Załącznik nr 7 d
Transkrypt
Załącznik nr 7 d
Załącznik nr 7 d SPECYFIKACJA SYSTEMU FOTOWOLTAICZNEGO Spis treści: 1. CEL INSTALACJI SYSTEMU FOTOWOLTAICZNEGO .............................................. 2 2. NORMY I POJĘCIA ZWIĄZANE .................................................................................... 2 3. ODBIÓR ENERGII Z SYSTEMU FOTOWOLTAICZNEGO.......................................... 2 4. ZAKRES PRAC.................................................................................................................. 3 5. POŁUDNIOWA ŚCIANA OSŁONOWA.......................................................................... 3 6. SYSTEM MOCOWANIA DO ŚCIANY OSŁONOWEJ .................................................. 4 7. OKNA DO SAL WYKŁADOWYCH................................................................................ 4 8. LAMELE OSŁONOWE CENTRAL WENTYLACYJNYCH. ......................................... 6 9. MINIMALNE PARAMETRY MATERIAŁOWE............................................................. 6 10. SYSTEM ZARZĄDZANIA ENERGIĄ, ........................................................................ 7 11. WYMAGANIA DLA PODKONSTRUKCJI ALUMINIOWEJ, ................................... 8 UWAGI .................................................................................................................................... 12 1 Załącznik nr 7 d 1. CEL INSTALACJI SYSTEMU FOTOWOLTAICZNEGO Zastosowanie systemu paneli fotowoltaicznych ma na celu pomniejszenie zużycia energii przez budynek. 2. NORMY I POJĘCIA ZWIĄZANE Zastosowane rozwiązania przeprowadzono w zgodzie z następującymi normami: • PN-HD 60364-7-712:2007; Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych Część 7-712: Wymagania dotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji Fotowoltaiczne (PV) układy zasilania • PN-EN 61173:2002; Ochrona przepięciowa fotowoltaicznych (PV) systemów wytwarzania mocy elektrycznej -- Przewodnik • PN – B – 02025:2001; Obliczanie sezonowego zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania budynków mieszkalnych • PN-86/E-05003/01; Ochrona odgromowa obiektów budowlanych – wymagania ogólne String – dwa lub więcej ogniw fotowoltaicznych połączonych w jeden ciąg. Cześć składowa modułu. Kilka zalaminowanych stringów stanowi wypełnienie modułów PV. String modułów (module string) sekcja modułów/paneli podłączonych do inwertera lub regulatora. Do jednego inwertera podłącza się ZAZWYCZAJ KILKA NIEZALEŻNYCH STRINGÓW 2-6. STC, Standard Test Conditions STC (Standard Test Conditions) w skrócie: prostopadłe promieniowanie słońca o mocy 1000W na jeden m², przy temp. 25C. Spektrum AM=1,5 (Air Mass). Sprawność systemów solarnych (%) - Stopień zamiany energii słonecznej na elektryczną lub cieplną mierzony w %. Ogniwa fotowoltaiczne - Część składowa modułu PV, płytki krzemowe standardowo o rozmiarach od 4-7 cali, łączone z innymi ogniwami w szereg. Kilka połączeń ogniw tworzy moduł PV. Panel PV - moduł PV z obramowaniem Inverter - to przetwornica napięcia umożliwiająca kompatybilność systemów PV pracujących w środowisku prądu stałego ze środowiskiem prądu przemiennego (typowego dla 230V). Należy zastosować inwertery o sprawności nie mniejszej niż 94%. 3. ODBIÓR ENERGII Z SYSTEMU FOTOWOLTAICZNEGO Całość wyprodukowanej energii zostanie oddana na potrzeby budynku. Nie planuje się sprzedaży energii do sieci dystrybutora PGE. Wykonawca musi uzgodnić wpięcie instalacji w zakładzie energetycznym. Protokół uzgodnienia należy dołączyć do dokumentacji powykonawczej. 