upatrywać ich można w usprawiedliwianiu swojej agresji bożym nakazem i prowadzeniem walki zbrojnej w imię Boga,
specyficznym pojmowaniem pojęcia dżihadu, a także swoistym stosunku
do śmierci, która nie musi być końcem istnienia jednostki, ale dopiero jego
prawdziwym początkiem, uprzywilejowanym z racji poświęcenia życia dla
Ibidem, s. 45‒46.
K. Jałoszyński, Terroryzm fundamentalistów islamskich, Centrum Kształcenia Specjalistycznego BAN LEX, Warszawa 2001, s. 53.
34
35
religii. Całkowicie odmienny od zachodniego model osobowości człowieka, jak również uprzedzenia wobec reprezentantów kultury zachodniej,
przekonanie o wyjątkowości, zarówno własnej historii, jak i swojej osobowości, w połączeniu z trudnymi warunkami bytowymi i niskim poziomem
edukacji sprawiają, że skrajni muzułmanie skłonni są stosować przemoc,
w postaci zamachów terrorystycznych. Mając świadomość rażącej dysproporcji sił, podejmują radykalne kroki, dzięki którym – przy niewielkim
nakładzie sił i środków – są w stanie wyrządzić krzywdę obcym społecznościom. Dżihad, polegający – wedle źródeł religii – na dokładaniu wszelkich
starań, aby niewierni zrozumieli nauki Koranu, usprawiedliwia krwawe
działania terrorystów. Błędem byłoby kojarzenie tego zjawiska wyłącznie
z Bliskim Wschodem. Wszędzie tam, gdzie znajdują się duże rzesze wyznawców Mahometa, pojawiają się również problemy związane z ich aklimatyzacją i twardym, bezkompromisowym wyznaniem. Tam, gdzie osiadły społeczności muzułmańskie, zwłaszcza jeśli towarzyszą temu trudne
warunki życia, nietolerancja ze strony rodzimych mieszkańców, bieda lub
inne problemy społeczne, dochodzi do napięć i pojawia się prawdopodobieństwo wystąpienia niekorzystnych zjawisk.
Antyzachodnie postawy, plus upolityczniony islam, to potężne zagrożenia nie tylko dla dwóch zainteresowanych stron, lecz dla całego świata.
Podłożem islamskiego terroryzmu jest rywalizacja przeciwstawnych tendencji uniwersalistycznych państw Zachodu, z tendencjami fundamentalistyczno-tradycjonalistycznych krajów arabskich. W takim kontekście islamski fundamentalizm – w oczach muzułmanów – postrzegany być może
jako skuteczny środek obrony państw muzułmańskich przed nasilającym
się oddziaływaniem reform państw świata zachodniego. Ale jednocześnie
jest to recepta na zachowanie własnej tożsamości narodowej. Próby wprowadzenia w państwach Bliskiego Wschodu zmian, na wzór amerykański, czy europejski, okazały się bezskuteczne. Cywilizacje te niewątpliwie
oparte są na odmiennych podstawach i różnych systemach kulturowych,
które wykształciły się w trakcie długotrwałego procesu rozwoju. Systemy
te posiadają ponadto przeciwstawne założenia religijne, a przecież religia odgrywa w islamie rolę kluczową. Odrzucenie wartości uznawanych
na zachodzie za wzorcowe stało się zatem nie tylko powodem gwałtownego rozwoju fundamentalizmu islamskiego, ale także zjawiska terroryzmu islamskiego. Inspirowane religijnymi prawdami Koranu założenia
doktrynalne i cele ideologiczne przedstawicieli tego nurtu koncentrują się
na świętej wojnie o zwycięstwo islamu, poprzez walkę z niewiernymi oraz
odszczepieńcami od wiary. Dążą również do utworzenia kolejnych republik islamskich, wzorem Iranu.
Aktualnie, znakomita większość organizacji terrorystycznych na świecie to ugrupowania islamskie. Wskazuje się dwa podstawowe przyczyny
takiego stanu rzeczy. Po pierwsze, to dokonujące się w drugiej połowie
XX wieku odrodzenie religijne w świecie islamu, religii bardzo silnie ukorzenionej i bezkompromisowej. Wspomniane odrodzenie z pewnością jest
efektem nie do końca udanej modernizacji świata Wschodu. Tak uporczywie próbowano wprowadzić tam wymarzoną demokrację, na wzór społeczeństwa zachodniego, iż w pewnym momencie całe starania upadły.
Nastąpił kryzys tożsamości ludności muzułmańskiej, która zrozumiała,
iż chce im się na siłę wprowadzić to, czego ona sama nie chce. Rozczarowanie brakiem satysfakcjonujących efektów modernizacji spowodowało powszechną chęć powrotu to tego, co sprawdzone, wypraktykowane
i swojskie. Efektem takich ruchów był zdecydowany wzrost popularności
ruchów i ugrupowań o fundamentalistycznych podstawach działalności36.
Drugim ważnym czynnikiem, który zadecydował o pojawieniu się międzynarodowego terroryzmu islamskiego, był ciąg wydarzeń politycznych,
zapoczątkowany w Iranie i wspomnianej już rewolucji islamskiej. To element bardziej bezpośredni, aniżeli powolne zmiany społeczne, zachodzące wśród diaspory muzułmańskiej. Rząd w Iranie niemal od razu zaczął
wspierać terroryzm i ruchy narodowowyzwoleńcze, ponieważ zauważył,
że stanowią one skuteczną broń na arenie międzynarodowej. Rosnący
w siłę Hezbollah37 zdecydowanie wzmocnił popularność głoszonych haseł. Ale wydaje się, iż najpoważniejszym wydarzeniem, które najmocniej
rzutowało na współczesny kształt terroryzmu islamskiego, była wojna
w Afganistanie – swoiste starcie kultury islamu z kulturą Zachodu. Wojna
w tym kraju stała się symbolem potęgi, nieugiętości i siły islamu. Zatem
przysporzyła także niezliczoną rzeszę fanów i zwolenników fundamentalistom. W efekcie opisanych zmian, terroryzm islamski ujawnił się na obszarach, na których wcześniej nie był tak znany, docierając np. do Europy.
Na tym kontynencie dużym problemem stał się terroryzm islamski typu
blow back,, realizowany przez europejskich muzułmanów i polegający
36
37
M. Madej, Międzynarodowy terroryzm…, op. cit., s. 26‒27.
Libańska partia polityczna islamskich szyitów, uważana przez część państw (USA,
Wielka Brytania, Izrael, Kanada) za organizację terrorystyczną.
na szukaniu potencjalnego celu ataku w miejscu swojego zamieszkania38.
Wśród tego rodzaju terrorystów wielu ma poważne doświadczenia bojowe i partyzanckie, wyniesione jeszcze z wojen w Afganistanie, Bośni oraz
konfliktu w Iraku. O ile sami nawet nie wykorzystują go w praktyce, o tyle
są w stanie przekazać bezcenną wiedzę swoim następcom, którzy z przekonaniem dokonywać chcą radykalnych aktów terroru. Blow back jest
formą terroryzmu szczególnie groźną dla państw europejskich, w których
mieszka ogromna mniejszość muzułmańska. W takiej grupie ludzi łatwo
jest stracić z oczu jednostki potencjalnie niebezpieczne, które utrzymują
kontakty z ruchami ekstremistycznymi. Jeśli dodać do tego zagrożenie, jakim mogą być terroryści rekrutujący się z europejskiego pokolenia dawnych imigrantów, pochodzący z terenu Afryki lub Azji oraz grupy tzw. niebieskookich terrorystów39, czyli białych mieszkańców kontynentu, którzy
poprzez konwersję stali się wyznawcami islamu, i którzy ulegli fascynacji ideologią właściwą dla muzułmańskich ugrupowań terrorystycznych,
to mapa potencjalnych zagrożeń dla cywilizacji Zachodu niebezpiecznie
się rozszerza.
Religia w połączeniu z polityką, a także terror związany z fundamentalizmem, prowadzą do poważnych konsekwencji, przede wszystkim –
przemocy. Wynosząc na piedestał określoną koncepcję wiary, terroryści
sakralizują walkę, pojmowaną w kategoriach misji, prowadzonej w imię
tego, co święte i nienaruszalne40. Powstają wizerunki męczenników, którzy stają się wzorami do naśladowania, a w efekcie zaślepienia własnymi
ideałami rodzi się fanatyzm, przejawiający się zdolnością do największych
poświęceń, a w ostateczności – śmierci w imię Allaha. Motywy religijne
są zdecydowanie najsilniejsze, a odpowiednio podsycane przez duchowych przywódców organizacji terrorystycznych stają się bezwzględną siłą,
pchającą do niebezpiecznego działania. Indywidualna motywacja sprawców jest przy tym często kształtowana w drodze manipulacji i indoktrynacji41. Kandydaci na samobójców werbowani są w meczetach, a następnie
indoktrynowani na specjalnych kursach przygotowawczych w medresach,
M. Adamczuk, Rodzimy terroryzm jako zjawisko zagrażające bezpieczeństwu w Europie
[w:] Bezpieczeństwo Narodowe, BBN, I-2011/17, s. 63 [online] http://www.bbn.gov.pl/
download/1/7011/4Rodzimyterrroryzm.pdf, 2 września 2016 r.
