Agresja wśród młodzieży

Agresja
wśród
młodzieŜy
Weronika Batura
Aleksandra Dominiak
RzPS 1 rok
Najbardziej destrukcyjną siłą w naszych relacjach społecznych jest agresja. Agresja to
wszelkie wypowiedzi lub zachowania zmierzające do wyrządzenia krzywdy lub zniszczenia,
podejmowane z powodu wrogości lub jako obmyślany na trzeźwo środek wiodący do
określonego celu.
Jeden z poglądów, wyraŜany między innymi przez Zygmunta Freuda, głosi, Ŝe nasz
gatunek ma w sobie wulkaniczny potencjał, który moŜe
wybuchnąć agresją. Freud uwaŜał, Ŝe kryją się w nas nie tylko pozytywne instynkty
przetrwania, ale równieŜ autodestrukcyjny „instynkt śmierci”, jaki zwykle przenosimy na
innych w postaci agresji lub wyzwalamy w społecznie akceptowanych działaniach, takich jak
malarstwo lub sport. Agresja za bardzo róŜni się w poszczególnych kulturach
i u róŜnych osób, aby moŜna była uznać ją za niewyuczony instynkt jednak z pewnością
podlega wpływom biologicznym. Bodźce działają na agresywne zachowania poprzez system
biologiczny. Wpływy biologiczne są widoczne na trzech płaszczyznach - genetycznej,
nerwowej i biochemicznej. Geny tworzą układ nerwowy jednostki, w których zachodzą
procesy elektrochemiczne.
Czynniki Genetyczne.
Badania nad bliźniakami wskazują, Ŝe geny mają wpływ równieŜ na agresję u
człowieka. Jeśli jedno z bliźniąt jednojajowych przyznaje się do „porywczego
temperamentu”, drugie często niezaleŜnie określa się tak samo. Bliźnięta dwujajowe rzadziej
udzielają podobnej odpowiedzi.
Czynniki Neurologiczne.
Mózg człowieka i zwierząt obejmuje struktury nerwowe, których stymulacja
wywołuje agresję. Oto przykład: Pewnej kobiecie
o łagodnych usposobieniu neurochirurdzy wszczepili elektrodę do układu limbicznego
w celu rozpoznania zaburzeń funkcji mózgu. PoniewaŜ mózg nie ma receptorów czuciowych,
pacjentka nie odczuwała stymulacji. Jednak natychmiast po podłączeniu elektrody zaczęła
krzyczeć: „Proszę zmierzyć mi ciśnienie! Natychmiast!”, a potem wstała i zaczęła bić lekarza.
CzyŜ w mózgu znajduje się zatem „ośrodek przemocy”, którego stymulacja wywołuje
agresję? Właściwie nie ma takiego miejsca, które samo sterowałoby agresją, poniewaŜ agresja
2
jest zachowaniem złoŜonym, pojawiającym się w określonych kontekstach. W mózgu
znajdują się raczej struktury nerwowe, które przyczyniają się do powstawania agresji oraz
czynią ją bardziej prawdopodobną w przypadku prowokacji i braku zahamowań.
Czynniki Biochemiczne.
Hormony, alkohol i inne substancje we krwi wpływają na struktury nerwowe
kontrolujące agresję. Choć ludzie są mniej niŜ zwierzęta wraŜliwi na zmiany hormonalne,
brutalni przestępcy są zwykle muskularnymi młodymi męŜczyznami o inteligencji poniŜej
przeciętnej, o niskim poziomie neuroprzekaźnika serotoniny i wyŜszym niŜ przeciętny
poziomie testosteronu. Leki, które znacznie obniŜają poziom testosteronu, hamują ich
agresywne skłonności. Z wiekiem poziom testosteronu, a zarazem agresywności, maleje. U
nastolatków i dorosłych męŜczyzn wysoki poziom testosteronu jest związany z
przestępczością, narkomanią i brutalnymi reakcjami na frustrację.
Z przyczyn zarówno biologicznych, jak i psychologicznych agresywne reakcje na
frustrację powstają pod wpływem alkoholu. Raporty policyjne i wywiady przeprowadzone z
więźniami potwierdzają wnioski wynikające z eksperymentów nad alkoholem i agresją.
Osoby skłonne do agresji częściej piją alkohol i częściej zachowują się brutalnie, gdy są
pijane. Po spoŜyciu alkoholu popełniono 50 procent przestępstw seksualnych i innych
związanych z przemocą.
Gotowość do agresji zwiększa równieŜ przeszkoda na krótko przed osiągnięciem celu.
