pobierz pdf - Centrum Edukacji Przyrodniczo

pobierz pdf - Centrum Edukacji Przyrodniczo

Podstawy programowe w szko³ach podstawowych
w zakresie wiedzy o lesie a treœci kszta³cenia w edukacji
leœnej realizowanej przez nadleœnictwa Lasów Pañstwowych
ARTYKU£Y / ARTICLE
Andrzej Grzywacz
Streszczenie. Przedstawiono osi¹gniêcia i niedostatki w edukacji leœnej realizowanej przez Lasy Pañstwowe, na tle podstaw programowych obowi¹zuj¹cych w szko³ach podstawowych. Wskazano na pewien rodzaj asymetrii miêdzy
dzia³alnoœci¹ nadleœnictw i szkó³ w tym zakresie. Uznano za piln¹ potrzebê opracowanie wspólnych standardów programowych, standardów osi¹gniêæ oraz tzw.
standardów sposobnoœci dla szkó³ podstawowych, przygotowanych przez edukatorów leœników i nauczycieli dydaktyków zajmuj¹cych siê problematyk¹ nauczania przyrodniczego. Przedstawiono propozycjê wspólnych studiów podyplomowych z zakresu edukacji leœnej, dla nauczycieli i leœników. Uznano za
potrzebê wdra¿anie w trakcie zajêæ terenowych w lasach nowych trendów pedagogicznych i z zakresu tzw. edukacji XXI wieku.
S³owa kluczowe: edukacja leœna, podstawy programowe, treœci kszta³cenia
z zakresu wiedzy o lesie, us³ugi edukacyjne Lasów Pañstwowych, nowe trendy
w nauczaniu
Abstract. Core curriculum in primary schools in the field of forest education and the content of education in forest education implemented by the
Forest District of the State Forests. The paper presents achievements and shortcomings in forest education implemented by the State Forest, on the background of the existing curricula in primary schools. Pointed to some kind of asymmetry between the activities of forest districts and schools in this area. It was
considered the urgent need to develop common standards of curriculum, standards and so-called achievements. standards, opportunities for primary schools,
prepared by educators and teachers, foresters, educators dealing with the natural learning. The paper proposes a joint post-graduate studies in the field of
forestry education, teachers and foresters. It was considered the need for implementation during the fieldwork in the forests of new trends and the scope of the
so-called teaching. twenty-first century education.
Keywords: forestry education, core curricula, learning content to the knowledge of the forest, State Forests, educational services, new trends in teaching
Stan edukacji leœnej w Polsce oraz perspektywy jej rozwoju, sukcesy i pora¿ki w tym wzglêdzie Lasów Pañstwowych, osi¹gniêcia i niedostatki formalnej i nieformalnej edukacji leœnej
spo³eczeñstwa, by³y ju¿ przedmiotem i celem licznych analiz. Zajmowali siê tymi zagadnieniami miêdzy innymi: Chrzanowski 2004, Czo³nik 2009, Grzywacz 1997, 2000, 2007, 2010,
Gwiazdowicz (red.) 2009, ¯ornaczuk 2007. Szczegó³owe dane liczbowe zawieraj¹ „Raporty
z dzia³añ edukacyjnych Lasów Pañstwowych” z poszczególnych lat, w okresie 2004-2009,
przygotowywane pod kierunkiem Chrzanowskiego.
120
Andrzej Grzywacz Podstawy programowe w szko³ach podstawowych...