39
M. Adamczuk, Rodzimy terroryzm …, op. cit., s. 66.
40
S. Kosmynka, Od Boga …, op. cit., s. 126‒127.
41
T. Białek, Terroryzm: manipulacja strachem, Studio Emka, Warszawa 2005, s. 130.
38
islamskich szkołach teologicznych. Przyszli bojownicy Allaha mają od 15
do 25 lat. Każdy z nich cieszy się dobrym zdrowiem fizyczny i psychicznym, jest dojrzały i wie wystarczająco dużo o islamie. Na tych kursach muzułmańscy instruktorzy oraz ideologiczni wychowawcy wpajają im przekonanie, że poświęcając swe życie dla walki z ostoją herezji i bezbożnictwa,
stają się ulubionymi dziećmi Boga i – za jego wstawiennictwem – od razu
po śmierci znajdą się w raju pełnym uciech i hurysek, u boku Proroka
i muzułmańskich świętych42.
Terroryzm islamski nie jest nowym zjawiskiem. Nowe są jedynie formy prowadzenia walki oraz bieżące cele polityczne terrorystów. Jednakże,
od momentu jego powstania był on reakcją stosunkowo niewielkiej grupy radykałów, starających się wszelkimi sposobami narzucać większości
swój światopogląd oraz zwalczać wrogów, których sami wynajdują według
własnych potrzeb. Islamscy terroryści wykorzystywali w swojej propagandzie wroga zewnętrznego i wynajdywali wrogów wewnętrznych w świecie
arabskim, którzy stanowią dla nich podstawową przeszkodę w zaprowadzeniu własnego ładu. Należy również pamiętać o tym, że islamscy terroryści wykorzystują Koran instrumentalnie, a jego cytaty stosują w sposób
wybiórczy, pomijając ich prawdziwy kontekst. Co więcej, cele islamskich
terrorystów będą zawsze polityczne, zaś islam w ich użyciu jest jedynie
poręczną ideologią43.
Podsumowanie
Zagrożenia terrorystyczne na początku XXI wieku stanowią jedno z poważniejszych wyzwań i zagrożeń dla bezpieczeństwa świata. Ugrupowania
terrorystyczne są coraz lepiej zorganizowane i sięgają po coraz bardziej
ekstremalne narzędzia, uznając za swego wroga każdego, należy do innej
strefy cywilizacyjnej, wiary czy preferuje odmienny styl życia. Dynamiczna ewolucja tego zjawiska wiąże się, między innymi, z wyraźnie eksponowanym w dzisiejszych czasach czynnikiem religijnym, wzrostem znaczenia grup o radykalnym do niej podejściu oraz jednostek, powołujących
się na głoszone przez nią prawdy. Terroryzm islamski działa przy użyciu
księgi Koranu umiejętnie wykorzystywanej do usprawiedliwiania jego
G. Sznajder, Terroryzm i fundamentalizm islamski. Pietno współczesnego świata?, s. 12,
http://www.otnostrow.org.pl/pliki/rocznik/2009/14_Sznajder.pdf, 31 sierpnia 2016 r.
43
J. Wojciechowski, Terroryzm islamski – próba opisu, http://www.psz.pl/116-bezpieczenstwo
/jakub-wojciechowski-terroryzm-islamski-proba-opisu, 31 sierpnia 2016 r.
42
zbrodniczej działalności. Sytuację pogarsza odraza, jaką czuje świat islamu wobec świeckiego materializmu44, zwłaszcza, że w kulturze tej istnieje
moralne usprawiedliwienie przemocy, w szczególności wobec niewiernej
armii wroga. Rodzi to reakcję, w postaci swoistej islamofobii, przejawiającej się strachem, a nawet nienawiścią wobec islamu. Często prowadzi
to do demonstrowanej niechęci wobec muzułmanów45, a jej konsekwencją
jest dyskryminacja członków społeczności muzułmańskich i próba wyłączenia ich z życia publicznego i politycznego46. Te trudne relacje między
kulturami wykorzystują radykalni wyznawcy – fanatycy religijni. Z jednej
strony mamy do czynienia z antymuzułmańskimi uprzedzeniami I stereotypami, z drugiej zaś nie ulega wątpliwości, że ekspansja społeczności muzułmańskiej pociąga za sobą konkretne zagrożenia. Im większa
jest bowiem liczba wyznawców islamu w danej społeczności, tym większe
prawdopodobieństwo występowania w jej szeregach jednostek o skrajnych poglądach. W przypadku zderzania się ze sobą zróżnicowanych
kultur, występowanie konfliktów jest nieuniknione, a w społeczeństwach
wielokulturowych rodzą się skrajne pomysły, zagrażające ładowi opartemu na odmiennych wartościach. Niewątpliwie także nie można traktować
każdego muzułmanina jako potencjalnego terrorysty. Wielu z nich uważa, że ugrupowania tego typu, choć głoszą swą przynależność do islamu,
w rzeczywistości depczą jego zasady. Niniejsze opracowanie miało na celu
pobieżne jedynie omówienie tego, czym terroryzm jest dla islamu i odwrotnie, czym islam może być dla terroryzmu.
Bibliografia
Pozycje zwarte i artykuły
1. Białek T., Terroryzm: manipulacja strachem, Studio Emka, Warszawa 2005.
2. Bury J., Kasprzak J., Prawo karne islamu, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2007.
Ch. Eskridge, Demokracja, globalizacja i bezpieczeństwo w świecie islamu, [w:] J. Szafrański, J. Kosiński (red.), Współczesne zagrożenia terrorystyczne oraz metody ich zwalczania, WSPOL, Szczytno 2007, s. 22.
45
R. Machnikowski, Muzułmanie w Europie Zachodniej-między integracją, a radykalizacją?, Centrum Europejskie Natalion, Warszawa 2010, s. 26.
46
A. Rusinek, Nurt radykalny wśród społeczności muzułmańskich w wybranych państwach
Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012, s. 95.
44
3. Jałoszyński K., Terroryzm fundamentalistów islamskich, Centrum
Kształcenia Specjalistycznego BAN LEX, Warszawa 2001.
4. Jamsheer H. A., Święta wojna w islamie (Dżihad), Biuletyn Centrum
Badań nad Pokojem Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1994, zeszyt 1.
5. Kosmynka S., Od Boga do terroru, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012.
6. Krawczyk A., Terroryzm ugrupowań fundamentalistycznych na obszarze
Izraela w drugiej połowie XX wieku, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2007.
7. Machnikowski R., Muzułmanie w Europie Zachodniej-między integracją, a radykalizacją?, Centrum Europejskie Natalion, Warszawa 2010.
8. Madej M., Międzynarodowy terroryzm polityczny, Ministerstwo Spraw
Zagranicznych, Warszawa 2001.
9. Wit-Witkowski S., Wprowadzenie do prawa muzułmańskiego: wybrane
instytucje; Fundacja Promocji Prawa Europejskiego, Warszawa 2009.
10. Paolucci G., Eid C., Islam. Sto pytań. Odpowiada Samir Khalil Samir,
Instytut Wydawniczy PAX 2004.
11. Rusinek A., Nurt radykalny wśród społeczności muzułmańskich
w wybranych państwach Unii Europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012.
12. Szafrański J., Kosiński J. (red.), Współczesne zagrożenia terrorystyczne
oraz metody ich zwalczania, WSPOL, Szczytno 2007.
Źródła internetowe
13. Adamczuk M., Rodzimy terroryzm jako zjawisko zagrażające bezpieczeństwu w Europie [w:] Bezpieczeństwo Narodowe, BBN, I-2011/17,
http://www.bbn.gov.pl/download/1/7011/4Rodzimyterrroryzm.pdf
14. Sadowski M., Dżihad – święta wojna w islamie, http://www.abw.gov.pl/
download/1/1201/Dzihad_____swieta_wojna_w_islamie.pdf
15. Sznajder G., Terroryzm i fundamentalizm islamski. Pietno współczesnego
świata?, http://www.otnostrow.org.pl/pliki/rocznik/2009/14_Sznajder.pdf
16. Wojciechowski J., Terroryzm islamski – próba opisu, http://www.psz.pl/
116-bezpieczenstwo/jakub-wojciechowski-terroryzm-islamski-proba
-opisu.