To zjawisko nazywa się zasadą frustracji - agresji: frustracja powoduje gniew, który u
pewnych osób wyzwala agresję, zwłaszcza w obecności narzędzi przemocy, na przykład
broni. Frustracje to jeden z przykładów nieprzyjemnych zdarzeń. Podobnie jak frustracje,
wrogość mogą wywołać inne nieprzyjemne bodźce- ból fizyczny, obraza osobista, przykre
zapachy, wysokie temperatury i zatłoczenie. Brutalne przestępstwa i przypadki przemocy w
małŜeństwie częściej zdarzają się w gorącej niŜ w chłodnej porze roku, częściej w latach
gorących niŜ w chłodnych, w klimacie gorącym częściej niŜ zimnym i w upalne dni częściej
niŜ w mroźne.
Agresja moŜe być naturalną reakcją na nieprzyjemne zdarzenia, lecz nawet naturalne
reakcje podlegają zmianom w procesie uczenia się. Reakcje agresywne są bardziej
prawdopodobne w sytuacjach, w których nauczyliśmy się, Ŝe agresja jest opłacalna. Dzieci,
którym udaje się agresją zastraszyć rówieśników, stają się jeszcze bardziej agresywne. Agresji
3
moŜna nauczyć się takŜe poprzez tzn. nagrody. Zwierzęta zdobywają jedzenie w walce,
pokonują swojego przeciwnika a przez to uczą się waleczności.
Jest jeszcze jedna forma nauki agresji. Jest nią obserwacja. Objawia się ona
najczęściej u dzieci, które obserwując agresję u dorosłych, same stają się agresywne. Rodzice
teŜ często stosują kary cielesne na swoje " niesforne" dzieci, przez to modelują agresję jako
sposób przezwycięŜania problemów. RóŜne kultury wywołują róŜne tendencje skłaniające do
stosowania przemocy. Problem przestępczości większy jest na przykład w krajach, w których
występują duŜe róŜnice między biednymi a bogatymi. Richard Nisbett i Dov Cohen badali
róŜnice kulturowe w obrębie tego samego kraju. Analizowali mianowicie przypadki
przemocy wśród białych w miastach na Południu Stanów Zjednoczonych, gdzie niegdyś
osiedlali się szkocko - irlandzcy pasterze, w których tradycji utrwaliło się pojęcie „męskiego
honoru”, uŜywanie broni dla ratowania swojego stada i wyzyskiwanie niewolników. Do
dzisiejszego dnia kulturowi następcy pierwszych mieszkańców Południa popełniają
trzykrotnie więcej zabójstw, a takŜe w większym stopniu aprobują kary cielesne wobec
dzieci, inicjatywy militarne oraz niekontrolowane posiadanie broni w porównaniu z białymi w
miastach Nowej Anglii, gdzie osiedlali się purytanie, kwakrzy oraz holenderscy rolnicy i
rzemieślnicy. Wpływy społeczne ujawniają się równieŜ w zwiększonej liczbie przypadków
przemocy w kulturach i rodzinach, które doświadczają niedostatecznej opieki ze strony ojca
(Triandis, 1994). Korelacja pomiędzy nieobecnością ojca a przemocą w Stanach
Zjednoczonych utrzymuje się niezaleŜnie od rasy, wysokości dochodów i miejsca
zamieszkania (Prothrow-Stith, 1991; Staub, 1993). Na przykład według danych U.S. Bureau
of Justice Statistics 70 procent młodocianych więźniów wychowywało się w rodzinach
niepełnych (Beck i in., 1988). Korelacja ta wydaje się równieŜ ponadczasowa. W roku 1960
mniej więcej co dziesiąte dziecko nie mieszkało z obojgiem rodziców i tylko 16 tysięcy
młodych ludzi aresztowano za brutalne przestępstwa.
W roku 1995 aŜ troje dzieci na dziesięcioro nie mieszkało z obojgiem rodziców,
a w porównywalnej wielkością populacji młodzieŜy było aŜ 100 tysięcy aresztowanych za
przestępstwa z uŜyciem przemocy. To, Ŝe wielu ludzie Ŝyje spokojnie i szlachetnie wśród
społecznych stresów, upewnia nas, Ŝe jednostki róŜnią się między sobą. Wiele zaleŜy od
człowieka. Fakt, Ŝe ludzie róŜnią się w zaleŜności od miejsca i czasu, upewnia nas o
wpływach środowiska. Wiele zaleŜy od sytuacji. Zachowania agresywne, jak wszystkie
zachowania, rodzą się z interakcji pomiędzy sobą a sytuacją. Kiedy jednak zostaną juŜ
utrwalone, trudno zmienić agresywne wzorce zachowań.
