Wchłanianie wapnia w jelitach

&ARM0RZEGL.AUK†
COPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33.†
7CHŒANIANIEWAPNIAWJELITACH
)NTESTINALABSORPTIONOFCALCIUM
"ARBARA$OLIÊSKA$OMINIKA7O˜NIAK&LORIAN2YSZKA
&ARMACEUTYCZNY:AKŒAD.AUKOWO†0RODUKCYJNY`"IOCHEFAn3OSNOWIEC
`!PTEKAnUL,EGIONÌW0OLSKICH†$’BROWA'ÌRNICZA
Streszczenie
Wapń jest składnikiem mineralnym, niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania całego organizmu. Zapewnienie organizmowi odpowiedniej ilości wapnia jest potrzebne dla prawidłowej pracy układu nerwowego, kostnego
i mięśnia sercowego. Przewód pokarmowy wraz z wątrobą i trzustką bierze istotny udział w utrzymaniu homeostazy wapnia w ustroju. Witamina D jest niezbędna do jelitowego wchłaniania wapnia, mineralizacji kości oraz spełnia ważną rolę przy funkcjach nerwowo - mięśniowych.
Uważa się, że kalbindyna - białko wiążące wapń zależne
od witaminy D, odgrywa ważną rolę w wewnątrzkomórkowym transporcie wapnia. Czynnikami stymulującymi
wchłanianie wapnia są: laktoza, kwasy żółciowe i tłuszcze
zawierające MCT (średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe), a hamującymi – kwasy uronowe, kwas szczawiowy,
nadmiar fosforanów w diecie oraz alkohol.
Abstract
Calcium is a mineral, necessary for the proper functioning of the whole organism. Providing adequate quantities
of body calcium is necessary for the proper working of
the nervous system, skeletal and cardiac muscle. The gastrointestinal tract along with the liver and pancreas play
an important role in maintaining calcium homeostasis in
organism. Vitamin D is essential for intestinal calcium absorption, bone mineralisation and plays an important role
in neuromuscular functions. Calbindin, the vitamin Ddependent calcium-binding protein, is believed to play an
important role in intracellular calcium transport. There are
several factors, which can stimulate calcium absorption:
lactose, bile acids, MCT (medium chain triglycerides).
Calcium absorption can be inhibited by uronic acid, oxalic
acid, excess of phosphorus in the diet and alcohol.
Key words: calcium, vitamin D, calbindin, absorption
Słowa kluczowe: wapń, witamina D, kalbindyna, wchłanianie
Wstęp
Wapń stanowi ważny składnik tkanek podporowych oraz
pełni funkcję regulatora stanu wrażliwości komórek nerwowych i aktywności enzymów śródkomórkowych. Bierze
także udział w mechanizmie skurczu mięśni szkieletowych
i gładkich, w utrzymywaniu stabilności cytoszkieletu komórkowego, w zjawiskach wzrostu i różnicowania komórek, jak również w procesach odporności komórkowozależnej, krzepnięcia i fibrynolizy [1]. Pomimo ważnych funkcji
wewnątrzkomórkowych, aż 99 % całkowitych zasobów
ustrojowych wapnia jest zlokalizowane w kościach. Około
40% wapnia znajdującego się w surowicy krwi jest związane z białkami, głównie z albuminami. Pozostałe 60% wapnia zawartego w surowicy jest w postaci zjonizowanej oraz
kompleksów fosforanowych i cytrynianowych [2].
Dostarczenie organizmowi odpowiedniej ilości wapnia z
pokarmem jest zatem niezbędne. Głównym źródłem wapnia
w diecie są produkty spożywcze, a zwłaszcza mleko i jego
przetwory. Wapń zawarty w produktach mlecznych jest lepiej
przyswajalny i oprócz wpływu na tkankę kostną, obniża także zawartość tkanki tłuszczowej oraz korzystnie modyfikuje
skład masy ciała. Jeżeli dieta nie pokrywa zapotrzebowania
na wapń - niezbędne jest uzupełnienie go odpowiednimi preparatami. Ustalono, że zapotrzebowanie na wapń zmienia się
z czasem, w związku z czym zalecane codzienne jego dawki
(recommended dietary allowances – RDA) zależą od wieku
człowieka. Zgodnie z obowiązującymi w Polsce normami,
zalecane dzienne zapotrzebowanie na wapń wynosi 800 mg
dla dzieci, a największe zapotrzebowanie 1 200 mg/dobę
występuje u młodzieży. Dla kobiet do 25 roku życia oraz
kobiet karmiących i w okresie pomenopauzalnym wynosi
1 100 mg/dobę [3-5].
