separacja małżeńska w polsce. aspekty prawne i rozwój zjawiska

SEPARACJA MAŁŻEŃSKA W POLSCE. ASPEKTY PRAWNE I ROZWÓJ ZJAWISKA
Magdalena Kowal
Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu
Streszczenie
Separacja nie jest rozwiązaniem trwałym. Jest ona stanem przejściowym prowadzącym bądź do
odbudowania małżeostwa, bądź do rozwodu. Założeniem pracy jest prezentacja istoty separacji a
następnie pokazanie jak zmieniało się natężenie zjawiska separacji od chwili wejścia w życie zmian
Kodeksu rodzinnego i opiekuoczego w Polsce. Skupia w sobie zarówno aspekty prawne, jak i społeczne
uwarunkowania, którymi kierują się małżeostwa przy wyborze separacji. Aby móc zrealizowad powyższy
cel potrzebne było zarysowanie dotyczące genezy separacji, przedstawienie istotnych zagadnieo, a także
porównanie do instytucji pokrewnej, tj. rozwodu. Wykresy umieszczone w artykule pozwalają zobrazowad
rozwój zjawiska, a także zmiany dotyczące liczby orzekanych małżeostw. Na koocu umieszczono
rozważania na temat przyczyn iskutków wybierania separacji.
Summary
Separation is not a permanent solution. It is a transition leading either to rebuild a marriage, or divorce.
Objective of this study is to present the essence of separation and then show how varied the intensity of
the phenomenon of separation from the entry into force of amendments to the Family and Guardianship
Code in Poland. Combines aspects of both legal and social conditions that guide the selection of a
marriage separation. In order to achieve this objective it was necessary to scratch on the origins of
separation, to present relevant issues, as well as a comparison to related institutions, ie. Divorce. Graphs
illustrate the article allow growth of the phenomenon, as well as changes in the number of marriages
pronounced. At the end of the discussion placed on the causes and consequences of choosing separation.
1
Separacja małżeoska w Polsce. Aspekty prawne i rozwój zjawiska
Wprowadzenie
Rozwód jest najbardziej znaną i najczęstszą formą ustania małżeostwa w trybie orzekania sądowego.
Jednak przez wiele lat był on sprzeczny z prawem kanonicznym, które nie dopuszcza sytuacji całkowitego
rozpadu małżeostwa, a jedynie godzi się na rozłączenie małżonków w zakresie ich wspólnego pożycia bez
likwidowania węzła małżeoskiego. Dopiero w latach 1992–1994, na gruncie prawa polskiego, zaczęto
zastanawiad się nad wprowadzeniem przepisów, które byłyby zgodne z zapisami kanonicznymi.
Ostatecznie po przeanalizowaniu różnych stanowisk, podjęto prace legislacyjne, które doprowadziły do
powstania instytucji separacji wprowadzonej ustawą z dnia 21 maja 1999 roku o zmianie ustaw Kodeksu
rodzinnego i opiekuoczego, Kodeksu postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (DZ.U.Nr.52
z dnia 15 czerwca 1999 r., poz.532). Należy podkreślid fakt, iż instytucja separacji małżeoskiej jest
zjawiskiem znanym w wieluinnych krajach1.
Celem artykułu jest prezentacja istoty instytucji separacji a następnie pokazanie jak zmieniało się
natężenie zjawiska separacji w od chwili wejścia w życie zmian Kodeksu rodzinnego i opiekuoczego w
Polsce.
1. Geneza instytucji separacji małżeńskiej
Pojęcie „separacja” wywodzi się z łacioskiego terminu separatio, co oznacza rozdzielenie, rozłączenie,
odosobnienie. Możemy również używad stwierdzenia rozdział, jako zerwania lub zaniechania wspólnego
pożycia małżonków mimo dalszego trwania ich węzła małżeoskiego2. Zgodnie z zapisami prawa
kanonicznego,które jako pierwsze uregulowało kwestię separacji małżeoskiej, małżonkowie mają
obowiązek i prawo zachowania współżycia małżeoskiego, chyba że wystąpią inne okoliczności zgodne z
prawem. Wspólnota małżeoska składa się zamieszkania, stołu i łoża. Separacja uzasadniona
okolicznościami oraz usprawiedliwionymi przyczynami pozwala na zniesienie lub zaniechanie tej
wspólnoty, zwalnia obowiązku wspólnego zamieszkania i oddawania małżeoskich powinności3.