4
Aby świat stał się Ŝyczliwszy i łagodniejszy, powinniśmy modelować i nagradzać
wraŜliwość i współpracę od najmłodszych lat, być moŜe ucząc rodziców wychowywania bez
modelowania przemocy. Modelowanie przemocy - awantury i bicie - to właśnie to do czego
często uciekają zdesperowani rodzice. Programy wychowawcze dla rodziców zalecają
bardziej pozytywne podejście. Zachęcają do wzmacniania poŜądanych zachowań i
wydawania poleceń w formie pozytywnej („Kiedy skończysz układać naczynia w zmywarce,
będziesz mógł się pobawić” zamiast „Jeśli nie włoŜysz naczyń do zmywarki, nie będzie
zabawy”). W jednym z programów „zastępowania agresji”, który doprowadził do
zmniejszenia liczby ponownych zatrzymań młodocianych przestępców i członków gangów,
uczono młodzieŜ i jej rodziców umiejętności porozumiewania się, ćwiczono
z nimi kontrolowanie gniewu i zachęcano do bardziej przemyślanych osądów moralnych
(Goldstein, Glick, w druku).
WyróŜniane są m. in.:
a) agresja wroga - która jest aktem agresji poprzedzonej uczuciem gniewu, którego celem
jest zadanie bólu lub zranienie. Przykładem 'agresji wroga' moŜe być sytuacja, w której uczeń
po uzyskaniu negatywnej oceny, czując się uraŜony, drze zeszyt z tą oceną w obecności
nauczyciela;
b) agresja instrumentalna- to efekt agresji słuŜący do osiągnięcia innego celu poza
zadaniem bólu czy zranienia. Przykładem moŜe być zachowanie obrońców podczas meczu
piłki noŜnej. Będą oni uŜywali wszelkich sposobów, aby przejąć piłkę od przeciwnika. Tak
więc agresja w tych przypadkach jest instrumentem słuŜącym do zdobywaniu róŜnych celów;
agresja naśladowcza- jest wynikiem naśladowania obserwowanych przez dziecko zachowań
agresywnych, które same w sobie mogą być dla niego satysfakcjonujące (np. rozładowanie
napięcia emocjonalnego, przeŜywanie „silnych wraŜeń”) lub sposób bycia osoby podziwianej
przez dziecko;
c) agresja prospołeczna - chroniąca interesy społeczne, obrona;
d) agresja indukowana - powstająca w efekcie psychomanipulacji;
e) autoagresja- agresja skierowana na własną osobę;
5
Przyczyny powstawania tendencji do przemocy u młodzieŜy:
Wpływ środowiska rodzinnego. Zawrzeć tu moŜna działanie czterech czynników:
1. Emocjonalne nastawienie dziecka ze strony głównego opiekuna. Stwierdzono związek
pomiędzy brakiem ciepła oraz zaangaŜowania w sprawy dziecka, a jego późniejszymi
tendencjami do agresji i wrogości wobec innych ludzi.
2. Postawa przyzwalająca i tolerancyjna wobec dziecka połączona z brakiem ustawienia
jasnych granic wobec agresywnego zachowania w stosunku do innych ludzi. Taki brak reguł z
uogólnioną tolerancją rodziców prowadzi w przyszłości do wyŜszego poziomu przejawiania
agresji przez młodszą osobę.
3. Poziom agresji dziecka zwiększa rodzic „nie znoszący sprzeciwu”, uŜywający metod
wychowawczych tj. : bicie, brutalne traktowanie, ostre wybuchy gniewu. Przemoc rodzi
przemoc.
4. Temperament, który jest cechą dziedziczoną.
Dziecko z większym temperamentem szybciej moŜe stać się agresywne niŜ dziecko spokojne.
Dwa pierwsze czynniki: brak ciepła i zainteresowania z jednej strony, a permisywność i nie
stawianie granic w stosunku do agresji - z drugiej, są najsilniej działającymi przyczynami z
okresu dzieciństwa. Na drugim miejscu jest brutalne zachowanie „głównego rodzica”, na
trzecim czynniki temperamentalne. Wbrew powszechnym opiniom status społeczny i
ekonomiczny rodziny nie ma znaczącego wpływu na rozwój tendencji agresywnych dzieci.