dr hab. Waldemar Zubrzycki – Dyrektor Biura Operacji Antyterrorystycznych KGP; Naczelnik Wydziału do Spraw Przeciwdziałania Zagrożeniom
Terrorystycznym Departamentu Bezpieczeństwa Publicznego MSWiA; Radca Ministra w Departamencie Analiz i Nadzoru MSWiA; Sekretarz Między-
resortowego Zespołu do Spraw Zagrożeń Terrorystycznych; Kierownik Stałej
Grupy Eksperckiej w zakresie rozpoznawania, przeciwdziałania i zwalczania
terroryzmu; Zastępca Kierownika Zespołu Zadaniowego do Opracowania
Szczegółowych Założeń do Projektu Ustawy o Rozpoznawaniu, Przeciwdziałaniu i Zwalczaniu Terroryzmu; Wiceprzewodniczący Zespołu ds. inicjatywy
realizowanej w ramach Rady NATO – Rosja, dotyczącej współpracy w zakresie wykorzystania przestrzeni powietrznej i zarządzania ruchem lotniczym –
Cooperative Airspace Initiative CAI; Uczestnik posiedzeń Międzyresortowego Zespołu do spraw zapobiegania nielegalnemu rozprzestrzenianiu broni
masowego rażenia i implementacji „Inicjatywy Krakowskiej” – Proliferation
Security Initiative (PSI); Członek Grupy Roboczej ds. Implementacji Konwencji o zakazie broni biologicznej i toksynowej (BTWC); uczestnik posiedzeń Wspólnej Polsko-Amerykańskiej Grupy Roboczej ds. Zwalczania Terroryzmu; Ekspert w Grupie Roboczej ds. Terroryzmu Rady Unii Europejskiej;
Członek Committee of Experts on Terrorism (CODEXTER) Rady Europy;
Ekspert CEPOL do aktualizacji programu szkolenia dot. Zwalczania terroryzmu (Common Curriculum on Counter Terrorism); aktualnie: European
Commission Ekspert in Horizon 2020, The EU Framework Programme for
Research and Innovation; ekspert NATO Science for Peace and Security (SPS)
Programme’s “Independent Scientific Evaluation Group” (ISEG). Doktor habilitowany w dziedzinie nauk humanistycznych, dyscyplinie nauk o obronności; profesor nadzwyczajny Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie i Wyższej
Szkoły Informatyki i Ekonomii TWP w Olsztynie.
Nr 24, 2016 (227–234)
Badania i innowacje w obszarze
bezpieczeństwa – wymiana
międzynarodowych doświadczeń
Sprawozdanie z międzynarodowej
Konferencji Naukowej
Jacek Lipski
Biuro Ochrony Rządu
Jarosław Cymerski
Akademia Humanistyczna im Aleksandra Giejsztora w Pułtusku
Program ramowy Horyzont 2020, jest nową odsłoną programu ramowego. Jednym z głównych założeń jego funkcjonowania jest zintensyfikowanie współpracy nauki z przemysłem, co w konsekwencji przełoży się
na wsparcie małych i średnich przedsiębiorstw. Program ten, wdrażany
jest przez Komisję Europejską, jest jednym z najważniejszych instrumentów wsparcia badań i innowacji. Jego celem jest rozwój europejskich innowacji o znaczeniu globalnym oraz wypracowanie przewagi konkurencyjnej gospodarki europejskiej, w oparciu o innowacje zgodnie z założeniami
Strategii Europa 2020 oraz jej flagowej inicjatywy – Unii Innowacji1.
Horyzont 2020 jest programem ramowym otwierającym szerokie
możliwości rozwoju gospodarki europejskiej, jednak umiejętne i skuteczne wykorzystanie tego narzędzia, przez jednostki naukowe i podmioty gospodarcze, wymaga profesjonalnie przeprowadzonych kampa1
http://www.kpk.gov.pl/?page_id=11400 (data wejścia 21.07.2016 r.)
228 • Jacek Lipski, Jarosław Cymerski
nii informacyjnych oraz szkoleniowych. Jednym z ważnych wydarzeń
była konferencja przygotowana przez Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Badawczych Unii Europejskiej, przy współudziale Polskiej Platformy Bezpieczeństwa Wewnętrznego.
Konferencja naukowa Badania i innowacje w obszarze bezpieczeństwa – wymiana międzynarodowych doświadczeń zorganizowana została
w dniach 11 – 12 maja 2016 roku w Centrum Konferencyjnym Stadionu
Narodowego PGE Narodowy w Warszawie.
Konferencja objęta została Honorowym Patronatem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministra Rozwoju oraz Dyrektora Narodowego Centrum Badań i Rozwoju.
Do udziału w konferencji zaproszeni zostali przedstawiciele Rady Ministrów RP, administracji państwowej, polskich i europejskich służb oraz instytucji odpowiedzialnych za bezpieczeństwo, sędziowie i prokuratorzy, pracownicy naukowi publicznych i niepublicznych uczelni wyższych, jednostek
badawczo-rozwojowych, organizacji pozarządowych oraz przedsiębiorcy.
Przedmiotowa konferencja tematycznie była ukierunkowana na identyfikację i wypracowanie efektywnych sposobów współpracy pomiędzy
przedstawicielami nauki, przedsiębiorcami i służbami oraz instytucjami
odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo, w ramach prac badawczo-rozwojowych. Jednym z celów organizatorów konferencji było stworzenie możliwości nawiązania kontaktów i budowania europejskich konsorcjów, które
w 2016 i 2017 roku będą ubiegać się o granty badawcze w ramach Programu Horyzont 20202.
Program Horyzont 2020 jest największym – w historii Unii Europejskiej – programem w zakresie badań naukowych i innowacji. Swoim zakresem obejmuje trzy, dotychczas odrębne, programy wspierania badań
na poziomie unijnym. Są to:
– Program Ramowy UE w zakresie badań, rozwoju technologicznego i demonstracji, dedykowaną innowacyjności część Programu Ramowego
na Rzecz Konkurencyjności i Innowacji (CIP),
– działania Europejskiego Instytutu Innowacji i Technologii (EIT).
W ciągu 7 lat (2014 – 2020) na nowatorskie badania i innowacyjne rozwiązania przeznaczonych zostanie 80 miliardów euro.
Struktura programu Horyzont 2020 została oparta na trzech zasadniczych, wzajemnie wspierających się priorytetach:
http://ppbw.pl/pl/informacja-o-konferencjii (data wejścia 21.07.2016 r.)
2
Badania i innowacje w obszarze bezpieczeństwa… • 229
– doskonała baza naukowa,
– wiodąca pozycja w przemyśle,
– wyzwania społeczne
uzupełnionych przez dodatkowe cele szczegółowe:
– upowszechnianie doskonałości i zapewnienie szerszego uczestnictwa,
– nauka z udziałem społeczeństwa i dla społeczeństwa.
Konferencja została poprzedzona przygotowanym w dniu 10 maja
2016 roku przez organizatorów Dniem informacyjnym w obszarze Bezpieczne Społeczeństwa. W trakcie jej trwania zostały przedstawione możliwości
składania wniosków projektowych w ramach konkursów 2016‒2017.
Ponadto przybliżone zostały zasady uczestnictwa w Horyzoncie 2020,
procedury oceny wniosków oraz oceny etycznej/oceny procedur bezpieczeństwa. W obradach uczestniczyli także przedstawiciele Komisji Europejskiej oraz Agencji Wykonawczej ds. Badań Naukowych REA.
We wprowadzeniu do problematyki będącej przedmiotem konferencji
głos zabrali:
– prof. dr hab. inż. Tadeusz Burczyński – Dyrektor Instytutu Podstawowych Problemów Techniki Polskiej Akademii Nauk,
– Sebastian Serwiak – Zastępca Dyrektora Krajowego Punktu Kontaktowego,
– Rashel Talukder – przedstawiciel Polskiej Platformy Bezpieczeństwa
Wewnętrznego,
– Renata Rycerz – Koordynator obszaru „Bezpieczne Społeczeństwa”, Program Ramowy H2020.
W dalszej kolejności głos zabrała Pani Agnieszka Marciniak – Research Programme Officer, Research Executive Agency, European Commission, która przybliżyła problematykę Programu Horyzont 2020 w zakresie
uwarunkowań formalnych, prawnych i finansowych. Przedmiotem jej wystąpienia były również zagadnienia dotyczące zasad uczestnictwa w Programie Horyzont 2020 oraz procedury oceny wniosków, w tym oceny
etycznej/oceny procedur bezpieczeństwa.
Następnie głos zabrał przedstawiciel Krajowego Punktu Kontaktowego,
który omówił zagadnienia związane z działaniami Europejskiej Sieci Krajowych Punktów Kontaktowych w obszarze Bezpieczne Społeczeństwa.
Dzień informacyjny zakończyła, przygotowana przez Pana Alberto Pietro Contaretti – Programme Officer for EU Policies, DG Migration and
Home Affairs, Innovation and Industry for Security, European Commission, prezentacja tematów konkursów ogłoszonych w Programie Pracy
na lata 2016- 2017 w obszarze „Bezpieczne Społeczeństwa”, Program Horyzont 2020. Prezentacja objęła następujące tematy:
– ochrona infrastruktury krytycznej,
– ochrona i bezpieczeństwo społeczeństwa,
– bezpieczeństwo granic i bezpieczeństwo zewnętrzne,
– cyberbezpieczeństwo,
– zagadnienia ogólne,
– Instrumenty MŚP.
W pierwszym dniu konferencji zaprezentowane zostały nowe możliwości finansowania przez Komisję Europejską, działań służb i instytucji państwowych, zmierzających do wdrażania efektów prac B+R (mechanizm
POV, PCP, PPI). Przedstawione zostały także różne modele finansowania
prac B+R w obszarze bezpieczeństwa w poszczególnych państwach Unii
Europejskiej, z uwzględnieniem zarządzania prawami własności intelektualnej do wyników projektów.