Polska aż do 1945/46 roku nie posiadała uregulowao dotyczących prawa rodzinnego i opiekuoczego. W
okresie dwudziestolecia międzywojennego w orzekaniu spraw małżeoskich (także w sprawach o
separację) stosowano prawa paostw zaborczych. Dopiero po II wojnie światowej uchwalono cztery
dekrety z mocą ustawy, które po raz pierwszy zawierały zunifikowane polskie prawo małżeoskie. Jeden z
dekretów (z 25 września 1945 r.) regulował sprawę separacji. Należy jednak podkreślid, iż były to
zagadnienia leżące w sferze prawa kanonicznego, które miało chronid trwałośd związku małżeoskiego4. W
czasach tychukształtowały się dwa „modele” instytucji separacji. Pierwszy wzorowany na zasadach prawa
1
Dyrga T., P. Baranowski, Rozwód, separacja, podział majątku. Poradnik z wzorami pism procesowych, Wydawnictwo ZCO,
Zielona Góra 2000, s. 51-52.
2
Sondel J., Słownik łaciosko-polski dla prawników i historyków, Wydawnictwo Universitas, Kraków 1997, s. 875.
3
Gajda P. M. , Prawo małżeoskie Kościoła katolickiego, Biblos, Tarnów 2005, s. 246.
4
Suchorabski M., Separacja: alternatywa dla rozwodu?, „Gazeta Prawna”, z dn. 01.11.2013
r.,http://www.gazetaprawna.pl/artykuly/729866,separacja-alternatywa-dla-rozwodu.html.
2
Separacja małżeoska w Polsce. Aspekty prawne i rozwój zjawiska
kanonicznego polega na tym, że zastępuje on instytucje rozwodu. Za przykład można podad „rozłączenie
od stołu i łoża” znane z zapisów prawa małżeoskiego z 1836 roku na obszarze Polski centralnej. Polegało
ono na separacji małżonków, orzeczonej przez zwierzchnośd kościelną. W tej sytuacji należało
przedstawid szczegółowe powody rozpadu małżeostwa. Drugim modelem było zestawienie obok siebie
dwóch instytucji: rozwodu i separacji. Wybór w pierwszym etapie postępowania, czyli przy wnoszeniu do
pozwu, należał do stron5.
Ideologia ta nie pasowała do socjalistycznych założeo w PRL, które uznawały rozwód za jedyne
rozwiązanie konfliktów małżeoskich. Uważano, że separacja niczemu nie służy i nie rozwiązuje żadnych
problemów. Zatem instytucja separacji nie pojawiła się w kolejnych regulacjach prawnych. Przywrócono
ją – po długich debatach – dopiero w wolnej Polsce nowelą do Kodeksu z dnia 21 maja 1999 roku6.
2. Istota separacji małżeńskiej
Obecnie w Polsce kwestie separacji reguluje Kodeks rodzinny i opiekuoczy (Ustawa z dnia 25 lutego
1964r. Kodeks rodzinny i opiekuoczy. Dz. U. Nr.9, poz. 59 ze zm.: z 1999 r. Nr 52, poz.532), zgodnie z
którym jeżeli między małżonkami nastąpi zupełny rozkład pożycia, każdy z nich może żądad, aby sąd
orzekł separację. Separacja oznacza więc uchylenie, lecz nie rozwiązanie małżeostwa. Na separację
małżonkowie często decydują się z pobudek religijnych, nie chcąc zdecydowad się na rozwód. W
przypadku poprawy relacji między małżonkami orzeczenie o separacji może zostad cofnięte7.
Zgodnie z ustawa z 1999 r., między instytucją separacji i rozwodu istnieje pełna równorzędnośd. Decyzja
o skorzystaniu z jednej czy drugiej z form jest uzależniona od wyznania stron8. W przypadku istnienia
całkowitego i trwałego rozkładu pożycia, małżonkowie mogą zdecydowad się na jeden z dwóch
wariantów prawnych. Pomiędzy rozwodem a separacją istnieje wiele zasadniczych różnic, lecz mają one
również dużo wspólnego. Przede wszystkim przyczynami orzekania obu form jest rozpad małżeostwa.