Środowisko rodzinne wydaje się być najwaŜniejszym zewnętrznym czynnikiem w rozwoju
agresji u dzieci. We wszystkich rodzinach dochodzi do tej czy innej ekspresji gniewu. Jest to
naturalny aspekt Ŝycia rodzinnego. Nie ma wątpliwości, co do wpływu przebiegu
emocjonalnych procesów w rodzinie na rozwój dziecka. Gniew w stosunkach między
rodzicami oddziałuje na poziom agresji u dziecka. Istnieje powiązanie pomiędzy brakiem
porozumienia w małŜeństwie a trudnościami w zachowaniu się dziecka. Negatywne
zachowanie u dziecka moŜe teŜ powodować przemoc w rodzinie: maltretowanie, psychiczne i
fizyczne. Dzieci, obserwując konflikty rodziców, starają się zwrócić na siebie uwagę, poprzez
uŜywanie wszelkich moŜliwych sposobów w tym takŜe agresji. Mają nadzieję, Ŝe przez
takiego zachowanie odwrócą uwagę rodziców od konfliktów. MoŜe do jednak mieć zupełnie
inny skutek, gdyŜ rodzice będą trwać w przekonaniu, Ŝe mają trudne dziecko i relację między
6
nimi mogą być jeszcze bardziej zakłócone. Dzieci bardzo łatwo przyswajają sobie
zachowanie agresywne. To właśnie rodzina powinna wyposaŜyć dziecko w mechanizmy,
które umoŜliwiałyby mu kontrolę emocji.
Dziecko wychowane w środowisku agresywnym przypisuje innym osobom
negatywne cechy i wartości, traktując innych jako zagroŜenie dla siebie, odczuwając do ludzi
odrazę, gniew, stosując nawet przemoc. Postawy dziecka reguluje to jak rodzina zwraca się
do niego, jak uczy go norm społecznych i otaczającego go świata, czy akceptuje agresję do
wrodzonych moŜliwości dziecka.
Podsumowując to, moŜemy dojść do wniosku, Ŝe zakłócone stosunki interpersonalne
w rodzinie mają duŜy wpływ na kształtowanie się agresji u dzieci. Niezaspokojone pierwotne
i wtórne potrzeby dziecka nieodzownie prowadzą do postaw agresywnych. Nie tylko
obserwacje, instrumentalne uczenie się i modelowanie stwarzają duŜe prawdopodobieństwo
występowania tego zjawiska, ale takŜe brak rodziców lub oziębłość i chłód emocjonalny
dorosłych. Rodzice często nie mają świadomości jak wiele rozumie ich dziecko i jak szybko
powiela dostarczane przez nich wzorce.
Wpływ grupy rówieśniczej.
Po licznych obserwacjach moŜna stwierdzić, Ŝe ludzie są bardziej agresywni, gdy
mają okazję obserwować kogoś innego zachowującego się w ten sposób.
Prawdopodobieństwo wystąpienia naśladowania jest tym większe, im bardziej pozytywnie
jest on oceniany. W grupach rówieśniczych np. gdy chłopcy oceniani są jako „silni, odwaŜni,
wytrzymali” funkcjonują wtedy jako obiekty podziwu i zazdrości, natomiast dziewczyny
„atrakcyjne, pewne siebie, mające powodzenie” są częściej naśladowane.
Kolejnym współdziałającym mechanizmem grupowym jest obniŜanie kontroli nad
bodźcami pobudzającymi do agresywnych zachowań. Agresywne uczucia są czymś
naturalnym i wszyscy ludzie im ulegają. Nie oceniamy uczyć, lecz zachowania. W sytuacji,
gdy istnieją dobre warunki do spokojnego zrozumienia swoich uczuć i określenia moŜliwości
konsekwencji róŜnych zachowań, łatwiej jest dostrzec niecelowość lub niewłaściwość swego
agresywnego zachowania. WaŜnym czynnikiem ułatwiającym stosowanie agresji jest fakt, Ŝe
działa się w grupie. Obecność innych osób, które robią to samo, lub przyglądają się temu zmniejsza poczucie winy i osobistej odpowiedzialności.
7
Środki masowego przekazu.
Badania światowe wskazują na dwa kierunki oddziaływania oglądania przemocy w
programach telewizyjnych i filmach. Jeden kierunek to wykazywanie zwiększania się
tendencji do przemocy pod wpływem jej oglądania. Drugi- wykazuje na inną funkcję filmu ze
scenami przemocy, ma on stanowić okazję do niedestruktywnego rozładowania napięcia,
związanego z przeŜyciami gniewu i złości. Wiele badań głębiej analizujących problem
wskazuje na to, Ŝe dzieci i młodzieŜ oglądający duŜo scen przemocy odczuwa mniej
współczucia w stosunku do ofiar przemocy w Ŝyciu. WiąŜe się to z obniŜeniem hamulców
wobec własnej agresji. W ciągu pierwszych osiemnastu lat Ŝycia większość młodych ludzi
spędza więcej czasu przed telewizorem niŜ w szkole. W Stanach Zjednoczonych w
przeciętnym domu telewizor jest włączony przez 51 godzin w tygodniu. W miejskich domach
na całym świecie, równieŜ w Ameryce Południowej i Azji, telewizja jest dzisiaj czymś
całkiem zwyczajnym. W Beijing, na przykład liczba gospodarstw domowych z telewizorem
zwiększyła się z zawrotnym tempie z 32 procent w roku 1980 do 95 procent pod koniec
dekady.
