Skrypt - Serwis materiałów dla studentów medycyny ammaterialy.w

Skrypt - Serwis materiałów dla studentów medycyny ammaterialy.w

ANATOMIA
Skrypt dla studentów medycyny
opracowany na podstawie
„Anatomii prawidłowej człowieka”
prof. T. Marciniaka
Michu®
Wrocław 2008
Wersja 1.1
-1-
SPIS TREŚCI
Wstęp 3
Spis pytań egzaminacyjnych 5
Układ kostny
szkielet osiowy 11
kończyna górna 13
kończyna dolna 15
czaszka 18
Połączenia kości 28
Układ mięśniowy
głowa i szyja 35
kończyna górna 39
tułów 42
kończyna dolna 49
Układ krwionośny
serce 52
tętnice 56
żyły 67
Trzewia
Układ pokarmowy i oddechowy
głowa i szyja 71
klatka piersiowa 78
jama brzuszna 81
Układ moczowo-płciowy 86
Gruczoły wewnątrzwydzielnicze 95
Układ nerwowy
ośrodkowy układ nerwowy 95
układ autonomiczny 119
narządy zmysłów 121
nn. czaszkowe 128
nn. rdzeniowe 133
Skróty:
a. – arteria – tętnica
aa. – arteriae – tętnice
art. – articulatio – staw
lig. – ligamentum – więzadło
ligg. – ligamenta – więzadła
m. – musculus – mięsień
mm. – musculi – mięśnie
n. – nervus – nerw
nn. – nervi – nerwy
r. – ramus – gałąź
rr. – rami – gałęzie
v. – vena – żyła
vv. – venae – żyły
s. – sive – lub: używane gdy temu samemu elementowi można przypisać dwie równie poprawne formy, np. oś
poprzeczna lub pozioma (axis transversalis s. horizontalis)
vel – albo: używane gdy dane struktury nie występują zamiennie, lecz odpowiadają sobie np. nerw grzbietowy prącia
albo łechtaczki (nervus dorsalis penis vel clitoridis)
-2-
Anatomia prawidłowa człowieka jest, ogólnie mówiąc, nauką o budowie ciała ludzkiego, w którym nie zaszły
żadne zmiany chorobowe. W przeciwieństwie do niej anatomia patologiczna zajmuje się właśnie zmianami, jakie w
ciele człowieka powoduje proces chorobowy.
Aby móc precyzyjnie określić położenie jakiegoś elementu w obrębie organizmu, posługujemy się pojęciami
płaszczyzn i osi ciała. I tak – wyróżniamy trzy osie ciała:
- oś pionowa lub podłużna lub czaszkowo–ogonowa (axis verticalis s. longitudinalis s. craniocaudalis),
- oś strzałkowa lub przednio-tylna lub brzuszno-grzbietowa (axis sagittalis s. anteroposterior s. ventrodorsalis),
- oś poprzeczna lub pozioma (axis transversalis s. horizontalis).
Każda z powyższych osi krzyżuje się z dwoma pozostałymi pod kątem prostym . W ten sposób wyznaczają one
płaszczyzny ciała ludzkiego:
- oś pionowa i strzałkowa wyznaczają płaszczyznę środkową (pośrodkową) (planum medianum),
- każdą płaszczyznę równoległą do środkowej nazywamy strzałkową (planum sagittale),
- oś pionowa i poprzeczna wyznaczają płaszczyznę czołową (planum frontale),
- oś strzałkowa i poprzeczna wyznaczają płaszczyznę poziomą lub poprzeczną (planum horizontale s. transversale).
Elementom ciała ludzkiego nadaje się określone i precyzyjne nazwy, opierając się na ich położeniu np. względem
powyższych osi i płaszczyzn, ale nie tylko. Wszystkie nazwy, czyli miana anatomiczne dzielimy na cztery grupy:
- ogólne, czyli najczęściej rzeczowniki określające rodzaj części ciała, np. dołek, guzek itd.,
- kierunkowe, czyli przymiotniki umiejscawiające element względem innych, np. górny, dolny itd.,
- kończynowe, czyli przyjmujące za punkt odniesienia odległość od przyczepu kończyny do tułowia, np. bliższy,
dalszy itd.,
- szczegółowe, tj. tworzone z pozostałych.
Poniżej przedstawiam najczęściej spotykane określenia:
verticalis – pionowy
horizontalis – poziomy
frontalis – czołowy
sagittalis – strzałkowy
trasversalis – poprzeczny, tj. prostopadły do osi ciała
longitudinalis – podłużny
tranversus – poprzeczny, tj. prostopadły do osi kończyny
lub narządu
anterior – przedni
posterior – tylny
ventralis – brzuszny
dorsalis – grzbietowy
cranialis – czaszkowy
caudalis – ogonowy
superior – górny
inferior – dolny
sinister – lewy
dexter – prawy
internus – wewnętrzny
externus – zewnętrzny
lateralis – boczny
medialis – przyśrodkowy
medianus – pośrodkowy, tj. leżący w płaszczyźnie
intermedius – pośredni (miedzy położeniem bocznym a
pośrodkowej lub w środkowej części kończyny
przyśrodkowym)
medius – średni, środkowy (pomiędzy położeniem anterior
a posterior lub internus a externus)
superficialis – powierzchowny
profundus – głęboki
centralis – środkowy
axialis – osiowy
proximalis – bliższy
distalis – dalszy
radialis – promieniowy
ulnaris – łokciowy
tibialis – piszczelowy
fibularis – strzałkowy (w odniesieniu do kości, a nie do osi
czy płaszczyzny)
palmaris – dłoniowy
plantaris – podeszwowy
Po tych wstępnych określeniach odnośnie języka anatomii, możemy przejść do podziału ciała ludzkiego na
układy. Wszystkie bowiem elementy organizmu podzielone są na grupy, zależnie od budowy histologicznej, położenia
oraz funkcji. Wyróżniamy w ciele człowieka następujące układy oraz badające je gałęzie nauki:
- układ kostny (systema skeletale) – osteologia,
- połączenia kości (juncturae ossium) – arthrologia, syndesmologia (dwa powyższe tworzą bierny układ ruchu
(systema motorum passivum)),
- układ mięśniowy (systema musculorum) – miologia (mięśnie tworzą czynny układ ruchu – systema motorum
activum)
- układ krwionośny (systema sanguineum) i układ limfatyczny (systema limphaticum) – angiologia,
- układ pokarmowy (systema digestorium s. apparatus digestorius),
- układ oddechowy (systema respiratorium s. apparatus respiratorius),
- układ moczowo-płciowy (systema urogenitale) (ogólnie nauka o trzewiach – splanchnologia),
- gruczoły wewnątrzwydzielnicze (glandulae endocrineae) – endokrynologia,
- układ nerwowy (systema neurale) – neurologia oraz narządy zmysłów (organa sensuum).
-3-
Ciało ludzkie (corpus humani) składa się z głowy, szyi, tułowia, i kończyn.
Na głowie (caput) rozróżniamy czaszkę i twarz. Na czaszce (cranium) obecne są okolice: czołowa (regio frontalis),
ciemieniowa (regio parietalis), potyliczna (regio occipitalis), skroniowe (regiones temporales) oraz ucho (auris) z
małżowiną uszną (auricula). Na twarzy (facies) mamy okolice: oczodołową (regio orbitalis), podoczodołową (regio
infraorbitalis), nosową (regio nasalis), ustną (regio oralis), bródkową (regio mentalis), policzkową (regio buccalis),
jarzmową (regio zygomatica) i przyuszno-żwaczową (regio parotideomasseterica).
Szyję (collum) dzielimy na szyję w znaczeniu ścisłym (cervix) i kark (nucha) lub na okolicę szyi przednią, boczną i
tylną. Z przodu obecne są: okolica mostkowo-obojczykowo-sutkowa (regio sternocleidomastoidea), dół
nadobojczykowy mniejszy (fossa supraclavicularis minor), trójkąt podżuchwowy (trigonum submandibulare) i szyjny
(trigonum caroticum). Z boku występuje trójkąt łopatkowo-obojczykowy (trigonum omoclaviculare) i dół
nadobojczykowy większy (fossa supraclavicularis major).
Na tułowiu (truncus) okolice dzielimy na: piersiowe, brzucha, grzbietu i kroczową. Okolice piersiowe (regiones
pectorales) to: podobojczykowa (regio infraclavicularis), sutkowa (regio mammaria) i pachowa (regio axillaris) – dół
pachowy (fossa axillaris). Okolice brzucha (regiones abdominis) to: nadbrzuszna (regio epigastrica), podżebrowa
prawa i lewa (regio hypochondriaca dextra et sinistra), pępkowa (regio umbilicalis), boczna prawa i lewa (regio
lateralis dextra et sinistra), łonowa (regio pubica), pachwinowa prawa i lewa (regio inguinalis dextra et sinistra). Wśród
okolic grzbietu (regiones dorsi) mamy okolicę: kręgową (regio vertebralis), krzyżową (regio sacralis), łopatkową (regio
scapularis), podłopatkową (regio infrascapularis), lędźwiową (regio lumbalis) i pośladkową (regio glutea). Okolica
kroczowa (regio perinealis) składa się z okolicy odbytowej (regio analis) i krocza (perineum).
W kończynie górnej (membrum superius) wyróżniamy okolicę: naramienną (regio deltoidea), ramienia przednią i tylną
(regio brachii anterior et posterior), łokciową przednią (i dół łokciowy) i tylną (regio cubitalis anterior (et fossa
cubitalis) et posterior), przedramienia przednią i tylną (regio antebrachii anterior et posterior), dłoń i grzbiet ręki (palma
manus et dorsum manus).
W kończynie dolnej (membrum inferius) mamy okolicę: uda przednią (i trójkąt udowy) i tylną (regio femoris anterior
(et trigonum femorale) et posterior), kolana przednią i tylną (regio genus anterior et posterior), podudzia (goleni)
przednią i tylną (regio cruralis anterior et posterior), podeszwę i grzbiet stopy (planta et dorsum pedis) oraz okolicę
piętową (regio calcanea).
-4-
ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE
Część I – osteologia, syndesmologia, artrologia, miologia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
Budowa kręgu prawdziwego (vertebra vera)
Kręgi szyjne (vertebrae cervicales)
Kręgi piersiowe (vertebrae thoracicae)
Kręgi lędźwiowe (vertebrae lumbales)
Kość krzyżowa (os sacrum)
Kręgosłup jako całość (columna vertebralis)
Żebro (costa)
Szkielet klatki piersiowej (sceleton thoracis)
Obojczyk (clavicula)
Łopatka (scapula)
Kość ramienna (humerus)
Kość łokciowa (ulna)
Kość promieniowa (radius)
Kości nadgarstka (ossa carpi)
Kości ręki (ossa manus)
Kość biodrowa (os ilium)
Kość kulszowa (os ischii)
Kość łonowa (os pubis)
Kość udowa (femur)
Kość piszczelowa (tibia)
Kość strzałkowa (fibula)
Kości stopy (ossa pedis)
Kości mózgoczaszki (ossa neurocranii)
Kość potyliczna (os occipitale)
Kość klinowa (os sphenoidale)
Kość czołowa (os frontale)
Kość ciemieniowa (os parielale)
Kość skroniowa (os temporale)
Kości twarzoczaszki (ossa splanchnocranii)
Kość sitowa (os ethmoidale)
Szczęka (maxilla)
Żuchwa (mandibula)
Sklepienie czaszki (calvaria)
Dół przedni czaszki (fossa cranialis anterior)
Dół środkowy czaszki (fossa cranialis media)
Dół tylny czaszki (fossa cranialis posterior)
Pole przednie zewnętrznej powierzchni podstawy czaszki
Pole środkowe zewnętrznej powierzchni podstawy czaszki
Jama nosowa (cavum nasi)
Oczodół (orbita)
Dół skroniowy (fossa temporalis)
Dół podskroniowy (fossa infratemporalis)
Dół skrzydłowo – podniebienny (fossa pterygopalatina)
Ciemiączka czaszki (fonticuli cranii)
Miejsca przejścia nerwów czaszkowych przez czaszkę
Rodzaje stawów (genera articulationum) i rodzaje połączeń kości (genera juncturarum ossium)
Połączenia kręgów (juncturae vertebrarum)
Połączenie czaszki z kręgosłupem
Staw skroniowo – żuchwowy (articulatio temporomandibularis)
Połączenia obręczy kończyny górnej (juncturae cinguli memebri superioris)
Staw ramienny (articulatio humeri)
Staw łokciowy (articulatio cubiti)
Staw promieniowo – łokciowy dalszy (articulatio radioulnaris distalis) i błona międzykostna przedramienia
(membrana interossea antebrachii)
54. Staw promieniowo – nadgarstkowy (articulatio radiocarpea)
55. Stawy ręki (articulationes manus)
-5-
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
Kanał nadgarstka (canalis carpi)
Staw biodrowy (articulatio coxae)
Spojenie łonowe (symphysis pubica) i wymiary miednicy
Staw kolanowy (articulatio genus) – przyczepy torebki stawowej
Więzadła stawu kolanowego (ligamenta articulationis genus)
Stawy stopy (articulationes pedis)
Staw skokowo – goleniowy (articulatio talocruralis)
Staw skokowo – piętowy (articulatio talocalcanearis)
Staw skokowo – piętowo – łódkowy (articulatio talocalcaneonavicularis)
Staw poprzeczny stępu (articulatio tarsi transversa)
Mięśnie mimiczne (musculi mimici)
Mięśnie żuchwy (musculi mandibulae)
Mięśnie podniebienia (musculi palatini)
Mięśnie szyi powierzchowne (musculi colli superficiales)
Mięśnie szyi głębokie (musculi colli profundi)
Okolica przednia szyi (regio colli anterior) – trójkąty
Okolica boczna szyi (regio colli lateralis) – trójkąty
Mięśnie obręczy kończyny górnej (musculi cinguli membri superioris)
Mięśnie ramienia dłoniowe (musculi brachii palmares)
Mięśnie ramienia grzbietowe (musculi brachii dorsales)
Mięśnie przedramienia dłoniowe (musculi antebrachii palmares)
Mięśnie przedramienia grzbietowe (musculi antebrachii dorsales)
Mięśnie ręki (musculi manus)
Mięśnie powierzchowne klatki piersiowej (musculi thoracis superficilaes)
Mięśnie głębokie klatki piersiowej (musculi thoracis profundi)
Mięśnie powierzchowne grzbietu (musculi dorsi superficiales)
Mięśnie brzuszne brzucha (musculi ventrales abdominis)
Przepona (diaphragma)
Mięśnie zewnętrzne miednicy (musculi pelvis externi)
Mięśnie wewnętrzne miednicy (musculi pelvis interni)
Kanał pachwinowy (canalis inguinalis)
Kanał udowy (canalis femoralis)
Mięśnie przednie uda (musculi femoris anteriores)
Mięśnie przyśrodkowe uda (musculi femoris laterales)
Mięśnie tylne uda (musculi femoris posteriores)
Trójkąt udowy (triginum femorale)
Kanał przywodzicieli (canalis adductorius)
Dół podkolanowy (fossa poplitea)
Mięśnie przednie (musculi cruris anteriores)
Mięśnie boczne podudzia (musculi cruris laterales)
Mięśnie tylne podudzia (musculi cruris posteriores)
Mięśnie stopy (musculi pedis)
Część II – kardiologia i angiologia
98. Topografia serca (cor)
99. Budowa zewnętrzna serca (cor)
100. Przedsionki serca (atrii cordis)
101. Komory serca (ventriculi cordis)
102. Mięsień czynnościowy i przewodnictwa serca
103. Szkielet serca (sceleton cordis) i zastawki serca (valvae cordis)
104. Worek osierdziowy (saccus pericardiacus)
105. Tętnice i żyły własne serca (arteriae et venae cordis)
106. Obieg duży i mały krwi (circulatio sanguinis major et minor)
107. Krążenie płodowe (circulatio foetalis)
108. Budowa ogólna naczyń tętniczych (arteriae)
109. Budowa ogólna naczyń żylnych (venae)
110. Sieć dziwna tętnicza (rete mirabile arteriosum)
111. Sieć dziwna żylna (rete mirabile venosum)
112. Tętnica szyjna zewnętrzna (arteria carotis externa)
-6-
113. Tętnica twarzowa (arteria facialis)
114. Tętnica szczękowa (arteria maxillaris)
115. Tętnica szyjna wewnętrzna (arteria carotis interna)
116. Tętnica oczna (arteria ophthalmica)
117. Unaczynienie mózgowia (encephalon)
118. Koło tętnicze mózgu (circulus arteriosus cerebri)
119. Zatoki opony twardej (sinus durae matris)
120. Pień ramienno – głowowy (truncus brachiocephalicus)
121. Tętnica podobojczykowa (arteria subclavia)
122. Tętnica kręgowa (arteria vertebralis)
123. Tętnica pachowa (arteria axillaris)
124. Tętnica ramienna (arteria brachialis)
125. Sieć stawowa łokcia (rete articulare cubiti)
126. Tętnica promieniowa (arteria radialis)
127. Tętnica łokciowa (arteria ulnaris)
128. Łuki tętnicze ręki (arcus arteriosi manus)
129. Aorta piersiowa (aorta thoracica)
130. Unaczynienie czynnościowe i odżywcze płuc (vasa privata et publica pulmonum)
131. Aorta brzuszna (aorta abdominalis)
132. Gałęzie ścienne aorty brzusznej (rami parietales aortae abdominalis)
133. Pień trzewny (truncus celiacus)
134. Tętnica krezkowa górna (arteria mesenterica superior)
135. Tętnica krezkowa dolna (arteria mesenterica inferior)
136. Tętnica biodrowa wspólna i zewnętrzna (arteria iliaca communis et externa)
137. Tętnica udowa (arteria femoralis)
138. Tętnica podkolanowa (arteria poplitea)
139. Sieć stawowa kolana (rete articulare genus)
140. Tętnica piszczelowa przednia (arteria tibialis anterior)
141. Tętnica piszczelowa tylna (arteria tibialis posterior)
142. Tętnica biodrowa wewnętrzna (arteria iliaca interna)
143. Tętnica maciczna (arteria uterina)
144. Żyła główna górna i dolna (vena cava superior et inferior)
145. Żyła ramienno – głowowa (vena brachiocephalica)
146. Żyła szyjna wewnętrzna (vena jugularis interna)
147. Żyły powierzchowna kończyny górnej (venae superficiales membri superioris)
148. Żyły głębokie kończyny górnej (venae profundae membri superioris)
149. Żyły ścienne klatki piersiowej (venae parietales thoracis)
150. Żyła wrotna (vena portae)
151. Żyły powierzchowne kończyny dolnej (venae superficiales membri inferioris)
152. Żyły głębokie kończyny dolnej (venae profundae membri inferioris)
153. Przewód piersiowy (ductus thoracicus)
Część III – splanchnologia
154. Przedsionek ust (vestibulum oris)
155. Zęby (dentes)
156. Jama ustna właściwa (cavum oris propria)
157. Ślinianka przyuszna (glandula parotidea)
158. Ślinianka podżuchowowa (glandula submandibularis)
159. Ślinianka podjęzykowa (glandula sublingualis)
160. Budowa ogólna języka (lingua)
161. Mięśnie języka (musculi linguae)
162. Chrząstki nosa (cartilagines nasi)
163. Jama nosowa (cavum nasi)
164. Zatoki przynosowe (sinus paranasales)
165. Budowa ogólna gardła (pharynx)
166. Część nosowa gardła (pars nasalis pharyngis)
167. Część krtaniowa gardła (pars laryngea pharyngis)
168. Mięśnie gardła (musculi pharyngis)
169. Chrząstki krtani (cartilalines laryngis)
-7-
170. Połączenia stawowe chrząstek krtani (articulationes cartilaginum laryngis) i błona włóknisto – sprężysta krtani
(membrana fibroelastica laryngis)
171. Mięśnie krtani (musculi laryngis)
172. Jama krtani (cavum laryngis)
173. Połączenia krtani z otoczeniem
174. Gruczoł tarczowy (glandula thyroidea) i przytarczyce (glandulae parathyroideae)
175. Tchawica (trachea) i oskrzela główna (bronchi principales)
176. Opłucna (pleura), jama opłucnowa i jej zachyłki (cavitas plauralis et recessus)
177. Podział i zawartość śródpiersia (mediastinum)
178. Budowa płuca (pulmo)
179. Segmenty oskrzelowo – płucne (segmenta bronchopulmonaria)
180. Unaczynienie i unerwienie płuca
181. Przełyk (esophagus)
182. Jama brzuszna (cavum abdominis), otrzewna (peritoneum) i położenie narządów względem otrzewnej
183. Sieć większa i mniejsza (omentum major et minor)
184. Torba sieciowa (bursa omentalis)
185. Budowa żołądka (gaster)
186. Unaczynienie i unerwienie żołądka
187. Dwunastnica (duodenum)
188. Jelito czcze (jejunum)
189. Jelito kręte (ileum)
190. Kątnica (cecum) i wyrostek robaczkowy (appendix vermiformis)
191. Jelito grube (intestinum crassum)
192. Okrężnica (colon)
193. Odbytnica (rectum)
194. Położenie i kształt wątroby (hepar)
195. Budowa wewnętrzna wątroby
196. Pęcherzyk żółciowy (vesica fella)
197. Drogi żółciowe (tractus biliferi)
198. Trzustka (pancreas)
199. Śledziona (lien)
200. Położenie i kształt nerki (ren)
201. Budowa nerki
202. Unaczynienie i unerwienie nerki
203. Nadnercze (glandula suprarenalis)
204. Moczowód (ureter)
205. Budowa i położenie u obu płci pęcherza moczowego (vesica urinaria)
206. Cewka moczowa żeńska (urethra feminina)
207. Jajnik (ovarium)
208. Jajowód (tuba uterina)
209. Położenie i kształt macicy (uterus)
210. Budowa ściany macicy
211. Pochwa (vagina)
212. Żeńskie narządy płciowe zewnętrzne (organa genitalia feminina externa)
213. Jądro (testis)
214. Najądrze (epididymis)
215. Nasieniowód (ductus deferens) i pęcherzyk nasienny (vesicula seminalis)
216. Gruczoł krokowy (prostata) i cewka moczowa męska (urethra masculina)
217. Prącie (penis)
218. Moszna (scrotum) i powrózek nasienny (funiculus spermaticus)
219. Przepona miednicy (diaphragma pelvis)
220. Przepona moczowo – płciowa (diaphragma urogenitale)
Część IV – neurologia
221. Opony mózgowia (meninges encephali)
222. Zbiorniki podpajęczynówki (cisternae subarachnoideales)
223. Krążenie płynu mózgowo-rdzeniowego (liquor cerebrospinalis)
224. Kresomózgowie boczne (telencephalon laterale)
225. Płat czołowy (lobus frontalis)
-8-
226. Płat ciemieniowy (lobus parietalis)
227. Płat skroniowy (lobus temporalis)
228. Płat potyliczny (lobus occipitalis) i wyspa (insula)
229. Płat limbiczny (lobus limbicus)
230. Węchomózgowie (rhinencephalon)
231. Droga węchowa (tractus olfactorius)
232. Układ limbiczny (systema limbicum)
233. Ważniejsze ośrodki kory mózgowej (cortex cerebri)
234. Spoidła kresomózgowia (commisurae telencephali)
235. Komora boczna (ventriculus lateralis)
236. Jądra podkorowe kresomózgowia (nuclei subcorticales telencephali)
237. Torebka wewnętrzna (capsula interna)
238. Istota biała kresomózgowia (substantia alba telencephali)
239. Podział międzymózgowia (diencephalon)
240. Budowa zewnętrzna wzgórzomózgowia (thalamencepalon)
241. Budowa zewnętrzna podwzgórza (hypothalamus)
242. Budowa wewnętrzna wzgórza (thalamus)
243. Budowa wewnętrzna zawzgórza (metathalamus) i nadwzgórza (epithalamus)
244. Budowa wewnętrzna podwzgórza (hypothalamus)
245. Budowa wewnętrzna niskowzgórza (subthalamus)
246. Szyszynka (glandula pinealis)
247. Przysadka (hypophysis)
248. Komora trzecia (ventriculus tertius)
249. Budowa zewnętrzna śródmózgowia (mesencephalon)
250. Budowa wewnętrzna śródmózgowia (mesencephalon)
251. Budowa zewnętrzna mostu (pons)
252. Budowa wewnętrzna mostu (pons)
253. Budowa zewnętrzna móżdżku (cerebellum)
254. Budowa wewnętrzna móżdżku (cerebellum)
255. Drogi móżdżku (tractus cerebelli)
256. Budowa zewnętrzna rdzenia przedłużonego (medulla oblongata)
257. Budowa wewnętrzna rdzenia przedłużonego (medulla oblongata)
258. Komora czwarta (ventriculus quartus)
259. Dół równoległoboczny (fossa rhomboidea)
260. Lokalizacja jąder nerwów czaszkowych
261. Położenie nerwów na podstawie mózgowia
262. Układ pozapiramidowy (systema extrapiramidale)
263. Twór siatkowaty (formatio reticularis)
264. Budowa zewnętrzna rdzenia kręgowego (medulla spinalis)
265. Budowa wewnętrzna rdzenia kręgowego (medulla spinalis)
266. Drogi rdzenia kręgowego (tractus medullae spinalis)
267. Część szyjna układu autonomicznego
268. Część piersiowa i brzuszna układu autonomicznego
269. Część miedniczna układu autonomicznego
270. Błona włóknista gałki ocznej (tunica fibrosa bulbi)
271. Błona naczyniowa gałki ocznej (tunica vasulosa bulbi)
272. Błona wewnętrzna gałki ocznej (tunica interna bulbi)
273. Soczewka (lens) i ciało szkliste (coprus vitreum)
274. Komory gałki ocznej (camerae bulbi)
275. Aparat ochronny oka (apparatus defendens oculi)
276. Mięśnie gałki ocznej (musculi bulbi)
277. Nerw wzrokowy (nervus opticus) (II) i drogi odruchu źrenicznego (tractus motus reflexus)
278. Droga wzrokowa (tractus opticus)
279. Ucho zewnętrzne (auris externa)
280. Ucho środkowe (auris media)
281. Ucho wewnętrzne (auria interna)
282. Trąbka słuchowa (tuba auditiva)
283. Błędnik kostny (labirynthus osseus)
284. Błędnik błoniasty (labirynthus membranaceus)
285. Droga słuchowa (tractus acusticus)
-9-
286. Nerw przedsionkowo – ślimakowy (nervus vestibulo – cochlearis) (VIII)
287. Nerw okoruchowy (nervus oculomotorius) (III)
288. Nerw bloczkowy (nervus trochlearis) (IV)
289. Nerw oczny (nervus ophthalmicus) (V1)
290. Nerw szczękowy (nervus maxillaris) (V2)
291. Nerw żuchwowy (nervus mandibularis) (V3)
292. Nerw odwodzący (nervus abducens) (VI)
293. Nerw twarzowy (nervus facialis) (VII)
294. Nerw językowo – gardłowy (nervus glossopharyngeus) (IX)
295. Część głowowa i szyjna nerwu błędnego (nervus vagus) (X)
296. Część piersiowa i brzuszna nerwu błędnego
297. Nerw dodatkowy (nervus accessorius) (XI)
298. Nerw podjęzykowy (nervus hypoglossus) (XII)
299. Gałęzie czuciowe splotu szyjnego (plexus cervicalis)
300. Pętla szyjna (ansa cervicalis)
301. Nerw przeponowy (nervus phrenicus)
302. Ogólna budowa splotu ramiennego (plexus brachialis)
303. Nerw promieniowy (nervus radialis)
304. Nerw pośrodkowy (nervus medianus)
305. Nerw łokciowy (nervus ulnaris)
306. Unerwienie skórne kończyny górnej
307. Splot lędźwiowy (plexus lumbalis)
308. Nerw zasłonowy (nervus obturatorius)
309. Nerw udowy (nervus femoralis)
310. Splot krzyżowy (plexus sacralis)
311. Nerw kulszowy (nervus ischiadicus)
312. Nerw strzałkowy (nervus fibularis)
313. Nerw piszczelowy (nervus tibialis)
314. Unerwienie czuciowe kończyny dolnej
- 10 -
UKŁAD KOSTNY
Układ kostny (systema skelatele) składa się z kości (ossium). Wyróżniamy cztery główne rodzaje kości:
kość długa (os longum) – jeden jej wymiar jest znacznie większy od pozostałych, np. piszczel,
kość płaska (os planum) – jeden jej wymiar jest znacznie mniejszy od pozostałych, np. łopatka,
kość krótka (os breve) – jej wymiary są w przybliżeniu podobne, np. krąg,
kość powietrzna (os pneumaticum) – zawiera wewnątrz siebie powietrze.
Ponieważ budowa wewnętrzna kości, tworzące je tkanki oraz sposoby kostnienia przedstawione zostaną
szczegółowo na histologii, tu ograniczymy się tylko do ogólnej budowy kości długiej. Kość taka składa się z trzonu
(corpus, diaphysis) oraz z każdej strony z nasady (epiphysis). W okresie wzrostu trzon od nasady oddzielony jest
chrząstką nasadową (cartilago epiphysialis), która później przekształca się w kresę nasadową (linea epiphysialis).
Części trzonu położone najbliżej nasad to przynasady (metaphyses). Kość zbudowana jest ze specyficznie ułożonej
istoty gąbczastej (substantia spongiosa) oraz istoty zbitej (substantia compacta). Wewnątrz niektórych kości znajduje
się jama szpikowa (cavitas medullare), wypełniona przez szpik kostny żółty lub czerwony (medulla ossium flava s.
rubra).
Do kości przyczepione są mięśnie (musculi) oraz więzadła (ligamenta), które wywierając na kość nacisk, bądź
pociągając jej część, wywołują na jej powierzchni nierówności zwane odrostkami (apophyses). I tak – nacisk na kość
powoduje w niej powstanie różnorakich zagłębień, np.: dół (fossa), dołek (fovea), dołeczek (foveola), dołczynek
(fossula), bruzda (sulcus), kanał (canalis), otwór (foramen), wcięcie (incisura), wycisk (impressio). Z kolei pociąganie
wywołuje na powierzchni wyniosłości: wyrostek (processus), kolec (spina), grzebień (crista, pecten), guz (tuber), guzek
(tuberculum), guzowatość (tuberositas, protuberantia), róg (cornu), kresa (linea).
Szkielet człowieka dzielimy na szkielet osiowy (skeleton axiale) oraz szkielet kończyn. W szkielecie osiowym
wyróżniamy czaszkę (cranium), kręgosłup (columna vertebralis), żebra (costae) i mostek (sternum).
6 Kręgosłup (columna vertebralis) składa się z kręgów (vertebrae), które dzielimy na prawdziwe oraz rzekome.
Kręgi prawdziwe (vertebrae verae) tworzą przedkrzyżową część kręgosłupa (pars presacralis columnae vertebralis) i
dzielą się na: kręgi szyjne (vertebrae cervicales – C1-7), piersiowe (vertebrae thoracicae – Th1-12) oraz lędźwiowe
(vertebrae lumbales – L1-5); kręgów prawdziwych jest zatem łącznie 24. Kręgi rzekome (vertebrae spuriae) tworzą
część krzyżowo-guziczną kręgosłupa (pars sacrococcygica columnae vertebralis), a reprezentowane są przez kość
krzyżową (os sacrum – S1-5) oraz kość guziczną (coccyx – Co) posiadającą 4, 5 a czasem więcej segmentów. Kręgosłup
nie jest idealnie prosty, lecz posiada charakterystyczne wygięcia. Wygięcie do przodu nazywamy lordozą – taką
sytuację mamy w odcinku szyjnym i lędźwiowym (lordosis cervicalis et lumbalis). Z kolei wygięcie do tyłu to klifoza –
tak jest w odcinku szyjnym i krzyżowym (kyphosis thoracica et sacralis). Kręgosłup wygięty jest również nieznacznie
na bok, co nazywamy skoliozą; znacznie boczne wygięcie kręgosłupa jest stanem patologicznym.
1 Pomimo dużego zróżnicowania kręgów jesteśmy w stanie wskazać zasadnicze cechy kręgu prawdziwego.
Składa się on z trzonu kręgu (corpus vertebrae) oraz z łuku kręgu (arcus vertebrae). Oba one ograniczają otwór
kręgowy (foramen vertebrale); wszystkie otwory tworzą kanał kręgowy (canalis vertebralis), wewnątrz którego leży
rdzeń kręgowy (medulla spinalis). Przejście trzonu w łuk jest najwęższym miejscem kręgu i nazywa się nasadą łuku
kręgu (pediculus arcus vertebrae). Nasada wyznacza dwa nierównej wielkości wcięcia: kręgowe górne oraz dolne
(incisura vertebralis superior et inferior), przy czym dolne jest większe. Wcięcie kręgowe danego kręgu tworzy wraz ze
wcięciem kręgu sąsiedniego otwór zwany międzykręgowym (foramen intervertebrale), służący do przejścia nerwu. Łuk
kręgu składa się z dwóch blaszek (laminae arcus vertebrae). Od kręgu odchodzi również 7 wyrostków – 3 parzyste i 1
nieparzysty. Mamy więc parzysty wyrostek stawowy górny i dolny (processus articularis superior et inferior), parzysty
wyrostek poprzeczny (processus transversus) oraz nieparzysty wyrostek kolczysty (processus spinosus), odchodzący z
miejsca połączenia blaszek, w osi symetrii kręgu.
2 Nie wszystkie jednak kręgi prawdziwe cechują się taką budową jak przedstawiono powyżej. Cechą
charakterystyczną kręgów szyjnych jest obecność otworu w wyrostku poprzecznym, czyli otworu wyrostka
poprzecznego (foramen processus transversi). Przez otwór ten przechodzi w C1-6 tętnica kręgowa (a. vertebralis).
Wyrostek poprzeczny zakończony jest dwoma guzkami – przednim i tylnym (tuberculum anterius et posterius). Guzek
przedni C6 jest silnie wykształcony i przez to wyczuwalny, a dzięki sąsiedztwu z tętnicą szyjną otrzymał nazwę guzka
szyjnego (tuberculum catoticum). Pomiędzy guzkami znajduje się bruzda nerwu rdzeniowego (sulcus nervi spinalis).
Kręgi szyjne, oprócz ostatniego, mają rozdwojony na końcu wyrostek kolczysty; w rozdwojeniu tym leży więzadło
karkowe (lig. nuchae). C7 posiada długi i nie rozdwojony wyrostek kolczysty, łatwo wyczuwalny przez skórę, dlatego
też nazywany jest kręgiem wystającym (vertebra prominens).
Dwa pierwsze kręgi szyjne posiadają ponadto wyjątkowy kształt i właściwości. C1 zwany jest kręgiem szczytowym
(atlas). Brak w nim środkowej części trzonu, która utworzyła część C2. Brak również bruzdy nerwu kręgowego oraz
wcięć kręgowych, istnieje za to bruzda t. szyjnej (sulcus a. vertebralis). Powierzchnie stawowe nie leżą na wyrostkach
stawowych, lecz na częściach bocznych trzonu (massae laterales). Obecny jest łuk przedni i tylny (arcus anterior et
posterior atlantis), zakończone odpowiednio guzkiem przednim i tylnym (tuberculum anterius et posterius). Na
wewnętrznej powierzchni łuku przedniego w linii środkowej znajduje się dołek zęba (fovea dentis).
-
- 11 -
C2 zwany jest kręgiem obrotowym lub obrotnikiem (axis). Środkowa część trzonu C1 dołączyła się do trzonu obrotnika,
tworząc jego ząb (dens axis), zakończony szczytem zęba (apex axis). Ząb posada dwie powierzchnie stawowe –
przednią (facies articularis anterior), zwrócona do dołka zęba na C1 oraz tylną (facies articularis posterior), zwróconą
do więzadła poprzecznego kręgu szczytowego (lig. transversum atlantis), łączącego części boczne atlasu i dzielącą jego
otwór kręgowy na część dla zęba (mniejsza) oraz dla rdzenia kręgowego (większa). Obrotnik nie posiada wyrostków
stawowych górnych, na wyrostkach poprzecznych brak bruzdy nerwu rdzeniowego, a guzek przedni jest słabo
zaznaczony.
3 Kręgi piersiowe charakteryzują się obecnością dołków żebrowych (foveae costales) w tylnej części trzonów.
Zazwyczaj obserwujemy parzysty dołek żebrowy górny i dolny (fovea costalis superior et inferior). Nie jest to jednak
reguła. Th1 posiada jeden cały dołek dla żebra I oraz ½ dołka dla górnej połowy żebra II. Kolejne Th2-9 posiadają dołek
górny i dolny, każdy dla połówki żebra. Th10 posiada tylko dołek górny dla dolnej połowy żebra X. Th11-12 posiadają
jeden cały dołek, odpowiednio dla żeber XI i XII. Schematycznie zapisujemy (ściąga :): Th1:1+½, Th2-9:½+½, Th10:½,
Th11-12:1. W przypadku środkowych kręgów powierzchnię stawową (facies articularis) dla głowy żebra (caput costae)
tworzy dołek żebrowy dolny kręgu wyżej położonego, część krążka międzykręgowego (discus intervertebralis) oraz
dołek żebrowy górny kręgu niżej położonego. Na każdym końcu wyrostka poprzecznego znajduje się dołek żebrowy
tego wyrostka (fovea costalis processus transversi). Ponadto kręgi szyjne posiadają długi wyrostek kolczysty zagięty
dachówkowato w dół.
4 Kręgi lędźwiowe cechują się tym, iż boczny wyrostek odchodzi przed powierzchniami stawowymi, czyli nie z
łuku, ale z trzonu kręgu. Jest on w istocie pozostałością po zanikłym żebrze lędźwiowym, dlatego nazywa się
wyrostkiem żebrowym (processus costalis). Właściwy wyrostek porzeczny zredukowany został do dwóch małych
elementów: wyrostka dodatkowego (processus accessorius) leżącego pomiędzy wyrostkiem stawowym górnym a
nasadą wyrostka żebrowego oraz do wyrostka suteczkowatego (processus mamillaris) znajdującego się na tylnej stronie
wyrostka stawowego górnego. Wyrostki stawowe górne nazywane są obejmującymi (excipientes), a dolne objętymi
(excepti), zachodząc na siebie jak dachówki. Wyrostek kolczysty jest gruby, spłaszczony i biegnie poziomo. Otwór
kręgowy jest mały i trójkątny, zaś otwory międzykręgowe są znacznie większe niż w wyższych partiach.
5 Kręgi krzyżowe zrastają się, tworząc kość krzyżową. Składa się ona z podstawy (basis ossis sacrum) oraz z
wierzchołka (apex ossis sacrum). Podstawa wraz z trzonem L5 tworzy wzgórek (promontorium), a w jej tylnej części
zachowały się wyrostki stawowe górne. Na kości krzyżowej wyróżniamy wklęsłą powierzchnię miedniczną (facies
pelvina) oraz wypukłą powierzchnię grzbietową (facies dorsalis). Na powierzchni miednicznej widoczne są 4 kresy
poprzeczne (lineae transversae), co jest efektem zrośnięcia się kości z 5 kręgów. Kresy te naprowadzają na otwory
krzyżowe miedniczne (foramina sacralia pelvina), przez które przechodzą gałęzie brzuszne nerwów krzyżowych (rami
ventrales nervorum sacralium). Na powierzchni grzbietowej odpowiadają im otwory krzyżowe grzbietowe (foramina
sacralia dorsalia), przez które przechodzą gałęzie grzbietowe nerwów krzyżowych (rami dorsales nervorum sacralium).
Ponadto na powierzchni grzbietowej dostrzegamy 5 listewek kostnych, powstałych ze zrośnięcia się elementów
kręgów. I tak – wyrostki kolczyste S1-5 zrosły się, dając nieparzysty grzebień krzyżowy pośrodkowy (crista sacralis
mediana). Wyrostki stawowe zrosły się w parzysty grzebień krzyżowy pośredni (crista sacralis intermedia); jego
górnym przedłużeniem są pozostałe wyrostki stawowe górne S1, zaś w dół przedłuża się z każdej strony w rożek
krzyżowy (cornu sacrale), który ogranicza rozwór krzyżowy (hiatus sacralis) oraz łączy się z rożkiem guzicznym
(cornu coccygeum). Wyrostki poprzeczne zrosły się w parzysty grzebień krzyżowy boczny (crista sacralis lateralis).
Szczątkowe żebra krzyżowe połączyły się w części boczne (partes laterales). Na brzegu kości krzyżowej znajduje się
powierzchnia uchowata (facies auricularis), która łączy się z taką samą powierzchnią na kości biodrowej (os ilium)
poprzez staw krzyżowo – biodrowy (articulatio sacroiliaca). Za powierzchnią uchowatą znajduje się guzowatość
krzyżowa (tuberositas sacralis), stanowiąca przyczep dla więzadeł krzyżowo – biodrowych międzykostnych (ligg.
sacroiliaca interossea) wzmacniających staw krzyżowo – biodrowy. Wewnątrz kości znajduje się kanał krzyżowy
(canalis sacralis), który komunikuje się z otworami krzyżowymi miednicznymi i grzbietowymi oraz otwiera się w
postaci rozworu krzyżowego. Kość krzyżowa wykazuje znaczne zróżnicowanie z zależności od płci.
Kość guziczna stanowi zakończenie kręgosłupa. Zbudowana jest z 3 do 6, a czasem nawet więcej elementów.
Posiada szczątkowe wyrostki stawowe górne Co1, tworzące po każdej stronie rożek guziczny (cornu coccygeum).
7 Żebra (costae) występują w liczbie 12 par. Ze względu na sposób umocowania dzielimy je na żebra prawdziwe
(costae verae): I-VII oraz rzekome (costae spuriae), które z kolei dzielimy na przytwierdzone (costae affixae): VII-X
oraz wolne (costae fluitantes): XI-XII. Żebro dzielimy na kość żebrową oraz chrząstkę żebrową.
Kość żebrowa (os costale) składa się z głowy, szyjki i trzonu. Głowa żebra (caput costae) posiada swoją powierzchnię
stawową (facies articularis capitis costae), która w żebrach II-X przedzielona jest grzebieniem głowy żebra (crista
capitis costae), wciskającym się w tę odpowiadającą część kręgosłupa, która stanowi kawałek krążka
międzykręgowego; żebra I, XI, XII mają głowy gładkie. Szyjka żebra (collum costae) posiada na górze grzebień szyjki
żebra (crista colli costae); posiada ponadto guzek żebra (tuberculum costae) z powierzchnią stawową (facies articularis
tuberculi costae), która odpowiada dołkowi żebrowemu wyrostka poprzecznego (fovea costalis processus transversi)
odpowiedniego kręgu piersiowego. Trzon żebra (corpus costae) posiada kąt żebrowy, do którego przyczepia się m.
prostownik grzbietu (m. erector spinae); w żebrze I kat zlewa się z guzkiem żebrowym, a w żebrach XI i XII kąt nie
występuje. Na trzonie znajduje się ponadto bruzda żebra (sulcus costae), nieobecna w żebrach I, XI, XII. Każde żebro
- 12 -
posiada trzy krzywizny: k. płaszczyzny, k. krawędzi oraz skręcenie wokół własnej osi długiej .
Chrząstka żebrowa (cartilago costalis) służy w żebrach prawdziwych do połączenia z mostkiem. Pomiędzy niektórymi
żebrami, najczęściej VI i VII, powstają stawy międzychrząstkowe (articulationes interchondales); nie są to stawy w
ścisłym znaczeniu, tylko zamknięte przestrzenie otoczone tkanką chrzestną. Chrząstki żeber VIII-X zrastają się i
wspólnie dochodzą do mostka, tworząc po każdej stronie łuk żebrowy (arcus costalis). Kąt zawarty pomiędzy łukami
żebrowymi obu stron klatki piersiowej nazywamy kątem podmostkowym (angulus infrasternalis). Żebra XI-XII
posiadają bardzo krótkie chrząstki, które nie łącza się bezpośrednio z mostkiem.
Niektóre żebra posiadają indywidualne i charakterystyczne cechy. Żebro I jest krótkie, szerokie i silnie zgięte, posiada
powierzchnię górną i dolną oraz krawędź wewnętrzna i zewnętrzną. Nie posiada grzebienia ani na głowie ani na szyjce,
która jest cienka i obła. Posiada za to bruzdę tętnicy podobojczykowej (sulcus a. subclaviae) oraz bruzdę żyły
podobojczykowej (sulcus v. subclaviae), które rozdzielone są od siebie przez guzek mięśnia pochyłego przedniego
(tuberculum m. scaleni anterioris). Żebro II posiada powierzchnię boczno–górną oraz przyśrodkowo-dolną, przy czym
na pierwszej z nich występuje guzowatość mięśnia zębatego przedniego (tuberositas m. serrati anterioris). Żebra XI i
XII nie posiadają bruzd wzdłuż dolnych krawędzi, guzka żebrowego ani grzebienia głowy żebra; kąt żebrowy jest w
żebrze XI ledwie zaznaczony, a w XII w ogóle go brak.
8 Szkielet klatki piersiowej składa się z kręgów piersiowych (vertebrae thoracicae) Th1-12, z żeber (costae) w
liczbie 12 par oraz z mostka (sternum). Część kręgosłupowa współtworzy tylną ścianę, żebra – tylną, boczną i
przednią, mostek łączy żebra, a także, poprzez obojczyk, szkielet osiowy z obręczą kończyny górnej.
Mostek składa się z rękojeści mostka (manubrium sterni), trzonu mostka (corpus sterni) oraz z wyrostka
mieczykowatego (processus xiphoideus). Rękojeść z trzonem połączona jest spojeniem rękojeści (symphysis
manubriosternalis), gdzie znajduje się wyczuwalny przez skórę kąt mostka (angulus sterni), zaś trzon z wyrostkiem
łączy chrząstkozrost mostkowy (synchondrosis sternalis). Na górnym biegunie rękojeści znajduje się nieparzyste
wcięcie szyjne (incisura jugularis), rozdzielające parzyste wcięcie obojczykowe (incisura clavicularis) służące do
połączenia z obojczykiem. Ponadto na rękojeści znajduje się wcięcie żebrowe I (incisura costalis I). Po obu bokach kąta
mostka znajduje się wcięcie żebrowe II, zaś na trzonie – wcięcia żebrowe III-VII.
Kości kończyny górnej (ossa membri superioris) dzielą się na obręcz kończyny górnej (cingulum membri
superioris) oraz szkielet kończyny górnej wolnej (sceleton membri superioris liberi). Do obręczy zaliczamy obojczyk
(clavicula) oraz łopatkę (scapula). Do kośćca kończyny górnej wolnej zaliczamy kość ramienną (humerus), kości
przedramienia – łokciową (ulna) i promieniową (radius) oraz kości ręki (ossa manus), w skład których wchodzą kości
nadgarstka (ossa carpi), kości śródręcza (ossa metacarpi) i kości palców ręki lub paliczki palcowe ręki (ossa digitorum
manus s. phalages manus).
9 Obojczyk (clavicula) jest kością długą o kształcie rozciągniętej litery S. Posiada trzon (corpus claviculae) oraz
dwa końce – mostkowy (extremitas sternalis) z powierzchnią stawową mostkową (facies articularis sternalis) oraz
barkowy (extremitas acromialis) z powierzchnią stawową barkową (facies articularis acromialis). Obojczyk jest
spłaszczony i posiada powierzchnię górną i dolną. Powierzchnia górna jest względnie gładka; stanowi miejsce
przyczepu dla mięśni: mostkowo-obojczykowo-sutkowego (m. sternocleidomastoideus; koniec mostkowy, wyżej),
piersiowego większego (m. pectoralis major; koniec mostkowy, niżej), czworobocznego (m. trapezius; koniec
barkowy, wyżej) oraz naramiennego (m. deltoideus; koniec barkowy, niżej). Powierzchnia dolna jest bardziej
chropowata; na jej końcu mostkowym znajduje się wycisk więzadła żebrowo-obojczykowego (impressio lig.
costoclavicularis), na trzonie przyczepia się m. podobojczykowy (m. subclavius), zaś na końcu barkowym występuje
guzowatość krucza (tuberositas coracoidea). W tej ostatniej wyróżnić można guzek stożkowaty (tuberculum
conoideum), od którego odchodzi więzadło stożkowate (lig. conoideum) oraz kresę czworoboczną (linea trapezoidea),
do której przyczepia się więzadło czworoboczne (lig. trapezoideum). Więzadło stożkowate oraz czworoboczne tworzą
wspólnie więzadło kruczoobojczykowe (lig. coracoclaviculare).
10 Łopatka (scapula) jest trójkątną kością płaską, posiadającą 3 brzegi, 3 kąty oraz 2 powierzchnie. Wyróżniamy
brzeg boczny, przyśrodkowy oraz górny. Brzeg boczny (margo lateralis) jest najgrubszy, przyczepia się doń m. obły
większy i mniejszy (m. teres major et minor). Brzeg przyśrodkowy (margo medialis) jest najdłuższy i najcieńszy,
przyczepia się doń m. zębaty przedni (m. serratus anterior) oraz m. równoległoboczny większy i mniejszy (m.
rhomboideus major et minor). Brzeg górny (margo superior) jest najkrótszy; obecne jest na nim wcięcie łopatki
(incisura scapulae) zamknięte więzadłem poprzecznym łopatki górnym (lig. transversum scapulae superius) – tworzy
się w ten sposób kanał, którym przechodzi n. nadłopatkowy (n. suprascapularis). Wyróżniamy też trzy kąty: górny,
dolny i boczny. Do kąta górnego (angulus superior) przyczepia się m. dźwigacz łopatki. Kąt dolny (angulus inferior)
schodzi na wysokość VII-VIII żebra. Kąt boczny (angulus lateralis) posiada wydrążenie stawowe (cavitas glenoidalis),
które ograniczają dwa guzki – nad- i podpanewkowy (tuberculum supra- et infraglenoidale); do guzka
nadpanewkowego przyczepia się głowa długa m. dwugłowego ramienia (caput longum m. bicipitis brachii), zaś do
podpanewkowego – głowa długa m. trójgłowego ramienia (caput longum m. tricipitis brachii). Wydrążenie stawowe
oparte jest na szyjce łopatki (collum scapulae), od którego odchodzi wyrostek kruczy (processus coracoideus); stanowi
on miejsce przyczepu mm.: piersiowego mniejszego (m. pectoralis minor), kruczoramiennego (m. coracobrachialis)
oraz głowy krótkiej m. dwugłowego ramienia (caput breve m. bicipitis brachii). Na łopatce wyróżniamy powierzchnię
żebrową oraz grzbietową. Na powierzchni żebrowej (facies costalis) dostrzegamy dół podłopatkowy (fossa
- 13 -
subscapularis), stanowiący miejsce przyczepu m. podłopatkowego (m. subscapularis). Na powierzchni grzbietowej
obecny jest grzebień łopatki (spina scapulae), przechodzący na brzegu przyśrodkowym w trójkąt grzebienia (trigonum
spinae). Grzebień przedłuża się w wyrostek barkowy (acromion), zakończony kątem barkowym (angulus acromialis) i
posiadający powierzchnię stawową barkową (facies articularis acromialis). Ponadto grzebień dzieli powierzchnię
grzbietową na dół nadgrzebieniowy (fossa supraspinata), gdzie przyczepia się m. nadgrzebieniowy (m. supraspinatus)
oraz na dół podgrzebieniowy (fossa infraspinata), gdzie przyczepia się m. podgrzebieniowy (m. infraspinatus).
11 Kość ramienna (humerus) jest kością długą – wyróżniamy w niej nasadę bliższą, trzon oraz nasadę dalszą.
Na nasadzie bliższej (epiphysis proximalis) zauważamy głowę kości ramiennej (caput humeri) z odpowiednią
powierzchnią stawową (facies articularis capitis humeri). Głowa oddzielona jest od reszty nasady szyjką anatomiczną
(collum anatomicum), zaś od trzonu – szyjką chirurgiczną (collum chirurgicum). Poza głową na nasadzie bliższej
znajdują się dwa guzki – większy i mniejszy, każdy przedłużający się w swój grzebień, pomiędzy nimi zaś obecna jest
bruzda międzyguzkowa. Guzek większy (tuberculum majus) jest miejscem przyczepu odpowiednio od góry: m.
nadgrzebieniowego (m. supraspinatus), m. podgrzebieniowego (m. infraspinatus) oraz m. obłego mniejszego (m. teres
minor). Na grzebieniu guzka większego (crista tuberculi majoris) przyczepia się m. piersiowy większy (m. pectoralis
major). Na guzku mniejszym (tuberculum minus) przyczepia się m. podłopatkowy (m. subscapularis), zaś na jego
grzebieniu (crista tuberculi minoris) – m. obły większy (m. teres major) oraz m. najszerszy grzbietu (m. latissimus
dorsi). W bruździe międzyguzkowej (sulcus intertubercularis) przewija się ścięgno głowy długiej m. dwugłowego
ramienia (tendo capitis longi m. bicipitis brachii).
Na trzonie (corpus humeri) wyróżniamy brzeg przedni, boczny i przyśrodkowy oraz powierzchnię przednią boczną,
przednią przyśrodkową oraz tylną. Brzeg przedni (margo anterior) rozdziela się przy nasadzie dalszej, ograniczając w
ten sposób dół dziobiasty (fossa coronoidea). Brzeg boczny (margo lateralis) przedłuża się w nadkłykieć boczny
(epicondylus lateralis), do którego przyczepiają się mm. prostowniki przedramienia. Brzeg przyśrodkowy (margo
medialis) przedłuża się w nadkłykieć przyśrodkowy (epicondylus medialis), do którego przyczepiają się mm. zginacze
przedramienia; ponadto przez nadkłykieć ten przewija się n. łokciowy (n. ulnaris), pozostawiając na nim swoją bruzdę
(sulcus n. ulnaris). Na powierzchni przedniej przyśrodkowej (facies anterior medialis) przyczepia się m.
kruczoramienny (m. coracobrachialis). Na powierzchni przedniej bocznej (facies anterior lateralis) znajduje się
guzowatość naramienna (tuberositas deltoidea), gdzie przyczepiają się m. ramienny (m. brachialis) oraz m. naramienny
(m. deltoideus). Na powierzchni tylnej (facies posterior) obecna jest bruzda n. promieniowego (sulcus n. radialis);
ponad nią przyczepia się głowa boczna m. trójgłowego ramienia (caput laterale m. tricipitis brachii), zaś pod nią –
głowa przyśrodkowa tego mięśnia (caput mediale m. tricipitis brachii).
Na nasadzie dalszej (epiphysis distalis), zwanej kłykciem kości ramiennej (condylus humeri), wyróżniamy główkę oraz
bloczek. Główka kości ramiennej (capitulum humeri), położona bardziej bocznie, przedłuża się do góry w dół
promieniowy (fossa radialis), ponadto styka się z głową kości promieniowej (caput radii). Bloczek kości ramiennej
(trochlea humeri) wygląda jak dwa ścięte stożki – promieniowy (mniejszy) oraz łokciowy (większy), złączone swoimi
mniejszymi podstawami tworząc rynienkę kierunkową dla listewki kierunkowej na wcięciu bloczkowym (incisura
trochlearis) kości łokciowej. Z przodu na nasadzie dalszej znajduje się dół dziobiasty (fossa coronoidea) przeznaczony
dla wyrostka dziobiastego (processus coronoideus) kości łokciowej. Z tyłu zaś znajduje się dół łokciowy (fossa
olecrani), przeznaczony dla wyrostka łokciowego (olecranon) tejże kości. Czasami ściana kostna pomiędzy tymi
dołami zanika, dając otwór nadkłykciowy (foramen supracondylicum).
12 Kość łokciowa (ulna) jest również kością długą i rozróżniamy w niej te same ogólne elementy.
Na nasadzie bliższej (epiphysis proximalis) obecne są dwa wyrostki rozdzielone wcięciem bloczkowym (incisura
trochlearis). Wyrostek dziobiasty (processus coronoideus) posiada na bocznej stronie nasady wcięcie promieniowe
(incisura radialis) dla obwodu stawowego (circumferentia articularis) kości promieniowej. Wyrostek łokciowy
(olecranon) jest miejscem przyczepu m. trójgłowego ramienia (m. triceps brachii). Poniżej nasady obecna jest
guzowatość kości łokciowej (tuberositas ulnae), stanowiąca przyczep m. ramiennego (m. brachialis).
Na trzonie (corpus ulnae) wyróżniamy brzeg przedni (margo anterior), tylny (margo posterior) oraz międzykostny
(margo interosseus), a także powierzchnię przyśrodkową (facies medialis), przednią (facies anterior) i tylną (facies
posterior), na której znajduje się grzebień m. odwracacza (crista m. supinatoris).
Na nasadzie dalszej (epiphysis distalis) obecna jest głowa kości łokciowej (caput ulnae), na której znajduje się obwód
stawowy (circumferentia articularis) dla wcięcia łokciowego (incisura ulnaris) kości promieniowej oraz wyrostek
rylcowaty (processus styloideus), będący miejscem przyczepu m. prostownika nadgarstka łokciowego (m. extensor
carpi ulnaris).
13 Kość promieniowa (radius) jest kością długą.
Na nasadzie bliższej (epiphysis proximalis) znajduje się głowa kości promieniowej (caput radii), posiadająca obwód
stawowy (circumferentia articularis) dla wcięcia promieniowego (incisura radialis) kości łokciowej. Głowa łączy się z
szyjką kości promieniowej (collum radii), za którą znajduje się guzowatość kości promieniowej (tuberositas radii),
będącą miejscem przyczepu m. dwugłowego ramienia (m. biceps brachii).
Na trzonie (corpus radii) wyróżniamy brzeg przedni (margo anterior), tylny (margo posterior) oraz międzykostny
(margo interosseus), a także powierzchnię przednią (facies anterior), tylną (facies posterior) i boczną (facies lateralis),
na której znajduje się guzowatość nawracacza (tuberositas pronatoria), będącą miejscem przyczepu m. nawrotnego
- 14 -
obłego (m. pronator teres).
Na nasadzie dalszej (epiphysis distalis) znajduje się wyrostek rylcowaty (processus styloideus), który na bocznej
stronie posiada szeroką bruzdę przeznaczona dla ścięgien m. odwodziciela kciuka długiego (m. abductor pollicis
longus) oraz m. prostownika kciuka krótkiego (m. extensor pollicis brevis). Strona przednia kości jest względnie
gładka, przebiega na niej m. nawrotny czworoboczny (m. pronator quadratus). Na stronie tylnej natomiast znajduje się
szereg bruzd dla ścięgien mm. prostowników nadgarstka i palców. Od strony przyśrodkowej widoczne jest także
wcięcie łokciowe (incisura ulnaris) dla obwodu stawowego (circumferentia articularis) kości łokciowej. Od strony ręki
obecna jest powierzchnia stawowa nadgarstkowa (facies articularis carpea) podzielona listewka na część boczną,
przeznaczoną dla kości łódkowatej (os scaphoideum) oraz na część przyśrodkową, przeznaczoną dla kości
księżycowatej (os lunatum).
14 Kości nadgarstka (ossa carpi) występują w liczbie 8 i ułożone są w dwa szeregi. Patrząc od strony dłoniowej,
w kierunku od strony bocznej ku przyśrodkowej, są to: [szereg bliższy]: kość łódkowata (os scaphoideum), kość
księżycowata (os lunatum), kość trójgraniasta (os triquetum), kość grochowata (os pisiforme), [szereg dalszy]: kość
czworoboczna większa (os trapezium) i mniejsza (os trapezoideum), kość główkowata (os capitatum) i kość
haczykowata (os hamatum). Każda z kości nadgarstka posiada 6 powierzchni, z wyjątkiem najmniejszej, tj. kości
grochowatej.
56 Elementy skrajnych kości nadgarstka tworzą po każdej stronie wyniosłości – łokciową i promieniową.
Wyniosłość nadgarstka łokciowa (eminentia carpi ulnaris) utworzona jest przez kość grochowatą (os pisiforme) i
haczyk kości haczykowatej (hamulus ossis hamati). Wyniosłość nadgarstka promieniowa (eminentia carpi radialis)
utworzona jest przez guzek kości łódkowatej (tuberculum ossis scaphoidei) oraz guzek kości czworobocznej większej
(tuberculum ossis trapezi). Obie te wyniosłości zamknięte są troczkiem zginaczy (retinaculum flexorum), tworząc kanał
nadgarstka (canalis carpi). Kanałem tym przebiega 10 elementów: n. pośrodkowy (n. medianus) i 9 ścięgien zginaczy
palców: 4 ścięgna m. zginacza palców powierzchownego (m. flexor digitorum superficialis), 4 ścięgna m. zginacza
palców głębokiego (m. flexor digitorum profundus) oraz ścięgno m. zginacza kciuka długiego (m. flexor pollicis
longus).
15 W skład kości ręki (ossa manus) oprócz omówionych już kości nadgarstka wchodzą kości śródręcza i kości
palców ręki.
Kości śródręcza (ossa metacarpi) występują w liczbie 5. Każda z nich składa się z podstawy, trzonu i głowy. Podstawa
(basis) jest charakterystyczna dla każdej kości. Trzon (corpus) jest wklęsły od strony dłoniowej i ogranicza przestrzeń
międzykostną śródręcza (spatia interossea metacarpi), w której znajdują się mm. międzykostne (mm. interossei). Głowa
(caput) posiada kulistą powierzchnie stawową oraz guzek na brzegu dłoniowym.
Kości palców ręki (ossa digitorum manus) nazywamy inaczej paliczkami ręki (phalanges manus). Kciuk (pollex)
posiada paliczek bliższy (phalanx proximalis) i dalszy (phalanx distalis), zaś pozostałe palce posiadają paliczek bliższy
czyli pierwszy (phalanx proximalis s. prima), średni czyli drugi (phalanx media s. secunda) oraz dalszy czyli trzeci
(phalanx distalis s. tertia). Każdy z paliczków składa się z podstawy (basis phalangis), trzonu (corpus phalangis) i
głowy (caput phalangis), na której w paliczkach dalszych obecna jest guzowatość paliczka dalszego (tuberositas
phalangis distalis).
Kości kończyny dolnej (ossa membri inferioris) dzielimy, podobnie jak w przypadku kończyny górnej, na obręcz
kończyny dolnej oraz na szkielet kończyny dolnej wolnej. Obręcz kończyny dolnej składa się z kości miednicznej (os
coxae), która powstaje z zrośnięcia się kości biodrowej (os ilium), kulszowej (os ischii) i łonowej (os pubis). Na
kościec kończyny dolnej wolnej składa się kość udowa (femur), rzepka (patella), kości podudzia – piszczel (tibia) i
strzałka (fibula) oraz kości stopy (ossa pedis), w skład których wschodzą kości stępu (ossa tarsi), kości śródstopia (ossa
metatarsi) oraz kości palców stopy czyli paliczki stopy (ossa digitorum pedis s. phalanges pedis).
Jak zaznaczyłem, kość miedniczna powstaje ze zrośnięcia się kilku początkowo samodzielnych kości. Wpierw (6
rok życia) zrasta się kość kulszowa (os ischii) z kością łonową (os pubis), dając kość łonowokulszową (os
puboischium), która następnie w wieku 16-18 lat zrasta się z kością biodrową (os ilium). Kość miedniczna wraz z
kością krzyżową (os sacrum) tworzy miednicę (pelvis), którą dzielimy na miednicę większą (pelvis major) i mniejszą
(pelvis minor). Kość biodrowa ogranicza miednicę większą z tyłu i z boku, zaś kość łonowokulszowa ogranicz
miednicę mniejszą z przodu i z boku. Kość miedniczna przebita jest otworem zasłonowym (foramen obturatum);
posiada również dwa duże wcięcia – przednie i tylne. Wcięcie przednie nazywamy biodrowołonowym (incisura
iliopubica); dzieli się ono na część boczną czyli rozstęp mięśniowy (lacuna musculorum) przez który przechodzi m.
biodrowolędźwiowy (m. iliopsoas) i n. udowy (n. femoralis) oraz na część przyśrodkową czyli rozstęp naczyniowy
(lacuna vasorum) przez który przechodzą naczynia udowe (vasa femoralia). Wcięcie tylne nazywamy kulszowym;
podzielone jest ono przez kolec kulszowy (spina ischiadica) na wcięcie kulszowe większe (incisura ischiadica major) i
mniejsze (incisura ischiadica minor).
16 Kość biodrowa (os ilium) skład się z trzonu (corpus ossis ilii) oraz talerza (ala ossis ilii). Górny brzeg talerza
stanowi grzebień biodrowy (crista iliaca), uznawany za dolną granicę brzucha, a jego przednia część ogranicza dół
biodrowy (fossa iliaca). Na grzebieniu znajdują się 3 listewki, stanowiące miejsce przyczepu dla mięśni. Najbardziej
zewnętrzna listewka to warga zewnętrzna (labium externum); w 2/3 przedniej części przyczepia się do niej m. skośny
brzucha zewnętrzny (m. obliquus abdominis externus), zaś w 1/3 tylnej – m. najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi).
- 15 -
Listewka środkowa to kresa pośrednia (linea intermedia) do której przyczepia się m. skośny brzucha wewnętrzny (m.
obliquus abdominis internus). Najbardziej wewnętrzna listewka to warga wewnętrzna (labium internum), do której z
przodu przyczepia się m. porzeczny brzucha (m. transversus abdominis), zaś z tyłu m. czworoboczny lędźwi (m.
quadratus lumborum). Grzebień biodrowy kończy się dwoma kolcami – przednim górnym (spina iliaca anterior
superior) i tylnym górnym (spina iliaca posterior superior). Do pierwszego z nich przyczepia się m. krawiecki (m.
sartorius), m. napinacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae) oraz więzadło pachwinowe (lig. inguinale).