Jednym z elementów składowych bilansu wapniowego
organizmu jest absorpcja jelitowa. Ilość wapnia wchłoniętego zależy od wielu czynników, do których zalicza się: skład
Praca naukowa finansowana ze środków na realizację projektu współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju
Regionalnego w Ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Nr UDA-POIG.01.03.1-00-133/08-00 „Innowacyjne technologie produkcji biopreparatów na bazie nowej generacji jaj” w latach: 2009-2011.
&ARM0RZEGL.AUK
racji pokarmowej, wiek, płeć, stan fizjologiczny, ewentualne
choroby oraz stan odżywienia organizmu. Stopień wchłaniania tego pierwiastka zależy głównie od aktualnych potrzeb
organizmu. Z przeciętnej racji pokarmowej wchłania się około 30-40% spożytego wapnia [6]. Metabolizm wapnia jest
regulowany poprzez poziom parathormonu (PTH), kalcytoniny oraz witaminy D. Parathormon jest wydzielany przez
gruczoły przytarczycowe, a jego główną rolą jest ochrona
organizmu przed hipokalcemią, natomiast witamina D jest
„kluczem do spiżarni z wapniem”. Przy jej braku spożywanie
nawet znacznych ilości wapnia jest bezcelowe [2]. Złożony
metabolizm wewnątrzustrojowy witaminy D prowadzi do
powstania aktywnego hormonu - kalcytriolu (1,25(OH)2D3),
który jest odpowiedzialny za regulację jelitowego wchłaniania wapnia. W komórkach narządów docelowych kalcytriol
wiąże się ze swoistym receptorem jądrowym VDR (vitamin
D receptor) występującym w kompleksie z receptorem X
kwasu retinolowego i przez modulację odpowiednich genów
wywołuje biologiczny efekt. Kalcytriol działa na enterocyt
w sposób bezpośredni i pośredni, doprowadzając w efekcie
do wzrostu wchłaniania wapnia z przewodu pokarmowego.
Mechanizm bezpośredniego oddziaływania kalcytriolu polega na modyfikacji struktury fosfolipidów błony luminalnej, co może powodować lokalny wzrost przepuszczalności
błony luminalnej dla jonów. Ten etap działania witaminy D
jest niezależny od syntezy białek de novo. Drugiemu pośredniemu mechanizmowi działania kalcytriolu na poziomie
komórki towarzyszy aktywacja genomu i synteza de novo
białka wiążącego wapń – CaBP (calcium-binding protein).
Im więcej kalcytriolu lokalizuje się w jelicie, tym większa
jest synteza białka wiążącego wapń, oraz absorpcja wapnia
z przewodu pokarmowego. Wykazano jeszcze jeden bardzo
ważny aspekt działania witaminy D jako systemu endokrynnego - wpływ zawartości wapnia w diecie na stężenie jelitowe białka wiążącego wapń, a tym samym na wchłanianie
wapnia z przewodu pokarmowego. Okazało się, że jelito
odznacza się dużymi zdolnościami adaptacyjnymi w tym
zakresie. Przy stosowaniu diety o niskiej zawartości wapnia
jelito wytwarza znacznie więcej białka wiążącego wapń niż
przy podawaniu diet o dużej zawartości wapnia, gdy synteza tego białka jest kilka razy mniejsza. Przy zastosowaniu
diety o niskiej zawartości wapnia dochodzi do hipokalcemii,
która jest bodźcem do wydzielania parathormonu (PTH)
przez przytarczyce. Parathormon jest silnym stymulatorem
działania 1α-hydroksylazy nerkowej, doprowadzającym do
wzrostu syntezy kalcytriolu. Z chwilą normalizacji stężenia
wapnia w surowicy zmniejsza się synteza PTH i dzięki temu
zmniejsza się aktywność 1α-hydroksylazy nerkowej, doprowadzając do zmniejszonej syntezy kalcytriolu i spadku
syntezy białka wiążącego wapń w jelicie. W konsekwencji
prowadzi to do spadku absorpcji wapnia w przewodzie pokarmowym [7, 8].