W ostatnich latach przygotowano i wdro¿ono prawne zasady edukacji leœnej, sta³a siê ona
dzia³alnoœci¹ planow¹, przygotowano strategiê, zawieraj¹c¹ konkretne cele i zadania, nadleœnictwa przygotowuj¹ programy i coroczne sprawozdania, odbywaj¹ siê szkolenia dla pracowników LP w zakresie prowadzenia zajêæ z dzieæmi i m³odzie¿¹. Oko³o 8 tys. leœników czêœæ
swojego czasu pracy poœwiêca dzia³alnoœci edukacyjnej, z czego ponad 60% stanowi¹ leœniczowie i podleœniczowie (tab. 1). Wzrasta liczba uczestników us³ug edukacyjnych œwiadczonych przez LP, jest to przeciêtnie rocznie (w ostatnich latach) ok. 1,6 mln osób bior¹cych udzia³
w ró¿nych formach edukacji oraz ok. 0,8 mln osób uczestnicz¹cych w imprezach organizowanych przez LP (festyny, targi, warsztaty itp.), z czego ponad 45% to uczniowie szkó³ podstawowych (tab. 2). Stale wzrasta iloœæ obiektów dydaktycznych o bardzo zró¿nicowanym charakterze, systematycznie modernizowana i udoskonalana. Jest to 47 oœrodków edukacyjnych, 234
izby leœne, 466 zielonych klas, 833 œcie¿ek edukacyjnych, 1718 powierzchni (punktów) dydaktycznych oraz 2043 innych obiektów stale wykorzystywanych w ramach prowadzenia zajêæ przez nadleœnictwa LP (tab. 3). Pod wieloma wzglêdami w tym zakresie przoduje 19 Leœnych Kompleksów Promocyjnych. Wydatki bezpoœrednie (bez kosztów osobowych) na edukacjê leœn¹ w LP wynosz¹ w ostatnim okresie ok. 18 mln z³ rocznie, w tym koszty w³asne
nadleœnictw ok. 14 mln, pozosta³e wydatki finansuj¹ inne instytucje i organizacje (Raporty
2004-2009).
S¹ jednak s³absze strony dotychczas prowadzonej edukacji leœnej. Jest to ograniczona dostêpnoœæ do zajêæ i bazy edukacyjnej, gdy¿ tylko ok. 23% uczniów wszystkich typów szkó³
w kraju styka siê z edukacj¹ prowadzon¹ przez leœników, w szczególnoœci dotyczy to uczniów
i szkó³ z du¿ych miast i aglomeracji. Na ogó³ programy i treœci kszta³cenia s¹ „zbyt ambitne”
i nie zawsze przystosowane do wieku, poziomu wiedzy i mo¿liwoœci percepcyjnych dzieci
i m³odzie¿y, o czym wiemy z porównania treœci zajêæ prowadzonych w nadleœnictwach z podstawami programowymi obowi¹zuj¹cymi aktualnie w szko³ach i opiniami pedagogów (Grzywacz 2010).
Stwierdza siê brak wywa¿enia w tematyce i treœciach kszta³cenia edukacji leœnej proporcji
miêdzy problemami wiedzy o lasach i leœnictwie a innymi przekazywanymi wiadomoœciami,
zw³aszcza z ochrony przyrody i œrodowiska. Na przyk³ad w samoocenie nadleœnictw œcie¿ki
dydaktyczne maj¹ charakter przyrodniczo-leœny w 64%, przyrodniczy w 14%, leœny w 12%,
a z inn¹ tematyk¹ w 10%. Tematyka przystanków na œcie¿kach edukacyjnych jest bardzo ró¿norodna i rozproszona, na 4178 przeanalizowanych tablic by³o a¿ 306 tematów, z czego tylko
47% dotyczy³o bardzo szeroko rozumianego leœnictwa (¯ornaczuk 2007).
