Wćgorz w Europie

Wægorz w Europie
Christopher Moriarty
Marine Institute, Fisheries Research Centre Abbotstown, Dublin 15, Irlandia
Wstæp
Od lat 70. nastæpuje spadek zarówno poziomu rekrutacji wægorza jak i liczebno¤ci
pogÆowia, a tym samym i pozyskania tego gatunku przez rybactwo. Kaºdy pesymista
bædzie twierdziÆ, ºe wægorz nie ma przyszÆo¤ci, spadajåcy trend zostanie utrzymany
i praktycznie moºemy zapomnieì o tej wy¤mienitej i jednej z najcenniejszych ryb.
Jednakºe prawdziwi naukowcy z zasady nie ekstrapolujå trendów, a poza tym ja nie
naleºæ do pesymistów. Jestem wiæc przekonany, ºe wægorz ma przyszÆo¤ì i postaram
siæ uzasadniì swój optymizm. Moja wiara w przyszÆo¤ì wægorza zapewne w najwiækszym stopniu wynika z jego przeszÆo¤ci. WægorzoksztaÆtne powstaÆy na drodze ewolucyjnej juº w okresie Kretaceñskim, okoÆo 100 milionów lat temu, kiedy to dwa kontynenty
- Ameryka i Eurazja, wÆa¤nie zaczæÆy siæ od siebie oddalaì. Nasz wægorz europejski zaadoptowaÆ siæ, przechodzåc transformacjæ od tropikalnej ryby przybrzeºnej do mieszkañca oceanu, który stawaÆ siæ coraz wiækszy i wiækszy. Co waºniejsze - gatunek ten
przeºyÆ Pleistoceñskå eræ lodowca, kiedy wiæksza czæ¤ì obecnego terytorium wægorza
byÆa albo caÆkowicie zlodowaciaÆa, albo panowaÆy tam warunki arktyczne i subarktyczne. Wydaje siæ wiæc maÆo prawdopodobne by tak odporny gatunek miaÆ poddaì siæ obserwowanemu obecnie globalnemu ociepleniu, a co dopiero presji poÆowowej.
Nie martwiæ siæ wiæc zbytnio o przyszÆo¤ì wægorza jako gatunku. Poglåd ten odnosi
siæ jednak do innej skali czasowej. ZupeÆnie odmiennå sprawå jest przyszÆo¤ì gospodarki
wægorzowej w Europie, a ta juº od dÆuºszego czasu spædza sen z powiek zarówno rybakom jak i biologom.
23
Miædzynarodowe zainteresowanie wægorzem jest juº szacownie historycznå dziaÆalno¤ciå. Miedzynarodowa Rada do Badañ Morza (ICES) niemal natychmiast po swym
powstaniu w 1902 roku podjæÆa badania nad okre¤leniem miejsca rozrodu wægorza. WysiÆki te zaowocowaÆy sÆawnymi pracami prowadzonymi przez duñskiego oceanografa Johannes’a Schmidt’a, a w jakie¤ dwadzie¤cia lat póªniej - jego publikacjå stwierdzajåcå, ºe
Morze Sargassowe jest jedynym na ¤wiecie tarliskiem wægorza. Póªniejsze badania genetyczne, prowadzone nieprzerwanie aº do chwili obecnej, nie ujawniÆy ºadnej regionalnej zmienno¤ci gatunkowej, i choì - jak dotåd - nie udaÆo siæ w naturze znaleªì ani jednego
rozradzajåcego siæ dorosÆego osobnika, hipoteza Schmidt’a nie zostaÆa podwaºona.
W latach 60. Europejska Komisja Doradcza d/s Rybactwa ródlådowego (EIFAC) równieº zainteresowaÆa siæ wægorzem. OdbyÆo siæ szereg spotkañ roboczych, których wynikiem byÆo opublikowanie waºnych opracowañ dotyczåcych metod poÆowów wægorza oraz okre¤lania wieku tej ryby. W 1976 oba te miædzynarodowe ciaÆa tj. ICES i EIFAC zorganizowaÆy w Helsinkach sympozjum po¤wiæcone wægorzowi. Jednym z jego wyników
byÆo powoÆanie wspólnej Grupy Roboczej d/s Wægorza. Grupa ta przetrwaÆa róºne koleje
losu i funkcjonuje do dnia dzisiejszego; jej ostatnie spotkanie odbyÆo siæ w ubiegÆym roku
w IJmiuden w Holandii.