Kość biodrowa posiada dwie powierzchnie – krzyżowomiedniczną i pośladkową. Powierzchnia krzyżowomiedniczna
(facies sacropelvina) dzieli się na część brzuszną, krzyżową i miedniczną. Część brzuszną (pars abdominalis) stanowi
dół biodrowy (fossa iliaca) gdzie przyczepia się m. biodrowy (m. iliacus). Dół biodrowy przedłuża się w bruzdę, w
której leży m. biodrowolędźwiowy (m. iliopsoas); bruzda ta ograniczona jest od strony przyśrodkowej przez
wyniosłość biodrowołonową (eminentia iliopubica), zaś od strony bocznej przez kolec biodrowy przedni dolny (spina
iliaca anterior inferior) gdzie przyczepia się część ścięgna m. prostego uda (m. rectus femoris) oraz więzadło
biodrowoudowe (lig. iliofemorale). Część krzyżowa (pars sacralis) posiada powierzchnię uchowatą (facies auricularis)
zakończoną kolcem biodrowym tylnym dolnym (spina iliaca posterior inferior). Za powierzchnią tą znajduje się
guzowatość biodrowa (tuberositas iliaca) gdzie przyczepiają się więzadła krzyżowobiodrowe międzykostne (ligg.
sacroiliaca interossea). Wzdłuż powierzchni uchowatej biegnie bruzda przystawowa (sulcus paraglenoidalis), do której
przyczepia się torebka stawu krzyżowobiodrowego (capsula articularis sacroiliaca). Część miedniczna (pars pelvina)
jest elementem trzonu kości biodrowej. Od części brzusznej oddzielona jest kresą łukowatą (linea arcuata), która
wchodzi w skład kresy granicznej (linea terminalis), stanowiącej granicę pomiędzy miednica większa i mniejszą. Na
powierzchni pośladkowej (facies glutea) znajdują się 3 kresy pośladkowe: przednia (linea glutea anterior), dolna (linea
glutea inferior) i tylna (linea glutea posterior). W polu między kresą przednią i dolną przyczepia się m. pośladkowy
najmniejszy (m. gluteus minimus), w polu między kresą dolną a tylną – m. pośladkowy średni (m. gluteus medius), zaś
w polu poza kresą tylną – m. pośladkowy największy (m. gluteus maximus).
17 Kość kulszowa (os ischii) posiada trzon oraz gałąź . Od trzonu (corpus ossis ischii) odchodzi w tył kolec
kulszowy (spina ischiadica), do którego przyczepia się więzadło krzyżowokolcowe (lig. sacrospinale) i który rozdziela
wcięcie kulszowe większe i mniejsze (incisura ischiadica major et minor). Trzon przechodzi w gałąź rowkiem, do
którego przyczepia się więzadło kulszowoudowe (lig. ischiofemorale). Gałąź (ramus ossis ischii) posiada część
panewkową (pars acetabularis) i łonową (pars pubica), które łączą się pod kątem prostym w guzie kulszowym (tuber
ischiadicum), po wewnętrznej stronie którego obecny jest wyrostek sierpowaty (processus falciformis). Guz kulszowy
jest miejscem przyczepu mm. prostowników uda (mm. extensores femoris): m. półścięgnistego (m. semitendinosus), m.
półbłonistego (m. semimembranosus) i głowy długiej m. dwugłowego uda (caput longum m. bicipitis femoris), a także:
więzadła krzyżowoguzowego (lig. sacrotuberale), części m. przywodziciela wielkiego (m. adductor magnus) oraz m.
czworobocznego uda (m. quadratus femoris).
18 Kość łonowa (os pubis) składa się z trzonu oraz gałęzi górnej i dolnej. Trzon (corpus ossis pubis) tworzy
przednią część panewki (acetabulum) i posiada wyniosłość biodrowołonową (eminentia iliopubica), która stanowi
granicę z trzonem kości biodrowej. Gałąź dolna (ramus inferior ossis pubis) posiada powierzchnię spojeniową (facies
symphysialis), która współtworzy spojenie łonowe (symphysis pubica). Gałąź górna (ramus superior ossis pubis)
posiada 3 brzegi – górny, przedni i tylny. Brzeg górny (margo superior) to grzebień kości łonowej (pecten ossis pubis);
przedłuża się kresę łukowatą (linea arcuata) i ma guzek łonowy (tuberculum pubicum). Brzeg przedni i tylny (margo
anterior et posterior) tworzą grzebień zasłonowy (crista obturatoria), który posiada guzek zasłonowy przedni i tylny
(tuberculum obturatorium anterius et posterius). Pomiędzy tymi brzegami znajduje się bruzda zasłonowa (sulcus
obturatorius), która wraz z błoną zasłonową (membrana obturatoria) wypełniającą otwór zasłonowy (foramen
obturatum) ogranicza kanał zasłonowy (canalis obturatorius), przez który przechodzą naczynia i n. zasłonowy (vasa
obturatoria et n. obturatorius).
19 Kość udowa (femur) jest kością długą.
Na nasadzie bliższej (epiphysis proximalis) znajduje się głowa (caput ossis femoris). Ma ona dołek głowy (fovea
capitis ossis femoris), od którego odchodzi więzadło głowy (lig. capitis femoris). Głowa łączy się z trzonem poprzez
szyjkę (collum ossis femoris).
Na trzonie (corpus ossis femoris) w pobliżu nasady bliższej znajdują się dwa krętaże – większy i mniejszy. Krętaż
większy (trochanter major) jest miejscem przyczepu m. pośladkowego najmniejszego i średniego (m. gluteus minimus
et medius) oraz m. gruszkowatego (m. piriformis). W jego pobliżu znajduje się dół krętażowy (fossa trochanterica),
gdzie dochodzą ścięgna m. zasłaniacza wewnętrznego i zewnętrznego (m. obturatorius intrnus et externus). Do krętaża
mniejszego (trochanter minor) przyczepia się m. biodorowolędźwiowy (m. iliopsoas). Granicą między krętażami jest z
tyłu grzebień międzykrętażowy (crista intertrochanterica), a z przodu kresa miedzykrętażowa (linea intertrochanterica),
do której przyczepia się więzadło biodrowoudowe (lig. iliofemorale) i kulszowoudowe (lig. ischiofemorale).
Powierzchnia trzonu jest na przekroju okrągła i gładka, z wyjątkiem położonej z tyłu kresy chropawej (linea aspera).
Skład się ona z wargi bocznej i przyśrodkowej. Warga boczna (labium laterale) przedłuża się w górze w guzowatość
pośladkową (tuberositas glutea), a w dół w nadkłykieć boczny (epicondylus lateralis); ponadto przyczepia się doń m.
obszerny boczny (m. vastus lateralis) i głowa krótka m. dwugłowego uda (caput breve m. bicipitis femoris). Warga
przyśrodkowa (labium mediale) przedłuża się w górze w kresę miedzykrętażową (linea intertrochanterica) i w kresę
- 16 -
grzebieniową (linea pectinea), gdzie przyczepia się m. grzebieniowy (m. pectineus), w dole zaś w nadkłykieć
przyśrodkowy (epicondylus medialis) i w guzek przywodzicieli (tuberculum adductorium), gdzie przyczepia się m.
przywodziciel wielki (m. adductor magnus); ponadto warga stanowi przyczep dla mm. przywodzicieli uda (mm.
adductoris femoris).
Na nasadzie dalszej (epiphysis distalis) obecne są dwa kłykcie – boczny i przyśrodkowy (condylus lateralis et
medialis). Pomiędzy nimi znajduje się dół międzykłykciowy (fossa intercondylaris) i kresa międzykłykciowa (linea
intercondylaris). Każdy kłykieć posiada nad sobą odpowiedni nadkłykieć; do nadkłykci przyczepiają się więzadła
poboczne kolana – odpowiednio boczne i przyśrodkowe (lig. collaterale laterale et mediale). Przednie powierzchnie
kłykci stanowią powierzchnię rzepkową (facies patellaris). Oba nadkłykcie wraz z kresą międzykłykciową ograniczają
powierzchnię podkolanową (facies poplitea).
Rzepka (patella) jest największą w organizmie ludzkim trzeszczką, czyli kością znajdującą się wewnątrz
więzadła. Rzepka znajduje się w ścięgnie końcowym m. czworogłowego uda (m. quadriceps femoris). Posiada
podstawę (basis) i szczyt (apex). Na powierzchni przedniej znajdują się otworki naczyniowe (foramina vasorum), a na
powierzchni tylnej – powierzchnia stawowa (facies articularis) podzielona na część przyśrodkową i boczną (pars
medialis et lateralis).
20 Piszczel (tibia) jest kością długą.
Na nasadzie bliższej (epiphysis proximalis) od strony górnej widoczne są dwa kłykcie – boczny i przyśrodkowy
(condylus lateralis et medialis), z których każdy posiada powierzchnię stawową górną (facies articularis superior).
Ponadto kłykieć boczny posiada powierzchnię stawową strzałkową (facies articularis fibularis) do połączenia z głową
strzałki (caput fibulae) oraz guzowatość pasma biodrowopiszczelowego (tuberositas tractus iliotibialis), do której
pasmo to dochodzi. Pomiędzy kłykciami znajduje się wyniosłość międzykłykciowa (eminentia intercondylaris), na
której obecne są guzki międzykłykciowe – boczny i przyśrodkowy (tuberculum intercondylare laterale et mediale) oraz
pola międzykłykciowe – przednie i tylne (area intercondylaris anterior et posterior), gdzie przyczepiają się więzadła
krzyżowe kolana (ligg. cruciformia genus).
Trzon (corpus tibiae) posiada brzegi: przyśrodkowy (margo medialis), międzykostny (margo interosseus) i przedni
(margo anterior), na którym znajduje się guzowatość piszczeli (tuberositas tibiae), gdzie przyczepia się więzadło rzepki
(lig. patellae). Posiada również powierzchnie: boczną (facies lateralis), przyśrodkową (facies medialis) i tylną (facies
posterior), gdzie widzimy kresę m. płaszczkowatego (linea m. solei), stanowiącą granicę pomiędzy tym mięśniem a m.
podkolanowym (m. popliteus).
Na nasadzie dalszej (epiphysis distalis) od strony stopy widzimy powierzchnię stawową dolną (facies articularis
inferior), od strony bocznej – wcięcie strzałkowe (incisura fibularis), od strony przyśrodkowej – kostkę przyśrodkową
(malleolus medialis) z powierzchnią stawową kostkową (facies articularis malleolaris). Na stronie tylnej znajduje się
bruzda kostkowa (sulcus malleolaris), przez którą przechodzi ścięgno m. piszczelowego przedniego (tendo m. tibialis
posterioris) i ścięgno m. zginacza palców długiego (tendo m. flexoris digitorum longi).
21 Strzałka (fibula) również jest kością długą.
Nasadę bliższą (epiphysis proximalis) nazywa się głową strzałki (caput fibulae). Znajduje się na niej szczyt głowy
strzałki (apex capitis fibulae) oraz powierzchnia stawowa głowy strzałki (facies articularis capitis fibulae). Oprócz tego
na zewnętrznej stronie głowy kończą się: ścięgno m. dwugłowego uda (tendo m. bicipitis femoris), więzadło poboczne
strzałkowe (lig. collaterale fibulare), część m. strzałkowego długiego (m. fibularis longus) i część m. płaszczkowatego
(m. soleus).
Trzon strzałki (corpus fibulae) posiada brzeg przedni (margo anterior), tylny (margo posterior) i międzykostny (margo
interosseus). Do dwóch pierwszych przyczepiają się przegrody międzymięśniowe goleni – odpowiednio przednia i
tylna (septum intermusculare cruris anterior et posterior). Brzeg międzykostny łączy się z grzebieniem pośrodkowym
(crista medialis). Trzon posiada również powierzchnię tylną (facies posterior), boczną (facies lateralis) i przyśrodkową
(facies medialis), gdzie występuje grzebień pośrodkowy i gdzie przyczepia się błona międzykostna goleni (membrana
interossea cruris).
Nasada dalsza (epiphysis distalis) przedłuża się w kostkę boczną (malleolus lateralis), która posiada swój dół (fossa
malleoli lateralis) oraz powierzchnię stawową kostkową (facies articularis malleolaris), łączącą się z kością skokową
(talus). Obecna jest również bruzda kostki bocznej (sulcus malleoli lateralis), przez którą przewijają się ścięgna mm.
bocznych goleni (mm. laterales cruris), tj. m. strzałkowego długiego i krótkiego (m. fibularis longus et brevis).
22 Kości stopy (ossa pedis) dzielą się na kości stępu, kości śródstopia i kości palców stopy.
Kości stępu (ossa tarsi) występują w dwóch szeregach – bliższym i dalszym. Do szeregu bliższego należy kość
skokowa (talus) i kość piętowa (calcaneus), między oba szeregi wciska się kość łódkowa (os naviculare), zaś do
szeregu dalszego należą 3 kości klinowate (ossa cuneiformia) i kość sześcienna (os cuboideum).
Kość skokowa (talus) składa się z trzonu, szyjki i głowy. Na trzonie (corpus tali) występuje bloczek (trochlea tali),
który posiada powierzchnię górną (facies superior) łączącą się z powierzchnią stawową dolną piszczeli (facies
articularis inferior tibiae), powierzchnię kostkową boczną (facies malleolaris lateralis) łączącą się z kostką boczną i
wysyłającą wyrostek boczny kości skokowej (processus lateralis tali) oraz powierzchnię kostkową przyśrodkową
(facies malleolaris medialis) łączącą się z kostką przyśrodkową. Na trzonie znajduje się jeszcze powierzchnia stawowa
piętowa tylna (facies articularis calcanea posterior) łącząca się z kością piętową i wyrostek tylny kości skokowej
- 17 -
(processus posterior tali), rozdzielony na guzek boczny i przyśrodkowy (tuberculum laterale et mediale) bruzdą ścięgna
m. zginacza długiego kciuka (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi). Na szyjce (collum tali) znajduje się
powierzchnia stawowa piętowa średnia (facies articularis calcanea media) łącząca się z podpórką kości piętowej
(sustentaculum tali) oraz bruzda kości skokowej (sulcus tali) która z bruzda kości piętowej (sulcus calcanei) tworzy
zatoką stępu (sinus tarsi) wypełnioną więzadłem skokowopiętowym międzykostnym (lig. talocalcaneum interosseum).
Na głowie (caput tali) znajduje się powierzchnia stawowa łódkowa (facies articularis navicularis), powierzchnia
stawowa dla więzadła piętowołódkowego (facies articularis pro ligamento calcaneonaviculari) i powierzchnia stawowa
piętowa przednia (facies articularis calcanea anterior).
Kość piętowa (calcaneus) składa się z guza i trzonu. Guz (tuber calcanei) posiada wyrostek boczny i
przyśrodkowy (processus medialis et lateralis tuberis calcanei), a także jest miejscem przyczepu więzadła piętowego
(Achillesa) (tendo calcanei). Na trzonie (corpus calcanei) z przodu widzimy powierzchnię stawową sześcienną (facies
articularis cuboidea) dla kości sześciennej, po stronie przyśrodkowej – podpórkę, a z boku – bloczek strzałkowy.
Podpórka (sustentaculum tali) posiada powierzchnię stawową skokową średnią i przednią (facies articularis talaris
media et anterior); na powierzchni przedniej znajduje się bruzda kości piętowej (sulcus calcanei) współtworząca zatokę
stępu, dalej zaś widać powierzchnię stawową skokową tylną (facies articularis talaris posterior). Na dole podpórki
mamy bruzdę ścięgna m. zginacza długiego kciuka (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi). Przez bloczek
strzałkowy (trochlea fibularis) przewijają się ścięgna m. strzałkowego długiego i krótkiego (tendo m. fibularis longi et
brevis), stąd bruzda ścięgien mięśni strzałkowych (sulcus tendinum musculorum fibularium).
Kość łódkowa (os naviculare) posiada powierzchnię grzbietową i podeszwową. Na pierwszej z nich obecna jest
guzowatość (tuberositas ossis navicularis) gdzie przyczepia się ścięgno m. piszczelowego tylnego (m. tibialis
posterior), zaś na powierzchni podeszwowej mamy bruzdę dla ścięgna tego mięśnia.
Kości klinowate (ossa cuneiformia) są 3: przyśrodkowa (os cuneiforme mediale) największa, pośrednia (os
cuneiforme intermedium) najmniejsza i najkrótsza oraz boczna (os cuneiforme laterale). Jak nazwa wskazuje,
wszystkie mają kształt klinów, z tym że przyśrodkowa skierowana jest klinem w górę, zaś pozostałe w dół.
Kość sześcienna (os cuboideum) posiada guzowatość (tuberositas ossis cuboideum), a na krótszej ścianie bocznej
wcięcie z bruzdą ścięgna m. strzałkowego długiego (sulcus tendinis m. fibularis longi).
Kości śródstopia (ossa metatarsi) występują w liczbie 5. Każda składa się z podstawy (basis), trzonu (corpus) i
głowy (caput). Po bocznej stronie obecny jest dołek dla więzadła pobocznego (lig. collaterale).
Kości palców stopy czyli paliczki stopy (ossa digitorum pedis s. phalanges pedis) rozmieszczone są podobnie jak
w ręce – paluch (hallux s. hallex) posiada paliczek bliższy i dalszy (phalanx proximalis et distalis), zaś pozostałe palce
– paliczek bliższy, środkowy i dalszy (phalanx proximalis, media et distalis). Każdy paliczek posiada podstawę (basis),
trzon (corpus) i głowę (caput), na której w paliczkach dalszych obecna jest guzowatość paliczka dalszego (tuberositas
phalangis distalis).
Czaszka (cranium) składa się z kości czaszki (ossa cranii). Te możemy podzielić na budujące mózgoczaszkę
(neurocranium s. cranium cerebrale) oraz na budujące twarzoczaszkę (splanchnocranium s. cranium faciale).
23 Mózgoczaszkę budują kości nieparzyste: potyliczna (os occipitale), klinowa (os sphenoidale) i czołowa (os frontale)
oraz parzyste: ciemieniowa (os parietale) i skroniowa (os temporale).
Twarzoczaszkę tworzą: kości twarzy (ossa faciei), kość gnykowa (os hyoideum) i kosteczki słuchowe (ossicula auditus
s. auditoria); te ostatnie to młoteczek (malleus), kowadełko (incus) i strzemiączko (stapes) – omówione zostaną przy
narządzie słuchu. Kości twarzy dzielimy na parzyste i nieparzyste, parzyste zaś na wyczuwalne i niewyczuwalne
(ukryte). Do parzystych wyczuwalnych należy: kość nosowa (os nasale), jarzmowa (os zygomaticum) i szczeka
(maxilla), do parzystych niewyczuwalnych (ukrytych): kość łzowa (os lacrimale), małżowina nosowa dolna (concha
nasalis inferior) i kość podniebienna (os palatinum), do nieparzystych: kość sitowa (os ethmoidale), lemiesz (vomer) i
żuchwa (mandibula).
24 Kość potyliczna (os occipitale) składa się z części podstawnej (pras basilaris), z parzystej części bocznej (pars
lateralis) oraz z łuski potylicznej (squama occipitalis). Wszystkie powyższe części rozmieszczone są wokół otworu
potylicznego wielkiego (foramen occipitale magnum). Część podstawna z boczną połączona jest przez chrząstkozrost
śródpotyliczny przedni (synchondrosis intraoccipitale anterior), zaś część boczna z łuską poprzez chrząstkozrost
śródpotyliczny tylny (synchondrosis intraoccipitale posterior). Pomiędzy częścią boczną a trzonem kości klinowej
(corpus ossis sphenoidalis) znajduje się chrząstkozrost klinowopotyliczny (synchondrosis sphenooccipitalis), który z
wiekiem zrasta się w kościozrost klinowopotyliczny (synostosis sphenooccipitalis).
Część podstawna (pras basilaris) ma kształt klina zwróconego ostrzem do otworu wielkiego a podstawą do kości
klinowej. Jej powierzchnia wewnętrzna jest gładka i rynienkowato wgłębiona – w tym miejscu znajduje się stok
(clivus), na którym leży most (pons) i rdzeń przedłużony (medulla oblongata). Wzdłuż bocznych krawędzi ciągnie się
bruzda zatoki skalistej górnej (sulcus sinus petrosi inferioris). Na powierzchni zewnętrznej w linii środkowej znajduje
się guzek gardłowy (tuberculum pharyngeum), do którego przyczepia się szew gardła (raphe pharyngis) i więzadło
podłużne przednie (lig. longitudinale anterius). Po bocznej stronie guzka znajduje się dołek, w którym przyczepia się
m. długi głowy (m. longus capitis) i m. prosty głowy przedni (m. rectus capitis anterior). Boczne brzegi części
podstawnej wraz z częścią skalistą kości skroniowej ograniczają szczelinę skalistopotyliczną (fissura petrooccipitalis)
wypełnioną przez chrząstkozrost skalistopotyliczny (synchondrosis petrooccipitalis).
- 18 -
Część boczna (pars lateralis) posiada z boku wcięcie szyjne (incisura jugularis). Odchodzi od niego wyrostek szyjny
(processus jugularis), na zewnątrz od którego obecny jest wyrostek przysutkowy (processus paramastoideus), gdzie
przyczepia się m. prosty głowy boczny (m. rectus capitis lateralis). Wcięcie szyjne wraz z analogicznym wzięciem na
kości skroniowej ogranicza otwór szyjny (foramen jugulare) podzielony przez wyrostek śródszyjny (processus
intrajugularis) na mniejszą część przednią i większą tylną. Przez cześć przednią przechodzi n. językowogardłowy (n.
glossopharyngeus) (IX) i zatoka skalista dolna (sinus petrosus inferior), zaś przez część tylną – opuszka górna żyły
szyjnej (bulbus superior v. jugularis), n. błędny (n. vagus) (X), n. dodatkowy (n. accessorius) (XI) i wraca do czaszki
gałąź oponowa n. błędnego (r. meningeus n. vagi). Na powierzchni wewnętrznej obecny jest guzek szyjny (tuberculum
jugulare), stanowiący oparcie dla móżdżku (cerebellum). Pod nim znajduje się kanał n. podjęzykowego lub
podjęzykowy (canalis n. hypoglossi s. canalis hypoglossalis), przez który przechodzi ów n. podjęzykowy (n.
hypoglossus) (XII) oraz splot żylny tego kanału (plexus venosus canalis hypoglossalis). Dalej z tyłu mamy kanał
kłykciowy (canalis condylaris), przez który przechodzi ż. wypustowa kłykciowa (v. emissaria condylaris) i który
przedłuża się w dół kłykciowy (fossa condylaris). Na powierzchni zewnętrznej kości znajduje się kłykieć potyliczny
(condulus occipitalis), który kontaktuje się z kręgiem szczytowym (atlas).
Łuska skroniowa (squama occipitalis) posiada brzeg przedni ograniczający otwór wielki, brzeg boczny zwany
sutkowym (margo mastoideus) oraz brzeg węgłowy (margo lambdoideus). Na powierzchni zewnętrznej wyróżniamy
grubsza część górną (planum occipitale) oraz cieńsza część dolną (planum nuchae). Granicę pomiędzy nimi wyznacza
guzowatość potyliczna zewnętrzna (protuberatntia occipitalis externa), od której odchodzi w bok kresa karkowa górna
(linea nuchae superior), do której sięga przyczep m. czworobocznego (m. trapezius). W dół odchodzi grzebień
potyliczny zewnętrzny (crista occipitalis externa), do którego przyczepia się więzadło karkowe (lig. nuchae) i od
którego odchodzi kresa karkowa dolna (linea nuchae inferior). Ta ostatnia rozgranicza dwa pola – górne i dolne; w
górnym przyczepia się m. półkolcowy głowy (m. semispinalis capitis), w dolnym zaś począwszy od strony
przyśrodkowej ku bocznej kolejno: m. prosty głowy tylny mniejszy (m. rectus capitis posterior minor), m. prosty głowy
tylny większy (m. rectus capitis posterior major) i m. skośny głowy górny (m. obliquus capitis superior). Na
powierzchni wewnętrznej łuski znajduje się guzowatość potyliczna wewnętrzna (protuberatntia occipitalis interna). Ku
górze odchodzi od niej bruzda zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris), gdzie przyczepia się sierp
mózgu (falx cerebri); w bok odchodzi bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi), gdzie przyczepia się namiot
móżdżku (tentorium cerebelli); w dół wreszcie odchodzi grzebień potyliczny wewnętrzny (crista occipitalis interna),
gdzie przyczepia się sierp móżdżku (falx cerebelli) i wzdłuż którego biegnie zatoka potyliczna (sinus occipitalis).
Wszystkie elementy promieniście odchodzące od guzowatości wewnętrznej tworzą wyniosłość krzyżową (eminentia
cruciformis).
Otwór potyliczny wielki (foramen occipitale magnum) ma kształt nieregularny – można w nim wyróżnić część
przednią i tylną. Do części przedniej przyczepiają się więzadła skrzydłowate (ligg. alaria). Przez część tylną
przechodzą: przejście rdzenia przedłużonego (medulla oblongata) w rdzeń kręgowy (medulla spinalis), korzenie
rdzeniowe n. dodatkowego (radices spinales n. accessorii) (XI), n. podpotyliczny (n. suboccipitalis), t. rdzeniowa
przednia i tylna (a. spinalis anterior et posterior), t. kręgowa (a. vertebralis) i jej gałąź oponowa (r. meningeus a.
vertebralis).
25 Kość klinowa (os sphenoidale) składa się z trzonu, parzystego skrzydła mniejszego, parzystego skrzydła
większego i z parzystego wyrostka skrzydłowego.
Trzon (coprus) posiada ścianę górną, dolną, przednia, tylną i z każdej strony boczną. Na ścianie górnej z przodu
widoczne jest płaskie miejsce (zw. planum sphenoidale) ograniczone łękiem klinowym (jugum sphenoidale), za którym
znajduje się bruzda skrzyżowania (sulcus chaismatis) przeznaczona dla skrzyżowania wzrokowego (ciasma opticum).
Bruzdę skrzyżowania od położonego z tyłu dołu przysadkowego oddziela guzek siodła (tuberculum sellae), który
rozchodzi się na boki tworząc po każdej stronie wyrostek pochyły średni (processus clinoideus medius). W dole
przysadkowym (fossa hypophysialis) leży płat przedni przysadki (lobus anterior hypophysis). Dół ten ogranicza
również grzbiet siodła (dorsum sellae), gdzie leży płat tylny przysadki (lobus posterior hypophysis). Grzbiet siodła do
tyłu przedłuża się w stok (clivus), w każdy z boków zaś w wyrostek pochyły tylny (processus clinoideus posterior). Dół
przysadkowy wraz z przednio-tylnym otoczeniem nazywamy siodłem tureckim (sella turcica), które przechodzi z boku
w bruzdę szyjną (sulcus caroticus). Bocznym ograniczeniem tej bruzdy jest języczek klinowy (lingula sphenoidalis), w
niej zaś leży zatoka jamista (sinus cavernosus), przez którą przechodzi t. szyjna wewnętrzna (a. carotis interna), n.
okoruchowy (n. oculomotorius) (III), n. bloczkowy (n. trochlearis) (IV), n. oczny (n. ophthalmicus) (V1) i n.
odwodzący (n. abducens) (VI). Na ścianie przedniej widoczny jest grzebień klinowy (crista sphenoidalis),
przedłużający się w dół w dziób klinowy (rostrum sphenoidale). Grzebień ten jest przedłużeniem przegrody zatok
klinowych (septum sinuum sphenoideum). Po obu stronach grzebienia znajdują się muszle klinowe (conchae
sphenoidales), zamykające od dołu otwór zatok klinowych (apertura sinuum sphenoideum). Ściana dolna należy do
zewnętrznej powierzchni podstawy czaszki, zwrócona jest do skrzydeł lemiesza (alae vomeris) i wchodzi w skład
sklepienia gardła. Ściana tylna zrasta się z częścią podstawną kości potylicznej przez chrząstkozrost lub kościozrost
klinowopotyliczny (synchondrosis s. synostosis sphenooccipitalis). Każda ściana boczna odsyła pozostałe elementy
kości klinowej, tj. skrzydło mniejsze (ala minor) i większe (ala major) oraz wyrostek skrzydłowy (processus
pterygoideus).
- 19 -
Skrzydło mniejsze (ala minor) składa się z dwóch odnóg ograniczających kanał wzrokowy (canalis opticus), którym
przechodzi n. wzrokowy (n. opticus) (II) i t. oczna (a. ophthalmica). Jego brzeg przedni łączy się z kością czołową,
tylny zaś stanowi granicę pomiędzy dołem czaszki przednim a środkowym. Przyśrodkowy koniec skrzydła daje z
każdej strony wyrostek pochyły przedni (processus clinoideus anterior). Powierzchnia górna skrzydła zwrócona jest do
przedniego dołu czaszki (fossa cranialis anterior), dolna zaś do szczeliny oczodołowej górnej (fissura orbitalis
superior).
Skrzydło większe (ala major) posiada u nasady otwór okrągły (foramen rotundum), którym przechodzi n. szczękowy
(n. maxillaris) (V2). Brzeg przedni ogranicza od strony przyśrodkowej szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis
superior), którą przechodzą nerwy zatoki jamistej (III, IV, V1, VI) oraz ż. oczodołowa górna (v. ophthalmica superior).
Brzeg boczny zwany jest łuskowym (margo squamosus) lub ciemieniowym (margo parietalis). Brzeg tylny ogranicza
szczelinę klinowoskalistą (fissura sphenopetrosa) i otwór poszarpany (foramen lacerum); wzdłuż brzegu tylnego
obecny jest otwór owalny (foramen ovale), którym przechodzi n. żuchwowy (n. mandibularis) (V3). W zbiegnięciu się
brzegu bocznego z tylnym obecny jest kolec kości klinowej (spina ossis sphenoidalis), który posiada otwór kolcowy
(foramen spinosum), przez który przechodzi t. oponowa przednia (a. meningea anterior) i gałąź oponowa n.
żuchwowego (r. meningeus n. mandibularis). Powierzchnia mózgowa (facies cerebralis) skrzydła zwraca się do dołu
środkowego czaszki (fossa cranialis media), posiada ponadto wyciski palczaste (impressiones digitatae) rozdzielone
łękami mózgowymi (juga cerebralia). Powierzchnia oczodołowa (facies orbitalis) ogranicza szczelina oczodołową
górną i dolną (fissura orbitalis superior et inferior).Powierzchnia skroniowa (facies temporalis) wchodzi w skład dołu
skroniowego (fossa temporalis) Powierzchnia szczękowa (facies maxillaris) tworzy tylną ścianę dołu
skrzydłowopodniebiennego (fossa pterygopalatina) Grzebień podskroniowy (crista infratemporalis) rozdziela
powierzchnię szczękową od podskroniowej (facies infratemporalis).
Wyrostek skrzydłowy (processus pterygoideus) posiada u nasady kanał skrzydłowy (canalis pterygoideus), którym
przechodzi t. i n. tego kanału (a. et n. canalis pterygoidei). Sam wyrostek składa się z dwóch blaszek – bocznej i
przyśrodkowej. Do blaszki bocznej (lamina lateralis) przyczepia się m. skrzydłowy boczny (m. pterygoideus lateralis),
obie zaś blaszki ograniczają dół skrzydłowy (fossa pterygoidea), gdzie przyczepia się m. skrzydłowy przyśrodkowy (m.
pterygoideus medialis). Między dolnymi końcami blaszek znajduje się wcięcie skrzydłowe (incisura pterygoidea)
uzupełnione przez wyrostek piramidalny kości podniebiennej (processus pyramidalis ossis palatini). W połączeniu obu
blaszek obecny jest brzeg posiadający bruzdę skrzydłowopodniebienną (sulcus pterygopalatinus), która wraz z
analogicznymi bruzdami na kości podniebiennej i szczęce ograniczają kanał podniebienny większy (canalis palatinus
major), którym przechodzą nn. podniebienne (nn. palatini) i t. podniebienna zstępująca (a. palatina descendens). W
dolnej części wyrostka skrzydłowego obecny jest wyrostek pochwowy (processus vaginalis); rozgranicza on dwie
bruzdy – lemieszowopochwową (sulcus vomerovaginalis), która ze skrzydłem mniejszym ogranicza kanał
lemieszowopochwowy (canalis vomerovaginalis) oraz podniebiennopochwową (sulcus palatovaginalis), współtworzącą
kanał podniebiennopochwowy (canalis palatovaginalis). Na końcu blaszki przyśrodkowej znajduje się haczyk
skrzydłowy (hamulus pterygoideus), który z boku posiada bruzdę (sulcus hamuli pterygoidei). Bruzda ta wywołana jest
przewijaniem się przez nią ścięgna m. napinacza podniebienia miękkiego (m. tensor veli palatini), który przyczepia się
w dole łódkowatym (fossa scaphoidea) znajdującym się u podstawy blaszki bocznej. Bocznie od tego dołu znajduje się
bruzda trąbki słuchowej (sulcus tubae auditivae).
26 Kość czołowa (os frontale) złożona jest z łuski czołowej, parzystej części oczodołowej i nieparzystej części
nosowej.
Łuska czołowa (squama frontalis) posiada powierzchnię zewnętrzną, wewnętrzną i skroniową. Powierzchnia
zewnętrzna oddzielona jest od części oczodołowej brzegiem nadoczodołowym (margo supraorbitalis); posiada ona 2
części – mniejszą dolną, pokrytą skóra nieowłosioną oraz większą górną ze skórą pokrytą włosami. Granicą między
nimi jest guz czołowy (tuber frontale) pod którym znajduje się łuk brwiowy (arcus superciliaris). Na powierzchni
wewnętrznej obecne jest wcięcie sitowe (incisura ethmoidalis) przedłużające się w otwór ślepy (foramen cecum); nad
tym ostatnim widać grzebień czołowy (crista frontalis) rozchodzący się w bruzdę zatoki strzałkowej górnej (sulcus
sinus sagittalis suprioris). Powierzchnia skroniowa (facies temporalis) oddzielona jest od zewnętrznej kresą skroniową
(linea temporalis), przedłużającą się w wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus); ten łączy się końcem z kością
jarzmową i stanowi miejsce przyczepu części m. skroniowego (m. temporalis). Powierzchnia skroniowa posiada z tyłu
brzeg skroniowy (margo parietalis), który łączy z każdej strony kość czołową ze skrzydłem kości klinowej, a ponadto
łączy się z kością ciemieniową szwem wieńcowym (sutura coronalis), przedłużającym się we wspomnianą kresę
skroniową.
Część oczodołowa (pars orbitalis) oddzielona jest od łuski czołowej brzegiem nadoczodołowym (margo supraorbitalis),
który posiada dwie nierówności. Przyśrodkowo położone jest wcięcie lub otwór czołowy (incisura s. foramen frontale),
którędy przechodzi t. nadbloczkowa (a. supratrochlearis) i gałąź przyśrodkowa n. nadoczodołowego (r. medialis n.
supraorbitalis); bocznie zaś znajduje się otwór lub wcięcie nadoczodołowe (foramen s. incisura supraorbitalis), którędy
przechodzi t. nadoczodołowa (a. supraorbitalis) i gałąź boczna n. nadoczodołowego (r. medialis n. supraorbitalis). Na
powierzchni oczodołowej (facies orbitalis) bocznie znajduje się dół gruczołu łzowego (fossa glandulae lacrimalis), zaś
przyśrodkowo – dołek bloczkowy (fovea trochlearis), w którym znajduje się kolec bloczkowy (spina trochlearis),
którym przewija się ścięgno m. skośnego górnego (gałki ocznej) (tendo m. obliqui superioris (bulbi)). Na powierzchni
- 20 -
mózgowej (facies cerebralis) znajdują się wyciski palczaste (impressiones digitatae) porozdzielane łękami mózgowymi
(juga cerebralia). Na brzegu przyśrodkowym znajdują się 2 krawędzie i 2 otwory. Z krawędzi jedna skierowana jest do
oczodołu i kontaktuje się z wyrostkiem czołowym szczeki (processus frontalis maxillae), kością łzową (os lacrimale) i
blaszką oczodołową kości sitowej (lamina orbitalis ossis ethmoidalis); druga krawędź skierowana jest do wcięcia
sitowego (incisura ethmoidalis) i kontaktuje się z blaszką sitową kości sitowej (lamina cribrosa ossis ethmoidalis); obie
krawędzie rozdzielone są dołkami sitowymi (foveolae ethmoideae). Otwór sitowy przedni (foramen ethmoidale
anterius) współtworzy kanał oczodołowoczaszkowy (canalis orbitocranialis), przez który przechodzi n. sitowy przedni
(n. ethmoidalis anterior) i naczynia sitowe przednie (vasa ethmoidalia anteriora); komunikuje się on z dołem przednim
czaszki. Otwór sitowy tylny (foramen ethmoidale posterius) współtworzy kanał oczodołowositowy (canalis
orbitoethmoidalis), przez który przechodzi n. sitowy tylny (n. ethmoidalis posterior) i naczynia sitowe tylne (vasa
ethmoidalia posteriora); komunikuje się on z komórkami sitowymi tylnymi (cellulae ethmoidales posteriores). Brzeg
tylny czyli klinowy (margo sphenoideus) kontaktuje się ze skrzydłami kości klinowej.
Część nosowa (pars nasalis) znajduje się między częściami oczodołowymi. Posiada kolec nosowy (spina nasalis) i
brzeg nosowy (margo nasalis), który kontaktuje się z każdej strony z kością nosową (os nasale) i ma otwór zatoki
czołowej (apertura sinus frontalis); ten ostatni prowadzi do zatoki czołowej (sinus frontalis), oddzielonej od
przeciwległej przez przegrodę zatok czołowych (septum sinuum frontalium).
27, 44 Kość ciemieniowa (os parietale) ma w przybliżeniu kształt prostokąta, stąd określa się na niej 4 brzegi, 4
kąty i 2 powierzchnie.
Brzeg przedni czyli czołowy (margo frontalis) łączy się z kością czołową szwem wieńcowym (sutura coronalis). Brzeg
tylny czyli potyliczny (margo occipitalis) – z kością potyliczną szwem węgłowym (sutura lambdoidea). Brzeg górny
czyli strzałkowy (margo sagittalis) – z takim samym brzegiem strony przeciwnej szwem strzałkowym (sutura
sagittalis). Brzeg dolny czyli łuskowy (margo squamosus) – z łuską skroniową szwem łuskowym (sutura squamosa).
Między brzegiem czołowym i strzałkowym mamy kąt czołowy (angulus frontalis), gdzie w płodu znajduje się
ciemiączko przednie (fonticulus anterior) – jego charakterystyczny kształt deltoidu pomocny był przy określeniu
położenia główki w łonie matki; w miejscu tym powstaje szczyt głowy (bregma). Między brzegiem strzałkowym i
potylicznym znajduje się kąt potyliczny (angulus occipitalis), gdzie było ciemiączko tylne (fonticulus posterior);
miejsce to tworzy węgieł (lambda). Między brzegiem czołowym i łuskowym mamy kąt klinowy (angulus sphenoidlis),
gdzie było ciemiączko przednioboczne (fonticulus anterolateralis); powstaje tu skrzydle (pterion). Między brzegiem
łuskowym i potylicznym mamy kąt sutkowy (angulus mastoideus), miejsce ciemiączka tylnobocznego (fonticulus
posterolateralis); powstaje tu gwiazdka (asterion). W kącie tym na powierzchni wewnętrznej znajduje się bruzda zatoki
esowatej (sulcus sinus sigmoidei), stanowiąca część bruzdy zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi).
Podsumowując – ciemiączka czaszki (fonticuli cranii) występują w liczbie 6: dwa nieparzyste – przednie i tylne oraz
dwa parzyste – przednioboczne i tylnoboczne. Umożliwiają ona wzajemne przemieszczania się kości czaszki, co ma
istotne znaczenie dla przejścia główki noworodka przez kanał rodny matki.
Na powierzchni zewnętrznej (facies externa) dostrzegamy wyniosłość zwaną guzem ciemieniowym (tuber parietale)
oraz dwie kresy skroniowe – górną i dolną (linea temporalis superior et inferior), pomiędzy którymi wypada miejsce
przyczepu m. skroniowego (m. temporalis).
Na powierzchni wewnętrznej (facies interna) obserwujemy: bruzdy tętnicze (sulci arteriosi) dla t. oponowej średniej (a.
meningea media), wyciski palczaste (impressiones digitatae) rozdzielone łękami mózgowymi (juga cerebralia), dół
ciemieniowy (fossa parietalis) – w miejscu odpowiadającym guzowi ciemieniowemu, otwór ciemieniowy (foramen
parietale), przez który przechodzi ż. wypustowa ciemieniowa (v. emissaria parietalis) a gdzie znajdowało się
ciemiączko stożkowe (fontanella obelica) oraz bruzdę zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris); ta
ostatnia posiada rozstępy boczne (lacunae laterales) oraz położone obok dołki ziarnowe (foveolae grandulares), w
których obecne są ziarnistości pajęczynówki (grandulationes arachnoideales).
28 Kość skroniowa (os temporale) składa się z części skalistej, bębenkowej, sutkowej i łuskowej.
Część skalista (pars petrosa) zwana jest również piramidą (pyramis) i posiada podstawę (basis), szczyt (apex) i 3
powierzchnie: przednią, tylna i dolną, z czego dwie pierwsze zwracają się do wnętrza czaszki, a trzecia na zewnątrz.
Powierzchnia przednia części skalistej (facies anterior partis petrosae) odgranicza od tyłu dół środkowy czaszki. Od
części łuskowej oddziela ją szczelina skalistołuskowa (fissura petrosquamosa), zaś od powierzchni tylne – brzeg górny
części skalistej (margo superior partis petrosae), wzdłuż którego biegnie bruzda zatoki skalistej górnej (sulcus sinus
petrosi superioris). Na szczycie znajduje się wycisk trójdzielny (impressio trigemini) przeznaczony dla zwoju
półksiężycowatego n. trójdzielnego (ganglion semilunare n. trigemini) (V). Bocznie znajdują się dwie bruzdy – n.
skalistego większego i mniejszego (sulcus n. petrosi majoris et minoris); każda z nich prowadzi do odpowiedniego
kanału (canalis n. petrosi majoris et minoris), który kończy się rozworem (hiatus canalis n. petrosi majoris et minoris).
Z tyłu za rozworami znajduje się wyniosłość łukowata (eminentia arcuata) wywołana przez kanał półkolisty przedni
(canalis semicircularis anterior). Między wyniosłością a szczeliną skalistołuskową znajduje się pokrywa jamy
bębenkowej (tegmen tympani) przedłużająca się w grzebień pokrywowy (crista tegmentalis). Ten ostatni jest granicą
pomiędzy częścią bębenkową i łuskową kości, jak również pomiędzy szczeliną skalistobębenkową (fissura
petrotympanica) i skalistołuskową (fissura petrosquamosa); tą pierwszą przechodzi struna bębenkowa (chorda
tympani), t. bębenkowa przednia (a. tympanica anterior) i więzadło przednie młoteczka (lig. mallei anterius).
- 21 -
Na powierzchni tylnej części skalistej (facies posterior partis petrosae) znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny (porus
acusticus internus), powyżej niego – dół podłukowy (fossa subarcuata), zaś poniżej – otwór zewnętrzny wodociągu
przedsionka (apertura externa aqueductus vestibuli). Otwór prowadzi do kanału słuchowego wewnętrznego (meatus
acusticus internus), którym przechodzi n. twarzowy (n. facialis) (VII), n. przedsionkowoślimakowy (n.
vestibulocochlearis) (VIII) i t. błędnika (a. labyrynthi) oraz który posiada dno (fundus meatus acustici interni). Na dnie
znajduje się grzebień poprzeczny (crista transversa), który dzieli je na pole górne i dolne. W polu górnym wyróżniamy
część przednią i tylną; część przednia to pole n. twarzowego (area n. facialis), którym ów nerw przechodzi, zaś część
tylna to pole przedsionkowe górne (area vestibularis superior), którym przechodzi n. łagiewkowobańkowy (n.
utriculoampullaris). Z kolei w polu tylnym wyróżniamy 3 części; najbardziej przednie jest pole ślimaka (area cochlae),
w którym znajduje się pasmo spiralne dziurkowane (tractus spiralis foraminosus), którędy przechodzi część ślimakowa
n. VIII, z tyłu jest pole przedsionkowe dolne (area vestibularis inferior), którym przechodzi n. woreczkowy (n.
saccularis), wreszcie najbardziej z tyłu obecny jest otwór pojedynczy (foramen singulare), którym przechodzi n.
bańkowy dolny (n. ampullaris inferior).
Brzeg tylny części skalistej (margo posterior partis petrosae) ogranicza szczelina skalistopotyliczna (fissura
petrooccipitalis). Znajduje się na nim bruzda zatoki skalistej dolnej (sulcus sinus petrosi inferioris) oraz wcięcie szyjne
(incisura jugularis) przedzielone wyrostkiem śródszyjnym (processus intrajugularis), współtworzące z taki wcięciem na
kości potylicznej otwór szyjny (foramen jugulare).
Powierzchnia dolna części skalistej (facies inferior partis petrosae) posiada cztery pola. W polu pierwszym znajduje się
wyrostek rylcowaty (processus styloideus) otoczony pochewką (vagina processus styloidei); poprzez więzadło
rylcowognykowe (lig. stylohyoideum) łaczy się on z kością gnykową. Za wyrostkiem obecny jest otwór
rylcowosutkowy (foramen stylomastoideum), którym przechodzi n. twarzowy i t. rylcowosutkowa (a. stylomastoidea).
W polu drugim widać dół szyjny (fossa jugularis) posiadający bruzdę kanalika sutkowego (sulcus canaliculi mastoidei);
bocznie znajduje się podłoże jamy bębenkowej (solum tympani), gdzie znajdują się komórki bębenkowe (cellulae
tympanicae). W polu trzecim mamy otwór zewnętrzny kanału t. szyjnej (apertura externa canalis carotici). Między
polem 2 a 3 widać dołek skalisty (fossula petrosa), w którym leży zwój dolny n. językowogardłowego (ganglion
inferius n. glossopharyngei) (IX). Pole czwarte tworzy dno i boczną ścianę kanału t, szyjnej, ogranicza chrzstkozrost
klinowoskalisty (synchondrosis sphenopetrosa), a za nim przyczepia się m. dźwigacz podniebienia miękkiego (m.
levator veli palatini).
Ponadto w części skalistej obecnych jest kilka kanałów, z których najważniejsze są trzy. Kanał t. szyjnej (canalis
caroticus) posiada ramię pionowe i poziome; pierwsze tworzy przednią ścianę jamy bębenkowej. Pomiędzy oboma
ramionami obecne jest kolankowate zgięcie od którego odchodzą 2 kanaliki szyjnobębenkowe (canaliculi
caroticotympanici) przez które przechodzą jednoimienne gałęzie i nerwy. Omawianym kanałem przechodzi t. szyjna
wewnętrzna (a. carotis interna), splot żylny szyjny wewnętrzny (plexus venosus caroticus internus) oraz współczulny
splot szyny wewnętrzny (plexus caroticus internus).
Kanał n. twarzowego (canalis n. facialis) posiada trzy części. Część pierwsza prosta (pars primitiva) biegnie od pola n.
twarzowego (area n. facialis) do rozworu kanału n. skalistego większego (hiatus canalis n. petrosi majoris). Następnie
kanał zakręca kolankiem (geniculum canalis n. facialis) i przechodzi w część nadbębenkową (pars supratympanalis)
wytwarzając wyniosłość kanału twarzowego (prominentia canalis facialis). Część trzecia zabębenkowa (pars
retrotympanalis) wytwarza wyniosłość piramidową (eminentia pyramidalis), którą przechodzi m. strzemiaczkowy (m.
stapedius) i uchodzi na zewnątrz czaszki otworem rylcowosutkowym.
Kanał mięśniowotrąbkowy (canalis musculotubarius) łączy jamę bębenkową z zewnętrzną powierzchnią podstawy
czaszki. Składa się z dwóch półkanałów rozdzielonych przegrodą (septum canalis musculotubarii). Jest to półkanał m.
napinacza błony bębenkowej (semicanalis m. tensoris tympani), którym ów mięsień przebiega oraz półkanał trąbki
słuchowej (semicanalis tubae auditivae), która się tam znajduje.
Część bębenkowa (pars tympanica) oddzielona jest od części łuskowej przez szczelinę bębenkowołuskową (fissura
tympanosquamosa), zaś od wyrostka sutkowego przez szczelinę bebenkowosutkową (fissura tympanomastoidea).
Ogranicza ona otwór słuchowy zewnętrzny (porus acusticus externus), w którego górno-tylnym kącie znajduje się
kolec nadprzewodowy (spina suprameatica); otwór prowadzi do odpowiedniego przewodu (meatus acusticus externus).
Część sutkowa (pars mastoidea) znajduje się za częścią skalistą, a od części łuskowej oddzielona jest wcięciem
ciemieniowym (incisura parietalis), w które wciska się kąt sutkowy kości ciemieniowej. Jej brzeg potyliczny (margo
occipitalis) łączy się z łuską potyliczną szwem potylicznosutkowym (sutura occipitomastoidea). Na powierzchni
zewnętrznej znajduje się wyrostek sutkowy (processus mastoideus), na którym przyczepia się
m. mostkowoobojczykowosutkowy (m. sternocleidomastoideus), m. płatowaty głowy (m. splenius capitis) i
m. najdłuższy głowy (m. longissimus capitis); wyrostek posiada wcięcie sutkowe (incisura mastoidea) gdzie przyczepia
się brzusiec tylny m. dwubrzuścowego (venter posterior m. digastrici) oraz bruzdę t. potylicznej (sulcus a. occipitalis),
którą owa tętnica przechodzi. Na powierzchni wewnętrznej znajduje się bruzda zatoki esowatej (sulcus sinus
sigmoidei) posiadająca otwór sutkowy (foramen mastoideum), którym przechodzi ż. wypustowa sutkowa (v. emissaria
mastoidea) oraz gałąź sutkowa t. potylicznej (r. mastoideus a. occipitalis).
Część łukowa (pars squamosa) składa się z łuski skroniowej i dołu żuchwowego, które rozdzielone są wyrostkiem
jarzmowym (processus zygomaticus) współtworzącym łuk jarzmowy (arcus zygomaticus). Łuska skroniowa (squama
- 22 -
temporalis) posiada brzeg klinowy (margo sphenoidalis) i ciemieniowy (margo parietalis), ponadto powierzchnię
skroniową (facies temporalis) z bruzdą t. skroniowej środkowej (sulcus a. temporalis mediae) i powierzchnię mózgową
(facies cerebralis) z wyciskami palczastymi od t. oponowej środkowej (a. meningea media); powierzchnia mózgowa
poniżej szczeliny skalistołuskowej przechodzi w powierzchnię bębenkową (facies tympanica). Dół żuchwowy posiada
powierzchnię stawową dla głowy żuchwy (caput mandibulae); ograniczony jest od przodu przez guzek stawowy
(tuberculum articulare), z tyłu zaś przez wyrostek zastawowy (processus retroarticularis).
29 Kości twarzoczaszki (ossa splanchnocranii) zostały wymienione i podzielone przy ogólnym opisie kości
czaszki.
Kość nosowa (os nasale) buduje nos zewnętrzny (nasus externus). Ma w przybliżeniu kształt prostokątny, posiada
4 brzegi i 2 powierzchnie. Brzeg górny łączy się z częścią nosową kości czołowej (pars nasalis ossis frontalis) przez
szew czołowonosowy (sutura frontonasalis). Brzeg dolny ogranicza otwór gruszkowaty (apertura pirifromis) i prowadzi
do jamy nosowej (cavitas nasi). Brzeg boczny łączy się z wyrostkiem czołowym szczęki (processus frontalis maxillae)
przez szew nosowoszczękowy (sutura nasomaxilaris). Brzegi przyśrodkowe obu kości nosowych łączą się ze sobą
szwem miedzynosowym (sutura internasalis). Na powierzchni tylnej obecna jest bruzda sitowa (sulcus ethmoidalis),
którą przewija się gałąź nosowa zewnętrzna n. sitowego przedniego (r. nasalis externus n. ethmoidalis anterioris) oraz t.
sitowa przednia (a. ethmoidalis anterior). Na powierzchni przedniej znajdują się twory dla naczyń i nerwów dla skóry
grzbietu nosa.
Kość jarzmowa (os zygomaticum), zwana potocznie kością policzkową, kontaktuje się ze szczęką
(przyśrodkowo), kością skroniową (bocznie), kością czołową (z przodu) i ze skrzydłem większym kości klinowej (z
tyłu). Posiada 3 powierzchnie i 3 wyrostki. Powierzchnia boczna (facies lateralis) posiada otwór jarzmowotwarzowy
(foramen zygomaticofaciale), powierzchnia oczodołowa (facies orbitalis) – otwór jarzmowooczodołowy (foramen
zygomaticoorbitalis), zaś powierzchnia skroniowa (facies temporalis) – otwór jarzmowoskroniowy (foramen
zygomaticatemporale). N. jarzmowy (n. zygomaticus), gałąź n. szczękowego (n. maxillaris) (V2), wchodzi do kanału
kostnego przez otwór oczodołowy; następnie w obrębie kości kanał rozdziela się na dwie odnogi – górna wychodzi na
skroń, zaś dolna na twarz. Wyrostek skroniowy (processus temporalis) łączy się z wyrostkiem jarzmowym kości
skroniowej (processus zygomaticus ossis temporalis) przez szew jarzmowoskroniowy (sutura zygomaticotemporalis);
w ten sposób powstaje łuk jarzmowy (arcus zygomaticus), do którego przyczepia się m. żwacz (m. masseter), m.
skroniowy (m. temporalis) i powięź skroniowa (fascia temporalis). Wyrostek czołowy (processus frontalis) łączy się z
wyrostkiem jarzmowym kości czołowej (processus zygomaticus ossis frontalis) przez szew jarzmowoczołowy (sutura
zygomaticofrontali) oraz z brzegiem jarzmowym skrzydła większego kości klinowej (margo zygomaticum alae majoris
ossis sphenoidalis). Wyrostek szczękowy (processus maxillaris) łączy się z wyrostkiem jarzmowym szczęki (processus
zygmaticus maxillae) przez szew jarzmowoszczekowy (sutura zygomaticomaxillaris).
Kość łzowa (os lacrimale) posiada 4 brzegi i 2 powierzchnie. Brzeg przedni łączy się z brzegiem łzowym
wyrostka czołowego szczeki (margo lacrimale processus frontalis maxillae) przez szew łzowoszczekowy (sutura
lacrimomaxillaris). Brzeg tylny łączy się z blaszką oczodołową kości sitowej (lamina orbitalis ossis ethmoidalis) przez
szew łzowositowy (sutura lacrimoethmoidea). Brzeg górny łączy się z częścią oczodołową kości czołowej (pars
orbitalis ossis frontalis) przez szew czołowołzowy (sutura frontalarcimalis). Brzeg dolny łączy się z tyłu z trzonem
szczęki (corpus maxillae), z przodu zaś z księżycem łzowym i wyrostkiem łzowym małżowiny nosowej dolnej (lunula
lacrimalis et processus lacrimalis conchae nasalis inferioris). Powierzchnia boczna zwraca się do oczodołu, posiada
grzebień łzowy tylny (crista lacrimalis posterior) z haczykiem łzowym (hamulus lacrimalis) który łączy się z wcięciem
łzowym szczęki (incisura lacrimalis maxillae) oraz bruzdę łzową (sulcus lacrimalis) ograniczającą dół woreczka
łzowego (fossa sacci lacrimalis). Powierzchnia przyśrodkowa zwraca się do komórek sitowych (cellelae ethmoidales).
Małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior), w przeciwieństwie do małżowiny górnej i środkowej, jest
osobną kością. Posiada ona 2 końce, 2 brzegi i 2 powierzchnie. Koniec przedni (extremitas anterior) łączy się z
grzebieniem małżowinowym wyrostka czołowego szczeki (crista conchalis processus frontalis maxillae) przez szew
małżowinowoszczękowy (sutura conchomaxillaris). Koniec tylny (extremitas posterior) łączy się z grzebieniem
małżowinowym blaszki pionowej kości podniebiennej (crista conchalis laminae perpendicularis ossis palatini) przez
szew małżowinowopodniebienny (sutura conchopalatina). Brzeg dolny (margo inferior) jest brzegiem wolnym, zaś
górny (margo superior) posiada wyrostki górne i dolny; wyrostek górny przedni – łzowy (processus lacrimalis)
rozgranicza księżyc łzowy (lunula lacrimalis) od brzegu łzowego (margo lacrimalis), wyrostek górny tylny – sitowy
(processus ethmoidalis) łączy się z wyrostkiem hakowatym kości sitowej (processus uncinatus ossis ethmoidalis), zaś
wyrostek dolny to wyrostek szczękowy (processus maxillaris). Powierzchnia przyśrodkowa (facies medialis) zwraca
się do przewodu nosowego średniego (meatus nasi medius), zaś powierzchnia boczna (facies lateralis) – do przewodu
nosowego dolnego (meatus nasi interior).
Kość podniebienna (os palatinum) składa się z blaszki pionowej i poziomej. Obie one zbiegają się w części tylnobocznej w wyrostek piramidalny (processus pyramidalis), który łączy się z wcięciem skrzydłowym kości klinowej
(incisura pterygoidea ossis sphenoidalis) i z powierzchnią tylną trzonu szczęki (facies posterior corporis maxillae);
posiada ponadto otwór podniebienny mniejszy (foramen palatinum minus), prowadzący do kanałów podniebiennych
mniejszych (canales palatini minores).
Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) posiada powierzchnię nosową i szczękową. Na powierzchni nosowej (facies
- 23 -
nasalis) znajduje się grzebień małżowinowy (crista conchalis) łączący się z tylnym końcem małżowiny dolnej oraz
wyrostek oczodołowy (processus orbitalis) z grzebieniem sitowym (crista ethmoidalis) łączący się z tylnym końcem
małżowiny środkowej. Na powierzchni szczękowej (facies maxillaris) znajduje się bruzda podniebienna większa
(sulcus palatinus major) ograniczająca otwór podniebienny większy (foramen palatinum majus). Na brzegu górnym
obecne są wyrostki; po stronie tylno-przyśrodkowej obecny jest wyrostek klinowy (processus sphenoidalis) zwracający
się do trzonu kości klinowej i blaszki przyśrodkowej wyrostka skrzydłowatego oraz łączący się ze skrzydłem lemiesza
(ala vomeris); po stronie przednio-bocznej widać wyrostek oczodołowy (processus orbitalis) z 5 ścianami – ściana
górna zwraca się do szczeliny oczodołowej dolnej (fissura orbitalis inferior), przednia – do trzonu szczeki, boczna – do
dołu skrzydłowopodniebiennego (fossa pterygopalatina), przyśrodkowa – do błędnika sitowego (labyrynthum
ethmoidale), zaś tylna – do muszli klinowej (concha sphenoidalis); oba wyrostki rozdziela wcięcie
klinowopodniebienne (incisura sphenopalatina) ograniczająca wraz z trzonem kości klinowej otwór
klinowopodniebienny (foramen sphenopalatinum).
Blaszka pozioma (lamina horizontalis) posiada powierzchnię nosową (facies nasalis) i podniebienną (facies palatina);
łączy się z lemieszem (vomer). Posiada ponadto 3 brzegi. Brzeg przedni łączy się z wyrostkiem podniebiennym szczeki
(processus palatinus maxillae) przez szew podniebienny poprzeczny (sutura palatina transvera). Brzeg przyśrodkowy
zrasta się z brzegiem strony przeciwległej przez szew podniebienny pośrodkowy (sutura palatina mediana); posiada
ponadto grzebień nosowy (crista nasalis) przedłużający się do tyłu w kolec nosowy tylny (spina nasalis posterior).
Brzeg tylny ogranicza nozdrze tylne (choana) oraz stanowi miejsce przyczepu podniebienia miękkiego (palatum
molle).
Lemiesz (vomer) jest niejako przedłużeniem blaszki pionowej kości sitowej (lamina perpendicularis ossis
ethmoidalis). Na swej powierzchni posiada bruzdę dla n. nosowopodniebiennego (n. nasopalatinus). Ma również 4
brzegi. Brzeg górny przedłuża się w skrzydła lemiesza (alae vomeris) łączące się z grzebieniem i dziobem klinowym
(crista sphenoidalis et rostrum sphemnoidale). Brzeg dolny łączy się z grzebieniem nosowym (crista nasalis), do przodu
przedłuża się w grzebień przysieczny (crista incisiva), zaś do tyłu w kolec nosowy tylny (spina nasalis posterior). Brzeg
przedni posiada 2 listki, zaś brzeg tylny – przegrodę miedzynozdrzową nozdrzy tylnych (septum interchoanae).
Kość gnykowa (os hyoideum) nie łączy się z żadną inną kością – jest zawieszona na elementach ścięgnistych i
mięśniowych, sama stanowiąc zawieszenie dla krtani. Wyróżniamy w niej trzon, z każdej strony róg większy i
mniejszy. Trzon (corpus) stanowi miejsce przyczepu dla różnych mięśni: mm. mostkowognykowych (mm.
sternohyoidei), mm. łopatkowognykowych (mm. omohyoidei), mm. taczowognykowych (mm. thyrohyoidei), mm.
bródkowognykowych (mm. geniohyoidei) oraz mm. żuchwowgnykowych (mm. mylohyoidei). Trzon łączy się z
odstającym do tyłu rogiem większym (cornu majus) przez chrząstkozrost, a później przez kościozrost. Róg mniejszy
(cornu minus) posiada szczyt (apex), do którego przyczepia się więzadło rylcowognykowe (lig. stylohyoideum).
30 Kość sitowa (os ethmoidale) składa się z blaszki pionowej, poziomej blaszki sitowej oraz z błędnika sitowego.
Blaszka sitowa (lamina cribrosa) uzupełnia wcięcie sitowe kości czołowej (incisura ethmoidalis ossis frontalis); z
powodu takiego ułożenia zwraca się w górę do dołu przedniego czaszki, a w dół do jamy nosowej. Jak nazwa
wskazuje, blaszka ma postać sita, a to z powodu przechodzenia przez nią nici węchowych (fila olfactoria) z błony
śluzowej jamy nosowej do położonej nad blaszką opuszki węchowej (bulbus oflactorius); przez najbardziej przednioprzyśrodkowo położony otwór przechodzi n. sitowy przedni (n. ethmoidalis anterior) oraz naczynia sitowe przednie
(vasa ethmoidalia anteriora). Tylny brzeg blaszki łączy się z trzonem kości klinowej (corpus ossis sphenoidalis) przez
szew klinowositowy (sutura sphenoethmoidalis) oraz z częścią oczodołową kości czołowej (pars orbitalis ossis
frontalis) przez szew czołowositowy (sutura frontoethmoidalis).
Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) posiada grzebień koguci (crista galli), do którego przyczepi się sierp mózgu
(falx cerebri); od grzebienia odchodzą jego skrzydła (alae cristae galli) zamykające otwór ślepy (foramen cecum).
Blaszka posad kilka brzegów: brzeg tylny łączy się z grzebieniem i dziobem klinowym, brzeg górno-tylny z blaszką
sitową, brzeg górno-przedni z kośćmi nosowymi, brzeg dolny z lemieszem przez szew lemieszowositowy (sutura
vomeroethmoidalis), brzeg przedni – z chrzestną przegrodą nosa.
Błędnik sitowy (labyrynthus ethmoidalis) kontaktuje się na górze z kością czołową, na dole ze szczęką, z przodu z
kością łzową, zaś z tyłu z trzonem kości klinowej i z kością podniebienną; z boku posiada blaszkę oczodołową (lamina
orbitalis). Błędnik zawiera komórki sitowe (cellulae ethmoidales), które dzielimy na przednie, środkowe i tylne;
ograniczają one rozwór sitowy (hiatus ethmoidalis), który prowadzi do lejka sitowego (infundibulum ethmoidale).
Błędnik wysyła małżowinę nosową górną i środkową (concha nasalis superior et media), pomiędzy którymi znajduje
się przewód nosowy górny (meatus nasi superior). Małżowina środkowa pokryta jest bańką sitową (bulla ethmoidalis) i
posiada kil nosa (agger nasi) wysyłający wyrostek hakowaty (processus uncinatus); bańka sitowa i wyrostek hakowaty
ograniczają rozwór półksiężycowaty (hiatus semilunaris) prowadzący do lejka sitowego.
31 Szczęka (maxilla) składa się z trzonu oraz wyrostków: górnego – czołowego, dolnego – zębodołowego,
przyśrodkowego – podniebiennego i bocznego – jarzmowego.
Na trzonie (corpus maxillae) wyróżniamy powierzchnię nosową, przednią, tylną – podskroniową i górną – oczodołową.
Na powierzchni nosowej (facies nasalis) widać rozwór zatoki szczękowej (hiatus sinus maxillaris) posiadający na górze
księżyc łzowy (lunula lacrimalis) ograniczający bruzdę łzową (sulcus lacrimalis). Rozwór na izolowanej kości jest
relatywnie duży – gdy czaszka jest w całości, jest on zmieszony przez otaczające elementy kostne: z góry i z przodu
- 24 -
przez wyrostek hakowaty kości sitowej (processus uncinatis ossis ethmoidalis), z dołu przez wyrostek szczękowy i
sitowy małżowiny nosowej dolnej (processus maxillaris et ethmoidalis conchae nasalis inrefioris), z tyłu zaś przez
blaszkę pionową kości podniebiennej (lamina perpendicularis ossis palatini). W pobliżu tego ostatniego na trzonie
znajduje się chropowatość posiadająca bruzdę skrzydłowopodniebienną; wraz z takimi samymi bruzdami na kości
podniebiennej i wyrostku skrzydłowatym ogranicza ona kanał podniebienny większy (canalis palatinus major), którym
przechodzą nn. podniebienne (nn. palatini) i t. podniebienna zstępująca (a. palatina descendens). Z góry i z przodu
powierzchnia nosowa ogranicza wcięcie łzowe (incisura lacrimalis) łączące się z haczykiem łzowym kości łzowej
(hamulus lacrimalis ossis lacrimalis), zaś z góry i z tyłu cały się z blaszką oczodołową kości klinowej (lamina orbitalis
ossis sphenoidalis).
Powierzchnia przednia (facies anterior) przedłuża się w górę w powierzchnię boczną wyrostka czołowego (facies
lateralis processus frontalis), w dół w powierzchnię zewnętrzną wyrostka zębodołowego (facies externa processus
alveolaris), zaś w bok w powierzchnię przednią wyrostka jarzmowego (facies anterior processus zygomatici). Od
powierzchni oczodołowej odgranicza ją brzeg podoczodołowy (margo infraorbitalis), ten zaś z kolei oddzielony jest od
przedniego brzegu wyrostka jarzmowego przez otwór podoczodołowy (foramen infraorbitale); otwór ten prowadzi do
kanału podoczodołowego (canalis infraorbitalis), pod ujściem którego znajduje się dół przysieczny (fossa canina) –
miejsce przyczepu m. przysiecznego (m. caninus). Przyśrodkowy brzeg ogranicza wcięcie nosowe (incisura nasalis),
które jest częścią ograniczenia otworu gruszkowego (apertura piriformis).