Ponadto poświęcono wiele czasu na dyskusję dotyczącą roli użytkowników końcowych (służb mundurowych) w międzynarodowych projektach
dotyczących bezpieczeństwa.
Otwierając pierwszy dzień konferencji głos zabrali:
– prof. zw. dr hab. Arkadiusz Letkiewicz – Koordynator ds. realizacji projektów Polskiej Platformy Bezpieczeństwa Wewnętrznego,
– Sebastian Serwiak – Zastępca Dyrektora Krajowego Punktu Kontaktowego Wystąpienia.
Występujący następnie Paolo Salieri – Principal Policy Officer, Innovation and Industry for Security, DG Migration and Home Affairs, European
Commission przybliżył problematykę możliwości finansowania prac B+R
oraz przedstawił zasady działania programów:
– Przedoperacyjna Walidacja – Pre – Operational Validation (POV),
– Przedkomercyjne Zamówienia Publiczne – Pre-commercial procurement (PCP),
– Zamówienia Publiczne na Innowacyjne Rozwiązania – Public procurement of innovative solutions (PPI).
W swoim wystąpieniu Paolo Salieri przedstawił również przykłady realizacji projektów finansowanych przez programy POV/PCP/PPI w ramach H2020.
Następnie głos zabrał przedstawiciel Grecji dr Pantelis Michalis – Center for Security Studies (KEMEA), Ministry of Interior and Administrative
Reconstruction. Przedmiotem wystąpienia były aktualne konkursy ogłoszone – w ramach PCP/PPI – w obszarze bezpieczeństwa w ramach H2020.
W toku konferencji prezentowano również zagadnienia międzynarodowych doświadczeń w realizacji projektów B+R w obszarze bezpieczeństwa.
Problemy roli użytkowników końcowych omówił Andrew Stainforth – Detective Inspector, Head of West Yorkshire for Innovation, West Yorkshire Police (Wielka Brytania) oraz Patrick Padding – Core Group Leader of European
Network of Law Enforcement Technology Services (ENLETS) (Holandia).
Modele finansowania badań w obszarze bezpieczeństwa w państwach UE
oraz prawa własności intelektualnej do efektów prac B+R. zaprezentowali:
Shaun Mallinson – Partnerships and Funding Coordinator, Centre for Applied Science and Technology Home Office Science (CAST) (Wielka Brytania); Rashel Talukder – Polska Platforma Bezpieczeństwa Wewnętrznego
(Polska); dr Georgios Kioumourtzis – Center for Security Studies (KEMEA),
Ministry of Interior and Administrative Reconstruction (Grecja).
W toku obrad poruszono również kwestie związane z Bankowym Centrum Cyberbezpieczeństwa. W przedmiotowym zagadnieniu wystąpił
dr Mieczysław Groszek – Wiceprezes Związku Banków Polskich. Zademonstrowano również wybrane technologie w obszarze wywiadu kryminalnego i informatyki śledczej. Studium przypadku zostało przygotowane
przez dra hab. inż. Marka Kisiel-Dorohinickiego z Akademii Górniczo –
Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie.
Drugi dzień konferencji rozpoczęto od dyskusji i próby odpowiedzi
na pytanie: czy możliwe jest zachowanie równowagi pomiędzy prawem
do prywatności a koniecznością działań inwigilacyjnych prowadzonych
przez służby mundurowe i specjalne? W toku dalszej dyskusji zaprezentowano wyniki wybranych projektów B+R z obszaru bezpieczeństwa, finansowanych głównie przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Efekty
projektów, zgodnie z Ustawą o NCBR nieodpłatnie przekazywane na rzecz
Skarbu Państwa, mają w bezpośredni sposób wspierać działania służb
mundurowych. Zaproszeni na konferencję goście przedstawili projekt
ustawy o czynnościach operacyjno-rozpoznawczych, cyberbezpieczeństwo oraz innowacyjne rozwiązania ochrony granic w Polsce.
Otwarcia drugiego dnia konferencji dokonali:
– prof. zw. dr hab. Emil W. Pływaczewski – Koordynator Główny Polskiej
Platformy Bezpieczeństwa Wewnętrznego,
–  Sebastian Serwiak – Zastępca Dyrektora Krajowego Punktu Kontaktowego.
Drugiego dnia tematem konferencji była problematyka możliwości
zachowania równowagi pomiędzy prawem do prywatności a koniecznością inwigilacji. Referat wprowadzający wygłosił prof. zw. dr hab. Lech
Paprzycki – Prezes Sądu Najwyższego kierujący Izbą Karną. W ramach
dyskusji głos zabrali:
– Marek Bieńkowski – Dyrektor Departamentu Porządku i Bezpieczeństwa Wewnętrznego NIK,
– drhab.RyszardCzerniawski –SWPSUniwersytetHumanistyczno–Społeczny,
– Monika Krasińska – Dyrektor Departamentu Orzecznictwa, Legislacji
i Skarg Biura GIODO,
– Poseł Marek Opioła – Przewodniczący Komisji ds. Służb Specjalnych,
– dr Zbigniew Wrona – Dyrektor Departamentu Prawnego i Orzecznictwa Kontrolnego NIK,
– Mirosław Wróblewski – Dyrektor Zespołu Prawa Konstytucyjnego
i Międzynarodowego RPO,
– Bogdan Święczkowski – Pierwszy Zastępca Prokuratora Generalnego,
Prokurator Krajowy.
Kolejnym punktem programu konferencji była prezentacja dotycząca
wykorzystania monitoringu wizyjnego w wykrywaniu i zwalczaniu przestępczości i terroryzmu na podstawie studium przypadku Paryża po ataku
na redakcję Charlie Hebdo. Następnie poszczególni prelegenci dokonali
prezentacji efektów wybranych projektów B+R z obszaru bezpieczeństwa
i obronności:
– wybrane zastosowania technologii multimedialnej do celów wykrywania i lokalizacji obiektów i zdarzeń – prof. dr hab. inż. Andrzej Czyżewski, Politechnika Gdańska,
– system informacyjno – analityczny wspomagający planowanie działań
Biura Ochrony Rządu – dr hab. inż. Marek Kisiel-Dorohinicki, Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie,
– wirtualny system doskonalenia taktyki działań interwencyjnych służb
odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i treningu strzeleckiego – podinsp. dr Grzegorz Gudzbeler, Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie,
– opracowanie systemowych rozwiązań wspomagających zabezpieczenie
miejsca zdarzenia i proces wykrywczy na podstawie materiału dowodowego utrwalonego za pomocą technik skaningu laserowego oraz satelitarnych technik pomiarowych – prof. dr hab. inż. Tadeusz Wieczorek,
Politechnika Śląska,
– nowa jakość edukacji – bezpieczeństwo wewnętrzne – dr Robert Netczuk, Uniwersytet Śląski w Katowicach,
– projekt ustawy o czynnościach operacyjno-rozpoznawczych – stan obecny i perspektywy – przedstawiciel środowiska prawniczego.
W kolejnym etapie konferencji zaprezentowana została następująca
problematyka:
– cyberbezpieczeństwo RP – wyzwania i zagrożenia – przedstawiona przez
dr Joannę Świątkowską, Dyrektora Programowego CYBERSEC, Instytut
Kościuszki, członek zespołu ds. bezpieczeństwa cyberprzestrzeni Biura
Bezpieczeństwa Narodowego,
– „pion do walki z cyberprzestępczością Biura Kryminalnego Komendy
Głównej Policji. Historia i wyzwania” – mł. insp. Marcin Golizda-Bliziński, Naczelnik Wydziału do walki z Cyberprzestępczością, Biuro Kryminalne, Komenda Główna Policji,
– innowacje wzmacniające system ochrony i bezpieczeństwa granic RP –
gen. bryg. rez. pilot Dariusz Wroński, Ekspert Narodowego Centrum
Studiów Strategicznych,
– wzbogacanie danych AIS i wykrywanie potencjalnych zagrożeń dla bezpieczeństwa morskiego na przykładzie projektu SIMMO – Jacek Małyszko, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu,
– infrastruktura i urządzenia oraz procedury techniczno-prawne związane z zabezpieczeniem i przechowywaniem tzw. trudnych dowodów
procesowych – mł. insp. dr hab. Janusz Bryk, Wyższa Szkoła Policji
w Szczytnie,
– zaawansowany system automatycznego rozpoznawania i przetwarzania mowy polskiej na tekst, dedykowany dla służb odpowiedzialnych
za bezpieczeństwo państwa – Mariusz Owsianny, Poznańskie Centrum
Superkomputerowo-Sieciowe,
– zestaw opatrunkowy zabezpieczający urazy powstałe w trakcie pełnienia obowiązków służbowych przez służby mundurowe – insp. dr Danuta
Bukowiecka, Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie,
– indywidualizacja konstrukcji wielofunkcyjnych kamizelek balistycznych
skrytego noszenia – mgr inż. Grażyna Grabowska, Instytut Technologii
Bezpieczeństwa MORATEX.