Należy jednak podkreślid iż w sytuacji wyboru separacji małżonkowie decydują się na nie ostateczne
rozłączenie, lecz chwilowe zawieszenie małżeostwa. Separacja reguluje, niektóre sporne kwestie miedzy
nimi, pozwala również na przemyślenie relacji miedzy małżonkami. Później mogą oni zdecydowad się na
zniesienie skutków separacyjnych oraz powrót do związku. Dodatkowo ustawodawca przy orzekaniu
separacji stosuje przepisy dotyczące skutków rozwiązania małżeostwa przez rozwód9. Oznacza to, że
prawa i obowiązki małżonków, wobec których orzeczono separację, tworzą się w zasadzie tak samo, jak
prawa i obowiązki osób rozwiedzionych. Znacząca różnica w tym zakresie polega na tym, iż osoba
pozostająca w separacji nie może zawrzed nowego związku małżeoskiego, a także zobowiązana jest do
wzajemnej pomocy małżonkowi. W przypadku rozwodu zasadne jest nieokreślenie takich skutków, gdyż
po orzeczeniu rozwodu dochodzi do trwałego zerwania więzi miedzy małżonkami. W odróżnieniu od
5
Krzemioski Z., Separacja. Komentarz do przepisów, piśmiennictwo, orzecznictwo, wzory pism, Wydawnictwo Ministerstwo
Sprawiedliwości Departament Kadr i Szkolenia, Warszawa 2000, s. 13-15.
6
Suchorabski M., Separacja: alternatywa…, dz. cyt.
7
Tamże.
8
Art.61 § ust.2 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuoczy.
9
Bielioski A. K., Pannert M. Prawo rodzinne. Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 39.
3
Separacja małżeoska w Polsce. Aspekty prawne i rozwój zjawiska
rozwodu, w trakcie trwania separacji małżonkowie nie mogą powrócid do nazwiska, jakie nosili przed
zawarciem małżeostwa, gdyż formalnie ich małżeostwo trwa nadal, jednak w konsekwencji orzeczenia
separacji ustały niektóre z ich wzajemnych praw i obowiązków10.
Sprzeczności widad również w przypadku przesłanek orzekania separacji, należy wskazad, że nie są one
tożsame z przesłankami rozwodu. Ustawodawca wyróżnia pozytywne i negatywne przyczyny separacji.
Uzasadnienie rządowego projektu ustawy, wskazuje główną różnice miedzy przesłankami rozwodu i
separacji, gdyż „dla separacji przewiduje się przesłankę zupełnego rozkładu pożycia, nie jest natomiast
konieczne, aby rozkład był także trwały”. Ustawodawca wprowadzając instytucję separacji pozwala
stronom na uporządkowanie poszczególnych spraw w rodzinie11. Ważne znaczenie ma tutaj określenie
pojęcia wspólnego pożycia oraz zupełności jego rozkładu. Orzecznictwo Sądu Najwyższego w sposób
jednoznaczny uznają wspólne pożycie, jako swoistą wspólnotę małżeoską, ogół więzi miedzy małżonkami
w sferze duchowej, fizycznej i gospodarczej. Polega ona natworzeniu pozytywnych emocji i odczud, a
także istnieniu współżycia fizycznego, w sprawach gospodarczych odnosi się do prowadzenia wspólnego
gospodarstwa domowego, w zamieszkiwaniu razem, niekiedy prowadzeniu wspólnej działalności
zarobkowej. Wspólne pożycie jako najistotniejszy obowiązek małżeoski stwarza możliwości realizacji
ważnych funkcji w rodzinie, tj. emocjonalna, ekonomiczna. Z kolei znaczenie zupełnego rozkładu pożycia
można odnieśd do sytuacji polegającej na ustaleniu między małżonkami więzi w sferze duchowej,
fizycznej i gospodarczej. Jest to zaprzeczenie szczególnej wspólnoty pożycia małżonków. Należy
podkreślid iż mimo braku jednego z elementów wspólnota pożycia małżeoskiego może zostad utrzymana.
Należy jedynie wskazad wystarczające składniki, dzięki którym małżonkowie będą mogli kontynuowad
wspólne pożycie12.
Dodatkowo ustawa określa negatywne przesłanki separacji, czyli okoliczności wyłączające separację.