Grupa Robocza pobudziÆa wymianæ poglådów i zachæciÆa do publikacji licznych prac
dotyczåcych ekologii wægorza i gospodarki wægorzowej. Niestety ani prace grupy, ani
publikacje naukowe nie zdoÆaÆy skÆoniì wÆadz pañstw czÆonkowskich EIFAC do zwiækszenia nakÆadów na badania wægorza, tak ºe wielu naukowców nie dysponuje adekwatnymi
funduszami na realizacjæ swych koncepcji badawczych.
W 1994 roku przewodniczåcy Grupy Roboczej rozpoczåÆ starania o uzyskanie wsparcia Unii Europejskiej, których owocem byÆo utworzenie wspólnego programu finansujåcego spotkania mniejszych grup w celu przeprowadzenia badañ nad wægorzem w 10 krajach europejskich. Så to te kraje, w których wystæpuje naturalna rekrutacja wægorza (dopÆyw wægorza monteé):
Szwecja
Dania
Niemcy
Irlandia
Wielka Brytania
Holandia
Francja
Portugalia
Hiszpania
WÆochy
Wspólny program zatytuÆowano Poprawa stanu gospodarki wegorzowej w Europie
i zachowanie gatunku. TytuÆ ten kÆadzie nacisk na wstæpnie postawionå hipotezæ, ºe odpowiednie gospodarowanie wægorzem moºe doprowadziì do zwiækszenia poÆowów przy
jednoczesnym zachowaniu stada tarÆowego. Omawiana Grupa opublikowaÆa w 1995 roku (Moriarty, 1995) raport o stanie gospodarki wægorzowej w Europie, a obecnie finalizuje
swój koñcowy raport pt. Gospodarowanie wægorzem europejskim, który zawiera zalecenia dot. gospodarki wægorzowej. GÆównym celem byÆo przedstawienie ogólnego obrazu
24
rybactwa wægorzowego w Europie i przygotowanie planu gospodarowania - cel bardzo
ambitny je¤li uwzglædnimy, ºe od poczatku wiadomo byÆo iº bædzie to opracowanie wstæpne, oparte o niewystarczajåcy zasób informacji.
W niniejszym referacie przedstawiæ Pañstwu najpierw pewne aspekty gospodarki
wægorzowej w przeszÆo¤ci, jej stan obecny i wreszcie to, co moºe zdarzyì siæ w przyszÆo¤ci.
PrzeszÆo¤ì: spadek rekrutacji
Jednym z najdÆuºej trwajåcych dziaÆañ Grupy Roboczej jest rejestracja rocznych poÆowów wægorzyka szklistego i monteé wzdÆuº europejskiego wybrzeºa Atlantyku. SzczegóÆowe dane nie zawsze byÆy jednoznaczne, lecz trend ogólny nie pozostawia ºadnych
wåtpliwo¤ci. WybraÆem dla Pañstwa dane z uj¤cia Loary w Zatoce Biskajskiej.
Dane te ujawniajå dwa istotne fakty. Po pierwsze - dwudziestoletni okres bardzo wysokich poÆowów w latach 1960-1980, po którym naståpiÆ gwaÆtowny spadek do bardzo niskiego poziomu pod koniec lat 80. W ostatnich latach notuje siæ nieznaczny wzrost. Drugi
fakt, to niezwykle wysoki poziom poÆowów w latach 70. Rejestrowano wówczas poÆowy
przekraczajace 700 ton. Je¤li uwzglædnimy, ºe så to wyÆåcznie dane oficjalne, nie ma wåt-
pliwo¤ci iº rzeczywiste roczne poÆowy byÆy znacznie wyºsze.
Naukowcy francuscy wykazali, ºe na wysoko¤ì poÆowów wpÆywajå róºne czynniki
w skali lokalnej: hydrologia, aktualna cena wægorzyka pÆacona rybakom, wysiÆek poÆowowy itp. W pewnym stopniu wyja¤niajå one zmienno¤ì poÆowów w latach, jednakºe ich uwzglædnienie w ºadnym stopniu nie zmienia ogólnego trendu. I choì twierdzenie, ºe wysoko¤ì poÆowów jest równowaºna wielko¤ci pogÆowia nie jest w peÆni sÆuszne, nie ulega najmniejszej wåtpliwo¤ci, ºe rekrutacja wægorzyka szklistego w Europie w latach 80. byÆa
nieporównywalnie niºsza niº w poprzednim dwudziestoleciu.