Tab. 1. Pracownicy Lasów Pañstwowych zajmuj¹cy siê edukacj¹ leœn¹3
Table 1. Employees of the State Forests involved in forest education
Edukatorzy w LP
3
Rok
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Pracownicy ogó³em (osoby)
4409
4829
6732
7565
8001
7676
Leœniczowie i podleœniczowie
2864
3128
4231
4678
4866
4748
%
64,9
64,8
62,8
61,8
60,8
61,8
„Raporty z dzia³alnoœci edukacyjnej Lasów Pañstwowych”
Studia i Materia³y CEPL w Rogowie
R. 13. Zeszyt 1 (26) / 2011
121
Tab. 2. Formy i frekwencja uczestników edukacji leœnej realizowanej w LP3
Table 2. Forms and attendance of participants taking place in SF forest education
Formy edukacji
Rok
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Lekcje terenowe
11193 13502 13605 13822 14736 14418
Spotkania z leœnikami w szko³ach
4965
4965
5307
4909
4930
4756
Prelekcje i wyk³ady poza szko³¹
4327
4995
5307
1901
1832
1620
Konkursy ró¿nych typów
1194
1357
1226
1374
1675
1391
Akcje i imprezy okolicznoœciowe
2606
2410
4427
2623
2956
2558
Wystawy edukacyjne (przyrodnicze)
388
338
342
473
494
496
Liczba uczestników (w tys.)
1468
1866
1894
1727
1241
1052
Liczba uczestników w innych imprezach
(festyny, targi, warsztaty itp.) (w tys.)
615
670
910
883
875
713
Tab. 3. Obiekty Lasów Pañstwowych s³u¿¹ce do edukacji leœnej spo³eczeñstwa3
Table 3. Facilities of State Forests for forest education of the society
Obiekty
Rok
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Oœrodki edukacyjne
27
25
32
40
47
50
Izby edukacji leœnej
131
202
201
235
234
235
Wiaty edukacyjne (zielone klasy)
133
225
322
458
466
453
Leœne œcie¿ki edukacyjne
601
688
746
833
833
897
Powierzchnie (punkty) edukacyjne
374
584
1197
1348
1718
1680
Inne obiekty
702
780
1272
1635
2043
2243
Najczêstsz¹ tematyk¹ tablic na przystankach œcie¿ek dydaktycznych by³o (w kolejnoœci):
sosna, gatunki drzew w okolicy, gatunki roœlin w lesie, mrowisko, ptaki leœne, „ptasi budzik”,
odnowienie naturalne, szkó³ka leœna, typy siedliskowe lasu, uprawa, ochrona lasu, ochrona przeciwpo¿arowa, pomniki przyrody, rezerwaty, dokarmianie zwierz¹t (ptaków), chrust, co to jest las,
martwe drewno. Nale¿y zapytaæ czy rzeczywiœcie s¹ to najwa¿niejsze treœci, które Lasy Pañstwowe (czy wszystkie z nich), chc¹ przekazywaæ dzieciom i m³odzie¿y na organizowanych przez
siebie zajêciach. Doœæ czêsto zdarza siê, ¿e tablice informacyjne na œcie¿kach zwieraj¹ trudne
terminy, niezrozumia³e dla dzieci, zaczerpniête z fachowego, bran¿owego jêzyka leœników i my3
„Raporty z dzia³alnoœci edukacyjnej Lasów Pañstwowych”
122
Andrzej Grzywacz Podstawy programowe w szko³ach podstawowych...
œliwych, nieobjaœnione skróty, niestosowane w szko³ach ³aciñskie nazwy roœlin i zwierz¹t, zespo³ów roœlinnych itp. Zbyt du¿y jest udzia³ (ponad 70%) œcie¿ek uniwersalnych (przeznaczonych
dla wszystkich), a zbyt ma³y kierowanych do okreœlonych grup wiekowych, np. do uczniów
szkó³ podstawowych, oddzielnie dla nauczania zintegrowanego (klasy I – III) i nauczania blokowego (klasy IV – VI). Tylko oko³o 30% nadleœnictw ma opracowane programy do zajêæ
edukacyjnych (w wiêkszym lub mniejszym stopniu skonsultowane z nauczycielami), inne realizuj¹ zajêcia wed³ug w³asnego uznania, najlepszej woli i wiedzy konkretnych osób prowadz¹cych zajêcia, czasami wed³ug intuicji edukatorów (Czo³nik 2009, Grzywacz 2010).