Jeżeli na skutek orzeczenia separacji miałoby ucierpied dobro wspólnych małoletnich dzieci, bądź
wystąpiły by inne przyczyny sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, Sąd nie orzeknie separacji13.
Pojęcie dobra wspólnych małoletnich dzieci jest trudne do określenia i nie posiada definicji ustawowej.
Istnieje wiele doktrynalnych definicji tego pojęcia. Według J. Marciniaka „przez pojęcie dobro dziecka
należy rozumied przede wszystkim jego interesy osobiste, a więc troskę o jego rozwój fizyczny i duchowy
oraz należyte przygotowanie do pracy odpowiednio do jego uzdolnieo i zgodnie z interesem społecznym,
jak również interesy majątkowe małoletniego, przejawiające się w prawidłowym zarządzaniu jego
majątkiem, właściwym przeznaczeniu płynących z jego dochodów oraz pozostawieniem w miarę
możliwości nienaruszonej substancji jego majątku”14 Sądy powszechne przy orzekaniu w sprawach
małżeoskich i rodzinnych, wynikających z zasad zawartych w Konstytucji, szczególnie uważnie zwracają
uwagę na dobro dzieci. Analizując środki dowodowe oraz okoliczności faktyczne sprawy, w szczególności
skupiają się na sytuacji dziecka, na zestawianiu ze sobą jego obecnej sytuacji, a sytuacjami ewentualnymi
10
Gajda J., Pietrzykowski K., Pietrzykowski J., Winiarz J. Kodeks rodzinny i opiekuoczy. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2012.
Dyrga T., P. Baranowski, Rozwód, separacja…, dz. cyt., s. 55-56.
12
Czech B., Ustanie małżeostwa, [w:] Piasecki K. (red.), Komentarz do Kodeksu Rodzinnego i Opiekuoczego, Warszawa 2009, s.
375.
13
Art.61 § ust.2. Ustawa z dnia 25 lutego 1964r. Kodeks rodzinny i opiekuoczy.
14
Marciniak J., Treśd i sprawowanie opieki nad małoletnim, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1975, s. 10.
11
4
Separacja małżeoska w Polsce. Aspekty prawne i rozwój zjawiska
po rozwodzie czy separacji. Sąd stara się wybrad środek najbardziej korzystny dla dziecka w wyniku
przeprowadzonej analizy czynników determinujących jego dobro w ujęciu wieloaspektowym. Drugą
negatywną przesłanką jest naruszenie zasad współżycia społecznego. Jest to klauzula generalna, zgodnie
z którą przepisy prawa muszą byd tak dobrane, aby były zgodne z nakazami moralności i obyczajami15.
Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego dotyczącego reguł rozwodowych (orzeczenie z dnia 18 marca
1968 r., sygn. akt. III CZP 70/66 i z dnia 9 czerwca 1976 r., sygn. akt. III CZP 46/75), które mają również
użycie w sprawach separacyjnych, stwierdził: „Artykuł 56 § 2 ma na uwadze sytuacje szczególne, w
których – mimo całkowitej i nieodwracalnej martwoty związku małżeoskiego oraz mimo braku innych
przesłanek negatywnych – zasady współżycia społecznego przemawiają przeciwko rozwodowi. Sytuacje
takie mogą zwłaszcza wchodzid w rachubę wtedy, gdy z zasadami tymi nie dałoby się pogodzid rażącej
krzywdy, jakiej doznałby małżonek sprzeciwiający się żądaniu rozwodu, albo gdy przeciw rozwodowi
przemawiają poważne względy natury społeczno-wychowawczej, które nie pozwalają na to, by
orzeczenie rozwodu sankcjonowało stan faktyczny powstały na tle złego traktowania i złośliwego
stosunku do współmałżonka lub dzieci albo innych przejawów lekceważenia instytucji małżeostwa i
rodziny i obowiązków rodzinnych”.
Podczas orzekania separacji w trybie procesowym, na wniosek jednego z małżonków, Sąd może ustalid
winnego rozpadu pożycia małżeoskiego. Ustalenie winy ma znaczenie, jeśli w przyszłości któraś ze stron
będzie chciała uzyskad alimenty od drugiego małżonka16.
Jak wspomniano wcześniej, orzeczenie separacji ma takie same skutki, jak orzeczenie rozwodu, przy czym
dopuszczalne są wyjątki od tej zasady, o ile mają oparcie w ustawie.