Telewizja nie odzwierciedla jednak świata, w którym Ŝyjemy. W nadawanych
wieczorem amerykańskich dramatach, eksportowanych często do innych krajów, w latach
osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesiątych kobiety stanowiły tylko jedną trzecią
występujących w nich postaci. Mniej niŜ 3 procent stanowiły osoby w podeszłym wieku.
Latynosów był tylko 1 procent. Tylko co dziesiąta osoba nie była stanu wolnego. W roku
1993 amerykańskie programy sieciowe pokazywały średnio trzy akty przemocy w ciągu
godziny w czasie największej oglądalności i osiemnaście w ciągu godziny podczas
niedzielnych programów przedpołudniowych dla dzieci. W ciągu ostatnich 20 lat przeciętne
dziecko zobaczyło w telewizji około 8 tysięcy morderstw i 100 tysięcy innych aktów
przemocy, zanim skończyło szkołę podstawową (Huston i in., 1992). Jeśli dodamy do tego
telewizję kablową i kasety wideom scen przemocy będzie jeszcze więcej. Połowa brutalnych
scen w telewizji nie ukazuje krzywdy zadawanej ofierze, a sześć na dziesięć nie ukazuje jej
cierpienia. W amerykańskich kryminalnych filmach akcji (najczęściej eksportowanych na
rynek światowy) telewizyjni gliniarze strzelają prawie w kaŜdym epizodzie, gdy tymczasem
przeciętny policjant w Chicago uŜywa broni raz na 27 lat (Redecki, 1989).
Badania korelacji łączą oglądanie przemocy przez małe dzieci z ich gwałtownością
w wieku dorastania i w młodości. W Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie podwojenie się
liczby zabójstw w latach 1957 do 1974 okazało się związane z wprowadzeniem
8
i rozpowszechnianiem się telewizji. Natomiast w regionach, w których telewizja pojawiła się
później, odpowiednio później zaznaczył się teŜ wzrost liczby zabójstw. Nierealny świat
telewizji, w którym przejawy agresji występują znacznie częściej niŜ przejawy miłości, moŜe
równieŜ wpłynąć na nasze myślenie o rzeczywistym świecie. Ludzie, którzy namiętnie
oglądają filmy kryminalne, uwaŜają, Ŝe świat jest bardziej niebezpieczny (Gerbner i in.,1993;
Heath, Petraitis, 1987; Singer, 1986).
Długotrwały kontakt ze scenami przemocy odwraŜliwia widzów, którzy stają się bardziej
obojętni, kiedy później spotykają się z brutalnością, czy to w telewizji, czy w rzeczywistości
(Rule, Ferguson, 1986). Spędzając trzy wieczory na oglądaniu filmów z przemocą seksualną,
męŜczyźni w jednym z eksperymentów zaczynali coraz mniej przejmować się gwałtami i
biciem. Trzy dni później wyraŜali mniej współczucia dla ofiar przemocy domowej niŜ
uczestnicy eksperymentu, którzy nie oglądali takich filmów. Oglądanie brutalności
przyczynia się więc do zobojętnienia.
Czynniki sprzyjające agresji w szkole.
W szkole zwykle ułatwia pojawieniu się przemocy bierność nauczycieli na nią.
Nauczyciele patrzą na przemoc i zwykle nie reagują. Tak samo czynią rodzice. Widząc sygnał
świadczący o tym, Ŝe coś złego dzieje się z dzieckiem, nie reagują. Zbywają opowiadanie
dziecka o takich sytuacjach. Brak komunikacji pomiędzy rodzicami a nauczycielami to
jeszcze jeden czynnik sprzyjający agresji w szkole. Słaby nadzór dorosłych na przerwach i w
miejscach, w których przemoc najczęściej zachodzi, równieŜ sprzyja rozwojowi róŜnych form
agresji.