2 Załącznik nr 7 d 4. ZAKRES PRAC Przedmiotowy zakres prac obejmuje: Instalacja Paneli w technologii amorficznej: - instalację Paneli Fotowoltaicznych na ścianie osłonowej budynku od strony dużej i małej auli, - wykonanie niezbędnej podkonstrukcji dla w/w instalacji, - wykonanie niezbędnego okablowania, wraz z wpięcie do sieci energetycznej, - instalacja typów oraz ilości inwerterów dostosowana do potrzeb instalacji(parametry inwerterów nie gorsze niż w tabeli nr 2), Instalacja Paneli w technologii DSSC (Dye-sensitized Solar Cells) - instalacja Paneli Fotowoltaicznych, w technologii DSSC, w oknach sali wykładowych nr 3.49 oraz 3.50, - instalacja niezbędnego okablowania, - instalacja dopasowanych inwerterów, Instalacja Paneli w technologii monokrystalicznej lub polikrystalicznej - osłonięcie jednostronne central wentylacyjnych, tylko od strony południowej budynku, przy pomocy paneli fotowoltaicznych, wykonanych jako lamele osłonowe - zainstalowanie niezbędnych insertów o mocy i parametrach dobranych do zastosowanej technologii. - zainstalowanie Systemu Zarządzania Energią (SZE) Należy zintegrować system Fotowoltaiczny z Systemem Zarządzania Energią do systemu BMS budynku (Siemens-DESIGO). 5. POŁUDNIOWA ŚCIANA OSŁONOWA Panele Fotowoltaiczne zostałby ułożone na elewacji południowej budynku(część ściany dużej i małej auli). Z uwagi na pionowe usytuowanie ściany tradycyjne ogniwa krzemowe cechują się utratą wydajność rzędu 10-30% w takim położeniu. Należy zastosować technologię amorficzną. Panele Fotowoltaiczne wykonane w tej technologii zostaną zamontowane w ścianie południowej budynku. Jest to ściana osłaniająca dużą aulę oraz małą aulę. Łącznie na ścianie należy zainstalować ok. 60szt. Paneli Fotowoltaicznych o parametrach wg tabeli nr 1. Łączna powierzchnia zagospodarowana w ten sposób wyniesie ok. 100m2. Moc uzyskana z instalacji na ścianie wyniesie ok. 7,6kWp. Należy dobrać inwerter o mocy i parametrach dopasowanych do zastosowanej technologii, o parametrach nie gorszych niż w tabeli nr 2. Inwertery należy włączyć do istniejącego systemu BMS w budynku. Wizualizacja w systemie BMS ma pokazywać różnicę w ilości wygenerowanego CO2, podczas produkcji tej samej ilości energii metodą konwencjonalną, a technologią Fotowoltaiczną. 3 Załącznik nr 7 d 6. SYSTEM MOCOWANIA DO ŚCIANY OSŁONOWEJ Panele należy zastosować jako wypełnienie dla fasady aluminiowej wentylowanej zintegrowanej z budynkiem, np. Fasada REYNAERS-CZ lub MLSYSTEM-VT lub równoważne w zakresie parametrów. Podkonstrukcja oraz podział musi się komponować istniejącą elewacją, detale należy uzgodnić z architektem oraz inwestorem. Rysunek nr 1 prezentuje poglądową lokalizację Paneli DA-LM-130-C1. Rys 1. Szacunkowa likalizacja Paneli Fotowoltaicznych w ścianie osłonowej 7. OKNA DO SAL WYKŁADOWYCH Należy zainstalować Panele Fotowoltaiczne wykonane w technologii DSSC, w oknach do sali wykładowych 3.49 oraz 3.50. Rysunek nr 2 obrazuje poglądowy widok Panelu Fotowoltaicznego wykonany w tej technologii, kolor panelu można ustalić na etapie wykonawstwa. Rys.2. Przykładowy moduł 60 cm x 100 cm w technologii DSSC. 4 Załącznik nr 7 d Barwnikowe ogniwa słoneczne oferują dowolność projektowania (kolorystyka). Mając na uwadze względy ekologiczne, między innymi emisje CO2 (rys.3.), barwnikowe ogniwa słoneczne w porównaniu z innymi konwencjonalnymi i alternatywnymi źródłami energii, emitują, podczas procesu produkcyjnego, zaledwie 7g/kWh. Emisja CO2 występuje tylko podczas procesu produkcyjnego tych ogniw. W trakcie