25
Siedemset ton wægorzyka szklistego zawiera przeciætnie 2 biliony osobników. Nie ma
jednak ºadnej moºliwo¤ci stwierdzenia, ºe osobniki te przeºyÆyby gdyby ich nie odÆowiono. Zresztå dla takich ilo¤ci nie wystarczyÆoby przestrzeni ºyciowej. I tu trzeba natychmiast podkre¤liì, ºe nie prowadzono absolutnie ºadnych badañ naturalnej ¤miertelno¤ci
wægorza szklistego, choì wszyscy så zgodni, ºe przy tak wysokim poziomie rekrutacji
¤miertelno¤ì ta musi byì bardzo wysoka. Fakt ten prowadzi do nastæpnego nierozwiåzanego problemu, a mianowicie jaki jest wpÆyw eksploatacji wægorzyka szklistego na pogÆowie tego gatunku, je¤li wpÆyw ten w ogóle istnieje.
Istotnym faktem jest stwierdzenie, ºe spadek rekrutacji wægorza zanotowany w latach
80. miaÆ miejsce po dÆugim okresie znacznej obfito¤ci wægorzyka szklistego i wysokich odÆowach wægorza, który rozpoczåÆ sie w latach 50. Przyjmujæc, ºe okres od stadium wægorzyka szklistego do gotowej do rozrodu samicy wynosi przeciætnie 15 lat, to gdyby eksploatacja wægorzyka byÆa istotnie tak szkodliwa, znaczåcy spadek rekrutacji powinien siæ
rozpoczåì juº w latach 70. Tak siæ nie staÆo, co umacnia nas w przekonaniu, ºe rybactwo
nie ma praktycznie wpÆywu na powodzenie rozrodu. Fakt ten, a takºe kilka innych argumentów, doprowadziÆy Castonguay’a i in. (1994) do stwierdzenia, ºe obserwowany spadek rekrutacji wægorza, objemujåcy zarówno wægorza europejskiego jak i praktycznie nieeksploatowanego wægorza amerykañskiego, musiaÆ byì spowodowany nieznanymi
czynnikami zwiazanymi z cyrkulacjå oceanicznå.
Stwierdzenie, ºe spadek rekrutacji nie ma wyraªnego wpÆywu na powodzenie tarÆa
wægorza, nie jest równoznaczne z powiedzeniem, ºe nie wywiera on wpÆywu na pogÆowie.
Istniejå niedwuznaczne dowody, ºe spadek ten ma bardzo powaºny wpÆyw na pogÆowie
weægorza ºerujåcego i srebrzystego. Populacje w BaÆtyku i Morzu PóÆnocnym, a takºe w
wodach sÆodkich we wszystkich krajach Europy póÆnocnej ulegÆy zasadniczemu ograniczeniu. Wydajno¤ì spadÆa, pociågajåc za sobå spadek liczby rybaków poÆawiajåcych wægorza. Te same zjawiska zaobserwowano w rybactwie prowadzonym w lagunach Morza
ródziemnego we Francji i WÆoszech, które dotychczas byÆy najwiækszymi producentami
wægorza w Europie. Wszystkie zainteresowane kraje prowadzå zarybienia i majå programy zarbieniowe wægorzykiem szklistym lub podchowanym ze szklistego sprowadzanego
z Wielkiej Brytanii, Francji, Hiszpanii czy Portugalii i wszædzie zarybienia så bardzo efektywne.
Teraªniejszo¤ì: rybactwo niedostatecznie rozwiniæte
Spadek rekrutacji wægorza wywoÆaÆ dwa przewidywalne efekty: zmniejszenie pogÆowia oraz wzrost cen za wægorzyka szklistego. W 1995 roku doÆåczyÆ do nich caÆkowicie no-
26
wy czynnik - ogromny wzrost zapotrzebowania na wægorzyka szklistego w krajach Dalekiego Wschodu. W Japonii juº od wielu lat istniaÆ dobrze rozwiniæty chów wægorza, lecz opieraÆ siæ on w gÆównej mierze na Anguilla japonica. W ostatnich latach naståpiÆ spektakularny rozwój chowu wægorza w szeregu krajach wschodu m.in. w Chinach, Tajwanie
i Tajlandii. Z powodu niedostatecznej ilo¤ci japoñskiego wægorzyka szklistego nabywcy
ze wschodu przenie¤li siæ do Europy. Wydaje siæ, ºe posiadajå oni niewyczerpywalne fundusze, co spowodowaÆo, ºe cena pÆacona rybakom za wægorzyka szklistego wzrosÆa
z i tak juº wysokiego poziomu 115 dolarów amerykañskich za kilogram w roku 1995 do
170 dolarów w roku 1997.