Zaprezentowane wystąpienia teoretyków i praktyków problematyki będącej przedmiotem Konferencji, dzięki szerokiemu spektrum poruszonej
problematyki, pozwoliły na przybliżenie zagadnień związanych z funkcjo-
nowaniem programu ramowego Horyzont 2020. Dzięki niemu uczestnicy
mieli możliwość zapoznania się z praktycznymi aspektami procedury składania i oceny wniosków w ramach programu. Natomiast przedstawiciele
świata nauki, przedsiębiorcy i przedstawiciele służb oraz instytucji funkcjonujących w obszarze bezpieczeństwa uzyskali możliwość nawiązania
współpracy na płaszczyźnie badawczo-rozwojowej w skali europejskiej.
Płk dr Jacek Lipski, ur. 29 lutego 1972 r. w Pułtusku. Doktor prawa, radca prawny, absolwent Podyplomowego Studium Zagadnień Legislacyjnych
Uniwersytetu Warszawskiego. Autor i współautor ok. 60 pozycji naukowych,
w tym komentarza do ustawy o Biurze Ochrony Rządu. Specjalizuje się w zagadnieniach z zakresu szeroko pojętego prawa administracyjnego ustrojowego, materialnego i formalnego, a w szczególności prawa służb bezpieczeństwa
i porządku publicznego.
Z Biurem Ochrony Rządu związany od 1998 r. W latach 2006 – 2007 był Zastępcą Szefa Biura Ochrony Rządu. Pełnił również służbę w Policji, w Zakładzie Prawa i Taktyki Kryminalistycznej Centrum Szkolenia Policji (lata
1997‒1998), oraz w Straży Granicznej, w Biurze Prawnym Komendy Głównej
Straży Granicznej (lata 2009 – 2015).
Do 2015 r. zajmował stanowisko adiunkta na uczelni wyższej. Pełnił również
funkcje członka Rady Wydziału Nauk Społecznych i Administracji uczelni
oraz członka Senatu uczelni.
Ppłk dr Jarosław Cymerski, ur. 25 listopada 1971 roku w Warszawie. Absolwent Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie oraz Akademii Obrony Narodowej w Warszawie. Doktor nauk humanistycznych w zakresie nauki o polityce.
Rozprawę doktorską obronił w Akademii Humanistycznej im. Aleksandra
Gieysztora w Pułtusku. Od 21 lat jest funkcjonariuszem Biura Ochrony Rządu, obecnie w stopniu podpułkownika. Pracownik naukowy Wydziału Nauk
Politycznych Akademii Humanistycznej im Aleksandra Giejsztora w Pułtusku. Jego zainteresowania naukowe skupiają się na problematyce związanej z ochroną osób i obiektów oraz funkcjonowaniem podmiotów systemu
bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej realizujących zadania w obszarze
przeciwdziałania terroryzmowi i zwalczania go.
Wytyczne dla autorów
Maszynopis Artykuły prosimy przesyłać w wersji elektronicznej w formacie Word. Redakcja przyjmuje
do druku oryginalne artykuły naukowe, doniesienia wstępne, artykuły przeglądowe, studia
przypadków oraz z praktyki dla praktyki. Maszynopis w języku polskim lub języku kongresowym nie powinien przekraczać 22 stron (format A4, Times New Roman 12 pkt., interlinia 1,5), pisany bez podziału na kolumny (łącznie 40 000 znaków razem ze spacjami).
Definicje typów artykułów
1. Oryginalny artykuł naukowy – opisane są w nim wyniki dotychczas niepublikowanych
badań i eksperymentów naukowych autora lub bezpośrednio mu podlegającego zespołu
naukowego, nowych w stosunku do dotychczasowej wiedzy i dorobku w danej dziedzinie, stanowiących oryginalny wkład w światową naukę. Publikacje naukowe są zazwyczaj
naukowym źródłem pierwotnym.
2. Doniesienie wstępne (komunikat z badań) – opisane są w nim wstępne, ale już na tym
etapie obiecujące wyniki prowadzonych, lecz jeszcze nieukończonych badań;
3. Artykuł przeglądowy – opisuje obecny stan wiedzy w danym obszarze tematycznym,
czasem przy uwzględnieniu kontrowersyjnych lub spornych kwestii, zawiera opis zarówno teoretyczny, aktualną i właściwie dobraną literaturę źródłową, jak i praktyczny aspekt
zagadnienia; autor powinien uwzględnić nierozwiązane w danej kwestii problemy.
4. Studium przypadku – analiza zdarzeń rzeczywistych – artykuł zawiera opis zdarzenia
lub przypadku (jednego lub kilku), ciekawego z naukowego lub praktycznego punktu
widzenia; analizę tego zdarzenia, dyskusję opartą na najnowszym piśmiennictwie oraz
wnioski wynikające z przeprowadzonej analizy.
5. Z praktyki dla praktyki – podstawą tego artykułu są doświadczenia związane z prowadzonymi akcjami ratowniczym lub innymi praktykami stosowanymi w ochronię przeciwpożarowej, z których wnioski mogą mieć zastosowanie praktyczne w innych tego
typu przypadkach.
Abstrakty ustrukturyzowane
Artykuł zgłaszany do redakcji musi być poprzedzony dwujęzycznym abstraktem ustrukturyzowanym według jednego z poniższych przykładów. Artykuły z abstraktem nieustrukturyzowanym krótszym niż 2400 znaków ze spacjami nie będą kwalifikowane
przez redakcję do procesu recenzyjnego.
1. Struktura abstraktu dla oryginalnego artykułu naukowego/doniesienia wstępnego
• Cel – powinien jasno przedstawiać hipotezę postawioną w artykule;
• Projekt i metody – narzędzia i metody użyte w badaniach;
• Wyniki – rezultaty badań;
236 •
• Wnioski – w odniesieniu do hipotezy oraz możliwe kierunki przyszłych badań.
2. Struktura abstraktu dla artykułu przeglądowego/studium przypadku – analiza zdarzeń rzeczywistych
• Cel – główne pytania postawione w artykule
• Wprowadzenie – kontekst/tło przedstawionego w artykule zagadnienia/problemu/zdarzenia
• Metodologia – użyte do omówienia/analizy tematu metody/narzędzia
• Wnioski – główne wnioski wynikające z analizy przeglądowej/analizy zdarzenia rzeczywistego
3. Struktura abstraktu dla artykułu z praktyki dla praktyki
• Cel – główne pytania postawione w artykule
• Wprowadzenie – kontekst/tło przedstawionego w artykule zagadnienia/problemu
• Wnioski – główne wnioski wynikające z artykułu i ich znaczenie dla dziedziny
• Znaczenie dla praktyki – przedstawienie sugerowanego wykorzystania dla praktyki
Jeśli artykuł nie pasuje do żadnej z powyższych struktur, należy użyć odpowiednio podobnej struktury. Autorzy mają obowiązek podania informacji, jaki rodzaj artykułu przesyłają do redakcji (oryginalny artykuł naukowy, artykuł przeglądowy, doniesienie naukowe, studium przypadku – analiza zdarzeń rzeczywistych lub z praktyki dla praktyki).
Struktura artykułu
A. Struktura oryginalnego artykułu naukowego/doniesienia wstępnego:
1) Tytuł – w jęz. polskim lub w jęz. rosyjskim (Times New Roman 16 pkt., WERSALIKI)
oraz w języku angielskim (Times New Roman 14 pkt., tekst zwykły)
2) Abstrakt ustrukturyzowany – cztery akapity z nagłówkami zapisanymi pogrubioną czcionką, około 2500 znaków ze spacjami w jęz. polskim oraz około 2500 znaków
ze spacjami w jęz. angielskim (jednak nie krótsze niż 2400 znaków); Times New Roman
10 pkt. (W przypadku autorów anglojęzycznych wymagany jest tylko abstrakt w jęz.
angielskim).
3) Słowa kluczowe (w jęz. polskim i angielskim lub w jęz. rosyjskim i jęz. angielskim lub
tylko w jęz. angielskim w przypadku autorów anglojęzycznych, łącznie do 10 wyrazów;
Times New Roman 10 pkt.)
4) Wprowadzenie
5) Metody
6) Wyniki
7) Dyskusja nad metodami i wynikami
8) Podsumowanie/Wnioski
9) Literatura
10) Nota biograficzna o autorze/autorach
B. Struktura artykułu przeglądowego/studium przypadku/z praktyki dla praktyki:
1) Tytuł – w jęz. polskim lub w jęz. narodowym autora (Times New Roman 16 pkt., DRUKOWANY) oraz w języku angielskim (Times New Roman 14 pkt., tekst zwykły)
2) Abstrakt ustrukturyzowany – cztery akapity z nagłówkami zapisanymi pogrubioną
• 237
czcionką, około 2500 znaków ze spacjami w jęz. polskim oraz około 2500 znaków ze spacjami w jęz. angielskim (jednak nie krótsze niż 2400 znaków); Times New Roman 10
pkt. (W przypadku autorów anglojęzycznych wymagany jest tylko abstrakt w jęz. angielskim).
3) Słowa kluczowe (w jęz. polskim i angielskim lub tylko w jęz. angielskim w przypadku
autorów anglojęzycznych, łącznie do 10 wyrazów; Times New Roman 10 pkt.) Literatura
Odwołania do literatury umieszcza się na końcu artykułu w kolejności alfabetycznej.