A jak wygl¹da stan przekazywania wiedzy o lasach w ramach formalnej edukacji leœnej,
realizowanej przez szko³y podstawowe z przedmiotów biologia i przyroda. W dotychczasowej
opinii pedagogów las w programie przedmiotu „Przyroda” jest bardziej miejscem ni¿ celem
edukacji. To bardzo wa¿ne stwierdzenie ukazuj¹ce programowe powody niezbyt du¿ego zainteresowania szkó³ przekazywaniem bezpoœrednio na lekcjach wiedzy o lesie i leœnictwie. Uwa¿aj¹ oni, ¿e „Las jest niezwykle bogatym œrodowiskiem, stymuluj¹cym rozwój poznawczy
i sensoryczny dziecka. Niezwyk³a iloœæ dŸwiêków zapachów, kolorów, gatunków roœlin, zwierz¹t i grzybów, jakich uczeñ (dziecko) mo¿e doœwiadczaæ w lesie, dzia³a na jego wyobraŸniê
i sprawia, ¿e poziom pobudzenia emocjonalnego jest wy¿szy w lesie, ni¿ w szkole, a mo¿liwoœci percepcji i zapamiêtywania wiêksze” (Koz³owska – Rajewicz i inni 2009). W jednym
z podrêczników „Przyroda” dla klasy V i VI na 70 lekcji, s¹ cztery lekcje dotycz¹ce œrodowiska
leœnego oraz przyrody lasu, nie ma w ogóle treœci o gospodarstwie leœnym.
W „Podstawach programowych kszta³cenia ogólnego” (2009), w nauczaniu zintegrowanym w klasach I – III, s¹ stwierdzenia „uczeñ ma byæ wychowywany dla zrozumienia i poszanowania przyrody. Ma potrafiæ: rozpoznawaæ roœliny i zwierzêta ¿yj¹ce w ró¿nych œrodowiskach (las, pole uprawne, sad i ogród); opisywaæ sposoby przystosowania siê zwierz¹t do poszczególnych pór roku (odloty i przyloty ptaków, zapadanie w sen zimowy); wymieniæ warunki konieczne do rozwoju roœlin i zwierz¹t w gospodarstwie domowym, w szkolnych uprawach
i hodowlach; wyjaœniæ, jaki po¿ytek przynosz¹ zwierzêta œrodowisku; scharakteryzowaæ zagro¿enia dla œrodowiska przyrodniczego ze strony cz³owieka (np. wypalanie ³¹k i œciernisk,
po¿ary lasów, zachowanie ciszy w parku i lesie, pomaganie zwierzêtom przetrwaæ zimê i upalne lato); przedstawiæ zagro¿enia ze strony zwierz¹t (niebezpieczne i chore zwierzêta) i roœlin
(truj¹ce roœliny i grzyby) i zachowaæ siê w sytuacji zagro¿enia”.
Koñcz¹c ten etap edukacji uczeñ powinien znaæ ró¿ne ekosystemy i widzieæ, jak je chroniæ
(w tym las). Zaleca siê, aby form¹ kszta³cenia by³y tak¿e zajêcia w terenie.
Natomiast wed³ug starej (z 2003 r.), ale nadal obowi¹zuj¹cej „Podstawy programowej kszta³cenia ogólnego” w nauczaniu z przedmiotu „Przyroda” w klasach IV – VI, przyjmuje siê jako
ogólne cele: zaciekawienie œwiatem przyrody; stawianie hipotez na temat zjawisk i procesów
zachodz¹cych w przyrodzie i ich weryfikacja; poszanowanie przyrody; praktyczne wykorzystywanie wiedzy przyrodniczej; obserwacje, porównania i doœwiadczenia. Las tylko w 2 punktach jest celem i bezpoœrednio treœci¹ edukacji przyrodniczej, gdzie uczeñ obserwuje i nazywa
typowe organizmy lasu, ³¹ki i pola uprawnego oraz gdy rozpoznaje i nazywa warstwy lasu
i charakteryzuje panuj¹ce w nich warunki abiotyczne. Treœci nauczania s¹ wyspecyfikowane
w 21 punktach, w których nigdzie wprost nie pojawia siê termin „las”, „ekosystem leœny”.