Na powierzchni podskroniowej (facies infratemporalis) znajduje się guz szczeki (tuber maxillae) pod którym znajdują
się otwory zębodołowe (foramina alveolaria) prowadzące do kanałów zębodołowych (canales alveolares); tymi
ostatnimi przechodzą gałęzie zębodołowe górne tylne (rr. alveolares superiores posteriores) oraz t. zębodołowa górna
tylna (a. alveolaris superior posterior). Powierzchnia podskroniowa oddzielona jest od przedniej przez grzebień
podjarzmowy (crista infrazygomatica), od powierzchni oczodołowej – przez brzeg ograniczający wraz ze skrzydłem
większym kości klinowej szczelinę oczodołową dolną, zaś od powierzchni nosowej – przez brzeg przedłużający się w
gore w trójkąt podniebienny (trigonum palatinae) łączący się z wyrostkiem oczodołowym kości podniebiennej.
Powierzchnia oczodołowa (facies orbitalis) tworzy płaszczyznę oczodołową (planum orbitale). Posiada bruzdę
podoczodołową (sulcus infraorbitalis) prowadzącą do kanału podoczodołowego (canalis infraorbitalis).
Wyrostek czołowy (processus frontalis) łączy się z częścią nosową kości czołowej i z kością nosową. Posiada
powierzchnię boczną, przyśrodkową i tylną. Na tej ostatniej widać bruzdę łzową (sulcus lacrimalis) posiadającą
grzebień łzowy przedni (crista lacrimalis anterior). Bruzda łączy się z odpowiedniczką na kości łzowej – razem
ograniczają one dół woreczka łzowego (fossa sacci lacrimalis), przedłużający się w dół w kanał nosowołzowy (canalis
nasolacrimalis). Bruzda posiada z tyłu brzeg łzowy (margo lacrimalis), kontaktujący się z górze z kością łzową, a w
dole z grzebieniem małżowinowym (crista conchalis); pomiędzy nimi znajduje się wyniosłość łzowa (promimentia
lacrimalis), a grzebień łączy się z małżowina nosową dolną. Brzeg łzowy posiada z tyłu grzebień łzowy (crista
ethmoidalis) łączący się z małżowiną nosową środkową.
Wyrostek zębodołowy (processus alveolaris) tworzy łuk zębodołowy (arcus alveolaris); obecne w nim są łęki
zębodołowe (juga alveolaria) rozdzielające zębodoły (alveoli dentales). Zębodoły W wyrostku zębodołowym wyróżnia
się czasem kość przysieczną (os incisivum) – ogranicza ona od dołu otwór gruszkowy (apertura piriformis) i przedłuża
się w górę w kolec nosowy przedni (spina nasalis anterior) posiadający po boku dół przednosowy (fossa prenasalis).
Wyrostek podniebienny (processus palatinus) tworzy podniebienie twarde (palatum durum). Posiada on powierzchnię
nosową (facies nasalis) oraz ustną (facies oralis) na której z boku obecne są bruzdy podniebienne (sulci palatini)
porozdzielane kolcami podniebiennymi (spinae palatinae). Brzeg przyśrodkowy (margo medialis) łączy się z brzegiem
przeciwległym przez szew podniebienny pośrodkowy (sutura palatina mediana); brzeg tylny (margo posterior) oddaje
grzebień nosowy (crista nasalis) oraz łączy się z blaszką poziomą kości podniebiennej (lamina horizntalis ossis
palatini) przez szew podniebienny poprzeczny (sutura palatina transversa). Pomiędzy wyrostkiem podniebiennym a
kością przysieczną znajduje się otwór przysieczny (foramen incisivum) prowadzący do kanału przysiecznego (canalis
incisivus).
Wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus) łączy się z kością jarzmową przez szew jarzmowoszczekowy (sutura
zygomaticomaxillaris). W ten sposób współtworzy łuk jarzmowy (arcus zygomaticus).
32 Żuchwa (mandibula) składa się z trzonu i gałęzi.
Trzon (corpus mandibulae) składa się z części zębodołowej i podstawy żuchwy. Część zębodołowa (pars alveolaris)
wytwarza łuk zębodołowy (arcus alveolaris) w którym obecne są zębodoły (alveoli dentales); rozdzielane są one
przegrodami międzyzębodołowymi (septa interalveolaria), a w zębach wielo-korzeniowych korzenie rozdzielone są
przegrodami międzykorzeniowymi (septa interradicularia). Podstawa żuchwy (basis mandibulae) posiada z przodu
trójkąt bródkowy (trigonum mentale), który wyznacza bródkę (mentum); podstawę trójkąta stanowi guzowatość
bródkowa (protuberantia mentalis) rozchodząca się na każdym z boków w guzek bródkowy (tuberculum mentale).
Podstawa żuchwy posiada na wysokości 2 zęba przedtrzonowego otwór bródkowy (foramen mentale), który prowadzi
do kanału żuchwy (canalis mandibulae) i przez który przechodzi n. i t. bródkowa (n. et a. mentalis). Na wysokości 2
zęba trzonowego obecna jest kresa skośna (linea obliqua) przedłużająca się w przedni brzeg gałęzi żuchwy. Po stronie
wewnętrznej w linii pośrodkowej znajduje się kolec bródkowy (spina mentalis); po każdej stronie składa się on z wyżej
położonego kolca m. bródkowojęzykowego (spina m. genioglossi) oraz z niżej położonego kolca m.
- 25 -
bródkowognykowego (spina m. geniohyoidei). Pod kolcem bródkowym znajduje się dół dwubrzuścowy (fossa
digastrica), gdzie przyczepia się m. dwubrzuścowy (m. digastricus). Bocznie od kolca znajduje się dołek podjęzykowy
(fovea sublingualis) oddzielony od dołka podżuchwowego (fovea submandibularis) przez kresę żuchwowognykową
(linea mylohyoidea); jest ona miejscem przyczepu m. żuchwowognykowego (m. mylohyoideus), zaś poniżej posiada
bruzdę żychowowgnykową (sulcus mylohyoideus), którą przebiega jednoimienny nerw (n. mylohyoideus).
Gałąź (ramus mandibulae) posiada zgięcie zwane kątem żuchwy (angulus mandibulae); po jego zewnętrznej stronie
znajduje się guzowatość żwaczowa (tuberositas masseterica) gdzie przyczepia się m. żwacz (m. masseter), zaś na
stronie wewnętrznej mamy guzowatość skrzydłową (tuberositas pterygoidea) gdzie przyczepia się m. skrzydłowy
przyśrodkowy (m. pterygoideus medialis). Gałąź posiada również otwór żuchwy (foramen mandibulae) ograniczony
języczkiem żuchwy (lingula mandibulae) gdzie przyczepia się więzadło klinowożuchwowe (lig. sphenomandibulare);
otwór prowadzi do kanału żuchwy (canalis mandibulae), który otwiera się otworem bródkowym (foramen mentale) i
którym przechodzi n. i t. zębodołowa dolna (n. et a. alveolaris inferior). Brzeg przedni posiada na zewnątrz kresę
skośną (linea obliqua), zaś wewnątrz kresę żuchwowognykową (linea mylohyoidea), które rozgranicza trójkąt
zatrzonowy (trigonum retromolare). Gałąź posiada dwa wyrostki rozdzielone wcięciem żuchwy (incisura mandibulae);
są to: wyrostek dziobiasty (processus coronoideus) gdzie przyczepia się m. skroniowy (m. temporalis) oraz wyrostek
kłykciowy (processus condylaris), który szyjką (collum mandibulae) przechodzi w głowę (caput mandibulae) – ta
posiada powierzchnię stawową dla stawu skroniowożuchwowego (articulatio temporomandibularis), a z przodu dołek
skrzydłowy (fovea pterygoidea), gdzie przyczepia się m. skrzydłowy boczny (m. pterygoideus lateralis).
Rozważając czaszkę jako całość, można powiedzieć, iż składa się ona z dwóch części – górnej, gładkiej, zwanej
sklepieniem (calvaria) oraz z dolnej, urozmaiconej powierzchniowo i wewnętrznie, zwanej podstawą czaszki (basis
cranii).
33 Sklepienie czaszki (calvaria) zbudowane jest z części kości czołowej, ciemieniowej, potylicznej, skroniowej i
klinowej. Połączone są ona za pomocą szwów (suturae) parzystych i nieparzystych. Do szwów nieparzystych
zaliczamy: szew wieńcowy (sutura coronalis) łączący kość czołowa z kośćmi ciemieniowymi, szew strzałkowy (sutura
sagittalis) łączący obie kości ciemieniowe oraz szew węgłowy (sutura lambdoidea) łączący kości ciemieniowe z kością
potyliczną. Natomiast do szwów nieparzystych zaliczamy: szew klinowoczołowy (sutura sphenofrontalis), szew
klinowocimieniowy (sutura sphenoparietalis), szew łuskowy (sutura squamosa) oraz szew ciemieniowosutkowy (sutura
parietomastoidea). Na zewnętrznej powierzchni sklepienia widać poza szwami kresy skroniowe – górną i dolną (linea
temporalis superior et inferior). Na powierzchni wewnętrznej widoczne są bruzdy tętnicze i żylne (sulci arteriosi et
venosi), dołki ziarnowe (foveolae granulares) i bruzdę zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris).
W podstawie czaszki (basis cranii) również wyróżnić można powierzchnię zewnętrzną (basis cranii externa) i
wewnętrzną (basis cranii interna). Powierzchnia wewnętrzna posiada układ piętrowy – można podzielić ją na spójne
obszary różniące się wysokością, zwane dołami; wyróżniamy dół czaszki przedni, środkowy i tylny. Istniejące w
poszczególnych dołach szczegóły przedstawione zostały przy opisie poszczególnych kości.
34, 35, 36 Dół przedni czaszki (fossa cranialis anterior) budowany jest przez kość czołową, sitową oraz klinową;
jego tylną granicą jest z każdej strony wyrostek pochyły przedni (processus clinoideus anterior); leży w nim płat
czołowy mózgu. Dół środkowy (fossa cranialis media) buduje kość klinowa i skroniowa; jego granica tylną jest grzbiet
siodła (dorsum sellae) i wyrostek pochyły tylny (processus clinoideus posterior), boczną zaś – brzeg górny części
skalistej (margo superior partis petrosae); leży w nim płat skroniowy mózgu. Dół tylny (fossa cranialis posterior)
buduje kość skroniowa i potyliczna; leży w nim móżdżek.
37, 38 Również na powierzchni zewnętrznej czaszki wyróżnić można 3 pola. Pole przednie należy do
podniebienia kostnego (palatum osseum), a jego ograniczeniem jest tylny koniec tego podniebienia. Pole środkowe
utworzone jest przez cześć podstawną kości potylicznej oraz przez powierzchnię dolną części skalistej kości
skroniowej; jego tylnym zakończeniem jest linia przechodząca przez przednie ograniczenie otworu potylicznego
wielkiego. Pole tylne podstawy utworzone jest przez części boczne oraz łuskę kości skroniowej.
39 Jama nosowa (cavum nasi) rozpoczyna się otworem gruszkowym (apertura piriformis), ograniczonym kośćmi
nosowymi i szczęką, kończy zaś nozdrzami tylnymi (choanae), ograniczonymi przez kość klinową, lemiesz i kość
podniebienną. Wewnątrz posiada przegrodę kostną (septum nasi osseum). Jama nosowa posiada 4 ściany. Ściana górna
zbudowana jest z kości nosowej, części nosowej kości czołowej, blaszki sitowej kości sitowej oraz z kości klinowej.
Ścianę dolną buduje wyrostek podniebienny szczeki oraz blaszka pozioma kości podniebiennej. Ściana przyśrodkowa
złożona jest z blaszki pionowej kości sitowej, lemiesza, grzebienia i dzioba klinowego oraz z grzebienia nosowego.
Ścianę boczną buduje wyrostek czołowy i powierzchnia nosowa trzonu szczęki, kość sitowa, małżowina nosowa dolna,
kość łzowa, blaszka pionowa kości podniebiennej i blaszka przyśrodkowa wyrostka skrzydłowego kości klinowej.
W jamie nosowej obecne są trzy małżowiny, z czego górna i środkowa są częściami kości sitowej, dolna zaś jest
samodzielną kością. Małżowiny wyznaczają przewody nosowe – odpowiednio każda pod sobą; mamy więc przewód
nosowy górny, środkowy i dolny (meatus nasi superior, medius et inferior), przy czym przewód środkowy posiada
własny przedsionek (antrum meatus nasi). Wszystkie 3 przewody łączą się w przewód wspólny nosa (meatus nasi
communis), który wraz z zachyłkiem klinowositowym (recessus sphenoethmoidalis) otwiera się do przewodu
nosowogardłowego (meatus nasopharyngeus), ten zaś komunikuje się z nozdrzami tylnymi.
Jama nosowa wykazuje połączenia z oczodołem: bezpośrednie przez kanał nosowołzowy i otwór sitowy tylny oraz
- 26 -
pośrednie przez otwór sitowy przedni (pośrednio przez jamę czaszki). Z dołem skrzydłowopodniebiennym komunikuje
się przez otwór klinowopodniebienny.
40 Oczodół (orbita) budowany jest przez 7 kości: czołową, jarzmową, szczękę, łzową, sitową, klinową i
podniebienną. Ma w przybliżeniu kształt ostrosłupa zwróconego podstawą na zewnątrz – jest to wchód do oczodołu
(aditus orbitae), zaś klinem w stronę kanału wzrokowego (canalis opticus). Z góry i z dołu ograniczają wchód
odpowiednio brzeg nad- i podoczodołowy (margo supra- et infraorbitalis). Oczodół posiada 4 ściany. Ściana górna
oddziela od dołu przedniego czaszki i od zatoki czołowej; zbudowana jest z części oczodołowej kości czołowej i ze
skrzydła mniejszego kości klinowej. Ściana boczna oddziela od dołu skroniowego; budowana jest przez powierzchnię
oczodołową kości jarzmowej, wyrostek jarzmowy kości czołowej oraz przez powierzchnię oczodołową skrzydła
większego kości klinowej. Ściana dolna zbudowana jest przez powierzchnię oczodołową szczęki, powierzchnię
oczodołową kości jarzmowej i powierzchnię oczodołową wyrostka oczodołowego kości podniebiennej. Ściana
przyśrodkowa zbudowana jest przez wyrostek czołowy szczeki, kość łzową oraz blaszkę oczodołową kości sitowej.
Patrząc w oczodół widzimy w nim szereg otworów: kanał wzrokowy, przyśrodkowo – otwór sitowy tylny i przedni,
szczelinę oczodołową górną i dolną, wreszcie bruzdę podoczodołową. Połączenie z jamą czaszki odbywa się przez
szczelinę oczodołową górną, kanał wzrokowy i otwór sitowy przedni; z jamą nosową – przez kanał nosowołzowy,
otwór sitowy tylny i przedni (pośrednio); z dołem skroniowym – przez otwór jarzmowoskroniowy i szczeliną
oczodołową dolną; z dołem podskroniowym i skrzydłowopodniebiennym – przez szczeliną oczodołową dolną; z
powierzchnią twarzową czaszki – przez wchód do oczodołu, wcięcie (lub otwór) czołowe, otwór (lub wcięcie)
nadoczodołowy, otwór podskroniowy i otwór jarzmowotwarzowy.
41 Dół skroniowy (fossa temporalis) budują kości: skroniowa, ciemieniowa, czołowa, jarzmowa i klinowa.
Bocznym ograniczeniem jest płaszczyzna skroniowa (planum temporale), rozciągająca się od kresy skroniowej górnej
do grzebienia podskroniowego; zbudowana jest przez cześć łuskową kości skroniowej, część dolną kości ciemieniowej,
powierzchnię skroniową skrzydła większego kości klinowej i powierzchnię skroniową łuski czołowej. Przednim
ograniczeniem dołu jest wyrostek jarzmowy kości czołowej oraz wyrostek czołowy kości jarzmowej. Dół skroniowy
wypełniają następujące elementy: m. skroniowy (m. temporalis), t. skroniowa powierzchowna, średnia i głębokie (a.
temporalis superficialis, media et aa. temporales profundae), żż. skroniowe powierzchowne (vv. temporales
superficiales), n. usznoskroniowy (n. auriculotemporalis), gałąź jarzmowosroniowa n. jarzmowego
(r. zygomaticotemporalis n. zygomatici) (V2), nn. skroniowe głębokie (nn. temporales profundi) i n. żwaczowy
(n. massetericus).
42 Dół podskroniowy (fossa infratemporalis) ograniczony jest z góry przez powierzchnię podskroniową skrzydła
większego kości klinowej i część łuski skroniowej, ze strony przyśrodkowej – przez blaszkę boczną wyrostka
skrzydłowego kości klinowej, z boku – przez gałąź żuchwy i z przodu – przez powierzchnię podskroniową szczęki.
Łączy się z przodu z oczodołem przez szczelinę oczodołową dolną, przyśrodkowo – z dołem
skrzydłowopodniebiennym oraz z jamą czaszki przez otwór owalny i otwór kolcowy. Zawiera następujące elementy:
m. skrzydłowy przyśrodkowy i boczny (m. pterygoideus medialis et lateralis), n. skrzydłowy przyśrodkowy i boczny
(n. pterygoideus medialis et lateralis), t. szczękowa (a. maxillaris), n. językowy (n. lingualis), n. policzkowy (n.
buccalis), n. usznoskroniowy (n. auriculotemporalis), nn. skroniowe głębokie (nn. temporales profundi), n. żwaczowy
(n. massetericus), n. zębodołowy dolny (n. alveolaris inferior) i splot skrzydłowy (plexus pterygoideus).
43 Dół skrzydłowopodniebienny (fossa pterygopalatina) ograniczony jest z przodu przez guz szczeki, w tyłu przez
powierzchnię klinowoszczękową, z góry i z dołu przez trzon kości klinowej, przyśrodkowo zaś przez blaszkę pionową
kości podniebiennej. Komunikuje się z przodu z oczodołem przez szczelinę oczodołową dolną, z tyłu z dołem
środkowym czaszki przez otwór okrągły, przyśrodkowo z przewodem nosowogardłowym przez otwór
klinowopodniebienny i bocznie z dołem podskroniowym. Zawiera część skrzydłowopodniebienną t. szczekowej (pars
pterygopalatina a. maxillaris) oraz zwój skrzydłowopodniebienny (ganglion pterygopalatinum).
44 Przejście nn. czaszkowych (nn. craniales) przez czaszkę przedstawia się następująco:
I
nn. węchowe
nn. olfactorii
lamina cribrosa ossis ethmoidalis
II
n. wzrokowy
n. opticus
canalis opticus
III
n. okoruchowy
n. oculomotorius
fissura orbirtalis superior
IV
n. bloczkowy
n. trochlearis
fissura orbirtalis superior
V
n. trójdzielny
n. trigeminus
1 n. oczny
n. ophthalmicus
fissura orbirtalis superior
2 n. szczękowy
n. maxillaris
foramen rotundum
3 n. żuchwowy
n. mandibularis
foramen ovale
VI
n. odwodzący
n. abducens
fissura orbirtalis superior
VII
n. twarzowy
n. facialis
canalis facialis
VIII n. przedsionkowo-ślimakowy n. vestibulocochlearis porus acusticus internus
IX
n. językowo-gardłowy
n. glossopharyngeus foramen jugulare
X
n. błędny
n. vagus
foramen jugulare
XI
n. dodatkowy
n. accessorius
foramen jugulare
XII
n. podjęzykowy
n. hypoglossus
canalis hypoglossalis
- 27 -
POŁACZENIA KOŚCI
46 Występujące w ciele ludzkim kości połączone są ze sobą na różne sposoby. Ogólnie połączenia kości
(juncturae ossium) dzielimy na włókniste, chrzęstne i maziowe.
Do połączeń włóknistych (juncturae fibrosae) zaliczamy więzozrosty, szwy i wklinowania. Więzozrosty (syndesmoses)
dzielimy na włókniste (syndesmoses fibrosae) np. więzadło międzyobojczykowe (lig. interclaviculare) oraz sprężyste
(syndesmoses elasticae) np. więzadło żółte (lig. flavum); więzozrosty zajmujące większe powierzchnie to błony
międzykostne (membranae interosseae) np. przedramienia czy goleni oraz więzadła (ligamenta). Szwy (suturae)
dzielimy w zależności od wzoru jaki tworzą krawędzie stykających się kości; i tak – mamy szew piłowaty (sutura
serrata) np. szew strzałkowy (sutura sagittalis), szew łuskowy (sutura squamosa) np. szew ciemieniowoskroniowy
(sutura parietotemporalis), szew płaski (sutura plana) np. szew międzynosowy (sutura internasalis), czasem wyróżnia
się też szew schodkowaty (sutura schindylesis) np. szew podniebienny poprzeczny (sutura palatina transversa).
Wklinowanie (gomphosis) to sposób połączenia, jaki wykazują żeby i zębodoły.
Połączenia chrzęstne (juncturae cartilagineae) to chrząstkozrosty i spojenia. Chrząstkozrosty (synchondroses) dzielimy
na szkliste (hialinowe) np. chrząstki nasadowe (cartilagines epiphysiales) oraz włókniste np. krążki międzykręgowe
(disci intervertebrales). Chrząstkozrost posiadający wewnątrz jamę nazywamy spojeniem (symphysis) np. spojenie
łonowe (symphysis pubica). Chrząstkozrosty ulegają często z wiekiem kostnieniu, dając kościozrosty (synostoses) np.
kościozrost klinowopotyliczny (synostosis sphenooccipitalis).
Połączenia maziowe (juncturae synoviales) to inaczej stawy (articulationes). Budowa stawu przedstawia się
następująco: na każdej z kości tworzących staw obecna jest powierzchnia stawowa (facies articularis) pokryta chrząstką
stawową (cartilago articularis) – przestrzeń pomiędzy nimi to jama stawowa (cavitas articularis) wypełniona mazią
stawową (synovia). Wewnątrz jamy może znajdować się krążek stawowy (discus articularis) lub łękotka stawowa
(meniscus articularis). Powierzchnie kostne mogą wytwarzać obrąbek stawowy (labrum glenoidale s. acetalubare)
powiększający rozmiary powierzchni stawowej. Przedstawione elementy zamknięte są w torebce stawowej (capsula
articularis), złożonej z błony zewnętrznej – włóknistej (membrana fibrosa) oraz wewnętrznej – maziowej (membrana
synovialis). Jeżeli błona maziowa przebija się miejscami przez błonę włóknistą, zakłócając jej ciągłość, wówczas
mówimy o torbieli galaretowatej okołostawowej (ganglion). W obrębie stawu mogą występować dodatkowe elementy,
np. kosmki maziowe (villi synoviales), fałdy maziowe (plicae synoviales), fałdy tłuszczowe (plicae adiposae), zachyłki
woreczkowate (recessus sacciormes) czy kaletki maziowe (bursae synoviales).
Stawy dzielimy ze względu na ilość kości wchodzących w ich skład, ukształtowanie powierzchni stawowych oraz ilość
osi obrotu kości względem siebie. Ze względu na liczbę kości możemy mówić o stawie prostym (articulatio simplex)
np. staw barkowy (art. humeri) i o stawie złożonym (articulatio composita) np. staw łokciowy (art. cubiti). Ze względu
na ilość osi obrotu dzielimy stawy na niemal nieruchome, 1-osiowe, 2-osiowe i wieloosiowe. Ilość osi obrotu ściśle
zależy od ukształtowania powierzchni stawowych, dlatego też oba te kryteria klasyfikacji stosuje się łącznie. Stawem
niemal nieruchomym (bez osi obrotu) jest staw płaski (art. plana) np. staw krzyżowo-biodrowy (art. sacroiliaca). Stawy
1-osowe to: staw zawiasowy (ginglymus) np. stawy międzypaliczkowe ręki (articulationes interphalageae manus) i jego
odmiana – staw śrubowy (art. cochlearis) np. staw ramiennopromieniowy (art. humeroradialis) oraz staw obrotowy (art.
trochoidea) np. staw szczytowo-obrotowy pośrodkowy (art. atlantoaxialis mediana); różnica polega na ułożeniu osi
zgięcia względem osi symetrii. Do stawów 2-osiowych zaliczamy: staw kłykciowy (art. condylaris s. ellipsoidea) np.
stawy śródręcznopaliczkowe (articulationes metacarpophalangeae) i staw siodełkowaty (art. sellaris) np. staw
nadgarstkowośródręczny kciuka (art. carpometacarpea pollicis). Stawy wieloosiowe to staw kulisty (art. spheroidea)
np. staw ramienny (art. humeri) i panewkowy (art.cotylica) np. staw biodrowy (art. coxae); o rodzaju stawu decyduje tu
czy panewka obejmuje 2/3 powierzchni stawowej kości przeciwległej.
W stawach wykonywać można następujące ruchy: zginanie (flexio) i prostowanie (extensio), przywodzenie (adductio) i
odwodzenie (abductio), odwracanie (supinatio) i nawracanie (pronatio), skręcanie przyśrodkowe (rotatio medialis) i
boczne (rotatio lateralis) oraz obracanie (circumductio) – ruch złożony powstały w wyniku kombinacji poprzednich.
47 Połączenia w obrębie kręgosłupa dzielimy na występujące w części przedkrzyżowej oraz obecne w części
krzyżowoguzicznej. Te pierwsze różnicujemy na łączące poszczególne kręgi i ich części (trzony, łuki, wyrostki
kolczyste i poprzeczne) oraz wspólne dla całej przedkrzyżowej części kręgosłupa.
Połączenia występujące miedzy trzonami kręgów to chrząstkozrosty włókniste (synchondroses fibrosae), zwane
krążkami międzykręgowymi (disci interverteblales). Jeżeli kręgów prawdziwych jest 24, to łącza je 23 krążki – 6
szyjnych, 12 piersiowych i 5 lędźwiowych. Każdy krążek (discus intervertebralis) składa się z jądra miażdżystego i
pierścienia włóknistego. Jądro miażdżyste (nucleus pulposus) stanowi pozostałość struny grzbietowej (chorda dorsalis).
Pierścień włóknisty (anulus fibrosus) składa się z ok. 70 warstw blaszek naprzemiennie jasnych i ciemnych; wraz z
jądrem miażdżystym są one bardziej stłoczone na biegunie grzbietowym. Krążek jest z obu stron pokryty warstwą
chrząstki szklistej.
Pomiędzy łukami kręgów występują więzozrosty sprężyste (syndesmosis elastica) w postaci więzadeł żółtych (ligg.
flava). Biegną one między łukami dwóch sąsiadujących kręgów od nasady wyrostków stawowych do nasady wyrostka
kolczystego.
- 28 -
Między wyrostkami kolczystymi obecne są więzozrosty włókniste (syndesmoses fibrosae) – więzadła międzykolcowe
(ligg. interspinalia). Wyrostki kolczyste kręgów szyjnych są na końcu rozdwojone, a w powstałej rynience przebiega
więzadło karkowe (lig. nuchae). Przedłuża się ono na długi więzozrost sprężysty (syndesmosis elastica) – więzadło
nadkolcowe (lig. supraspinale), biegnące po wyrostkach kolczystych od kręgu wystającego (C7) do kości krzyżowej.
Pomiędzy wyrostkami poprzecznymi obecne są więzozrosty włókniste (syndesmoses fibrosae) – więzadła
międzypoprzeczne (ligg. intertransversaria) – cienkie, obłe lub płaskie pasam wiązek.
Poszczególne kręgi połączone są również stawami międzykręgowymi (articulationes intervertebrales s.
zygapophyseales) . Wyrostki stawowe poszczególnych kręgów połączone są ze sobą torebkami stawowymi (od C2 do
S1), które wzmacniane są więzadłami żółtymi, wysyłającymi płaskie fałdy maziowe (plicae synoviales).
Połączenia wspólne kręgosłupa stanowią dwa więzadła podłużne – przednie i tylne. Więzadło podłużna przednie (lig.
longitudinale anterius) biegnie od guzka gardłowego (tuberculum pharungeum) kości potylicznej poprzez guzek
przedni kręgu szczytowego (tuberculum anterius atlantis) do przedniej powierzchni drugiego segmentu kości
krzyżowej. Więzadło biegnąc w dół rozszerza się, wzmocnione ścięgnistymi przyczepami przepony (disphragma). Na
dole przedłuża się w więzadło krzyżowoguziczne brzuszne głębokie (lig. sacrococcygeum ventrale profundum). Jest
słabo złączone w trzonami kręgów, silnie zaś z krążkami międzykręgowymi. Więzadło podłużne tylne (lig.
longitudinale posterius) biegnie w przedłużeniu błony pokrywającej (membrana tectoria) należącej do stawów
szczytowoobrotowych (articulationes atlantoaxiales), za pośrednictwem której dochodzi do stoku (clivus). Łączy się z
oponą twardą rdzenia kręgowego (dura mater spinalis) wiązkami tkanki łącznej. Na dole przedłuża się w więzadło
krzyżowoguziczne grzbietowe głębokie (lig. sacrococcygeum dorsale profundum).
Część przedkrzyżowa kręgosłupa łączy się z częścią krzyżowoguziczną poprzez chrząstkozrost – ostatni krążek
międzykręgowy tworzący wzgórek (promontorium) oraz przez ostatni staw międzykręgowy lędźwiowy. Część
krzyżowa łączy się z kością guziczną przez staw krzyżowoguziczny (art. sacrococcygea) zawierający szczątkowe
chrząstko- i więzozrosty. Obecna jest tam również tarczka chrzęstna, mogąca ulec skostnieniu. Odcinek
krzyżowoguziczny pokrywają liczne więzadła. Więzadło krzyżowoguziczne brzuszne głębokie (lig. sacrococcygeum
ventrale profundum) jest przedłużeniem więzadła podłużnego przedniego, zaś więzadło powierzchowne
(lig. sacrococcygeum ventrale superficiale) jest przekształconą pozostałością mm. ogonowych. Więzadło
krzyżowoguziczne grzbietowe głębokie (lig. sacrococcygeum dorsale profundum) jest przedłużeniem więzadła
podłużnego tylnego, a więzadło powierzchowne (lig. sacrococcygeum dorsale superficiale) odpowiada więzadłom
żółtym i międzykolcowym. Występuje również więzadło krzyżowoguziczne boczne (lig. sacrococcygeum laterale) oraz
troczek ogonowy (retinaculum caudale) biegnący od wierzchołka kości guzicznej do tkanki podskórnej , przez co
wywołuje dołeczek guziczny (foveola coccygea).
48 Połączenie czaszki z kręgosłupem jest złożonym systemem 6 stawów. Funkcjonalnie wyróżnia się staw głowy
górny i dolny.
Staw głowy górny składa się z parzystego symetrycznego stawu szczytowo-potylicznego (art. atlantooccipitalis).
Powierzchnię stawową tworzy od strony czaszki eliptyczna powierzchnia kłykcia potylicznego (condylus occpitalis),
zaś od strony kręgosłupa wklęsłe dołki stawowe górne kręgu szczytowego. Torebki stawowe wzmocnione są przez
błonę szczytowo-potyliczną przednia i tylną (membrana atlantooccipitalis anterior et posterior); ta druga odpowiada
więzadłom żółtym, przebita jest tt. kręgowymi i nn. podpotylicznymi. Jest to staw 2-osiowy: względem osi poprzecznej
wykonuje się zginanie w przód (anteflexio) i w tył (retroflexio), zaś względem osi strzałkowej – zginanie na boki w
prawo i w lewo (flexio lateralis sinistra et dextra).
Na staw głowy dolny, czyli stawy szczytowo-obrotowe (articulationes atlantoaxiales), składa się staw parzysty i stawy
nieparzyste. Powierzchnie stawowe znajdują się na bocznych częściach trzonów. 4 omawiane stawy posiadają wspólny
aparat więzadłowy. Parzysty i symetryczny jest staw szczytowo-obrotowy boczny (art. atlantoaxialis lateralis);
wzajemne ułożenie powierzchni stawowych powoduje, iż podczas skręcania głowy na boki obniża się cała czaszka
wraz z kręgiem szczytowym. Stawy nieparzyste występują pomiędzy zębem obrotnika (dens axis) a jego otoczeniem;
razem tworzą staw szczytowo-obrotowy pośrodkowy (art. atlantoaxialis mediana). Staw zęba przedni (art. dentis
anterior) tworzy się pomiędzy dołkiem zęba dźwigacza (fovea dentis atlantis) a powierzchnią stawową przednią
obrotnika (facies articularis anterior axis). Staw zęba tylny (art. dentis posterior) istnieje pomiędzy powierzchnią
stawową tylną obrotnika (facies articularis posterior axis) a środkową częścią więzadła poprzecznego dźwigacza (lig.
transversum atlantis).
Jak wspomniano, staw dolny posiada wspólny aparat więzadłowy. Pomiędzy częściami bocznymi kręgu szczytowego
przebiega jego więzadło poprzeczne (lig. transversum atlantis). Z jego środkowej części odchodzą pęczki podłużne
(fasciculi longitudinales), czyli odnoga górna i dolna (crus superius et inferius). Wszystkie razem mają wygląd krzyża,
stąd określa się je jako więzadło krzyżowe kręgu szczytowego (lig. cruciforme atlantis). Od tylno-bocznej powierzchni
zęba do przednio-przyśrodkowego brzegu kłykci potylicznych biegną więzadła skrzydłowe (ligg. alaria), wstrzymujące
nadmierne skręcanie głowy na boki. Więzadło wierzchołka zęba (lig. apicis dentis) nie ma żadnego mechanicznego
znaczenia, jest pozostałością krążka międzykręgowego i posiada ślady struny grzbietowej. Błona pokrywająca
(membrana tectoria) pokrywa więzadła od strony kanału kręgowego (canalis medullaris).
Żebra połączone są z kręgami w dwojaki sposób – przez stawy głów żeber (I-XII) oraz przez stawy żebrowopoprzeczne (I-X); razem tworzą stawy żebrowo-kręgowe (articulationes costovertebrales).
- 29 -
Staw głowy żebra (art. capitis costae) tworzy się pomiędzy powierzchnią stawową głowy żebra (facies articularis
capitis costae) a dołkiem żebrowym górnym i dolnym (fovea costalis superior et interior) przedzielonymi krążkiem
międzykręgowym. Wyjątkiem są żebra I, XI i XII, gdzie głowa żebra łączy się z całym pojedynczym dołkiem
żebrowym i brak udziału krążka. Natomiast w żebrach II-X pomiędzy grzebieniem głowy żebra (crista capitis costae) a
krążkiem przebiega więzadło śródstawowe głowy żebra (lig. capitis costae intraarticulare). Więzadło promieniste
głowy żebra (lig. capitis costae radiatum) wzmacnia cienką torebkę stawową od przodu i leży głębiej niż więzadło
podłużne przednie.
Staw żebrowo-poprzeczny (art. costotransversaria) tworzą się pomiędzy powierzchnia stawową guzka żebra (facies
articularis tuberculi costae) a dołkiem żebrowym wyrostka poprzecznego (fovea costalis processus transversi). Stawy te
wzmacniają następujące więzadła: żebrowo-poprzeczne (lig. costotransversarium), żebrowo-poprzeczne górne
(przednie) (lig. costotransversarium superius (anterius)), żebrowo-poprzeczne boczne (tylne) (lig. costotransversarium
laterale (posterius), lędźwiowo-żebrowe (lig. lumbocostale), guzka żebra (lig. tuberculi cistae) po stronie grzbietowej.
Połączenia mostkowożebrowe (juncturae sternocostales) przedstawiają się następująco: żebro I łączy się przez
chrząstkozrost mostkowożebrowy (synchondrosis sternocostalis costae I), żebra II-VII – przez stawy
mostkowożebrowe (articulationes sternocostales). Żebro II posiada więzadło mostkowożebrowe śródstawowe
(lig. sternocostale intraarticulare), a żebra III-VII – chrząstkozrosty. Na mostku obecne są następujące więzadła:
mostkowożebrowe promieniste (ligg. sternocostalia radiata) przedłużające się w błonę mostka (membrana sterni),
żebrowomieczykowate (ligg. costoxiphoidea) oraz błona międzykostna zewnętrzna i wewnętrzna (membrana
intercostalis externa et interna) jako przedłużenie odpowiednich mm. międzyżebrowych (mm. intercostels externi et
interni). Pomiędzy żebrami tworzą się rzekome stawy międzychrząstkowe (articulationes interchondrales).
49 Staw skroniowożuchwowy (articulatio temporomandibularis) tworzy się pomiędzy głową żuchwy (caput
mandubulae) a dołem żuchwowym (fossa mandibularis). Ten ostatni posiada ograniczenie przednie w postaci guzka
stawowego (tuberculum articulare) oraz tylne w postaci wyrostka zastawowoego (processus retroarticularis). Staw
wzmacniany jest więzadłami bezpośrednimi i pośrednimi. Do pierwszej grupy należy więzadło boczne (lig. laterale) i
dwuczęściowe więzadło klinowo-żuchwowe (lig. sphenomandibulare), do drugiej zaś więzadło rylcowożuchowowe
(lig. stylomandibulare) oraz szew skrzydłowo-żuchwowy (raphe pterygomandibularis).
50 Połączenia (stawy) kończyny górnej (juncturae (articulationes) membri superioris) dzielimy na połączenia
obręczy kończyny górnej (juncturae cinguli membri superioris) oraz połączenia kończyny górnej wolnej (juncturae
membri superioris liberi). Do pierwszej grupy zaliczamy staw mostkowoobojczykowy (art. sternoclavicularis) oraz
staw barkowoobojczykowy (art. acromioclavicularis). Do grupy drugiej należą: staw ramienny (art. humeri), staw
łokciowy (art. cubiti), staw promieniowo-łokciowy dalszy (art. radioulnaris distalis) i błona międzykostną
przedramienia (membrana interossea antebracii) oraz stawy ręki (articulationes manus).
Staw mostkowoobojczykowy (art. sternoclavicularis) łączy kościec kończyny górnej z kośćcem osiowym. Tworzy
się pomiędzy wcięciem obojczykowy (incisura clavicularis) na rękojeści mostka (manubrium sterni) a powierzchnią
stawową mostkową (facies articularis staernalis) na obojczyku. Torebka stawowa jest wiotka, wzmacniają ją 4
więzadła. Więzadło mostkowoobojczykowe przednie (lig. sternoclaviculare anterius) wzmacnia torebkę od przodu.
Więzadło mostkowoobojczykowe tylne (lig. sternoclaviculare posterius) zrasta się z wiązkami przyczepu
początkowego m. mostkowognykowego (m. sternohyoideus). Więzadło żebrowo-obojczykowe (lig. costoclaviculare)
wzmacnia torebkę od tyłu, biegnie skośnie od chrząstki I żebra do końca mostkowego obojczyka, pokryte jest przez
ścięgno początkowe m. podobojczykowego (m. subclavius). Więzadło międzyobojczykowe (lig. interclaviculare)
rozpięte jest ponad wcięciem szyjnym (incisura jugularis) mostka i łączy oba stawy. Omawiany staw jest kulistym
wieloosiowym: możliwe są ruchy górno-dolne (gorzej dolne), tylno-przednie (gorzej przednie) oraz skręcanie (rotatio).
Staw barkowoobojczykowy (art. acromioclavicularis) tworzy się pomiędzy końcem barkowym obojczyka
(extremitas acromialis claviculae) a wyrostkiem barkowym (acromion) łopatki. Torebka stawowa jest wiotka,
wzmocniona szeregiem więzadeł. Więzadło kruczoobojczykowe (lig. coracoclaviculare) biegnie od wyrostka kruczego
łopatki (processus coracoideus scapulae) do guzowatości kruczej obojczyka (tuberositas coracoidea claviculae). W
przebiegu rozdwaja się i biegnie w postaci dwóch części: tylno-przyśrodkowej w postaci więzadła stożkowatego (lig.
conoideum) kończącego się na guzku stożkowym (tuberculum conoideum) oraz przednio-bocznej w postaci więzadła
czworobocznego (lig. trapezoideum) kończącego się na kresie czworobocznej (linea trapezoidea); pomiędzy częściami
znajduje się nisza dla przyczepu m. podobojczykowego (m. subclavius). Więzadła te podtrzymują ramię: stożkowate
ogranicza ruch łopatki do tyłu, a czworoboczne – do przodu. Więzadło kruczobarkowe (lig. coracoacromiale) biegnie
od wyrostka barkowego (acromion) do wyrostka kruczego (processus coracoideus); tworzy ono strop dla stawu
ramiennego; powyżej siebie posiada m. nadgrzebieniowy (m. supraspinatus). Wzmocnieniem jest też więzadło
barkowo-obojczykowe (lig. acromioclaviculare). Więzadło poprzeczne łopatki górne (lig, transversum scapulae
superius) zamyka wcięcie łopatki (incisura scapulae) w kanał; przebiega nim n. podłopatkowy (n. subscapularis), a
powyżej więzadła biegną naczynia nadłopatkowe (vasa suprascapularia).
51 Staw ramienny (art. humeri) tworzy się pomiędzy głową kości ramiennej (caput humeri) a wydrążeniem
stawowym (cavitas glenoidalis) łopatki; to ostanie powiększone jest przez obrąbek stawowy (labrum glenoidale).
Torebka stawowa na łopatce przyczepia się na brzegu obrąbka stawowego, w górze schodzi do nasady wyrostka
kruczego i obejmuje guzek nadpanewkowy wraz z przyczepem początkowym głowy długiej m. dwugłowego ramienia;
- 30 -
na kości ramiennej przyczepia się wzdłuż szyjki anatomicznej i przedłuża się na bruzdę międzyguzkową, zaś od strony
przyśrodkowej przyczepia się do szyjki chirurgicznej. Warstwa maziowa torebki tworzy pochewkę maziową
międzyguzkową (vagina synovialis intertubercularis). Torebka wzmocniona jest przez: ścięgna mięśni
przyczepiających się do guzków kości ramiennej, wiązki odchodzące od ścięgna głowy długiej m. dwugłowego,
więzadło kruczoramienne (lig. coracohumerale) biegnące od guzków kości ramiennej do wyrostka kruczego łopatki
oraz przez więzadła obrączkoworamienne – bliższe lub górne, środkowe i dalsze lub dolne (lig. glenohumerale
proximale s. superius, medium et distale s. inferius). Staw ramienny jest stawem kulistym wieloosiowym.
52 Staw łokciowy (art. cubiti) jest stawem złożonym z trzech prostych – stawu ramienno-łokciowego
(art. humeroulnaris), ramienno-promieniowego (art. humeroradialis) oraz promieniowo-łokciowego bliższego (art.
radioulnaris proximalis) . Dwa pierwsze tworzą staw śrubowy (art. cochlearis) odpowiedzialny za zginanie i
prostowanie ramienia względem przedramienia, staw ostatni jest stawem obrotowym (art. trochoidea) pozwalającym na
odwracanie i nawracanie przedramienia. Ostatecznie cały staw łokciowy jest stawem obrotowo-śrubowym (art.
trochoideocochlearis).
Powierzchnię stawową stawu ramienno-łokciowego tworzy bloczek ramienny (trochlea humeri) i wcięcie bloczkowe
(incisura trochlearis), stawu ramienno-promieniowego – główka ramienna (capitulum humeri) i głowa kości
promieniowej (caput radii), zaś stawu promieniowo-łokciowego bliższego – obwód stawowy (circumferentia
articularis) i wcięcie promieniowe (incisura radialis).
Torebka stawowa jest wspólna dla trzech stawów; na kości ramiennej przyczepia się w dole wyrostka łokciowego
(fossa olecrani), do brzegu górnego dochodzą pojedyncze wiązki błony włóknistej, torebka omija nadkłykcie,
przechodzi na stronę przednią, przyczepia się w dole dziobiastym (fossa coronoidea) i w dole promieniowym (fossa
radialis); na kości łokciowej przyczepia się wzdłuż brzegów wcięcia bloczkowego (incisura trochlearis); końce
wyrostka łokciowego (olecranon) i dziobiastego (processus coronoideus) leżą wewnątrz jamy stawowej.
Staw łokciowy wzmocniony jest kilkoma więzadłami. Więzadło poboczne łokciowe (lig. collaterale ulnare) sięga od
nadkłykcia przyśrodkowego do wcięcia bloczkowego; składa się z 3 części: część przednia to więzadło
ramiennodziobiaste (lig, humerocoronoideum) biegnące od nadkłykcia przyśrodkowego do wyrostka dziobiastego;
część tylna to więzadło łokcioworamienne (lig. olecranohumerale) biegnące od nadkłykcia przyśrodkowego do
wyrostka łokciowego; część poprzeczna to więzadło Coopera (lig. Cooperi). Więzadło poboczne promieniowe (lig.
collaterale radiale) sięga od nadkłykcia bocznego do bocznego brzegu wyrostka dziobiastego i do tylnego brzegu
wcięcia promieniowego. Więzadło pierścieniowe kości promieniowej (lig. anulare radii) obejmuje obwód stawowy
głowy kości promieniowej i przyczepia się do wcięcia bloczkowego kości łokciowej. Więzadło czworoboczne (lig.
quadratum) rozciąga się pomiędzy przyśrodkową częścią szyjki kości promieniowej a dolną krawędzią wcięcia
promieniowego kości łokciowej.
53 Staw promieniowo-łokciowy dalszy (art. radioulnaris distalis) tworzy się pomiędzy wcięciem łokciowym
(incisura ulnaris) kości promieniowej a obwodem stawowym (circumferentia articularis) kości łokciowej. Jama
stawowa jest załamana pod katem, tak iż tworzy część pionową i skośną; część pionowa występuje między wcięciem
łokciowym a odwodem stawowym, skośna zaś – między dalszą powierzchnią kości łokciowej a wklęsła stroną krążka
stawowego. Torebka stawowa jest silna, wiotka, przyczepia się dookoła powierzchni i na brzegu krążka stawowego;
nie jest wzmocniona więzadłami.
Więzozrost promieniowo-łokciowy (syndesmosis radioulnaris) składa się z błony międzykostnej przedramienia i
struny skośnej. Błona (membrana interossea antebrachii) rozpięta jest od linii wyznaczonej przez guzowatość kości
łokciowej (tuberositas ulnae) i promieniowej (tuberositas radii); posiada otwory, którymi przechodzą na odpowiednią
stronę przedramienia tt. międzykostne (aa. interosseae) i przeciwdziała przesuwaniu się na długość kości
przedramienia. Struna skośna (chorda obliqua) działa hamująco na odwracanie przedramienia.
54 Staw promieniowo-nadgarstkowy (art. radiocarpea) występuje pomiędzy powierzchnią stawową nadgarstkową
(facies articularis carpea) kości promieniowej a trzema kośćmi nadgarstka z szeregu bliższego – łódkowatą,
księżycowatą i trójgraniastą, połączonymi więzadłami międzynadgarstkowymi międzykostnymi (ligg. intercarpea
interossea); obie powierzchnie stawowe są eliptyczne. Jama stawowa ma przebieg skośny, może łączyć się ze stawem
promieniowo-łokciowy dalszym, stawem kości grochowatej czy stawem śródnadgarstkowym. Torebka stawowa
przyczepia się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych, wzmacniana jest pasmami tkanki łącznej – przedłużeniem
powięzi m. nawrotnego czworobocznego (m. pronator quadratus). Staw wzmacniany jest przez: więzadło poboczne
nadgarstka łokciowe i promieniowe (lig. collaterale carpi ulnare et radiale), więzadło promieniowo-nadgarstkowe
dłoniowe i grzbietowe (lig. radiocarpeum palmare et dorsale) oraz przez więzadło łokciowo-nadgarstkowe dłoniowe
(lig. ulnocarpeum palmare).
55 Stawy ręki (articulationes manus) to: omówiony już staw promieniowo-nadgarstkowy (art. radiocarpea), staw
śródnadgarstkowy (art. mediocarpea), stawy międzynadgarstkowe (articulationes intercarpeae), staw kości grochowatej
(art. ossis pisiformis), stawy nadgarstkowo-śródręczne (articulationes carpometacarpeae), staw nadgarstkowośródręczny kciuka (art. carpometacarpea pollicis), stawy międzyśródręczne (articulationes intermetacarpeae), stawy
śródręczno-paliczkowe (articulationes metacarpophalangeae) oraz stawy międzypaliczkowe ręki (articulationes
interphalangeae manus).
- 31 -
Staw śródnadgarstkowy (art. mediocarpea) ma skomplikowany kształt. Składa się z dwóch części: część łokciowa,
większa znajduje się pomiędzy kośćmi: łódeczkowatą, księżycowatą i trójgraniastą a główkowatą i haczykowatą; część
promieniowa, mniejsza obecna jest między kością łódeczkowatą a kośćmi czworobocznymi. Kość obu szeregów
złączone są prze więzadła międzynadgarstkowe międzykostne (ligg. intercarpea interossea). Jama stawowa przebiega
wzdłuż fałdu skórnego rascetta.
Stawy międzynadgarstkowe (articulationes intercarpeae) powstają między 3 kośćmi szeregu bliższego a 4 kośćmi
szeregu dalszego. Więzadła międzynadgarstkowe międzykostne łączą bliższe brzegi kości w każdym szeregu,
pozostałe części powierzchni stawowych pokrywają chrząstki stawowe; w ten sposób powstają stawy, a jamy ich
otwierają się do stawu śródnadgarstkowego.
Staw kości grochowatej (art. ossis pisiformis) jest niezależnym stawem z własną torebką stawową. Łączy on kość
grochowatą z trójgraniastą. Jama stawowa łączy się ze stawem promieniowo-nadgarstkowym.
Stawy nadgarstkowo-śródręczne (articulationes carpometacarpeae) powstają między 3 łokciowymi kośćmi
szeregu dalszego i kośćmi śródręcza II-V; jama stawowa ma nieregularny kształt.
Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka (art. carpometacarpea pollicis) jest stawem siodełkowym (art. sellaris) –
taki kształt ma powierzchnia stawowa na kości czworobocznej większej. Torebka stawowa jest luźna i przyczepia się
wzdłuż brzegów powierzchni stawowej, głównie od strony wspomnianej kości.
Stawy międzyśródręczne (articulationes intermetacarpeae) występują w szczelinach ograniczonych zwróconymi
ku sobie bocznymi powierzchniami podstaw kości śródręcza II-V; łączą się ze stawami nadgarstkowo-śródręcznymi.
Stawy śródręczno-paliczkowe (articulationes metacarpophalangeae) są stawami kłykciowymi; powstają między
głowami kości śródręcza a podstawami odpowiednich paliczków bliższych. Torebki stawowe są wiotkie, cienkie od
strony grzbietowej, wzmocnione po bokach więzadłami pobocznymi (ligg. collateralia), od strony dłoniowej
więzadłami dłoniowymi (ligg. palmaria), połączone razem przez więzadło śródręczne poprzeczne głębokie (lig.
metacarpeum transversum profundum).
Stawy międzypaliczkowe ręki (articulationes interphalangeae manus) występują w liczbie 2 dla palców II-V (staw
bliższy i dalszy) oraz 1 w przypadku kciuka. Wzmocnione są więzadłami pobocznymi (ligg. collateralia).
Stawy ręki od promieniowo-nadgarstkowego do międzyśródręcznych włącznie posiadają wspólny aparat
więzadłowy, na który składają się następujące więzadła: więzadło poboczne nadgarstka promieniowe i łokciowe (lig.
collaterale carpi radiale et ulnare), więzadło promieniowo-nadgarstkowe dłoniowe i grzbietowe (lig. radiocarpeum
palmare et dorsale), więzadło łokciowo-nadgarstkowe dłoniowe (lig. ulnocarpeum palmare), więzadło łukowate
nadgarstka grzbietowe (lig. arcuatum carpi dorsale), więzadło promieniowe nadgarstka (lig. carpi radiatum), więzadła
międzynadgarstkowe dłoniowe, grzbietowe i międzykostne (ligg. intercarpea palmaria, dorsalia et interossea), więzadło
poprzeczne nadgarstka (lig. carpi transversum), więzadła nadgarstkowo-śródręczne dłoniowe i grzbietowe (ligg.
carpometacarpea palmaria et dorsalia), więzadło grochowo-haczykowe (lig. pisohamatum), więzadło grochowośródręczne (lig. pisometacarpeum), więzadła śródręczne dłoniowe, grzbietowe i międzykostne (ligg. metacarpea
palmaria, dorsalia et interossea).
Połączenia (stawy) kończyny dolnej (juncturae (articulationes) membri inferioris) dzielimy na połączenia obręczy
kończyny dolnej (juncturae cinguli membri inferioris) oraz połączenia kończyny dolnej wolnej (juncturae membri
inferioris liberi). Do grupy pierwszej zaliczmy: staw krzyżowo-biodrowy (art. sacroiliaca), spojenie łonowe (symphysis
pubica) i błonę zasłonową (membrana obturatoria). Do połączeń kończyny wolnej należą: staw biodrowy (art. coxae),
staw kolanowy (art. genus), staw piszczelowo-strzałkowy (art. tibiofibularis), błona międzykostna goleni (membrana
interossea cruris), więzozrost piszczelowo-strzałkowy (syndesmosis tibiofibularis) oraz stawy stopy (articulationes
pedis).
Staw krzyżowo-biodrowy (art. sacroiliaca) tworzy się pomiędzy niemal płaskimi powierzchniami uchowatymi na
bocznej części kości krzyżowej oraz na kości biodrowej. Jest to staw płaski, umożliwiający niewielką jedynie
ruchomość. Torebka stawowa wzmocniona jest dwoma rodzajami więzadeł – bezpośrednimi i pośrednimi. Do więzadeł
bezpośrednich należą: więzadła krzyżowo-biodrowe brzuszne (ligg. sacroiliaca ventralia) wzmacniające od strony
miednicznej, międzykostne (ligg. sacroiliaca interossea) leżące pomiędzy guzowatościami oraz grzbietowe długie (ligg.
sacroiliaca dorsalia longa) biegnące od kolca tylnego górnego do grzebienia bocznego i grzbietowe krótkie (ligg.
sacroiliaca dorsalia breva) – od kości biodrowej do grzebienia pośredniego. Do więzadeł pośrednich zaliczamy:
więzadło biodrowo-lędźwiowe (lig. iliolumbale) od wyrostka żebrowego L 5 do grzebienia biodrowego, więzadło
krzyżowo-guzowe (lig. sacrotuberale) od brzegu bocznego krzyża do guza kulszowego oraz więzadło krzyżowokolcowe (lig. sacrospinale) od brzegu krzyża do kolca kulszowego.
Błona zasłonowa (membrana obturatoria) stanowi miejsce przyczepu dla m. zasłonowego zewnętrznego i
wewnętrznego (m. obturatorius externus et internus). Ponadto wypełnia otwór zasłonowy (foramen obturatum), lecz nie
całkowicie – pozostawiając kanał zasłonowy (canalis obturatorius).
57 Staw biodrowy (art. coxae) tworzy się pomiędzy panewką (acetabulum) na kości miednicznej (os coxae) a
głową kości udowej (caput femoris). Panewka powiększona jest przez obrąbek stawowy (labrum acetabulare), wszerz
zaś przebiega więzadło poprzeczne panewki (lig. transversum acetabuli). Od głowy kości udowej odchodzi do wnętrza
panewki więzadło głowy (lig. capitis femoris); nie spełnia ono funkcji mechanicznych, prowadzi za to gałąź
panewkową t. zasłonowej (r. acetabularis a. obturatoriae) odżywiającą górną część kości udowej. Torebka stawowa jest
- 32 -
z przodu dłuższa, obejmuje obrąbek stawowy, sięga do kresy międzykrętażowej, przechodzi nad grzebieniem
międzykrętażowym i omija krętaże. Torebka wzmocniona jest kilkoma więzadłami – każde przechodzi od składowej
kości miednicznej do kości udowej. Są to: więzadło biodrowo-udowe (lig. iliofemorale) – od kolca przedniego dolnego
do kresy międzykrętażowej, więzadło kulszowo-udowe (lig. ischiofemorale) – od granicy między trzonem i gałęzią
kości kulszowej do górnego końca kresy, więzadło łonowo-udowe (lig. pubofemorale) od grzebienia zasłonowego do
dolnego końca kresy; obecna jest również warstwa obwodowa (zona orbicularis) obejmująca szyjkę w jej najwęższym
miejscu – chcąc zatem uwolnić głowę ze stawu należy przeciąć ten element.
58 Spojenie łonowe (symphysis pubica) występuje pomiędzy powierzchniami spojeniowymi (facies
symphysiales) obecnymi po każdej stronie na gałęzi dolnej kości łonowej (r. inferior ossis pubis). Wewnątrz spojenia
znajduje się jama spojeniowa (cavum symphysiale), w niej zaś – krążek śródłonowy (discus interpubicus). Spojenie
wzmocnione jest więzadłem łonowym górnym (lig pubicum superius) przebiegającym między guzkami łonowymi
(tubercula pubica) oraz więzadłem łukowatym (lig. arcuatum pubis) – u mężczyzn ogranicza ono kąt podłonowy
(angulus subpubicus), u kobiet zaś – łuk łonowy (arcus pubicus).
Powierzchnia miedniczna kości krzyżowej oraz powierzchnie wewnętrzne obu kości miednicznych tworzą
miednicą (pelvis), którą dzielimy na większą (pelvis major) i mniejszą (pelvis minor). Odległości między
poszczególnymi elementami miednicy mają istotne znaczenie, przede wszystkim w położnictwie. Płaszczyzny
miednicy i ich wymiary przedstawiają się następująco:
1. Wymiary wewnętrzne:
a) płaszczyzna wejścia (wchodu) miednicy (planum aditus pelvis), otwór górny miednicy (apertura pelvis
superior) – ograniczona kresą graniczną (linea terminalis), oddziela miednicę większą od mniejszej
- wymiary w płaszczyźnie pośrodkowej:
• wymiar prosty (diameter recta), sprzężna wejścia, sprzężna prawdziwa (coniugata vera) – odległość między
wzgórkiem (promontorium) a spojeniem łonowym (symphysis pubica): 11-11,5 cm,
• sprzężna (coniugata) – odległość między środkiem spojenia łonowego a wzgórkiem: 10,5-11 cm,
• wymiar przekątny (diameter diagonalis), sprzężna przekątna (coniugata diagonalis) – odległość od wzgórka do
dolnego brzegu spojenia łonowego: 13 cm,
- wymiar poprzeczny płaszczyzny wchodu (diameter transversa) – odległość między kresami łukowatymi kości
biodrowych: 13,5-14 cm,
- wymiary skośne (diametri obliquae): 12 cm
• I – od prawego stawu krzyżowo-biodrowego do lewej wyniosłości biodrowo-łonowej,
• II – od lewego stawu krzyżowo-biodrowego do prawej wyniosłości biodrowo-łonowej,
b) płaszczyzna próżni miednicy (planum amplitudinis pelvis) – przebiega przez środek spojenia łonowego, środki
panewek obu stawów biodrowych oraz granicą S2/S3: 12,5 cm,
c) płaszczyzna cieśni miednicy (planum angustiae pelvis) – biegnie przez dolny brzeg spojenia łonowego, prawy
i lewy koniec kulszowy oraz koniec kości krzyżowej: 10,5 cm,
d) płaszczyzna wychodu miednicy (planum exitus pelvis), otwór dolny miednicy (apertura pelvis inferior) –
biegnie przez dolny brzeg spojenia łonowego, oba guzy kulszowe oraz wierzchołek kości guzicznej:
- wymiar prosty (diameter recta) – od dolnego brzegu spojenia łonowego do wierzchołka kości guzicznej: 9,512,5 cm,
- wymiar poprzeczny (diameter transversa) – odległość między guzami kulszowymi: 11 cm
2. Wymiary zewnętrzne:
a) wymiary poprzeczne (diametri transversae):
- odstęp koców biodrowych (distantia spinarum iliacarum): 26 cm,
- odstęp grzebieni (distantia cristarum): 29 cm,
- odstęp międzykrętażowy (distantia intertrochanterica): 32 cm,
b) sprzężna zewnętrzna (coniugata externa) – biegnie między górnym brzegiem spojenia łonowego a wyrostkiem
kolczystym L5: 18-21 cm
Staw kolanowy (art. genus) tworzy się pomiędzy nasadą dalszą kości udowej oraz powierzchnią górną piszczeli.
Jest to staw dwukłykciowy (art. biconylaris). Na przedniej powierzchni stawu obecne są ścięgna m. czworogłowego
uda (m. quardiceps femoris): rzepka leży w ścięgnie m. prostego uda (tendo m. recti femoris) które jako więzadło
rzepki (lig. patellae) dochodzi do guzowatości piszczeli, m. obszerny przyśrodkowy i boczny (m. vastus medialis et
lateralis) tworzą odpowiednie troczki rzepki (retinaculum patellae medialis et lateralis). Wewnątrz jamy stawowej
znajdują się dwie łękotki: przyśrodkowa (meniscus medialis) o kształcie litery „C” przyczepia się do przedniego brzegu
kłykcia przyśrodkowego o do pola międzykłykciowego tylnego (area intercondylaris poterior), natomiast boczna
(meniscus lateralis) ma kształt okrągły i przyczepia się m. in. do guzka międzykłykciowego bocznego (tuberculum
intercondylare laterale). Gdyby więc można spojrzeć z góry na łękotki prawego kolana, ujrzałoby się „CO”.
59 Fenomenem torebki stawowej w kolanie jest odmienny przebieg błony włóknistej i maziowej. Błona włóknista
(membrana fibrosa) na kości udowej przyczepia się powyżej brzegu powierzchni stawowej, a nadkłykcie leżą na
zewnątrz jamy, na piszczelu natomiast przyczepia się niedaleko od brzegu chrząstki stawowej. Błona maziowa
(membrana synovialis) na obu kościach przyczepia się wzdłuż brzegów chrzęstnych powierzchni stawowych kłykci,
- 33 -
zaś w dole międzykłykciowym przebiega wzdłuż jego brzegów. O ile zatem część włóknista jest w rzucie z góry w
przybliżeniu okrągła, to część maziowa ma kształt przypominający okulary – dwa okrągłe obszary połączone w górze
cienkim pasmem. Błona maziowa wytwarza ponadto bardzo bogaty układ elementów dodatkowych, w skład którego
wchodzą fałdy maziowe, ciała tłuszczowe i kilkanaście kaletek, których znajomość nie jest na szczęście niezbędna.
60 Staw kolanowy posiada bogaty układ wzmacniających więzadeł, które dzielimy na wewnętrzne i zewnętrzne. Do
grupy wewnętrznych zaliczmy: więzadła krzyżowe kolana (ligg. cruciata genus) z których przednie (lig. cruciatum
anterius) biegnie od kłykcia bocznego uda do pola międzykłykciowego przedniego, tylne zaś (lig. cruciatum posterius)
– od kłykcia przyśrodkowego do pola międzykłykciowego tylnego, ponadto więzadło łękotki bocznej (lig. menisci
lateralis) oraz więzadło poprzeczne kolana (lig. transversum genus). Więzadła zewnętrzne to: więzadło rzepki (lig.
patellae) wraz z towarzyszącymi troczkami (retinaculum patellae medialis et lateralis), więzadła poboczne –
piszczelowe (lig. collaterale tibiale) zrastające się ze swoją łękotką i strzałkowe (lig. collaterale fibulare) nie zrastające
się – z tego powodu łękotka boczna posiada własne więzadło podtrzymujące oraz więzadła tylne – podkolanowe
skośne (lig. popliteum obliquum) i podkolanowe łukowate (lig. popliteum arcuatum).
Staw piszczelowo-strzałkowy (art. tibiofibularis) występuje pomiędzy głową strzałki (caput fibulae) a boczną
powierzchnią nasady bliższej piszczeli. Torebka stawowa wzmocniona jest więzadłem głowy strzałki przednim i
tylnym (lig. capitis fibulae anterius et posterius).
Więzozrost piszczelowo-strzałkowy (syndesmosis tibiofibularis) posiada wzmocnienia w postaci więzadła
piszczelowo-strzałkowego przedniego i tylnego (lig. tibiofibulare anterius et posterius).
Błona międzykostna goleni (membrana interossea cruris) rozpięta jest pomiędzy sąsiadującymi brzegami piszczeli
i strzałki. Posiada dwa otwory, przy czym górnym przechodzą naczynia piszczelowe przednie (vasa tibialia anteriora),
zaś dolnym – gałąź przeszywająca t. strzałkowej (r. perforans a. fibularis).
61 Stawy stopy (articulationes pedis) dzielą się na staw skokowo-goleniowy (art. talocruralis) oraz na stawy stopy
w znaczeniu ścisłym (articulationes pedis sensu stricto); do tej grupy należą: stawy międzystępowe (articulationes
intertarseae): staw skokowo-piętowy (art. talocalcanearis), staw skokowo-piętowo-łódkowy
(art. talocalcaneonavicularis), staw piętowo-sześcienny (art. calcaneocuboidea), staw poprzeczny stępu (art. tarsi
transversa) i staw klinowo-łódkowy (art. cuneonavicularis), zaś poza stawami międzystępowymi: stawy stępowośródstopowe (articulationes tarsometatarseae), stawy międzyśródstopowe (articulationes intermetatarseae), stawy
śródstopowo-paliczkowe (articulationes metatarsophalangeae) oraz stawy międzypaliczkowe stopy (articulationes
interphalangeae pedis).
62 Staw skokowo-goleniowy (art. talocruralis) powstaje pomiędzy bloczkiem kości skokowej (trochlea tali) a
panewką kości goleni poszerzoną przez więzozrost piszczelowo-strzałkowy (syndesmosis tibiofibularis). Posiada
rozbudowany aparat więzadłowy, podzielony na stronę przyśrodkową i boczną. Po stronie przyśrodkowej występuje
więzadło trójgraniaste (lig. deltoideum) – składa się ono z wiązek powierzchownych tworzących część piszczelowopiętową (pars tibiocalcanearis) i piszczelowo-łódkową (pars tibionavicularis) oraz z wiązek głębokich tworzących
część piszczelowo-skokową przednią i tylną (pars tibiotalaris anterior et posterior). W części bocznej obecne są:
więzadło piętowo-strzałkowe (lig. calcaneofibulare) oraz więzadło skokowo-strzałkowe przednie i tylne (lig.
talofibulare anterius et posterius).
63 Staw skokowo-piętowy (art. talocalcanearis s. art. subtalaris) obecny jest między powierzchnią stawową
skokową tylną (facies articularis talaris posterior) a piętową tylną (facies articularis calcanea posterior). Wypełnia on
zatokę stepu (sinus tarsi). Torebka wzmocniona jest przez więzadło skokowo-piętowe przyśrodkowe, boczne i
międzykostne (lig. talocalcaneum mediale, laterale et interosseum).
64 Staw skokowo-piętowo-łódkowy (art. talocalcaneonavicularis) tworzy się pomiędzy całym szeregiem
powierzchni stawowych – połączeniu ulegają: powierzchnia piętowa środkowa (facies articularis calcanea media) kości
skokowej i skokowa środkowa (facies articularis talaris media) kości piętowej, powierzchnia piętowa przednia (facies
articularis calcanea anterior) kości skokowej i powierzchnia skokowa przednia (facies articularis talaris anterior) kości
piętowej oraz powierzchnia łódkowa (facies articularis navicularis) kości skokowej i powierzchnia na kości łódkowej.