Przypisy bibliograficzne należy podawać w jednolitej wersji. Nazwiska i tytuły pisane
cyrylicą powinny być podane w transliteracji zgodnie z normą GOST 52535.1‒2006.
Zalecane jest odwoływanie się głównie do publikacji recenzowanych. W przypadku dokładnego cytowania w tekście obok numeru przyporządkowanego publikacji zamieszczonej w spisie Literatury podaje się również numer strony, z której pochodzi cytat –
np. [2, s. 166]. Cytaty należy umieszczać w cudzysłowach. Przykłady tworzenia odsyłaczy
bibliograficznych w spisie literatury (oparte o system cytowania Chicago http://www.
chicagomanualofstyle.org/):
Tabele, ryciny, ilustracje
Podpisy do tabel, rycin i ilustracji oraz treść w tabelach, rycinach i ilustracjach należy podawać w języku, w którym został napisany artykuł, oraz w języku angielskim. Tabele należy dodatkowo przygotować w oddzielnym załączniku. Rysunki należy nadsyłać w formie
gotowej do druku jako oddzielne pliki w formacie jpg, png lub tiff (min. 300 dpi, wielkość
około 1 MB). Wykresy tworzone w programie Excel (lub w jego odpowiedniku) należy
przesyłać w formacie.xls (format programu Excel).Artykuły bez elementów graficznych
odpowiedniej jakości nie będą przyjmowane do druku. Przy wszystkich tabelach, rycinach, wykresach, zdjęciach itd. należy podać źródło, z którego pochodzą, lub umieścić
informację „Opracowanie własne”.
Skróty
Rozwinięcia wszystkich użytych w artykule skrótów należy podać w formie wykazu
na końcu artykułu.
Autor
W przypisie do nazwiska autora należy podać pełną nazwę instytucji oraz adres korespondencyjny (jak również adres e-mailowy). Autorzy proszeni są o załączenie krótkiej noty
biograficznej (ok. 50 słów). Jeśli artykuł ma więcej niż jednego autora, należy podać udział
procentowy poszczególnych osób w powstaniu artykułu oraz zakres wkładu merytorycznego (zob. współautorstwo artykułu). Redakcja zobowiązuje się do zachowania poufności
informacji dotyczących szczegółowych danych osobowych autorów i recenzentów.
238 •
Współautorstwo artykułu
Zgodnie z definicją współautorstwa zawartą w publikacji Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego pt. „Rzetelność w badaniach naukowych oraz poszanowanie własności
intelektualnej” to pojęcie należy rozumieć w następujący sposób:
„Współautor to każdy, kto napisał niewielki nawet jego fragment, wniósł twórczy wkład
w jego koncepcję lub układ, brał udział w projektowaniu badań naukowych, których wynikiem jest dany utwór. Współautorem nie jest osoba, która wykonywała czynności administracyjne związane z pracą nad stworzeniem dzieła naukowego (np. szef placówki
naukowej, osoba pozyskująca środki do badań, osoba zbierająca dane lub wykonująca
obliczenia statystyczne). Prawa do współautorstwa nie nabywa również konsultant, dzielący się swą wiedzą”.
W związku z powyższym Redakcja zobowiązuje autorów do podawania w artykułach
wkładu procentowego oraz wykazywanie zakresu wkładu poszczególnych współautorów
w powstanie artykułu, czyli tzw. atrybucji (autor koncepcji, założeń, metod.
Redakcja zobowiązuje również autora/autorów do podania informacji o źródle finansowania badań. Odpowiedzialność za prawdziwość powyższych danych ponosi osoba
przedkładająca artykuł do druku.
Zapora ghostwriting i guest autorship
Mając na uwadze prawdziwość publikowanych danych o wkładzie autorskim w powstanie zgłaszanych do druku artykułów i by uniknąć zjawisk typu ghostwriting i guest autorship, Redakcja kwartalnika „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje”
zobowiązuje autorów do rzetelnego wykazywania udziału osób trzecich w procesie powstawania artykułu.
1) Ghostwriting ma miejsce wtedy, gdy wkład w powstanie artykułu wniosła osoba niewymieniona w wykazie autorów lub w podziękowaniach.
2) Guest autorship zachodzi wtedy, gdy artykuł powstał bez udziału osoby wymienionej
w wykazie autorów lub wniosła ona znikomy wkład w powstanie danej publikacji.
Zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Redakcja prosi autorów o ujawnianie wkładu poszczególnych osób w powstanie artykułu przez podawanie
udziału procentowego w przypisie do tytułu artykułu. W przypadku stwierdzenia zjawisk
typu ghostwriting lub guest autorship Redakcja będzie informowała o tym jednostkę naukową zatrudniającą autora, inne stowarzyszenia, których jest on członkiem, inne ośrodki naukowe i redakcje czasopism.
Etyka
Dane opublikowane w kwartalniku „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje” powinny być oryginalne. Nie należy przesyłać tekstów, które zostały wcześniej
opublikowane w innym czasopiśmie lub monografii. Podawanie fałszywych danych, pla-
• 239
giaty oraz inne działania, które mogą prowadzić do fałszywych wniosków, są nieetyczne.
Szczegółowe informacje o etyce publikacji i stwierdzeniu nadużycia w publikacji (opartych na zaleceniach Elsevier i wytycznych COPE dla wydawców czasopism), z którymi
należy zapoznać się przed zgłoszeniem artykułu do redakcji, znajdą Państwo w poniższym linku.
http://www.elsevier.com/editors/perk/about-cope
System antyplagiatowy
Artykuły nadsyłane do redakcji są poddawane ocenie przez internetowy system antyplagiatowy (Plagiat.pl). Nadesłanie artykułu jest równoznaczne z akceptacją faktu, że artykuł
może zostać poddany takiej ocenie. Wszystkie wykryte przypadki nierzetelności naukowej redakcja będzie zgłaszać do odpowiednich organów instytucjonalnych.
Copyright
Autor przesyła do Wydawcy pocztą tradycyjną oświadczenie, w którym przekazuje zbywalne prawa autorskie na rzecz Wydawcy na wszelkich polach eksploatacji umożliwiających publikowanie i powielanie w wersji drukowanej i elektronicznej oraz na jego publikowanie w innych zintegrowanych naukowych źródłach informacyjnych z możliwością
wglądu, pobierania i zwielokrotniania. Autor poświadcza również, że praca nie była
wcześniej publikowana, a także nie narusza ona praw autorskich innych osób.
Polityka Open Access
Kwartalnik „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje” jest publikowany
w darmowym i otwartym dostępie tzn. każdy użytkownik ma prawo czytać, kopiować,
drukować, rozpowszechniać, cytować i przeszukiwać zasoby otwarte, w tym pełne teksty
artykułów, z zachowaniem praw autorskich ich twórców. Użytkownik korzysta z zamieszczonych w Kwartalniku artykułów zgodnie z obowiązującymi przepisami o dozwolonym
użytku, podając na kopii utworu informację o źródle i autorze/ach.
Zapraszamy Autorów, niezależnie od afiliacji, do nadsyłania swoich prac.
Artykuły należy przesyłać na adres mailowy Redakcji: [email protected]
Guide for Authors
Typescript
Articles should be submitted electronically in word format. Editors will accept for publication original research material, review articles and case studies – analysis of actual
events. The script should be in the Polish language or offical languages of the United
Nations and not exceed 20 sides (A4, Times New Roman 12 pts., 1.5 interspaced), written
without a division into columns (Total 40,000 characters, including spaces).
Types of articles
A. Original scientific article – describes the results of not yet published research and scientific experiments carried out by the author, or a team of scientists directly subordinated
to him/her. The results are new in relation to the foregoing knowledge and achievements
in the particular field, and constitute original contribution to the world’s science. Such
publications are usually scientific primary sources.
B. Short scientific report (initial report; survey report) – describes initial but at this stage
promising results of conducted, but still unfinished research;
C. Review article – describes the current state of knowledge in the particular thematic
field, sometimes providing controversial issues and contentions; involves both theoretical
(current and properly chosen literature) and practical description of the topic; the author
should include into the article unresolved problems related to the issue.
D. Case study – analysis of actual events – an article of this type includes: description
of the untypical event/case (one or more), difficult from the scientific and practical point
of view; the analysis of this event, discussion based on the up-to-date literature and conclusions derived from the conducted analysis.
E. Best practice in action – the basis for this type of article are experiences related to carried out rescue actions and other fire protection operations, conclusions of which can
have practical application in other similar cases.
Structured abstracts
An article submitted for publication shall have a structured abstract written in two languages. Articles without structured abstracts and with less than 2400 symbols including
spaces will not be qualified for the reviewing process.
1) Abstract structure of an original scientific article/short scientific report
• Purpose – should clearly state the hypothesis which is formulated in the article
• Project and methods – tools and methods used in the research
• Results – the outcome of the study
• Conclusions – the outcome in relation to the hypothesis and possible directions for
future research
• 241
2) Abstract structure of a review article/case study – analysis of actual events
• Purpose – main questions made in the article
• Introduction – context/background of the issue/problem introduced in the article
• Methodology – methods or tools used in the analysis
• Conclusions – main conclusions derived from a review article/analysis of actual events
3) Abstract structure of an article best practice in action
• Purpose – main questions made in the article
• Introduction – context/background of the issue/problem introduced in the article
• Conclusions – main conclusions derived from the review article/analysis of actual events
• Practical significance – presentation of suggested application for practice
If the article does not fit none of the aforementioned structures, a most adequate structure shall be applied.