Bardzo rozczarowuje lektura obszernego podrêcznika akademickiego „Dydaktyka biologii
i ochrony œrodowiska” (2006) pod redakcj¹ Stawiñskiego i Walosik, gdzie nie znajdujemy
w ogóle odniesieñ i wskazañ dla nauczycieli odnoœcie dzia³alnoœci Lasów Pañstwowych
w zakresie edukacji leœnej, tak jakby jej w ogóle w naszym kraju nie by³o. Oznacza to, ¿e
studenci, przyszli nauczyciele biologii i ochrony œrodowiska, w trakcie studiów nie uzyskuj¹
wiedzy o mo¿liwoœci wspó³pracy z nadleœnictwami. Taki czysto biologiczny stosunek do proStudia i Materia³y CEPL w Rogowie
R. 13. Zeszyt 1 (26) / 2011
123
gramów z przedmiotu przyroda realizowany jest równie¿ np. przez Podyplomowe Miêdzywydzia³owe Studium Nauczania Przyrody Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie w ramach programu studiów znajduj¹ siê problemy: organizmy w œrodowisku przyrodniczym, biologia cz³owieka, chemia w ¿yciu codziennym, podstawy fizyki, zjawiska i procesy w przyrodzie, œrodowisko geograficzne, topografia, edukacja ekologiczna, multimedia w nauczaniu przyrody, organizmy w œrodowisku cz³owieka, regionalne elementy krajobrazu Polski, obserwacje astronomiczne, dydaktyczne podstawy edukacji przyrodniczej (3 semestry ³¹cznie 360 godzin zajêæ).
Natomiast zajêcia z pracowni biologicznej obejmuj¹: bioindykacjê œrodowiska s³odkowodnego, wybrane zagadnienia fizjologii krêgowców, elementy mikrobiologii oraz podstawy biochemii. Nie ma w tym programie omówienia przyrody w zastosowaniu praktycznym – leœnictwa,
rolnictwa, hodowli zwierz¹t, produkcji ¿ywnoœci i leków itd. (internet).
Powstaje zasadnicze pytanie, czy podstawy programowe szkó³ i podstawy programowe
edukacji leœnej realizowanej w Lasach Pañstwowych s¹ uzgodnione, skorelowane, „kompatybilne”, czy szko³y i nadleœnictwa programowo wspó³pracuj¹, dzia³aj¹ niezale¿nie czy te¿ rywalizuj¹, czy nastêpuje uzupe³nianie, czy dublowanie tematyki zajêæ prowadzonych przez nauczycieli i leœników zarówno na lekcjach w szko³ach, jak i na zajêciach w lesie.
Wydaje siê, ¿e jest pilna potrzeba opracowania przez Lasy Pañstwowe w porozumieniu
z ekspertami z Ministerstwa Edukacji Narodowej (pedagogami i metodykami) wspólnych dla
nadleœnictw standardów programowych, standardów osi¹gniêæ oraz tzw. standardów sposobnoœci (czyli zadañ szkó³ i nadleœnictw) dla poszczególnych grup wiekowych, w pierwszym
rzêdzie dla szkó³ podstawowych (gdy¿ jest to najliczniejsze grupa uczestników zajêæ w lasach
i zajêæ prowadzonych przez leœników w szko³ach). Do tej pory wystêpuje bowiem zbyt du¿e
rozproszenie tematyczne, dowolnoœæ, niedostosowanie treœci kszta³cenia do posiadanej wiedzy
oraz mo¿liwoœci jej przyswajania przez uczniów i m³odzie¿. W szeregu przypadkach nauczyciele nauczaj¹ o lesie zbyt „biologicznie”, a leœnicy zbyt „gospodarczo”, najlepsza by³aby edukacja przyrodniczo-leœna, obejmuj¹ca oba te obszary wiedzy, czyli tzw. zintegrowana edukacja
leœna, na potrzebê rozwijania której ju¿ dawno wskazywano (Grzywacz 2002).