W wyroku orzekającym separację sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi
dziedmi. Orzeka o kosztach ich utrzymania i wychowania. Sąd może powierzyd wykonywanie władzy
jednemu z rodziców ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnieo
w stosunku do osoby dziecka. Możliwe jest także uregulowanie kontaktów z dzieckiem17. Obowiązkiem
rodziców, niezależnie od stanu prawnego jest dbanie o dobro dziecka. Związane jest to z opieka i
wychowaniem, ale również z zapewnieniem środków materialnych. Dziecko musi znajdowad się w
sytuacji finansowej odpowiedniej dla swoich rodziców. Dlatego zazwyczaj w przypadku orzeczenia
separacji, jak i rozwodu na jedno z rodziców nakładany jest obowiązek alimentacyjny wobec dziecka.
Jeżeli sprawy te nie zostaną uregulowane podczas rozprawy separacyjnej, wtedy rodzic sprawujący
bezpośrednią opiekę nad dzieckiem może w imieniu dziecka złożyd wniosek o przyznanie alimentów18.
Prawomocne orzeczenie separacji powoduje powstanie rozdzielności majątkowej między małżonkami z
mocy prawa. Ma to oczywiście miejsce, jeśli małżonków łączyła wspólnośd majątkowa. Na wniosek
jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym separację podzielid majątek wspólny, jeżeli nie
15
Holewioska-Łapioska E., Orzekanie separacji, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2006, s. 49.
Dyrga T., P. Baranowski, Rozwód, separacja…, dz. cyt., s. 56.
17
Strzebioczyk J. Prawo rodzinne, Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 185.
18
Sylwestrzak A., Skutki prawne separacji małżonków, Wyd. Wolters Kluwer , Warszawa 2007, s. 120-129.
16
5
Separacja małżeoska w Polsce. Aspekty prawne i rozwój zjawiska
spowodowałoby to nadmiernej zwłoki w postępowaniu19. W innym wypadku małżonkowie po orzeczeniu
separacji muszą złożyd osobny wniosek o podział majątku. Sąd biorąc pod uwagę szczególną sytuację w
jakiej znajdują się małżonkowie, może orzec rozdzielnośd majątkową z mocą wsteczną. Jednak zgodnie z
przyjętym orzecznictwem Sądu Najwyższego (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 października 1991 r.,
III CZP 96/91, OSNC 1992, nr 6, poz. 91) „za wyjątkowe wypadki dopuszczające ustanowienie
rozdzielności majątkowej z datą wsteczną przyjmuje się między innymi długotrwałą separację faktyczną
małżonków, a nadto gdy jedno z nich nie przyczynia się do pomnażania majątku wspólnego i swoim
postępowaniem zagraża utrzymaniu jego substancji”. Praktyka znoszenia wspólnoty majątkowej z mocą
wsteczną często bywa poddawana krytyce, gdyż uważa się, że zagraża to prawidłowemu zarządzaniu
majątkiem. Przede wszystkim mogło mied niekorzystne konsekwencje dla wierzycieli.
Powstanie rozdzielności majątkowej pomiędzy małżonkami oznacza, że od momentu orzeczenia separacji
każdy z małżonków zarabia tylko na swój majątek osobisty20. Małżonek w separacji, który nie został
uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądad od
drugiego małżonka dostarczania środków utrzymania. W przypadku, jeżeli jeden z małżonków został
uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, małżonek niewinny może żądad, aby ten przyczyniał się
do zaspokajania jego potrzeb życiowych. Nawiązując do stosunku między rozwodem, a separacją należy
zaznaczyd fakt, że małżonkowie nie dziedziczą po sobie w porządku ustawowym. Dokładny zapis tego
przepisu znajdziemy w kodeksie cywilnym, zgodnie z którym „przepisów o powołaniu do dziedziczenia z
ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji”21.
Sprawami postępowania przy separacji zajmuje się właściwy sąd okręgowy, który może rozpatrzed
sprawę w trybie procesowym lub nieprocesowym. Wybór jednej z dwóch możliwości zależy od sytuacji w
jakiej znajdują się małżonkowie. Zarówno w jednym jak i w drugim wypadku małżonkowie muszą
udowodnid rozpad pożycia małżeoskiego na płaszczyźnie uczuciowej, fizycznej i ekonomicznej.