użytkowanie, panele nie emitują CO2. Czas zwrotu energii (Energy Payback Time) dla DSSC wynosi 0,3 roku (rys.4), w porównaniu do tradycyjnych ogniw. Rys.3. Emisja CO2 przez panel DSC z ECN (7%, 25lat życia) w zestawieniu z panelem sc-Si (12%, 25 lat życia), panelem mc-Si (12%, 25 lat życia), panelem ribbon-Si (10%, 25 lat życia), panelem CdTe (10%, 25lat życia) i konwencjonalnymi systemami zasilania. Rys.4. Czas zwrotu energii z panela DSC (7%) w zestawieniu z panelem sc-Si (12%), panelem mc-Si (12%), panelem ribbon-Si (10%), panelem CdTe (10%). 5 Załącznik nr 7 d Z wyjątkiem barwnika i elektrolitu, wszystkie warstwy tworzące barwnikowe ogniwo słoneczne, czyli TiO2, warstwa katalityczna na przeciwelektrodzie, kontakty srebrne, które umożliwią przepływ prądu miedzy elektrodą, a przeciwelektroda, a także warstwa fryty szklanej, która zapewnia uszczelnienie ogniwa, powstają techniką sitodruku. Przewidywana powierzchnia czynna Paneli Fotowoltaicznych wykonanych w technologii DSSC wynosi 16m2. Wymiary docelowe Paneli DSSC w oknach należy ustalić na budowie. 8. LAMELE OSŁONOWE CENTRAL WENTYLACYJNYCH. Lamele zrobione z Paneli Fotowoltaicznych zostaną również umieszczone na stronie południowej, zasłaniając klimatyzatory. Panele Fotowoltaiczne należy wykonać w technologii DSSC, monokrystaliczne lub polikrystalicznej. Należy nawiązać do obecnego systemu mocowań lamel. 9. MINIMALNE PARAMETRY MATERIAŁOWE W poniższych tabelach przedstawiono minimalne wymagania co do zastosowanych Paneli Fotowoltaicznych oraz inwerterów. Tabela 1. Parametry pojedynczego Panelu Fotowoltaicznego DA-LM-130-C1 Wartość Parametru Dopuszczalna odchyłka Moc max. Pmpp [Wp] ≈130 ≈-/+5% Prąd zwarcia Isc [A] ≈1,30 ≈-/+5% Napięcie obwodu otwartego Voc [A] ≈154,00 ≈-/+10% Prąd maksymalnego punktu pracy IMPP[A] ≈1,08 Opis parametru Napięcie nominalne VMPP[V] ≈120,75 ≈-/+10% Sprawność całego modułu ηM[%] ≈8,30 ≈+5% Maksymalne napięcie systemu [V] ≈1 000 ≈+15% 1409x1110x40 Niedopuszczalna Czarno-brązowy, amorficzny Niedopuszczalna Wymiar [mm x mm x mm] Kolor, barwa Należy zostawić 10% zapas mocy DC w każdym inwerterze. 6 ≈-/+10% Załącznik nr 7 d Tabela 2. Minimalne parametry Inwerterów Dane wejściowe strony Paneli PV - DC Max. Moc PV Dobrana do ilości Paneli PV Zakres MPPT Max dozwolone napięcie DC Max. dozwolony prąd DC Tętnienie napięcia/ prądu Parametry wyjściowe strony AC - sieć Moc wyjściowa AC Zakres regulacji napięcie wyjściowego AC Częstotliwość wyjściowa AC Współczynnik zniekształceń prądu 175 – 550 VDC 600VDC Dopasowany do technologii < 3% / < 4% Dobrana do technologii 360....440 VAC 47.5 - 50.2 Hz <3% SZYBKO-ZŁĄCZKI STRONY DC Każdy Panel Fotowoltaiczny wyposażyć w złączki np. Tyco, MC-4 lub MC-3 lub równoważne w zakresie parametrów o stopniu ochrony co najmniej IP65. Złączka musi być przystosowana do szybkiego rozłączania serwisowego Paneli Fotowoltaicznych. Parametry techniczne złącz oprzewodowania systemu fotowoltaicznego: • Maksymalny prąd systemu PV 30 A • Maksymalne napięcie systemu PV 1 000 V • Termiczne warunki pracy pomiędzy -40 0C – +90 0C • Stopień ochrony IP 65 10. SYSTEM ZARZĄDZANIA ENERGIĄ, Oprogramowanie Systemu Zarządzania Energią – SZE, np. prod. SIEMENS lub równoważne w zakresie parametrów: • System zarządzający wyposażony zostanie w specjalistyczne oprogramowanie do monitorowania nowo projektowanych instalacji na bazie narzędzi oprogramowania, np. Desigo firmy Siemens lub równoważne w zakresie parametrów; • zastosowane narzędzia programowe umożliwiają pracę w sieci i obsługę