Konsekwencjå tego faktu så dwa powaºne problemy. Po pierwsze wydaje siæ, ºe europejscy hodowcy wægorza nie bædå w stanie pÆaciì takiej ceny. Po drugie, rybactwo profesjonalne i towarzystwa rybackie zaangaºowane w programy zarybiania wægorzem bædå zmuszone albo zwiækszyì nakÆady na te programy, albo ograniczyì dawki zarybieniowe.
Wspomniany wspólny program przy przygotowywaniu planu gospodarowania wægorzem stanåÆ równieº przed dwoma problemami. Pierwszym byÆo pytanie, czy istnieje konieczno¤ì ograniczenia poÆowów wægorza, aby zabezpieczyì odpowiedni jego
spÆyw na tarÆo, drugim - czy istnieje moºliwo¤ì i przesÆanki rozwoju gospodarki wægorzowej.
27
Przeprowadzone badania potwierdziÆy doniesienia o zmniejszajåcej siæ rekrutacji i spadku pogÆowia wægorza. Nie udaÆo siæ natomiast stwierdziì ºadnego zwiåzku
miædzy rosnåcymi poÆowami wægorzyka szklistego a spadajåcå rekrutacjå. Oznacza
to, ºe jak dotåd nie ma naukowych podstaw by ograniczyì eksploatacjæ wægorza
szklistego. Grupa zidentyfikowaÆa znaczne obszary, na których wystæpujå nieeksploatowane populacje wægorza, a takºe stwierdziÆa, ºe w wielu miejscach spÆyw wægorza strebrzystego jest wysoki, do 30% pogÆowia, mimo prowadzenia intensywnej eksploatacji. DoprowadziÆo to do wniosku, ºe jak dotåd nie ma podstaw do wprowadzenia ograniczeñ dla gospodarki wægorzem, tym bardziej ºe zarybienia nie tylko przyczyniajå siæ do wzrostu poÆowów, lecz takºe do wzrostu liczby spÆywajåcych
tarlaków.
Ocenili¤my teº globalnie poziom i warto¤ì gospodarki wægorzowej. W naszym pierwszym raporcie ocenili¤my odÆów wægorza na okoÆo 30 tysiæcy ton, o warto¤ci dla rybaków
(cena pÆacona rybakom) 200 milionów dolarów, i warto¤ci dodanej 400 milionów dolarów.
Do liczb tych naleºy dodaì produkcjæ 7.5 tys. ton uzyskiwanå z intensywnego chowu, o
warto¤ci 40 milionów dolarów.
Obliczyli¤my teº, ºe „dzikiego” wægorza pozyskuje siæ z obszaru 90 tysiæcy km2. Tylko
3% naturalnych siedlisk wægorza w Europie jest dla niego niedostæpne z powodu przegrodzenia tamami tras wædrówki. Naturalna rekrutacja na ten obszar odpowiada 67 tonom
wægorzyka szklistego. Dochodzå do tego 33 tony z zarybieñ. Oznacza to, ºe caÆy obszar
jest niedorybiony - brakujå 644 tony wægorza szklistego. Gdyby moºna byÆo prowadziì zarybienia na takim poziomie, moºna by uzyskaì dodatkowy odÆów na poziomie 40 tys. ton.
Pozyskanie takiej ilo¤ci wægorza daÆoby zatrudnienie w niepeÆnym wymiarze godzin dla
40 tys. ludzi.
PrzyszÆo¤ì: plan rozwoju i ochrony
Z powodu braku jakichkolwiek informacji o przyczynie zmniejszania siæ rekutacji wægorza nie istnieje moºliwo¤ì przewidzenia w sposób naukowy przyszÆych trendów . Zapewne najlepsza wie¤ì jakå mogæ podaì to fakt, ºe odÆowy monteé w Loarze podwoiÆy siæ
od roku 1993, tak ºe najniºszy ich poziom liczåc od roku 1937 zanotowano w latach
1991-1992. Czynniki hydrologiczne i rynkowe så z pewno¤ciå w duºym stopniu odpowiedzialne za ten wzrost, niemniej jednak utrzymujåcy siæ od paru lat trend rosnåcy moºe
wskazywaì na koniec okresu regresu. Moºemy wiæc stwierdziì, ºe dalszy spadek jest
równie prawdopodobny co wzrost.