Wczeœniej ju¿ przedstawiano propozycje wspólnych studiów podyplomowych z zakresu „Edukacji leœnej”, wspólnych dla nauczycieli i leœników. Wydaje siê to propozycj¹ korzystn¹, gdyby
mo¿na by³o liczyæ na wsparcie finansowe Lasów Pañstwowych. Na razie s¹ to tylko propozycje
i po raz kolejny zg³aszane proœby o wspólne opracowanie podstaw programowych edukacji leœnej zawieraj¹ce: cele, zadania nadleœnictw, zadania szkó³, treœci nauczania oraz osi¹gniêcia
uczniów, jakie powinni zdobyæ w zakresie wiedzy i umiejêtnoœci dotycz¹cych lasu i leœnictwa.
Postêpy w wielu dziedzinach nauki i wiedzy spowodowa³y i powoduj¹ stale, znaczne zmiany w nauczaniu, bardzo modyfikuj¹ce metody i œrodki edukacji, na ró¿nych poziomach nauczania. Przyk³adem tego mo¿e byæ wyj¹tkowy sukces popularnie napisanej ksi¹¿ki G. Dryden
i J. Vos „Rewolucja w uczeniu”, wydanej w wielu krajach i jêzykach, której t³umaczenie
polskie ukaza³o siê w 2000 r. Przedstawiono tam nowe teorie uczenia siê i wizje ucz¹cego siê
i doskonal¹cego siê spo³eczeñstwa. Przyjêto, ¿e: ¿yjemy u pocz¹tków najwiêkszej rewolucji
w dziejach rozwoju ludzkoœci; wiemy jak przechowywaæ ca³¹ wiedzê nagromadzon¹ do tej
pory na przestrzeni wieków i jak j¹ udostêpniaæ równoczeœnie nieomal na ca³ym œwiecie;
rewolucja w uczeniu musi iœæ za rewolucj¹ w œrodkach masowej komunikacji; wszyscy mog¹
korzystaæ z nastania ery internetu i innych wynalazków zaawansowanej techniki. Szczególnie podkreœla siê w tej ksi¹¿ce, ¿e: nauka jest najbardziej efektywna, kiedy sprawia radoœæ;
najcenniejsze w uczeniu siê jest pozytywne nastawienie; mózg mo¿e nieustannie siê uczyæ,
od urodzenia a¿ po kres ¿ycia; uczymy siê w 10% z tego, co czytamy, w 20% z tego, co
s³yszymy, w 30% z tego, co widzimy, a w 50% z tego, co widzimy i s³yszymy, w 70% z tego,
co sami mówimy i 90% z tego, co mówimy i robimy; uczymy siê poprzez to, co widzimy,
124
Andrzej Grzywacz Podstawy programowe w szko³ach podstawowych...
s³yszymy, wyczuwamy smakiem i wêchem, czego dotykamy, co robimy, wyobra¿amy sobie,
wyczuwamy intuicyjnie, czujemy.
W kilku przoduj¹cych krajach œwiata pod wzglêdem postêpu cywilizacyjnego trwa ofensywa edukacyjna w szko³ach na ró¿nych poziomach nauczania, która ma za zadanie zmianê systemu wyros³ego jeszcze w XVII wieku, który wprowadzi³ w Europie, a tak¿e w Polsce, Jan
Amos Komeñski, w znacznej czêœci obowi¹zuj¹cego do tej pory, na system na miarê wspó³czesnych potrzeb i podsumowuj¹cy najnowsze zdobycze nauk pedagogicznych. Szerzej na ten
temat pisa³ Grzywacz (2011).