zdalnego stanowiska wizualizacji; • oprogramowanie wyposażone jest w mechanizmy umożliwiające korzystanie ze wspólnej bazy danych, przy zachowaniu istniejącego już środowiska pracy. Oprogramowanie stacji roboczej jest kolorowym graficznym interfejsem użytkownika, kompatybilnym ze standardem BACnet IPv4 i opartym na systemie operacyjnym Windows. Stacja robocza SZE przechowuje dane - alarmy, zużycie energii, stan pracy urządzeń w budynku, logi systemowe - w jednej bazie danych, nie gorszej niż, Microsoft SQL. SQL jest standardem dla baz danych, co oznacza, że SZE może wymieniać dane z innymi systemami i sieciami informatycznymi. Wszystkie informacje są zabezpieczone przed nieautoryzowanym dostępem poprzez złożony, lecz prosty w obsłudze system kluczy konfigurowanych przez użytkownika. 7 Załącznik nr 7 d Indywidualne klucze zabezpieczają różne części oprogramowania - klasy obiektów, czynności operatora i dostęp do poszczególnych obiektów w systemie. Administrator przypisuje każdemu operatorowi „wirtualny łańcuch kluczy” lub przywilej dostępu do różnych części oprogramowania. Stacja robocza składa się z szeregu programów współdziałających ze sobą jednocześnie. Oprogramowanie SZE dla systemu jedno i wielostanowiskowego potrafi sprostać wielu wymaganiom konfiguracyjnym dla sieci LAN i WAN. 11. WYMAGANIA DLA PODKONSTRUKCJI ALUMINIOWEJ, A. Wymogi techniczne dotyczące fasady A.1 Własności mechaniczne: Kształtowniki aluminiowe wykonane ze stopu EN AW 6060 wg PN EN 573 – 3:2004 o składzie chemicznym zgodnym z PN EN 573-3/4, własności mechaniczne zgodne z normą PN EN 755-2 stan T66, tolerancje wymiarowe według PN EN 12020-2. B. Wymiary profili Grubość ścianek profili nie mniejsza niż 1.7 mm. Dobór profili następuje wg obliczeń statycznych. C. Cechy konstrukcyjne Konstrukcja fasady zewnętrznej w systemie np. REYNAERS-CZ lub MLSYSTEM-VT lub równoważne w zakresie parametrów, składa się z profili aluminiowych oraz innych elementów i akcesoriów systemowych stanowiących części łączące, uszczelniające i wykańczające. Główne elementy nośne zorientowane są do wnętrza obiektu, a krawędzie profili zaokrąglone. Powierzchnie profili wykańczane są powłokami lakierniczymi wg. systemu kontroli jakości QUALICOAT. Wycięcia umożliwiające połączenie rygli i słupków są wykonywane w ryglach. Połączenie ze słupkami następuje za pomocą dokładnie spasowanych łączników. Gniazda uszczelek rygli i słupków muszą zachodzić na siebie. Konstrukcja fasady jest odwadniana i przewietrzana z wykorzystaniem zasady kaskadowego odwodnienia i przewietrzania wrębowego słupów i rygli. Konstrukcja systemowych kształtek odwadniająco – przewietrzających stanowi integralny element w/w systemu. Proces przewietrzania i wyrównywania ciśnienia następuje we wrębach słupów - poprzez wszystkie cztery naroża każdego pola oszklonego. 8 Załącznik nr 7 d Horyzontalne styki słupów w systemie realizowane są za pomocą systemowych łączników. Połączenie rygli ze słupami realizuje się może być za pomocą łączników teowych lub blachowkrętami. Wszystkie sposoby łączenia słupów i rygli muszą odpowiadać warunkom statycznym. Dopuszcza się tolerancję połączeń profili nie większą niż 0,5 mm. Rygle ściany osłonowej uszczelnione są dodatkowo w miejscach styku ze słupem za pomocą specjalnych wkładek uszczelniających. Nieskrępowaną pracę w kierunku horyzontalnym zapewniają otwory podłużne w miejscach nakładania się rygli na słup oraz uszczelnienia (manżety) styków słupów i rygli. Mocowanie szkła oraz paneli wypełniających w ścianie osłonowej