Wapń wchłania się drogą transportu czynnego (przezkomórkowego) i drogą transportu biernego (paracelularną)
[9-12]. W przebiegu aktywnego wchłaniania wapnia widoczne są 3 etapy [13].
Pierwszym z nich jest transport wapnia przez rąbek
szczoteczkowy enterocytu, przebiegający zgodnie z gradientem stężeń. Stężenie wapnia w cytozolu jest bardzo
niskie i pewną rolę ułatwiającą może odgrywać zmiana
płynności rąbka szczoteczkowego pod wpływem kalcytriolu, co wykazały badania Brasitusa i wsp. [14]. Inni autorzy
stwierdzili obecność nośnika białkowego – kalmoduliny, integralnie związanej z rąbkiem szczoteczkowym [15]. Białko
to odgrywa pewną rolę ochronną, zapobiegającą niekontrolowanemu wnikaniu wapnia do wnętrza komórki. Zgodnie z teorią Moosekera i wsp. [16] kalmodulina występuje
w kompleksie z aktyną i miozyną. Wapń, przekraczając rąbek szczoteczkowy, łączy się z tym kompleksem białkowym
i zamyka „kanał wapniowy” w błonie komórkowej, a ponowne jego otwarcie następuje po przekazaniu wapnia na
nośnik wewnątrzkomórkowy, np. kalbindynę. Na podstawie
badań izotopowych w stanach niedoboru witaminy D wykazano obecność wapnia jedynie w bezpośrednim sąsiedztwie
rąbka szczoteczkowego, a przy tym nie stwierdzono przenikania Ca do dalszych części enterocyta.
Drugim etapem aktywnego wchłaniania wapnia jest
transport wewnątrzkomórkowy tego pierwiastka. W tym
procesie bardzo ważną rolę odgrywa kalbindyna – białko
wiążące wapń zależne od witaminy D, które pełni rolę bufora chroniącego komórkę przed niekorzystnym działaniem
wapnia wewnątrz komórki i przenośnika jonów wapnia.
Podczas badań na zwierzętach wykryto 2 formy tego białka.
Pierwsza z nich, kalbindyna D28K, która występuje u ptaków, ma zdolność wiązania 4 atomów wapnia przez 1 cząsteczkę białka. Druga, występująca u ssaków – kalbindyna
D9K, wiąże 2 atomy wapnia. Kalbindyna D9K zawiera 78
aminokwasów (wszystkie gatunki), jej masa cząsteczkowa
wynosi od 8,787 kDa do 8,907 kDa w zależności od gatunku. Białko to transportuje Ca od rąbka szczoteczkowego do
błony podstawno-bocznej enterocyta. Syntezę tego białka
stymuluje kalcytriol, a hamuje ją kortyzol. Kalcytriol zwiększa ekspresję w enterocytach kanału wapniowego TRPV6
(transient receptor potential cation channel V6) i kalbindyny 9K (CaBP, calcium-binding protein), co zwiększa jelitową absorpcję wapnia spożytego z pokarmem z 10-15% do
30-40% [7, 13, 17-21]. W wewnątrzkomórkowym przemieszczaniu się kalbindyny pomocnicze znaczenie mają
mikrotubule. Kalbindyna wykazuje różne powinowactwo do kationów, które można uszeregować następująco:
Ca>Cd>Sr>Mn>Zn>Ba>Co>Mg [13]. Z badań Nemere
i Normana [22] wynika, że pewną rolę odgrywa transport
pęcherzykowy. W mechanizmie tym wapń wiąże się z białkowymi strukturami pęcherzyków. Niewielka część wapnia
wędruje przez komórkę jako wapń wolny.