Pomiędzy kością piętową a łódkową przebiega więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe (lig. calcaneonaviculare
plantare), stanowiące podeszwowy klucz stawu Choparta. Dodatkowo funkcję wzmacniającą spełniają: część
piszczelowo-łódkowa więzadła trójgraniastego (pars tibionavicularis lig. deltoidei), więzadło skokowo-łódkowe (lig.
talonaviculare) oraz więzadło rozdwojone (lig. bifurcatum), składające się przyśrodkowo z więzadła piętowołódkowego (lig. calcaneonaviculare) a bocznie z piętowo-sześciennego (lig. calcaneocuboideum); pierwsze z nich
stanowi grzbietowy klucz stawu Choparta.
Staw piętowo-sześcienny (art. calcaneocuboidea) tworzy się pomiędzy powierzchnią stawową sześcienną (facies
articularis cuboidea) kości piętowej oraz powierzchnią na kości sześciennej. Wzmocniony jest przez więzadło piętowosześcienne podeszwowe (lig. calcaneocuboideum plantare) oraz więzadło podeszwowe długie (lig. plantare longum).
65 Staw poprzeczny stępu (art. tarsi transversa) zwany jest stawem Choparta. Składa się on ze stawu piętowosześciennego (art. calcaneocuboidea) oraz z części stawu skokowo-piętowo-łódkowego (art. talocalcaneonavicularis).
Jego kluczem grzbietowym jest część więzadła rozdwojonego (lig. bifurcatum), podeszwowym zaś – więzadło
piętowo-łódkowe podeszwowe (lig. calcaneonaviculare plantare). Punktami orientacyjnymi naprowadzającymi na ów
- 34 -
staw jest po stronie przyśrodkowej guzowatość kości łódkowatej (tuberositas ossis navicularis), a po stronie bocznej –
guzowatość V kości śródstopia (tuberositas ossis metetarsi quinti).
Staw klinowo-łódkowy (art. cuneonavicularis) składa się z trzech szpar, jakie występują między kośćmi
klinowatymi, kością sześcienną i łódkowatą. Wzmocniony jest wieloma więzadłami, do których należą: więzadła
klinowo-łódkowe grzbietowe i podeszwowe (ligg. cuneonavicularia dorsalia et plantaria), więzadła międzyklinowe
grzbietowe, podeszwowe i międzykostne (ligg. intercuneiformia dorsalia, plantaria et interossea), więzadło klinowosześcienne grzbietowe, podeszwowe i międzykostne (lig. cuneocuboideum dorsale, plantare et interosseum), więzadło
sześcienno-łódkowe grzbietowe i podeszwowe (lig. cuboideonaviculare dorsale et plantare).
Stawy stępowo-śródstopowe (articulationes tarsometatarseae) tworzą tzw. linię Lisfraca. Wzmacniane są przez
więzadła stępowo-śródstopowe grzbietowe i podeszwowe (ligg. tarsometatarsea dorsalia et plantaria) oraz więzadła
klinowo-śródstopowe międzykostne (ligg. cuneometatarsea interossea).
Stawy międzyśródstopowe (articulationes intermetatarseae) wzmacniane są więzadłami śródstopnymi
grzbietowymi, podeszwowymi i międzykostnymi (ligg. metatarsea dorsalia, plantaria et interossea).
Stawy śródstopowo-paliczkowe (articulationes metatarsophalangeae) wzmacniane są więzadłami podeszwowymi
(ligg. plantaria), pobocznymi (ligg. collateralia) i śródstopnymi poprzecznymi głębokimi (ligg. metatarsea transversa
profunda).
Stawy międzypaliczkowe stopy (articulationes interphalangeae pedis) wzmacniane są więzadłami pobocznymi
(ligg. collateralia).
UKŁAD MIĘŚNIOWY
Układ mięśniowy (systema musculorum) składa się z mięśni (musculi). Dzielimy je na gładkie oraz poprzecznie
prążkowane. Mm. gładkie występują w trzewiach, ścianach naczyń, w skórze i narządach zmysłów; podlegają kontroli
autonomicznego (idiotropowego) układu nerwowego i są mm. wegetacyjnymi – odpowiedzialnymi za czynności
życiowe. Mm. poprzecznie prążkowane dzielą się na m. sercowy i mm. szkieletowe – m. sercowy podlega podobnie jak
mm. gładkie pod układ autonomiczny i tak jak one jest m. wegetacyjnym, mm. szkieletowe zaś są mm. animalnymi –
służącymi do poruszania się organizmu i podlegają pod układ obwodowy (ojkotropowy). Miologia zajmuje się
wyłącznie mm. animalnymi.
Mm. szkieletowe, podobnie jak kości, dzieli się na krótkie, długie i płaskie. Każdy mięsień składa się z części
mięśniowej i ścięgnistej – w mm. krótkich i długich jest nią ścięgno (tendo), a w płaskich – rozścięgno (apoceurosis).
Każdy mięsień posiada przyczepy: początkowy (origio) i końcowy (insertio). Przyczep początkowy to ten koniec
mięśnia, który wykazuje mniejszą ruchomość (punctum fixum), analogicznie – przyczep końcowy posiada ruchomość
większą (punctum mobile). Część znajdująca się pomiędzy przyczepami nazywana jest głową (caput) lub brzuścem
(venter). Różnica w nazwie ma znaczenie w przypadku kombinacji elementów mięśniowych. Gdy dwie części
mięśniowe połączone są szeregowo (w jednej linii i rozdziela je ścięgno) mówimy o brzuścach, gdy zaś połączenie jest
równoległe (jeden początek i wiele końców) – o głowach. W ten sposób dzielimy mięśnie ze względu na kształty –
wyróżniamy zwykły prosty mięsień o równoległych włóknach (m. fusiformis), m. półpierzasty (m. unipennatus), m.
pierzasty (m. bipennatus), m. dwubrzuścowy (m. biventer), m. dwugłowy (m. biceps), m. trójgłowy (m. triceps), m.
czworogłowy (m. quadriceps), m. okrężny / zwieracz (m. orbicularis / sphincter) i m. płaski (m. planus). Niektóre mm.
posiadają smugi ścięgniste (intersectiones tendineae) a inne więzadła śródmięśniowe (ligg. intermuscularia).
Z względu na funkcję dzielimy mięśnie na: zginacze (flexores) i prostowniki (extensores), przywodziciele
(adductores) i odwodziciele (obductores), zwieracze (sphincteres) i rozwieracze (dilatores), dźwigacze (levatores) i
obniżacze (depressores).
Mięśnie posiadają często elementy pomocnicze – do takich należą: powięź (fascia) mogąca przedłużyć się w
przegrodę międzymięśniową (septum intermusculare) lub łuk ścięgnisty (arcus tendineus), pochewka włóknista ścięgna
(vagina fibrosa tendinis), pochewka maziowa ścięgna (vagina synovialis tendinis), kaletka maziowa (bursa synovialis) i
bloczek (hypomochlion).
66 Mm. mimiczne posiadają kilka charakterystycznych cech. Ich przyczepy nie znajdują się na kościach, lecz w
miękkich częściach twarzy. Są bardzo płaskie – składają się zazwyczaj z jednej warstwy wiązek mięśniowych.
Pozbawione są powięzi, z wyjątkiem m. policzkowego okrytego powięzią policzkowo-gardłową. wykazują
indywidualne zróżnicowanie względem grubości i rozpiętości. Wykazują skłonność do grupowania się wokół otworów
twarzy – uszu, oczodołów, nosi i ust.
Mm. mimiczne dzielimy na: m. naczaszny, mm. ucha zewnętrznego, mm. wejścia do oczodołu oraz mm. ust, policzka i
nosa zewnętrznego.
M. naczaszny (m. epicranius) składa się z m. potyliczno-czołowego (m. occipitofrontalis) o dwóch brzuścach –
potylicznym i czołowym (venter occipitalis i frontalis), m. skroniowo-ciemieniowego (m. temporoparietalis) i z m.
małżowiny górnego (m. auricularis superior).
Mm. ucha zewnętrznego (mm. auris externae) to: m. małżowiny przedni i tylny (m. auricularis anterior et posterior).
Mm. wejścia do oczodołu (mm. aditus orbitae) to: mm. podłużny (m. procerus), m. marszczący brwi (m. corrugator
supercilli), m. obniżacz brwi (m. depressor supercilli) oraz m. okrężny oka (m. orbicularis oculi) posiadający część
- 35 -
oczodołową (pars orbitalis), powiekową (pars palpebralis) i łzową (pars lacrimalis).
Mm. ust, policzka i nosa zewnętrznego (mm. oris, buccae et nasi externi) to: m. obniżacz wargi dolnej (m. depressor
labii inferioris), m. obniżacz kąta ust (m. depressor anguli oris), m. bródkowy (m. mentalis), m. poprzeczny bródki (m.
transversus menti), m. śmiechowy (m. risorius), m. policzkowy (m. buccinator), m. okrężny ust (m. orbicularis oris) –
część brzeżna (pars marginalis) i wargowa (pars labialis), m. dźwigacz wargi górnej (m. levator labii superioris), m.
dźwigacz wargi górnej i skrzydełek nosa (m. levator labii superioris alaeque nasi), m. dźwigacz kąta ust (m. levator
anguli oris), m. jarzmowy większy i mniejszy (m. zygomaticus major et minor), m. obniżacz przegrody nosa (m.
depressor septi nasi), m. nosowy (m. nasalis), m. zwężający nozdrza (m. compressor naris) i m. rozszerzający nozdrza
(m. dilator naris).
Wszystkie mm. mimiczne posiadają unerwienie od n. twarzowego (n. facialis) (VII).
67 Mm. żuchwy (mm. mandibulae) dzielimy na jej dźwigacze (mm. levatores mandibulae) oraz obniżacze (mm.
depressores mandibulae). Do grupy dźwigaczy należą: m. żwacz (m. masseter), m. skroniowy (m. temporalis), m.
skrzydłowy przyśrodkowy i boczny (m. pterygoideus medialis et lateralis). W grupie obniżaczy mamy: część twarzową
m. szerokiego szyi (pars facialis platysmatis), m. dwubrzuścowy (m. digastricus), m. rylcowo-gnykowy (m.
stylohyoideus), m. żuchwowo-gnykowy (m. mylohyoideus) i m. bródkowo-gnykowy (m. geniohyoideus).
Szczegóły dotyczące poszczególnych mm. przedstawia tabela. We wszystkich zastawieniach mm. obwiązują
następujące objaśnienia: NOMEN – nazwa, ORI – przyczep początkowy, INS – przyczep końcowy, ACTIO –
czynność, NN. – unerwienie ruchowe, AA. – ukrwienie, S – górny, I – dolny, L – boczny, M – przyśrodkowy.
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
a. masseterica, a.
m. masseter
os zygomaticum, tuberositas
n. massetericus
transversa faciei,
arcus
masseterica
(V3)
a. buccalis, a.
zygomaticus
alveolaris SP
podnoszenie i
a. temporalis
m. temporalis
planum
processus
nn. temporales
skręcanie
media, a.
temporale (linea coronoideus
profundi (V3)
żuchwy na
temporalis
temporalis S –
zewnątrz
profunda A et P
crista
infratemporalis)
a. alveolaris I et
m. pterygoideus fossa
tuberositas
n. pterygoideus
SP, a. buccalis
medialis
pterygoidea
pterygoidea
medialis (V3)
a. maxillaris
m. pterygoideus S – facies
S – capsula
wysuwanie
n. pterygoideus
lateralis – głowa infratemporalis
articulatio
żuchwy do
lateralis (V3)
górna (S) i
alae majoris
temporomandibu przodu i
dolna (I)
I – facies externa laris
skręcanie na
laminae lateralis I – fovea
zewnątrz,
processus
pterygoidea
otwierania ust
pterygoidei
pars facialis
collum
m. buccinator,
obniżanie
r. colli plexus
–
platysmatis
m. risorius
żuchwy i mm.
parotideus (VII)
okolicy
nadgnykowej
m. digastricus – P – incisura
P – corpus et
podnoszenie
P – n. VII (IX) r. P – a. occipitalis,
a. auricularis P
venter
mastoidea
cornu major
kości gnykowej i digastricus
A – a.
posterior (P) et
A – corpus et
ossis hyoidei
obniżanie
A – n.
submentalis, r.
anterior (A)
cornu major
A – fossa
żuchwy
mylohyoideus
hyoideus a.
ossis hyoidei
digastrica
(V3)
lingualis
m. stylohyoideus facies anterior
corpus ossis
pociąganie kości n. VII (IX) r.
a. occipitalis, a.
processus
hyoidei
gnykowej ku
stylohyoideus
auricularis P
styloideus
górze i tyłowi,
obniżanie
żuchwy
m. mylohyoideus linea
os hyoideum,
podnoszenie
n. mylohyoideus r. mylohyoideus
a. maxillaris, r.
mylohyoidea
raphe m.
kości gnykowej i (V3)
submentalis a.
mylohyoidei
języka,
facialis, a.
obniżanie
sublingualis
żuchwy
m.
spina mentalis
corpus et cornu
a. sublingualis, a.
pociąganie do
n. XII, C1-C2
geniohyoideus
major ossis
submentalis
przodu kości
hyoidei
gnykowej,
- 36 -
obniżanie
żuchwy
68 Mm. podniebienia (mm. palatini) występują po każdej stronie w liczbie 5. Którymś z przyczepów każdego jest
rozścięgno podniebienne (aponeurosis palatinae). Dwa mm. dochodzą doń z góry, dwa odchodzą w dół, jeden
występuje pośrodku.
M. dźwigacz podniebienia miękkiego (m. levator veli palatini) przyczepia się do części skalistej kości skroniowej (pars
petrosa ossis temporalis) i do wspomnianego rozścięgna. Podnosi on podniebienie i zwęża trąbkę słuchową.
M. napinacz podniebienia miękkiego (m. tensor veli palatini) biegnie od dołu łódkowatego (fossa scaphoidea), przewija
się przez haczyk skrzydłowy (hamulus pterygoideus) i kończy w rozścięgnie. Ustawia on podniebienie poziomo i
rozszerza trąbkę słuchową.
M. podniebienno-językowy (m. palatoglossus) odchodzi od rozścięgna i przedłuża się w m. poprzeczny języka (m.
transversus linguae). Obniża on podniebienie miękkie.
M. podniebienno-gardłowy (m. palatopharyngeus) po odejściu z rozścięgna ginie w ścianie gardła. Powoduje
podnoszenie i skracanie krtani i gardła.
M. języczka (m. uvulae) przyczepia się do kolca nosowego tylnego (spina nasalis posterior); skurcz powoduje
skrócenie języczka, a tym samym całego podniebienia.
M. dźwigacz podniebienia miękkiego i m. języczka otrzymują unerwienie od n. twarzowego; pozostałe mięśnie – od
splotu gardłowego (plexus pharyngeus).
69, 70 Mm. szyi dzielimy na m. szeroki szyi (platysma), mm. szyi powierzchowne i głębokie.
Mm. szyi powierzchowne (mm. colli superficiales) dzielimy na boczne i przyśrodkowe. W pierwszej grupie znajduje
się tylko 1 mięsień – m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus). W grupie przyśrodkowej (mm.
podgnykowe – mm. infrahyoidei) mamy 2 warstwy. W warstwie 1. wyróżniamy m. mostkowo-gnykowy (m.
sternohyoideus) i m. łopatkowo-gnykowy (m. omohyoideus) z brzuścem górnym i dolnym (venter superior et inferior).
W warstwie 2. znajdują się: m. mostkowo-tarczowy (m. sternothyroideus), m. taczowo-gnykowy (m. thyrohyoideus)
oraz m. dźwigacz gruczołu tarczowego (m. levator glandulae thyroideae).
Mm. szyi głębokie (m. colli profundi) również dzielimy na boczne i przyśrodkowe. Grupę boczną tworzą 3
mm. pochyłe – przedni, środkowy i tylny (m. scalenius anterior, medius et posterior). W grupie przyśrodkowej mamy
mm. długie i krótkie. Mm. długie to: m. długi szyi (m. longus colli) i głowy (m. longus capitis). Do mm. krótkich
zaliczamy: mm. międzypoprzeczne szyjne przednie (mm. intertransversarii anteriores cervicales) oraz m. prosty głowy
przedni i boczny (m. rectus capitis anterior et lateralis).
Szczegóły poszczególnych mm. przedstawia tabela (objaśnienia uniwersalne).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
platysma
margo
pod skórą
podnoszenie
r. colli plexus
a. submentalis, a.
mandibulae
(cartilago costae skóry szyi
parotidei {wraz z transversa colli,
(tuberculum
I – acromion)
n. transversus
a. cervicalis
mentale – M1)
colli}
ascendens
m. sternocleido- manubrium
processus
zwracania
r. externus n. XI a. sternocleidomastoideus
sterni, extremitas mastoideus ossis twarzy ku górze,
mastoidea, r.
sternalis
temporalis, linea podnoszenie
mastoideus a.
claviculae
nuche S
głowy z leżenia,
occipitalis, a.
wspomaganie
transversa colli
mm. oddech.
m. sternowewn. strona art. dolna krawędź
obniżanie kości ansa cervicalis
r. infrahyoideus
hyoideus
sternocorpus ossis
gnykowej
a. thyroideae S
(C1-C3)
clavicularis
hyoidei
m. omohyoideus górny brzeg
corpus ossis
pociąganie kości
r. infrahyoideus
łopatki M od
hyoidei
gnykowej w dół i
a. thyroideae S,
wcięcia
w tył
a. colli
supeficialis, a.
m. sternowewn. strona
linea obliqua
pociąganie kości
transversa colli,
thyroideus
rękojeści
cart. thyroideae gnykowej w
a. supramostka,
(tuberculum
kierunku mostka
scapularis
chrząstka I żebra superius)
m. thyrolinea obliqua
wewn. część
ansa cervicalis,
obniża kość
hyoideus
cart. thyroideae corpus et cornu
n. XII
gnykową bądź
(tuberculum
major ossis
podnosi krtań
inferius)
hyoidei
m. levator
trzon kości
torebka gruczołu podnoszenie
glandulae
gnykowej
tarczowego
gruczołu
thyroideae
tarczowego
- 37 -
m. scalenius
anterior
guzki A
wyrostków
poprz. C3-C6
m. scalenius
medius
m. scalenius
posterior
guzki A
wyrostków
poprz. (C1) C2C6
guzki P (C4) C5C7
m. longus colli
cz. pionowa
cz. skośna I
cz. skośna S
guzek A C1
Th1-Th3
wyr. poprz. C2-5
guzek tego m. na zgięcie
C5-7
kręgosłupa
I żebrze
szyjnego w bok i
przód,
podnoszenie
na żebrze I za
C2-8
górnej części
bruzdą t.
podobjczykowej klatki piersiowej
zewn. pow. II
żebra za
guzowatością
C7-8
Th1-Th3
wyr. poprz. C5-6
guzek A C1,
trzon obrotnika
m. longus capitis guzki A C3-C6
dołek z boku od
guzka gard. k.
potylicznej
mm. interguzki przednie i listewki żebrowe
transversarii AA sąsiadujących wyrostków
cervicales
poprzecznych
cz. podstawna k.
m. rectus capitis przednia pow.
potylicznej LP
anterior
cz. L C1
od m. dł. głowy
m. rectus capitis wyr. poprz. C1
wyrostek szyjny
lateralis
k. potylicznej
zgięcie
kręgosłupa
szyjnego,
skręcanie i
zgięcie w bok
zginanie głowy
ku przodowi
C2-6
wspomaga
czynność. m.
długiego szyi
wspomaga
czynność mm.
długich
wspomaga
działanie mm.
zginających
głowę na boki
C1-6
C1-4
a. cervicalis
ascendens et
profunda, a.
vertebralis
a. vertebralis, a.
transversa colli,
a. cervicalis
profunda
a. cervicalis
profunda, a.
transversa colli
a. vertebralis, a.
cervicalis
ascendens et
profunda
a. vertebralis, a.
cervicalis
ascendens
a. vertebralis
C1-6
C1
a. vertebralis, a.
suboccipitalis
Topografia szyi – na szyi wyróżnić można okolicę przednią (regio colli anterior), mostkowo-obojczykowosutkową (regio sternocleidomastoidea), boczną (regio colli posterior) i tylną czyli kark (regio colli posterior s. nucha);
dwa ostatnie rozgranicza przedni brzeg m. czworobocznego (m. trapezius).
71 Okolica przednia szyi ograniczona jest przez trzon żuchwy (corpus mandibulae) i m. mostkowo-obojczykowosutkowy (m. sternocleidomastoideus). Zawiera kość gnykową (os hyoideum), gardło (pharynx), krtań (larynx) i
tchawicę (trachea).
Trójkąt podżuchwowy (trigonum submandubulare) ogarniony jest przez: dolny brzeg żuchwy, brzuśce
m. dwubrzuścowego i m. rylcowo-gnykowy. Dno stanowi m. żuchwowo-gnykowy oraz m. gnykowo-językowy. W tle
widoczny jest m. rylcowo-językowy i m. rylcowo-gardłowy. Trójkąt ten zawiera: śliniankę podżuchwową (glandula
submandibularis), węzły chłonne podżuchwowe (nodi lymphatici submandibulares), t. twarzową (a. facialis), a.
podbródkową (a. submentalis), ż. twarzową (v. facialis), ż. językową (v. facialis), łuk n. podjęzykowego (arcus n.
hypoglossi) (XII), n. językowy (n. lingualis) i t. językową (a. lingualis).
Trójkąt t. językowej (Pirogowa) (trigonum a. lingualis (Pirogowi)) ograniczony jest przez m. żuchwowo-gnykowy, m.
dwubrzuścowy i n. podjęzykowy (XII). Jego dno stanowi m. gnykowo-językowy, a zawartość – t. językowa (a.
lingualis).
Trójkąt t. szyjnej (trigonum caroticum) ograniczony jest przez m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy, brzusiec górny m.
łopatkowo-gnykowego i brzusiec tylny m. dwubrzuścowego. Zawiera on t. szyjną wspólną (a. carotis communis) i jej
rozwidlenie na wewnętrzną i zewnętrzną (a. carotis interne et externa), odgałęzienia t. szyjnej zewnętrznej: t. tarczową
górną (a. thyroidea superior), t. językową (a. lingualis), t. twarzową (a. facialis) i t. potyliczną (a. occipitalis), ponadto
ż. szyjną wewnętrzną (v. juguaris interna), n. błędny (n. vagus) (X), n. krtaniowy górny (n. laryngeus superior), gałąź
górną pętli szyjnej (r. superior ansae cervicalis), pień współczulny (truncus sympaticis) i guzek t. szyjnej (tuberculum
caroticum).
W okolicy mostkowo-obojczykowo-sutkowej obecne są: dół nadobojczykowy mniejszy (fossa supraclavicularis
minor), przestrzeń przed mm. pochyłymi (spatium antescalenium) zawierająca ż. podobojczykową (v. subclavia),
przestrzeń między mm. pochyłymi (spatium interscalenium) zawierającą t. podobojczykową (a. subclavia) oraz trójkąt
t. kręgowej (trigonum a. vertebralis) zawierający tą tętnicę.
72 Okolica boczna szyi ograniczona jest przez m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy, m. czworoboczny
(m. trapezius) i obojczyk. Jest ona podzielona przez m. łopatkowo-gnykowy na 2 trójkąty.
Trójkąt łopatkowo-obojczykowy czyli dół nadobojczykowy większy (trigonum omoclaviculare s. fossa
supraclavicularis major) zawiera m. pochyły przedni (m. scalenius anterior) rozdzielający obecna tam również naczynia
- 38 -
podobojczykowe (vasa subclavia).
Trójkąt łopatkowo-czworoboczny (trigonum omotrapezoideum) zawiera następujące elementy: m. płatowaty głowy (m.
splenius capitis), m. dźwigacz łopatki (m. levator scapulae), mm. pochyłe (mm. scalenii), gałęzie splotu szyjnego (rr.
plexus cervicalis), n. dodatkowy (n. accessorius) (XI), t. szyjna powierzchowna (a. cervicalis superficialis), t.
poprzeczna szyi (a. transversa colli) oraz t. nadłopatkowa (a. suprascapularis).
Mm. kończyny górnej (mm. membri superioris) dzielimy na: mm. obręczy kończyny gorej, mm. ramienia, mm.
przedramienia oraz mm. ręki.
73 Mm. obręczy kończyny górnej (mm. cinguli membri superioris) dzielimy warstwę powierzchowna i głęboką
(mm. łopatki). W pierwszej z nich znajduje się tylko jeden mięsień – naramienny (m. deltoideus). W warstwie
głębokiej znajdują się mm. łopatki tylne i przednie. Do mm. tylnych zaliczamy: m. nad- i podgrzebieniowy (m. supraet infraspinatus) oraz m. obły mniejszy i większy (m. teres minor et major). W grupie przedniej mamy m.
podłopatkowy (m. subscapularis).
Szczegóły dotyczące mm. przedstawia tabela.
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. deltoideus –
p c – 1/3 L cz.
tuberositas
p a / całość –
n. axillaris
a. circumflexa
pars clavicularis, obojczyka, p a – deltoidea humeri abductio, p c –
humeri posterior,
acromialis et
acromion, p s –
pronatio, p s –
a. thoracospinalis
spina scapulae et
supinatio, p c+a
acromiaslis, r.
fascia
– anteversio,
deltoideus a.
supraspinata
ps+a – retroprofundae
versio humeri
brachii
m. supraspinatus fossa supraSA powierzchnia współdziała z
n. supraa. supraspinalis et fascia tuberculum
scapularis
scapularis, a.
w/w w
supraspinata
majus, art.
circumflexa
odwodzeniu,
humeri
scapulae
wygł. torebkę
m. infraspinatus fossa infraśrodkowa pow.
supinatio humeri
spinata bez
tuberculum
razem z m. teres
collum scapulae majus, art.
major, abductio
humeri
humeri, napina
torebkę
m. teres minor
zewn. strona
niższa pow.
n. axillaris
a. circumflexa
margo L
tuberculum
scapulae
scapulae
majus, art.
humeri
m. teres major
zewn. pow.
crista tuberculi
(jak m. latisn. thoracoa. circumflexa
angulus I
majoris
simus dorsi) –
dorsalis
scapulae, rr.
scapulae, fascia
retroversio et
subscapulares
infraspinata
adductio humeri
m. subscapularis fossa subscapu- tuberculum
pronatio humeri; nn. subrr. subscapulares,
laris poza nasadą minus humeri, A antogonista dla
scapulares
a. subscapularis
proc. coracopow. art. humeri m. infrasp., m.
ideus i collum
teres minor, p s
scapulae
m. deltoidei
74, 75 Mm. ramienia (mm. brachii) dzielimy na przednie (dłoniowe) i tylne (grzbietowe). Do mm. przednich
(mm. brachii anteriores s. palmares) zaliczamy: m. dwugłowy ramienia (m. biceps brachii), m. kruczo-ramienny (m.
coracobrachialis), m. ramienny (m. brachialis) i m. stawowy łokcia (m. articularis cubiti); posiadają one unerwienie od
n. mięśniowo-skórnego (n. musculocutanius). W grupie mm. tylnych (mm. brachii posteriores s. dorsales) znajdują się:
w. trójgłowy ramienia (m. triceps brachii) i m. łokciowy (m. anconeus); unerwia je n. promieniowy (n. radialis).
Szczegóły mm. zawiera tabela.
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. biceps brachii c l – tuberculum tuberositas radii, flexio et
n. musculorr. musculares a.
– caput longum supraglonoidale, aponurosis m.
supinatio antecutaneus
axillaris, rr.
et breve
c b – processus
bicipitis brachii brachii, antebicipitales a.
coracoideus
versio humeri,
brachialis
scapulae
napina fascia
antebrachii
m. coracoprocessus
½ długości M
anteversio,
a. circumflexa
brachialis
coracoideus
pow. ramienia,
adductio,
humeri A et P
scapulae
septum interm.
pronatio humeri
brachii M
- 39 -
m. brachialis
dalsza ½ corpus
humeri,
obejmuje jak V
przyczep m.
deltoideus
m. triceps brachii c l – tuberculum
– caput longum infraglenoidale,
(2stawowa), M
c m+l – po obu
et L (1stawowe) stronach sulcus
n. radialis,
m. anconeus
epicondylus L,
lig. collaterale
radiale
tuberositas
ulnae, cz. na A
pow. art. humeri
tw. m. articularis
cubiti
olecranon, P
strona art. cubiti
flexio
antebrachii,
wygładzanie
fałdów torebki
bliższy koniec i
¼ trzonu ulnae,
art. cubiti
wspomaga w/w,
wygładza fałdy
torebki
extensio
antebrachii,
adductio humeri
a. collateralis
ulnaris S et I, a.
reccurens
radialis
n. radialis
a. circumflexa
humeri P, a.
profunda brachii
a. interossea
reccurens
M. trójgłowy ramienia w swoim przebiegu przechodzi przez rozstęp między mm. obłymi. W ten sposób powstają dwie
szczeliny.
Szczelina pachowa przyśrodkowa lub łopatkowa albo otwór trójboczny (fissura axillaris medialis s . scapularis s.
foramen trilaterum) ograniczona jest z boku głową długą m. trójgłowego, z góry i przyśrodkowo – przez m. obły
mniejszy, zaś z dołu i przyśrodkowo – przez m. obły większy. Przechodzi przez nią t. okalająca łopatkę (a. circumflexa
scapulae) i jej żż. towarzyszące.
Szczelina pachowa boczna lub ramienna albo otwór czworoboczny (fissura axillaris lateralis s. humeralis s. foramen
quadrilaterum) ograniczona jest przyśrodkowo przez głowę długą m. trójgłowego, bocznie przez kość ramienną, z góry
przez m. obły mniejszy i z dołu przez m. obły większy. Przechodzi przez nią n. pachowy (n. axillaris), t. okalająca
ramię tylna (a. circumflexa humeri P) i jej żż. towarzyszące.
Do kości ramiennej po obu stronach przyczepiają się przegrody międzymięśniowe ramienia – odpowiednio
przyśrodkowa i boczna (septum intermusculare brachii mediale et laterale). Ich drugim punktem przyczepu jest tkanka
podskórna, przez co wywołują na skórze dwie odpowiednie bruzdy (sulcus bicipitalis medialis et lateralis). Bruzdy te
widoczne są szczególnie przy skurczu m. dwugłowego, który z powodu braku przyczepu na kości ramiennej uwypukla
się silnie pod skórą.
Mm. przedramienia (mm. antebrachii) dzielimy również na przednie czyli dłoniowe oraz na tylne – grzbietowe.
Na kości ramiennej nadkłykieć przyśrodkowy (epicondylus medialis) jest miejscem przyczepu mm. dłoniowych
przedramienia – zginaczy, dlatego nazywamy go nadkłykciem zginaczy (epicondylus flexorius); analogicznie do
nadkłykcia bocznego przyczepiają się mm. grzbietowe przedramienia – prostowniki, dlatego nazywamy go
nadkłykciem prostowników (epicondylus extensorius).
76 Mm. dłoniowe przedramienia (mm. antebrachii palmares) dzielą się na pokład powierzchowny i głęboki. W
pokładzie powierzchownym wyróżniamy warstwę pierwsza i drugą. W warstwie pierwszej znajdują się: m. nawrotny
obły (m. pronator teres), m. zginacz nadgarstka promieniowy (m. flexor carpi radialis), m. dłoniowy długi (m. palmaris
longus) i m. zginacz nadgarstka łokciowy (m. flexor carpi ulnaris). W warstwie drugiej mamy m. zginacz palców
powierzchowny (m. flexor digitorum superficialis). Podobnie pokład głęboki dzieli się na dwie warstwy. W pierwszej z
nich obce są: m. zginacz palców głęboki (m. flexor digitorum profundus) i m. zginacz kciuka długi (m. flexor pollicis
longus), w drugiej zaś – m. nawrotny czworoboczny (m. pronator quadratus).
Mm. dłoniowe przedramienia unerwione są zasadniczo przez n. pośrodkowy (n. medianus), jedynie m. zginacz
nadgarstka łokciowy i głowa promieniowa m. zginacza palców głębokiego unerwione są przez n. łokciowy (n. ulnaris).
Dlatego o tym ostatnim mówi się, iż „unerwia 1½ mięśnia”.
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. pronator teres c h – epicondy- tuberositas
pronatio et flexio n. medianus
a. brachialis, a.
– caput humerale lus medialis, c u pronatoria (1/2 L antebrachii;
radialis, a.
et ulnare
– preocessus
powierzchni
antagonizm do
ulnaris
coronoideus et
kości promiem. biceps brachii
tuberositas tibiae niowej)
et m. supinator
m. flexor carpi
pow. dłoniowa
epicondylus
flexio palmaris,
a. radialis
radialis
medialis, fascia podstaw kk.
abductio radialis
śródręcza II-V
antebrachii
manus, pronatio
antebrachii
m. palmaris
zrasta się z
napina
a. ulnaris
longus
troczkiem
rozścięgno,
zginaczy, ginie
flexio palmaris
w rozścięgnie
manus, flexio
dłoniowym
antebrachii
m. flexor carpi
c h – epicondy- os pisiforme, os flexio palmaris, n. ulnaris
a. collateralis
- 40 -
ulnaris – caput
humerale et
ulnare
m. flexor
digitorum
superficialis –
caput humeroulnare et radiale
m. flexor
digitorum
profundus
m. flexor pollicis
longus
m. pronator
quadratus
lus medialis, c u
– olecranon,
margo P ulnae
c h-u - epicondylus medialis et
processus coronoideus, c r – k.
promieniowa
2/3 AM pow. k.
łokciowej, błona
międzykostna
A pow. k.
łokciowej, błona
międzykostna
A pow. dalszej
cz. k. łokciowej
hamatum, basis
ossis metacarpi
V
2 krawędzie
paliczka
środkowego
palców II-V
abductio ulnaris
manus
podstawy
paliczków
dalszych II-V
podstawa
paliczka
dalszego kciuka
A. pow. dalszej
cz. k.
promieniowej
flexio palmaris
manus, flexio
phalangorum p.
et m., flexio
antebrachii
flexio palmaris,
abductio ulnaris
manus
flexio digiti d.
pollicis, flexio
palmaris manus
pronatio
antebrachii
ulnaris I, a.
reccurens ulnaris
n. medianus
a. radialis, a.
ulnaris
n. medianus, n.
ulnaris
a. interossea
anterior
n. medianus
a. radialis, a.
interossea
anterior
a. interossea
anterior
M. nawrotny obły i m. ramienno-promieniowy ograniczają dół łokciowy (fossa cubitalis); znajduje się tam ścięgno m.
dwugłowego ramienia (tendo m. bicipitis brachii), t. ramienna (a. brachialis) i n. pośrodkowy (n. medianus).
77 Mm. grzbietowe przedramienia (mm. antebrachii dorsales) dzielą się na warstwę powierzchowną i głęboką. W
pierwszej z nich wyróżniamy grupę promieniową i łokciową. W grupie promieniowej mamy: m. ramiennopromieniowy (m. brachioradialis) i m. prostownik nadgarstka promieniowy długi i krótki (m. extensor carpi radialis
longus et brevis). Grupa łokciowa zawiera: m. prostownik palców (m. extensor digitorum), m. prostownik palca małego
(m. extensor digiti minimi) i m. prostownik nadgarstka łokciowy (m. extensor carpi ulnaris). Warstwa głęboka dzieli
się na grupę bliższa i dalszą. W grupie bliższej znajduje się m. odwracacz (m. supinator), w grupie dalszej zaś: m.
odwodziciel kciuka długi (m. abductor pollicis longus), m. prostownik kciuka długi i krótki (m. extensor pollicis longus
et brevis) oraz m. prostownik palca wskazującego (m. extensor indicis).
Wszystkie mm. grzbietowe przedramienia unerwia n. promieniowy (n. radialis).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. brachiopowyżej
L strona nasady flexio, pronatio
n. radialis
a. collateralis
radialis
epicondylus
processus
s. supinatio
radialis, a.
lateralis
styloideus radii
antebrachii
reccurens rad.
m. extensor carpi margo L humeri, grzbietowa
flexio et supiradialis longus
powyżej epicon- strona podstawy natio antebrachii,
dylus lateralis
II k. śródręcza
abductio radialis
et flexio dorsalis
manus
m. extensor carpi epicondylus
grzbietowa
flexio dorsalis,
radialis brevis
lateralis, art.
strona podstawy abductio radialis
cubiti
III k. śródręcza
manus
m. extensor
epicondylus
stawy śródręczno flexio dorsalis et
a. interossea
digitorum
lateralis, art.
paliczkowe i
abductio
posterior
cubiti, fascia
podstawy
digitorum manus
antebrachii
paliczków
bliższych II-V
m. extensor
przegroda
przechodzi w
prostuje palec V
digiti minimi
ścięgnista oddz. rozścięgno
i wspomaga w/w
od w/w, fascia
grzbietowe palca
antebrachii
V
m. extensor carpi epicondylus
podstawa V k.
abductio ulnaris
ulnaris
medialis, art.
śródręcza od
et flexio dorsalis
cubiti, fascia
strony łokciowej manus
antebrachii
i dłoniowej
m. supinator
epicondylus
k. promieniowa supinatio
a. interossea
lateralis, art.
między guzowa- antebrachii
reccurens, a.
cubiti, crista m. tością a
reccurens
supinatoris
przyczepem
radialis
nawracacza
- 41 -
m. abductor
pollicis longus
m. extensor
pollicis brevis
m. extensor
pollicis longus
m. extensor
indicis
podstawa I kości abductio et
śródręcza
repositio pollicis,
flexio palmaris
et abductio
radialis manus
podstawa
extensio et
paliczka
adductio pollicis
bliższego kciuka
P pow. k. propodstawa
extensio et
mieniowej, błona paliczka
abductio pollicis,
międzykostna
dalszego kciuka flexio dorsalis et
abductio radialis
manus
1/3 dalsza cz.
rozścięgno
extensio indicis,
pow. k. łokgrzbietowe palca flexio dorsalis et
ciowej, błona
wskazującego
abductio ulnaris
międzykostna
manus
P pow. kk.
przedramienia,
błona
międzykostna
a. interossea
posterior
78 Mm. ręki (mm. manus) dzielimy na mm. kłębu, mm. kłębika i mm. dłoni.
Do mm. kłębu (mm. thenaris) należą mm. poruszające kciukiem – odwodziciel krótki (m. abductor pollicis brevis),
zginacz krótki (m. flexor pollicis brevis), przeciwstawiacz (m. opponens pollicis) i przywodziciel (m. adductor
pollicis).
Do mm. kłębika (mm. hypothenaris) zaliczmy m. dłoniowy krótki (m. palmaris brevis) oraz mm. poruszające palcem
małym – odwodziciel (m. abductor digiti minimi), zginacz (m. flexor digiti minimi) i przeciwstawiacz (m. opponenes
digiti minimi).
W grupie mm. dłoni (mm. palmae) mamy: mm. glistowate (mm. lumbricales) (4) oraz mm. międzykostne grzbietowe
(4) i dłoniowe (3) (mm. interossei dorsales et palmares).
Główna funkcja większości mm. ręki zawarta jest w ich nazwie. M. dłoniowy krótki wywołuje zmarszczki na skórze
kłębika i napina rozścięgno dłoniowe. Mm. glistowate zginają palce w stawach śródręczno-paliczkowych, a prostują w
międzypaliczkowych. Mm. międzykostne grzbietowe (w liczbie 4) wykonują pracę jak mm. glistowate oraz odwodzą
palce od siebie. Mm. międzykostne dłoniowe (w liczbie 3) wykonują również pracę jak mm. glistowate, ale powodują
zwarcie palców ze sobą.
Mm. ręki unerwione są generalnie przez n. łokciowy (n. ulnaris); jednakże m. odwodziciel kciuka krótki, głowa
powierzchowna m. zginacza kciuka krótkiego, m. przeciwstawiacz kciuka oraz mm. glistowate I i II posiadają
unerwienie od n. pośrodkowego (n. medianus).
Mm. klatki piersiowej (mm. thoracis) dzielimy na powierzchowne i głębokie.
79 Mm. piersiowe powierzchowne (mm. thoracis superficiales) występują w trzech numerowanych warstwach. W
warstwie pierwszej obecne są: m. piersiowy większy (m. pectoralis major) i m. mostkowy (m. sternalis). W drugiej
mamy: m. piersiowy mniejszy (m. pectoralis minor) i m. podobojczykowy (m. subclavius).Warstwę trzecią stanowi m.
zębaty przedni (m. serratus anterior).
Mm. powierzchowne są tzw. mm. piersiowo-ramiennymi (mm. thoracobrachiales), unerwionymi przez rozgałęzienia
splotu ramiennego (plexus brachialis).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. pectoralis
p c – M cz.
nn. thoracici
p c – cz. dolna, p +m. latissimus
rr. pectorales et
major – pars
obojczyka, p s-c s-c, p a – cz.
(plexus
r. deltoideus a.
dorsi: adductio
clavicularis,
– manubrium et górna crista
brachailis)
thoracobrachii, sam –
sternocostelis et corpus sterni, p a tuberculi majoris przywodzenie ku
acromialis, a.
abdominalis
– lamina A
thoracica L, rr.
przodowi, p c –
vaginae m. recti
pectorales aa.
anteflexio, p s-c
abdominis
intercostales
– sprowadza w
dół ramię
m. pectoralis
zewn. pow.
processus
pociąga łopatkę
minor
żeber III-V,
coracoideus
do przodu i w
czasem chrząstki scapulae
dół
m. sternalis (1/20 fascia pectoralis
–
j. w. lub nn.
–
przypadków)
intercostales
m. subclavius
S pow. I żebra, L I pow. extremitas mocuje obojczyk n. subclavius
a. subscapularis
od lig. costoacromialis
w połączeniu z
claviculare
claviculae
mostkiem
m. serratus
zewn. pow.
angulus S et I,
przytwierdza
n. thoracicus
a. thoracica
- 42 -
anterior
żeber I-IX
margo M scapulae, m. obliquus
abdominis ext.
łopatkę do
tułowia, m.
wdechowy
longus, zmiennie lateralis et
n. dorsalis
suprema, a.
scapulae
thoracodorsalis
Część obojczykowa m. piersiowego większego oddzielona jest od przyczepu m. naramiennego przez trójkąt
naramienno-piersiowy czyli dół Morenheima (trigonum deltoideopectorale s. fossa Morenheimi).
80 Mm. klatki piersiowej głębokie (mm. thoracis profundi) odpowiadają częściowo mm. brzucha. Do grupy tej
zaliczamy: mm. dźwigacze żeber (mm. levatores costarum), mm. międzyżebrowe zewnętrzne (mm. intercostales
externi) odpowiadające m. skośnemu brzucha zewnętrznemu (m. obliquus abdominis externus), mm. międzyżebrowe
wewnętrzne (mm. intercostales interni) odpowiadające m. skośnemu brzucha wewnętrznemu (m. obliquus abdominis
internus), mm. międzyżebrowe najgłębsze (mm. intercostales intimi), mm. podżebrowe (mm. subcotales) i m.
poprzeczny klatki piersiowej (m. transversus thoracis) odpowiadający m. poprzecznemu brzucha (m. transversus
abdominis).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
mm. levatores
processus
–
tylne cz. trzonów skręcanie
C8, nn. intercostarum
transversi C7costales
żeber niższych,
kręgosłupa,
Th11
ew. przeskok
zgięcie PL,
unoszenie żeber
mm. interdolna krawędź
a. intercostalis
górny brzeg
rr. vertebrales
podnoszenie
costales externi żebra wyżej
żebra niżej
nn. thoracicorum suprema, aa.
żeber (mm.
położonego
intercostales PP,
położonego
Th1-11
oddechowe)
począwszy od
a. musculoguzka
phrenica
mm. interwewn. pow.
wewn. krawędź cz. mostkowa
costales interni
żebra niżej
bruzdy żebra
podnosi a
et intimi
położonego
wyższego
grzbietowa
obniża żebra
mm. subcotales stanowią przedłużenie mm.
wspomagania
międzyżebrowych wewn. w okolicy działania w/w
kątów żeber przeskakując 1-2 żebra
m. transversus
wewn. pow.
granica kostno- obniżanie żeber nn. intercostales a. thoracica
interna, aa.
thoracis
corpus sterni et
chrzęstna żeber (m. wydechowy) Th2-6
intercostales
processus
II-V
xiphiodeus
Mm. grzbietu (mm. dorsi) dzielimy na powierzchowne, głębokie i mm. podpotyliczne.
81 Mm. grzbietu powierzchowne (mm. dorsi superficiales) dzielą się na kręgowo-ramienne i kręgowo-żebrowe.
W pierwszej grupie (mm. spinohumerales) znajdują się trzy warstwy: w powierzchownej mamy m. czworoboczny (m.
trapezius), w pośredniej – m. najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi), a w głębokiej – m. równoległoboczny większy i
mniejszy (m. rhomboideus major et minor) oraz m. dźwigacz łopatki (m. levator scapulae). W grupie drugiej (mm.
spinocostales) mamy m. zębaty tylny górny i dolny (m. serratus posterior superior et inferior).
Powierzchowne mm. grzbietu unerwione są przez gałęzie brzuszne nn. rdzeniowych (rr. ventrales nn. spinalium).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
p d – extremitas całość – obręcz
m. trapezius –
linea nuchae S,
r. externus n.
a. transversa
acromialis
pars descendens, protuberantia
górna do tyłu,
accessorii (XI),
colli, a. supratransversa et
occipitalis exter- claviculae, p t – p d – unosi bark, plexus cervicalis scapularis, rr.
processus
ascendens
na, lig. nuchae,
p t – zbiła
dorsales aa.
processus spinosi acromialis et
łopatki do
intercostalium
spina scapulae,
Th1-11
kręgów, p a –
PP, a. occipitalis
p a – spina scap. obniża bark
m. latissimus
crista tuberculi
obniżanie
p s – angulus I
n. thoracoa. thoracodorsi – pars
minoris humeri
ramienia,
scapulae, p v –
dorsalis
dorsalis, aa.
scapularis,
pociąganie do
processus spinosi
intercostales, aa.
vertebralis,
tyłu, przywoTh8-12, p i –
circumflexae
crista iliaca, p c
iliaca, costalis
dzenie, skręcanie
humeri
– costae VIII-XII
przyśrodkowe
m. rhomboideus processus spinosi margo medialis podnoszenie
n. dorsalis
r. profundus a.
major et minor
(m – C6-7, M –
scapulae
łopatkii zbliżanie scapulae
transversae colli,
Th1-4)
jej do kręgosłupa
a. suprascapularis
- 43 -
m. levator
scapulae
tubercula
posteriora
processus
transversi C1-4
processus spinosi
C6-Th2
angulus superius podnoszenie i
scapulae
ustalanie łopatki,
skręcanie I kąta
na zewnątrz
zewn. pow.
m. serratus
unoszenie głów
części kostnych żeber (wdech)
posterior
żeber II-V
superior
m. serratus
processus spinosi dolne brzegi
obniżanie żeber
części kostnych (IX-XII)
posterior inferior Th11-L2
żeber IX-XII
(wydech)
n. dorsalis
scapulae, rr.
vertebrales C2-3
nn. intercostales
I-IV
nn. intercostales
IX-XII
a. transversa
colli, a.
cervicalis
ascendens
aa. intercostales,
a. cervicalis
profunda
aa. intercostales
Mm. głębokie grzbietu (mm. dorsi profundi) unerwione są przez gałęzie grzbietowe nn. rdzeniowych (rr. dorsales
nn. spinalium). Dzielą się na dwa pasma – boczne i przyśrodkowe.
Pasmo boczne składa się z mm. kręgowo-poprzecznych i międzypoprzecznych (mm. intertransversarii). Te pierwsze
(mm. spinotransversales) dzielą się na m. płatowaty głowy i szyi (m. splenius capitis et cervicis) oraz na m. prostownik
grzbietu (m. erector spinae); ten z kolei składa się z m. biodrowo-żebrowego lędźwi, klatki piersiowej i szyi (m.
iliocostalis lumborum, thoracis et cervicis) oraz m. najdłuższego klatki, szyi i głowy (m. longissimus thoracis, cervicis
et capitis).
Pasmo przyśrodkowe składa się z: m. kolcowego klatki, szyi i głowy (m. spinalis thoracis, cervicis et capitis), mm.
międzykolcowych lędźwi, klatki i szyi (mm. interspinales lumborum, thoracis et cervicis) oraz z m. poprzcznokolcowego (m. transversospinalis); w skład ostatniego wchodzą: m. półkolcowy klatki, szyi i głowy (m. semispinalis
thoracis, cervicis et capitis), m. wielodzielny (m. multifidus) oraz mm. skręcające lędźwi, klatki i szyi (mm. rotatores
lumborum, thoracis et cervicis).
Mm. podpotyliczne (mm. suboccipitales) unerwione są przez jednoimienny nerw. W ich skład wchodzi: m. prosty
głowy tylny większy i mniejszy (m. rectus capitis posterior major et minor) oraz m. skośmy głowy górny i dolny (m.
obliquus capitis superior et inferior).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
m. rectus capitis posterior tuberculum posterius
poniżej przyśrodkowej cz. obie strony – pochylenie
major
atlantis
linea nuchae superior
głowy do tyłu, jedna –
m. rectus capitis posterior processus spinosus axis
cz. środkowa linea nuchae skręcenie po stronie
skurczu (zgodne)
minor
superior
m. obliquus capitis
processus transversus
squama occipitalis – LS
skręcenie po stronie
superior
atlantis
od w/w
przeciwnej do skurczu
m. obliquus capitis
processus spinosus et
tylna listewka processus
skręcenie po stronie
inferior
arcus axis
transversus atlantis
skurczu (zgodne)
Mm. brzucha (mm. abdominis) dzielimy na brzuszne i grzbietowe.
82 Mm. brzuszne brzucha (mm. ventrales abdominis). Dzielą się na brzuszno-przyśrodkowe i brzuszno-boczne.
Do mm. przyśrodkowych (mm. ventromediales) zaliczamy m. prosty brzucha (m. rectus abdominis) i m. piramidalny
(m. pyramidalis). Grupa mm. bocznych (mm. ventrolaterales) składa się z: m. skośnego brzucha zewnętrznego i
wewnętrznego (m. obliquus abdominis externus et internus), m. poprzecznego brzucha (m. transversus abdominis) oraz
u mężczyzn z m. dźwigacza jądra (m. cremaster).
Do mm. grzbietowych brzucha (mm. dorsales abdominis) zaliczamy m. czworoboczny lędźwi (m. quadratus
lumborum) oraz mm. międzypoprzeczne lędźwi boczne (mm. intertransversarii lumborum laterales).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. rectus
a. epigastrica S
żebra V-VII,
kość łonowa
wzmocnienie
Th6-L1
abdominis –
et I
wyrostek
między
powłok, tłocznia,
intersectiones
mieczykowaty
spojeniem a
zgięcie w przód
tendineae
guzkiem
m. pyramidalis
S brzeg spojenia kresa biała
wspomaganie
a. epigastrica I
Th12-L1
łonowego
w/w, napinanie
kresy
m. obliquus
a. epigastrica S
A cz. labium
żebra V-XII,
1 – skręcanie
Th5-L1
abdominis
et I, a. thoracica
externum cristae przeciwne, 2 –
wyrostek żebexternus
L, a. circumrowy L1; zazęb. iliacae
zgięcie kręg.,
z m. zębatym A
flexa ilium
obniżenie żeber,
i najszerszym
profunda
podniesienie
grzbietu
miednicy
- 44 -
m. obliquus
abdominis
internus
fascia thoracoI brzegi żeber Xlumbalis, lig.
XII
lumbocostale,
linea intermedia
cristae iliacae
m. transversus
wewn. pow.
labium internum
abdominis
żeber VII-XII,
cristae iliacae
wyrostki
żebrowe L1-5
m. cremaster
lig. inguinale,
osłonki jądra i
funiculus
powięź nasienna
spermaticus
m. quadratus
piv – labium
piv – costa XII,
lumborum – pars internum cristae lig. lumbocostailiocostalis
iliacae, pid –
le, pid – procesventralis et
crista iliaca, pi – sus transversi L,
dorsalis et pars
processus
pi – costa XII
intercostalis
transversi L
mm.
rozpięte pomiędzy wyrostkami
intertransversarii żebrowymi dwóch sąsiadujących
lumborum LL
kręgów lędźwiowych
1 – skręcenie
zgodne, 2 –
zgięcie kręg.,
obniżenie żeber
Th8-12, n. iliohypogastricus, n.
ilioinguinalis, n.
genitofemoralis
regulacja
szerokości jamy
brzusznej,
tłocznia
unoszenie jąder
(odruch przy
głaskaniu uda)
zginanie kręgosłupa i klatki w
bok, ustalanie L,
obniżanie żebra
XII (m. wydechowy)
współdziałanie
przy zginaniu
kręgosłupa w
bok
Th5-12, n. iliohypogastricus, n.
ilioinguinalis, n.
genitofemoralis
n. genitoa. m. cremastefemoralis
ris, a. pudenda
externa
a. subcostalis, aa.
L1-3, n. subcostalis
lumbales, a.
iliolumbalis
a. musculophrenica, aa.
epigastrica S et I,
a. circumflexa
ilium profunda
rr. ventraless nn. –
lumbalium L1-4
Powłoka mm. brzucha wypełnia rozstęp mostkowo-łonowy kośćca (lacuna sceleti sternopubica). Mm. brzucha są mm.
wydechowymi, działającymi antagonistycznie do przepony. Jednocześnie wraz z nią i mm. krocza wytwarzają tłocznię
brzuszną (prelum abdominale) i najszerszą obręcz brzucha czyli obręcz Hallera (cingulum vatissimum abdominis s.
cingulum Halleri). Ich obustronny skurcz powoduje przodozgięcie kręgosłupa, skurcz jednostronny – zgięcie boczne,
zaś skurcz mm. skośnych – skręcenie wokół osi długiej. Od wyrostka mieczykowatego do spojenia łonowego biegnie
kresa biała (linea alba). Ogranicza ona pierścień pępkowy (anulus umbilicalis), którym podczas życia płodowego
przechodzi pępowina (funiculus umbilicalis), a która po porodzie zarasta w pępek (umbilicus).
M. prosty brzucha posiada pochewkę (vagina m. recti abdominis) złożoną z rozścięgien mm. bocznych brzucha.
Składniki tej pochewki kształtują się różnie w zależności od położenia względem kresy łukowatej (linea arcuata). Nad
kresą pochewka posiada dwie blaszki – przednia (lamina anterior) składa się z rozścięgna m. skośnego zewnętrznego i
przedniej części rozścięgna m. skośnego wewnętrznego, podczas gdy blaszka tylna (lamina posterior) składa się z
tylnej części rozścięgna m. skośnego wewnętrznego oraz z rozścięgna m. poprzecznego. Poniżej kresy łukowatej
pochewka składa się wyłącznie z blaszki przedniej, utworzonej przez rozścięgna wszystkich 3 mięśni.
83 Przepona (diaphragma) jest kopułą mięśniową oddzielającą jamę piersiową (cavitas thoracis) od jamy
brzusznej (cavitas abdominalis). Jest głównym m. wdechowym, rozszerzającym i powiększającym klatkę piersiową.
Bierze ponadto największy niemal udział w tworzeniu tłoczni brzusznej (prelum abdominale), która niezbędna jest do
wykonywania czynności fizjologicznych takich jak oddawania stolca (defaecatio) i moczu (mictio), wymiotowanie
(vomitus), kaszel (tussis) czy poród (partus). Unerwienie przepony pochodzi od n. przeponowego (n. phrenicus)
pochodzącego ze splotu szyjnego (plexus cervicalis). Ukrwienie zapewniają: t. osierdziowo-przeponowa (a.
pericardiophrenica), t. mięśniowo-przeponowa (a. musculophrenica), t. przeponowa górna i dolna (a. phrenica superior
et inferior).
Przepona składa się z części lędźwiowej, żebrowej i mostkowej – zależnie od miejsca, gdzie się przyczepia.
Część lędźwiowa (pars lumbalis) składa się z dwóch odnóg – prawej i lewej (crus dextrum et sinistrum). Każda z nich
dzieli się dodatkowo na odnogę przyśrodkową i boczną (crus mediale et laterale), na granicy których przebiega pień
współczulny (truncus symphaticus). Jeszcze dalej w bok poza odnogą prawą przebiega ż. nieparzysta (v. azygos), a po
stronie lewej – ż. nieparzysta krótka (v. hemiazygos) oraz n. trzewny większy i mniejszy (n. splanchnicus major et
minor). Odnoga boczna zaczyna się dwoma ścięgnistymi łukami. Łuk lędźwiowo-żebrowy przyśrodkowy lub więzadło
łukowate przyśrodkowe (arcus lumbocostalis medialis s. lig. arcuatum mediale) rozpięte jest między trzonem L1/2 a
końcem wyrostka żebrowego L1, biegnie ponad przyczepem m. psoas major. Łuk lędźwiowo-żebrowy boczny lub
więzadło łukowate boczne (arcus lumbocostalis lateralis s. lig. arcuatum laterale) rozpięte jest między wyrostkiem
żebrowym L1 a końcem żebra XII, leży ponad przyczepem m. czworobocznego lędźwi, przechodzi przezeń n.
podżebrowy (n. subcotalis). Pomiędzy odnogą prawą i lewą występuje więzadło łukowate pośrodkowe (lig. arcuatum
medianum) zaczynające się ścięgnistymi pasmami od L1-4 z prawej a L1-3 z lewej. Pasma te wzmacniają w części
lędźwiowej więzadło podłużne przednie; na wysokości Th12/L1 ograniczają rozwór aorty (hiatus aorticus), którym
przechodzi aorta zstępująca (aorta descendens), współczulny splot aorty brzuszny (plexus aorticus abdominalis) i
przewód piersiowy (ductus thoracicus); ograniczają również rozwór przełykowy (hiatus esophagus), którym przechodzi
przełyk (esophagus), nn. błędne (nn. vagi) i gałęzie przeponowo-brzuszne n. przeponowego lewego (rr.
- 45 -
phrenicoabdominales n. phrenici sinistri).
Na granicy między częścią lędźwiową a żebrową obecny jest trójkąt lędźwiowo-żebrowy (trigonum lumbocostale) –
miejsce pozbawione mięśni, gdzie opłucna ścienna styka się z otrzewną ścienną.
W części żebrowej (pars costalis) brzuśce odchodzą po każdej stronie od wewnętrznych powierzchni żeber VI-XII.
Przyczepy żebrowe przebite są nn. międzyżebrowymi V-XI i zazębiają się z początkowymi brzuścami
m. poprzecznego brzucha. Pomiędzy częścią tą a ścianą klatki piersiowej występuje zachyłek żebrowo-przeponowy
(recessus costodiaphragmaticus).Wzmocnieniami tej części są: opłucna przeponowa (pleura disphragmatica) oraz
otrzewna ścienna (peritoneum parietale).
Pomiędzy częścią żebrową a mostkową występuje trójkąt żebrowo-mostkowy (trigonum sternocostale), którym
przechodzą naczynia nabrzuszne górne (vasa epigastrica superiora).
Część mostkowa (pars sternalis) zaczyna się od wewnętrznej powierzchni wyrostka mieczykowatego i tylnej blaszki
pochewki m. prostego brzucha.
Środek ścięgnisty (centrum tendineum) stanowi środkowe rozścięgno. Ma kształt liścia koniczyny – mały płatek
środkowy zwrócony jest brzusznie, zaś większe płatki boczne – grzbietowo. W przejściu płatka środkowego w prawy
na wysokości Th8 obecny jest otwór ż. głównej (foramen v. cavae), którym przechodzi ż. główna dolna (v. cava
inferior) oraz gałęzie brzuszne i przeponowo-brzuszne n. przeponowego prawego (rr. abdominales et
rr. phrenicoabdominales n. phrenici dextri).
Na przeponie widoczne są 2 uwypuklenia skierowane ku górze, rozdzielone chrząstką V żebra. Prawa wypukłość
znajduje się nad wątrobą i sięga przestrzeń międzyżebrową wyżej. Lewa znajduje się nad żołądkiem i śledzioną i
odpowiada workowi osierdziowemu.
84, 85 Mm. miednicy (mm. pelvis) dzielimy na wewnętrzne i zewnętrzne.
Mm. zewnętrzne (mm. pelvis externi) dzielimy na 3 warstwy. W warstwie powierzchownej mamy m. pośladkowy
największy (m. gluteus maximus) i m. napinacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae). Warstwa środkowa składa
się z m. pośladkowego średniego (m. gluteus medius). W warstwie głębokiej obecne są: m. pośladkowy najmniejszy
(m. gluteus minimus), m. gruszkowaty (m. piriformis), m. zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus), m.
bliźniaczy górny i dolny (m. gemellus superior et inferior) oraz m. czworoboczny uda (m. quadratus femoris).
Mm. wewnętrzne (mm. pelvis interni) to m. biodrowy (m. iliacus) oraz m. lędźwiowy większy i mniejszy (m.
psoas major et minor). M. lędźwiowy większy i m. biodrowy tworzą wspólnie m. biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. gluteus
spina iliaca PI,
tractus iliotibialis retroversio,
n. gluteus I
a. glutea I, r.
maximus
crista iliaca, os
fasciae latae,
supinatio et
superficialis a.
sacrum, coccyx, tuberositas
adductio femogluteae S, a.
lig. sacrotuberale glutea –
ris, zwieranie
circumflexa
trochanter tertius odbytu, wstawafemoris M, aa.
nie, po schodach
perforantes
m. tensor fasciae spina iliaca AS, tractus iliotibialis napięcia powięzi n. gluteus S
a. glutea S, a.
latae
fascia m. glutei
(do tuberositat t. szerokiej, antecircumflexa
medii
i -t., patella)
femoris L
versio, pronatio
et adductio
femoris
m. gluteus
między linea
zewn. pow.
abductio et
medius
glutea A et P,
trochanter major anteversio
własna powięź
femoris, lateroversio coxae
m. gluteus
między linea
minimus
glutea A et I
m. piriformis
os sacrum (f.
woerachołek
supinatio, abduc- plaxus sacralis
a. glutea S et I
pelvina), art.
trochanter major tio et retroversio
sacroiliaca
od strony wewn. femoris, ante- et
lateroversio
coxae
m. obturatorius
endo – membsupinatio,
fossa
a. glutea I, a.
internus – pars
rana et foramen trochanterica
retroversio,
obturatoria, a.
endo- et
obturatorius, os
abductio,
pudenda interna
exopelvina
ilium
adductio femoris
m. gemellus
spina ischiadica ścięgno końcowe
superior
m. zasłaniacza
wewnętrznego
m. gemellus
tuber
inferior
ischiadicum
m. quadratus
A brzeg tuber
crista intersupinatio,
n. ischiadicus
a. glutea I, a.
femoris
ischiadicum
trochanterica
adductio et anteobturatoria, a.
- 46 -
versio femoris
m. psoas major – p s – trzony
pars superficialis Th12-L4, p p –
żebro XII, wyet profunda
rostki żebrowe
L1-5
m. iliacus
fossa iliaca, art.
sacroiliaca, spina
iliaca AI, art.
coxae
m. psoas minor
trzon Th12-L1
(występuje w
50%)
trochanter major
anteversio, elevatio, supinatio
et adductio
femoris, zgięcie
kręgosłupa do
trochanter minor przodu lub na
boki
et lubium M
lineae asperae
plexus lumbalis,
n. femoralis
eminentia
napina fascia
iliopubica, fascia iliaca i chroni n.
iliaca
femoralis
plexus lumbalis
circumflexa
femoris M
a. subcostalis, rr.
lumbales, a.
iliolumbalis, a.
circumflexa
femoris M
a. iliolumbalis, a.
circumflexa
ilium profunda
rr. lumbales
aortae
abdominalis
M. zasłaniacz wewnętrzny wraz z towarzyszącymi mu mm. bliźniaczymi tworzy m. obracacz trójgłowy (m. rotator
triceps).
Na tylnej powierzchni kości miednicznej obecne są 2 wcięcia kulszowe – większe i mniejsze (incisura ischiadica major
et minor). Po zamknięciu przekształcają się w odpowiedni otwory. Otworem kulszowym mniejszym (foramen
ischiadicum minus) przechodzi m. zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus), n. sromowy (n. pudendus) oraz
naczynie sromowe wewnętrzne (vasa pudenda interna). Przez otwór kulszowy większy (foramen ischiadicum majus)
przechodzi m. gruszkowaty, dzieląc go w ten sposób na otwór nad- i podgruszkowy. Przez otwór nadgruszkowy
(foramen suprapiriforme) przechodzi n. pośladkowy górny (n. gluteus superior) oraz naczynia pośladkowe górne (vasa
glutea superiora). Przez otwór podgruszkowy (foramen infrapiriforme) przechodzi n. pośladkowy dolny (n. gluteus
inferior), naczynia pośladkowe dolne (vasa glutea inferiora), n. sromowy (n. pudendus), naczynie sromowe
wewnętrzne (vasa pudenda interna), n. kulszowy (n. ischiadicus) oraz n. skórny uda tylny (n. cutaneus femoris
posterior).
Więzadło pachwinowe (lig. inguinale) biegnie od kolca biodrowego przedniego górnego do guzka łonowego.
Tworzą je rozścięgna mm. przednio-bocznych brzucha oraz powięzie: poprzeczna (fascia transversalis), biodrowa
(fascia iliaca) i szeroka (fascia lata). Więzadło wraz z powyższymi elementami tworzy łuk pachwinowy (arcus
inguinalis). Więzadło pachwinowe oddaje ponadto więzadło rozstępowe (lig. lacunare) łączące się z grzebieniem kości
łonowej (pecten ossis pubis). Powyżej więzadła pachwinowego od strony przedniej znajduje się pierścień pachwinowy
powierzchowny (anulus inguinalis superficialis).
Do powięzi brzucha zaliczmy: powięzie mm. przednio-bocznych rozdzielające od siebie te mm., powieź
podskórną, powierzchowną brzucha oraz poprzeczną.
Powięź podskórna (fascia subcutanea) znajduje się głębiej od podskórnej podściółki tłuszczowej. Pokrywa powięź
powierzchowną brzucha i ogranicza wraz z nią przestrzeń pozbawioną tłuszczu gdzie biegną naczynia i nn. skórne.
Łączy się w linii pośrodkowej z kresą białą, przedłuża się w więzadło procowe prącia lub łechtaczki (lig. fundiforme
penis vel clitoridis), pod którym głębiej znajduje się odpowiednie więzadło wieszadłowe (lig. suspensorium penis vel
clitoridis).