CZ lub VT realizowane jest przy użyciu listew dociskowych oraz listew maskujących. Uszczelnienia pomiędzy profilami aluminiowymi, a wypełnieniami wykonywane są przy użyciu różnorodnej wysokości uszczelek. Wykonane są one z kauczuku syntetycznego EPDM, połączenia zaś uszczelek różnej wysokości w narożach realizuje się przy użyciu wulkanizowanych elementów narożnych wykonanych z EPDM. Zewnętrzne uszczelnienie styku słupa i rygli realizuje się za pomocą fabrycznie wulkanizowanego krzyża uszczelniającego w połączeniu z dwoma pojedynczymi uszczelkami EPDM. Montaż fasady do korpusu budynku uzyskuje się za pomocą systemowych elementów mocujących, a dodatkowe profile zakańczające umożliwiają wpięcie folii EPDM zapewnia prawidłowe uszczelnienie fasady na stykach z korpusem budynku. Nie dopuszcza się mocowanie folii do profili aluminiowych za pomocą kątowników aluminiowych. Konstrukcję fasady łączy się z bryłą budowli za pomocą zewnętrznych i wewnętrznych folii uszczelniających systemowych z EPDM z nawulkanizowaną uszczelką zapewniającą szczelne przyleganie do konstrukcji fasady. Zewnętrzna folia uszczelniająca (ciągła) leży w jednej płaszczyźnie poza systemem odprowadzania wody z konstrukcji fasady i jest zamocowana do bryły budowli za pomocą dodatkowych profili zakańczających. Odwodnienie konstrukcji Wręby i rowki konstrukcji, w których może pojawić się woda opadowa lub kondensacyjna muszą być odwodnione na zewnątrz. Widoczne szczeliny odwadniające muszą być zakryte zaślepkami. 9 Załącznik nr 7 d Okucia Do konstrukcji można stosować wyłącznie przewidziane przez system okucia. Zastosowanie niezwiązanych z systemem części okuć wymaga odpowiednich dopuszczeń. O ile nie zostało to w zestawieniu przetargowym inaczej zapisane, wszystkie części okuć powinny być niewidoczne. Umieszczone we wrębie okucia powinny być połączone z profilami w sposób trwały i stabilny. W połączeniach śrubowych w ściankach profili stosować należy nitonakrętki lub odpowiednie wkładki. Obmiary Zleceniobiorca powinien dokonać własnego obmiaru na budowie. W przypadku żądania przez zleceniodawcę montażu elementów w terminie, który uniemożliwia dokonanie obmiar, zleceniodawca powinien uzgodnić wymiary wykonawcze z uwzględnieniem tolerancji budowlanych. Rysunki wykonawcze Przed rozpoczęciem produkcji zleceniobiorca powinien dostarczyć rysunki wraz z opisami. Wymagają one zatwierdzenia przez zleceniodawcę. Z rysunków musi wynikać konstrukcja, wymiary, sposób zabudowy, zamocowanie, połączenia oraz kolejność montażu. Montaż elementów Zamocowanie elementów aluminiowych do konstrukcji budynku należy wykonać tak, aby ewentualne przemieszczenia i odkształcenia elementów nie powodowały dodatkowych obciążeń dla konstrukcji aluminiowej. Montaż elementów aluminiowych powinien zapewniać ich pionowe położenie. Poziome płaszczyzny zabudowy powinny być precyzyjnie zdefiniowane i oznaczone przez zleceniodawcę na każdej kondygnacji. Wszystkie niezbędne do montażu elementy zamocowań powinny być wkalkulowane w cenę elementu. Jeżeli tak podano w zestawieniu przetargowym, określone elementy zamocowań mogą być bezpłatnie dostarczone na budowę i wbudowane (np. marki). Zestawienie i rysunki takich elementów powinny być terminowo przekazane zleceniobiorcy po wydaniu zlecenia. 