Ustawowe licencje dozwolonego użytku chronionych utworów - e-KUL

Ustawowe licencje dozwolonego użytku chronionych utworów - e-KUL

dr Katarzyna Skubisz-Kępka
Ustawowe licencje dozwolonego użytku chronionych
utworów
Możliwości korzystania z rozpowszechnionych utworów w kursie zdalnym
Prawa autorskie do utworu
Autorowi lub innej osobie posiadającej uprawnienia do utworu przysługiwać mogą
autorskie prawa osobiste i majątkowe. Autorskie prawa osobiste, które mają charakter
niezbywalny, chronią „nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź
twórcy z utworem”. W szczególności chodzi o prawo do „autorstwa utworu; oznaczenia utworu
swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo; nienaruszalności treści
i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania; decydowania o pierwszym udostępnieniu
utworu publiczności; nadzoru nad sposobem korzystania z utworu” (art. 16 pr. aut.). Autorskie
prawa majątkowe dotyczą wyłącznego prawa „do korzystania z utworu i rozporządzania nim na
wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu” (art. 17 pr. aut.) 1.
Mają one charakter zbywalny2 i wygasają po upływie określonego czasu (najczęściej z upływem 70
lat od śmierci twórcy3).
Dozwolony użytek chronionych utworów
Ustawodawca wprowadził również ograniczenia treści autorskich praw majątkowych
poprzez przyjęcie przepisów upoważniających do korzystania (odpłatnego lub nieodpłatnego) z
chronionego utworu bez zgody uprawnionego. W polskiej ustawie przyjęto model
kazuistycznego wyodrębniania poszczególnych postaci dozwolonego użytku4.
Wykładnia przepisów o dozwolonym użytku (art. 23 – 33(5) pr. aut.) wymaga
uwzględnienia treści art. 35 pr. aut., gdzie zastrzeżono, że „dozwolony użytek nie może naruszać
normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy”. Wstępnym warunkiem
skorzystania z dozwolonego użytku jest uprzednie rozpowszechnienie utworu poprzez jego
udostępnienie publiczne za zgodą twórcy zgodnie z definicją z art. 6 pkt 3 pr. aut. Korzystanie z
utworów w granicach dozwolonego użytku jest związane z obowiązkiem wymienienia imienia i
nazwiska twórcy oraz źródła, choć wymóg ten powinien uwzględniać istniejące możliwości (art. 34
pr. aut.). Twórcy zasadniczo nie przysługuje prawo do wynagrodzenia, chyba że ustawa stanowi
inaczej (art. 34 pr. aut.).
Szczególne znaczenie ma dozwolony użytek osobisty, który pozwala nieodpłatnie
korzystać z już rozpowszechnionego utworu bez zezwolenia twórcy5 (art. 23 ust. 1 pr. aut.). „Zakres
1
2
3
4
5
Szerzej wykonywanie autorskich praw majątkowych uregulowano w art. 17 (1) – 22 pr. aut.
Szerzej na temat przejścia autorskich praw majątkowych w art. 41 – 68 pr. aut.
Szerzej na temat czasu trwania autorskich praw majątkowych w art. 36 – 40 pr. aut.
Więcej zob. J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2008, s. 105 i n.
„Przepis ten nie upoważnia do budowania według cudzego utworu architektonicznego i architektoniczno-
własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez
krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub
stosunku towarzyskiego” (art. 23 ust. 2 pr. aut.). Przesłanka nieodpłatnego korzystania z art. 23 ust.
1 pr. aut. odnosić się powinna wyłącznie do relacji: podmiot prawa autorskiego – korzystający. Nie
oznacza to zatem, że dozwolony użytek osobisty nie może służyć celom komercyjnym
korzystającego. Fakt osiągania przychodów przez korzystającego powinien być oceniany w świetle
art. 35 pr. aut. Faktycznie nie może on z reguły służyć celom handlowym.6
Znaczącym ograniczeniem treści autorskich praw majątkowych jest przewidziana w art. 29
ust. 1 pr. aut. swoboda cytowania. „Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość
urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym
wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości”.
Przepisy art. 27, art. 28, art. 29 ust. 2 i art. 30 pr. aut. zawierają reguły korzystania z
utworów w celach edukacyjnych i naukowych. Na podstawie art. 27 pr. aut. „instytucje naukowe
i oświatowe mogą, w celach dydaktycznych lub prowadzenia własnych badań, korzystać z
rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz sporządzać w tym celu
egzemplarze fragmentów rozpowszechnionego utworu”. Natomiast „biblioteki, archiwa i szkoły
mogą udostępniać nieodpłatnie, w zakresie swoich zadań statutowych, egzemplarze utworów
rozpowszechnionych; sporządzać lub zlecać sporządzanie egzemplarzy rozpowszechnionych
utworów w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów; udostępniać zbiory dla
celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego
(terminali) znajdujących się na terenie tych jednostek” (art. 28 pr. aut.). W art. 29 ust. 2 i 2(1) pr.
aut. zamieszczono odpłatną licencję ustawową, na podstawie której „wolno w celach
dydaktycznych i naukowych zamieszczać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty
większych utworów w podręcznikach i wypisach” oraz (…) „w antologiach”.
Omówiona wyżej licencja ustawowa z art. 27 pr. aut. upoważnia instytucje naukowe i
oświatowe do nieodpłatnego korzystania z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w
tłumaczeniu oraz sporządzania w tym celu egzemplarzy fragmentów rozpowszechnionego
utworu. Zastrzeżono, że działania te muszą być podejmowane w celach dydaktycznych lub
prowadzenia własnych badań. Licencja ta nie jest uzależniona od wymogu nieuzyskiwania
korzyści majątkowych7. Przepis ten można rozszerzać również na uczestników studiów w zakresie
wypełniania celów dydaktycznych8. Utwory mogą być pozyskiwane w różny sposób, w tym
poprzez pobieranie z Internetu. Nie ograniczono również pól eksploatacji, a zatem na podstawie
art. 27 pr. aut. można korzystać z cudzych utworów w ramach e-learningu.9
6
7
8
9
urbanistycznego oraz do korzystania z elektronicznych baz danych spełniających cechy utworu, chyba że dotyczy to
własnego użytku naukowego niezwiązanego z celem zarobkowym” (art. 23 ust. 1 zd. 2 pr. aut.). W przypadku
korzystania z programów komputerowych wyłączono możliwość powoływania się na dozwolony użytek osobisty z
art. 23 pr. aut. (art. 77 pr. aut.).
Tak J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, op. cit., s. 119. Odmiennie W. Machała, Dozwolony użytek prywatny
w polskim prawie autorskim, Warszawa 2003, s. 68.
Tak ibidem, s. 126 – 127.
J. Barta i R. Markiewicz podają przykład wykorzystywania utworu w celu zaprojektowania strony WWW na
studiach informatycznych. Ibidem, s. 127.
Ibidem.