Powięź powierzchowna brzucha (fascia superficialis abdominis) pokrywa i ściśle zrasta się z m. skośnym brzucha
zewnętrznym. W górze przechodzi w powięź piersiową(fascia pectoralis), przyśrodkowo łączy się z kresą białą, z boku
przechodzi w więzadło pachwinowe i powięź m. dźwigacza jądra (fascia crematerica); oddaje wiązki międzyodnogowe
(fibrae intercrurales).
Powięź poprzeczna (fascia transversalis) razem z powięzią przeponową (fascia diaphragmatica), czworoboczną (fascia
quadrata), lędźwiową (fascia psoica) oraz biodrową (fascia iliaca) tworzy powięź śródbrzuszną (fascia
endoabdominalis). Zawarta jest pomiędzy otrzewną ścienną a m. poprzecznym brzucha, przylega do. m. prostego i jego
pochewki. Tworzy powięź pępkową (fascia umbilicalis) i więzadło pachwinowe. Wzmocniona jest kilkoma
elementami:
(1) sierp pachwinowy lub ścięgno łączące (falx inguinalis s. tendo conjunctivalis) powstające z rozścięgna
m. poprzecznego ma kształt trójkątny: przyśrodkowo zwraca się do ścięgna końcowego m. prostego i przyczepu kresy
białej (adminiculum lineae albae), bocznie – do wgłębienia odpowiadającego dołowi pachwinowemu środkowemu, zaś
podstawa zrasta się z przedłużeniem więzadła łonowego górnego (lig. pubicum superius),
(2) więzadło międzydołkowe (lig. interfoveolare) zrasta się z więzadłem pachwinowym, przyśrodkowo ograniczone
jest wgłębieniem odpowiadającym dołowi pachwinowemu środkowemu, zaś bocznie – wgłębieniem odpowiadającym
dołowi pachwinowemu bocznemu; na ścianie obecne jest wpuklenie do kanału pachwinowego w postaci pierścienia
pachwinowego głębokiego (anulus inguinalis profundus); więzadło wzmocnione jest m. międzydołkowym (m.
interfoveolaris) na zewnątrz i / lub m. napinaczem powięzi poprzecznej (m. tensor fasciae transversalis) od wewnątrz,
(3) pasmo biodrowo-łonowe (tractus iliopubicus) biegnie równolegle do więzadła pachwinowego, do kolca biodrowego
przedniego górnego,
- 47 -
(4) przegroda udowa (septum femorale) – wewnętrznie i niżej od więzadła pachwinowego, w części przyśrodkowej
wcięcia biodrowo-łonowego (incisura iliopubica) rozpięta między więzadłem rozstępowym (lig. lacunare)
przyśrodkowo a pochewką naczyń udowych (vagina vasorum femoralium) bocznie – zamyka przez to kanał udowy
(canalis femoralis)
86 Kanał pachwinowy (canalis inguinalis) znajduje się powyżej więzadła pachwinowego, przebiega skośnie, i jest
obecny w warunkach fizjologicznych.
Na wewnętrznej stronie przedniej ściany jamy brzucha obecne są charakterystyczne fałdy i doły. Od pępka (umbilicus)
do szczytu pęcherza moczowego (apex vesicae) biegnie fałd pępkowy pośrodkowy (plica umbilicalis mediana);
wywołany on jest więzadłem pępkowym pośrodkowym (lig. umbilicale medianum) powstałym z płodowego
moczownika (urachus). Bardziej bocznie znajduje się fałd pępkowy przyśrodkowy (plica umbilicalis medialis);
wywołany on jest więzadłem pępkowym bocznym (lig. umbilicale laterale) powstałym z t. pępkowej (a. umbilicalis).
Najbardziej bocznie znajduje się fałd pępkowy boczny (plica umbilicalis lateralis) wywołany przebiegiem naczyń
nabrzusznych dolnych (vasa epigastrica inferiora). Pomiędzy fałdem pośrodkowym a przyśrodkowym mamy dół
nadpęcherzowy (fossa supravesicalis), pomiędzy fałdem przyśrodkowym a bocznym – dół pachwinowy przyśrodkowy
(fossa inguinalis medialis), zaś w polu za fałdem bocznym – dół pachwinowy boczny (fossa inguinalis lateralis).
Pierścień pachwinowy powierzchowny (anulus inguinalis superficialis) rzutuje się na dół przyśrodkowy bliżej więzadła
przyśrodkowego, a pierścień pachwinowy głęboki (anulus inguinalis profundus) – na dół boczny; ten ostatni od strony
przyśrodkowej posiada fałd półksiężycowaty lub sierpowaty (plica semilunais s. falciformis) odpowiadający więzadłu
międzydołkowemu (lig. interfoveolare). Pierścień powierzchowny ograniczony jest ze strony bocznej i przyśrodkowej
przez odpowiednią odnogę (crus mediale et laterale), z przodu przez włókna międzyodnogowe (fibrae intercrurales), z
tyłu zaś przez więzadło zagięte (lig. reflexum).
Kanał pachwinowy posiada 4 ściany – górną, dolną, przednią i tylną. Ścianę górną stanowi m. skośny brzucha
wewnętrzny i m. poprzeczny brzucha; ścianę dolną – więzadło pachwinowe i zagięte. Na ścianę przednią (zewnętrzną)
składa się skóra (cutis), podściółka tłuszczowa (panniculus adiposus), powięź podskórna brzucha (fascia subcutanea
abdominis), włókna międzyodnogowe (fibrae intercrurales), rozścięno m. skośnego zewnętrznego oraz rozścięgno m.
dźwigacza jądra. Ściana tylna (wewnętrzna) składa się z otrzewnej ściennej (peritoneum parietale), tkanki
podsurowiczej otrzewnej (tela subserosa peronei) oraz powięzi poprzecznej (fascia transversalis) wzmocnionej sierpem
pachwinowym i więzadłem międzydołkowym.
U kobiety kanałem pachwinowym przechodzi więzadło obłe macicy (lig. teres uteri) biegnące od macicy (uterus) do
wzgórka łonowego (mons pubis) i wargi sromowej większej (labium majus pudendi). U mężczyzny natomiast
przebiega kanałem powrózek nasienny (funiculus spermaticus); składa się on z całego szeregu elementów: nasieniowód
(ductus deferens), jego t. (a. ductus deferentis), naczynia jądrowe (vasa testicularia), żylny splot wiciowy (plexus
pampiniformis), współczulny splot jądrowy (plexus testicularis), współczulny splot nasieniowodowy (plexus
deferentalis), wyrostek pochwowy otrzewnej (processus vaginalis peronei), powięź nasienna zewnętrzna i wewnętrzna
(fascia spermatica externa et interna), m. dźwigacz jądra (m. cremaster) i jego powięź (fascia crematerica), gałąź
płciowa n. płciowo-udowego (r. genitalis n. genitofemoralis) i n. biodrowo-pachwinowy (n. ilioinguinalis).
Z kanałem pachwinowym związane są przepukliny pachwinowe. Ogólnie przepuklina jest stanem, kiedy narząd
wewnętrzny, np. pętla jelita, przebija się przez otaczającą go ścianę mięśniową i zazwyczaj jest wyczuwalny przez
skórę. Tworzą się one w miejscach, gdzie ściana jamy brzusznej jest cienka i pozbawiona grubej osłony mięśniowej –
spotykamy przepukliny pępkowe, lędźwiowe, pachwinowe, udowe i inne. Przepukliny pachwinowe klasyfikujemy w
zależności od miejsca przebicia .
Przepuklina boczna lub pośrednia lub skośna (hernia inguinalis lateralis s. indirecta s. obliqua) przebiega wzdłuż
kanału pachwinowego czyli przechodzi przez pierścień powierzchowny i głęboki. Naczynia nabrzuszne dolne i
powrózek nasienny znajdują się z tyłu i przyśrodkowo od wrót przepukliny. Ten rodzaj może być wrodzony lub
nabyty.
Przepuklina przyśrodkowa lub bezpośrednia lub prosta (hernia inguinalis medialis s. directa s. recta) przechodzi przez
dół pachwinowy przyśrodkowy lub przez dół nadpęcherzowy oraz przez pierścień powierzchowny. Naczynia
nabrzuszne dolne i powrózek nasienny znajdują się z tyłu i bocznie od wrót przepukliny. Ten rodzaj jest zawsze
nabyty.
Przepuklina wrodzona lub mosznowa (hernia inguinalis congenita s. scrotalis) pojawia się przy niecałkowitym
zarośnięciu wyrostka pochwowego otrzewnej.
87 Kanał udowy (canalis femoralis) w przeciwieństwie do poprzedniego nie jest kanałem fizjologicznym, a jego
pojawienie się jest objawem niepożądanym.
Pomiędzy więzadłem pachwinowym a kością miedniczną znajduje się wcięcie biodrowo-łonowe (incisura iliopubica)
pokryte powięzią poprzeczną. Przez jego środek, skośnie od więzadła pachwinowego do wyniosłości biodrowołonowej (eminentia iliopubica) przebiega łuk biodrowo-łonowy (arcus iliopubicus). W ten sposób wcięcie podzielone
jest nad 2 części – boczna zwana jest rozstępem mięśniowym (lacuna musculorum) przez który przebiega m. biodrowolędźwiowy (m. iliopsoas) i n. udowy (n. femoralis), przyśrodkowa zaś – rozstępem naczyniowym (lacuna vasorum),
gdyż biegną tamtędy naczynia udowe (vasa femoralia). Te ostatnie otoczone są swoją pochewką (vagina vasorum
femoralium), którą od więzadła rozstępowego (lig. lacunare) oddziela pierścień udowy (anulus femoralis) –
- 48 -
ograniczony jest on z góry i przodu więzadłem pachwinowym, a z dołu i boku przedłużeniem więzadła łonowego
górnego. Prawidłowo pierścień zasłonięty jest przegrodą udową (septum femorale) wspomnianą przy powięziach
brzucha; na zewnątrz niego znajdują się węzły chłonne pachwinowe głębokie (nodi lymphatici inguinales profundi) a
wzmocniony jest otrzewną ścienną z dołkiem udowym (fovea femoralis). Jednak przy perforacji przegrody może dojść
do przepukliny udowej (hernia femoralis); jest ona o tyle groźna, iż kanał jest jej najwęższym miejscem – może zatem
stać się przepukliną uwięźniętą (hernia incarcerata) wymagającą jak najszybszego odprowadzenia, aby nie dopuścić do
martwicy jej zawartości. O ile zatem przepukliny pachwinowe tworzą się powyżej więzadła pachwinowego, o tyle
przepukliny udowe powstają poniżej niego.
Wyjściem dla przepukliny udowej może być rozwór odpiszczelowy (hiatus saphenus). Od strony górnej, bocznej i
dolnej ograniczony jest ostrym brzegiem sierpowatym (margo falcformis), który posiada róg górny i dolny. Róg górny
(cornu superius) przedłuża się w więzadło pachwinowe i rozstępowe. Róg dolny (cornu inferius) przedłuża się w
powięź grzebieniową (fascia pectinea); ponadto przewija się przezeń ż. odpiszczelowa (v. saphena magna), która
wpada w tym miejscu do ż. udowej (v. femoralis). Rozwór odpiszczelowy pokryty jest powięzią sitową (fascia
cribrosa) na której z kolei znajdują się węzły chłonne pachwinowe powierzchowne (nodi lymphatici inguinales
superficiales); w stanach chorobowych mogą one dawać bolesne dymienice (bubo).
Mm. kończyny dolnej (mm. membri inferioris) dzielimy na mm. obręczy tj. mm. miednicy [omówione wcześniej],
mm. uda, mm. podudzia i mm. stopy.
88, 89, 90 Mm. uda (mm. femoris) dzielimy na przednie, przyśrodkowe i tylne.
Mm. przednie (mm. femoris anteriores) odpowiadają mm. zewnętrznym miednicy. Unerwione są przez n. udowy (n.
femoralis). Występują w dwóch warstwach – pierwsza składa się z m. krawieckiego (m. sartorius), druga zaś z m.
czworogłowego uda (m. quadriceps femoris); ostatni – jak wskazuje nazwa – złożony jest z kilku części: m. prosty uda
(m. rectus femoris), m. obszerny boczny, pośredni i przyśrodkowy (m. vastus lateralis, intermedius et medialis) oraz m.
stawowy kolana (m. articularis genus).
Mm. przyśrodkowe (mm. femoris mediales) są jego przywodzicielami. Unerwione są przez n. zasłonowy
(n. obturatorius). Dzielimy je na 4 warstwy. W pierwszej mamy: m. grzebieniowy (m. pectineus), m. smukły
(m. gracilis) i m. przywodziciel długi (m. adductor longus), w drugiej – m. przywodziciel krotki (m. adductor brevis),
w trzeciej – m. przywodziciel wielki (m. adductor magnus), a w czwartej – m. zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius
externus).
Mm. tylne (mm. femoris posterior) odpowiadają mm. wewnętrznym miednicy. Posiadają unerwienie od n. kulszowego
(n. ischiadicus). Do grupy tej należą: m. dwugłowy uda (m. biceps femoris), m. półścięgnisty (m. semitendinosus) i m.
półbłonisty (m. semimemebranosus).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. sartorius
okolica spina
pes anserinus
anteversio,
a. femoralis, a.
n. femoralis
iliaca AS
abductio,
circumflaexa
supinatio
femoris L, a.
femoris, flexio et
genus
pronatio cruris
descendens
m. quadriceps
nad rzepką głowy łączą się w
extensio cruris,
a. circumflexa
femoris:
ścięgno – do tuberositas tibiae
anteversio,
femoris L, aa.
perforantes
m. rectus femoris A – spina iliaca podstawa rzepki abductio,
supinatio femoris
– crus A et P
AI, P – S brzeg
acetabulum
m. vastus
linea interbrzegi rzepki i
lateralis
trochanterica,
tuberositas tibiae
labium L lineae
asperae
m. vastus
linea interintermedius
trochanterica
m. vastus
labium M lineae
medialis
asperae
m. articularis
przedłużanie m. A ściana art.
zapobiega
genus
vastus
genus
fałdowaniu
intermedius
torebki
m. pectineus
ramus superior
linea pectinea
anteversio,
n. femoralis et n. a. pudenda
ossis pubis,
femoris, pod
adductio,
obturatorius
externa, a.
pecten ossis
trochanter minor supinatio femoris
circumflexa
pubis
femoris M, a.
obturatoria
- 49 -
m. gracilis
ramus inferior
ossis pubis
pes anserinus
m. adductor
longus
os pubis –
między
spojeniem z
guzkiem
ramus inferior
ossis pubis
r. I ossis pubis, r.
ossis ischii, tuber
ischiadicum
środkowa cz.
labium mediale
lineae asperae
m. adductor
brevis
m. adductor
magnus
m. obturatorius
externus
m. biceps
femoris – caput
longum et breve
m. semitendinosus
m. semimemebranosus
adductio,
n. obturatorius
anteversio,
pronatio femoris,
flexio, pronatio
cruris
adductio,
supinatio,
anteversio
femoris
1/3 S cz. labium
M lineae asperae
labium mediale adductio, supilineae asperae
natio, anteversio,
pronatio, retroversio femoris
membrana et
fossa
supinatio,
foramen
trochanterica
adductio, anteobturatorius
versio femoris
c l – tuber
caput fibulae
retroversio
ischiadicum, c b
femoris, flexio et
– labium laterale
supinatio cruris
lineae asperae
pes anserinus
retroversio
tuber
femoris, flexio
ischiadicum
cruris
M pow. nasady
retroversio et
piszczeli na
pronatio femoris,
wysokości
flexio et pronatio
tuberositas tibiae cruris
n. obturatorius,
n. tibialis
n. obturatorius
c l – n. tibialis,
c b – r. peroneus
(fibularis)
communis
n. tibialis
a. pudenda
externa, a.
pforunda
femoris, a.
obturatoria
a. obturatoria, a.
perforans prima
a. obturatoria, aa.
perforantes
a. obturatoria, a.
fircumflexa
femoris medialis
a. circumflexa
femoris medialis,
aa. perforantes,
a. poplitea
aa. perforantes
Gęsia stopa (pes anserinus) powstaje przez zrośnięcie się końcowych ścięgien 3 mm. uda: z przednich jest to
m. krawiecki, z przyśrodkowych – m. smukły, zaś z tylnych – m. półścięgnisty. Przyczepia się ona za osią poprzeczną
zgięcia stawu kolanowego na wysokości guzowatości piszczeli – miejsce to jest przyczepem końcowym powyższych
mm.
91 Trójkąt udowy (trigonum femorale) znajduje się na przednio-przyśrodkowej powierzchni uda. Ograniczony
jest bocznie przez m. krawiecki, przyśrodkowo przez m. przywodziciel długi, u góry – przez więzadło pachwinowe.
Jego pogłębieniem jest dół biodrowo-grzebieniowy (fossa iliopectinea), położony przyśrodkowo od m. biodrowolędźwiowego (m. iliopsoas). Dół ten ma kształt odwróconego klina, zwróconego podstawą w kierunku rozstępu
naczyniowego (lacuna vasorum), a ostrzem w stronę kanału przywodzicieli (canalis adductorii). Zawiera naczynia
udowe (vasa femoralia) oraz gałąź udową n. płciowo-udowego (r. femoralis n. genitofemoralis).
92 Kanał przywodzicieli (canalis adductorius) znajduje się pomiędzy mm. uda. Przednim ograniczeniem jest
blaszka ścięgnista (tzw. lamina vastoadductoria) rozpięta między m. obszernym przyśrodkowym a m. przywodzicielem
wielkim. Przebija się przez nią n. udowo-goleniowy (n. saphenus) oraz t. kolana zstępująca (a. genus descendens).
Wylot kanału znajduje się na powierzchni tylnej, pomiędzy przyczepami końcowymi m. przywodziciela wielkiego tj.
między blaszką przyśrodkową kresy chropawej a nadkłykciem przyśrodkowym kości udowej – obecny tam jest rozwór
ścięgnisty przywodzicieli czyli rozwór omawianego kanału (hiatus tendinis adductorius s. hiatus canalis adductorii).
Kanałem tym przechodzą naczynia udowe (vasa femoralia) do dołu podkolanowego (fossa poplitea), gdzie stają się
naczyniami podkolanowymi (vasa poplitea).
93 Dół podkolanowy (fossa poplitea) znajduje się nieco powyżej wysokości kolana na tylnej stronie kończyny
dolnej. Jego przednią ścianą jest powierzchnia podkolanowa kości udowej (facies poplitea femoris). Od strony górnoprzyśrodkowej ograniczony jest m. półbłoniastym i półścięgnistym, od strony górno-bocznej – m. dwugłowym uda, zaś
od strony dolnej po obu stronach – odpowiednią głową m. brzuchatego łydki (caput mediale et laterale m.
gastrocnemii). W stronę tylną dół jest otwarty, pokryty skórą i powięziami. Do dołu podkolanowego dochodzą z kanału
przywodzicieli naczynia zwane tu podkolanowymi (vasa poplitea). Ponadto znajduje się tam odgałęzienie n.
kulszowego – n. piszczelowy (n. tibialis).
94, 95, 96 Mm. podudzia (mm. cruris) dzielimy na przednie, boczne i tylne.
Do mm. przednich (mm. cruris anteriores) zaliczamy: m. piszczelowy przedni (m. tibialis anterior), m. prostownik
palców długi (m. extensor digitorum longus), m. strzałkowy trzeci (m. peroneus (fibularis) tertius) i m. prostownik
palucha długi (m. extensor hallucis longus). Grupa ta unerwiona jest przez n. strzałkowy głęboki (m. peroneus
(fibularis) profundus).
- 50 -
Grupa mm. bocznych (mm. cruris laterales) składa się z m. strzałkowego długiego i krótkiego (m. peroneus (fibularis)
longus et brevis); unerwione są one przez n. strzałkowy powierzchowny (n. peroneus (fibularis) superficialis).
Mm. tylne (mm. cruris posteriores) dzielą się na warstwę powierzchowną i głęboką. W pierwszej znajduje się
m. trójgłowy łydki (m. triceps surae) składający się z m. brzuchatego łydki (m. gastrocnemius) i m. płaszczkowatego
(m. soleus) oraz m. podeszwowy (m. plantaris). W warstwie głębokiej mamy: m. podkolanowy (m. popliteus), m.
piszczelowy tylny (m. tibialis posterior), m. zginacz palców długi (m. flexor digitorum longus) oraz m. zginacz palucha
długi (m. flexor hallucis longus). Grupa tylna unerwiona jest przez n. piszczelowy (n. tibialis).
NOMEN
ORI
INS
ACTIO
NN.
AA.
m. tibialis
condylus L,
facies plantaris
flexio dorsalis,
n. peroneus
a. tibialis
anterior
facies L tibiae,
ossis cuneiformis supinatio et
(fibularis)
anterior, a.
fascia cruris,
M et tuberositas adductio pedis,
profundus
reccurens tibialis
membrana
ossis metatarsi II pochylenie
anterior
interossea
goleni w przód
m. extensor
condylus L
ścięgna rozcho- extensio et flexio
a. tibialis
digitorum longus tibiae, caput et
dzą się wachanterior
dorsalis
margo A fibulae, larzowato i tw.
digitorum, flexio
fascia cruris
rozścięgna
dorsalis, pronatio
grzbietowe
et abductio
palców
pedis, poch.
trójczłonowych goleni w przód
m. peroneus
pars I fibulae,
facies dorsalis
wsp. w/w, flexio
(fibularis) tertius membrana
basis ossis
dorsalis, pronatio
interossea
metatarsi V (IV) et abductio pedis
m. extensor
facies M fibulae, phalanx distalis extensio et flexio
hallucis longus
membrana
hallucis
dorsalis hallucis,
interossea
flexio dorsalis,
pronatio et
abductio pedis,
poch. goleni A
m. peroneus
A – condylus L margo L ossis
flexio plantaris, n. peroneus
a. genus IL, a.
(fibularis) longus tibiae, caput
(fibularis)
cuneiformis M,
pronatio et
fibularis, a.
– pars A et P
fibulae, art.
superficialis
tuberositas ossis abductio pedis,
tibialis A
tibiofibularis, P – metatarsi I
pochylenie
corpus fibulae
goleni w tył
m. peroneus
facies L fibulae, tuberositas ossis flexio plantaris,
a. fibularis, a.
(fibularis) brevis fascia cruris,
metatarsi V
pronatio et
tibialis A
septum
abductio pedis
intermusculare
cruris A et P
m. triceps surae: cz. powierzchowna – m. gastrocnemius, cz. głęboka – m. soleus
m. gastrofacies poplitea,
tendo calcanei
flexio cruris,
aa. surales
n. tibialis
cnemius
art. genus,
(Achilli) do
flexio plantaris,
epicondulus M et tuber calcanei
supinatio et
L femoris
adductio pedis
m. soleus
facies P capitis
flexio plantaris,
a. tibialis P, a.
fibulae, arcus
supinatio et
fibularis
tendineus m.
adductio pedis
solei
m. plantaris
facies poplitea
tuber calcanei,
wspomaganie m.
a. poplitea
femoris, art.
+ tendo Achilli s. triceps surae,
genus
+ fascia cruris s. tensio
+ aponeurosis
aponeurosis
plantaris
plantaris
m. popliteus
facies L condyli trójkątne pole
tensio capsulae
a. poplitea, a.
L femoris, sulcus piszczeli
articularis, flexio
genus media
popliteus, art.
powyżej linea m. et pronatio cruris
genus
solei
- 51 -
m. tibialis
posterior
membrana
interossea, art.
tibiofibularis
facies plantaris
tuberositatis
ossis navicularis,
os cuneiforme M
m. flexor
facies posterior
phalanges
digitorum longus tibiae od linea m. distales
solei
digitorum pedis
(vaginae
synoviales et
fibrosae)
m. flexor
2/3 facies P
phalanx distallis
hallucis longus
fibulae, membhallucis
rana interossea
supinatio,
adductio, flexio
plantaris pedis,
poch. goleni P
flexio digitorum,
supinatio,
adductio et
flexio plantaris
pedis
a. tibialis P, a.
fibularis
flexio hallucis,
flexio plantaris,
supinatio et
adductio pedis
a. fibularis
a. tibialis P
97 Mm. stopy (mm. pedis), w przeciwieństwie do mm. ręki, występują zarówno po grzbietowej, jak i
podeszwowej stronie stopy.
Mm. grzbietowe (mm. dorsales pedis) to: m. prostownik palucha krótki (m. extensor hallucis brevis) oraz
m. prostownik palców krótki (m. extensor digitorum brevis); unerwione są jak mm. przednie podudzia, czyli przez n.
strzałkowy głęboki (n. peroneus (fibularis) profundus).
Mm. podeszwowe (mm. plantares) dzielimy na mm. palucha, mm. palca małego oraz mm. środkowe podeszwy. Do
mm. palucha (mm. hallucis) zaliczamy: odwodziciel (m. abductor hallucis), zginacz krótki (m. flexor hallucis brevis) i
przywodziciel (m. adductor hallucis); do mm. palca małego (mm. digiti minimi) – odwodziciel (m. abductor digiti
minimi) i zginacz krotki (m. flexor digiti minimi brevis). Mm. środkowe podeszwy (mm. medii plantae) to: m. zginacz
palców krótki (m. flexor digitorum brevis), m. czworoboczny podeszwy lub m. zginacz dodatkowy (m. quadratus
plantae s. m. flexor accessorius), mm. glistowate (mm. lumbricales) oraz mm. międzykostne grzbietowe i podeszwowe
(mm. interossei dorsales et plantares). Mm. podeszwowe unerwione są głównie przez n. podeszwowy boczny (n.
plantaris lateralis); tylko m. odwodziciel palucha, głowa przyśrodkowa m. zginacza krótkiego palucha, m.
przywodziciel palucha i mm. glistowate I i II posiadają unerwienie od n. podeszwowego przyśrodkowego (n. plantaris
medialis).
Funkcja mm. stopy wyraża się najczęściej w ich nazwach. M. czworoboczny podeszwy wspomaga czynność
m. zginacza palców, stąd określanie go mianem zginacza dodatkowego. Mm. glistowate zginają podeszwowo paliczki
bliższe i przywodzą palce II-V do palucha. Mm. międzykostne również zginają podeszwowo paliczki bliższe; poza tym
mm. grzbietowe odwodzą od siebie palce, a mm. podeszwowe przywodzą je do siebie.
UKŁAD KRWIONOŚNY
Układ krwionośny (systema sanguineum) odpowiedzialny jest za transport w obrębie organizmu krwi. Krew z
kolei pełni szereg istotnych funkcji, np. dostarczanie składników odżywczych i usuwanie produktów metabolizmu,
transport gazów oddechowych, hormonów, obrona przez infekcjami czy termoregulacja. Układ krwionośny składa się z
serca, pełniącego rolę pompy oraz z naczyń, rozprowadzających krew po ustroju.
W przeciwieństwie do elementów omówionego wcześniej układu ruchu – z reguły symetrycznych – naczynia i
trzewia po obu stronach ciała często zasadniczo się od siebie różnią; obecne są również elementy nieparzyste. Ze
względu na ten fakt wprowadza się oznaczenia na strony ciała: D – strona prawa, Si – lewa.
98 Topografia serca. Serce (cor) znajduje się w śródpiersiu środkowym (mediastinum medium). W każdej z osi
skręcone o kąt ok. 40o – w osi poprzecznej szczyt zwraca się do przodu, a podstawa do tyłu, w osi strzałkowej szczyt
wędruje na lewo, a podstawa na prawo, wreszcie względem osi własnej – przód zwraca się w prawo, a tył w lewo.
Po obu stronach mostka widoczne są niektóre zwrócone do przodu części serca – nalezą do nich: komora prawa, rąbek
komory lewej (Si), przedsionek prawy (D), część wstępująca aorty (D), łuk aorty i jej część zstępująca (Si), t. płucna
(Si), uszko lewe (Si).
Na powierzchni każdego płuca znajduje się wcięcie sercowe. We wcięciu płuca prawego (incisura cardiaca pulmonis
dextri) znajduje się prawa komora i prawy przedsionek, zaś we wcięciu płuca lewego (incisura cardiaca pulmonis
sinistri) – uszko lewe, lewa komora i rąbek komory prawej.
Zastawki serca w odniesieniu do przedniej powierzchni klatki piersiowej rzutują się następująco:
- zastawka trójdzielna w linii pośrodkowej na wysokości przyczepu chrząstki V żebra,
- zastawka dwudzielna (osłuchiwana w okolicy szczytu serca) w V przestrzeni międzyżebrowej przyśrodkowo od
linii śródobojczykowej,
- zastawka aorty w II prawej przestrzeni międzyżebrowej,
- zastawka pnia płucnego w II lewej przestrzeni międzyżebrowej.
- 52 -
Ze względu na efekty akustyczne obecne przy opukiwaniu klatki piersiowej, mówimy o stłumieniu względnym i
bezwzględnym serca. Stłumienie bezwzględne słyszalne jest w części serca nie pokrytej płucami; granicami tego
obszaru są: S – brzeg IV lewego żebra, D – lewy brzeg mostka, Si – koniuszkowe uderzenie serca, I – trudne do
wyróżnienia. Stłumienie względne słyszalne jest w granicach: Si – 10 cm od linii pośrodkowej, D – szerokość palca od
prawego brzegu mostka.
99 Budowa ogólna serca. W obrębie serca (cor) wyróżnić można zwróconą do góry podstawę (basis cordis) oraz
skierowany w dół szczyt (apex cordis). Wewnątrz serce posiada przedsionek prawy i lewy (atrium dextrum et
sinistrum) oraz prawą i lewą komorę (ventriculus dexter et sinister). Pomiędzy przedsionkiem i komorą po każdej
stronie obecny jest otwór przedsionkowo-komorowy (ostium atrioventriculare). Na zewnętrznej powierzchni serca
granicą zarysów przedsionków i komór jest bruzda wieńcowa (sulcus coronarius). Duże naczynia opuszczające serce
odchodzą z otworów tętniczych (ostia ateriosa); naczynia te tworzą na podstawie serca wieniec (corona cordis).
Serca posiada 3 powierzchnie. Do przodu zwrócona jest mostkowo-żebrowa (facies sternocostalis), a do dołu –
przeponowa (facies diahragmatica) leżąca na środku ścięgnistym przepony (centrum tendineum diaphragmatis).
Granicą między powyższymi jest po stornie prawej brzeg prawy (margo dexter), zaś po stronie lewej – powierzchnia
płucna (facies pulmonalis). Na zewnątrz trudno dostrzec wyraźną granicę między przedsionkami. Komory natomiast
oddzielone są bruzdami międzykomorowymi – przednią i tylną, stosownie do powierzchni (sulcus interventricularis
anterior et posterior). Obie bruzdy łączą się na prawo od szczytu serca, tworząc jest wcięcie (incisura apicis cordis).
Każdy przedsionek przedłuża się do przodu w uszko przedsionkowe (auricula atrialis). Oba uszka wraz z przednią
ścianą przedsionków obejmują stożek tętniczy czyli lejek (conus arteriosus s. infundibulum) od którego odchodzi pień
płucny (truncus pulmonalis) oraz opuszkę aorty (bulbus aortae), od której ona odchodzi.
100 Wyróżniamy dwa przedsionki serca – prawy i lewy.
Przedsionek prawy (atrium dextrum) dzieli się na część przednio-boczną i tylno-przyśrodkową. Pierwsza z
wymieniowych części odpowiada przejściu w uszko prawe (auricula dextra). Wewnątrz tego ostatniego znajdują się
mm. grzebieniowe (mm. pectinati). Odchodzą one od grzebienia granicznego (crista terminalis), stanowiącego granicą
między oboma wymienionymi na początku częściami. Zewnętrznym odpowiednikiem grzebienia jest bruzda krańcowa
przedsionka prawego (sulcus terminalis atrii dextri), biegnąca od przedniego ograniczenia ż. głównej do ujścia zatoki
wieńcowej. Część tylno-przyśrodkowa to zatoka żył głównych (sinus venarum cavarum), stanowiąca pozostałość po
zatoce żylnej (sinus venosus). Do tej uchodzą żż. główne (vv. cavae) i zatoka wieńcowa (sinus coronarius). Obecne są
też ich odpowiednie zastawki – żyły głównej dolnej – Eustachiusza (valvula v. cavae inferioris – Eustachii) oraz zatoki
wieńcowej (valvula sinus coronarii – Thebisii). Pomiędzy ujściami żył głównych, między mięśniami ściany
przedsionka, znajduje się nagromadzenie tkanki tłuszczowe w postaci guzka międzyżylnego (tuberculum
intervenosum). Ścianę przyśrodkową przedsionka stanowi przegroda międzyprzedsionkowa (septum interatriale).
Posiada ona dół owalny (fossa ovalis) otoczony rąbkiem (limbus fossae ovalis). Dno jego stanowi część błoniasta
przegrody (pars membranaceae septi interatrialis). Bardziej dobrzusznie napotykamy otwory żż. najmniejszych
(foramina vv. minimarum), którymi przechodzą żż. najmniejsze serca (vv. cordis minimae).
Przedsionek lewy (atrium sinistrum) przechodzi z przodu w uszko lewe (auricula sinistra), stykające się z lewą ścianą
pnia płucnego. W przejściu tym również znajdują się mm. grzebieniowe (mm. pectinati). Obecne są również otwory żż.
najmniejszych (foramina vv. minimarum), a z górnej ściany odchodzą żż. płucne prawe i lewe (vv. pulmonales dextrae
et sinistrae).
Przegroda międzyprzedsionkowa (septum interatriale) składa się z 2 części. Część mięśniowa (pars muscularis)
oddzielona jest głębokim szczelinowatym wpukleniem od części błoniastej (pars membranacea) otoczonej sierpem
przegrody (falx septi); ten jest pozostałością po zastawce otworu owalnego (valvula foraminis ovalis).
101 Komory serca występują również w liczbie dwóch – rozróżniamy prawą i lewą.
Komora prawa (ventriculus dexter) ma w przybliżeniu kształt czworościanu. Posiada on płaską ścianę tylną, wklęsłą
przednią i wypukła przyśrodkową. U szczytu obecny jest otwór przedsionkowo-komorowy prawy (ostium
atrioventriculare dextrum) oraz otwór pnia płucnego (ostium trunci pulmonalis). Powyżej obecny jest stożek tętniczy
czyli lejek (conus arteriosus s. infundibulum). Ściany komory mają budowę gąbczastą. Na ich wewnętrznej
powierzchni znajdują się beleczki mięśniowe (trabeculae caneae) dzielące się na podłużne i poprzeczne. Te ostatnie są
mniej liczne, ale zdarzają się wśród nich wyjątkowe – chodzi tu o grzebień nadkomorowy (crista supraventricularis) i
beleczkę przegrodowo-brzeżną (trabecula septomarginalis). Od ścian komory odchodzą ponadto mm. brodawkowate
(mm. papillares) przedłużające się w struny ścięgniste (chordae tendineae), te zaś dochodzą do odpowiednich płatków
zastawek, powodując ich rytmiczne ruchy. M. brodawkowaty przedni (m. papillaris anterior) odchodzi od beleczki
przegrodowo-brzeżnej, biegnie między szczytem a podstawą i osiąga płatek przedni i tylny zastawki trójdzielnej
(cuspis anterior et posterior valvae tricuspidalis). M. tylny (m. papillaris posterior) biegnie między ścianą przeponową a
przegrodą i dochodzi do płatka tylnego i przegrodowego (cuspis posterior et septalis). M. przegrodowy (m. papillaris
septalis) przyczepia się do płatka przedniego i przegrodowego (cuspis anterior et septalis).
Komora lewa (ventriculus sinister) ma kształt stożkowaty. Na bocznej ścianie znajdują się beleczki okrągłooczne,
przechodzące w koniuszku w beleczki ścięgniste. Część mięśniowa i błoniasta przegrody międzykomorowej (pars
muscularis et membranacea septi interventricularis) rozdzielone są rąbkiem brzeżnym (limbus marginalis). W komorze
obecne są również mm. brodawkowate. M. przedni (m. papillaris anterior) odchodzi ze ściany przednio-bocznej, a
- 53 -
tylny (m. papillaris posterior) – z tylno-przyśrodkowej. Oba przedłużają się w struny ścięgniste (chordae tendineae),
osiągające płatek przedni i tylny zastawki dwudzielnej (cuspis anterior et posterior valvae bicuspidalis).
Przegroda międzykomorowa (septum interventriculare) składa się z części mięśniowej (pars muscularis) oraz mniejszej
części błoniastej (pars membranacea). Ta ostatnia w odniesieniu do komory prawej leży na tylnej granicy grzebienia
nadkomorowego, zaś względem komory lewej – między płatkiem prawym i lewym zastawki aorty. Dalej część ta dzieli
się na część dolną – właściwą i górną tj. przegrodę przedsionkowo-komorową (septum atrioventriculare),
rozgraniczającą prawy przedsionek od lewej komory.
103 Zastawki serca (valvae cordis) występują w liczbie czterech.
Dwie z nich rozdzielają przedsionki od komór – jest to zastawka przedsionkowo-komorowa prawa czyli trójdzielna
(valva atrioventricularis dextra s. tricuspidalis) gdyż posiada płatek przedni, tylny i przegrodowy (cuspis anterior,
posterior et septalis) oraz zastawka lewa czyli dwudzielna lub mitralna (valva atrioventricularis sinistra s. bicuspidalis
s. mitralis), gdyż posiada płatek przedni i tylny (cuspis anterior et posterior), a kształtem przypomina mitrę. Obie
wymienione zastawki przyczepiają się do pierścieni włóknistych (anuli fibrosi) otaczających otwory przedsionkowokomorowe (ostia atrioventricularia). Składają się z błony podstawnej okrytej wsierdziem, dzielą się na część obwodową
i centralną. Powierzchnie przedsionkowe są gładkie, zaś komorowe – pokryte przyczepami strun ścięgnistych,
tworzącymi 3 szeregi.
Zastawka pnia płucnego czyli płucna (valva trunci pulmonalis s. pulmonaria) znajduje się w odpowiednim otworze
(ostium trunci pulmonalis). Posiada grudki i księżyce zastawki półksiężycowatej (noduli et lunulae valvae semilunaris)
oraz płatki: prawy, lewy i przedni (valvula semilunaris dextra, sinistra et anterior). Zastawka aorty lub aortowa (valva
aortae s. aortica) znajduje się z jej otworze (ostium aortae). Również posiada grudki i księżyce zastawki
półksiężycowatej. Posiada płatki: prawy, lewy i tylny (valvula semilunaris dextra, sinistra et posterior) oraz zatokę
aorty (sinus aortae). Obie powyższe zastawki posiadają po 3 półksiężycowate płatki, które pośrodku wolnych brzegów
posiadają zgrubienia – grudki, te zaś oddają na boki półksiężyce.
Szkieletem serca (sceletum cordis) nazywamy w nim wszystkie elementy łącznotkankowe. Należą do nich:
pierścienie włókniste, trójkąty włókniste, 2 ścięgna i część błoniasta przegrody międzykomorowej (pars membranacea
septi interventricularis).
W otworach przedsionkowo-komorowych znajdują się ich pierścienie włókniste (anulus fibrosus ostii atrioventricularis
dextri et sinistri). Stanowią one granicę między mięśniami przedsionków i komór – te nie mogą przecież kurczyć się
jednocześnie i są miejscem przyczepu zastawek. Stykają się z pierścieniem włóknistym otworu aorty (anulus fibrosus
ostii aortae), dając w miejscach styku trójkąty włókniste.
Rozróżniamy trójkąt włóknisty przedni i tylny. Trójkąt przedni lub brzuszny lub lewy (trigonum fibrosum anterius s.
ventrale s. sinistrum) wypada w miejscu zetknięcia się pierścienia lewego z pierścieniem otworu aorty, zaś trójkąt tylny
lub grzbietowy lub prawy (trigonum fibrosum posterius s. dorsale s. dextrum) znajduje się przy zetknięciu obu
pierścieni z pierścieniem otworu aorty.
Ścięgno Todara (tendo Todaro) biegnie od trójkąta prawego do końca zastawki ż. głównej dolnej.
Ścięgno stożka (tendo coni) przebiega od prawej części pierścienia aorty lewej części pierścienia pnia płucnego.
Ściana serca składa się z kilku warstw – wsierdzia, śródsierdzia, nasierdzia i osierdzia.
Wsierdzie (endocardium) wyściela światło jam serca; jest grubsze w jego lewej części.
102 Śródsierdzie to inaczej mięsień sercowy (miocardium). Dzielimy go m. czynnościowy oraz
m. przewodnictwa.
M. czynnościowy dzielimy dalej na m. przedsionków i m. komór. Pierwszy z nich składa się z warstwy
powierzchownej wspólnej dla obu przedsionków oraz warstwy głębokiej, oddzielnej dla każdego z nich. Od m. komór
oddzielony jest przez pierścienie włókniste oraz pęczek międzyuszkowy poziomy (fasciculus interauricularis
horizontalis). M. komór składa się z 3 warstw. Warstwę zewnętrzną tworzą włókna podłużne, odchodzące od pierścieni
i trójkątów, biegnące spiralnie do szczytu serca tworząc jego wir (vortex cordis). Tu część przechodzi we wiązki
wewnętrzne warstwy podłużnej – beleczki mięśniowe i mm. brodawkowate, a część w okrężną warstwę środkową.
Warstwa zewn. podłużna i zewn. część wiązek okrężnych są wspólne dla obu komór, zaś warstwa podłużna wewn. i
wewn. część wiązek okrężnych są rozdzielone, choć stykają się na przegrodzie. Każda warstwa spełnia inną rolę:
wiązki podłużne zewn. skręcają serce tak iż jego powierzchnia płucna zwraca się ku przodowi, wiązki okrężne zwężają
światło wnętrza serca, zaś wiązki podłużna wewn. skracają długość, zbliżając podstawę do szczytu.
M. przewodnictwa jest częścią układu regulującego pracę serca. W jego skład wchodzą 2 węzły. Węzeł zatokowoprzedsionkowy (nodus sinuatrialis) (Keitha i Flocka) leży w kącie między otworem ż. głównej górnej a uszkiem
prawym. Posiada 2 odnogi – prawa (crus dextrum) biegnie wzdłuż grzebienia granicznego, a lewa (crus sinistrum)
sięga do przegrody międzyprzedsionkowej. Włókna rozgałęziają się i zaopatrują m. przedsionków. Ukrwienie tego
węzła pochodzi od obu tt. wieńcowych. Węzeł przedsionkowo-komorowy (nodus atrioventricularis) (Tawary) leży u
podnóża przegrody międzyprzedsionkowej po stronie prawej, między ujściem zatoki wieńcowej a przyczepem płatka
przegrodowego zastawki trójdzielnej, powyżej trójkąta włóknistego prawego. Włókna węzła rozchodzą się w
przedsionkach a w dół biegnie pęczek przedsionkowo-komorowy Hissa (fasciculus atrioventricularis Hissi)
zaopatrzony przez gałęzie międzykomorowe t. wieńcowej prawej. Część początkowa pęczka zwana jest pniem lub
odnogą wspólną (truncus fasciculi atrioventricularis s. crus communae), która dalej rozdziela się ona na odnogę prawą i
- 54 -
lewą. Prawa (crus dextrum) biegnie pod przyczepem płatka przegrodowego zastawki trójdzielnej na prawą stroną
przegrody międzykomorowej do beleczki przegrodowo-brzeżej; zaopatrzenie ma od obu tt. wieńcowych. Lewa (crus
sinistrum) biegnie między płatkiem półksiężycowatym tylnym a prawym zastawki aorty na lewą stronę przegrody i
rozdziela się na 3 gałązki – środkowa biegnie do szczytu, a pozostałe do mm. brodawkowatych komory lewej;
otrzymuje ukrwienie od gałęzi międzykomorowej przedniej t. wieńcowej lewej. Wiązki obu odnóg rozdzielają się na
włókna Purkinjego rozgałęziające się w m. czynnościowym serca.
104 Nasierdzie (epicardium) stanowi blaszkę trzewną osierdzia (lamina visceralis pericardii). Pokrywa ono od
zewnątrz serce, jak również jego naczynia krwionośne i limfatyczne oraz nerwy. Gromadzi się pod nim tłuszcz.
Grubość nasierdzia w danym miejscu jest odwrotnie proporcjonalna do grubości warstwy mięśniowej.
Osierdzie (pericardium) składa się z blaszki trzewnej, czyli wspomnianego już nasierdzia oraz z blaszki ściennej.
Pomiędzy nimi znajduje się jama osierdziowa (cavitas pericardialis) z niewielką ilością płynu osierdziowego (liquor
pericardii), zapobiegającego ocieraniu się blaszek o siebie. Osierdzie można również podzielić na surowicze i
włókniste – to ostatnie zrasta się ze środkiem ścięgnistym przepony (centrum tendineum diaphragmatis) a przez
więzadła mostkowo-osierdziowe (ligg. sternopericardiaca) łączy się z mostkiem.
Worek osierdziowy (saccus pericardiacus) ma kształt ściętego stożka zwróconego szczytem ku części wstępującej
aorty, a podstawą do środka ścięgnistego przepony. Ściany boczne kontaktują się z opłucną śródpiersiową (pleura
mediastinalis), między nimi zaś przebiega n. przeponowy (n. phrenicus). Część grzbietowa osierdzia zwraca się ku
środpiersiu tylnemu, stykając się z przełykiem i częścią zstępującą aorty. Część mostkowo-żebrowa pokryta jest
płucami i opłucną, dając w trójkącie między IV a VI żebrem stłumienie bezwzględne. Przejście nasierdzia w osierdzie
ma miejsce w dwóch wrotach – tętniczym (porta arteriosa s. arteriarum) i żylnym (porta venosa s. venarum), które
rozdziela zatoka poprzeczna osierdzia (sinus transversus pericardii). Zatoka skośna (sinus obliquus pericardii) znajduje
się z tyłu za lewym przedsionkiem; ograniczona jest od strony dolno-prawej ż. główną dolną, a od górno-lewej przez ż.
płucną dolną lewą; biegnie między łukiem aorty a pniem płucnym wzdłuż więzadła tętniczego (lig. arteriosum).
105 Tt. własne serca to tt. wieńcowe (aa. coronariae). Są one jedynymi naczyniami odchodzącymi od części
wstępującej aorty (pars ascendens aortae).
T. wieńcowa prawa (a. coronaria dextra) odchodzi z prawej strony zatoki aorty. Następnie biegnie między uszkiem
prawym a stożkiem tętniczym w bruździe wieńcowej do bruzdy międzykomorowej tylnej, osiągając ostatecznie szczyt
serca. Gałąź międzykomorowa tylna (r. interventricularis posterior) przeznaczona jest dla prawej komory i prawego
przedsionka, tylnej części przegrody międzykomorowej, tylnej części ściany lewej komory i m. brodawkowatego
tylnego, m. przewodnictwa i węzła zatokowo-przedsionkowego.
T. wieńcowa lewa (a. coronaria sinistra) odchodzi z lewej strony zatoki aorty, między uszkiem lewym a stożkiem
tętniczym. Gałąź międzykomorowa przednia (r. interventricularis anterior) biegnie w jednoimiennej bruździe do
szczytu serca. Gałąź otaczająca (r. circumflexus) występuje w lewej części zatoki wieńcowej. T. lewa zaopatruje lewy
przedsionek, lewą komorę, przednią część przegrody międzykomorowej, przednią część ściany prawej komory, m.
brodawkowaty przedni obu komór.
Obie tt. wieńcowe zespalają się na powierzchni mostkowo-żebrowej komory prawej, na szczycie serca oraz na jego
przegrodzie.
Wszystkie żż. serca spływają do prawego przedsionka przechodząc wpierw przez zatokę wieńcową (sinus
coronarius). Ż. wielka serca (v. cordis magna) biegnie od szczytu, przez bruzdę międzykomorową przednią, dostaje się
do lewej części bruzdy wieńcowej i na końcu rozszerza się w zatokę wieńcową; jej przebieg zbliżony jest do t.
wieńcowej lewej. Ż. średnia (v. cordis media) biegnie od szczytu, przez bruzdę międzykomorową tylną, przyjmując ż.
małą (v. cordis parva). Do pozostałych naczyń żylnych należą: ż. skośna przedsionka lewego (v. obliqua atrii sinistri),
ż. tylna komory lewej (v. posterior ventriculi sinistri), żż. przednie (vv. cordis anteriores), żż. najmniejsze (vv. cordis
minimae).
Serce posiada unerwienie współczulne i przywspółczulne.
Nn. współczulne pojawiają się w postaci nn. sercowych (nn. cardiaci); są to włókna współczulne zazwojowe (fibrae
sympathicae postganglionares). Nazywa się je przyspieszającymi (nn. accelerantes), gdyż wywołują dodatni efekt
chrono-, ino-, dromo- i batmotropowy. Nn. te pochodzą z 3 zwojów współczulnych szyjnych i 2-3 piersiowych.
Źródłem nn. przywspółczulnych jest n. błędny (n. vagus) (X), odsyłający gałęzie sercowe (rr. cardiaci); są to włókna
przywspółczulne przedzwojowe (fibrae parasympathicae preganglionares). Nazywa się je zwalniającymi (nn.
retardantes), gdyż dają ujemny efekt chrono-, ino-, dromo- i batmotropowy. Dzielą się na górne i dolne (rr. cardiaci
superiores et inferiores).
Oba składniki łączą się w okolicy samego serca dając splot sercowy (plexus cardiacus), posiadający część
powierzchowną i głęboką. Pierwsza pokrywa wklęsłość łuku aorty i rozdwojenie pnia płucnego; tworzą ją nerwy i
gałęzie lewe. Część głęboka biegnie między aortą a żż. płucnymi; tworzą ją nerwy i gałęzie prawe; powstaje tu splot
wieńcowy (plexus coronarius), również posiadający część powierzchowną lub prawą oraz głęboką czyli lewą.
Częstość uderzeń serca regulowana jest m. in. przez nerwowe łuki odruchowe. Łuk Cyona i Ludwiga zaczyna się w I
obszarze mierzenia ciśnienia krwi (zona pressoreceptoria I), znajdującym się na ścianie łuku aorty i w ciałkach
przyaortowych (corpora paraaortica). Stad informacja o zwiększonym ciśnieniu wędruje przez n. błędny (X),
przechodząc przez jego zwój górny i dochodzi do jądra grzbietowego tego nerwu. Wówczas aktywność nerwu wzrasta i
- 55 -
praca serca jest hamowana. Łuk Heringa zaczyna się w analogicznym II obszarze (zona pressoreceptoria II),
znajdującym się na ścianie zatoki szyjnej i w kłębku szyjnym (glomus catoricum). Informacja o ciśnieniu przechodzi
przez n. językowo-gardłowy (IX), również osiągając jego zwój górny i dochodzi podobnie do jądra grzbietowego n.
błędnego. Ramię zstępujące jest takie samo jak w łuku pierwszym.
106 Krew podczas swej wędrówki po ustroju przebywa pewną charakterystyczną drogę. Ta tworzy dwa obiegi –
duży i mały. Obieg mały krwi (circulatio sanguinis minor) umownie zaczyna się w prawym przedsionku, gdzie wpada
odtleniona krew żż. głównymi (vv. cavae). Dzięki pracy serca jest ona tłoczona do prawej komory, a stąd do pnia
płucnego (truncus pulmonalis) – ten rozdziela się na 2 tt. płucne (aa. pulmonales) osiągające płuca. W płucach
następuje wymiana przenoszonych gazów oddechowych. Krew natleniona wraca czterema żż. płucnymi (vv.
pulmonales) do lewego przedsionka. Tu zaczyna się umownie obieg duży (circulatio sanguinis major). Krew
pompowana jest do lewej komory, a stąd do aorty, która dzieląc się na coraz mniejsze odgałęzienia rozprowadza ją po
całym organizmie. Część krwi bierze udział w krążeniu wrotnym, zapewniającym obecność w niej substancji
odżywczych. Po wymianie gazów oddechowych krew wraca z tkanek do serca żż. głównymi i wpada przez nie do
prawego przedsionka. W ten sposób cykl się zamyka.
107 Sytuacja wygląda nieco inaczej w przypadku płodu, który nie jest w stanie samodzielnie oddychać i musi
wymieniać gazy oddechowe oraz składniki pokarmowe przez łożysko (placenta). Z łożyska krew natleniona biegnie ż.
pępkową (v. umbilicalis) do wątroby. Tu naczynie rozdziela się: część krwi wpada do ż. wrotnej (v. portae), a część
biegnie przewodem żylnym Arancjusza (ductus venosus Arantii). Obie drogi kończą się w ż. głównej dolnej (v. cava
inferior), która wpada do prawego przedsionka. Tu dzięki zastawce otworu owalnego (valva foraminis ovalis) krew
zostaje skierowana do przedsionka lewego, dalej do lewej komory i na obwód. Część krwi trafia jednak do prawej
komory, skąd tłoczona jest do płuc. Te nie są w stanie oddychać, więc są zapadnięte, a tt. płucne stawiają krwi duży
opór. W związku z tym przechodzi ona przewodem tętniczym Botalla (ductus arteriosus Botalli) do aorty i dalej jest
rozprowadzana na organizm. Aorta zstępująca rozwidla się na 2 tt. biodrowe wspólne, a każda z nich – na t. biodrową
zewnętrzną i wewnętrzną. Od każdej t. wewnętrznej odchodzi t. pępkowa (a. umbilicalis), która biegnie do łożyska,
splatając się z ż. pępkową i obieg się zamyka.
Po porodzie system ten nie jest już dłużej potrzebny, gdyż płuca zdrowego noworodka są w stanie oddychać tlenem
zawartym w powietrzu atmosferycznym. Z tego powodu dodatkowe elementy zanikają: ż. pępkowa zarasta w więzadło
obłe wątroby (lig. teres hepatis), z przewodu żylnego powstaje więzadło żylne (lig. venosum), zastawka otworu
owalnego zrasta się z resztą przegrody serca pozostawiając sierp przegrody (falx septi), przewód tętniczy daje więzadło
tętnicze (lig. arteriosum), a t. pępkowa zarasta w więzadło pępkowe boczne (lig. umbilicale laterale).
108, 109 Jak na początku zaznaczono, układ krwionośny składa się, oprócz serca, z naczyń krwionośnych.
Dzielimy je na żyły (venae), tętnice (arteriae) i naczynia włosowate. Każde naczynie składa się z trzech warstw –
wewnętrznego śródbłonka, warstwy mięśniowej oraz zewnętrznej – łacznotkankowej. Tętnice odbierają ścianami
uderzenia serca, które muszą zamortyzować, dlatego mają o wiele lepiej wykształconą mięśniówkę. Gdy o tym mowa –
ciśnienie w tętnicach zmienia się z powodu bicia serca, co nazywamy pulsem, w żyłach natomiast jest w przybliżeniu
stałe i niższe – w niektórych nawet ujemne, co przy ich uszkodzeniu może stać się przyczyną śmiertelnego zatoru
powietrznego (embolia). Z powodu wolniejszego przepływu i braku rytmicznej stymulacji ze strony serca, krew w
żyłach mogłaby się cofać – zapobiegają temu zastawki (valvae), których kształt porównuje się do gniazd jaskółki.
Zazwyczaj żyła biegnie bardziej bocznie od odpowiadającej tętnicy; wyjątkiem jest sytuacja naczyń udowych. W
przeciwieństwie do tętnic, żyły dzielą się na powierzchowne, biegnące pod skórą i czasem spod niej widoczne oraz
głębokie, biegnące razem z tętnicami. Te drugie występują zazwyczaj w liczbie 2 na każdą tętnicę i zwane są żż.
towarzyszącymi (vv. comitantes). Żyły powierzchowne i głębokie danego obszaru ciała łączą się ze sobą perforatorami,
czyli naczyniami przeszywającymi; umożliwia to podskórny odpływ krwi w sytuacji, gdy głębokie naczynia są
ściśnięte, np. podczas skurczu mięśni.
110, 111 Pomiędzy naczyniami krwionośnymi występują różnego rodzaju połączenia. Najczęściej spotykanym
jest zwykłe połączenie w postaci sieci kapilarnej postaci: tętniczka – kapilara – żyła; typ ten występuje powszechnie w
tkankach. W niektórych miejscach organizmu spotykamy bezpośrednie przejście tętnicy w żyłę, tzw. zespolenie
(anastomosis) lub aparat odprowadzający (apparatus derivatorius); ma on znaczenie w procesie termoregulacji oraz
rozwoju wstrząsu, gdyż nagłe otwarcie tych połączeń może doprowadzić do szoku. Układ naczyń typu: tętniczka –
kapilara – tętniczka nazywamy siecią dziwną tętniczą (rete mirabile arteriosum); umożliwia on silne ukrwienie
niektórych narządów, np. nerek czy przysadki mózgowej. Układ postaci: żyła – kapilara – żyła nazywamy krążeniem
wrotnym lub siecią dziwną żylną (rete mirabile venosum); występuje on jako element krążenia wątrobowego. Zatoki
jamiste są szerokimi naczyniami wyposażonymi w mięśniowo-łącznotkankowe przegrody; występują w ciele jamistym
prącia (corpus cavernosum penis) i umożliwiają jego wzwód (erectio).
Po opuszczeniu serca aorta dzieli się na 3 części – wstępującą, łuk i zstępującą. Część pierwsza (pars ascendens)
biegnie w górę i w prawo. Posiada opuszkę (bulbus aortae), sąsiaduje z prawej strony z ż. główną górną, a z lewej z
pniem płucnym. Oddaje 2 tt. wieńcowe (aa. coronariae), po czym kończy się na wysokości II połączenia mostkowożebrowego prawego. Łuk (arcus aortae) biegnie w lewo od kręgosłupa na wysokości Th4 i zakręca ku dołowi. Szczyt
jego wypukłości znajduje się na wysokości górnego brzegu II chrząstki żebrowej. Wklęsłość oparta jest na rozdwojeniu
tchawicy i t. płucnej prawej. Od łuku odchodzą najczęściej 3 naczynia – idąc od prawej do lewej są to: pień ramienno-
- 56 -
głowowy (truncus brachiocephalicus), t. szyjna wspólna lewa (a. carotis communis sinistra) i t. podobojczykowa lewa
(a. subclavia sinistra). Asymetria ta jest wyrazem wspólnego odejścia t. szyjnej wspólnej i t. podobojczykowej po
stronie prawej w postaci pnia ramienno-głowowego; ten niedaleko od odejścia dzieli się na wymienione naczynia.
T. podobojczykowa zaopatruje głównie kończynę górną, zaś t. szyjna każdej strony biegnie w kierunku czaszki i na
wysokości chrząstki tarczowatej rozdziela się na t. szyjną zewnętrzną i wewnętrzną.
112 T. szyjna zewnętrzna (a. carotis externa) biegnie początkowo przyśrodkowo i z przodu w stosunku do t.
wewnętrznej, lecz wskutek zakreślania przez tą drugą łuku, znajduje się ostatecznie bocznie od niej. W swoim
przebiegu dąży niemal pionowo w górę, oddając szereg odgałęzień. Dzielimy je na przednie, tylne, przyśrodkowe i
końcowe. Do przednich należą: t. tarczowa górna, t. językowa i twarzowa, do tylnych: t. potyliczna i t. uszna tylna, do
przyśrodkowych – t. gardłowa wstępująca, do końcowych: t. skroniowa powierzchowna oraz t. szczękowa.
T. tarczowa górna (a. thyroidea superior) odchodzi powyżej rogów większych kości gnykowej do gruczołu tarczowego
i krtani. Oddaje następujące gałęzie: g. podgnykowa (r. infrahyoideus) dla przyczepów jednoimiennych mm., g.
mostkowo-obojczykowo-sutkowa (r. sternocleidomastoideus) dla tego m., t. krtaniowa górna (a. laryngea superior) dla
mm. i błony śluzowej krtani, g. pierścienno-tarczowa (r. cricothyroideus) dla takiego m. i g. końcowa przednia i tylna
(r. terminalis anterior et posterior) dla gruczołu tarczowego.
T. językowa (a. ligualis) odchodzi powyżej kości gnykowej na m. zwieraczu środkowym gardła i m. bródkowojęzykowym. Zgodnie z nazwą biegnie do języka, gdzie dzieli się nam na naczynia końcowe: g. nadgnykowa
(r. suprahyoideus) dla mm. przyczepiających się do kości gnykowej, t. podjęzykowa (a. sublingualis) dla dna jamy
ustnej, dziąsła i ślinianki podjęzykowej, gg. grzbietowe języka (rr. dorsales linguae) dla nasady języka, nagłośni i
migdałka podniebiennego oraz t. głęboka języka (a. profunda linguae) zaopatrująca trzon języka.
T. potyliczna (a. occipitalis) pokryta jest początkowo brzuścem tylnym m. dwubrzuścowego, biegnąc dalej przez swoja
bruzda na dolnej powierzchni kości skroniowej. Oddaje: g. sutkową (r. mastoideus) dla opony twardej dołu tylnego
czaszki, g. małżowinową (r. auricularis) dla M powierzchni małżowiny usznej, gg. mostkowo-obojczykowo-sutkowe
(rr. sternocleidomastoidei) dla takiego m., g. zstępującą (r. descendens) dla mm. karku oraz g. oponową (r. meningeus)
dostającą się przez otwór ciemieniowy do opony twardej.
T. małżowinowa tylna (a. auricularis posterior) leci do małżowiny usznej przed wyrostkiem sutkowym. Daje:
g. małżowinową (r. auricularis) dla jej L i M powierzchni, g. potyliczną (r. occipitalis) oraz t. rylcowo-sutkową
(a. stylomastoidea); ta przechodzi przez takiej samej nazwy otwór i dzieli się na g. strzemiączkową (r. stapedius) dla
takiego m. i t. bębenkową tylną (a. tympanica posterior) dającą gg. sutkowe (rr. mastoidei) dla błony śluzowej komórek
sitowych.
T. gardłowa wstępująca (a. pharyngea ascendens) przebiega między tt. szyjnymi pionowo w górę po bocznej stronie
gardła do podstawy czaszki. Dzieli się na: gg. gardłowe (rr. pharyneales) dla mm. zwieraczy gardła, migdałka
podniebiennego i trąbki słuchowej, t. oponową tylną (a. meningea posterior) i t. bębenkową dolna (a. tympanica
inferior) biegnąca o kanału bębenkowego.
T. skroniowa powierzchowna (a. temporalis superficialis) biegnie między małżowiną a stawem skroniowożuchwowym, następnie nad łukiem jarzmowym. Jej odgałęzienia to: gg. przyuszne (rr. parotidei) dla takiej ślinianki, t.
poprzeczna twarzy (a. transversa faciei) – j. w., gg. małżowinowe przednie (rr. auriculari anteriores) dla L powierzchni
małżowiny i przewodu słuchowego zewnętrznego, t. jarzmowo-oczodołowa dla m. okrężnego oka, t. skroniowa
środkowa (a temporalis media) dla m. skroniowego, g. czołowa (r. frontalis) dla czepca ścięgnistego i g. ciemieniowa
(r. parietalis) dla tej okolicy.
113 T. twarzowa (a. facialis) należy do przednich odgałęzień t. szyjnej zewnętrznej. Początkowo leży na M
stronie śliniaki podżuchwowej, następnie przewija się na twarz przed m. żwaczem i zdąża do kąta oka. Po drodze
oddaje kilka naczyń końcowych, które dzielimy na szyjne i twarzowe. Pierwsza grupa to: t. podniebienna wstępująca
(a. palatina ascendns) dla trąbki słuchowej, podniebienia miękkiego i mm. rylcowatych, g. migdałkowa (r. tonsillaris)
dla migdałka podniebiennego, gg. gruczołowe (rr. glandulares) dla ślinianki podżuchowej i sąsiednich węzłów
chłonnych oraz t. podbródkowa (a. submentalis) dla mm. i skóry bródki. Gałęzie twarzowe to: t. wargowa górna i dolna
(a. labialis superior et inferior) dla skóry i mm. odpowiedniej wargi oraz t. kątowa (a. angularis) zaopatrująca skórę
nosa zewnętrznego; ta ostatnia zespala się z t. grzbietową nosa (a. dorsalis nasi), dając połączenie miedzy t. szyjną
zewnętrzna i wewnętrzna.
114 T. szczękowa (a. maxillaris) należy do końcowych odgałęzień t. szyjnej zewnętrznej. W jej przebiegu
wyróżnia się 3 części – żuchwową, skrzydłową i skrzydłowo-podniebienną.
Część żuchwowa (pars mandibularis) biegnie między szyjką żuchwy a więzadłem klinowo-żuchwowym. Oddaje:
t. małżowinową głęboką (a. auricularis profunda) dla stawu skroniowo-żuchwowego i przewodu słuchowego
zewnętrznego, t. bębenkową przednią (a. tympanica anterior) dla jamy bębenkowej, t. zębodołową górną i t. oponową
środkową. T. zębodołowa dolna (a. alveolaris inferior) daje: gg. zębowe (rr. dentales) dla zębów dolnych, g.
żuchwowo-gnykową (r. mylohyoideus) dla takiego m., t. bródkową (a. menatlis) oraz t. przysieczną (a. incisiva) dla
obszaru podkłowego. T. oponowa środkowa (a. meningea media) jest głównym naczyniem opony twardej; dzieli się
ona na: g. czołową (r. frontalis) dla dołu przedniego czaszki, g. ciemieniową (r. parietalis) dla dołu środkowego i
częściowo tylnego, g. skalista (r. petrosus) wpadającą do kanału n. twarzowego, t. bębenkową górną (a. tympanica
superior), g. łączącą z t. łzową (r. anastomaticus cum a. lacrimalis) dla gruczołu łzowego i g. oponowa dodatkową (r.
- 57 -
meningeus accessorius) dla zwoju półksiężycowatego.
Część skrzydłowa (pars pterygoidea) znajduje się między m. skroniowym a mm. skrzydłowymi. Oddaje gałęzie dla
mm. dźwigaczy żuchwy: t. żwaczową (a. masseterica), t. skroniową głęboką przednią i tylną (a. temporalis profunda
anterior et posterior), gg. skrzydłowe (rr. pterygoidei) i t. policzkową (a. buccalis) dla jednoimiennego mięśnia.