10 Załącznik nr 7 d Elementy złączne – jak śruby lub bolce – muszą być wykonane ze stali nierdzewnej. Inne stalowe elementy połączeniowe muszą być ocynkowane. Elementy dodatkowe niezbędne do wykonania połączeń z budynkiem powinny być wkalkulowane w cenę elementu. Połączenia z budynkiem muszą spełniać odpowiednie wymogi fizyki budowli.. Oznacza to, że należy zapewnić izolację termiczną, akustyczną przed wilgocią oraz uwzględnić odkształcenia szczelin. Uszczelnienia przyścienne Wymagane profile uszczelniające powinny być wykonane z EPDM. Ich właściwości, wymiary kształty powinny odpowiadać przewidywanemu zastosowaniu. Również właściwości sprężyste powinny być zachowane w przewidywanym zakresie temperatur. Do uszczelnienia stosować należy trwałe plastycznie szczeliwa na bazie silikonu lub tiokolu. Przy uwzględnieniu zachowania konstrukcji, uszczelnienie pomiędzy poszczególnymi musi w przewidywanym zakresie temperatur zapewniać właściwą przyczepność do podłoża niezależnie od dopuszczalnych przemieszczeń części budowli. Profile z PVC nie mogą stykać się z materiałami bitumicznymi. Przy uszczelnianiu szczelin przyłączeniowych szczeliwami plastycznymi należy przestrzegać normy DIN 18540 oraz wytycznych obróbki producenta. Anodowanie Anodowanie profili lub blach aluminiowych musi być wykonane zgodnie z DIN 17611. Obróbka i wykończenie powierzchni powinny odpowiadać wymogom podanym w zestawieniu przetargowym. Lakierowanie Powlekanie profili lub blach aluminiowych powinno być wykonane tak, aby warstwa lakieru proszkowego lub rozcieńczanego na bazie poliestru lub poliuretanu wynosiła min 50 µm. Zakład lakierniczy wykonujący powlekanie musi posiadać certyfikaty poświadczające wymaganą przez zleceniodawcę jakość powłok lakierniczych. 11 Załącznik nr 7 d UWAGI formalno-prawne - Całość prac należy wykonywać zgodnie z obowiązującymi normami i przepisami. - Wszelkie zmiany lub niezgodności z projektem należy uzgodnić z Inwestorem. - Stosować się do przepisów BHP, roboty elektryczne wykonać pod nadzorem osób uprawnionych. - Prace wykonawcze realizować zgodnie z Prawem Budowlanym, z obowiązującymi i zalecanymi normami, przepisami i opracowaniami SEP. - Prace wykonywać pod nadzorem osób uprawnionych. - Wszelkie odstępstwa od projektu zgłaszać Inwestorowi, a uzgodnione zmiany wprowadzać wpisem do dokumentacji technicznej i dziennika budowy. - W trakcie wykonywania instalacji wykonywać na bieżąco pomiary, a po wykonaniu przeprowadzić szczegółowe pomiary. Wyniki pomiarów wpisać do protokołu pomiarowego. - Wykonawca w trakcie robót powinien nanosić zmiany i poprawki na dokumentacji technicznej, a po zakończeniu prac powinien opracować projekt powykonawczy, do którego powinny zostać dołączone protokoły pomiarów techniczne - Prace wykonawcze skoordynować z pozostałymi branżami. - Stosować elementy instalacji elektrycznych (kable, przewody oraz pozostały osprzęt elektroinstalacyjny) posiadające certyfikaty zgodności w szczegółowej specyfikacji technicznej wykonania robót. - Wszystkie wyroby budowlane zakupione przez Wykonawcę robót, powinny posiadać znak CE i certyfikaty lub deklaracje zgodności. Wszystkie dokumenty badania jakości u producenta i instrukcje techniczne należy zachować. Dla oferenta - Przy sporządzeniu wyceny projekt należy rozpatrywać w całości - opis + część graficzna. - Oferent korzystając ze swojej wiedzy technicznej powinien w wycenie uwzględnić materiały dodatkowe nie ujęte w którejkolwiek części opracowania projektowego lub kosztorysowego, ale wynikające z technologii i logiki budowania instalacji elektrycznych. - W przypadku stwierdzenia nieścisłości lub niekompletności instalacji zawartych w opracowaniu projektowym stanowiącego podstawę do wyceny należy wystąpić do inwestora o wyjaśnienie lub uzupełnienie. 12