Z uwagi jednak na caÆkowity brak odpowiedniej wiedzy w prezentowanym programie
28
zalecono duºå ostroºno¤ì postæpowania, polegajåcå na niezwiækszaniu poziomu poÆowów wægorza ºerujåcego i srebrzystego, je¤li nie towarzyszy temu uzupeÆniajåcy program zarybieniowy.
Wspólny program wykazaÆ, ºe przynajmniej do czasu zwiækszenia popytu na monteé
na Dalekim Wschodzie, ilo¤ì wægorzyka szklistego byÆa - pomimo spadku - wystarczajåca
do zarybienia wód niedorybionych. Nawet przy braku badañ nad naturalnå ¤miertelno¤ciå
nie ulega wåtpliwo¤ci, ºe w wodach nieeksploatowanych rybacko, do których wchodzå
ogromne ilo¤ci wægorzyka szklistego nie ma on szans przeºycia do okresu rozrodu. Logicznym wiæc postæpowaniem jest jego odÆów i przerzucenie do innych wód - dziaÆanie,
które niechybnie zwiækszy spÆyw wægorza na tarÆo.
Zasadæ tæ moºna stosowaì na szerokå skalæ. Biologicznie, dziaÆanie takie nie stanowi ºadnego problemu. Zniechæcajåca jest natomiast jego strona ekonomiczna. Zarybienie zmierzajåce do zwiækszenia pogÆowia wægorza daje efekty nie wcze¤niej niº po piæciu
latach w krajach basenu Morza ródziemnego, i po okoÆo dziesiæciu latach w krajach póÆnocnych. Prywatny kapitaÆ do¤ì rzadko jest „rado¤nie” inwestowany w przedsiæwziæcia
przynoszåce dochód dopiero po tak dÆugim okresie. Co wiæcej - problemy z kontrolowaniem gospodarki wægorzowej så tak duºe, ºe gospodarujåcy napotyka na ogromne trudno¤ci zapewnienia sobie kontroli nad odÆowem pogÆowia, które sam stworzyÆ. Jedynym
rozwiåzaniem så programy pokrywania kosztów zarybienia wægorza przez rzådy poszczególnych krajów oraz przez Radæ Europy.
Proste wyliczenie dokonane przez uczestników wspólnego programu wykazaÆo, ºe
roczne zarybienie 744 t wægorza szklistego, kosztujåce 134 miliony dolarów, doprowadziÆoby w efekcie do takiego stanu pogÆowia wægorza, który umoºliwiaÆby coroczny odÆów 68
tys. ton o warto¤ci 523 milionów dolarów. Jest to Æadny stosunek, pokazujåcy jak wysoce
opÆacalne jest zarybienie wægorzem.
Wægorz i rybactwo wægorzowe naprawdæ majå przyszÆo¤ì. Je¤li jednak nie podejmie
siæ wÆa¤ciwych dziaÆañ, sÆaba rekrutacja ostatnich 15 lat ujawni siæ postæpujåcym spadkiem odÆowów na wiækszo¤ci obszarów bytowania wægorza. W dalszym ciågu istniejå
wystarczajåce ilo¤ci wægorzyka szklistego by zatrzymaì ten spadek, a nawet by zwiækszyì wydajno¤ì wægorza ºerujåcego i srebrzystego. Wægorz jako gatunek nie jest zapewne zagroºony, ale w wielu krajach Europy rybactwo i gospodarka wægorzowa stojå przed
niepewnå przyszÆo¤ciå, je¤li nie wprowadzi siæ w ºycie ogólnoeuropejskiego programu
gospodarowania tym gatunkiem. W tym momencie rola nauki siæ koñczy. Odpowiedzialno¤ì i caÆa sprawa przechodzi w ræce ekonomistów i polityków.
przekÆad: Maria Bniñska
29
Literatura
Castonguay M., P.V. Hodson, C. Moriarty, K.F. Drinkwater, B.M. Jessop, 1994. Is there a role of ocean environment in American and European eel decline? Fisheries Oceanography, 3(3):
197-203.
Moriarty C. (Red.), 1996. The European eel fishery in 1993 and 1994. Fisheries Bulletin (Dublin), 14:
ss. 51.
30