Część skrzydłowo-podniebienna (pars pterygopalatina) leży w takiej samej nazwy dole. Oddaje t. zębodołową górną
tylną (a. alveolaris superior posterior), która dzieli się na gg. zębowe (rr. dentales) zębów trzonowych i
przedtrzonowych szczeki, dziąsła, błony śluzowej policzka i m. policzkowego. Daje też t. podoczodołową
(a. infraorbitalis), która przechodząc jednoimiennym kanałem dzieli się na tt. zębodołowe górne przednie
(aa. alveolares superiores posteriores), których gg. zębowe zaopatrują kły i siekacza szczęki. Od tej części odchodzi
również t. podniebienna zstępująca (a. palatina descendens) rozdzielająca się na t. podniebienną większą (a. palatina
major) dla podniebienia twardego i tt. podniebienne mniejsze (aa. palatinae minores) dla podniebienia miękkiego i
migdałka podniebiennego. T. kanału skrzydłowego (a. canalis pterygoidei) po przejściu przezeń zaopatruje sklepienia
gardła i trąbkę słuchową. T. klinowo-podniebienna (a. sphenopalatina) dzieli się na tt. nosowe tylne boczne i przegrody
(aa. nasales posteriores laterales et septi) przeznaczone dla jamy nosowej i zatok przynosowych.
115 T. szyjna wewnętrzna (a. carotis interna), jak wcześniej wspomniano, odchodząc od t. wspólnej leży na
początku z tyłu i bocznie względem t. zewnętrze, zawija się jednak wokół niej, przechodząc na stroną przyśrodkową i
biegnie pionowo do góry w stronę podstawy czaszki. W przebiegu jej wyróżnia się część szyjną (pars cervicalis) i
głowową (pars cephalica), ta zaś dzieli się na skalistą (pars petrosa), jamistą (pars cavernosa) i mózgową (pars
cerebralis). Część szyjna sięga od rozdwojenia t. wspólnej na wysokości krtani do otworu szyjnego, którym omawiane
naczynie wchodzi w obręb czaszki. Cześć skalista jest odcinkiem tętnicy leżącym w jej kanale, obecnym jak widmo w
piramidzie kości skroniowej. W przebiegu przez kanał t. wewnętrzna zagina się pod kątem prostym i zmienia w ten
sposób przebieg z pionowego na poziomy. Następnie w części jamistej biegnie w zatoce o tej nazwie, zbliżając się do
siostry położonej po przeciwnej stronie – obie tt. biegną zbieżnie. Wreszcie odchodzą tt. szyjno-bębenkowe (aa.
caroticotympanicae) dla jamy bębenkowej oraz t. oczna (a. ophthalmica), a pozostała część zagina się silnie do tyłu,
przechodząc w cześć mózgową, tworzącą koło tętnicze mózgu.
116 T. oczna (a. ophthalmica) wchodzi do oczodołu przez kanał wzrokowy, po czym biegnie między mm. gałki
ocznej – prostym górnym a skośnym górnym. Oddaje w swym przebiegu szereg odgałęzień, przeznaczonych głównie
dla narządu wzroku. T. środkowa siatkówki (a. centralis retinae) wchodzi w n. wzrokowy (II) i biegnie nim do
siatkówki, dzieląc się na 4 jej tt. – nosowe i skroniowe, każda górna i dolna (a. nasalis et temporalis retinae superior et
inferior); daje ponadto t. plamkową górna i dolną (a. macularis superior et inferior). T. łzowa (a. lacrimalis) biegnie do
gruczołu łzowego, oddając tt. powiekowe boczne (aa. palpebrales laterales) dla bocznych części powiek i spojówki. Tt.
powiekowe przyśrodkowe (aa. palpebrales mediales) współtworzą łuk powiekowy górny i dolny oraz dają tt.
spojówkowe tylne (aa. conjunctivales posteriores) przeznaczone dla spojówki, woreczka łzowego i przewodu nosowołzowego. Tt. mięśniowe (aa. musculares) oprócz rozgałęziania się w mm. gałki ocznej dają tt. spojówkowe przednie
(aa. palpebrales anteriores). Tt. rzęskowe przednie (aa. ciliares anteriores) wchodzą do mięśnia tej nazwy i przedłużają
się w tt. nadtwardówkowe (aa. episclerales). Tt. rzęskowe tylne dzielą się na krótkie i długie (aa. ciliares posteriores
breves et longae); pierwsze przebijają twardówkę i rozgałęziają się w naczyniówce, drugie tworzą koła tętnicze
tęczówki – większe i mniejsze. T. nadoczodołowa (a. supraorbitalis) leża na m. dźwigaczu powieki górnej i przechodzi
przez otwór nadoczodołowy. T. nadbloczkowa (a. supratrochlearis) biegnie przez otwór czołowy do okolicy czołowej,
dając zespolenia z tt. sąsiednimi. T. sitowa przednia (a. ethmoidalis anterior) wchodzi do jamy czaszki i oddaje t.
oponowa przednią (a. meningea anterior) dla opony twardej, po czym wędruje do jamy nosowej przez otwór w blaszce
sitowej. T. sitowa tylna (a. ethmoidalis posterior) przeznaczona jest la komórek sitowych tylnych. T. grzbietowa nosa
(a. dorsalis nasi) biegnie do nasady nosa i tworzy zespolenie z t. kątową (a. angularis), przez co powstaje połączenie
między rozgałęzieniami t. szyjnej zewnętrznej i wewnętrznej.
117, 118 Ukrwienie mózgowia pochodzi z dwóch źródeł – jednym jest t. szyjna wewnętrzna, drugim zaś
t. kręgowa. Granica między obszarami unaczynienia przez te tt. przechodzi przez bruzdy ciemieniowo-potyliczne do
ciał suteczkowatych. Generalnie t. szyjna zaopatruje z drobnymi wyjątkami kreso- i międzymózgowie, zaś t. kręgowa –
śród- i tyłomózgowie. Obszarami należącymi ponadto do zasięgu t. kręgowej są: tylna cześć wzgórza, ciała
suteczkowate, tylna cześć torebki wewnętrznej, płat ciała modzelowatego, płaty potyliczne i część podstawna płatu
skroniowego.
T. szyjna wewnętrzna (a. carotis interna) po przejściu przez swój kanał i oddaniu t. ocznej przechodzi w swoją część
mózgową, współtworząc koło tętnicze mózgu. Z drugiej strony obie tt. kręgowe łączą się w t. podstawną, tworząca
tylną część koła. Właściwe koło tętnicze mózgu – Willisa (circulus arteriosus cerebri) leży na podstawie mózgowia,
obejmując dół międzykonarowy, guz popielaty i skrzyżowanie wzrokowe. T. szyja wewnętrzna oddaje t.
naczyniówkową przednią (a. chorioidea anterior) i przedłuża się w t. środkową mózgu (a. cerebri media). Poza tym na
mniej więcej wysokości odejścia t. naczyniówkowej oddaje t. przednią mózgu (a. cerebri anterior); obie tt. przednie
łączą się ze sobą nieparzystą t. łączącą przednią (a. communicans anterior). Z kolei t. podstawna (a. basilaris) rozdwaja
się, dając po każdej stronie t. tylną mózgu (a. cerebri posterior). Między tt. mózgu średnią a tylną istnieje po każdej
stronie zespolenie w postaci t. łączącej tylnej (a. communicans posterior).
T. mózgu przednia biegnie wzdłuż istoty dziurkowanej przedniej do szczeliny podłużnej mózgu i otacza kolano ciała
- 58 -
modzelowatego. Dzieli się na część przed- i zapołączeniową. Z pierwszej (pars precommunicans) odchodzą tt.
środkowe przednie przyśrodkowe (aa. centrales anteriores mediales) i t. środkowa długa i krótka (a. centralis longa et
brevis); zaopatrują one wzgórze, ciało prążkowane, części jądra ogoniastego, soczewkowatego i torebki wewnętrznej.
T. łącząca przednia biegnie poprzecznie przez szczelinę podłużną przed skrzyżowaniem wzrokowym i blaszką
graniczną. Z części zapołączeniowej (pars postcommunicans) odchodzą: t. czołowo-podstawna przyśrodkowa (a.
frontobasilaris medialis) dla części płata czołowego, zakrętu prostego i zakrętów oczodołowych przyśrodkowych, t.
spoidłowo-brzeżna (a. callosomarginalis) dająca g. czołową przednio-, pośrednio- i tylno-przyśrodkową (r. frontalis
antero-, intermedio- et posteromedialis) dla zakrętu czołowego górnego i środkowego, t. przedklinkowa (a. precunealis)
do przedklinka oraz t. ciemieniowo-potyliczna (a. parietooccipitalis) leżąca w jednoimiennej bruździe.
T. mózgu środkowa biegnie obok skrzyżowania wzrokowego do bruzdy bocznej mózgu (część klinowa), łączy się z
wyspą (część wyspowa) i przedłuża w część korową. Z pierwszej części (pars sphenoidalis) odchodzą tt. środkowe
przednie boczne (aa. centrales anteriores laterales) dzielące się na gg. przyśrodkowe (rr. mediales) dla jądra
soczewkowatego i boczne (rr. laterales) dla jądra ogoniastego. W części wyspowej (pars insularis) mamy: t. czołowopodstawną boczną (a. frontobasilaris lateralis) dla części płata czołowego, t. skroniową przednią, pośrednią i tylną (a.
temporalis anterior, intermedia et posterior) dla zakrętów skroniowych oraz gg. wyspowe (rr. insulares) dla bruzd
wyspy. Z części korowej (pars corticalis) odchodzą: tt. bruzd – przedśrodkowej, środkowej i zaśrodkowej (a. sulci
precentralis, centralis et postcentralis) leżące w odpowiednich bruzdach, t. ciemieniowa przednia i tylna (a. parietalis
anterior et posterior) dla płata ciemieniowego i t. zakrętu kątowego (a. gyri angularis). T. łącząca tylna biegnie bocznie
od guza popielatego i ciała suteczkowatego, zaopatruje skrzyżowanie wzrokowe, wzgórze, podwzgórze i część jądra
ogoniastego.
T. naczyniówkowa przednia biegnie bocznie od t. łączącej tylnej, między konarem mózgu a płatem ciemieniowym do
dolnego rogu komory bocznej. Oddaje gałęzie zaopatrujące: sploty naczyniówkowe – gg. naczyniówkowe komory
bocznej i trzeciej (rr. chorioidei ventriculi lateralis et tertii), odnogę tylną torebki wewnętrznej – gg. istoty
dziurkowanej przedniej i torebki wewnętrznej (rr. substantiae perforatae anterioris et capsulae internae), jądra
podkorowe – gg. gałki bladej, ogona jądra ogoniastego i ciała migdałowatego (rr. globi pallidi, caudae nuclei caudati et
corporis amygdaloidei), struktury międzymózgowia – gg. pasma wzrokowego, ciała kolankowatego bocznego i guza
popielatego (rr. tracrus optici, corporis geniculati lateralis et tuberis cinerei) oraz śródmózgowie – gg. istoty czarnej i
jądra czerwiennego (rr. substantiae nigrae et nuclei rubris).
T. kręgowa wchodzi do czaszki przez otwór wielki, po czym na stoku łączy się w t. podstawną. Przedtem oddaje: gg.
rdzeniowe (rr. spinales) oraz t. rdzeniową przednią i tylną (a. spinalis anterior et posterior) dla rdzenia kręgowego, g.
oponową (r. meningeus) dla opony twardej dołu tylnego czaszki oraz t. móżdżku dolną tylną (a. cerebelli inferior
posterior) dla dolnej części robaka i splotu naczyniówkowego komory IV.
T. podstawna leży w bruździe podstawnej mostu, która jest wywołana jego budowa wewnętrzną, a nie żłobiona
przebiegiem naczynia. Stąd odchodzi: t. móżdżku dolna przednia oraz górna (a. cerebelli inferior anterior et superior) –
dla robaka i półkul móżdżku, t. błędnika (a. labyrinthi) dla ucha wewnętrznego oraz gg. do mostu (rr. ad pontem)
krótkie – dla podstawy i długie – dla grzbietu mostu.
T. mózgu tylna (a. cerebri posterior) otacza jego konar. Składa się z części przed-, zapołączeniowej oraz korowej. Od
pierwszej (pars precommunicans) pochodzą tt. środkowe tylne przyśrodkowe (aa. centrales posteriores mediales) dla
części międzymózgowia. Od zapołączeniowej (pars postcommunicans) – tt. środkowe tylne boczne (aa. centrales
posteriores laterales) dające gg. wzgórzowe (rr. thalamici) oraz gg. naczyniówkowe tylne przyśrodkowe i boczne (rr.
chorioidei posteriores mediales et laterales) dla odpowiednich splotów. Część korowa (pars corticalis) daje t. potyliczną
przyśrodkową i boczną (a. occipitalis medialis et lateralis) – od bocznej odchodzą gg. skroniowe przednie, pośrednie i
tylne (rr. temporales anteriores, intermediae et posteriores) dla tego płata, od przyśrodkowej zaś – g. grzbietowa ciała
modzelowatego (r. corporis callosi dorsalis), g. potyliczno-skroniowa (r. occipitotemporalis), g. ostrogowa (r.
calcarinus) i g. ciemieniowo-potyliczna (parietooccipitalis).
119 Zatoki opony twardej (sinus durae matris) powstały przez zrośnięcie się ścian żż. nadtwardówkowych (vv.
epiduraes) z blaszkami tej opony; w zatokach płynie zatem krew żylna. Wszystkie zatoki mają pośrednią lub
bezpośrednią łączność ze spływem zatok (confluens sinuum) znajdującym się w sąsiedztwie guzowatości potylicznej
wewnętrznej. Położenie zatok przedstawia się następująco:
- zatoka strzałkowa górna (sinus sagittalis superior) – w bruździe strzałkowej wzdłuż sierpa mózgu,
- zatoka strzałkowa dolna (sinus sagittalis inferior) – w tylnej połowie dolnego brzegu sierpa mózgu,
- zatoka prosta (sinus rectus) – w połączeniu sierpa mózgu z namiotem móżdżku,
- zatoka poprzeczna (sinus transversus) – wzdłuż potylicznego przyczepu namiotu móżdżku,
- zatoka esowata (sinus sigmoideus) – w odpowiedniej bruździe na piramidzie kości skroniowej,
- zatoka potyliczna (sinus occipitalis) – wzdłuż przyczepu sierpa móżdżku od spływu zatok ku otworowi wielkiemu,
- zatoka skalista górna (sinus petrosus superior) – wzdłuż przyczepu namiotu móżdżku do kości skroniowej,
- zatoka skalista dolna (sinus petrosus inferior) – wzdłuż chrząstkozrosu skalisto-potylicznego (synchondrosis
petrooccipitalis), wychodzi samodzielnie przez otwór szyjny,
- zatoka jamista (sinus cavernosus) – wzdłuż bocznego brzegu trzonu kości klinowej,
- 59 -
-
zatoki międzyjamiste (sinus intercavernosi) – przez i poza dołem przysadki; wraz z zatoką jamistą tworzą one
zatokę okrężna Rydleya (sinus circularis Rydlei),
- zatoka klinowo-ciemieniowa (sinus sphenoparietalis) – wzdłuż wolego brzegu skrzydła mniejszego kości klinowej,
- splot podstawny (plexus basilaris) – na stoku (clivus).
120 Pień ramienno-głowowy (truncus brachiocephalicus) odchodzi od łuku aorty po stronie prawej, mniej więcej
na wysokości II żebra. Z przodu sąsiaduje z lewą żyłą ramienno-głowową (v. brachiocephalica sinistra), za sobą
posiada tchawicę (trachea). Po jego prawej stronie od n. błędnego (n. vagus) (X) odchodzi n. krtaniowy wsteczny (n.
laryngeus reccucrens). Po kilkucentymetrowej wędrówce w górę pień rozdziela się na t. szyjną wspólną prawą (a.
carotis communis dextra) oraz na t. podobojczykową prawą (a. subclavia dextra).
121, 122 T. podobojczykowa (a. subclavia) odchodzi po stronie prawej za stawem mostkowo-obojczykowym (art.
sternoclavicularis) od pnia ramienno-głowowego, po stronie lewej zaś od łuku aorty. W przebiegu tętnica zatacza łuk
zwrócony wypukłością ku górze. Odcinek wstępujący łuku sięga do przestrzeni między mm. pochyłymi (spatium
interscalenium), przebiega nad osklepkiem opłucnej (cupula pleurae), oddaje t. kręgową (a. vertebralis), t. piersiowa
wewnętrzną (a. thoracica interna), pień tarczowo-szyjny (truncus thyrocervicalis), pień żebrowo-szyjny (truncus
costocervicalis), krzyżuje się z n. błędnym (n. vagus) (X) i n. przeponowym (n. phrenicus) i obejmuje współczulną
pętlę podobojczykową (ansa subclavia). Odcinek zstępujący leży w bruździe I żebra, przechodzi razem ze splotem
ramiennym do trójkąta łopatkowo-obojczykowego (trigonum omoclaviculare) i oddaje t. poprzeczną szyi (a. transversa
colli).
T. kręgowa (a. vertebralis) leży w trójkącie zawarty pomiędzy m. długim szyi (m. longus colli) a mm. pochyłymi (mm.
scalenii). Następnie biegnie przez otwory w wyrostkach poprzecznych kręgów C1-6, krzyżuje się z nn. rdzeniowymi i
przechodzi przez swoją bruzdę (sulcus a. vertebralis) na kręgu szczytowym. Dalej przebija błoną szczytowo-potyliczną
tylną (membrana atlantooccipitalis posterior) i wchodzi do dołu tylnego czaszki przez otwór potyliczny wielki
(foramen occipitale magnum). Oddaje odgałęzienia wymienione przy opisie unaczynienie mózgowia, po czym na stoku
(clivus) obie tt. kręgowe łączą się w t. podstawną (a. basilaris).
T. piersiowa wewnętrzna (a. thoracica interna) biegnie za obojczykiem równolegle do brzegu mostka, pod opłucną
żebrową i m. poprzecznym klatki piersiowej (m. transversus thoracis), bocznie od jednoimiennej żyły. Oddaje: gg.
śródpiersiowe (rr. mediastinales) – gg. grasicze (rr. thymici) i gg. oskrzelowe (rr. bronchiales), t. osierdziowoprzeponową (a. pericardiophrenica) biegnącą z n. przeponowym do przepony, gg. mostkowe (rr. sternales) dające gg.
mięśniowe i skórne (rr. musculares et cutanei), gg. międzyżebrowe przednie (rr. intercostales anteriores) biegnące w
przestrzeniach międzyżebrowych, t. nabrzuszną górną (a. epigastrica superior) przechodzącą przez trójkąt mostkowożebrowy przepony oraz t. mięśniowo-przeponową (a. musculaphrenica) dla mm. międzyżebrowych, przepony oraz mm.
powłok brzusznych.
Pień tarczowo-szyjny (truncus thyrocervicalis) odchodzi bocznie od t. kręgowej. Oddaje: t. tarczową dolną, t. szyjną
wstępującą oraz t. nadłopatkową. T. tarczowa dolna (a. thyroidea inferior) oddaje gałęzie dla odpowiednich trzewi – t.
krtaniową dolną (a. laryngea inferior), gg. gardłowe (rr. pharyngeales), gg. przełykowe (rr. esophageales), gg.
tchawiczne (rr. tracheales) i gg. gruczołowe (rr. glandulares) dla gruczołu tarczowego. T. szyjna wstępująca (a.
cervicalis acscendens) biegnie do góry po m. pochyłym przednim (m. scalenius anterior) i oddaje gg. rdzeniowe (rr.
spinales), które przez otwory międzykręgowe dostają się do kanału kręgowego. T. nadłopatkowa (a. suprascapularis)
biegnie wzdłuż obojczyka z tyłu, nad więzadłem poprzecznym łopatki górnym (lig. transversum scapulae superius) do
dołu nad- i podgrzebieniowego (fossa supra- et infraspinalis); oddaje również g. barkową (r. acromialis), która z
jednoimienną g. od t. piersiowo-barkowej (a. thoracoacromialis) tworzy sieć barkową (rete acromiale).
Pień żebrowo-szyjny (truncus costocervicalis) dzieli się na t. międzyżebrową najwyższą (a. intercostalis suprema),
dającą t. międzyżebrową tylną I i II oraz na t. głęboką szyi (a. cervicalis profunda). Oba naczynie zaopatrują głębokie
mm. szyi.
T. poprzeczna szyi (a. transversa colli) odchodzi między mm. pochyłymi i biegnie do górnego kąta łopatki. Oddaje g.
powierzchowną (r. superficialis) biegnącą między m. dźwigaczem łopatki a mm. płatowatymi do m. czworobocznego
oraz g. głęboką (r. profundus) wędrującą między mm. równoległobocznymi a m. zębatym przednim do m. najszerszego
grzbietu.
123 T. pachowa (a. axillaris) biegnie od bocznego brzegu I żebra do dolnej krawędzi m. piersiowego większego
lub do ścięgna m. najszerszego grzbietu lub do szyjki chirurgicznej – wszystkie określenia granicy końcowej są
jednakowo poprawne. Pokryta jest od przodu mm. piersiowymi, od tyłu sąsiaduje z m. podłopatkowym oraz ścięgnami
m. najszerszego grzbietu i m. obłego większego. W jej przebiegu wyróżnia się odcinek przyśrodkowy, środkowy i
boczny, które określić można względem m. piersiowego mniejszego – czy znajduje się powyżej, poniżej, czy jest nim
pokryta. Rozgałęzienia t. pachowej podzielić można na: zaopatrujące ścianę klatki piersiowej, mm. barku oraz mm.
ramienia. Do pierwszej grupy należy t. piersiowa górna, t. piersiowo-barkowa i t. piersiowa boczna, do drugiej – t.
podłopatkowa, a do trzeciej – t. okalająca ramię przednia i tylna.
T. piersiowa górna (a. thoracica superior) biegnie do I i II przestrzeni międzyżebrowej, zaopatrując m. zębaty przedni i
m. podobojczykowy.
T. piersiowo-barkowa (a. thoracoacromialis) leży w trójkącie obojczykowo-piersiowym. Odsyła gałązki dla okolic i
mm.: g. barkową (r. acromialis) współtworząca siec barkową, g. naramienną (r. deltoideus), gg. piersiowe i g.
- 60 -
obojczykową (r. clavicularis).
T. piersiowa boczna (a. thoracica lateralis) biegnie po bocznej ścianie klatki piersiowej do V-VI przestrzeni
międzyżebrowej i rozgałęzia się w m. zębatym przednim.
T. podłopatkowa (a. subscapularis) dzieli się na wysokości szczeliny pachowej na t. okalającą łopatkę (a. circumflexa
scapulae) która zaopatrującą jej mięśnie i tworzy sieć łopatki (rete scapulae), na t. piersiowo-grzbietową (a.
thoracodorsalis) biegnącą między m. zębatym przednim i m. najszerszym grzbietu oraz na gg. podłopatkowe (rr.
subscapulares) dla mięśnia takiej samej nazwy.
T. okalająca ramię przednia (a. circumflexa humeri anterior) biegnie do bruzdy międzyguzkowej (suclus
intertubercularis), gdzie daje gałązki dla stawu ramiennego oraz m. naramiennego.
T. okalająca ramię tylna (a. circumflexa humeri posterior) towarzyszy n. pachowemu (n. axillaris), przechodzi przez
szczeliną pachową boczną i osiąga m. naramienny.
124 T. ramienna (a. brachialis) stanowi przedłużenie t. pachowej poniżej m. piersiowego większego. Leży w
bruździe dwugłowej przyśrodkowej (sulcus bicipitalis medialis), przesuwa się na m. ramienny (m. brachialis). W dole
łokciowym (fossa cubitalis) biegnie przyśrodkowo do ścięgna końcowego m. dwugłowego, pokryta jego rozścięgnem,
leżąc w bruździe między m. nawracaczem obłym a m. ramienno-promieniowym. W przebiegu owija się wkoło niej
spiralnie n. pośrodkowy (n. medianus), przechodząc z jej strony bocznej na przyśrodkową. T. ramienna oddaje t.
głęboką ramienia oraz 2 tt. poboczne łokciowe. T. głęboka ramienia (a. profunda brachii) leży wraz z n. promieniowym
(n. radialis) w jego bruździe; oddaje tt. odżywcze ramienia (aa. nutricae humeri), g. naramienną (r. deltoideus) dla
takiegoż mięśnia oraz. t. poboczną środkową i promieniową (a. collateralis media et radialis) wchodzące w skład sieci
stawowej łokcia. T. poboczna łokciowa górna i dolna (a. collateralis ulnaris superior et inferior) towarzyszą
przegrodzie międzymięśniowej ramienia przyśrodkowej (septum intermusculare brachii mediale), po czym obie kończą
bieg w sieci stawowej łokcia.
126 T. promieniowa (a. radialis) jest przedłużeniem t. ramiennej;, biegnie wzdłuż kości promieniowej. Posiada
część bliższą głęboką – położoną między m. nawracaczem obłym a m. ramienno-promieniowym oraz część dalszą
powierzchowną – leżącą między ścięgnami m. zginacza nadgarstka promieniowego i m. ramienno-promieniowego. Po
zaliczeniu tych dwóch części t. promieniowa wchodzi na grzbiet ręki, przewija się przez tabakierkę anatomiczną i
między głowami pierwszego m. międzykostnego grzbietowego wychodzi na dłoń. W przebiegu swoim oddaje szereg
mniejszych naczyń.
T. wsteczna promieniowa (a. reccurens radialis) leży bocznie od n. promieniowego, między m. ramiennym a
m. ramienno-promieniowym, odżywia okoliczne mm., staw łokciowy i wpada do jego sieci stawowej.
G. nadgarstkowa dłoniowa (r. carpeus palmaris) biegnie do więzadeł dłoniowej strony nadgarstka.
G. dłoniowa powierzchowna (r. palmaris superficialis) tworzy na dłoni łuk dłoniowy powierzchowny.
G. nadgarstkowa grzbietowa (r carpeus dorsalis) wpada do grzbietowej sieci nadgarstka.
Wspomniana sieć grzbietowa nadgarstka (rete capri dorsale) składa się z warstwy powierzchownej i głębokiej. Tworzą
ja następujące naczynia: 2 gg. nadgarstkowe grzbietowe – jedna od t. promieniowej, druga od łokciowej oraz tt.
międzykostne – przednia i tylna (a. interossea anterior et posterior). Naczynia te po połączeniu formują 3 tt. śródręczne
grzbietowe (aa. metacarpeae dorsales), które na wysokości paliczka bliższego dzielą się na tt. palcowe grzbietowe (aa.
digitales dorsales); ponadto zespalają się z gg. przeszywającymi tt. nadgarstkowych dłoniowych (rr. perforantes aa.
metacarpearum palmarium).
T. nadgarstkowa grzbietowa pierwsza (a. metacarpea dorsalis prima) biegnie po stronie grzbietowej i dzieli się na 2 tt.
palcowe grzbietowe kciuka (aa. digitales dorsales pollicis) oraz na t. palcową grzbietową palca wskazującego
promieniową (a. digitalis dorsalis indicis radialis).
T. główna kciuka (a. princeps pollicis) jest odgałęzieniem końcowym, które dzieli się na 3 tt. palcowe dłoniowe kciuka
(aa. digitales palmares pollicis) oraz na t. promieniową palca wskazującego (a. radialis indicis).
127 T. łokciowa (a. ulnaris) odchodząc od t. ramiennej zakreśla łuk. Biegnie między powierzchownymi a
głębokimi zginaczami przedramienia, w dole łokciowym krzyżuje się z n. pośrodkowym (n. medianus), biegnie po
promieniowej stronie n. łokciowego (n. ulnaris), na nadgarstku znajduje się powierzchownie od troczka zginaczy.
Podobnie jak t. promieniowa, oddaje serię mniejszych naczyń.
T. wsteczna łokciowa (a. reccurens ulnaris) odchodzi w dole łokciowym i dzieli się na gałąź przednią i tylną (r. anterior
et posterior), przy czym obie wchodzą w skład sieci stawowej łokcia.
T. międzykostna wspólna (a. interossea communis) dzieli się po dojściu do błony międzykostnej na t. międzykostną
przednia i tylną. T. tylna (a. interossea posterior) przechodzi przez otwór w błonie na tylną stronę przedramienia,
poniżej m. odwracacza oddaje t. międzykostną wsteczną (a. interossea reccurens) do sieci stawowej, przechodzi między
powierzchowną a głęboką warstwą prostowników przedramienia, zmierzając do sieci grzbietowej nadgarstka. T.
przednia (a. interossea anterior) biegnie po błonie aż przebija ją i wpada również do sieci grzbietowej; w przebiegu daje
tt. odżywcze (aa. nutricae).
T. towarzysząca n. pośrodkowemu (a. commitans n. mediani) może odchodzić w różnych miejscach, może również być
głównym naczyniem tętniczym przedramienia.
G. nadgarstkowa grzbietowa (r. carpeus dorsalis) biegnie pod przyczepem końcowym m. zginacza nadgarstka
łokciowego do grzbietowej sieci nadgarstka.
- 61 -
G. nadgarstka dłoniowa (r. carpeus palmaris) rozgałęzia się po dłoniowej stronie nadgarstka.
G. dłoniowa głęboka (r. palmaris profundus) wchodzi między mm. kłębika i zamyka łuk dłoniowy głęboki.
125 Sieć stawowa łokcia (rete articulare cubiti s. rete olecrani) składa się z gałązek biegnących w dwóch
warstwach: głębokiej – pomiędzy torebką stawu łokciowego a ścięgnem końcowym m. trójgłowego ramienia oraz w
powierzchownej – między tym ostatnim a tkanką podskórną. Od strony ramiennej sieć tworzy t. ramienna dająca t.
poboczną promieniową i średnią (a. collateralis radialis et media) oraz t. głęboką ramienia (a. profunda brachii) dającą
t. poboczną łokciową górną i dolną (a. collateralis ulnaris superior et inferior). Od strony przedramienia sieć tworzą: t.
promieniowa (a. radialis) która odsyła t. wsteczną promieniową (a. reccurens radialis), ta zaś łączy się z t. poboczną
promieniową oraz t. łokciowa (a. ulnaris) która odsyła t. poboczną łokciową (a. reccurens ulnaris) – jej gałąź tylna
łączy się z t. poboczną łokciową górną, a przednia – z t. poboczną łokciową dolną; od t. łokciowej odchodzi t.
międzykostna wspólna, a od niej – t. międzykostna tylna, ta zaś z kolei oddaje t. międzykostną wsteczną (a. interossea
reccurens), która łączy się z t. poboczną średnią.
128 Łuki tętnicze ręki (arcus arteriosi manus) występują w licznie 2 – mamy łuk dłoniowy głęboki i
powierzchowny.
Łuk głęboki (arcus palmaris profundus) powstaje z t. głównej kciuka (a. princeps pollicis) i z g. dłoniowej głębokiej t.
łokciowej (r. palmaris profundus a. ulnaris). Leży na dłoniowej stronie podstaw kości śródręcza II-V pod ścięgnami
zginaczy palców. Daje 3 tt. śródręczne dłoniowe (aa. metacarpeae palmares), z których każda uchodzi do t. palcowej
dłoniowej wspólnej lub właściwej (a. digitalis palmaris communis s. propria).
Łuk powierzchowny (arcus palmaris superficialis) tworzony jest przez g. dłoniową powierzchowną n. promieniowego
(r. palmaris superficialis n. radialis). Biegnie między rozścięgnem dłoniowym (aponeurosis palmaris) a ścięgnami m.
zginacz palców powierzchownego (m. flexor digitorum superficialis). Daje 3 tt. palcowe dłoniowe wspólne (aa.
digitales palmares communes), które rozgałęziają się na tt. palcowe dłoniowe właściwe (aa. digitales palmares
propriae) przeznaczone dla palców III-V i dla łokciowej strony palca wskazującego (II).
Po zakreśleniu łuku aorta przechodzi w część zstępującą (pars descendens). Leży ona na kręgosłupie bardziej po
jego lewej stronie. Dzieli się na część piersiową (pars thoracica) i brzuszną (pars abdominalis), które rozgranicza
rozwór aortowy przepony (hiatus aorticus diaphragmatis). Czasami używa się nazw: aorta piersiowa i brzuszna (aorta
thoracica et abdominalis), choć stanowią one jedno naczynie. Aorta kończy swój bieg rozdwajając się (bifurcatio
aortae) na wysokości L4, dają 2 tt. biodrowe wspólne (aa. iliacae communes) i t. krzyżową pośrodkową (a. sacralis
mediana).
129 Część piersiowa aorty (pars thoracica aortae) położona jest w śródpiersiu tylnym (mediastinum posterius),
spoczywa na kręgosłupie odbijając na nim wycisk aortowy (impressio aortica). Rozpoczyna się od końca łuku (Th4),
kończy zaś w rozworze aortowym (hiatus aorticus) (Th12). Po stronie prawej ma ż. nieparzystą (v. azygos), przewód
piersiowy (ductus thoracicus) i przełyk (esophagus), który następnie biegnie w stosunku do aorty powierzchownie, zaś
po stronie lewej – ż. nieparzystą krótką (v. hemiazygos). Gałęzie aorty piersiowej dzielimy na trzewne – przeznaczone
dla narządów śródpiersia oraz ścienne – ułożone metamerycznie i zaopatrujące ścianę klatki piersiowej.
Do gg. trzewnych (rr. viscerales) zaliczamy: gg. oskrzelowe (rr. bronchiales) – biegną wzdłuż tylnej powierzchni
oskrzeli i rozgałęziają się jak drzewo oskrzelowe, gg. przełykowe (rr. esophageales) – dają g. wstępującą i większą
zstępującą, gg. osierdziowe (rr. pericardiaci) – zaopatrują tylną ścianę worka osierdziowego, gg. śródpiersiowe (rr.
mediastinales) – przeznaczone dla węzłów limfatycznych i tkanki łącznej.
Gg. ścienne (rr. parietales) to 10 par tt. międzyżebrowych tylnych (aa. intercostales posteriores). Odchodzą one z tylnej
ściany aorty, leżą za przełykiem, przewodem piersiowym, pniami współczulnymi, ż. nieparzystą i nieparzystą krótką.
Oddają gałęzie grzbietowe – każda z nich (r. dorsalis) odchodzi niedaleko otworu międzykręgowego, przechodzi
między trzonem kręgu a więzadłem żebrowo-poprzecznym górnym. Przeznaczona jest dla mm. grzbietu – g.
mięśniowa (r. muscularis), dla skóry – g. skórna przyśrodkowa i boczna (r. cutaneus medialis et lateralis) i dla
kręgosłupa – g. rdzeniowa (r. spinalis); ta ostatnia przechodzi przez otwór między kręgowy i dzieli się na gałązkę
brzuszną (ramulus ventralis) dla trzonu kręgu, środkową (ramulus medius) dla rdzenia i jego opon oraz na grzbietową
(ramulus dorsalis) dla łuku kręgu i więzadeł żółtych. Po oddaniu g. rdzeniowej pień tętnicy dochodzi do dolnej
krawędzi kąta żebra, biegnie po wewnętrznej stronie m. międzyżebrowego zewnętrznego, przed wejściem między 2
warstwy mm. międzyżebrowych dzieli się na gałąź górną i dolną. G. górna – podżebrowa (r. infracostalis) biegnie w
bruździe żebra wyżej położonego między ż. międzyżebrową u góry a n. międzyżebrowym na dole; łączy się z g.
międzyżebrową przednia t. piersiowej wewnętrznej (r. intercostalis anterior a. thoracicae internae). G. dolna –
poboczna (r. collateralis) biegnie po górnym brzegu zebra niżej położonego. Obie gg. dają dalsze naczynia dla mm.
międzyżebrowych, dla przepony, dla mm. piersiowych (III-IV) i mm. brzucha (VI-XII). Z omawianego źródła
pochodzą również tt. przeponowe górne (aa. phrenicae superiores) dążące do części lędźwiowej przepony i zespalające
się z t. osierdziowo-przeponową (a. pericardiophrenica).
130 Każdy narząd wewnętrzny zmieniający skład krwi wymaga dwojakiego unaczynienia. Z jednej bowiem
strony potrzebuje przepływu krwi stanowiącej jego materiał roboczy, z drugiej zaś – sam wymaga dopływu krwi
zawierającej składniki ożywcze i tlen. W pierwszym przypadku mówimy o naczyniach publicznych (vasa publica), w
drugim zaś – o prywatnych (vasa privata).
Do wymienionych narządów zaliczają się płuca. Ich naczyniami publicznymi są: t. płucna lewa i prawa (a. pulmonalis
- 62 -
sinistra et dextra) oraz żż. płucne lewe i prawe – każda górna i dolna (v. pulmonalis sinistra et dextra superior et
inferior). Wymienione naczynia otacza wieniec naczyń publicznych (corona vasorum publicorum). Naczynia prywatne
pochodzą z części piersiowej aorty w postaci gg. oskrzelowych (rr. bronchiales) tworzących tzw. naczynia naczyń
(vasa vasorum). Krew odprowadzana jest żż. oskrzelowymi (vv. bronchiales), które częściowo wpadają po każdej
stronie do żż. płucnych, głównie zaś uchodzą po stronie prawej do ż. ramienno-głowowej prawej (v. brachiocephalica
dextra) i ż. nieparzystej (v. azygos), po stronie lewej zaś do ż. ramienno-głowowej lewej (v. brachiocephalica sinistra) i
ż. nieparzystej krótkiej (v. hemiazygos).
131 Część brzuszna aorty (pars abdominalis aortae) biegnie w linii kręgosłupa od rozworu aortowego (hiatus
aorticus) (Th12) mniej więcej do wysokości pępka (umbilicus) (L4). Położona jest pozaotrzewnowo (situs
extraperitonealis). Na wspomnianej wysokości ulega rozdzieleniu dając po każdej stronie t. biodrową wspólną (a. iliaca
communis); w dół od miejsca rozdwojenia odchodzi cienka t. krzyżowa pośrodkowa (a. sacralis mediana). Od przodu
aorta brzuszna sąsiaduje z: trzustką (pancreas), ż. śledzionowa (v. lienalis), częścią wstępującą dwunastnicy (pars
ascendens duodeni), korzeniem krezki (radix mesenterii), ż. nerkową lewą (v. renalis sinistra) i ze współczulnym
splotem aortowym brzusznym (plexus aorticus abdominalis). Po stronie prawej znajduje się ż. główna dolna (v. cava
inferior), a z boku – węzły chłonne lędźwiowe (nodi lymphatici lumbales).
Gałęzie aorty brzusznej, podobnie jak piersiowej, dzielimy na trzewne (rr. viscerales) i ścienne (rr. parietales) oraz –
niezależnie od tego – na parzyste (pares) i nieparzyste (impares). Podział ten prezentuje tabela:
rr. viscerales
rr. parietales
impares pień trzewny (truncus celiacus),
t. krzyżowa pośrodkowa (a. sacralis mediana)
t. krezkowa górna (a. mesenterica superior),
t. krezkowa dolna (a. mesenterica inferior)
pares t. nadnerczowa środkowa (a. suprarenalis media),
tt. przeponowe dolne (aa. phrenicae inferiores),
t. nerkowa (a. renalis),
tt. lędźwiowe (aa. lumbales)
t. jądrowa albo jajnikowa (a. testicularis vel ovarica)
T. nadnerczowa środkowa (a. suprarenalis media) przechodzi przez część lędźwiową przepony (pars lumbalis
diaphragmatis) i zdąża do nadnercza (glandula suprarenalis).
T. nerkowa (a. renalis) jest dłuższa i niżej położona po stronie prawej. Każda natomiast oddaje t. nadnerczową dolną (a.
suprarenalis inferior) i tt. moczowodowe (aa. ureterici).
T. jądrowa (a. testicularis) leży na m. lędźwiowym większym (m. psoas major), biegnie w dół i w bok, krzyżując się z
moczowodem (ureter) i z t. biodrową zewnętrzną (a. iliaca externa). Wykazuje połączenie z t. m. dźwigacza jądra (a.
cremasterica) i wchodzi do powrózka nasiennego (funiculus spermaticus), zdążając do moszny (scrotum) i jądra
(testis). Łączy się również z t. nasieniowodu (a. ductus deferentis).
T. jajnikowa (a. ovarica) leży na tylnej ścianie jamy brzusznej, dalej w miednicy mniejszej (pelvis minor), dążąc
wzdłuż więzadła wieszadłowego jajnika (lig. suspensorium ovarii) do jego krezki (mesovarium). Łączy się z
g. jajnikową t. macicznej (r. ovaricus a. uterinae) i oddaje tt. moczowodowe (aa. ureterici).
132 Gg. ścienne aorty brzusznej (rr. parietales aortae abdominalis) wymienia tabela.
T. krzyżowa pośrodkowa (a. sacralis mediana) biegnie w linii pośrodkowej po kości krzyżowej (os sacrum) do ciała
guzicznego (corpus coccygeum). Oddaje tt. lędźwiowe najniższe (aa. lumbales imae), dzielące się na g. grzbietową (r.
dorsalis) i g. rdzeniową (r. spinalis).
T. przeponowa dolna (a. phrenica inferior) leci po stronie prawej poza ż. główną dolną, a po stronie lewej poza
przełykiem. Gg. rozchodzą się na powierzchni brzusznej przepony (facies abdominalis diaphragmatis). Poza tym
odchodzi stąd t. nadnerczowa górna (a. suprarenalis superior). Omawiana t. zespala się z tt. międzyżebrowymi tylnymi
(aa. intercostales posteriores) i z tt. lędźwiowymi (aa. lumbales).
Tt. lędźwiowe (aa. lumbales) występują po każdej stronie w liczbie 4. Pokryte są częścią lędźwiową przepony oraz
przyczepem m. lędźwiowego większego, znajdują się z tyłu za ż. główną górną i pniami współczulnymi. Przeznaczone
są dla m. czworobocznego lędźwi (m. quadratus lumborum), m. lędźwiowego większego (m. psoas major), torebki
tłuszczowej wątroby (capsula adiposa hepatis) i przepony. Każda oddaje g. grzbietową (r. dorsalis), ta – g. rdzeniową
(r. spinalis), a ta dzieli się na gałązkę brzuszną, środkową i grzbietową (ramulus ventralis, medius et dorsalis)
zaopatrujące: stożek rdzeniowy (conus medullaris), koński ogon (cauda equina) oraz opony i ściany kanału kręgowego.
133 Pień trzewny (truncus celiacus) odchodzi na wysokości Th12/L1, poniżej rozworu aortowego (hiatus aorticus).
Otoczony jest splotem trzewnym (plexus celiacus) oraz węzłami chłonnymi trzewnymi (nodi lymphatici celiaci). Za
krzywizną mniejszą żołądka (curvatura ventriculi minor) a nad trzustką (pancreas) dochodzi do podziału na poniższe
odgałęzienia.
T. żołądkowa lewa (a. gastrica sinistra) zdąża po krzywiźnie mniejszej do części wpustowej (pars cardiaca). Daje gg.
przełykowe (rr. esophageales) i łączy się z t. żołądkową prawą (a. gastrica dextra) i z tt. żołądkowymi krótkimi (aa.
gastricae breves).
T. wątrobowa wspólna (a. hepatica communis) biegnie po górnym brzegu trzustki poza odźwiernik (pylorus) i
rozgałęzi się na t. wątrobową właściwą i t. żołądkowo-jelitową. Pierwsza (a. hepatica propria) wędruje przez więzadło
wątrobowo-dwunastnicze (lig. hepatoduodenale), daje t. żołądkową prawą (a. gastrica dextra) i rozgałęzia się na g.
- 63 -
prawą i lewą; prawa (r. dexter) zaopatruje prawy płat wątroby i pęcherzyk żółciowy g. pęcherzykową (r. cysticus), lewa
(r. sinister) przeznaczona jest dla części obu płatów. T. żołądkowo-jelitowa (a. gastroduodenalis) leży między opuszką
dwunastnicy (bulbus duodeni) a głową trzustki (caput pancreatis); rozdziela się na: t. trzustkowo-dwunastniczą górną
(a. pancreaticoduodenalis superior) łączącą się z dolnym odpowiednikiem i dająca gg. trzustkowe (rr. pancreatici) i
dwunastnicze (rr. duodenales) oraz na t. sieciową prawą (a. epiploica dextra) łączącą się z lewym odpowiednikiem i
dającą gg. żołądkowe (rr. gastrici) i gg. sieciowe (rr. epiploici).
T. śledzionowa (a. lienalis) dzieli się na: gg. śledzionowe (rr. lienales), gg. trzustkowe (rr. pancreatici), tt. żołądkowe
krótkie (aa. gastricae breves) i t. sieciową lewą (a. epiploica sinistra).
134 T. krezkowa górna (a. mesenterica superior) pokrywa trzon trzustki (corpus pancreatis), przechodzi przez je
wzięcie (incisura pancreatis) i wchodzi w krezkę jelita (mesostenium) od zgięcia dwunastniczo-czczego (flexura
duodenojejunalis). Zakreśla w przebiegu łuk i dzieli się na dalsze rozgałęzienia.
T. trzustkowo-dwunastnicza dolna (a. pancreaticoduodenalis inferior) leży między głową trzustki a częścią zstępującą
dwunastnicy (pars descendens duodeni); łączy się z górnym odpowiednikiem.
Tt. czcze (aa. jejunales) i tt. kręte (aa. ileales) występują w liczbie 15-20; tworzą arkady i dochodząc do pętli jelit
zapewniają im ukrwienie.
T. kręto-okrężnicza (a. ileocolica) przedłuża się w t. wyrostkową (a. appendicularix) dla wyrostka robaczkowego
(appendix vermiformis).
T. okrężnicza prawa (a. colica dextra) dzieli się na g. wstępująca i zstępującą; pierwsza (r. ascendens) łączy się z
gałęzią prawą t. okrężniczej środkowej (r. dexter a. colicae mediae), druga (r. descendens) łączy się z t. krętookrężniczą.
T. okrężnicza środkowa (a. colica media) zmierza do krezki okrężnicy poprzecznej (mesocolon transversum); rozdziela
się na g. prawą (r. dexter) łącząca się z t. okrężniczą prawą i na g. lewą (r. sinister), łączącą się z t. okrężniczą lewą.
135 T. krezkowa dolna (a. mesenterica inferior) zmierza do lewego dołu biodrowego (fossa iliaca sinistra), do
miednicy mniejszej (pelvis minor) i do tylnej ściany odbytnicy (rectum). Rozgałęzia się na poniższe tt.
T. okrężnicza lewa (a. colica sinistra) dzieli się na g. wstępująca i zstępującą; pierwsza (r. ascendens) łączy się z g.
lewą t. okrężniczej środkowej, druga (r. descendens) łączy się t. esowatą najwyższą (a. sigmoidea suprema).
Tt. esowate (aa. sigmoideae) łączą się z t. okrężniczą lewą i z t. odbytniczą górną.
T. odbytnicza górna (a. rectalis superior) znajduje się na tylnej ścianie odbytnicy; biegnie w dół do m. zwieracza
odbytu wewnętrznego (m. sphincter ani internus) i łączy się z tt. odbytniczymi – środkową i dolną.
136 T. biodrowa wspólna (a. iliaca communis) rozpoczyna się od rozdwojenia aorty (bifurcatio aortae) na
wysokości L4/5. Po każdej stronie biegnie przyśrodkowo od m. lędźwiowego większego (m. psoas major), krzyżując się
z moczowodem (ureter). Na wysokości stawu krzyżowo-biodrowego (art. sacroiliaca) rozdziela się na t. biodrową
zewnętrzną i wewnętrzną (a. iliaca externa et interna).
T. biodrowa zewnętrzna (a. iliaca externa) rozciąga się od wspomnianego stawu do więzadła pachwinowego
(lig. inguinale), poniżej którego zmienia nazwę na t. udową (a. femoralis). Leży przyśrodkowo od m. lędźwiowego
większego, ale bocznie od jednoimiennej żyły. Krzyżuje się z t. jajnikowa (a. ovarica), a z prawej strony z
moczowodem. Oddaje t. nabrzuszną dolną i t. okalającą biodro głęboką.
T. nabrzuszna dolna (a. epigastrica inferior) biegnie do przodu i w bok, przewija się przez nasieniowód albo więzadło
obłe macicy (lig. teres uteri). Leży po wewnętrznej stronie m. prostego brzucha w jego pochewce, wywołuje fałd
pępkowy boczny (plica umbilicalis lateralis) i zespala się z t. nabrzuszną górną t. piersiowej wewnętrznej (a. epigastrica
superior a. thoracicae internae). Oddaje kilka gałązek. G. łonowa (r. pubicus) biegnie do spojenia łonowego (symphysis
pubica) po wewnętrznej stronie przytwierdzenia kresy białej (adminiculum lineae albae); oddaje g. zasłonową (r.
obturatorius) łączącą się z g. łonową t. zasłonowej (r. pubicus a. obturatiriae) – gdy połączenie to jest znaczne
występuje tzw. wieniec śmierci (corona mortis). T. m. dźwigacza jądra (a. cremasterica) zmierza do powrózka
nasiennego (funiculus spermaticus) i łączy się z t. jądrową (a. testicularis). T. więzadła obłego macicy (a. lig. teretis
uteri) leci do warg sromowych większych (labia majora pudendi).
T. okalająca biodro głęboka (a. circumflexa ilium profunda) biegnie po wewnętrznej stronie więzadła pachwinowego i
grzebienia biodrowego; zaopatruje m. poprzeczny i m. skośny wewnętrzny brzucha; zespala się z t. biodrowolędźwiową (a. iliolumbalis).
137 T. udowa (a. femoralis) przebiega od środka linii kolcowo-spojeniowej (linea spinosymphysialis) do środka
linii międzykłykciowej (linea intercondylaris). Leży w dole biodrowo-grzebieniowym (fossa iliopectinea) bocznie od ż.
udowej i przyśrodkowo od n. udowego, pokryta jest powięzią szeroką i węzłami chłonnymi (w rozworze
odpiszczelowym). Krzyżuje się z m. krawieckim, leży między m. obszernym przyśrodkowym (m. vastus medialis) a
mm. przywodzicielami uda. Wchodzi do kanału przywodzicieli (canalis adductorius), opuszczając go na tylnej stronie
kończyny dolnej, stając się t. podkolanową (a. poplitea). Oddaje odgałęzienia jak poniżej.
T. nabrzuszna powierzchowna (a. epigastrica superficialis) biegnie podskórnie do okolicy pępka, przeznaczona jest dla
skóry brzucha, łączy się z t. piersiową wewnętrzną.
T. okalająca biodro powierzchowna (a. circumflexa ilium superficialis) zdąża do kolca biodrowego przedniego
górnego, zaopatruje skórę i węzły chłonne tej okolicy.
Tt. sromowe zewnętrzne (aa. pudendae externae) w liczbie 2 rozgałęziają się na: gg. mosznowe albo wargowe przednie
- 64 -
(rr. scrotales vel labiales anteriores) i na gg. pachwinowe (rr. inguinales) dla węzłów chłonnych pachwinowych; łączy
się z t. sromową wewnętrzną (a. pudenda interna).
T. głęboka uda (a. profunda femoris) jest jego głównym naczyniem. Oddaje t. okalającą udo przyśrodkową i boczną,
które wykazują między sobą połączenia. T. przyśrodkowa (a. circumflexa femoris medialis) przeznaczona jest dla mm.
zginających i przywodzących górnej części uda wraz ze stawem biodrowym; daje g. wstępującą (r. ascendens), głęboką
(r. profundus) i panewkową (r. acetabularis). T. boczna (a. circumflexa femoris lateralis) oddaje g. wstępującą i
zstępującą (r. ascendens et descendens).
T. kolana zstępująca (a. genus descendens) przebija przednią blaszkę kanału przywodzicieli (lamina vastoadductoria) i
dzieli się na gg. stawowe (rr. articulares) dla sieci stawowej kolana oraz na g. udowo-goleniową (r. saphenus)
towarzyszącą jednoimiennemu nerwowi.
138 T. podkolanowa (a. poplitea) jest głównym naczyniem tętniczym podudzia i stopy. W dole podkolanowym
(fossa poplitea) leży tuż przy kości – powierzchownie i bocznie leży ż. podkolanowa i dalej n. piszczelowy (n. tibialis).
Dalej biegnie między głowami m. brzuchatego łydki (m. gastrocnemius), pod łukiem ścięgnistym m. płaszczkowatego
(arcus tendineus m. solei), ostatecznie rozwidla się na t.. piszczelową przednią i tylną (a. tibialis anterior et posterior).
Oddaje poniższe odgałęzienia.
T. kolana górna i dolna boczna i przyśrodkowa (a. genus superior et inferior lateralis et medialis) – wszystkie 4
wpadają do sieci kolana.
T. kolana środkowa (a. genus media) przechodzi przez torebkę stawową i zaopatruje więzadła krzyżowe kolana (ligg.
cruciformia genus).
T. łydkowa przyśrodkowa i boczna (a. suralis medialis et lateralis) posiadają głębokie odgałęzienia dla mięśni oraz
powierzchowne dla powięzi i skóry łydki.
139 Sieć stawowa kolana (rete articulare genus) otacza staw kolanowy. Przeznaczona jest dla rzepki, skóry i ciała
tłuszczowego kolana. Jego przednią część nazywamy siecią rzepki (rete patellae). W skład sieci stawowej wchodzą
następujące naczynia:
- g. zstępująca t. okalającej udo bocznej (r. descendens a. circumflexae femoris lateralis),
- gg. stawowe t. kolana zstępującej (rr. articulares a. genus descendentis),
- tt. kolana – górne i dolne, każda przyśrodkowa i boczna (a. genus SL, SM, IL, IM),
- t. wsteczna piszczelowa przednia i tylna (a. reccurens tibialis anterior et posterior),
- g. okalająca strzałką (r. circumflexus fibulae).
140 T. piszczelowa przednia (a. tibialis anterior) przechodzi na przednią stronę goleni i biegnie po błonie
międzykostnej (membrana inteossea cruris). Posiada 2 żż. towarzyszące (vv. comitantes) oraz sąsiaduje z
n. strzałkowym głębokim (n. peroneus (fibularis) profundus). Na kostce przechodzi przez troczek prostowników dolny
(retinaculum extensorum inferius). Oddaje następujące odgałęzienia.
T. wsteczna piszczelowa przednia i tylna (a. reccurens tibialis anterior et posterior) – obie zdążają do sieci kolana.
T. kostkowa przednia przyśrodkowa i boczna (a. malleolaris anterior medialis et lateralis) – każda zdąża do sieci kostki
po odpowiedniej stronie.
T. grzbietowa stopy (a. dorsalis pedis) rozgałęzia się na: t. stępową boczną (a. tarsea lateralis), tt. stępowe
przyśrodkowe (aa. tarseae mediales) w liczbie 2-3, t. łukowatą (a. arcuata) dającą 3 tt. śródstopne grzbietowe
(aa. metatarseae dorsales) i tt. palcowe grzbietowe (aa. digitales dorsales), t. śródstopną grzbietową I (a. metatarsea
dorsalis prima) dającą 3 tt. palcowe grzbietowe i g. podeszwową głęboką (r. plantaris profundus) przechodzącą na
stroną podeszwową i uzupełniającą łuk podeszwowy (arcus plantaris).
Na obu kostkach znajdują się sieci tętnicze zaopatrujące skórę, powięzie i stawy określonej okolicy. Sieć kostkowa
przyśrodkowa (rete malleolare mediale) tworzona jest przez: t. kostkową przednią przyśrodkową (a. malleolaris
anterior medialis) i tt. stępowe przyśrodkowe (aa. tarseae mediales) od t. piszczelowej przedniej oraz przez gg.
kostkowe przyśrodkowe (rr. malleolares mediales) od t. piszczelowej tylnej. Z kolei sieć kostkowa boczna (rete
malleolare laterale) tworzona jest przez: t. kostkową przednią boczą (a. malleolaris anterior lateralis) i t. stępową
boczną (a. tarsea lateralis) od t. piszczelowej przedniej oraz przez gg. kostkowe boczne (rr. malleolares laterales) i g.
przeszywającą (r. perforans) od t. strzałkowej (a. peronea (fibularis)) pochodzącej od t. piszczelowej tylnej.
141 T. piszczelowa tylna (a. tibialis posterior) stanowi przedłużenie t. podkolanowej na goleń. Pokryta jest łukiem
ścięgnistym m. płaszczkowatego (arcus tendineus m. solei) i powięzią podudzia (fascis cruris). Przechodzi przez
troczek zginaczy (retinaculum flexorum) i wychodzi na stroną podeszwową stopy. Rozgałęzienia oddaje jak poniżej.
G. okalająca strzałkę (r. circumflexus fibulae) biegnie dookoła głowy strzałki i wpada do sieci kolana.
T. strzałkowa (a. peronea (fibularis)) odchodzi i biegnie równolegle. Oddaje: g. przeszywającą (r. perforans) dla
grzbietu stopy, g. łączącą (r. communicans) z t. piszczelową przednią i gg. kostkowe boczne (rr. malleolares laterales)
kończące się gg. piętowymi (rr. calcanei).
Gg. kostkowe przyśrodkowe (rr. malleolares mediales) również kończą się gg. piętowymi (rr. calcanei). Wszystkie gg.
piętowe tworzą wspólnie sieć piętową (rete calcaneum).
T. podeszwowa przyśrodkowa (a. plantaris medialis) rozdwaja się na g. głęboką i powierzchowną (r. profundus et
superficialis), zaopatrujące mm., więzadła i kości stopy. G. głęboka współtworzy łuk podeszwowy.
T. podeszwowa boczna (a. plantaris lateralis) oddaje g. powierzchowną dla mięśni bocznego brzegu stopy i przechodzi
- 65 -
w łuk podeszwowy.
Łuk podeszwowy (arcus plantaris) utworzony jest przez połączenie t. podeszwowej bocznej z g. podeszwową głęboką
t. grzbietowej stopy w I przestrzeni międzykostnej. Łuk zwrócony jest ku palcom, biegnąc w otoczeniu żż.
towarzyszących i g. głębokiej n. podeszwowego bocznego (r. profundus n. plantaris lateralis). Odpowiada on na ręce
łukowi głębokiemu; drugi łuk stopy zanikł w odpowiedzi na postawę stojącą i chód na stopach. Łuk oddaje 4 tt.
stępowe podeszwowe (aa. metatarseae plantares); po oddaniu 2 gg. przeszywających (rr. perforantes) zostają tt.
palcowe podeszwowe wspólne (aa. digitales plantares communes) rozdzielające się na tt. palcowe podeszwowe
właściwe (aa. digitales plantares propriae).
142, 143 T. biodrowa wewnętrzna (a. iliaca interna) przeznaczona jest dla ścian i trzewi miednicy, krocza i
narządów płciowych zewnętrznych. Rozciąga się od stawu krzyżowo-biodrowego (art. sacroiliaca) od górnej krawędzi
otworu kulszowego większego (foramen ischiadicum majus). Z tyłu zostawia ż. biodrową wewnętrzną i pień
lędźwiowo-krzyżowy (truncus lumbosacralis). Dzieli się na g. przednią i tylną, które oddają gg. ścienne i trzewne
zebrane w tabeli:
r. posterior
r. anterior
rr. parietales t. biodrowo-lędźwiowa (a. iliolumbalis),
t. zasłonowa (a. obturatoria),
tt. krzyżowe boczne (aa. sacrales laterales), t. pośladkowa dolna (a. glutea inferior)
t. pośladkowa górna (a. glutea superior)
rr. viscerales
t. pępkowa (a. umbilicalis),
t. pęcherzowa dolna (a. vesicalis inferior),
t. nasieniowodowa albo maciczna (a. ductus
–
deferentis vel uterina),
t. odbytnicza środkowa (a. rectalis media),
t. sromowa wewnętrzna (a. pudenda interna)
T. biodrowo-lędźwiowa (a. iliolumbalis) pokryta jest przez m. lędźwiowy większy, zdąża do dołu biodrowego (fossa
iliaca) i dzieli się na g. lędźwiową i biodrową. Pierwsza (r. lumbalis) biegnie w górę i w tył do i dla m. lędźwiowego
większego, m. czworobocznego lędźwi i m. poprzecznego brzucha. Oddaje g. rdzeniową (r. spinalis). G. biodrowa (r.
iliacus) przeznaczona jest dla m. biodrowego i kości biodrowej.
T. krzyżowa boczna górna i dolna (a. sacralis lateralis superior et inferior) biegnie na powierzchni miednicznej kości
krzyżowej (facies pelvina ossis sacri), przyśrodkowo od otworów krzyżowych miednicznych (foramina sacralia
pelvina). Zaopatruje m. gruszkowaty (m. piriformis), m. dźwigacz odbytu (m. levator ani) oraz gałęzie splotu
krzyżowego (plexus sacralis).
T. pośladkowa górna (a. glutea superior) przechodzi przez otwór nadgruszkowy (foramen suprapiriforme) i dzieli się
oddając: gg. mięśniowe (rr. musculares) dla mm. wewnętrznych miednicy, g. powierzchowną (r. superficialis) dla m.
pośladkowego największego i środkowego oraz g. głęboką (r. profundus) dla m. pośladkowego środkowego i
najmniejszego oraz dla m. napinacza powięzi szerokiej.
T. zasłonowa (a. obturatoria) biegnie po bocznej ścianie miednicy mniejszej, między powięzią miednicy a otrzewną.
Zdąża do kanału zasłonowego mając nad sobą jednoimienny nerw, a poniżej jednoimienną tętnicę. Przeznaczona jest
dla m. biodrowego, m. zasłaniacza wewnętrznego i m. dźwigacza odbytu. Dzieli się na: g. łonową (r. pubicus),
przednią i tylną (r. anterior et posterior).
T. pośladkowa dolna (a. glutea inferior) schodzi w dół do otworu podgruszkowego (foramen infrapiriforme), biegnie
między n. kulszowym (n. ischiadicus) a t. sromową wewnętrzną. Zaopatruje: m. pośladkowy największy, m. zasłaniacz
wewnętrzny, mm. bliźniacze, m. czworoboczny uda, mm. zginacze i przywodziciele uda.
T. pępkowa (a. umbilicalis) po zakończeniu okresu płodowego traci światło i zarasta w więzadło pępkowe boczne (lig.
umbilicale laterale). Oddaje tt. pęcherzowe górne (aa. vesicales superiores) i gg. moczowodowe (rr. ureterici).
T. pęcherzowa dolna (a. vesicalis inferior) przeznaczona jest dla pęcherza moczowego (vesica urinaria), gruczołu
krokowego (prostata) i pęcherzyka nasiennego (vesicula seminalis) lub pochwy (vagina).
T. nasieniowodowa (a. ductus deferentis) dzieli się na g. wstępującą i zstępującą, zaopatrujące nasieniowód.
T. maciczna (a. uterina) biegnie po m. zasłaniaczu wewnętrznym w dół, krzyżuje się z moczowodem i osiąga
przymacicze (parametrium). Rozgałęzia się dając: g. dna (r. fundi), g. pochwową lub szyjkowo-pochwową (r. vaginalis
s. cervicovaginalis), g. jajnikową (r. ovaricus) i g. jajowodową (r. tubarius).
T. odbytnicza środkowa (a. rectalis media) biegnie ponad m. dźwigaczem odbytu do jego bańki (ampulla recti).
T. sromowa wewnętrzna (a. pudenda interna) przeznaczona jest dla końcowego odcinka odbytnicy, krocza i
zewnętrznych narządów płciowych. Przechodzi przez otwór podgruszkowy i przez otwór kulszowy mniejszy do dołu
kulszowo-odbytniczego, następnie przez kanał sromowy (canalis pudendalis), pokrywa odnogę prącia albo łechtaczki
(crus penis vel clitoridis) oraz m. kulszowo-jamisty (m. ischiocavernosus). Oddaje: t. odbytniczą dolną (a. rectalis
inferior), t. kroczową (a. perinealis) dającą gg. mosznowe lub wargowe tylne (rr. scrotales vel labiales posteriores), t.
opuszki prącia albo przedsionka pochwy (a. bulbi penis vel vestibuli vaginae), t. cewkową (a. urethralis), t. głęboką
prącia albo łechtaczki (a. profunda penis vel clitoridis) oraz t. grzbietową prącia albo łechtaczki (a. dorsalis penis vel
clitoridis).
- 66 -
144 Krew żylna wpada do serca dwoma żyłami głównymi – górna i dolną.
Ż. główna górna (v. cava superior) otrzymuje dopływy z głowy, szyi, kończyny górnej i klatki piersiowej, czyli z
obszaru zaopatrywanego przez łuk i cześć piersiową aorty. Żyła ta powstaje z połączenia się 2 żż. ramiennogłowowych (vv. brachiocephalicae) za chrząstką I żebra. Właściwy pień żyły leży w śródpiersiu górnym (mediastinum
superius), pokryty przez grasicę (thymus) lub pozostałe po niej ciało tłuszczowe (coprus adiposum). Po lewej stronie
sąsiaduje z częścią wstępującą aorty, po prawej – z prawym n. przeponowym (n. phrenicus dexter), krzyżuje się z
oskrzelem głównym prawym (bronchus principalis dexter). Na wysokości II żebra wchodzi do worka osierdziowego
(saccus pericardiacus), a zaraz przed tym wpada doń ż. nieparzysta (v. azygos). Na wysokości III żebra ż. główna górna
wpada do prawego przedsionka (atrium dextrum).
Ż. główna dolna (v. cava inferior) zbiera krew z dolnej połowy ciała. Posiada dopływy ścienne i trzewne – parzyste i
nieparzyste, np. krążenie wątrobowe. Powstaje z połączenia 2 żż. biodrowych wspólnych (vv. iliacae communes) na
wysokości L4, poniżej i na prawo od rozdwojenia aorty (bifurcatio aortae). Pień żyły leży na przyczepie początkowym
m. lędźwiowego większego i na odnodze prawej części lędźwiowej przepony, przylega do prawej nerki, stanowi tylne
ograniczenie otworu sieciowego (foramen epiploicum); z przodu posiada dwunastnicę (duodenum) i trzustkę
(pancreas). Następnie biegnie w swoje bruździe w obrębie wątroby (sulcus v. cavae hepatis), przechodzi przez otwór w
środku ścięgnistym przepony (foramen v. cavae), przebija worek osierdziowy (saccus pericardiacus) i wchodzi do
prawego przedsionka (atrium dextrum). Poboczne dopływy ż. głównej dolnej zestawiono w tabeli:
rr. parietales
rr. viscerales
pares
żż. przeponowe dolne (vv. phrenicae inferiores), żż. wątrobowe (vv. hepaticae),
żż. lędźwiowe (vv. lumbales)
żż. nerkowe (vv. renales),
żż. nadnerczowe (vv. suprarenales),
żż. jądrowe albo jajnikowe (vv. testiculatres vel
ovaricae)
impares
ż. wrotna (v. portae)
Żż. przeponowe dolne (vv. phrenicae inferiores) towarzyszą jednoimiennej tętnicy.
Żż. lędźwiowe (vv. lumbales) odpowiadają żż. międzyżebrowym tylnym (vv. intercostales posteriores); tworzą
podłużne zespolenia dając ż. lędźwiową wstępującą (v. lumbalis ascendens) – ta przedłuża się w górę i tworzy po
stronie prawej ż. nieparzystą (v. azygos), a po stornie lewej ż. nieparzysta krótką (v. hemiazygos).