Wydaje siê, ¿e w ramach unowoczeœniania i samodoskonalenia siê form i metod prowadzenia edukacji leœnej przez nadleœnictwa Lasów Pañstwowych, dobrze by³oby systematycznie,
stopniowo wprowadzaæ równie¿ nowe sposoby przekazywania wiedzy i nauczania opisywane
w licznych publikacjach dotycz¹cych tzw. edukacji XXI wieku. S¹ one bardziej skuteczne
i obok zdobywania wiedzy i umiejêtnoœci, zapewniaj¹ równie¿ nauczanie wartoœci i budowanie
charakteru ucznia, w tym w³aœciwy stosunek do przyrody.
Literatura
Dyden G., Vos J. 2000. Rewolucja w uczeniu. Wydawnictwo Moderski i S-ka, Poznañ.
Chrzanowski T. 2004. Sukcesy i pora¿ki edukacji przyrodniczo-leœnej. [w:] Wspó³czesne problemy wielofunkcyjnego gospodarstwa leœnego – las bli¿ej spo³eczeñstwa. Wydawnictwo PTL, Waplewo.
Czo³nik B. 2009. Edukacja leœna spo³eczeñstwa w jednostkach Lasów Pañstwowych. Rozprawa doktorska,
Wydzia³ Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznañ.
Grzywacz A. 1997. Edukacja leœna spo³eczeñstwa w Leœnych Kompleksach Promocyjnych [w:] Materia³y
Sesji Naukowej Polskiego Towarzystwa Leœnego, Jedlnia, 22-36.
Grzywacz A. 2000. Edukacja leœna spo³eczeñstwa. Biblioteczka leœniczego, z. 138. Wydawnictwo Œwiat,
Warszawa.
Grzywacz A. 2002. Zintegrowana edukacja leœna na poziomie podstawowym. Stud. i Mat. CEPL, Rogów,
1(6), 50-64.
Grzywacz A. 2007. Edukacja leœna w Polsce, stan obecny i perspektywy.[w:] Materia³y Konferencji Towarzystwa Przyjació³ Lasu, Jedlnia, 12-24.
Grzywacz A. 2010. Mo¿liwoœci i ograniczenia w prowadzeniu edukacji przyrodniczo-leœnej spo³eczeñstwa
[w:] Leœnictwo i drzewnictwo polskie na tle leœnictwa krajów Unii Europejskiej. SITLiD, £agów, 69-77.
Grzywacz A. 2011. Stan i perspektywy œredniego i wy¿szego szkolnictwa leœnego [w:] III Zimowa Szko³a
IBL, Sêkocin Stary (w druku).
Gwiazdowicz D. (red.) 2009. Edukacja przyrodniczo-leœna. Poradnik. Oœrodek Kultury Leœnej, Go³uchów
– Poznañ.
Koz³owska-Rajewicz A. Basiñska A., Kêsicka H., Berliñska A., 2009. Metody i formy pracy w edukacji
przyrodniczo-leœnej. [w:] Edukacja przyrodniczo-leœna. Poradnik. D. Gwiazdowicz (red.). Oœrodek Kultury Leœnej, Go³uchów – Poznañ, 22-42.
Podstawy programowe kszta³cenia ogólnego. 2003. MEN, Warszawa.
Podstawy programowe kszta³cenia ogólnego. 2009. MEN, Warszawa.
Raporty z dzia³añ edukacyjnych Lasów Pañstwowych. 2004-2009. T. Chrzanowski (red.) CILP, Warszawa.
Stawiñski W., Walosik A. (red.) 2006. Dydaktyka biologii i ochrony œrodowiska. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
¯ornaczuk A. 2007. Analiza realizacji i wytyczanie perspektyw rozwojowych edukacji przyrodniczo-leœnej
w PGL Lasy Pañstwowe. Rozprawa doktorska, Wydzia³ Leœny SGGW, Warszawa.
Andrzej Grzywacz
Katedra Ochrony Lasu i Ekologii
SGGW Warszawa
[email protected]
Studia i Materia³y CEPL w Rogowie
R. 13. Zeszyt 1 (26) / 2011
125