Orzeczenie separacji w trybie nieprocesowym jest właściwie formalnością, polega to na złożeniu wniosku
przez jednego z małżonków, ale za zgodą drugiego. Dochodzi tutaj do wyrażenia woli małżonków. Jednak
przepisy Kodeksu opiekuoczego i rodzinnego wyraźnie wskazują, iż trybu nieprocesowego nie stosuje się
wtedy, gdy małżonkowie posiadają małoletnie dzieci22. Warto wskazad, że tryb nieprocesowy nie może
byd zakooczony orzeczeniem ze wskazaniem winnego rozpadu. Z kolei w trybie procesowym orzeczenie
takie jest możliwe, jeżeli wnioskuje o to jedna ze stron. Zwykle sprawa w trybie nieprocesowym
ogranicza się zwykle do jednej rozprawy, bez posiedzenia pojednawczego. Może byd nawet
przeprowadzona zaocznie, czyli pod nieobecnośd jednej ze stron. Natomiast jeśli jeden z małżonków
domaga się separacji a drugi rozwodu Sąd na posiedzeniu pojednawczym rozstrzyga, czy istnieje szansa
na uratowanie związku i jeżeli stwierdzi, że tak, orzeka separację. W przeciwnym razie – orzeka rozwód23.
19
Tamże, s. 175-176.
Art. 54 § ust. 1. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuoczy.
21
1.
Art. 935 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny.
22
1
Art. 61 §2 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuoczy.
23
Suchorabski M., Separacja: alternatywa…, dz. cyt.
20
6
Separacja małżeoska w Polsce. Aspekty prawne i rozwój zjawiska
Jeżeli między małżonkami nie ma zgodności co do orzeczenia separacji, na wniosek jednego z nich Sąd
może orzec separację w trybie procesowym. Postępowanie to stosuje się również w przypadku, gdy
małżonkowie posiadają małoletnie dzieci. Sprawa separacyjna prowadzona w trybie procesowym kooczy
się wyrokiem, a w nieprocesowym Sąd wydaje postanowienie.
Koszty postępowania przy orzekaniu separacji są stosunkowo niskie. W przypadku pozwu o separację
wnoszonego, bez zgody drugiego małżonka na jej orzeczenie, bądź jeżeli małżonkowie posiadają
małoletnie dzieci – pobiera się wpis stały w kwocie 600 zł. Z kolei w sytuacji gdy wniosek o separację jest
wnoszony na zgodne żądanie małżonków pobiera się wpis stały w kwocie 100 zł24.
Od orzeczenia o separacji, niezależnie od trybu orzekania, istnieje możliwośd apelacji. Sprawę rozpatruje
sąd apelacyjny. Prawo nie przewiduje kasacji wyroku w sprawach o separację.
Zgodnie z ustawą możliwe jest zlikwidowanie separacji w trybie sądowego zniesienia w postępowaniu
nieprocesowym. Wymagana jest jednak zgodne oświadczenie woli obydwu małżonków w innym
przypadku, wyklucza się możliwośd prowadzenia procesu w zakresie zniesienia separacji. Separacja ustaje
na skutek śmierci jednego z małżonków, ponieważ ustaje wtedy też małżeostwo. Orzeczenie zniesienia
separacji powoduje usunięcie wyżej wymienionych skutków prawnych. Jednak na zgodne żądanie
małżonków, sąd może wstrzymad decyzję o rozdzielności majątkowej. Opłata sądowa w sprawie
zniesienia separacji wynosi 100zł25.
3. Zmiany liczby separacji małżeńskich w Polsce
Instytucja separacji została unormowana w przepisach polskich, dopiero w 1999 r., więc do tego czasu
jedynym rozwiązaniem przy rozpadzie małżeostwa była instytucja rozwodu.
Analizując zmiany liczby separacji małżeoskich konieczne jest ich porównanie z zmianami dwóch innych,
bezpośrednio związanych separacją instytucji prawnych i procesów demograficznych: zawierania
związków małżeoskich oraz rozwodów.
24
Leszczyk A., Rozwód z separacją, http://wiadomosci.onet.pl/prasa/rozwod-z-separacja/m63r8, z dn. 17.11.2013 r.
Bondar A., Dąbrowska U., Ignaszewski J., Maciejowska J., Śledzioska- Simon A., Stempniak A., Sądowe komentarze tematyczne.
Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 228.
25
7
Separacja małżeoska w Polsce. Aspekty prawne i rozwój zjawiska
Wykres 1. Zmiany liczby zawieranych związków małżeoskich w latach 1995- 2012
Źródło: Liczba zawieranych małżeostw w Polsce w latach 1995-2013,
http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/CustomSelect.aspx, z dn22.09.2014 r.
Wykres 2. Zmiany liczby orzekanych rozwodów w latach 1995- 2012
Źródło: Liczba orzekanych rozwodów w Polsce w latach 1995-2013,
http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/CustomSelect.aspx, z dn.22.09.2014 r.
8
Separacja małżeoska w Polsce. Aspekty prawne i rozwój zjawiska
Wykres 3. Zmiany liczby orzekanych separacji w latach 1999- 2012
Źródło: Liczba orzekanych separacji małżeoskich w Polsce w latach 1999-2013,
http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/CustomSelect.aspx, z dn.22.09.2014 r.
Pierwszych 5 separacji przeprowadzono w 1999 roku. W kolejnych sześciu latach liczba orzekanych
separacji rosła bardzo szybko, by osiągnąd w 2005 roku największą w analizowanym okresie wartośd
(13,9 tys. orzeczeo). W kolejnych latach następował szybki spadek liczby orzeczonych separacji. W
ostatnich latach wnioski o postępowanie separacyjne wnosiły doświadczone, wieloletnie małżeostwa,
będące w związku małżeoskich powyżej 20 lat26. Na separację decydują się przede wszystkim osoby
wierzące, które nie chcą uchybid zasadom. Zmiany liczb orzekanych separacji małżeoskich w
analizowanym okresie nie wykazywały żadnej zależności ze zmianami liczby zawieranych związków
małżeoskich. Wydaje się to o tyle oczywiste, że liczby zawieranych związków małżeoskich oprócz
skłonności do zawierania małżeostw zależą również od struktury wiekowo – płciowej ludności27 a ta w
Polsce podlega swoistemu „falowaniu” wynikającego z powojennych niżów i wyży demograficznych.
Inaczej przedstawiała się w analizowanym okresie współzależnośd liczb orzekanych separacji i rozwodów.
W Polsce, podobnie jak w niemal wszystkich paostwach europejskich obserwuje się systematyczny
wzrost liczby rozwodów. W 1995 roku rozwiązano 41,0 tys. związków małżeoskich, co odpowiadało
19,8% zawartych w tym roku związków małżeoskich. Przez kolejne lata można zauważyd nieprzerwany
wzrost orzekanych rozwodów. Najwyższą liczbę rozwodów zanotowano w 2005 roku (77,7 tys. – wzrost
26
Szukalski P. Separacje w Polsce, [w:] Warzywoda-Kruszyoska W., Szukalski P. (red.), Rodzina w zmieniającym się
społeczeostwie polskim, Wyd. Uniwersytet Łódzki, Łódź 2004, s. 75.
27
Okólski M., Fihel A., Demografia. Współczesne zjawiska i teorie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012, s. 77-78.
9
Separacja małżeoska w Polsce. Aspekty prawne i rozwój zjawiska
w stosunku do 1995 roku o 89,5% )28, co odpowiadało 37,5% zawartych związków małżeoskich. W roku
2012 rozwiązano 63,9 tys. związków małżeoskich tj. o 55,8% więcej niż w 1995 roku.
Instytucja separacji zgodnie ze swoimi założeniami, może prowadzid do zniesienia separacji, jednak ilośd
takich orzeczeo jest bardzo niska. Zdecydowana większośd pozostających w prawnej separacji małżeostw
wnosi o rozwód. Od wejścia w życie unormowao w zakresie separacji wydano 1748 orzeczeo znoszących
separację, a więc czasowa separacja „uratowała” zaledwie 2,8% związków małżeoskich przechodzących
problemy. Zważywszy na to, że przynajmniej z religijnego punktu widzenia miał to byd sposób na
przeciwdziałanie rozpadu małżeostw odsetek ten nie jest zadowalający.