Trzecim etapem aktywnego wchłaniania wapnia jest
usuwanie tego pierwiastka z komórki na błonie podstawnobocznej. Proces ten wymaga energii, ponieważ przebiega
przeciw gradientowi stężeń. Istotnym mechanizmem jest
usuwanie wapnia w wyniku zastosowania pompy wapniowej [13]. Stymulujący wpływ na syntezę białek wchodzących w skład pompy wykazuje kalcytriol, działając na poziomie transkrypcji. Aktywność tej pompy zwiększają takie
białka, jak kalbindyna i kalmodulina, chociaż mechanizm tej
aktywacji nie jest poznany. Być może, pewną rolę odgrywa
interakcja między białkami, a – być może – zdolność transformująca Ca2+. Inną drogą wydalania wapnia z komórki
jest wymiana sodowo-wapniowa, polegajaca na wymianie
1 jonu wapniowego na 3 sodowe z płynu międzykomórkowego. Następnie jony sodowe zastępowane są przez pota-
COPYRIGHT‚'RUPADR!2+WIECIÊSKIEGO)33.†
sowe wskutek działania pompy sodowo-potasowej. Pęcherzyki transportujące wapń usuwane są z enterocyta drogą
egzocytozy. Inne badania wskazują na bezpośredni wpływ
estrogenów na wchłanianie wapnia [23, 24].
Wchłanianie wapnia drogą paracelularną (transport bierny) zachodzi przy dostatecznie wysokim stężeniu wapnia
w świetle jelita, pozwalającym na pokonanie bariery potencjału elektrochemicznego pomiędzy światłem a lamina propria (5-8 mV). Stężenie wapnia w świetle wynosi wówczas
około 6 mM. Wapń przenika przez złącza ścisłe (tight junction) pomiędzy enterocytami do płynu międzykomórkowego.
Pewną rolę przypisuje się białkowej kinazie C, zwiększającej
przepuszczalność międzykomórkową dla Ca [25]. Chociaż
najszybsze wchłanianie wapnia odbywa się w dwunastnicy,
a następnie w kolejności w jelicie czczym, jelicie krętym i
okrężnicy, to największe ilości wapnia wchłaniane są w jelicie krętym (63%), następnie w jelicie czczym (23%) i dwunastnicy (15%). Jedynie nieznaczna ilość wapnia absorbowana jest w żołądku i okrężnicy. Zależność między czynnym i biernym wchłanianiem wapnia ma związek z jego
podażą. Przy niskiej dominuje czynne wchłanianie przezkomórkowe, a przy wysokiej – bierne, drogą paracelularną.
W górnych odcinkach przewodu pokarmowego (dwunastnicy, jelicie czczym) większą rolę wydaje się odgrywać wchłanianie czynne, natomiast w jelicie krętym
– bierne [13].
Biodostępność wapnia jest bardzo zróżnicowana. Istnieje wiele czynników, które stymulują lub hamują wchłanianie wapnia. Takie czynniki, jak błonnik, kwas szczawiowy,
kwasy uronowe, fityniany, nadmiar białka czy fosforu upośledzają wchłanianie wapnia, podczas gdy laktoza, aminokwasy, witamina D sprzyjają wykorzystaniu tego składnika
z pożywienia. Laktoza obecna w mleku po strawieniu ułatwia transport wapnia. Dlatego osoby z brakiem enzymu
rozkładającego laktozę są bardziej narażone na niedobór
wapnia. Magnez obecny w żywności także ułatwia wchłanianie tego makroelementu. U osób stosujących dietę bogatotłuszczową obserwuje się zwiększone wydalanie wapnia
z organizmu. Wchłanianie wapnia obniża się wraz ze starzeniem się organizmu. Związane jest to m.in. z niedoborem estrogenów. Hormony te zwiększają absorpcję jonów
Ca2+ pośrednio – przez wzrost produkcji witaminy D w nerkach. Zapewniają również prawidłową odpowiedź jelit na
witaminę D. Dieta bogata w sód znacznie zwiększa wydalanie wapnia. Istotnym warunkiem prawidłowej gospodarki
wapniowej w ustroju jest odpowiedni stosunek wapnia do
fosforu w pożywieniu. Przyjmuje się, że powinien on wynosić 1:1 u osób dorosłych, zapewnia to bowiem optymalne
wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego i wbudowywanie go do kości. Oligosacharydy o właściwościach
prebiotycznych poprawiają jelitowe wchłanianie wapnia
nie tylko u niemowląt i małych dzieci, ale także u nastolatków. Kwasy żółciowe nasilają wchłanianie wapnia poprzez
zwiększenie rozpuszczalności soli wapniowych, a pośrednio
poprzez ułatwienie wchłaniania witaminy D. Innym czynnikiem stymulującym wchłanianie wapnia jest obecność
lipidów zawierających średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe. Badania na zwierzętach wykazały, że dieta wzbogacona
o foswitynę, główną fosfoglikoproteinę żółtka jaja, zwiększa wbudowywanie wapnia do kości [13, 26-33].