Żż. wątrobowe czyli odprowadzające (vv. hepaticae s. revehentes) odchodzą w liczbie 3 z części przytwierdzonej
powierzchni przeponowej wątroby (pars affixa faciei diaphragmaticae hepatis).
Żż. nerkowe (vv. renales) powstają z połączenia żż. międzypłatowych (vv. interlobares) i zbierają krew z torebki
tłuszczowej nerki (capsula adiposa renis); często wpada do niej ż. jądrowa albo jajnikowa (v. testicularis vel ovarica), a
po stronie lewej dodatkowo ż. nadnerczowa (v. suprarenalis sinistra).
Żż. nadnerczowe (vv. suprarenales) mają niesymetryczny przebieg, gdyż ż. lewa wpada do pobliskiej ż. nerkowej, a ż.
prawa uchodzi samodzielnie do pnia ż. głównej – biegnie ona po powierzchni trzewnej nadnercza (facies visceralis
glandulae suprarenalis).
Żż. jądrowe (vv. testiculatres) w liczbie 1-2 biegną ze splotu wiciowatego (plexus pampiniformis) po m. lędźwiowym
większym.
Żż. jajnikowe (vv. ovaricae) również pochodzą ze splotu wiciowatego; wędrują przez więzadło szerokie macicy (lig.
latum uteri) i więzadło wieszadłowe jajnika (lig. suspensorium ovarii).
Ż. biodrowa wspólna (v. iliaca communis) powstaje z połączenia ż. biodrowej zewnętrznej i wewnętrznej na wysokości
stawu krzyżowo-biodrowego (art. sacroiliaca); dodatkowo wpada do niej ż. krzyżowa pośrodkowa (v. sacralis
mediana).
Ż. biodrowa wewnętrzna (v. iliaca interna) leży na bocznej ścianie miednicy mniejszej (pelvis minor), otrzymując
dopływy ścienne i trzewne. Do ściennych (vv. parietales) należą: żż. krzyżowe boczne (vv. sacrales laterales),
ż. biodrowo-lędźwiowa (v. iliolumbalis), żż. pośladkowe górne i dolne (vv. gluteae superiores et inferiores),
żż. zasłonowe (vv. obturatoriae) i ż. sromowa wewnętrzna (v. pudenda interna). Dopływy trzewne (vv. viscerales) to
sploty żylne: gruczołu krokowego (plexus venosus prostaticus), pęcherza moczowego (plexus venosus vesicalis),
maciczny (plexus venosus uterinus), pochwowy (plexus venosus vaginalis) i odbytniczy (plexus venosus rectalis).
Ż. biodrowa zewnętrzna (v. iliaca externa) leży przyśrodkowo od odpowiadającej tętnicy. Posiada podwójne
odgałęzienia towarzyszące rozgałęzieniom tętniczym: ż. otaczającą biodro głęboką (v. circumflexa ilium profunda) i ż.
nabrzuszną dolną (v. epigastrica inferior). Wymienione naczynia zespalają się z ż. nabrzuszną górną (v. epigastrica
superior) i z żż. przypępkowymi (vv. paraumbilicales) przez co powstaje połączenie pomiędzy obszarem ż. głównej
górnej i dolnej – tzw. połączenie cavo-cavalne. Dalej ż. biodrowa przechodzi przez rozstęp naczyń (lacuna vaosorum) i
przedłuża się w ż. udową (v. femoralis).
150 Ż. wrotna (v. portae) leży początkowo za głową trzustki (caput pancreatis). Powstaje z połączenia ż.
krezkowej górnej i dolnej (v. mesenterica superior et inferior) oraz ż. śledzionowej (v. lienalis). Przechodzi przez
więzadło wątrobowo-dwunastnicze (lig. hepatoduodenale), stanowi przednie ograniczenie otworu sieciowego (foramen
epiploicum) i rozdziela się na 2 gałęzie. G. prawa (r. dexter) zaopatruje prawy płat wątroby (lobus dexter hepatis), zaś
- 67 -
lewa (r. sinister) – płat lewy, czworoboczny i ogoniasty (lobus sinister, quadratus et caudatus). Ż. wrotna otrzymuje
dopływy jak poniżej.
Ż. żołądkowa lewa (v. gastrica sinistra) łączy się z żż. przełykowymi (vv. esophageales) – powstaje przez to zespolenie
między obszarem ż. głównej górnej i ż. wrotnej – tzw. połączenie porto-cavalne. Łączy się ponadto z ż.
przedodźwiernikową (v. prepylorica).
Ż. pęcherzykowa (v. cystica) zbiera krew z pęcherzyka żółciowego (vasica fellea).
Ż. krezkowa górna (v. mesenterica superior) zbiera: żż. czcze (vv. jejunales) i kręte (vv. ileales), ż. żołądkowo-sieciową
prawą (v. gastroepiploica dextra), ż. biodrowo-okrężniczą (v. ileocolica), ż. wyrostkową (v. appendicularis), ż.
okrężniczą prawą i środkową (v. colica dextra et media), żż. trzustkowe (vv. pancreaticae) i żż. trzustkowodwunastnicze (vv. pancreaticoduodenales).
Ż. śledzionowa (v. lienalis) zbiera: żż. trzustkowe (vv. pancreaticae), żż. żołądkowe krótkie (vv. gastricae breves) i ż.
żołądkowo-sieciową lewą (v. gastroepiploica sinistra).
Ż. krezkowa dolna (v. mesenterica inferior) odbiera: ż. okrężniczą lewą (v. colica sinistra), żż. esowate
(vv. sigmoideae) oraz ż. odbytnicza górną (v. rectalis superior).
Żż. przypępkowe (vv. paraumbilicales) zaopatrują przednią ścianę jamy brzusznej.
145 Ż. ramienno-głowowa (v. brachiocephalica) zbiera krew z obszaru głowy, szyi, kończyny górnej i z klatki
piersiowej, a więc z terytorium zaopatrywanego przez łuk i część piersiową aorty. Po każdej stronie naczynie to
powstaje przez połączenie się mniej więcej na wysokości stawu mostkowo-obojczykowego (art. sternoclavicularis) ż.
szyjnej wewnętrznej (v. jugularis interna) i ż. podobojczykowej (v. subclavia). Powstaje w ten sposób kąt żylny
(angulus venosus), do którego po stronie prawej wpada przewód chłonny prawy (ductus lymphaticus dexter) zbierający
chłonkę z ¼ górnej prawej części ciała, a po stronie lewej – przewód piersiowy (ductus thoracicus) zbierający chłonkę
z obszaru pozostałego. Ż. lewa biegnie ostro w dół i w prawo, łącząc się z ż. prawą mniej więcej na wysokości
chrząstki I żebra – w ten sposób powstaje pień ż. głównej górnej.
Poza wymienionymi głównymi dopływami ż. ramienno-głowowa otrzymuje krew z ż. tarczowej dolnej i z ż. kręgowej.
Ż. tarczowa dolna (v. thyroidea inferior) przyjmuje ż krtaniową dolną (v. laryngea inferior), obie zaś współtworzą splot
tarczowy nieparzysty (plexus thyroideus impar).
Ż. kręgowa (v. vertebralis) biegnie wraz z jednoimienną tętnicą, zbiera krew ze splotu żylnego podpotylicznego (plexus
venosus suboccipitalis), przechodzi przez otwory wyrostków poprzecznych C1-7 i zbiera krew z mm. głębokich szyi.
Otrzymuje ż. kręgową dodatkową (v. vertebralis accessoria) o podobnym do swojego przebiegu, ż. szyjną głęboką (v.
cervicalis profunda) położoną na głębokich mm. karku oraz żż. piersiowe wewnętrzne (vv. thoracicae internae). Do
tych ostatnich wpadają: żż. mięśniowo-przeponowe (vv. musculophrenicae), żż. nabrzuszne górne (vv. epigastricae
superiores) i żż. podskórne brzucha (vv. subcutaneae abdominis), żż. międzyżebrowe przednie (vv. intercostales
anteriores), ż. międzyżebrowa najwyższa i górna lewa (v. intercostalis suprema et superior sinistra), żż. grasicze (vv.
thymicae), żż. osierdziowe (vv. pericardiacae), żż. osierdziowo-przeponowe (vv. pericardiophrenicae), żż.
śródpiersiowe (vv. mediastinales), żż. oskrzelowe (vv. bronchiales), żż. tchawiczne (vv. tracheales) i żż. przełykowe
(vv. esophageales).
146 Ż. szyjna wewnętrzna (v. jugularis interna) zbiera krew z głowy i części szyi. Biegnie od podstawy czaszki, a
ściślej – od otworu szyjnego (foramen jugulare), towarzysząc t. szyjnej wewnętrznej i wspólnej, do połączenia z ż.
podobobjczykową na wysokości stawu mostkowo-obojczykowego. Przyjmuje cały szereg dopływów; do obszaru jej
należą: zatoki opony twardej, żż. śródkościa, żż. wypustowe, żż. mózgu, żż. oponowe, ż. oczna górna i dolna, ż.
twarzowa, ż. zażuchwowa, splot skrzydłowy, żż. gardłowe, ż. językowa, ż. tarczowa górna i średnie (v. thyroidea
superior et mediae) oraz ż. mostkowo-obojczykowo-sutkowa (v. sternocleidomastoidea).
Zatoki opony twardej (sinus durae matris) omówiono zaraz po unaczynieniu mózgowia.
Żż. śródkościa (vv. diplocae) znajdują się w kanałach śródkościa, zwanych kanałami Brascheta. Występują w liczbie 4
– mamy ż. śródkościa czołową (v. diploica fronatlis), potyliczną (v. diploica occipitalis), skroniową przednią i tylna (v.
diploica temporalis anterior et posterior).
Żż. wypustowe (vv. emissariae) odpowiedzialna są za komunikacją żył wnętrza i zewnętrza czaszki. Najczęściej
jednym z ich biegunów jest zatoka opony, a drugim jedno z naczyń na powierzchni. Wyróżniamy: ż. wypustową
ciemieniową (v. emissaria parietalis), kłykciową (v. emissaria condylaris), potyliczną (v. emissaria occipitalis) i
sutkową (v. emissaria mastoidea) oraz sploty żylne: otworu owalnego (plexus venosus foraminis ovalis), szyjny
wewnętrzny (plexus venosus caroticus internus) i kanału podjęzykowego (plexus venosus canalis hypoglossi).
Żż. mózgu (vv. cerebri) dzielimy na górne, dolne i żyły móżdżku. Do pierwszej grupy zaliczmy ż. mózgu środkową
powierzchowną (v. cerebri media superficialis), do której spływa ż. łącząca górna i dolna (v. anastomatica superior et
inferior). Żż. dolne to przede wszystkim ż. wielka mózgu (v. cerebri magna) odbierająca ż. mózgu wewnętrzną i ż.
podstawną. Ż. mózgu wewnętrzna (v. cerebri interna) przyjmuje ż. naczyniówkowa górną (v. chorioidea superior), ż.
przegrody przezroczystej tylną (v. septi pellucidi posterior) oraz ż. wzgórzowo-prążkowiową górną (v. thalamostriata
superior) do której wpada ż. przegrody przezroczystej przednia (v. septi pellucidi anterior). Ż. podstawna (v. basilaris)
otrzymuje dopływy w postaci: ż.. mózgu przedniej i środkowej głębokiej (v. cerebri anterior et media profunda), żż.
wzgórzowo-prążkowiowych dolnych (vv. thalamostriatae inferiores) i ż. naczyniówkowej dolnej (v. chorioidea
inferior). Żż. móżdżku (vv. cerebelli) to: ż. robaka górna i dolna (v. vermis superior et inferior) oraz żż. półkuli
- 68 -
móżdżku górne i dolne (vv. hemispherii (cerebelli) superiores et inferiores).
Żż. oponowe (vv. meningeae) występują po każdej stronie zwyczaj w liczbie 4 – przednia (v. meningea anterior), 2
środkowe (vv. meningeae mediae) i tylna (v. meningea posterior); ich obszary pokrywają się w przybliżeniu z
zakresem zaopatrzenia jednoimiennych tętnic oponowych.
Ż. oczna górna i dolna (v. ophthalmica superior et inferior) odpowiadają jednoimiennej tętnicy i większość dopływów
ma takie same nazwy, z tym że naczynia żylne występują parzyście. T. górna biegnie w przyśrodkowym kącie oka,
przewija się na n. wzrokowym (n. opticus) (II) i wychodzi przez szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior)
do zatoki jamistej. Ż. dolna biegnie między m. prostym dolnym a m. prostym bocznym gałki ocznej.
Ż. twarzowa (v. facialis) zbiera krew z obszaru odpowiadającemu unaczynieniu jednoimiennej tętnicy; większość
naczyń ma identyczne nazwy i potwierdzając regułę – występuje parzyście.
Ż. zażuchwowa (v. retromandibularis) zbiera krew z obszaru odpowiadającego końcowym odgałęzieniom t. szyjnej
zewnętrznej, czyli t. skroniowej powierzchownej (a. temporalis superficialis) oraz t. szczękowej (a. maxillaris).
Naczynia żylne są analogiczne do tętniczych.
Splot skrzydłowy (plexus pterygoideus) leży w dole podskroniowym. Zbiera krew z obszaru jamy nosowej,
podniebienia, kanałów zębodołowych szczeki, kanału żuchwy i m. żwacza. Uchodzi do ż. kanału skrzydłowego (v.
canalis pterygoidei).
Żż. gardłowe (vv. pharyngeales) zbierają krew z tylnej i bocznej części gardła. Wpada do nich splot gardłowy (plexus
pharyngealis) oraz gardłowo-przełykowy przedni i tylny (plexus pharyngoesophagicus anterior et posterior).
Ż. językowa (v. lingualis) odpowiada tętnicy takiej nazwy. Spływa do niej ż. głęboka języka (v. profunda linguae), żż.
grzbietowe języka (vv. dorsales linguae) i ż. podjęzykowa (v. sublingualis) przyjmująca ż. towarzyszącą n.
podjęzykowemu (v. commitans n. hypoglossi) (XII).
Do żż. powierzchownych szyi zaliczamy: ż. szyjną zewnętrzną i przednią, ż. nadłopatkową i żż. poprzeczne szyi.
Ż. szyjna zewnętrzna (v. jugularis externa) leży między blaszką powierzchowna powięzi szyi a m. szerokim szyi
(platysma). Biegnie wzdłuż przedniego brzegu m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego, dalej wzdłuż tylnego,
przechodzi przez trójkąt łopatkowo-obojczykowy (trigonum omoclaviculare), przebija powięź i wpada do kąta żylnego
(angulus venosus). Przyjmuje ż. potyliczną (v. occipitalis) i ż. małżowinową tylną (v. auricularis posterior).
Ż. szyjna przednia (v. jugularis anterior) zbiera krew z żył skórnych trójkąta podbródkowego. Biegnie ku dołowi w
okolicy przedniej szyi, wchodzi pod m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy i wpada do ż. szyjnej zewnętrznej. W
pobliżu mostka przeciwległe naczynia mogą tworzyć łuk żylny szyi (arcus venosus juguli).
Ż. nadłopatkowa (v. suprascapularis) i żż. poprzeczne szyi (vv. transversae colli) towarzyszą jednoimiennym tętnicom.
Ż. podobojczykowa (v. subclavia) zbiera krew z kończyny górnej, z górnej części grzbietu i przedniej ściany
klatki piersiowej. Leży na I żebrze powierzchownie od m. pochyłego przedniego, pokryta przez obojczyk. Przyjmuje
poniższe dopływy.
Żż. pierisowe (vv. pectorales), ż. łopatkowa grzbietowa (v. scapularis dorslis) i ż. piersiowo-barkowa
(v. thoracoacromialis) zbierają krew z obszaru zaopatrywanego przez odpowiednie tętnice.
Ż. pachowa (v. axillaris) leży przyśrodkowo od jednoimiennej tętnicy, między brzegiem I żebra a dolnym brzegiem m.
piersiowego większego. Przyjmuje: ż. piersiową boczną (v. thoracica lateralis), żż. piersiowo-nabrzuszne (vv.
thoracoepigastricae) i splot żylny brodawkowy (plexus venosus areolaris).
Do ż. podobojczykowej spływają również żż. kończyny górnej głębokie i powierzchowne.
148 Żż. głębokie kończyny górnej (vv. profundae membri superioris) zwane są również żż. towarzyszącymi (vv.
comitantes), ponieważ biegną razem z jednoimiennymi tętnicami w liczbie 2 i tworzą dookoła nich pierścienne
zespolenia. Analogicznie do naczyń tętniczych mamy: żż. ramienne (vv. brachiales), żż. łokciowe (vv. ulnares) oraz żż.
promieniowe (vv. radiales). Na ręce obecny jest łuk żylny dłoniowy powierzchowny (arcus venosus palmaris
superficialis) do którego wpadają żż. palcowe dłoniowe (vv. digitales palmares) oraz łuk głęboki (arcus venosus
palmaris profundus) otrzymujący żż. śródręczne dłoniowe (vv. metacarpeae palmares).
147 Żż. powierzchowne kończyny górnej (vv. superficiales membri superioris) są liczniejsze od głębokich.
Występują między powięzią a skóra, dlatego są przez nią widoczne.
Ż. odpromieniowa (v. cephalica) powstaje z sieci żylnej grzbietowej ręki (rete venosum dorsale manus). Następnie
przechodzi na stronę dłoniową, biegnie wzdłuż promieniowego brzegu przedramienia, w dole łokciowym tworzy
zespolenie z ż. odłokciową przez ż. pośrednią łokcia. Na ramieniu leży w bruździe dwugłowej bocznej (sulcus
bicipitalis lateralis), wchodzi między m. naramienny a m. piersiowy większy i po przebiciu powięzi wpada do ż.
pachowej.
Ż. odłokciowa (v. basilica) biegnie wzdłuż łokciowego brzegu przedramienia, przyjmując w dole łokciowym
ż. pośrednią łokcia. Na ramieniu leży w bruździe dwugłowej przyśrodkowej (sulcus bicipitalis medialis), w połowie
ramienia przebija powięź i wpada do ż. towarzyszącej t. ramiennej (v. commitans a. brachialis).
Ż. pośrednia łokcia (v. intermedia cubiti) biegnie skośnie od ż. odpromieniowej do ż. odłokciowej.
Ż. pośrednia przedramienia (v. intermedia antebrachii) biegnie po stronie dłoniowej pomiędzy powyższymi
naczyniami; wpada do niej ż. pośrednia odłokciowa i odpromieniowa (v. intermedia basilica et cephalica), obie
odchodzące w dole łokciowym.
Na ręce krew zbierana jest przez sieć żylną grzbietową ręki (rete venosum dorsale manus); otrzymuje ona krew z łuków
- 69 -
żylnych palcowych (arcus venosi digitales), te z kolei zbierają żż. śródręczne grzbietowe (vv. metacarpeae dorsales), a
te – żż. międzygłówkowe (vv. intercapitales).
149 Do żył ściennych klatki piersiowej (vv. parietales thoracis) zaliczmy ż. nieparzystą i część jej dopływów.
Ż. nieparzysta (v. azygos) stanowi dogłowowe przedłużenie ż. lędźwiowej wstępującej prawej (v. lumbalis ascendens
dextra). Następnie przechodzi przez prawa odnogę części lędźwiowej przepony wraz z n. trzewnym większym (n.
splanchnicus major), biegnie pozaopłucnowo wzdłuż prawej strony przewodu piersiowego do wysokości Th4-5. Zagina
się nad oskrzelem głównym prawym (bronchus principalis dexter) i wpada do ż. głównej górnej tuż przez jej wejściem
do worka osierdziowego. Posiada dopływy zebrane w poniższej liście.
Ż. nieparzysta krótka (v. hemiazygos) stanowi z kolei dogłowowe przedłużenie ż. lędźwiowej wstępującej lewej.
Przechodzi przez lewą odnogę części lędźwiowej przepony, na lewo od części zstępującej przepony. Na wysokości Th710 zagina się w prawo za przewodem piersiowym i zwada do ż. nieparzystej.
Ż. nieparzysta krótka dodatkowa (v. hemiazygos accessoria) biegnie w dogłowowym przedłużeniu ż. nieparzystej
krótkiej. Uchodzi do niej lub bezpośrednio do ż. nieparzystej. Zespala się z ż. ramienno-głowową lewą.
Żż. przełykowe (vv. esophageales), oskrzelowe (vv. bronchiales), osierdziowe (vv. pericardiacae), śródpiersiowe (vv.
mediastinales) i przeponowa górna (v. phrenica superior) zbierają krew z narządów śródpiersia.
Z żż. lędźwiowych – tylko pierwsza i druga (vv. lumbales prima et secunda).
Ż. lędźwiowa wstępująca (v. lumbalis ascendens) biegnie poniżej przepony między wyrostkami żebrowymi a
m. lędźwiowym większym; wpadają doń ż. podżebrowa (v. subcostalis) oraz żż. lędźwiowe (vv. lumbales).
Żż. międzyżebrowe tylne (vv. intercostales posteriores) (IV-XI) zbierają krew ze ścian klatki piersiowej oraz piersiowej
części kręgosłupa; otrzymują g. grzbietową (r. dorsalis) ze skóry i mm. grzbietu, g. rdzeniową (r. spinalis) z kanału
kręgowego i g. międzykręgową (r. intervertebralis).
Żż. kręgosłupa (vv. columnae vertebralis) to sploty kręgowe, żż. podstawno-kręgowe Brascheta (vv. basivertebrales
Brascheti) i żż. rdzeniowe (vv. spinales) z opony miękkiej rdzenia. Sploty kręgowe dzielimy na zewnętrzne i
wewnętrzne oraz na przednie i tylne. Splot zewnętrzny przedni (plexus venosus vertebralis externus anterior) pokrywa
trzony kręgów od przodu, zbierając krew z trzonów i więzadeł. Splot zewnętrzny tylny (plexus venosus vertebralis
externus posterior) pokrywa łuki kręgów, zbiera krew z kręgów, skóry i mm. głębokich grzbietu. Sploty wewnętrzne
lokują się między dwoma blaszkami opony twardej rdzenia. Splot wewnętrzny przedni (plexus venosus vertebralis
internus anterior) leży na wewnętrznych powierzchniach trzonów zwróconych do światła kanału kręgowego. Splot
wewnętrzny tylny (plexus venosus vertebralis internus posterior) pokrywa grzbietową stronę kanału kręgowego.
Żż. kończyny dolnej również dzielą się na głębokie i powierzchowne.
152 Żż. głębokie kończyny dolnej (vv. profundae membri inferioris) to żż. towarzyszące (vv. comitantes).
Występują i przebiegają podobnie jak jednoimienne tętnice, dlatego mamy: żż. udowe (vv. femorales),
żż. podkolanowe (vv. popliteae) oraz żż. piszczelowe przednie i tylne (vv. tibiales anteriores et posteriores). Dalsze
rozgałęzienia maja postać analogiczną jak w przypadku kończyny górnej.
151 Żż. powierzchowne kończyny dolnej (vv. superficiales membri inferioris) przebiegają nad powięzią i
prześwitują miejscami przez skórę.
Ż. odpiszczelowa (v. saphena magna) powstaje w okolicy palucha. Biegnąc w stroną kostki łączy się z położonymi tam
sieciami żylnymi, następnie biegnie po przyśrodkowej stronie podudzia. Mija kolano i na udzie wędruje wzdłuż
przyśrodkowego brzegu m. krawieckiego. Przewija się przez odnogę dolną rozworu odpiszczelowego (crus inferius
hiatus sapheni) i wpada do ż. udowej.
Ż. odstrzałkowa (v. saphena parva) biegnie od bocznego brzegu stopy po bocznej stronie podudzia. W okolicy kolana
zawija się, przebija powięź i wpada do ż. podkolanowej.
153 Przewód piersiowy (ductus thoracicus) powstaje na wysokości L2 z pnia lędźwiowego prawego i lewego
(truncus lumbalis dexter et sinister) – w miejscu połączenia tworzy się rozszerzenie zwane zbiornikiem mleczu
(cisterna chyli), położone za aortą na prawo – oraz pnia jelitowego (truncus intestinalis) reprezentującego naczynia
chłonne jelita, śledziony, trzustki i części wątroby. Do omawianego przewodu uchodzą również naczynia chłonne
kończyny dolnej, miednicy i jamy brzusznej. Przewód piersiowy przechodzi przez rozwór aortowy przepony (hiatus
aorticus diaphragmatis), dalej leży na kręgosłupie w tylnej jamie śródpiersia między częścią piersiową aorty a ż.
nieparzystą. Na wysokości Th6 skręca w lewo, wędruje między t. szyjną wspólną lewą a t. podobojczykową lewą,
następnie na poziomie C7 zagina się w przód i w dół, wpadając ostatecznie do kąta żylnego lewego (angulus venosus
sinister). Odbiera ponadto: pień szyjny lewy (truncus jugularis sinister), pień podobojczykowy lewy (truncus
subclavius sinister) oraz pień ramienno-śródpiersiowy lewy (truncus brachiomediastinalis sinister).
- 70 -
TRZEWIA
Miękkie tkanki ciała ludzkiego, z wyjątkiem mięśni, nazywamy trzewiami. W ich skład wchodzi kilka układów
narządów – układ pokarmowy (systema digestorium s. apparatus digestorius), oddechowy (systema respiratorium s.
apparatus digestorius) i moczowo-płciowy (systema urogenitale). Zazwyczaj układy te omawia się niezależnie od
siebie, jeden po drugim. W tym opracowaniu ich elementy są wymieszane, zachowany natomiast został w miarę
możliwości układ topograficzny – kolejność opisywanych narządów występuje zgodnie z ich położeniem w obrębie
ciała.
Układ pokarmowy składa się z: jamy ustnej (cavum oris), zębów (dentes), języka (lingua), gardzieli (fauces),
gardła (pharynx), przełyku (esophagus), żołądka (gaster), jelita cienkiego – czczego (jejunum) i krętego (ileum), jelita
grubego (cecum) i odbytnicy (rectum) oraz z gruczołów – ślinianek, wątroby (hepar) i trzustki (pancreas).
Elementami układu oddechowego są: nos zewnętrzny (nasus externus) i jama nosowa (cavum nasi), gardło
(pharynx), krtań (larynx), tchawica (trachea), oskrzela (bronchi) i płuca (pulmones).
Jama ustna (cavum oris) dzieli się na przedsionek ust i jamę ustna właściwą. Przy nienaruszonym uzębieniu
połączenie między nimi obecne jest w przestrzeni zatrzonowej (spatium retromolare) położonej między gałęzią żuchwy
(ramus mandibulae) a ostatnim zębem trzonowym.
154 Przedsionek ust (vestibulum oris) ograniczony jest wargami (labia oris), policzkami (buccae), wyrostkami
zębodołowymi (processus alveolares) i zębami (dentes).
Wyróżniamy dwie wargi – górną i dolną (labium superius et inferius). Razem ograniczają one szparę ust (rima oris), a
po każdej stronie zbiegają się, tworząc kącik ust (angulus oris) i łączą się w spoidle warg (commisura labiorum). Do
każdego kącika zdążają bruzdy – z góry nosowo-wargowa (suclus nasolabialis), a z dołu bródkowo-wargowa (sulcus
mentolabialis). Od skóry pokrywającej przedni dolny koniec przegrody nosa do środka górnej wargi biegnie rynienka
(philtrum), wytwarzając na tej ostatniej guzek wargowy (tuberculum labiale). Każda z warg połączona jest z
odpowiednim dziąsłem przez wędzidełko (frenulum labii superioris et inferioris). Na przekroju poprzecznym widać, iż
warga składa się z części skórnej, mięśniowej, a od wewnątrz pokryta jest błoną śluzową z gruczołami wargowymi
(glandulae labiales). Na brzegach ust warstwa skóry jest cienka, przez co prześwitują tam liczna naczynia krwionośne –
z tego powodu miejsce to nazywamy czerwienią wargową.
Policzek jest obszarem twarzy ograniczonym przez: kącik ust, otwór słuchowy zewnętrzny, łuk jarzmowy i brzeg
żuchwy. Tu m. in. rośnie u mężczyzn broda (barba). Policzek składa się z warstwy skórnej, mięśniowej i śluzowej z
gruczołami policzkowymi (glandulae buccales); zawiera ponadto ciało tłuszczowe (corpus adiposum buccae).
Dziąsła (gingivae) stanowią część przyzębia (parodontium).
155 Zęby (dentes) umieszczone są w zębodołach (alveoli dentales) przez połączenie zwane wklinowaniem
(gomphosis). Wyróżniamy łuk zębowy górny i dolny (arcus dentalis superior et inferior). Człowiek jest difiodontem,
ponieważ posiada dwa pokolenia zębów: mleczne (dentes decidui s. lactei) oraz stałe (dentes permanentes). Należy
także do heterodontów, ponieważ uzębienie jest zróżnicowane na siekacze (dentes incisivi), kły (dentes canini), zęby
przedtrzonowe (dentes premolares) i trzonowe (dentes molares). Ostatni ząb trzonowy nazywany jest czasem zębem
mądrości (dens sapientiae). Zęby mleczne występują u człowieka w składzie: I2C1M2, więc dziecko posiada ich 20;
zęby stałe mają wzór zębowy I2C1P2M3, więc człowiek dorosły posiada 32 zęby.
Każdy ząb składa się z korony, szyjki i korzenia. Korona kliniczna (corona clinica) posiada kilka powierzchni: na
zewnątrz – wargową (facies labialis) (I, C) lub policzkową (facies buccalis) (P, M), do jamy właściwej – językową
(facies lingualis), przy zetknięciu z innymi – kontaktową bliższą i dalsza (facies contacta mesialis et distalis), do
przeciwnego łuku – zgryzową (facies occlusialis). Na tej ostatniej obecna są guzki korony (tuberculi coronae dentis) –
przedtrzonowe maja ich zazwyczaj 2, a trzonowe – 4, choć wartości mogą się indywidualnie zmieniać. Szyjka (cervix
dentis) jest częścią między korona a korzeniem. Korzeń (radix dentis) przedłuż się w szczyt (apex radicis dentis).
Ząb posiada wewnątrz jamę (cavitas dentis) wypełnioną miazga (pulpa dentis); jama przedłuża się w kanał korzenia
(canalis radicis dentis), który otwiera się otworem szczytu (foramen apicis dentis).
Ząb pokryty jest zębiną (dentinum). Na powierzchni korony znajduje się warstwa szkliwa (enamelum), a na korzeniu –
ozębnej (peridentium). Szyjka natomiast nie jest żadnym z nich osłonięta, dlatego jej odsłonięcie powoduje dotkliwe
bóle.
156 Jama ustna właściwa (cavum oris propria) jest przestrzenią ograniczoną z przodu i boków zębami, z góry –
podniebieniem (palatum), z dołu – mięśniami rozpiętymi na żuchwie, a do tyłu otwartą do gardzieli (fauces). Z
przedsionkiem jamy komunikuje się przez przestrzeń zatrzonową (spatium retromolare). Zawiera przede wszystkim
język (lingua). Wyścielona jest błoną śluzową zawierającą gruczoły.
Wydzielina obecna w jamie ustnej produkowana jest przez dwojakiego rodzaju gruczoły – małe i duże. gruczoły
małe rozsiane są po całym jej obrębie; w grupie tej wyróżniamy: gruczoły wargowe (glandulae labiales), policzkowe
(glandulae buccales), trzonowe (glandulae molares), podniebienne (glandulae palatinae) oraz językowe (glandulae
linguales). Do gruczołów dużych natomiast zaliczamy ślinianki. Po każdej stronie występują 3: przyuszna (glandula
parotidea), podżuchwowa (glandula submandibularis) i podjęzykowa (glandula sublingualis).
157 Ślinianka przyuszna (glandula parotidea) jest żółtym tworem o budowie zrazikowej. W normalnym stanie jest
niewyczuwalna przez skórę. Posiada 2 części – powierzchowną i głęboką. Pierwsza ma kształt odwróconego trójkąta i
- 71 -
leży między otworem słuchowym zewnętrznym a gałęzią żuchwy. Druga również przypomina trójkąt i od strony
przyśrodkowej przylega do bukietu Riolanda; ten ostatni utworzony jest przez 3 mm. przyczepiające się do wyrostka
rylcowatego: m. rylcowo-językowy (m. styloglossus), m. rylcowo-gardłowy (m. stylopharyngeus) i m. rylcowognykowy (m. stylohyoideus). Omawiana ślinianka posiada również dwa wyrostki – zażuchwowy (processus
retromandibularis) i szyjny (processus cervicalis). Z jej górno-przedniego brzegu wychodzi przewód wyprowadzający
(ductus parotideus) – ten biegnie najpierw równolegle do łuku jarzmowego, następnie zawija się na m. żwaczu (m.
masseter) i przebija m. policzkowy (m. buccinator) wpadając do przedsionka jamy ustnej w postaci brodawki
przyusznej (papilla parotidea) na wysokości M2.
Unerwienie wydzielnicze dla ślinianki przyusznej biegnie następującą drogą. Z przywspółczulnego jądra ślinowego
górnego (nucleus salivatorius inferior) wychodzi wiązka biegnąca wraz z n. językowo-gardłowym
(n. glossopharyngeus) (IX) do jego zwoju dolnego (ganglion inferior) położonego w dołku skalistym (fossula petrosa).
Stąd odchodzi n. bębenkowy (n. tympanicus) przechodzący przez jednoimienny splot (plexus tympanicus). Dalej jako
n. skalisty mniejszy (n. petrosus minor) wiązka dostaje się do zwoju usznego (ganglion oticum), gdzie włókna
przełączają się na zazwojowe. Ich część biegnie g. łączącą z n. uszno-skroniowym (r. communicans cum nervo
auriculotemporalis – w skrócie r. c. c. n. auriculotemporalis) do tego nerwu, po czym rozdziela się – część wraz z tym
n. wędruje do ślinianki i tam się rozgałęzia, a część dołącza się do n. twarzowego (n. facialis) (VII) i wraz z nim osiąga
śliniankę. Pozostała część włókien ze zwoju usznego biegnie g. łącząca z n. policzkowym (r. c. c. n. buccalis) do tego
n. i wraz z nim dociera do gruczołów przedsionka ust – policzka warg (glandulae vestibuli oris – buccae et labiorum).
Z tego powodu n. IX bywa nazywany n. przedsionka ust.
158 Ślinianka podżuchwowa (glandula submandibularis) leży w trójkącie żuchwy (trigonum mandibulae). U góry
przylega do m. żuchwowo-gnykowego (m. mylohyoideus), a jej tylna część – do m. gnykowo-językowego (m.
hyoglossus) i do bukietu Riolanda. Z górno-tylnego końca wychodzi przewód wyprowadzający (ductus
submandibularis) – ten owija się dookoła tylnego brzegu m. żuchwowo-gnykowego, następnie biegnie między m.
bródkowo-językowym (m. genioglossus) a m. gnykowo-językowym, łączy się z przewodem podjęzykowym większym
(ductus sublingualis major) i wspólnie uchodzą do jamy ustnej właściwej na mięsku podjęzykowym (carancula
sublingualis).
159 Ślinianka podjęzykowa (glandula sublingualis) leży na m. żuchwowo-gnykowym, z boku przylega do
żuchwy, a od strony przyśrodkowej sąsiaduje z m. bródkowo-językowym. W przeciwieństwie do poprzednich,
ślinianka ta jest nieco rozproszona i posiada kilka przewodów wyprowadzających. Przewody mniejsze (ductus
sublinguales minores) uchodzą na całej długości fałdu podjęzykowego (plica sublingualis). Natomiast od największego
skupiska, zwanego ślinianka podjęzykową większą (glandula sublingualis major) odchodzi przewód podjęzykowy
większy (ductus sublingualis major), który łączy się z przewodem podżuchwowym i uchodzi z nim wspólnie na mięsku
podjęzykowym (carancula sublingualis).
Unerwienie wydzielnicze dla ślinianki podżuchwowej i podjęzykowej przedstawia się następująco. Wiązka nerwowa
wychodzi z przywspółczulnego jądra ślinowego górnego (nucleus salivatorius superior) i biegnie razem z n. pośrednim
(n. intermedius). Wchodzi do kanału twarzowego (canalis facialis) i odbiega w postaci struny bębenkowej (chorda
tympani). Następnie przez g. łączącą z n. językowym (r. c. c. n. lingualis) dostaje się do niego, a przez g. łączącą ze
zwojem podżuchwowym (r. c. c. ganglii submandibulari) osiąga wymieniony zwój. Tu wiązki przełączają się na
zazwojowe i rozdzielają – część biegnie gg. gruczołowymi (rr. glandulares) do ślinianki podżuchwowej, a część
wykorzystuje g. łączącą z n. podjęzykowym (r. c. c. n. sublinguali) aby dostać się wraz z nim do ślinianki
podjęzykowej.
160 Język (lingua) składa się z trzonu (corpus linguae) przedłużającego się w szczyt (apex linguae) oraz z
korzenia (radix linguae). Możemy na nim wyróżnić grzbiet (dorsum linguae) i powierzchnię dolną (facies inferior
linguae), rozdzielone brzegiem (margo linguae). Pomiędzy trzonem a korzeniem obecna jest bruzda krańcowa języka
(sulcus terminalis linguae), względem której dzieli się język na część przedbruzdową (pars presulcaris) i zabruzdową
(pars postsulcaris). Ponadto do bruzdy tej przyczepia się łuk podniebienno-językowy (arcus palatoglossus), a w linii
pośrodkowej znajduje się na niej otwór ślepy (foramen cecum); ten ostatni prowadzi do przewodu językowego (ductus
lingualis), pozostałego po przewodzie tarczowo-językowym (ductus thyroglossus). Pomiędzy korzeniem a nagłośnią
(epiglottis) znajdują się 3 fałdy językowo-nagłośniowe – środkowy (plica glossoepiglottica mediana) i 2 boczne (plicae
glossoepiglotticae laterales). Wyznaczają one 2 dołki nagłośniowe (vallecula epiglottica). Przed dołkami widoczny jest
migdałek językowy (tonsilla lingualis).
Na grzbiecie języka widoczna jest bruzda pośrodkowa (sulcus medianus linguae), będąca wyrazem przebiegu
wewnętrznej przegrody języka (septum linguae). Obecne jest również rozścięgno językowe (aponeurosis linguae)
leżące pod błoną śluzową. Ta ostatnia łączy się z dnem jamy ustnej właściwej przez wędzidełko (frenulum linguae).
Zbieżnie do wędzidełka biegną fałdy podjęzykowe (plicae sublinguales) zakończone po każdej stronie mięskiem
podjęzykowym (carancula sublingualis). Na powierzchni błony śluzowej obecne są brodawki językowe (papillae
linguales). Wyróżniamy ich 5 rodzajów: nitkowate (papillae filiformes) w tylno-przyśrodkowym pasie, stożkowate
(papillae conicae) pomiędzy nimi, grzybkowate (papillae fungiformes) na brzegach i końcu, liściaste (papillae foliatae)
na tylnej części brzegu, tworzące obszar liściasty (regio foliata) oraz okolone (papillae vollatae).
- 72 -
Unerwienie języka jest złożone i przedstawia się następująco: ruchowe pochodzi od n. XII, wydzielnicze od VII,
czuciowe od V i IX, smakowe od VII, IX i X. Szczegóły przebiegu znajdują się przy opisie poszczególnych nerwów.
161 Mm. języka (mm. linguae) dzielimy na zewnętrzne, poruszające nim całym oraz wewnętrzne, umożliwiające
mu zmianę kształtu. Do mm. zewnętrznych zaliczamy: m. bródkowo-językowy, m. gnykowo-językowy i m. rylcowojęzykowy. Pierwszy z nich (m. genioglossus) odchodzi od swojego kolca (spina m. genioglossi) na wewnętrznej
powierzchni żuchwy; obniża lub wysuwa język naprzód. Drugi (m. hyoglossus) przyczepia się do rogu większego
kości gnykowej (cornu major ossis hyoidei); pociąga on język w tył i w dół. Trzeci (m. styloglossus) posiada przyczep
na wyrostku rylcowatym (processus styloideus) i na więzadle rylcowo-żuchwowym (lig. stylomandibulare);
odpowiedzialny jest za pociąganie języka ku górze i tyłowi.
Mm. wewnętrzne języka występują w liczbie 4 – są to: m. podłużny języka górny i dolny (m. longitudinalis linguae
superior et inferior), m. poprzeczny (m. transversus linguae) i m. pionowy (m. verticalis). M. podłużny górny stanowi
przedłużenie m. rylcowo-językowego i m. gnykowo-językowego; m. poprzeczny przedłuża się w m. podniebiennojęzykowy (m. palatoglossus).
Podniebienie (palatum) dzieli się na twarde i miękkie. Podniebienie twarde (palatum durum) zbudowane jest z
podniebienia kostnego (palatum osseum). W linii pośrodkowej posiada szew (raphe palatini), a od przodu brodawkę
przysieczną (papilla incisiva), w części tylnej obecne są fałdy podniebienne poprzeczne (plicae palatinae transversae).
W tkance podśluzowej występują gruczoły podniebienne (glandulae palatinae). Podniebienie twarde przedłuża się w
rozścięgno podniebienne (aponeurosis palatinae) i przechodzi w podniebienie miękkie (palatum molle). To oddaje do
tyłu języczek (uvula), a w dół po każdej stronie – łuk podniebienno-językowy (arcus palatoglossus) i podniebiennogardłowy (arcus palatopharyngeus). Łuki te wchodzą w skład cieśni gardzieli. Podniebienie posiada szereg własnych
mięśni, omówionych szczegółowo wcześniej.
Gardziel (fauces) ograniczona jest z góry przez języczek (uvula), z boków przez oba łuki podniebienne, a na dole
przez korzeń języka (radix linguae). Poprzez cieśń gardzieli (isthmus faucium) wykazuje połączenie z gardłem
(pharynx). Po każdej stronie między łukami schowany jest migdałek podniebienny (tonsilla palatina). Posiada on
unerwienie o n. IX i ukrwienie od t. podniebiennej wstępującej (a. palatina ascendens), t. gardłowej wstępującej (a.
pharyngea ascendens) i od gg. grzbietowych języka (rr. dorsales linguae).
Nos zewnętrzny (nasus externus) składa się z korzenia (radix nasi), grzbietu (dorsum nasi), szczytu (apex nasi),
skrzydeł (alae nasi) i bruzdy skrzydłowej (sulcus alaris) oraz z przegrody (septum nasi). 4 ostatnie elementy budują
nozdrza zewnętrzne (nares). Rusztowanie nosa składa się z części kostnej i chrzęstnej, czyli z chrząstek nosowych.
162 Wyróżniamy 6 rodzajów chrząstek nosa (cartilagines nasi) – chrząstkę przegrody, boczna, skrzydłową
większa i mniejszą, dodatkowe i lemieszowo-nosową.
Chrząstka przegrody nosa (cartilago septi nasi) jest elementem przegrody chrzęstnej. Ma postać pionowo ustawionej
czworobocznej płytki, która kątem górno-przednim zwraca się do chrząstek bocznych, górno-tylnym – do blaszki
pionowej kości sitowej (lamina perpendicularis ossis ethmoidalis), dolno-przednim – do części ruchomej przegrody
(pars mobilis septi nasi), a dolny-tylnym – do lemiesza (vomer). Od ostatniego wymienionego kąta odchodzi wyrostek
tylny lub klinowy (processus posterior s. sphenoidalis).
Chrząstka boczna nosa (cartilago nasi lateralis) ma kształt trójkątny. Zrasta się z poprzednią, brzegiem górnym zwraca
się do wolnego brzegu wyrostka czołowego szczęki. a dolnym – do ocznej odnogi chrząstki skrzydłowej większej.
Chrząstka skrzydłowa większa (cartilago alaris major) stanowi podłoże przedniej części skrzydła, końca nosa oraz
ruchomej części przegrody. Posiada dwie odnogi – przyśrodkową i boczną (crus mediale et laterale).
Chrząstki skrzydłowe mniejsze (cartilagines alares minores) występują w liczbie kilku.
Chrząstki dodatkowe (cartilagines nasales accessoriae) są małe, okrągłe, położone z przodu między chrząstkami
skrzydłowymi większymi a bocznymi nosa.
Chrząstka lemieszowo-nosowa (cartilago vomeronasalis) odchodzi z jednoimiennego narządu – zanikłego organu
Jacobsona.
163 Jama nosowa (cavum nasi) rozpościera się od nozdrzy zewnętrznych (nares) do wewnętrznych (choanae).
Dzieli się na przedsionek nosa (vestibulum nasi) i jamę właściwą (cavum nasi propria), rozdzielone progiem (limen
nasi). Ponad fałdami skrzydłowymi (plicae alares) i zachyłkiem szczytu nosa (recessus apicis nasi) znajduje się część
przejściowa.
Jama posiada 4 ściany. Ściana przyśrodkowa to przegroda nosa (septum nasi) złożona z części kostnej, chrzęstnej i
błoniastej. Część kostną (pars ossea) tworzy blaszka pionowa kości sitowej (lamina perpendicularis ossis ethmoidalis) i
lemiesz (vomer). Część chrzęstna (pars cartilaginea) to chrząstka przegrody nosa (cartilago septi nasi). Część błoniasta
(pars membranacea) tworzy część ruchomą przegrody (pars mobilis septi nasi). Ściana górna to inaczej strop jamy
nosowej; składa się z części przedniej – kości nosowe, środkowej – kość sitowa i tylnej – kość klinowa, pomiędzy
którymi obecne są 2 załamana. Ściana dolna, czyli dno jamy, utworzona jest przez podniebienie; obecne tu jest
lejkowate wejście do kanału przysiecznego (canalis inscisivus).
Na ścianie bocznej obecne są 3 małżowiny i 3 przewody, do których uchodzą zatoki przynosowe. Małżowina dolna
(concha nasalis inferior) sięga od otworu gruszkowatego (apertura piriformis) do nozdrzy tylnych (choanae), a tylny
koniec znajduje się na połowie wysokości nozdrzy; przyczepia się do kości szczękowej (concha maxilllotuberalis).
Małżowina środkowa (concha nasalis media) posiada przedni odcinek krótszy i tylny dłuższy, schodzące się pod kątem
- 73 -
prostym; tylny koniec znajduje się na górnej granicy nozdrzy. Małżowina górna (concha nasalis superior) jest
najkrótsza; wraz z poprzednią przyczepia się do kości sitowej (conchae ethmotuberalia). U noworodków obecna jest
małżowina najwyższa (concha nasalis suprema), która później zanika. Przestrzeń przed małżowinami nazywa się kilem
lub ostrogą (carina nasi), zaś przestrzeń z tyłu to przewód nosowo-gardłowy (meatus nasopharyngeus); otwiera się do
niego otwór klinowo-podniebienny (foramen sphenopalatinum) prowadzący naczynia i nerwy z dołu skrzydłowopodniebiennego (fossa pterygopalatina) oraz zachyłek klinowo-sitowy (recessus sphenoethmoidalis) z zatoki sitowej
(sinus sphenoidalis).
Pomiędzy małżowinami tworzą się odpowiednie przewody. Przewód dolny (meatus nasi inferior) jest najdłuższy, a pod
fałdem łzowym (plica lacrimalis) uchodzi doń przewód nosowo-łzowy (ductus nasolacrimalis). Przewód środkowy
(meatus nasi medius) jest najszerszy i jako jedyny zaczyna się własnym przedsionkiem (atrium nasi medii) – ten
rozgranicza ostrogę nosa i przyczep małżowiny dolnej. Uchodzą do niego komórki sitowe przednie (cellulae
ethmoidales anteriores). Posiada również lejek sitowy (infundibulum ethmoidale) do którego uchodzi zatoka
szczękowa (sinus maxillaris) i czołowa (sinus frontalis). Rusztowanie lejka od strony przednio-dolnej stanowi wyrostek
hakowaty (processus uncinatus), a od górno-tylnej – bańka sitowa (bulla ethmoidalis) – oba ona ograniczają rozwór
półksiężycowaty (hiatus semilunaris), odpowiadający na twarzy przyśrodkowemu kątowi oka (angulus oculi medialis).
Do przewodu górnego (meatus nasi superior) uchodzą komórki sitowe środkowe i tylne (cellulae ethmoidales mediae et
posteriores).
Jama nosowa wysłana jest błoną śluzową zawierającą gruczoły nosowe (glandulae nasales); jej obszar dzieli się na
oddechowy (regio respiratoria) i węchowy (regio oflactoria), stanowiący miejsce receptorowe zmysłu węchu.
Ukrwienie błony pochodzi od t. szczękowej (a. maxillaris) dającej t. klinowo-podniebienną (a. sphenopalatina) i tt.
nosowe tylne boczne i przegrody (aa. nasales posteriores laterales et septi) oraz od t. ocznej (a. ophthalmica) dającej t.
sitowa przednią i tylną (a. ethmoidalis anterior et posterior). Część przednia unerwiona jest przez n. oczny (n.
ophthalmicus) (V1) dający gg. nosowe przyśrodkowe i boczne (rr. nasales mediales et laterales), tylna zaś przez zwój
skrzydłowo-podniebienny (ganglion pterygopalatinum) dający gg. nosowe tylne górne przyśrodkowe i boczne (rr.
nasales posteriores superiores mediales et laterales), w tym n. nosowo-podniebienny (n. nasopalatinus).
164 Po każdej stronie wyróżniamy 4 zatoki przynosowe (sinus paranasales).
Zatoka szczękowa (sinus maxillaris) jest największa (do 25 cm3). Ma kształt trójściennej piramidy o podstawie
zwróconej przyśrodkowo. Okoliczne elementy zawężają rozwór szczękowy (hiatus maxillaris) do rozworu
półksiężycowatego (hiatus semilunaris). Ściana górna zwraca się do oczodołu, przednia – na zewnętrz, tylna – do dołu
podskroniowego, a przyśrodkowa – do jamy nosowej. Wyścielająca błona unerwiona jest przez n. szczękowy (n.
maxillaris) (V2).
Zatoka czołowa (sinus frontalis) jest bardzo zmienna w kształtach i rozmiarach (5-30 cm3). Może dochodzić z boku do
szwu czołowo-jarzmowego (sutura frontozygomatica), a z tyłu do skrzydeł mniejszych kości klinowej (alae minores
ossis sphenoidalis). Wpada do jamy nosowej przez rozwór półksiężycowaty lub osobnym otworem.
Zatoka sitowa (sinus ethmoidalis) występuje w postaci komórek sitowych. Komórki przednie (cellulae ethmoidales
anteriores) uchodzą do lejka (infundibulum), a środkowe i tylne (cellulae ethmoidales mediae et posteriores) – do
przewodu nosowego górnego (meatus nasi superius). wspólnie mają do 10 cm3 objętości.
Zatoka klinowa (sinus sphenoidalis) jest indywidualnie zmienna. Zajmuje do 6 cm3. Dostać się do niej można
prowadząc sondę od kolca nosowego przedniego (spina nasalis anterior) przez środek solnego brzegu małżowiny
środkowej ku tyłowi i ku górze.
Błona zatoki czołowej, sitowej i klinowej unerwiona jest przez gałęzie n. ocznego (n. ophthalmicus) (V1).
165 Gardło (pharynx) rozciąga się od podstawy czaszki do wysokości chrząstki pierścieniowatej – około C6.
Składa się z części nosowej, ustnej i krtaniowej. Strop gardła nazywamy sklepieniem (fornix pharyngis).
166 Część nosowa gardła (pars nasalis pharyngis) komunikuje się przez nozdrza tylne (choanae) z jamą nosową
(cavum nasi). Wraz ze sklepieniem tworzy jamę gardłowo-nosową (epipharynx s. cavum pharyngonasale), oddzieloną
przez podniebienie miękkie (palatum molle) od jamy gardłowo-krtaniowej (cavum pharyngolaryngeum). Na bocznej
ścianie w przedłużeniu małżowiny dolnej znajduje się otwór gardłowy trąbki słuchowej (ostium pharyngeum tubae
auditivae). Posiada on wargę przednia i tylną (labium anterius et posterius), z przodu ograniczony jest fałdem
trąbkowo-podniebiennym (plica salpingopalatina), a z tyłu wałem trąbkowym (torus tubarius), przedłużającym się w
dół w fałd trąbkowo-gardłowy (plica salpingopharynga). U podnóża posiada wał dźwigacza (torus levatorius)
wywołany przebiegiem m. dźwigacza podniebienia miękkiego (m. levator veli palatini), poniżej zaś zachyłek gardłowy
(recessus pharyngeus). Na sklepieniu gardła znajduje się migdałek gardłowy (tonsilla pharyngea) przedłużający się na
boki w migdałek trąbkowy (tonsilla tubaria).
Część ustna gardła (pars oralis pharyngis) poprzez cieśń gardzieli (isthmus faucium) posiada łączność z jamą
ustna (cavum oris). Jest to środkowa część gardła (mesopharynx), należąca do jamy gardłowo-krtaniowej.
167 Część krtaniowa gardła (pars laryngea pharyngis) łączy się z krtanią przez jej wchód (aditus laryngis). Z boku
po każdej stronie obecny jest zachyłek gruszkowaty (recessus piriformis) posiadający fałd n. krtaniowego (plica n.
laryngei). Z góry ograniczony jest on przez fałd gardłowo-nagłośniowy (plica pharyngoepiglottica) wywołany przez m.
rylcowo-gardłowy (m. stylopharyngeus).
- 74 -
Ściana gardła złożona jest z: błony śluzowej, błony właściwej śluzówki, błony podśluzowej, błony mięśniowej i
błony zewnętrznej (przydanki) będącej przedłużeniem powięzi policzkowo-gardłowej. Błona właściwa śluzówki ma
następujący przebieg: guzek gardłowy (tuberculum pharyngeum), część podstawna kości potylicznej (pars basilaris
ossis occipitalis), chrząstkozrost skalisto-potyliczny (synchondrosis petrooccipitalis), przed otworem zewnętrznym
kanału szyjnego (apertura externa canalis carotici), chrząstkozrost klinowo-skalisty (synchondrosis sphenopetrosa),
blaszka przyśrodkowa wyrostka skrzydłowego (lamina medialis processus pteryoidei), szew skrzydłowo-żuchwowy
(raphe pterygomandibularis), kresa żuchwowo-gnykowa żuchwy (linea mylohyoidea mandibulae).
168 Mm. gardła (mm. pharyngis) dzielimy na zwieracze i dźwigacze. Pierwsze (constrictores pharyngis) tworzą w
linii pośrodkowej szew gardła (raphe pharyngis), przyczepiający się do guzka gardłowego na części podstawnej kości
potylicznej.
M. zwieracz górny (m. constrictor pharyngis superior) sięga górnym brzegiem do połowy nozdrzy tylnych. Jego
przyczep składa się z 4 części. Część skrzydłowo-gardłowa (pars pterygopharyngea) przyczepia się do blaszki
przyśrodkowej wyrostka skrzydłowego, część policzkowo-gardłowa (pars buccopharyngea) – do szwu skrzydłowożuchwowego, część żuchwowo-gardłowa (pars mylopharyngea) – do kresy żuchwowo-gnykowej, a część językowogardłowa (pars glossophatyngea) przedłuża się w sam język.
M. zwieracz środkowy (m. constrictor pharyngis medius) sięga górnym brzegiem do wejścia gardłowego m. rylcowogardłowego (m. stylopharyngeus). Przyczepia się do kości gnykowej – część chrzęstno-gardłowa (pars
chondropharyngea) do rogu mniejszego i więzadła rylcowo-gnykowego, a część rogowo-gardłowa (pars
ceratopharyngea) do końca rogu większego.
M. zwieracz dolny (m. constrictor pharyngis inferior) również posiada kilkuczęściowy przyczep. Część tarczowogardłowa (pars thyropharyngea) przyczepia się do kresy skośnej chrząstki tarczowej, część pierścienno-gardłowa (pars
cricopharyngea) – do bocznej części blaszki chrząstki pierścieniowatej, a część tchawiczo-gardłowa (pars
tracheopharyngea) – do I chrząstki tchawicy.
Do mm. dźwigaczy (mm. levatores pharyngis) zaliczamy: m. podniebienno-gardłowy (m. palatopharyngeus) i
m. rylcowo-gardłowy (m. stylopharyngeus). Odpowiedzialne są one za podnoszenie, skracanie i uwypuklanie tylnej
ściany gardła, co jest istotne przy połykaniu.
W części nosowej i ustnej unerwienie pochodzi ze splotu gardłowego (plexus pharyngeus), jaki tworzy n. IX i X na
tylnej ścianie gardła. N. krtaniowy górny (n. laryngeus superior) zaopatruje zachyłek gruszkowaty (recessus
piriformis). Unaczynienie zapewnia t. gardłowa wstępująca (a. pharyngea ascendens) i t. podniebienna wstępująca (a.
palatina descendens). Krew zbierana jest odpowiednim splotem żylnym (plexus venosus pharyngealis).
Krtań (larynx) jest narządem położonym na wysokości C4-7, u noworodków nieco wyżej – do C4, rzutującym się
na przednia okolicę szyi. Powyżej posiada kość gnykową (os hyoideum) – C4 i głośnię (glottis) – C5, w dół przedłuża
się w tchawicę (trachea). Krtań jest złożonym zespołem chrząstek i mięśni, posiada ponadto jamę wysłaną błoną
śluzową.
169 Chrząstki krtani (cartilagines laryngis) dzielimy na nieparzyste i parzyste. Do nieparzystych zaliczamy
chrząstkę nagłośniową, tarczowatą i pierścieniowatą, do parzystych zaś – nalewkowatą, rożkowatą, klinowatą i
trzeszczkową.
Chrząstka nagłośniowa (cartilago epiglottica) wchodzi w skład nagłośni (epiglottis). Posiada kształt siodełka
rowerowego, przebiega w kierunku: z góry i z tyłu na dół i do przodu. Jej rozszerzona górna część tworzy wchód do
krtani (aditus laryngis), następnie zwęża się w szypułę nagłośni (petiolus epiglottidis), która w linii pośrodkowej
posiada guzek nagłośniowy (tuberculum epiglotticum). Powierzchnia językowa jest gładka, krtaniowa zaś powyginana
i wyposażona w dołki, przekształcona czasem w otworki dla naczyń krwionośnych. Przez środek przebiega kil lub
ostroga (carina cartilaginis epiglotticae) przedłużająca się w szypułę.
Chrząstka tarczowata (cartilago thyroidea) składa się z blaszki prawej i lewej (lamina dextra et sinistra) połączonych od
przodu w linii pośrodkowej tworząc kąt chrząstki (angulus cartilaginis thyroideae). Kąt ten kończy się wcięciami –
wcięcie tarczowe górne (incisura thyroidea superior) wywołuje wyniosłość krtaniową (prominentia laryngea) zwaną
jabłkiem Adama (pomum Adami); brzeg dolny biegnie zazwyczaj poziomo, choć może posiada wcięcie tarczowe dolne
(incisura thyroidea inferior). Od bocznych brzegów blaszek odchodzą po każdej stronie dwa rogi – górny (cornu
superius) ma kształt cylindryczny i biegnie ku tyłowi, dolny (cornu inferius) jest spłaszczony i wygięty do przodu,
zaopatrzony w powierzchnię stawową pierścieniowatą (facies articularis cricoidea). Wewnętrzna powierzchnia
chrząstki jest gładka, na zewnętrznej zaś obecna jest kresa skośna (linea obliqua) gdzie przyczepia się część tarczowogardłowa m. zwieracza gardła dolnego (pars thyropharyngea m. constrictoris pharyngis inferioris). Ponadto kresa
zakończona dwoma guzkami – górny (tuberculum thyroideum superius) jest miejscem przyczepu m. mostkowotarczowego (m. sterothyroideus), do dolnego zaś (tuberculum thyroideum inferius) przyczepia się m. tarczowognykowy (m. thyrohyoideus). W ¼ przypadków występuje otwór tarczowy (foramen thyroideum), którym przechodzi t.
krtaniowa górna (a. thyroidea superior) i jednoimienny nerw (n. laryngeus superior).
Chrząstka pierścieniowata (cartilago cricoidea) składa się z łuku (arcus cartilaginis cricoideae) zwróconego ku
przodowi oraz z blaszki (lamina cartilaginis cricoideae) zwróconej do tyłu. W przejściu łuku w blaszkę na powierzchni
zewnętrznej znajduje się wyniosłość brzeżna (eminentia marginalis) gdzie przyczepia się część pierścienno-gardłowa
m. zwieracza gardła dolnego (pars cricopharyngea m. constrictoris pharyngis inferioris). Wewnętrzna powierzchnia
- 75 -
blaszki jest gładka, z tyłu zaś na powierzchni zewnętrznej w linii pośrodkowej znajduje się grzebień pośrodkowy
(crista mediana), rozdzielający od siebie wgłębienia w których przyczepia się z każdej strony m. pierściennonalewkowy tylny (m. cricoarythenoideus posterior). Na górnym brzegu blaszki znajduje się powierzchnia stawowa
nalewkowa (facies articularis arythenoidea), zaś na zewnętrznej powierzchni, w połowie wysokości, w przejściu łuku z
blaszkę mamy powierzchnię stawową tarczową (facies articularis thyroidea).
Chrząstka nalewkowata (cartilago arythenoidea) ma kształt trójściennej piramidy. Podstawa (basis cartilaginis
arythenoideae) wraz z powierzchnią stawową opiera się na blaszce chrząstki pierścieniowatej, a wierzchołek (apex
cartilaginis arythenoideae) zwraca się ku górze i jest skośnie ścięty. Powierzchnia przyśrodkowa jest gładka, tylna –
wgłębiona, przednio-boczna posiada 2 wgłębienia oddzielone od siebie grzebieniem łukowatym (crista arcuata)
zakończonym w górze wzgórkiem (colliculus). Wspomniane wgłębienia to: dołek trójkątny (fovea triangularis) gdzie
lokuje się grupa gruczołów śluzowych oraz dołek podłużny (fovea oblonga) gdzie przyczepia się m. głosowy (m.
vocalis). Od podstawy w kierunku boczno-tylnym odchodzi wyrostek mięśniowy (processus muscularis), a w przednioprzyśrodkowym – wyrostek głosowy (processus vocalis).
Chrząstka rożkowata (cartilago corniculata) jest mała, o kształcie stożkowym, uzupełnia ścięty fragment chrząstki
nalewkowatej.
Chrząstka klinowata (cartilago cuneiformis) jest również niewielka, położona w fałdzie nalewkowo-nagłośniowym
(plica aryepiglottica).
Chrząstka trzeszczkowa (cartilago sesamoidea) występuje w zmiennej liczbie z boku chrząstki nalewkowatej.
170 Chrząstki krtani mogą być połączone w sposób ciągły i stawowy. Do połączeń ciągłych zaliczmy: aparat
więzadłowy pomiędzy kością gnykową a chrząstką tarczowatą, więzadła w ścianach i w jamie krtani oraz więzadła
pomiędzy poszczególnymi chrząstkami. Wśród stawów wyróżniamy: staw pierścienno-tarczowy (art. crocothyroidea)
oraz staw pierścienno-nalewkowy (art. cricoarythenoidea).
Pomiędzy kością gnykową a chrząstką tarczowatą rozpięta jest błona tarczowo-gnykowa (membrana thyrohyoidea)
złożona z dwóch blaszek – blaszka zewnętrzna przyczepia się do dolnego, a wewnętrzna do górnego brzegu kości, obie
zaś rozdzielone są kaletką gnykową (bursa hyoidea). Omawiana błona wzmocniona jest na bokach i pośrodku 3
więzadłami tarczowo-gnykowymi – pośrodkowym (lig. thyrohyoideum medianum) i dwoma bocznymi (lig.
thyrohyoideum laterale) biegnącymi od końca rogu górnego chrząstki do końca rogu większego kości; każde z
więzadeł bocznych posiada chrząstkę ziarnowatą (cartilago triticea).
Jeżeli chodzi o połączenia w ścianie krtani między błoną śluzową a mięśniami, to obecna jest błona włóknistosprężysta (membrana fibroelastica laryngis) biegnąca od chrząstki tarczowatej do nagłośniowej. Składa się ona z części
dolnej i górnej. Część dolna łączy górny brzeg chrząstki pierścieniowatej z więzadłami głosowymi (ligg. vocalia)
tworząc stożek sprężysty (conus elasticus). Ten w przód i przyśrodkowo grubieje w więzadło pierścienno-tarczowe
(lig. cricithyroideum) czyli część wolną stożka (pars libera coni elastici), zaś w stronę górno-przyśrodkową dale
więzadło głosowe (lig. vocale) biegnące od wyrostka głosowego chrząstki nalewkowatej do wewnętrznej strony kąta
chrząstki tarczowatej. Część górna to błona czworokątna (membrana quardrangularis) odchodząca od fałdu
przedsionkowego (plica vestibularis) powyżej fałdu głosowego (plica vocalis) zawierającego więzadło głosowe,
kończy się zaś w fałdzie nalewkowo-nagłośniowym (plica aryepiglottica).
Wyróżniamy 2 główne więzadła między chrząstkami krtani. Więzadło tarczowo-nagłośniowe (lig. thyroepiglotticum)
obejmuje szypułę głośni i kończy się w okolicy wcięcia tarczowego górnego. Więzadło pierścienno-gardłowe (lig.
cricopharynegeum) wędruje od środka górnego brzegu blaszki chrząstki pierścieniowatej, rozwidla się jak litera Y
dając więzadło jarzmowe (lig. jugulare) i kończy się na chrząstce rożkowatej.
Staw pierścienno-tarczowy (art. cricothyroidea) występuje pomiędzy skośnie ustawioną powierzchnią na dolnym rogu
chrząstki tarczowatej a odpowiednią powierzchnią na chrząstce pierścieniowatej. Torebka stawowa wzmocniona jest
więzadłami biegnącymi promieniście od rogu dolnego (lig. ceratocricoideum anterior, lateralis et posterior). Ruch w
stawie odbywa się dookoła osi poprzecznej: albo chrząstka tarczowata pochyla się do przodu, zwiększa odległość od
nalewkowatej i napina więzadła głosowe albo odwrotnie – odchyla się do tyłu, zmniejsza odległość i więzadła
wiotczeją. Ruch w tym stawie wpływa zatem na napięcie więzadeł głosowych, a przez to na wysokość wydawanego
tonu.