Z sytuacją przemocy mamy do czynienia wtedy, gdy osoba słabsza (ofiara) jest
wystawiona przez dłuŜszy czas na negatywne działania osoby lub grupy osób silniejszych
(agresorzy). Te negatywne oddziaływania to dokuczanie, bicie, przezywanie, wyszydzanie,
zabieranie pieniędzy i przedmiotów, niszczenie rzeczy - są to akry przemocy bezpośrednie.
Istnieją teŜ bardziej zakamuflowane formy przemocy, częściej uŜywane przez dziewczęta niŜ
przez chłopców. NaleŜą do nich oszczerstwa, intrygi wykluczanie z grupy, naznaczanie i
izolowanie. Są one nazywane przemocą pośrednią. Konsekwencje obu tych form przemocy są
podobne. Ofiary przeŜywają głębokie poczucie poniŜenia i upokorzenia, strachu, wstydu oraz
dezorientacji. Długofalowe skutki dla ofiar to obniŜenie poczucia własnej wartości oraz
samooceny, izolacja społeczna, tendencje autodestrukcyjne i utrwalony „syndrom ofiary”. Dla
opresorów głównymi konsekwencjami bezkarnego stosowania przemocy są: utrwalanie
9
agresywnego wzorca zachowań, obniŜanie się poczucia odpowiedzialności za własne
działania, czerpanie poczucia mocy z poniŜania innych i zadawania bólu oraz wchodzenie w
sferę bezprawia. Od kilku lat w polskich szkołach narasta problem przemocy dzieci starszych
i silniejszych wobec młodszych i słabszych. Wzrost tego zjawiska jest zauwaŜalny zwłaszcza
w szkołach podstawowych. Głównymi ofiarami są uczniowie najmłodszych klas – przede
wszystkim pierwszoklasiści. Muszą oni „zapłacić wpisowe” - często w dosłownym sensie,
gdyŜ zabierane są im pieniądze, siłą szantaŜem lub w „zamian za ochronę przed biciem”.
Oprócz tego padają ofiarami bicia, znęcania się psychicznego, odbierania osobistych
przedmiotów, niszczenia rzeczy. W starszych klasach są zapraszani do przechodzenia na
stronę opresorów. Ten nowy typ przemocy jest zorganizowany. W szkołach tworzą się grupy
ustalające własne niejawne normy i sposoby działania, które są przekazywane uczniom i
klasom wytypowanym do roli ofiar. Dowiadują się oni na przykład, Ŝe muszą płacić, bo
inaczej będą obrywać, lub Ŝe w zamian za dobre sprawowanie w ubiegłym roku, nie będą juŜ
wykorzystywani. Czasem w nagrodę obiecuje się im ochronę przed starszymi. Osoby i grupy
wytypowane do roli ofiar z reguły dowiadują się, Ŝe muszą milczeć na temat represji, bo
inaczej czekają ich powaŜne konsekwencje. Wybrani są zapraszani do sfederowania się z
grupą opresorów. Organizacja przemocy uczniowskiej jest wzorowana na tradycyjnych
formach działania grup przestępczych. Obowiązuje hierarchia: działają „ochroniarze”,
zakamuflowane sposoby komunikacji skutecznie blokują ujawnienie sprawców.
Agresywne zachowania nastolatków.
W wieku dojrzewania, kiedy organizm i psychika są poddawane zwiększonemu
działaniu hormonów, agresja staje się bardziej preferowanym zachowaniem, pomagającym
młodej osobie radzić sobie z trudnościami i zagroŜeniami. Jedną z hipotez na ten temat
przedstawia Elizabeth Hurlock w ksiąŜce pt. „Rozwój dziecka”. UwaŜa ona, Ŝe działanie
hormonów sprawia, iŜ rozwój umiejętności interpersonalnych i społecznych ulega
zahamowaniu. Co więcej, często zdarza się, Ŝe dzieci, które osiągnęły wcześniej pewien
stopień dojrzałości i odpowiedzialności w kontaktach z ludźmi, w okresie dojrzewania cofają
się do wcześniejszych stadiów rozwojowych, np prezentują dziecinne reakcje na przeszkody,
zachowują się nieodpowiedzialnie, nie dotrzymują umów, kłamią mimo Ŝe przed wejściem w
okres dojrzewania nie robiły tego. W stosunkach z bliskimi osobami pojawia się negatywizm
i róŜne formy agresji. Agresja pełni waŜną funkcję w redukcji lęku i depresji oraz
zapewnieniu poczucia bezpieczeństwa. Zwiększone odczuwanie lęku i zagroŜenia związane z
10
niestabilnością w funkcjonowaniu dojrzewającej psychiki jest bardzo przykre i trudne do
zniesienia. Agresja rozładowuje nagromadzone napięcie. Często kontrola własnego
zachowania przy tym jest ograniczona. Napięcie lękowe moŜe być spowodowane jakimiś
moŜliwymi do określenia czynnikami, a moŜe teŜ być niezrozumiałe, wywołane
wewnętrznymi nieczytelnymi procesami. MoŜemy mieć do czynienia z całkiem
niespodziewanym wybuchem agresywnym u osoby zawsze cichej i zalęknionej, co moŜe
oznaczać, Ŝe poziom jej lęku przekroczył moŜliwości znoszenia go.