Authors are obliged to inform the editorial office about the type of article they are sending
(an original scientific article, a review article, a scientific report, a case study – analysis
of actual events or best practice in action article).
Article’s structure
A. Structure of an original scientific article/short scientific report:
1) Title – in one of offical languages of the United Nations (Times New Roman 16 pts.,
upper-case CAPITALS) and in English (Times New Roman 14 pts., lower-case)
2) Structured Abstract – four paragraphs with headings in boldface type, about 2500 characters – including spaces in main language’s title (but not less than 2400) and about 2500
characters – including spaces in English (but not less than 2400); Times New Roman
10 pts. (Native English-speaking authors are requested to provide the abstract only in
English language)
3) Keywords (in Polish, official languages of the United Nations, or only in English in
case of native English-speaking authors, a total of 10 phrases; Times New Roman 10 pts.)
4) Introduction
5) Methods
6) Results
7) Discussion about methods and results
8) Summing-up/Conclusions
9) Literature
10) Biographical note about the author (s)
B. Structure of a review article/case study – analysis of actual events/best practice in action article:
1) Title – in Polish (Times New Roman 16 pts., upper-case CAPITALS) and in English
(Times New Roman 14 pts., lower-case)
2) Structured Abstract – four paragraphs with headings in boldface type, about 2500 characters (but not less than 2400) and about 2500 characters – including spaces in English
242 •
(but not less than 2400); Times New Roman 10 pts. (Native English-speaking authors are
requested to provide the abstract only in English language)
3) Key words in Polish or official languages of the United Nations and English, or only
in English in case of native English-speaking authors, a total of 10 phrases; Times New
Roman 10 pts.) Literature
Literature references are identified at the end of the article in a sequence as they appear
in the text. Bibliographic commentary should be in a uniform version. Names and titles,
written in Cyrillic should appear in the transliteration in accordance with the standard
GOST 52535.1‒2006. It is recommended that, in the main, referenced material should
be publications, which have been reviewed. In the case of precise quotations in the text
against the number of an assigned publication located in the literature index, one should
also include the page number, of the quotation source e.g. [2, p. 166]. Polish quotations
and quotations in other languages should be inserted within quotation marks. Examples of bibliographic references in the literature index (based on the Chicago Citation Style http://www.chicagomanualofstyle.org/):
Tables, figures and illustrations
Captions for tables, figures and illustrations as well as texts in tables, figures and illustrations should be in the language in which the article was written and in English. Tables
should be incorporated in the text and, additionally, produced in a separate file and submitted as an enclosure to the article. As a rule, figures should be submitted in a form
ready for printing, in separate files (jpg or tiff format – minimum 300 dpi, about 1MB).
Diagrams made in Excel (or its analogue) should be sent in.xls format.
Articles without graphic elements of appropriate quality will not be printed. Authors shall
always indicate sources while presenting tables, figures, diagrams and photographs or
inform about own elaboration using caption: “Author’s own elaboration”.
Abbreviations
At the end to the article the author should draw up the list of abbreviations used in the paper with the information what they stand for.
Author
The authors name should be accompanied by a note reflecting the full name of the institution, and the address for correspondence (e-mail address). Authors are requested to enclose a short biographical note (about 50 words). If an article has more than one author,
it is necessary to indicate the percentage contribution of each individual to the creation
of the article as well as the scope of authors’ contribution (see Co-authorship)
Editors are obliged to preserve the confidentiality of personal information about authors
and reviewers.
• 243
Co-authorship
Co-authorship, as defined by the Polish Ministry of Science and Higher Education in
the publication ‘Reliability in research and respect for intellectual property rights’ should
be understood in the following way:
A co-author is a person who has: written even a small fragment, made a creative contribution to the concept or format, participated in the design of a research project, from
which a given piece of work represents the outcome. A co-author is not a person who
performs administrative tasks related to a research project (e.g. head of a research establishment, a person raising research funding, a person engaged with data collection or
someone performing statistical calculations). The right to co-authorship is not acquired
by a consultant who shares his/her knowledge.
Accordingly, authors are obliged to identify, in percentage terms, co-author contributions
and reveal the actual input of an individual co-author to original scientific papers, i.e. attribution (author of the concept, assumptions, methods).
Authors are also requested to provide information about funding sources supporting
the work described in an article. Responsibility for veracity of the above mentioned information rests with the person submitting the script for publication.
Ghost-writing and guest authorship boundaries
In scientific research articles, ghost-writing and guest authorship is considered a misconduct.
1) Ghost-writing occurs when the input to an article is by a person who is not named in
the list of authors or excluded from acknowledgements.
2) Guest authorship describes a situation where an article is created without participation
or with a negligible contribution of a person named in the list of authors.
In accordance with directions from the Minister of Science and Higher Education,
the Editorial Board requires authors to disclose individual contributions to articles in
percentage terms, by an annotation to the title of an article.
With due regard to the need for integrity of information concerning authors and to avoid
situations known as ghost-writing and guest authorship, the Editorial Board requires authors to disclose honest information about third parties who participate in the creation
of submitted articles. Where ghost-writing or guest authorship is identified, the Editorial
Board will inform the author’s Research Establishment, associations of which the author
is a member, other Research Centres and Editorial Boards of different publications about
the incident.
Ethics
Material published in ‘Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje’ should be
original. Articles reproduced previously in other journals and specialist study publications should not be submitted. Falsified data, plagiarism and any other inappropriate act,
which could lead to false conclusions, is unethical.
244 •
Detailed information concerning Publication Ethics and Publication Malpractice Statement (based on Elsevier recommendations and COPE’s Best Practice Guidelines for
Journal Editors) which should be read before submitting the article for publication, can
be found under the following link.
Anti-plagiarism system
The articles sent to the editing office are checked by Internet anti-plagiarism system
(Plagiat.pl). If an author sends his/her article to the editing office he or she automatically accepts the fact that the article can be assessed in such a context. All cases of author’s unreliability in research will be reported by the editing staff to appropriate administrative authorities.
Copyright
The author of the article sends the Publisher via traditional post a declaration, by means
of which he or she transfers his or her all copyright to the Publisher so that the Publisher
can make use of the article in any way, including publishing, copying in print and electronic version and publishing in other integrated scientific resources with the possibility
for reading, downloading and copying. The author also confirms that the work has not
been published previously and that the article does not infringe other persons’ copyright.
Open access policy
The Quarterly „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje” is published in
free and open access, i.e., each user can read, copy, print, spread, cite and search open
resources, including full texts of articles, respecting the copyright of its authors. A user
can take advantage of articles published in the Quarterly in accordance with binding law
on permitted use, indicating on the copy of the material information about the source
and authors.
We invite Authors, regardless of their affiliation, to submit their papers.
e-mail: [email protected]
Инструкция для авторов
Машинопись
Просим присылать статьи в электронной версии в формате Word. Редакция принимает к печати оригинальные научные статьи, предварительные доклады, обзорные
статьи, тематические исследования и статьи из практики для практики. Машинопись
на польском, английском, французском, немецком, испанском или русском языке не
должна превышать 22 страниц (формат А4, Times New Roman 12 pkt., междустрочный
интервал 1,5), без разделения на столбцы (всего 40 000 символов, включая пробелы).
Определение видов статей
1. Оригинальная научная статья – в ней описаны результаты неопубликованных
исследований и научных экспериментов автора или непосредственно подлежащего ему научного коллектива, новых в сравнении с существующими знаниями
и достижениями в данной области, являющихся оригинальным вкладом в мировую науку. Научные публикации обычно являются научным первоисточником.
2. П
редварительный доклад (сообщение по результатам исследования) – в нём
описаны предварительные, но уже на этом этапе многообещающие результаты,
проводимых, но еще незавершенных исследований.
3. О
бзорная статья – описывает настоящее состояние знаний в данной области, иногда принимая во внимание спорные вопросы, включает описание как теоретической, текущей и правильно подобранной литературы, так и практический аспект
вопросов; автор должен учитывать нерешенные в данном вопросе проблемы.
4. Тематическое исследование – анализ реальных событий – статья содержит описание события или случая (одного или нескольких), интересного с научной или
практической точки зрения; анализ этого события, обсуждение, основанное на
ктуальной литературе, и выводы, следующие из проведённого анализа.
5. Из практики для практики – основой этой статьи является опыт, связанный
с культурой безопасности в широком понимании, выводы из которого могут
практически применяться в подобных случаях.
Структурированная аннотация
Присылаемым в редакцию статьям должна предшествовать двуязычная аннотация, структурированная по одному из следующих примеров.
Статьи с неструктурированной аннотацией, включающей меньше, чем 2400 символов с пробелами, не будут квалифицироваться редакцией для рецензионного процесса.
1. Структура аннотации для оригинальной научной статьи/предварительного доклада.