Podsumowanie
Jony wapnia ogrywają ważną rolę w wielu procesach
fizjologicznych dotyczących układu krążenia, nerwowego,
mięśniowego oraz kostno-szkieletowego. Zatem dostarczenie organizmowi odpowiedniej ilości wapnia ma istotne znaczenie w prawidłowym rozwoju oraz w profilaktyce szeregu
chorób cywilizacyjnych, takich jak osteoporoza, otyłość,
cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze, niektóre nowotwory.
Najlepszym sposobem zapewnienia właściwej podaży tego
makroelementu jest odpowiednio wysokie spożycie mleka
i jego przetworów. Jak wskazują badania jest to najlepsze
i najefektywniejsze źródło wapnia. Wchłanianie wapnia,
jest uzależnione od poprawnego stanu śluzówki przewodu
pokarmowego oraz od obecności związków niezbędnych
do transportu wapnia przez ściankę jelit do krwioobiegu. Na stężenie wapnia w surowicy ma wpływ jego ilość
w spożywanym pokarmie, stopień wchłaniania z przewodu
pokarmowego oraz wydalania z moczem. Do utrzymania
prawidłowej homeostazy wapnia w ustroju niezbędna jest
witamina D. Przez aktywny metabolit 1,25 dihydroksycholecalciferol (1,25(OH)2D3) jest ona czynnikiem, który
decyduje o wchłanianiu wapnia z przewodu pokarmowego. Kalbindyna będąca zależnym od witaminy D białkiem
wiążącym wapń, odgrywa ważną rolę w wewnątrzkomórkowym transporcie wapnia. Istnieją związki zaburzające
metabolizm wchłaniania wapnia oraz takie, które stymulują jego wchłanianie.
Piśmiennictwo
1. Kokot F, Franek E. Postępy w badaniach nad gospodarką wapniowo-fosforanową – część I. Postępy Nauk Medycznych 2007; 5:168-174.
2. Knypl K. Znaczenie magnezu oraz wapnia w schorzeniach układu krążenia. Przew Lek 2004; 11:44-48.
3. Lorenc RS, Głuszko P, Karczmarewicz E i wsp. Zalecenia postępowania diagnostycznego i leczniczego w
osteoporozie. Obniżenie częstości złamań poprzez efektywną profilaktykę i leczenie. Terapia 2007; 9:11-39.
4. Ziemlański Ś, Bułhak-Jahymczyk B, Budzyńska-Topolowska J i wsp. Normy żywienia dla ludności w Polsce.
Nowa Medycyna 1998; 4: 1-27.
5. Machelle M. The role of nutricion and nutritional supplements in women’s health. Fertil Steril 1999; 72:579-91.
6. Brzozowska A. Składniki mineralne. (w:) Żywienie
człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, red. Gawęcki
J., Hryniewiecki L. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa
1998, 198-240.
7. Sikorski T, Marcinowska-Suchowierska E. Osteoporoza wtórna w chorobach przewodu pokarmowego z perspektywy minionych 5 lat. Postępy Nauk Medycznych
2008; 6:366-380.
8. Walicka M, Jasik A, Paczyńska M i wsp. Niedobór witaminy D – problem społeczny. Postępy Nauk Medycznych 2008; 1:14-22.
9. Bronner F. Recent developments in intestinal calcium
absorption. Nutr Rev. 2009; 67: 109-13.
10. Khanal RC, Nemere I: Regulation of intestinal calcium
transport. Annu Rev Nutr. 2008; 28:179-96.
&ARM0RZEGL.AUK
11. Bronner F. Mechanisms of intestinal calcium absorption. J Cell Biochem. 2003; 88:387-93.
12. Bronner F. Mechanisms and functional aspects of intestinal calcium absorption. J Exp Zoolog A Comp Exp
Biol. 2003; 300:47-52.
13. Ryżko J. Gospodarka wapniowo-fosforanowa w stanach
fizjologii i patologii układu pokarmowego. Pediatria
Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka 2001; 3:111-117.
14. Brasitus TA, Dudeja PK, Eby B i wsp. Correction by
1.25-dihydroxycholecalciferol of the abnormal fluidity and lipid composition of enterocyte brush border
membranes in vitamin D – deprived rats. J. Biol. Chem.