Innym przykładem jest dąŜenie do utrzymania poŜądanego stanu stymulacji. Bez
osiągnięcia tego poziomu pojawia się nuda, a w dalszym procesie deprywacji - depresja.
Nastolatki często przeŜywają syndrom pustki, bezsensu i martwoty.
W tym stanie zachowanie agresywne jest często formą samostymulacji, czyli próbą wyjścia z
depresji. Formą agresji skierowanej na siebie mogą być w podobnym stanie próby
samobójcze i samookaleczeniowe. Akty agresywne, a szczególnie autoagresywne, bywają teŜ
formą zwrócenia uwagi otoczenia na własne cierpienia. Występują w sytuacjach powaŜnego
kryzysu psychicznego, kiedy młoda osoba nie umie dostrzec innych sposobów poradzenia
sobie z problemami, które wywołują u niej przekraczające wytrzymałość cierpienie
psychiczne. Bardzo waŜne jest zrozumienie celu zachowania takiej osoby. Tylko dzięki
uwadze i rozpoznaniu moŜna pomóc jej uniknąć powaŜnych zaburzeń psychicznych w
przyszłości lub nawet śmierci w wyniku następnych aktów samodestrukcji. Takie osoby
powinny się znaleźć pod opieką psychiatry. Potrzeba bezpieczeństwa nie zrealizowana w
dostatecznym stopniu w dzieciństwie, u nastolatka ujawnia się w postaci neurotycznej.
Karen Horney opisuje, jak środowisko rodzinne doświadczające dziecko na zmianę
lękiem i wrogością powoduje brak poczucia bezpieczeństwa, niemoŜność odczuwania
pewności siebie. W okresie kształtowania się toŜsamości wytwarza się kompensacyjny
syndrom potrzeby wyŜszości władzy i dominacji nad innymi osobami. W syndromie tym
występują równieŜ wrogość i pogarda dla otoczenia, przepisywanie sobie praw do
przywilejów, znieczulenie na cierpienie innych osób i mściwość. Niepowodzenia w procesie
kształtowania i podtrzymywania poczucia toŜsamości w wersji poŜądanej i akceptowanej
przez społeczeństwo niejednokrotnie prowadzą do tworzenia toŜsamości negatywnej. Osoba
taka zwraca na siebie uwagę zachowaniami nieakceptowanymi - często agresywnymi
uŜywaniem przemocy.
Agresja dziecięca we wszystkich postaciach moŜe być wyraŜana wprost lub
pośrednio, np. uczeń nie ma odwagi otwarcie okazać niezadowolenia
z powodu wymówek nauczyciela, więc wyładowuje swoją wściekłość bijąc swojego kolegę.
11
Dzieje się to na tej samej zasadzie, na jakiej nie mogąc otworzyć kluczem drzwi kopiemy
ulubionego psa. Agresja pośrednia moŜe takŜe polegać na zmianie formy zachowania
agresywnego, np uczeń dotychczas arogancki, „pyskujący” wychowawcy teraz
demonstracyjnie milczy, nonszalancko i ironicznie się uśmiechając. Z agresją pośrednią
mamy do czynienia wtedy, gdy tendencje agresywne wyraŜają się
w zachowaniach pozornie niemających nic wspólnego z sytuacją wyzwalającą agresję. Takim
zachowaniem moŜe być np. moczenie noce, niszczenie swoich ulubionych „skarbów” czy
atak autoagresji, skierowany na samego siebie.
Autoagresja - czyli problem samobójstw.
Psychoterapeuci mają duŜe moŜliwości, aby ocenić stan psychiczny samobójcy.
Znajomość Ŝycia samobójcy z jednej strony - z drugiej kontakt z osobą, która podjęła próbę
samobójczą prowadzą do wniosku, Ŝe w zdecydowanej większości tych przypadków
zaburzenia psychiczne są rzeczywistą przyczyną działań samobójczych. Tezę tę lansuje prof.