• Цель – должна чётко представлять поставленную в статье гипотезу;
246 •
• Проект и методы – инструменты и методы, используемые в исследовании;
• Результаты исследований;
• Выводы – в соотношении с гипотезой а также возможные направления будущих исследований.
2. Структура аннотации для обзорной статьи/тематического исследования – анализа актуальных событий
• Цель – главные вопросы, поставленные в статье;
• Введение – контекст представленного в статье вопроса/проблемы/случая;
• Методология – использованные для обсуждения/анализа темы методы/инструменты;
• Выводы – главные выводы из обзорного анализа/анализа актуального события.
3. Структура аннотации для статьи из практики для практики.
• Цель – главные вопросы, поставленные в статье;
• Введение – контекст изложенного в статье вопроса/проблемы;
• Выводы – главные выводы, вытекающие из статьи, и их значение для данной
области исследований;
• Значение для практики – презентация предлагаемого использования для практики.
Если статья не соответствует ни одной из вышеописанных структур, следует использовать соответственно похожую структуру. Авторы обязаны предоставить
информацию, какого вида статью они присылают в редакцию (оригинальные
научные статьи, предварительные доклады, обзорные статьи, тематические исследования или статьи из практики для практики).
Структура статьи
А. Структура оригинальной научной статьи/предварительного доклада:
1) Название – на польском или русском языке (Times New Roman 16 pkt., ВСЕ ПРОПИСНЫМ ШРИФТОМ) и на английском языке (Times New Roman 14 pkt., обычный текст).
2) Структурированная аннотация – четыре абзаца с заголовками, записанными
жирным шрифтом, ок. 2500 знаков с пробелами на польском языке и ок. 2500
знаков с пробелами на английском (но не менее 2400 знаков); Times New Roman
10 pkt. (В случае англоязычных авторов – только аннотация на английском языке).
3) Ключевые слова (на польском и английском языке или на русском и английском,
или только на английском языке для англоязычных авторов, в общем до 10 слов;
Times New Roman 10 pkt.).
4) Введение.
5) Методы.
6) Результаты.
7) Дискуссия над методами и результатами.
8) Резюме и выводы.
9) Библиография.
10) Краткая биография автора/авторов.
• 247
Б. Структура обзорной статьи/тематические исследования/статьи из практики
для практики:
1) Название – на польском или родном языке автора (Times New Roman 16 pkt.,
ВСЕ ПРОПИСНЫМ ШРИФТОМ) и на английском языке (Times New Roman
14 pkt., обычный текст).
2) Структурированная аннотация – четыре абзаца с заголовками, записанными
жирным шрифтом, ок. 2500 знаков с пробелами на польском языке и ок. 2500 знаков с пробелами на английском (но не менее 2400 знаков); Times New Roman
10 pkt. (В случае англоязычных авторов – только аннотация на английском языке).
3) Ключевые слова (на польском и английском языке или на русском и английском,
или только на английском языке для англоязычных авторов, в общем до 10 слов;
Times New Roman 10 pkt.).
Библиография
Ссылки на литературу должны помещаться в конце статьи в алфавитном порядке.
Библиографические ссылки следует подавать в одной версии. Фамилии и названия, записанные кириллицей, следует записать в транслитерации согласно ГОСТ
52535.1‒2006. Рекомендуется ссылаться в основном на рецензируемые публикации. В случае точного цитирования в тексте возле номера, связанного с публикацией, находящейся в библиографии, указывается также номер страницы, откуда
взята цитата: напр. [2, ст. 166]. Цитаты следует заключить в кавычки.
Примеры создания библиографических ссылок в библиографии опираются на
чикагскую систему цитирования: http://www.chicagomanualofstyle.org/.
Таблицы, графики, иллюстрации
Названия таблиц, график, иллюстраций и текст в таблицах, графиках и иллюстрациях следует подавать на языке, на котором написана статья, а также на английском
языке. Таблицы должны быть дополнительно подготовлены в отдельном приложении. Рисунки должны быть представлены в готовом к печати виде как отдельные
файлы в формате jpg, png или tiff (мин. 300 dpi, размер примерно 1 МБ). Диаграммы,
созданные в Excel (или его эквиваленте), должны быть отправлены в формате.xls
(формат Excel). Статьи без графики соответствующего качества не будут приниматься к печати. Для всех таблиц, график, фотографий, графиков и т.д. необходимо
указать их источник, или поставить информацию «Собственная работа».
Сокращения
Объяснения ко всем используемым в статье сокращениям следует представить
в виде списка в конце статьи.
Автор
В примечании к фамилии автора необходимо представить полное название институции а также почтовый адрес (и адрес электронной почты). Просьба к авторам
248 •
приобщить краткую биографическую справку (около 50 слов). Если статья имеет
более, чем одного автора, следует указать процентный вклад отдельных лиц в создание статьи и масштаб существенного вклада (см. соавторство статьи). Редакция
обязуется сохранять конфиденциальность информации, касающейся персональных данных авторов и рецензентов.
Соавторство статьи
В соответствии с определением соавторства, содержащимся в публикации Министерства науки и высшего образования под названием «Точность в научных исследованиях и уважение к интеллектуальной собственности», это понятие следует
понимать следующим образом:
«Соавтором является каждый, кто написал даже небольшую его часть, сделал
творческий вклад в его концепцию или структуру, принимал участие в разработке
исследований, результатом которых является данное произведение. Соавтором не
является лицо, которое выполняло административные задачи, связанные с работой по созданию научного произведения (напр. руководитель научного учреждения, лицо, приобретающее средства для исследований, лицо, собирающее данные
или выполняющее статистические вычисления). Права к соавторству не приобретает также консультант, делящийся своими знаниями».
В свете вышеизложенного редакция требует от авторов представлять в статьях процентный вклад и указывать объём вклада отдельных соавторов в создание статьи,
то есть так называемую компетенцию (автор концепции, предположения, методов).
Редакция также требует от автора/авторов предоставлять информацию об источнике финансирования исследований. Ответственность за достоверность приведенных выше данных лежит на лице, представляющем статью к печати.
Брандмауэр ghostwriting и guest autorship
Учитывая достоверность публикуемых данных об авторском вкладе в создание
предъявляемых к печати статей и во имя избежания явлений типа ghostwriting
и guest autorship, редакция журнала «Культура безопасности. Наука – практика –
размышления» требует от авторов честного предъявления участия третьих сторон
в процессе создания статьи.
1. Ghostwriting имеет место в том случае, когда вклад в создание статьи сделало
лицо, не перечисленное в списке авторов или в благодарностях.
2. Guest autorship происходит в том случае, когда статья была создана без участия
лица, упомянутого в списке авторов, или это лицо внесло незначительный вклад
в создание данной публикации.
В соответствии с руководящими принципами Министерства науки и высшего
образования редакция просит авторов раскрывать вклад отдельных лиц в создание статьи путём предъявления процентного вклада в сноске к названию статьи.
В случае установления явлений типа ghostwriting или guest autorship редакция проин-
• 249
формирует научное учреждение, являющееся работодателем автора, другие организации, членом которых он является, другие научные центры и редакции журналов.
Этика
Данные, опубликованные в ежеквартальнике «Культура безопасности. Наука –
практика – размышления», должны быть оригинальными. Не следует отправлять
текстов, которые были ранее опубликованы в другом журнале или монографии.
Подача фальшивых данных, плагиат и другие действия, которые могут привести
к ложным выводам, являются неэтичными.
Подробная информация об этике публикации и установлении мошенничества
в публикации (на основе рекомендаций Elsevier и руководящих принципов COPE
для издательств журналов), с которыми следует ознакомиться перед отправкой
статьи в редакцию, вы найдете в следующей ссылке.
Система антиплагиат
Статьи, отправленные в редакцию, проходят оценку в интернет-системе антиплагиат (Plagiat.pl). Отправление статьи равносильно признанию того факта, что статья может быть подвергнута такой оценке. О всех обнаруженных случаях научной
недобросовестности редакция будет сообщать в соответствующие органы.
Copyright
Автор высылает издателю традиционной почтой заявление, в котором передаёт
переводные авторские права в пользу издателя во всех областях эксплуатации для
публикации и тиражирования в печатной и электронной версии и его публикации
в других интегрированных источниках научной информации с возможностью доступа, загрузки и воспроизведения. Автор также удостоверяет, что работа не была
ранее опубликована и что она не нарушает авторские права других лиц.
Политика Open Access
Ежеквартальник «Культура безопасности. Наука – практика – размышления»
публикуется в бесплатном и открытом доступе, т.е. каждый пользователь имеет
право читать, копировать, печать, распространять, цитировать и пересматривать
открытые ресурсы, включая полные тексты статей, со сбережением авторских
прав их создателей. Читатель пользуется включенными в ежеквартальник статьями в соответствии с действующими положениями о разрешенном использовании,
представляя на копии произведения информацию об источнике и авторе/ах.
Приглашаем авторов, независимо от принадлежности, к отправлению своих работ.
Статьи следует присылать на адрес электронной почты редакции:
[email protected].

kultura bezpieczeństwa nauka – praktyka – refleksje kbnpr

Transkrypt

Podobne dokumenty