Podsumowanie
Instytucja separacji małżeoskiej miała stad się, zwłaszcza dla katolików, alternatywą rozwodu. Polski
ustawodawca paostwowy ceniąc instytucję formalnego małżeostwa, poprzez orzeczenie separacji
zapewnia możliwośd podjęcia „ terapii” małżeoskiej i promuje trwałośd małżeostwa. Dla małżonków,
którzy ze względów światopoglądowych nie tolerują instytucji rozwodów, separacja daje możliwośd
uregulowania swojej sytuacji osobistej zgodnie z wewnętrznym przekonaniem i zapewnia w tej kwestii
ochronę wolności wyznania i swobodę sumienia. Dlatego też separacja spełnia rolę ochrony treści
rodziny i małżeostwa. Dodatkowo wybór separacji, zamiast pokrewnej instytucji rozwodu, zapewnia
zabezpieczenie spokoju psychicznego dzieci, poczucie bezpieczeostwa, ustabilizowany poziom
ekonomiczny rodziny oraz zgodę z własnymi przekonaniami religijnymi. Mimo wszystkich zalet tej formy
rozpadu małżeostwa, w Polsce po dośd szybkim przyroście na początku XXI wieku liczba orzeczonych
separacji zaczęła się zmniejszad i obecnie ich roczna liczba jest równa 5% separacji.
Bibliografia
28
1.
2.
Bielioski A. K., Pannert M. Prawo rodzinne. Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2011
Bondar A., Dąbrowska U., Ignaszewski J., Maciejowska J., Śledzioska-Simon A., Stempniak A., Sądowe
komentarze tematyczne. Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2011
3.
Czech B., Ustanie małżeostwa, [w:] Piasecki K. (red.), Komentarz do Kodeksu Rodzinnego i Opiekuoczego, Warszawa
2009
4.
Dyrga T., P. Baranowski, Rozwód, separacja, podział majątku. Poradnik z wzorami pism procesowych,
Wydawnictwo ZCO, Zielona Góra 2000
5.
6.
Gajda P. M. , Prawo małżeoskie Kościoła katolickiego, Biblos, Tarnów 2005
7.
8.
Holewioska- Łapioska E., Orzekanie separacji, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2006
Krzemioski Z., Separacja. Komentarz do przepisów, piśmiennictwo, orzecznictwo, wzory pism,
Wydawnictwo Ministerstwo Sprawiedliwości Departament Kadr i Szkolenia, Warszawa 2000
9.
Leszczyk A., Rozwód z separacją, http://wiadomosci.onet.pl/prasa/rozwod-z-separacja/m63r8
Gajda J., Pietrzykowski K., Pietrzykowski J., Winiarz J. Kodeks rodzinny i opiekuoczy. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa
2012
Warto zauważyd, że również w 2005 roku orzeczono najwięcej separacji.
10
Separacja małżeoska w Polsce. Aspekty prawne i rozwój zjawiska
10. Marciniak J., Treśd i sprawowanie opieki nad małoletnim, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1975
11. Okólski M., Fihel A., Demografia. Współczesne zjawiska i teorie, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa, 2012
12. Sondel J., Słownik łaciosko-polski dla prawników i historyków, Wydawnictwo Universitas, Kraków 1997
13. Strzebioczyk J. Prawo rodzinne, Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2010
14. Suchorabski M., Separacja: alternatywa dla rozwodu?, „Gazeta Prawna”, z dn. 01.11.2013
r.,http://www.gazetaprawna.pl/artykuly/729866,separacja-alternatywa-dla-rozwodu.html
15. Szukalski P. Separacje w Polsce, [w:] Warzywoda-Kruszyoska W., Szukalski P. (red.), Rodzina w zmieniającym się
społeczeostwie polskim, Wyd. Uniwersytet Łódzki, Łódź 2004
16. Sylwestrzak A., Skutki prawne separacji małżonków. Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2007
17. Leszczyk A., Rozwód z separacją. http://wiadomosci.onet.pl/prasa/rozwod-z-separacja/m63r8, z dn.
17.11.2013r.
18. http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/CustomSelect.aspx,
Akty prawne:
1.
2.
3.
Ustawa z dnia 25 lutego 1964r., Kodeks rodzinny i opiekuoczy. Dz. U. Nr.9, poz. 59 z późn. zm.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r., Kodeks cywilny. Dz. U. Nr 16 poz. 93 z późn. zm.
Ustawa z dnia 17 listopada 1964r., Kodeks postępowania cywilnego. Dz. U. z 1964 r. nr 43, poz. 296 z późn.
zm.
11