Erwin Ringel - austriacki naukowiec, załoŜyciel Międzynarodowego Stowarzyszenia
Zapobiegania Samobójstwom. W swoich stwierdzeniach bazuje na długoletnich badaniach
prowadzonych z pozycji nauk medycznych i psychologicznych a takŜe etyki, religioznawstwa
i statystyki. Nieprofesjonaliści mają skłonność do oceniania przyczyn samobójstw w
jednowymiarowych kategoriach. Na przykład „nieuleczalnie chory, cierpiący człowiek,
pozbawiony nadziei, nie oczekujący juŜ niczego od Ŝycia” lub„zawiedziony w miłości,
oszukany i porzucony młody człowiek, załamuje się i popełnia samobójstwo”. Działania ich
są zrozumiałe i „normalne”. Natomiast samobójstwo zdrowej kobiety, mającej męŜa, dzieci i
ciekawą pracę, odnoszącej sukcesy zawodowe
i Ŝyjącej w dostatku nasuwa juŜ podejrzenia zaburzeń psychicznych.
Rzeczywistość jest bardziej złoŜona. KaŜdy człowiek w swoim Ŝyciu miał myśli o
samobójstwie, ale między takimi myślami, a pozbawieniem się Ŝycia istnieje przepaść. W
Ŝadnym wypadku ekstremalne warunki czy sytuacja osobista nie są wystarczalnym powodem
do samobójstw. Nie sama sytuacja, lecz wewnętrzna odpowiedź na nią ma znaczenie
decydujące. Liczy się tu zdolność znoszenia obciąŜeń, elastyczność, rodzaj osobowości.
Wspomniany juŜ E. Ringel w ksiąŜce pt. „Samobójstwo - apel do innych” opisuje
„syndrom przedsamobójczy”. Jest to połączenie róŜnych czynników, które razem tworzą
określony obraz stanu, w jakim znajduje się osoba przed targnięciem się na własne Ŝycie.
12
Decydujące elementy tego syndromu określone są następująco:
a) zawęŜenie,
b) hamowana i skierowana przeciw sobie agresja,
c) fantazje samobójcze.
Sposoby eliminowania agresji.
Najczęstszym sposobem eliminowania agresji jest karanie dziecka za agresywne
zachowanie, poprzez kary cielesne. Tymczasem jest to zły środek walki z agresją. Jak
udowodnili psycholodzy - karząc za agresję moŜemy uzyskać zupełnie odwrotny rezultat do
zamierzonego, czyli utrwalenie agresji. MoŜe równieŜ dojść do tzw. przemieszczenia agresji,
które objawia się tym Ŝe dziecko będzie się zachowywać grzecznie w obecności osoby
karzącej, ale „wyładuje” swoje napięcie emocjonalne na innych obiektach, sytuacjach, gdzie
nie czuje się zagroŜony ukaraniem. MoŜe to być np. napaść na słabszego kolegę. Dzieci
powinno się więc karać, ale poprzez kary „psychologiczne”, tzn. ukazanie przykrości, jaką
sprawiło nam naganne zachowanie dziecka, na przykład : „Pobiłeś kolegę, bo Cię
zdenerwował. Rozumiem. Bardzo przykro jest mi z tego powodu. Zapamiętaj, Ŝe bicie jest
czymś złym i nie moŜna tego robić. Musisz ponieść tego karę”.
Unikać naleŜy jednak ocen obniŜających poczucie własnej wartości dziecka w postaci
słów: „Jesteś złym chłopcem! Za karę...” Kary słowne powinny być połączone ze spokojnym
tłumaczeniem i wyjaśnieniami. Kara fizyczna, jak teŜ kara słowa wypowiedziana w gniewie
prowadzi u karanego do poczucia niechęci i gniewu, natomiast kara „psychologiczna”
prowadzi do poczucia winy, która moŜe stać się motywem zmiany dotychczasowego
zachowania. Poczucie winy będzie tym większe, jeŜeli kara będzie pochodzić od osoby, którą
dziecko darzy szacunkiem, sympatią i zaufaniem.
Nie moŜna się teŜ tylko skupić na złym zachowaniu dziecka. Trzeba zauwaŜać u
niego przejawy dobrego zachowania i nagradzać je za to. NaleŜy unikać takŜe wyrzutów,
pouczania i dawania tzn. „dobrych przykładów”, np „Madzia słucha rodziców, a Ty....”.
MoŜna takim zachowaniem wzbudzić u dziecka naturalny sprzeciw, gdyŜ nikt nie chce
poczuć się gorszym.
13
Biografia:
1. Hanna Rylke „ Pokolenie zmian- Czego boją się dorośli?”
2. David G. Myers „ Psychologia”
14