1986; 261: 16404-16409.
15. Bikle DD, Munson S. 1.25-dihydroxyvitamin D increases calmodulin binding to specific protein in the chick
duodenal brush border membrane. J. Clin. Invest. 1985;
76:2313-2316.
16. Mooseker MS, Wolenski JS, Coleman TR i wsp. Structural and functional dissection of membrane – bound
mechanoenzyme: brush border myosin I. Curr. Top.
Membr. 1991; 33:31-55.
17. Zhang C, Sun Y, Wang W i wsp. Crystallization and
preliminary crystallographic analysis of human Ca 2+loaded calbindin-D28k. Acta Crystallogr Sect F Struct
Biol Cryst Commun. 2008; 64:133-6.
18. Choi KC, Jeung EB. Molecular mechanism of regulation of the calcium-binding protein calbindin-D9k, and
its physiological role(s) in mammals: a review of current research. J Cell Mol Med. 2008; 12:409-20.
19. Christakos S, Dhawan P, Benn B i wsp. Vitamin D: molecular mechanism of action. Ann N Y Acad Sci. 2007;
1116:340-8.
20. Bolt MJ, Cao LP, Kong J i wsp. Vitamin D receptor is
required for dietary calcium-induced repression of calbindin-D9k expression in mice. J Nutr Biochem. 2005;
16:286-90.
21. Venyaminov SY, Klimtchuk ES, Bajzer Z i wsp. Changes in structure and stability of calbindin-D(28K) upon
calcium binding. Anal Biochem. 2004; 334:97-105.
Adres do korespondencji:
dr hab. n. farm. Barbara Dolińska
F. Z. N. P. Biochefa
41-205 Sosnowiec, ul. Kasztanowa 3
tel.: 32 291-69-68
e-mail: [email protected]
22. Nemere I, Norman AW. Transcaltachia, vesicular calcium transport, and microtubule – associated calbindin
– D28K. Emerging views of 1.25-dihydroxyvitamin D3
– mediated intestinal calcium absorption. Miner. Electrolyte Metab.1990; 16:109-114.
23. O’Loughlin PD, Moris HA. Oestrogen deficiency impairs intestinal calcium absorption in the rat. J. Physiol.
(Lond.)1998; 511:313-322.
24. Collin EM, Van den Bemd GJ, Van Aken M i wsp.
Evidence for involvement of 17 beta-estradiol in intestinal calcium absorption independent of 1.25-dihydroxyvitamin D3 level in the rat. J. Bone Miner.
Res.1999; 14:57-64.
25. Obeidl LM, Okazaki T, Karolak LA i wsp. Transcriptional regulation of protein kinase C by 1.25-dihydroxyvitamin D3 in HL-60 cells. J. Biol. Chem. 1990;
265: 2370-2374.
26. Marcinowska- Suchowiejska E. Miejsce wapnia i witaminy D w profilaktyce i leczeniu osteoporozy. Przew
Lek 2001; 4:34-41.
27. Sobczuk A, Jabłoński E. Rola diety i wapnia w profilaktyce osteoporozy pomenopauzalnej. Prz Menopauz
2005; 2:48–52.
28. Ohta A. Prevention of osteoporosis by foods and dietary supplements. The effect of fructooligosaccharides
(FOS) on the calcium absorption and bone. Clin Calcium. 2006; 16:1639-45.
29. Cashman K. Prebiotics and calcium bioavailability. Curr
Issues Intest Microbiol. 2003; 4:21-32.
30. Cashman KD. A prebiotic substance persistently enhances
intestinal calcium absorption and increases bone mineralization in young adolescents. Nutr Rev. 2006; 64:189-96.
31. Choi I, Jung Ch, Choi H i wsp. Effectiveness of phosvitin
peptides on enhancing bioavailability of calcium and its accumulation in bones. Food Chemistry 2005; 93:577-583.
32. Dolińska B, Mikulska A, Ryszka F. Skuteczność preparatów wapnia w profilaktyce jego niedoborów. Farm
Przegl Nauk 2008; 7-8:5-8.
33. Dolińska B, Mikulska A, Ryszka F. Promotory wchłaniania wapnia. Ann Acad Med Siles 2009; 63,1:76-83.