Staw pierścienno-nalewkowy (art. cricoarythenoidea) obecny jest między mniejszą powierzchnią podstawy chrząstki
nalewkowatej a większą powierzchnią na blaszce chrząstki pierścieniowatej. Torebka wzmocniona jest przez więzadło
pierścienno-nalewkowe tylne (lig. cricoarythenoideum posterius) biegnące od brzegu powierzchni stawowej chrząstki
pierścieniowatej, rozszerzające się wachlarzowato i osiągające chrząstkę nalewkowatą. Ruchy w stawie pozwalają
chrząstce nalewkowatej na szeroki zakres ruchów: w przód i w tył, na bok i przyśrodkowo, wreszcie na skręcanie
wzdłuż osi długiej. Wpływa to na zmianę wzajemnej odległości więzadeł głosowych, a przez to na siłę głosu.
171 Krtań posiada szereg poruszających nią mięśni. Dzielimy jest na zewnętrzne, poruszające całym narządem w
osi strzałkowej i podłużnej oraz na własne, zmieniające wzajemny układ chrząstek. Mm. własne dzielimy na 4 grupy
funkcjonale: napinające struny głosowe – m. pierścienno-tarczowy, rozwierające szparę głośni – m. pierściennonalewkowy tylny, zwierające szparę głośni – m. pierścienno-nalewkowy boczny, m. tarczowo-nalewkowy, m.
nalewkowy skośny i poprzeczny oraz mm. zamykające wejście do krtani – m. nalewkowo-nagłośniowy i m. tarczowonagłośniowy. Unerwienie wszystkich mm. krtani pochodzi od jądra dwuznacznego (nucleus ambiguus) dającego
- 76 -
początek włóknom ruchowym n. błędnego (n. vagus) (X); w przebiegu wiązki rozdzielają się – część tworzy n.
krtaniowy górny (n. laryngeus superior) zaopatrujący tylko m. pierścienno-tarczowy, a część formuje n. krtaniowy
dolny (n. laryngeus inferior) zaopatrujący mm. pozostałe.
M. pierścienno-tarczowy (m. cricothyroideus) odchodzi od zewnętrznej powierzchni łuku chrząstki pierścieniowatej i
wachlarzowato biegnie ku górze. Przyczep końcowy składa się z 2 części – przyśrodkowa prosta (pars recta) występuje
na dolnym brzegu blaszki, a boczna skośna (pars obliqua) – na rogu dolnym chrząstki tarczowatej; obie rozdziela guzek
tarczowy dolny. Mięsień ten powoduje ruch w stawie pierścienno-tarczowym: obniża w przód chrząstkę tarczowatą,
przez co zbliża ją do pierścieniowatej a oddala od nalewkowatej – ostatecznie napina więzadła głosowe.
M. pierścienno-nalewkowy tylny (m. cricoarythenoideus posterior) biegnie od tylnej powierzchni blaszki chrząstki
pierścieniowatej po każdej stronie grzebienia pośrodkowego do wyrostka mięśniowego chrząstki nalewkowatej.
Kurcząc się pociąga wyrostek mięśniowy ku tyłowi i dołowi, przez co skręca wyrostek głosowy na zewnątrz i
rozszerza szparę głośni.
M. pierścienno-nalewkowy boczny (m. cricoarythenoideus lateralis) przyczepia się z jednej strony do górnego brzegu
bocznej części łuku chrząstki pierścieniowatej, z drugiej do przedniej powierzchni wyrostka mięśniowego chrząstki
nalewkowatej. Oddzielony jest wąską szczeliną od wyżej położonego m. tarczowo-nalewkowatego. Kurcząc się
pociąga wyrostek mięśniowy ku przodowi i dołowi, przez co zbliża do siebie wyrostki głosowe i zwężą część
międzybłoniastą szpary głośni.
M. tarczowo-nalewkowy (m. thyroarytenoideus) biegnie od wewnętrznej strony kąta chrząstki tarczowatej i więzadła
pierścienno-tarczowego do bocznej powierzchni chrząstki nalewkowatej, zewnętrznie od stożka sprężystego. Mięsień
składa się z dwóch części. Część zewnętrzna kończy się na bocznym brzegu i bocznej powierzchni chrząstki
nalewkowatej, przebiega równolegle do wiązek m. pierścienno-nalewkowego bocznego; dodatkowo obecne są wiązki
odszczepione, przedłużające się do chrząstki nagłośniowej leżąc w błonie czworokątnej – wędrują one do m. tarczowonagłośniowego; część zewnętrzna zwęża część międzychrząstkową szpary głośni. Część wewnętrzna to m. głosowy (m.
vocalis) – kończy się on na wyrostku głosowym i w dołku podłużnym chrząstki nalewkowatej; biegnąc w wardze
głosowej powoduje jej grubienie i przez to zamykanie części międzybłoniastej szpary, a dodatkowe wiązki poprzeczne
odchylają wargi głosowe i wprowadzają je w ruch drgający.
Nieparzysty m. nalewkowy poprzeczny (m. arytenoideus transversus) składa się z wiązek poprzecznych
przyczepiających się do tylnych i przyśrodkowych powierzchni obu chrząstek nalewkowatych. Zamyka on część
międzychrząstkową szpary głośni.
Parzysty m. nalewkowy skośny (m. arytenoideus obliquus) to wiązki biegnące skośnie od tylnej powierzchni wyrostka
mięśniowego do wierzchołka przeciwległej chrząstki nalewkowatej. Wspomaga on czynność m. poprzecznego, a
wykazuje antagonizm w stosunku do m. pierścienno-nalewkowego bocznego.
M. nalewkowo-nagłośniowy (m. aryepiglotticus) stanowi przedłużenie m. nalewkowego skośnego. Sięga od szczytu
chrząstki nalewkowatej do chrząstki nagłośniowej, wchodzi w skład fałdu nalewkowo-nagłośniowego (plica
aryepiglottica) i zamyka wejście do krtani.
M. tarczowo-nagłośniowy (m. thyroepiglotticus) jest przedłużeniem części zewnętrznej m. tarczowo-nalewkowego.
Biegnie od chrząstki nagłośniowej i błony czworokątnej, zamyka wejście do krtani.
172 Jama krtani (cavitas laryngis) ma kształt klepsydry; wyróżniamy w niej: wchód, kieszonki krtaniowe i jamę
podgłośniową.
Bocznym brzegiem wchodu (aditus laryngis) jest fałd nalewkowo-nagłośniowy (plica aryepiglottica) rozpięty między
chrząstką nalewkowatą a nagłośniową. Posiada on dwa guzki – z przodu i z boku leży guzek klinowaty (tuberculum
cuneiforme), a z tyłu i przyśrodkowo – rożkowaty (tuberculum corniculatum). Ten ostatni ogranicza przyśrodkowo
wcięcie międzynalewkowe (incisura interarytenoidea) na dnie którego leży jednoimienny fałd (plica interarytenoidea).
Wchód krtani biegnąc w dół zwęża się, natrafiając na fałd komorowy lub przedsionkowy (plica ventricularis s .
vestibularis) ograniczający szparę przedsionka (rima vestibuli). Poniżej znajduje się po każdej stronie komora
(ventriculus laryngis) prowadząca do kieszonki krtaniowej (sacculus layngis).
Poniżej znajduje się fałd głosowy (plica vocalis). Składa się on z dłuższej części przedniej i krótszej tylnej – wyrostka
głosowego, rozdzielonych plamką żółtą (macula flava). Fałd głosowy wraz z jednoimiennym więzadłem, mięśniem,
wyrostkiem i chrząstką nalewkowatą tworzy wargę głosową (labium vocale). Oba fałdy głosowe dają głośnię (glottis)
ograniczoną szparą (rima glottidis), składającą się z przedniej części międzybłoniastej (pars intermembranacea) i tylnej
międzychrząstkowej (pars intercartilaginea).
Jama wyścielona jest błona śluzową zawierającą kubki smakowe, węzły chłonne i gruczoły krtaniowe. Ukrwienie tego
obszaru zapewnia: t. szyjna zewnętrzna dająca t. tarczową górną (a. thyroidea superior), ta oddaje t. krtaniową górna (a.
laryngea superior), a ta – g. pierścienno-tarczową (r. cricothyroideus) oraz t. podobojczykowa przedłużająca się w t.
tarczową dolna (a. thyroidea inferior), a ta – w t. krtaniowa dolną (a. laryngea inferior). Żż. krtani towarzysza tętnicom
i pochodzą ze splotów rozprzestrzenionych po całym narządzie.
Unerwienie krtani pochodzi od n. błędnego (X), dającego n. krtaniowy górny i dolny. N. górny (n. laryngeus superior)
dzieli się na ruchową g. zewnętrzną (r. externus) dla m. pierścienno-tarczowego i czuciową g. wewnętrzną (r. internus)
zaopatrującą błoną śluzowa; wysyła ponadto czuciową g. łącząca z n. krtaniowym dolnym (r. c. c. n. laryngeo
- 77 -
inferiori). N. dolny (n. laryngeus inferior) zaopatruje ruchowo pozostałe mm. krtani, a dzięki wspomnianej g. łączącej
jest również n. czuciowym.
173 Krtań posiada liczne połączenia z otaczającymi ją elementami. Od góry sąsiaduje z kością gnykową (os
hyoideum). Chrząstka tarczowata łączy się z nią przez omówioną już wcześniej błonę tarczowo-gnykową (membrana
thyrohyoidea) i 3 więzadła tarczowo-gnykowe (ligg. thyrohyoidea) – pośrodkowe i 2 boczne. Chrząstka nagłośniowa
natomiast łączy się przez więzadło gnykowo-nagłośniowe (lig. hyoepiglotticum). Poniżej krtani znajduje się tchawica
(trachea). Chrząstka pierścieniowata łączy się z pierwszą chrząstką tchawiczną przez więzadło pierścienno-tchawiczne
(lig. cricotracheale). Z przodu obecne są mm. powierzchowne szyi – m. mostkowo-tarczowy (m. sternothyroideus) i
m. tarczowo-gnykowy (m. thyrohyoideus), a bardziej zewnętrznie od nich – m. mostkowo-gnykowy (m.
sternohyoideus). Ponadto do przedniej i bocznej ściany przylega tarczyca (glandula thyroidea). Z boku biegnie pień. t.
szyjnej wspólnej (a. carotis communis). Z tyłu do krtani przyczepia się m. zwieracz gardła dolny (m. constrictor
pharyngis inferior). Obecne jest również połączenie z przełykiem w postaci ścięgna pierścienno-przełykowego (tendo
cricoesophagealis).
174 Gruczoł tarczowy czyli tarczyca (glandula thyroidea) jest najwcześniejszym filogenetycznie gruczołem
dokrewnym. Składa się z dwóch płatów – prawego i lewego (lobus dexter et sinister), połączonych węziną (isthmus
glandulae thyroideae) na wysokości 2-4 chrząstki tchawicznej. Czasami może rozwinąć się płat piramidowy (lobus
pyramidalis) lub tarczyce dodatkowe – wynika to z mechanizmu rozwojowego. Tarczyca otoczona jest torebką
włóknistą (capsula fibrosa) złączona ze zrębem i dzieląca gruczoł na płaciki i pęcherzyki (lobuli et folliculi glandulae
thyroideae). Od przodu pokryta jest mm. podgnykowymi, w szczególności własnym dźwigaczem (m. levalor glandulae
thyroideae), zaś z każdej strony po boku pokrywa t. szyjną wspólną. Sąsiaduje na dole z tchawicą a z tyłu z przełykiem,
w bruździe między nimi zaś biegnie n. krtaniowy wsteczny (n. laryngeus reccurens). Tarczyca posiada bogate
unaczynienie, przede wszystkim od t. tarczowej górnej (a. thyroidea superior) pochodzącej od t. szyjnej zewnętrznej i
od t. tarczowej dolnej (a. thyroidea inferior) – odgałęzienia t. podobojczykowej. Krew spływa do ż. szyjnej
wewnętrznej (v. jugularis interna) i ż. ramienno-głowowej lewej (v. brachiocephalica sinistra). Unerwienie pochodzi od
gg. tarczowych (rr. thyroidei) n. X. Tarczyca spełnia istotne dla organizmu funkcje, m. in. w jej siateczce
śródplazmatycznej wytwarzana jest tyreoglobulina, a przez przyłączenie jodu do aminokwasu tyrozyny powstaje
tyroksyna (T4) i trójjodotyronina (T3).
Przytarczyce (glandulae parathyroideae) to cztery blado-żółtawe ciałka leżące z tyłu za torebka tarczycy, z którą są
luźno związane. Dzielimy je na górne i dolna (glandulae parathyroideae superiores et inferiores), a w każdej grupie
mamy gruczoł prawy i lewy. Przytarczyce produkują parathormon biorący udział w regulacji gospodarki wapniowofosforanowej.
175 Tchawica (trachea) jest przewodem łączącym krtań z oskrzelami głównymi, a przez nie – z płucami.
Rozciąga się na poziomie C6-Th5, z przodu posiada łuk aorty i żż. ramienno-głowowe, z tyłu przełyk, a z boku
n. krtaniowy wsteczny. Tchawica ma budowę segmentową – składa się z wielu chrząstek tchawicznych (cartilagines
tracheales) poprzedzielanych więzadłami obrączkowymi (ligg. anularia). Z tyłu obecna jest spłaszczona ściana
błoniasta (paries membranaceus) zawierająca m. tchawiczny (m. trachealis). W linii podłużnej tchawica dzieli się na
część szyjną (pars cervicalis) i piersiową (pars thoracica) – granica pomiędzy nimi przebiega mniej więcej na
wysokości węziny tarczycy (isthmus glandulae thyroideae) lub łuku żylnego szyi (arcus venosus juguli). Poniżej
przednią ścianę tchawicy pokrywa grasica (thymus) lub pozostałe po niej ciało tłuszczowe. Dolny koniec przesunięty
jest nieco w prawo. Tchawica koczy się rozwidleniem (bifurcatio tracheae) odpowiadającym z przodu kątowi mostka
(angulus sterni), z tyłu zaś linii międzygrzebieniowej (linea interspinalis).
Tchawica rozdziela się na oskrzele główne prawe i lewe (bronchus principalis dexter et sinister). Różnią się one pod
kilkoma względami – oskrzele prawe jest krótsze, szersze i odchodzi mniej stromo; z tego powodu w nim właśnie
znajdują się najczęściej nieszczęśliwe połknięte ciała obce. Oskrzela główne sąsiadują z przodu z gg. t. płucnej, w dole
– z żż. płucnymi, na górze – zależnie od strony – z łukiem aorty lub ż. nieparzystą, z tyłu z przełykiem, aortą zstępującą
i n. błędnym.
Ukrwienie omawianych trzewi pochodzi od t. tarczowej dolnej (a. thyroidea inferior) i t. piersiowej wewnętrznej (a.
thoracica interna) dającej gg. śródpiersiowe (rr. mediastinales) i oskrzelowe (rr. bronchiales) oraz od aorty piersiowej.
Krew spływa żż. tarczowymi dolnymi (vv. thyroideae inferiores) i ż. nieparzystą (v. azgos). Unerwieni pochodzi od n.
błędnego (X) dającego n. krtaniowy wsteczny (n. laryngeus inferior) oraz gg. tchawiczne (rr. tracheales) i gg.
oskrzelowe (rr. bronchiales).
176 Jama piersiowa (cavitas thoracis) składa się z jamy opłucnowej prawej i lewej (cavitas pleuralis dextra et
sinistra) rozdzielonych śródpiersiem (mediastinum).
Opłucna (pleura) jest błoną surowiczą wyścielającą od wewnątrz ścianę klatki piersiowej i otaczającą każde płuco
(pulmo) z osobna. Fakt ten tłumaczy jej dwuwarstwowość – pierwsza wymieniona blaszkę nazywamy opłucną ścienną
(pleura parietalis), a drugą – opłucną płucną (pleura pulmonalis). Część opłucnej ściennej kontaktującą się z
wewnętrzną powierzchnią żeber nazywamy opłucną żebrową (pleura costalis), część spoczywającą na przeponie –
opłucną przeponową (pleura diaphragmatica), a zwróconą przyśrodkowo – opłucną śródpiersiową (pleura
mediastinalis); część stykająca się z workiem osierdziowym to część osierdziowa (pars pericardiaca). O ile blaszka
płucna ściśle przylega do płuca, to część ścienna nie zachowuje się w ten sposób – wypełnia dostępną przestrzeń
- 78 -
wciskając się w zaułki i fałdując. W ten sposób powstają zachyłki opłucnej.
Pomiędzy opłucną żebrową a śródpiersiową tworzy się zachyłek żebrowo-śródpiersiowy przedni i tylny (recessus
costomediastinalis anterior et posterior), oba zorientowane pionowo. Między opłucną przeponową a śródpiersiową
mamy zachyłek lub zatokę przeponowo-śródpiersiową (recessus s. sinus phrenicomediastinalis) o przebiegu
strzałkowym. Wreszcie między blaszką żebrową a przeponową obecny jest największy zachyłek lub kąt żebrowoprzeponowy (recessus s. angulus costodiaphragmaticus), mający kształt poziomej litery C.
Pomiędzy dwoma blaszkami opłucnej znajduje się jama opłucnowa (cavitas pleuralis) wypełniona niewielką ilością
płynu zapobiegającego tarciu o siebie blaszek podczas oddychania. Obie blaszki przechodzą w siebie we wnęce płuca
(hilus pulmonis) przez którą przechodzi korzeń płuca (radix pulmonis) zawierający oskrzele, naczynia krwionośne i
limfatyczne oraz nerwy. W dół od wnęki ciągnie się więzadło płucne (lig. pulmonale) – jest to miejsce spotkania
dwóch przejść blaszki ściennej w płucną. Płuco zatem wcale nie leży w jamie opłucnej. W najwyższym opłucnej
miejscu znajduje się osklepek (cupula pleurae). Przeciwległe opłucne znajdują się najbliżej siebie nieco ponad wnęką;
dalej – w górę i w dół – oddalają się od siebie. W ten sposób powstają dwa trójkąty: dolny większy – osierdziowy
(trigonum pericardiacum) oraz górny mniejszy – grasiczy (trigonum thymicum).
Granica jamy opłucnej przedstawia się następująco: od osklepka biegnie zbieżnie w dół, z tyłu za stawem mostkowoobojczykowym, do kąta mostka, następnie pionowo w dół równolegle do płaszczyzny środkowej ciała, po prawej
stronie do przyczepu mostkowego chrząstki VII żebra, po stronie lewej – do chrząstki IV, następnie zbacza w lewo do
brzegu chrząstki VI. Dolna granica opłucnej przebiega wzdłuż dolnego brzegu chrząstki VII, przecina w linii sutkowej
chrząstkę VIII, w linii pachowej – X, dalej biegnie ku tyłowi poziomo do górnego brzegu trzonu Th12.
Opłucna ścienna unaczyniona jest przez tt. międzyżebrowe (aa. intercostales), tt. przeponowe górne (aa. phrenicae
superiores) i gg. śródpiersiowe (rr. mediastinales), unerwiona zaś przez nn. międzyżebrowe (nn. intercostales), n.
błędny (n. vagus) (X) i n. przeponowy (n. phrenicus). Opłucna płucna otrzymuje naczynia krwionośne od gg.
oskrzelowych (rr. bronchiales), a unerwienie od splotu płucnego (plexus pulmonalis).
177 Śródpiersie (mediastinum) jest przestrzenią ograniczoną po bokach przez jamy opłucnowe, z tyłu przez
kręgosłup, a z przodu przez mostek. Ogólnie dzieli się na górne i dolne.
Śródpiersie górne (mediastinum superius) znajduje się powyżej worka osierdziowego (saccus pericardiacus).
Ograniczone jest od przodu przez rękojeść mostka (manubrium sterni), mm. mostkowo-gnykowe (mm. sternohyoidei) i
mm. mostkowo-tarczowe (mm. sternothyroidei), z tyłu przez kręgi Th1-4, z dołu przez linię biegnącą od Th4/5 do
granicy między rękojeścią a trzonem mostka. Zawiera ono: łuk aorty (arcus aortae), pień ramienno-głowowy (truncus
brachiocephalicus), t. szyjną wspólna lewą (a. carotis communis sinistra), t. podobojczykową lewą (a. subclavia
sinistra), ż. ramienno-głowową prawą i lewą (v. brachiocephalica dextra et sinistra), ż. główną górną (v. cava superior),
tchawicę (trachea), przełyk (esophagus), przewód piersiowy (ductus thoracicus), nn. przeponowe (nn. phrenici), nn.
błędne (nn. vagi), nn. sercowe (nn. cardiaci), grasicę (thymus) lub pozostałe po niej ciało tłuszczowe (corpus
adiposum).
Śródpiersie dolne (mediastinum inferius) dzieli się na przednie, środkowe i tylne. Przednie (mediastinum anterius)
zawiera nieliczne węzły chłonne i odgałęzienia t. piersiowej wewnętrznej. W środkowym (mediastinum medium)
obecny jest worek osierdziowy (saccus pericardiacus), serce (cor) i nn. przeponowe (nn. phrenici). Tylne (mediastinum
posterius) zawarte jest między workiem osierdziowym z przodu a kręgami Th5-12 z tyłu; zawiera: część piersiową
aorty (pars thoracica aortae), ż. nieparzystą (v. azygos), ż nieparzystą krótką (v hemiazygos), przewód piersiowy
(ductus thoracicus), przełyk (esophagus) i nn. błędne (nn. vagi).
178 Płuco (pulmo) jest parzystym narządem właściwej wymiany gazowej. Otoczone jest opłucną płucną (pleura
pulmonalis). Ma w przybliżeniu kształt stożka – posiada szczyt (apex pulmonis) położony na wysokości I żebra oraz
podstawę (basis pulmonis) zwracającą się do przepony (diaphragma). Przepona oddziela płuco prawe od płatów
wątroby (lobi hepatis), a lewe – od dna żołądka (fundus ventriculi). Powierzchnia zewnętrzna dzieli się podobnie jak w
przypadku opłucnej – część zwrócona do żeber to powierzchnia żebrowa (facies costalis), przyśrodkowo –
przyśrodkowa (facies medialis) dzieląca się na przednią część śródpiersiową (pars mediastinalis) i tylną – kręgową
(pars vertebralis) oraz zwrócona w dół – przeponowa (facies diaphragmatica). Powierzchnia przeponowa oddzielona
jest od reszty brzegiem dolnym (margo inferior) zwracającym się ku zachyłkowi żebrowo-przeponowemu (recessus
costodiaphragmaticus). Wyróżniamy również brzeg przedni (margo anterior), w którym na płucu lewym obecne jest
wcięcie sercowe (incisura cardiaca pulmonis sinistri). Podobnie inne elementy anatomiczne otaczające płuco
wygniatają na nim bruzdy i wyciski. I tak mamy na obu płucach: bruzdę podobojczykową (sulcus subclavius)
zostawioną przez jednoimienną tętnicę i wycisk I żebra (impressio costae primae), tylko na płucu prawym: bruzdę ż.
głównej górnej (sulcus v. cavae superioris) i rynienkę dla ż. nieparzystej (v. azygos) oraz tylko na płucu lewym: bruzdę
aorty (sulcus aorticus) i bruzdę dla przełyku. W przejściu opłucnej płucnej w ścienną obecna jest wnęka płucna (hilus
pulmonis) przez którą przechodzi korzeń płuca (radix pulmonis). Od wnęki ciągnie się więzadło płucne (lig.
pulmonale).
Każde płuco podzielone jest na płaty. Płuco lewe posiada płat górny (lobus superior), środkowy (lobus medius) i dolny
(lobus inferior); górny od środkowego oddzielony jest szczeliną poziomą (fissura horizontalis) przebiegającą na
wysokości IV żebra, zaś górny od dolnego – kresą skośną (fissura obliqua). Płuco lewe jest mniejsze i posiada tylko
płat górny i dolny rozdzielone kresą skośną; posiada natomiast wcięcie sercowe powodujące pojawienie się języczka
- 79 -
(lingula pulmonis sinistri). Opłucna płucna wciska się między płaty, przez co pojawiają się powierzchnie
międzypłatowe (facies interlobares).
179 Każdy płat płuca dzieli się dalej na segmenty oskrzelowo-płucne (segmenta bronchopulmonaria). Każdy taki
segment posiada kształt stożka lub piramidy zwróconej wierzchołkiem do wnęki, jest oddzielną jednostką anatomiczną,
gdyż posiada własne naczynia nerwy i oskrzele. Segmenty rozdzielone są tkanką łączną i rozgałęziają się w kiście
(acini). Poszczególne segmenty obu płuc przedstawia poniższa tabela.
Nr
segment
oskrzele
tętnica
pulmo dexter
bronchus principalis dexter
a. pulmonalis dextra
lobus superior
bronchus lobaris superior
a. pulmonalis dextra
I
segmentum apicale
bronchus segmentalis apicalis
r. apicalis
II
segmentum posterius
bronchus segmentalis posterior
r. posterior
III
segmentum anterius
bronchus segmentalis anterior
r. anterior
lobus medius
bronchus lobaris medius
r. lobi medii
IV
segmentum laterale
bronchus segmentalis lateralis
r. lateralis
V
segmentum mediale
bronchus segmentalis medialis
r. medialis
lobus inferior
bronchus lobaris inferior
r. lobi inferioris
VI
segmentum apicale
bronchus segmentalis apicalis
r. apicalis lobi inferioris
VII
segmentum basale mediale
bronchus segmentalis basalis medialis
r. basalis medialis
VIII segmentum basale anterius
bronchus segmentalis basalis anterior
r. basalis anterior
IX
segmentum basale laterale
bronchus segmentalis basalis lateralis
r. basalis lateralis
X
segmentum basale posterius bronchus segmentalis basalis posterior
r. basalis posterior
pulmo sinister
bronchus principalis sinister
a. pulmonalis sinistra
lobus superior
bronchus lobaris superior
a. pulmonalis sinistra
I-II segmentum apico-posterius
bronchus segmentalis apico-posterior r. apicalis et r. posterior
III
segmentum anterius
bronchus segmentalis anterior
r. anterior
IV segmentum lingulare superius
bronchus lingularis superior
r. lingularis superior
V segmentum lingulare inferius
bronchus lingularis inferior
r. lingularis inferior
lobus inferior
bronchus lobaris inferior
a. pulmonalis sinistra
VI
segmentum apicale
bronchus segmentalis apicalis
r. apicalis lobi inferioris
VII
segmentum basale mediale
bronchus segmentalis basalis medialis
r. basalis medialis
VIII segmentum basale anterius
bronchus segmentalis basalis anterior
r. basalis anterior
IX
segmentum basale laterale
bronchus segmentalis basalis lateralis
r. basalis lateralis
X
segmentum basale posterius bronchus segmentalis basalis posterior
r. basalis posterior
Każde płuco składa się z komponentu oskrzelowego i pęcherzykowego. Komponent oskrzelowy tworzy drzewo
oskrzelowe (arbor bronchialis): oskrzela główne (bronchi principales) dzielą się na płatowe (bronchi lobares), a te na
segmentowe (bronchi segmentales), dalej powstają ich gałęzie (rr. bronchiales segmentales) i na końcu oskrzeliki
(bronchioli). Komponent pęcherzykowy tworzy z pęcherzyków płucnych (alveoli pulmonis) drzewo pęcherzykowe
(arbor alveolaris): oskrzeliki (bronchioli) dzielą się na oskrzeliki oddechowe (bronchioli respiratorii), te na przewody
pęcherzykowe (ductuli alveolares) i dalej – na woreczki pęcherzykowe (sacculi alveolares) i wreszcie na pęcherzyki
płucne (alveoli pulmonis) w liczbie około 60 na każdą kiść (acinus).
180 Unaczynienie płuca przedstawione zostało dokładnie w części poświęconej układowi krwionośnemu, a
poszczególne rozgałęzienia tt. płucnych ilustruje powyższa tabela.
Płuca posiadają dwojakie unerwienie, tj. współczulne i przywspółczulne. Pierwsze pochodzi od pnia współczulnego
(truncus sympathicus) przez gg. płucne (rr. pulmonales), drugie zaś od n. błędnego (n. vagus) (X) przez gg. oskrzelowe
(rr. bronchiales). Oba składniki tworzą splot płucny (plexus pulmonalis). Nn. współczulne powodują rozszerzenie
oskrzeli i zwężenie naczyń krwionośnych (nn. bronchodilatatores et vasoconstrictores), nn. przywspółczulne zaś
odwrotnie – zwężanie oskrzeli i rozszerzanie naczyń (nn. bronchoconstrictores et vasodilatatores).
181 Przełyk (esophagus) jest elementem rozpoczynającym przewód pokarmowy (tructus alimentarius). Ma postać
mięśniowej rury łączącej gardło z żołądkiem. Rozpoczyna się na wysokości 1/3 dolnej części blaszki chrząstki
pierścieniowatej – około C6, kończy zaś wpadając do żołądka – mniej więcej Th11/12. Posiada 3 części – szyjną,
piersiową i brzuszną.
Część szyjna (pars cervicalis) posiada z przodu ścianę błoniastą tchawicy (paries membranacea tracheae), z tyłu
blaszkę przedkręgową powięzi (lamina prevertebralis), z boku zaś t. szyjną wspólną (a. carotis communis),
przytarczyce (glandulae parathyroideae) i płaty tarczycy (lobi glandulae thyroideae); kończy się górnym otworem
klatki piersiowej (apertura thoracis superior). Część piersiowa (pars thoracica) leży w śródpiersiu tylnym, krzyżuje się
z łukiem aorty i przebiega z tyłu za oskrzelem głównym lewym (bronchus principalis sinister) i lewą komorą serca
(ventriculus cordis sinister); kończy się rozworem przełykowym przepony (hiatus esophagicus diaphragmatis). Część
brzuszna (pars abdominalis) cechuje się zmienną długością ze względu na swobodę przechodzenia przez przeponę.
- 80 -
Przełyk ulega zwężeniu w 3 miejscach, między którymi występują 2 rozszerzenia. Zwężenie górne obecne jest w
przejściu gardła w przełyk, środkowe – przy skrzyżowaniu z łukiem aorty i lewym oskrzelem na wysokości Th4 –
mięśniówka zmienia tu charakter z poprzecznie prążkowanej na gładką, dolne – powyżej wpustu żołądka przy przejściu
przez przeponę.
Ściana przełyku składa się z kilku warstw. Błona mięśniowa wysyła kilka wiązek do sąsiednich elementów –
m. procowy gardła (m. fundiformis pharyngis) jest częścią m. zwieracza dolnego gardła, ścięgno pierściennoprzełykowe (tendo cricoesophagealis) łączy przełyk z chrząstką pierścieniowatą, m. opłucnowo-przełykowy (m.
pleuroesophagealis) – z lewą opłucną, a m. oskrzelowo-przełykowy (m. bronchoesophagealis) – z lewym oskrzelem
głównym.
Ukrwienie przełyku pochodzi od: t. tarczowej dolnej (a. thyroidea inferior) z t. podobojczykowej, gg. przełykowych (rr.
esophageales) z aorty piersiowej, t. żołądkowej lewej (a. gastrica sinistra) z pnia trzewnego i t. przeponowej lewej (a.
phrenica sinistra) z aorty brzusznej. Krew żylna odprowadzana jest ż. tarczową dolną (v. thyroidea inferior), ż.
nieparzystą (v. azygos) i ż. nieparzystą krótką (v. hemiazygos) uchodzącymi do ż. głównej górnej oraz ż. żołądkową
lewą (v. gastrica sinistra) uchodzącą do ż. wrotnej (v. portae) – w ten sposób powstaje zespolenie obszarów obu tych
naczyń – tzw. połączenie porto-cavalne.
Unerwienie części górnej pochodzi od nn. wstecznych (nn. reccurentes) n. błędnego (X), części środkowej – od splotu
płucnego (plexus pulmonalis), a dolnej – od gg. przełykowych (rr. esophageales) n. błędnego i współczulnego splotu
przełykowego (plexus esophagealis). Dochodzą doń struny przełykowe (chordae esophagici) n. X, a w ścianie tworzy
się splot Auerbacha (plexus myentericus Auerbachi) i Meissnera (plexus submucosus Meissneri).
182 Jama brzuszna (cavitas abdominalis) jest przestrzenią ograniczoną z góry przez przeponę, z dołu – przez
miednicę, z tyłu – przez kręgosłup, wyrostki kręgowe i odchodzące od nich mięśnie, po bokach i z przodu – przez
ścianę mięśniową. Jama ta wyścielona jest błoną surowiczą zwaną otrzewną (peritoneum), pod która obecna jest
powięź podotrzewnowa (fascia subperitonealis) pełniąca rolę tkanki podsurowiczej. Otrzewna dzieli się na ścienną
(peritoneum parietale) – wyścielającą jamę oraz trzewną (peritoneum viscerale) – pokrywającą powierzchnie narządów
wewnętrznych. Ogranicza ponadto obszar zwany jej jamą (cavitas peritonealis). Znaczące jest, iż narządy jamy
brzusznej są w różny sposób usytuowane względem otrzewnej i jej jamy. Jeżeli organ przylega do ściany jamy
brzusznej i jest pokryty otrzewną tylko na pozostałej powierzchni, to mówimy o położeniu pozaotrzewnowym (situs
extraperitonealis), samą przestrzeń pomiędzy otrzewną a ścianą jamy brzusznej nazywamy pozaotrzewnową (spatium
extraperitoneale). Jeżeli natomiast narząd powoduje wpuklenie otrzewnej do jamy, tak że otoczony jest nią na
przeważającej powierzchni, a od pozostałej odchodzi podwójna blaszka błony do ściany jamy, to mówimy o położeniu
wewnątrzotrzewnowym (situs intraperitonealis). Wspomniana podwójna blaszka otrzewnej tworzy krezkę narządu
(mesenterium), a tą część otrzewnej nazywamy krezkową (peritoneum mesentericum). Wyjątkowo zdarza się, iż narząd
przerywa ciągłość otrzewnej, będąc położonym częściowo po obu jej stronach – mówimy wówczas o położeniu
wewnątrz jamy otrzewnej (situs intra cavo peritonei).
Pozaotrzewnowo położone są: trzustka, dwunastnica, okrężnica wstępująca i zstępująca, nerka i moczowody.
Wewnątrzotrzewnowo leżą: wątroba, żołądek, śledziona, jelito cienkie, okrężnica poprzeczna i esowata oraz częściowo
narządy płciowe.
W jamie otrzewnej położony jest wyłącznie jajnik – z tego powodu u kobiet zakażenia łatwiej mogą przenieść się na
otrzewną niż u mężczyzn.
Z przedniej ściany jamy brzusznej w jej górnej części otrzewna schodzi na wątrobę, tworząc jej więzadło sierpowate
(lig. falciforme hepatis). Następnie otacza wątrobę i schodzi z niej wokół wrót (potra hepatis). Stąd w postaci sieci
mniejszej przechodzi na krzywiznę mniejszą żołądka, dając jest krezkę brzuszną (mesogastrum ventrale). Po zejściu z
żołądka blaszka obejmuje jeszcze śledzionę i dochodzi do tylnej ściany jamy jako krezka grzbietowa wspólnej
(mesenterium dorsale commune).
Krezka jelita cienkiego (mesostenium) przyczepia się w postaci korzenia (radix mesostenii) od trzonu kręgu L2 do
prawego stawu krzyżowo-biodrowego (art. sacroiliaca). Tworzy kilka zachyłków: dwunastniczy górny i dolny
(recessus duodenalis superior et inferior), ograniczone jednoimiennymi fałdami (plica duodenalis superior et inferior),
zadwunastniczy (recessus retroduodenalis) oraz przydwunastniczy (recessus paraduodenalis).
Z jelita grubego krezkę posiada tylko: wyrostek robaczkowy (mesoappendix), okrężnica poprzeczna (mesocolon
transversum) i esowata (mesocolon sigmoideum). Tworzy ona zachyłek krętniczo-kątniczy górny i dolny (recessus
ileocecalis superior et inferior) oraz odbytniczo-okrężniczy (recessus rectocecalis).
U mężczyzn otrzewna tworzy wyrostek pochwowy (prcessus vaginalis peronei), który wraz z elementami powłoki
brzusznej schodzi wraz z jądrem do moszny. U kobiet krezkę posiadają: jajnik (mesovarium), jajowód (mesoalpinx) i
macica (mesometrium).
183 Otrzewna oprócz zachyłków tworzy również formy bardziej skomplikowane – należy do nich sieć mniejsza i
większa.
Sieć mniejsza (omentum minus) składa się z 2 blaszek błony surowiczej. Jest to ta część otrzewnej, która przechodzi od
wrót wątroby (porta hepatis) na krzywiznę mniejszą żołądka (curvatura ventriculi minor). Można w niej wyróżnić kilka
więzadeł łączących poszczególne narządy: więzadło wątrobowo-żołądkowe (lig. hepatogastricum), wątrobowodwunastnicze (lig. hepatoduodenale) i wątrobowo-okrężnicze (lig. hepatocolicum). Najistotniejsze jest środkowe z
- 81 -
nich, zawiera ono bowiem kolejno: przewód żółciowy wspólny (ductus choledochus), ż. wrotną (v. portae) i t.
wątrobową wspólną (a. hepatica propria) – pierwsze litery nazw łacińskich dają „dva”.
Sieć większa (omentum majus) składa się z 4 blaszek błony, co spowodowane jest jej fałdowaniem się. Sieć schodzi z
dolnej krawędzi żołądka w postaci podwójnej blaszki, pokrywa niczym fartuch pętle jelita cienkiego, po czym zawija
się w górę i dąży na stronę grzbietową. Od strony lewej kontaktuje się z więzadłem żołądkowo-śledzionowym (lig.
gastrolienale) rozpiętym między żołądkiem a wnęką śledziony. Sieć od strony tylnej zrasta się z krezką okrężnicy
poprzecznej (mesocolon transversum); powstaje w ten sposób więzadło żołądkowo-okrężnicze (lig. gastrocolicum)
sięgające od krzywizny większej żołądka (curvatura ventriculi major) do poprzecznej części okrężnicy i złożone z aż 6
blaszek błony surowiczej – 4 z sieci i 2 z krezki.
184 Torba sieciowa (bursa omentalis) jest przestrzenią, do której dostać się można otworem sieciowym. Otwór
ten (foramen epiploicum) ograniczony jest z przodu przez ż. wrotną (v. portae), z tyłu – przez ż. główną dolną (v. cava
inferior), z góry – przez płat ogoniasty wątroby (lobus caudatus hepatis), na dole przez guz sieciowy (tuber omentale),
ze strony prawej – więzadłem wątrobowo-dwunastniczym (lig. hepatoduodenale), a z lewej – więzadłem wątrobowonerkowym (lig. hepatorenale). Po przejściu otworu sieciowego znajdujemy się w przedsionku torby (vestibulum bursae
omentalis) ograniczonym fałdami żołądkowo-trzustkowymi (plicae gastropancreaticae) rozpiętymi między guzem
sieciowym trzustki a częścią wpustową żołądka; znajduje się w nich t. żołądkowa lewa (a. gastrica sinistra). Właściwa
torba posiada ścianę przednią i tylną; przednia tworzona jest przez sieć mniejszą (omentum minus) i tylną ścianę
żołądka (paries posterior gastris), tylna zaś przez otrzewną ścienną trzustki, górnej części lewej nerki i części brzusznej
aorty. W dół przedłuża się w krezkę okrężnicy poprzecznej, w lewo zaś zdąża do śledziony. Torba posiada zachyłki –
sieciowy górny i dolny (recessus omentalis superior et inferior) oraz śledzionowy (recessus lienalis).
185 Żołądek (ventriculus s. gaster) jest środkową częścią przewodu pokarmowego; gromadzi wewnątrz papkę
(chymus) i wydziela sok (succus gastricus). Składa się z kilku głównych części, do których należą: część wpustowa,
dno, trzon i odźwiernik.
Większa część żołądka – około ¾ – położona jest w lewej okolicy podżebrowej (regio hypochondriaca sinistra), zaś
pozostała ¼ – w okolicy nadbrzusznej (regio epigastrica). Długa oś żołądka biegnie z góry i od strony lewej w dół i na
prawo. Część wpustowa kontaktuje się z przeponą, a powierzchnia przednia trzonu i krzywizna mniejsza pokryte są
lewym płatem wątroby. Ściana tylna zwraca się do torby sieciowej (bursa omentalis), która oddziela ją od trzustki,
lewej nerki, lewego nadnercza i śledziony.
Pokarm dostaje się do żołądka przez otwór wpustowy (ostium cardiacum). Kawałek znajdujący się powyżej wpustu to
sklepienie (fornix ventriculi) – ogranicza ono dno (fundus ventriculi). Po przejściu części wpustowej (pars cardiaca)
obecny jest kanał (canalis ventriculi), po czym trafiamy do trzonu (corpus ventriculi). Ten posiada ścianę przednią i
tylną (paries anterior et posterior), które łączą się po stronie prawej w krzywiznę mniejszą (curvatura ventriculi minor),
w po stronie lewej w krzywiznę większą (curvatura ventriculi major). Równolegle do krzywizny mniejszej i bliżej niej
znajduje się bruzda ślinowa (sulcus salvialis). Wymienione dotychczas części tworzą część trawiącą (pars digestoria).
Na krzywiźnie mniejszej zaznacza się wcięcie kątowe (incisura angularis), za którym trzon przechodzi w część
odźwiernikową (pars pylorica) – jest to już fragment żołądka odpowiedzialny za przesuwanie treści pokarmowej dalej
(pars egestoria). Odźwiernik (pylorus) poprzedzony jest własnym przedsionkiem (antrum pyloricum). Posiada ponadto
otwór (ostium pyloricum), którym przechodzi kanał (canalis pyloricus). Odźwiernik posiada zwierający go mięsień (m.
sphincter pylori). Zewnętrznym elementem naprowadzającym na odźwiernik jest ż. przedodźwiernikowa (v.
prepylorica).
Ściana żołądka składa się z warstwy śluzowej, mięśniowej i surowiczej. Pierwsza stanowi połowę grubości, tworzy
fałdy (plicae gastricae) i pola (arae gastricae). Warstwa mięśniowa dzieli się dalej na zewnętrzną podłużną, środkową
okrężną i wewnętrzną skośną. Mięśniówka w części trawiącej wykonuje przedskurcze (peristole), a w części dalszej –
ruchy robaczkowe. Pokrowiec surowiczy wokół żołądka tworzy otrzewna trzewna.
186 Tkanki żołądka unaczynione są przez pień trzewny (truncus celiacus). Dokładniej rzecz biorąc – krzywiznę
mniejszą zaopatruje t. żołądkowa prawa i lewa (a. gastrica dextra et sinistra), krzywiznę większą – t. żołądkowosieciowa prawa i lewa (a. gastroepiploica dextra et sinistra), a dno – tt. żołądkowe krótkie (aa. gastricae breves)
odchodzące od t. śledzionowej (a. lienalis).
Krew żylna spływa do ż. krezkowej górnej (v. mesenterica superior) i do ż. śledzionowej (v. lienalis), które przekazują
ją dalej do ż. wrotnej (v. portae).
Żołądek otrzymuje unerwienie współczulne i przywspółczulne. Pierwsze pochodzi ze splotu trzewnego (plexus
celiacus) z Th7/8 i powoduje hamowanie przedskurczów i ruchów robaczkowych. Za drugie odpowiedzialne są pnie
błędne – przedni i tylny (truncus vagalis anterior et posterior) dające odpowiednio gg. żołądkowe przednie i tylne (rr.
gastrici anteriores et posteriores); wiązki te przyspieszają ruchy przedskurczowe i robaczkowe oraz czynność
wydzielniczą. Oba komponenty tworzą w ścianie żołądka sploty charakterystyczne dla przewodu pokarmowego –
Auerbacha (plexus myentericus Auerbachi) i Meissnera (plexus submucosus Meissneri).
Elementem łączącym żołądek z końcowymi odcinkami przewodu pokarmowego jest jelito (intestinum). Ze
względu na szerokość, położenie i zachodzące wewnątrz procesy dzielimy je na cienkie (intestinum tenue) i grube
(intestinum crassum). W skład jelita cienkiego wchodzi pozaotrzewnowo położona dwunastnica (duodenum) oraz jelito
- 82 -
krezkowe składające się z jelita czczego (jejunum) i krętego (ileum). Na jelito grube składają się: kątnica (cecum),
okrężnica (colon) i odbytnica (rectum).
187 Dwunastnica (duodenum) rozciąga się od odźwiernika (pylorus) do zgięcia dwunastniczo-czczego (flexura
duodenojejunalis). Ma kształt podkowy obejmującej wklęsłością głowę trzustki (caput pancreatis). Sięga najniżej do
L3/4 i za wyjątkiem górnej części położona jest pozaotrzewnowo. W przebiegu jej wyróżnia się część górną, zstępującą,
poziomą czyli dolną i wstępująca.
Część górna (pars superior) biegnie w przedłużeniu żołądka mniej więcej na wysokości L1. Początek tego odcinka
zwany jest opuszką dwunastnicy (bulbus duodeni). Stąd również odchodzi więzadło wątrobowo-dwunastnicze (lig.
hepatoduodenale). Z tyłu znajduje się ż wrotna (v. portae), z przodu – płat czworoboczny wątroby (lobus quadratus
hepatis) i szyjka pęcherzyka żółciowego (collum vesicae fellae). Część górna przechodzi zgięciem dwunastniczym
górnym (flexura duodeni superior) w część zstępującą.
Część zstępująca (pars descendens) biegnie pionowo w dół po prawej stronie kręgosłupa. Jej tylna ścian pokrywa
przyśrodkowy brzeg prawej nerki (margo medialis renis dextri) i prawy moczowód (ureter dexter), po lewej stronie ma
ż. główną dolna (v. cava inferior), przewód żółciowy wspólny (ductus choledochus) i głowę trzustki (caput pancreatis),
ściana przednia krzyżuje się z korzeniem krezki okrężnicy poprzecznej (radix mesocoli transversi). Ponadto na tylnej
ścianie części zstępującej występuje fałd podłużny dwunastnicy (plica longitudinalis duodeni) wywołany przebiegiem
pod nim przewodu żółciowego wspólnego. Fałd ten kończy się na dole wspólnym ujściem wspomnianego przewodu z
przewodem trzustkowym (ductus pancreaticus). Powstaje w ten sposób bańka wątrobowo-trzustkowa Vatera (ampulla
hepatopancreatica) wywołująca brodawkę większą dwunastnicy (papilla duodeni major). Bańka posiada ponadto
własny zwieracz (m. sphincter ampullae hepatopancreaticae) zwany zwieraczem Odiego. Z kolei powyżej fałdu
podłużnego występuje brodawka mniejsza dwunastnicy (papilla duodeni minor), którędy uchodzi przewód dodatkowy
trzustki (ductus pancreaticus accessorius). Cześć zstępująca przechodzi zgięciem dwunastniczym dolnym (flexura
duodeni inferior) w cześć poziomą.
Cześć pozioma lub dolna (pars horizontalis s. inferior) biegnie poprzecznie przed kręgosłupem i przechodzi i część
wstępującą.
Ta z kolei (pars ascendens) biegnie po lewej stronie kręgosłupa do wysokości L2, posiadając z tyłu ż. główną dolna (v.
cava inferior) i część brzuszną aorty (pars abdominalis aortae), a z przodu korzeń krezki jelita cienkiego (radix
mesostenii) i krzyżując się z t. krezkowa górną (a. mesenterica superior). Cześć wstępująca przechodzi zgięciem
dwunastniczo-czczym (flexura duodenojejunalis) w jelito czcze (jejunum).
188, 189 Korzeń krezki jelita cienkiego (radix mesostenii) przyczepia się do tylnej ściany jamy brzusznej,
począwszy od trzonu kręgu L2 do prawego stawu krzyżowo-biodrowego (art. sacroiliaca); krzyżuje się z aortą
brzuszną, ż. główną dolną i prawym moczowodem. Na pierwszy rzut oka ciężko wskazać wyraźną granicę między
jelitem czczym (jejunum) a krętym (ileum) i prawdę powiedziawszy – granicy takiej nie ma. Istnieje jednak kilka cech
anatomicznych różniących te dwa odcinki. Po pierwsze – jelito czcze posiada grubsze ściany. Po drugie – w obu
występują fałdy okrężne (plicae circulares), ale w jelicie czczym są one dłuższe, wyższe i gęstsze. Po trzecie – w obu
występują również kosmki jelitowe (villi intestinales), jednak w czczym mają one kształt blaszkowaty, a w krętym –
palczastych wyrostków. Po czwarte – zaopatrujące tętnice tworzą w obu łuki czyli arkady, z tym że w czczym są one
pojedyncze, a w krętym – podwójne lub potrójne. Po piąte wreszcie – w jelicie czczym obserwujemy grudki chłonne
samotne (folliculi lymphatici solitarii), a w krętym – skupione (folliculi lymphatici aggregati).
Ściana każdej części omawianego jelita składa się z chemicznej błony śluzowej, mechanicznej mięśniowej – okrężnej i
podłużnej oraz z ochronnej surowiczej.
Unaczynienie jelit pochodzi z t. trzustkowo-dwunastniczej górnej (a. pancreaticoduodenalis superior) od pnia
trzewnego (truncus celiacus) oraz z t. trzustkowo-dwunastniczej dolnej (a. pancreaticoduodenalis inferior), tt. czczych
(aa. jejunales) i tt. krętych (aa. ileales) od t. krezkowej górnej (a. mesenterica superior). Krew żylna spływa ż. krezkową
górną (v. mesenterica inferior) do ż. wrotnej (v. portae).
Podobnie jak inne narządy, ściana jelita posiada unerwienie współczulne i przywspółczulne. Pierwsze pochodzi ze
splotu trzewnego (plexus celiacum) i krezkowego górnego (plexus mesentericus superior) i hamuje ruchy jelit. Drugie z
kolei pochodzi z nn. błędnych (X), przyspieszając wydzielanie i skurcze. Oba komponenty tworzą w ścianie znane już
sploty – mięśniowy (plexus myentericus) i podśluzówkowy (plexus submucosus).
190 Jelito kręte przechodzi w pierwszy element jelita grubego – kątnicę (cecum) otworem krętniczo-kątniczym
(ostium ileocecale). Posiada on zastawkę (valva ileocecalis) zwaną klinicznie zastawką Bauchina. Ta z kolei ma wargę
górną i dolną (labium superius et inferius), które łączą się na wędzidełku (frenulum valvae ileocecalis). Sama kątnica
leży w prawym dole biodrowym (fossa iliaca dextra). Ma położenie wewnątrzotrzewnowe, a jej krezka tworzy fałdy
kątnicze (plicae cecales). Jeżeli krezka ma znaczną długość, mówimy o kątnicy ruchomej (cecum mobile).
Z dolnej ściany kątnicy odchodzi wyrostek robaczkowy (appendix vermiformis), a pomiędzy nimi występuje, podobnie
jak wyżej, odpowiedni otwór i zastawka (ostium et valvula appendicis vermiformis). Odejście wyrostka rzutuje się na
przednią ścianę jamy brzusznej w tzw. punkcie McBurneya położonym w 1/3 odległości między kolcem biodrowym
przednim górnym (spina iliaca anterior superior) a pępkiem (umbilicus). Wyrostek posiada własną krezkę
(mesoappendix) pozwalającą mu na relatywnie dużą ruchomość. Wewnątrz obecne są skupione grudki chłonne
- 83 -
(folliculi lymphatici aggregati), co przyczynia się do powstania migdałka jelitowego (tonsilla intestinalis). Ukrwienie
zapewnia t. wyrostkowa (a. appendicularis) odchodząca od t. biodrowo-okrężniczej (a. ileocolica).
191, 192 Największą część jelita grubego (intestinum crassum) stanowi okrężnica (colon). Ze względu na
położenie i kierunek przebiegu dzielimy ją na: wstępującą (colon ascendens), poprzeczną (colon transversum),
zstępującą (colon descendens) i esowatą (colon sigmoideum). Wstępująca i zstępująca położone są pozaotrzewnowo,
zaś poprzeczna i esowata posiadają własne krezki (mesocolon transversum et sigmoideum).
Okrężnica posiada na zewnątrz wypukłości (haustra coli), odpowiadające wewnątrz fałdom półksiężycowatym (plicae
semilunares coli) o zmiennym położeniu. Występowanie obu spowodowane jest przebiegiem po ścianie taśm (teniae
coli) krótszych niż sama okrężnica. Wyróżniamy: z przodu – taśmę wolną (tenia libera), po stronie przyśrodkowej –
taśmę krezkową (tenia mesocolica), a po stronie bocznej – taśmę sieciową (tenia omentalis); dwie ostatnie zwane są
taśmami ukrytymi (teniae saphenae). Charakterystyczne jest również występowanie przyczepków sieciowych
(appendices epiploicae), głównie wzdłuż taśmy wolnej, choć także wzdłuż przyśrodkowej.
Okrężnica wstępująca (colon ascendens) biegnie od prawego dołu biodrowego (fossa iliaca dextra) do okolicy wątroby.
Następnie leży na m. czworobocznym lędźwi (m. quadratus lumborum) i na prawej nerce (ren dexter). Ostatecznie
przechodzi prawym zgięciem okrężniczym (flexura coli dextra) w okrężnicę poprzeczną; wspomniane zgięcie
wywołuje wycisk okrężniczy (impressio colica) na prawym płacie wątroby (lobus dexter hepatis).
Okrężnica poprzeczna (colon transversum) wędruje do lewej okolicy podżebrowej (regio hypochondriaca sinistra). W
początkowym odcinku sąsiaduje z przodu z pęcherzykiem żółciowym (vesica fella), a z tyłu z dwunastnicą (duodenum)
i trzonem trzustki (corpus pancreatis). W odcinku końcowym spoczywa na lewej nerce (ren sinister). Lewe zgięcie
okrężnicze (flexura coli sinistra) łączy się z więzadłem przeponowo-okrężniczym (lig. phrenicocolicum), zaś cała
większa część okrężnicy poprzecznej – z 6-blaszkowym więzadłem żołądkowo-okrężniczym (lig. gastrocolicum).
Korzeń krezki okrężnicy poprzecznej (radix mesocoli transversi) przyczepia się wzdłuż przedniego brzegu trzustki
(margo anterior pancreatis).
Okrężnica zstępująca (colon descendens) pokryta jest z przodu pętlami jelita cienkiego, z tyłu zaś opiera się na lewej
nerce (ren sinister).
Okrężnica esowata (colon sigmoideum) występuje w lewym dole biodrowym (fossa iliaca sinistra). Posiada odnogę
okrężniczą (crus colicum) i odbytnicza (crus rectale).
Okrężnica wstępująca i poprzeczna nalezą do obszaru unaczynienia t. krezkowej górnej (a. mesenterica superior), a
okrężnica zstępująca i esowata – do t. krezkowej dolnej (a. mesenterica inferior).
193 Odbytnica (rectum) rozciąga się od poziomu S3 do odbytu (anus). Posiada 2 zgięcia – krzyżowe (flexura
sacralis), zwrócone wypukłością ku tyłowi oraz kroczowe (flexura perinealis), wypukłe ku przodowi. Dalej przedłuża
się w kanał odbytniczy (canalis analis). Otrzewna pokryta odbytnicę a przodu i po bokach, ograniczając przez to u
kobiet zagłębienie odbytniczo-maciczne (excavatio rectouterina), a u mężczyzn – zagłębienie odbytniczo-pęcherzowe
(excavatio rectovesicalis). Poniżej bańki odbytnicy (ampulla recti) obserwujemy fałd poprzeczny Kohlrauscha (plica
transversalis Kohlrauschi). Ściana odbytnicy składa się z błony śluzowej i mięśniowej. Ta druga tworzy fałdy
poprzeczne (plicae transversales recti) w liczbie 3, słupy odbytnicze (columnae anales) i zatokę odbytnicza (sinus
analis). Poniżej znajduje się już odbyt (anus) z grzebieniem odbytniczym (pecten analis) ograniczony od dołu przez
linię odbytniczo-skórną (linea anocutanea). Mięśniówka odbytnicy składa się z warstwy podłużnej i okrężnej;
występuje tu ponadto m. zwieracz odbytu zewnętrzny i wewnętrzny (m. sphincter ani externus et internus) oraz m.
odbytniczo-guziczny (m. rectococcygeus).
Unaczynienie omawianego obszaru pochodzi od tt. odbytniczych (aa. rectales). T. odbytnicza górna (a. rectalis
superior) i zespalające się z nią tt. esowate (aa. sigmoideae) pochodzą z t. krezkowej dolnej (a. mesenterica inferior), t.
odbytnicza średnia (a. rectalis media) – z t. biodrowej wewnętrzne (a. iliaca interna), zaś t. odbytnicza dolna (a. rectalis
inferior) – z t. sromowej wewnętrznej (a. pudenda interna) odchodzącej od t. biodrowej wewnętrznej.
Krew żylna zbiera się w splocie żylnym odbytniczym (plexus venosus rectalis), skąd spływa częściowo do
ż. odbytniczej górnej (v. rectalis superior) i dalej do ż wrotnej (v. portae) a częściowo do żż. odbytniczych dolnych (vv.
rectales inferiores), dalej do ż. biodrowej wewnętrznej (v. iliaca interna) do ż głównej dolnej (v. cava inferior).
Unerwienie odbytnicy jest dwojakie. Element współczulny pochodzi ze splotów odbytniczych środkowych (plexus
rectales medii) i powoduje rozwarcie odbytu. Komponent przywspółczulny biegnie wykorzystując n. sromowy (n.
pudendus) i gg. mięśniowe przywspółczulne czyli nn. miedniczne (rr. musculares parasympathici s. nn. pelvini);
powoduje on zamykanie wejścia do odbytu.
194, 195 Wątroba (hepar) jest nieparzystym narządem położonym w okolicy podżebrowej prawej (regio
hypochondriaca dextra), nadbrzusznej (regio epigastrica) i podżebrowej lewej (regio hypochondriaca sinistra). Ma
kształt połówki jajka kurzego przeciętego skośnie do osi długiej. Wyróżniamy na niej powierzchnię przeponową i
trzewną, które rozdziela brzeg dolny (margo inferior). Powierzchnia przeponowa (facies diaphragmatica) dzieli się na
cześć wolną (pars libera) i część przytwierdzoną (pars affixa) czyli pole nagie (area nuda); z tego ostatniego odchodzą
żż. wątrobowe (vv. hepaticae). Granicą między powyższymi częściami jest więzadło wieńcowe wątroby (lig.
coronarium hepatis).
Na powierzchni trzewnej (facies visceralis) dobrze widoczny jest podział na płat lewy i prawy (lobus sinister et dexter).
Na lewym obecny jest guz sieciowy (tuber omentale), na prawym bardziej dobrzuszny dół woreczka żółciowego (fossa
- 84 -
vesicae fellae) i grzbietowo do niego położona bruzda ż. głównej (sulcus v. cavae). Płaty wątroby rozdzielone są przez
jej więzadło sierpowate (lig. falciforme hepatis), wcięcie więzadła obłego (incisura lig. teretis) i specyficzną szczelinę.
Tą ostatnią z przodu tworzy szczelina więzadła obłego (fissura lig. teretis) w której występuje więzadło obłe wątroby
(lig. teres hepatis), z tyłu zaś szczelina więzadła żylnego (fissura lig. venosi). Cztery wymienione do tej pory elementy:
dół woreczka żółciowego, bruzda ż. głównej, szczelina więzadła obłego i szczelina więzadła żylnego układają się w
kształt litery H. Wspólnie tworzą one wrota wątroby (porta hepatis), którymi przechodzą składniki więzadła
wątrobowo-dwunastniczego (lig. hepatoduodenale) – kolejno od prawej do lewej: przewód żółciowy wspólny (ductus
choledochus), ż. wrotna (v. portae) i t. wątrobowa właściwa (a. hepatica propria). Wrota wydzielają ponadto 2
dodatkowe płaty wątroby – czworoboczny i ogoniasty. Płat czworoboczny (lobus quadratus) leży przed wrotami,
ogranicza go z lewej szczelina więzadła obłego, a z prawej – dół woreczka. Płat ogoniasty (lobus caudatus) leży za
wrotami, z lewej ogranicza go szczelina więzadła żylnego, a z prawej bruzda ż. głównej. Płat ogoniasty posiada
ponadto 2 wyrostki: brodawkowaty (processus papillaris) zwraca się do szczeliny więzadła obłego, a ogoniasty
(processus caudatus) rozgranicza wrota i bruzdę ż. głównej. Na powierzchni trzewnej obserwujemy ponadto szereg
wycisków – na płacie prawy są to: nerkowy (impressio renalis), nadnerczowy (impressio suprerenalis), okrężniczy
(impressio colica) i dwunastniczy (impressio duodenalis), na lewym zaś: żołądkowy (impressio gastrica), przełykowy
(impressio esophagica) oraz sercowy (impressio cardiaca).
Błona surowicza pokrywająca wątrobę wytwarza szereg charakterystycznych dla niej więzadeł. Pionowo przebiega
więzadło sierpowate (lig. falciforme hepatis), przedłużające się w więzadło obłe (lig. teres hepatis). Po bokach obecne
są więzadła trójkątne – prawe i lewe (lig. triangulare dextrum et sinistrum), zbiegające się w więzadło wieńcowe (lig.
coronarium hepatis). To ostatnie odsyła przyczepek ścięgnisty (appendix fibrosa hepatis). W ten sposób powyższe
więzadła układają się z formę krzyża, od środka którego odchodzi sieć mniejsza (omentum minus). Z błoną surowiczą
łączy się torebka włóknista przynaczyniowa (capsula fibrosa perivascularis) oto czająca wątrobę i tworząca jej zrąb;
dzieli ona ponadto miąższ na płaciki (lobuli hepatis).
Wątroba posiada unaczynienie publiczne i prywatne. Pierwsze pochodzi z ż. wrotnej (v. portae), która po wejściu przez
wrota dzieli się na żż. międzypłacikowe (vv. interlobulares). Te współtworzą sieć dziwną żylną (rete mirabile
venosum), z której odchodzą żż. środkowe lub śródpłacikowe (vv. centrales s. intralobulares). Tworzą one żż.
podpłacikowe (vv. sublobulares), które zbierają się w żż. wątrobowe (vv. hepaticae) – te przechodzą przez część
przytwierdzoną (pars affixa) i wpadają do ż. głównej dolnej (v. cava inferior). Unaczynienie prywatne bierze się z t.
wątrobowej właściwej (a. hepatica propria). Dzieli się ona na gałąź lewą i prawą, przy czym pierwsza zaopatruje płat
lewy, a prawa – prawy i czworoboczny. Gg. te dzielą się na tt. międzypłacikowe (aa. interlobulares).
Ze względu na unaczynienie wątrobę dzieli się na segmenty naczyniowe, nie pokrywające się z przedstawionym wyżej
podziałem anatomicznym. Biorąc pod uwagę zasięg gałęzi t. wątrobowej wyróżnia się część główną prawą i lewą
wątroby (pars principalis dextra et sinistra). Granicą między nimi na powierzchni przeponowej jest środek bruzdy ż.
głównej i dołu woreczka, a na trzewnej – środek dołu woreczka i górny brzeg ż. głównej. Dalej każdą cześć główną
dzieli się na 4 segmenty w ten sposób, że 1 i 2 każdej części stykają się ze sobą, a 3 i 4 są powyższymi rozdzielone.
Wątroba otrzymuje unaczynienie współczulne ze splotu trzewnego (plexus celiacus) i przywspółczulne z pnia błędnego
przedniego (truncus vagalis anterior), a ściślej z jego gg. wątrobowych (rr. hepatici). Błona surowicza i otaczające
narząd więzadła zaopatrywane są przez n. przeponowy (n. phrenicus).
Z najmniejszej jednostki organizacyjnej – zrazików – odchodzą przewodziki międzypłacikowe (ductuli interlobulares)
zbierające się w przewodziki żółciowe (ductuli biliferi). Te z kolei spływają do przewodu wątrobowego prawego i
lewego (ductus hepaticus dexter et sinister), które łączą się w przewód wątrobowy wspólny (ductus hepaticus
communis).
196 Pęcherzyk żółciowy (vesica fella) leży w swoim dole na powierzchni trzewnej wątroby. Ma gruszkowaty i
kształt, a jego długa oś biegnie do tyłu i w lewo. W obrębie pęcherzyka wyróżniamy kilka części, jak: dno, trzon i
szyjkę. Dno (fundus vesicae) wystaje z dołu wątroby. Trzon (corpus vesicae) leży w zagłębieniu płata prawego (lobus
dexter hepatis) i przedłuża się w szyjkę (collum vesicae). Od tej ostatniej odchodzi przewód pęcherzykowy (ductus
cysticus) posiadający wewnątrz fałd spiralny (plica spiralis).
Ściana pęcherzyka składa się z błony surowiczej, mięśniowej – zewnętrznej poprzecznej i wewnętrznej podłużnej oraz
z błony śluzowej. Ukrwienie zapewnia im t. pęcherzykowa (a. cystica) pochodząca od t. wątrobowej właściwej (a.
hepatica propria).
Działanie nn. przywspółczulnych powoduje napięcie ścian pęcherzyka i ruchy ssąco-tłoczące zwieracza Odiego. Z
kolei nn. współczulne wywołują wiotczenie ścian pęcherzyka i zamykanie zwieracza.
197 Drogi żółciowe (tractus biliferi) to przewody, którymi żółć wędruje z miejsca wytwarzania na miejsce
działania. Zaczynają się one z jednej strony od przewodu wątrobowego wspólnego (ductus hepaticus communis), a z
drugiej od przewodu pęcherzykowego (ductus cysticus). Oba te przewody łączą się w przewód żółciowy wspólny
(ductus choledochus), który na tylnej ścianie części zstępującej dwunastnicy wytwarza fałd podłużny (plica
longitudinalis duodeni). Łączy się on przed samym wejściem z przewodem trzustkowym (ductus pancreaicus), tworząc
przewód wątrobowo-trzustkowy (ductus hepatopancreaticus). Ten wpada do dwunastnicy w miejscu zwanym jej
brodawką większą (papilla duodeni major) lub brodawką Vatera.
- 85 -
198 Trzustka (pancreas) jest nieparzystym narządem o kształcie wydłużonej litery S, ułożonym poprzecznie
między dwunastnicą (duodenum) a śledzioną (lien). Wyróżniamy w niej głowę, szyjkę, trzon i ogon.
Głowa trzustki (caput pancreatis) jest objęta przez dwunastnicę i leży między t. trzustkowo-dwunastniczą górną a dolną
(a. pancreaticoduodenalis superior et inferior). Głowa odsyła wyrostek hakowaty (processus uncinatus) do zgięcia
dwunastniczego dolnego (flexura duodeni inferior). Z tyłu za głową znajduje się ż. główna dolna (v. cava inferior); w
pobliżu ż. śledzionowa (v. lienalis) i ż. krezkowa górna (v. mesenterica superior) łączą się w ż. wrotną (v. portae).
Szyjka trzustki (collum pancreatis) wraz z wyrostkiem hakowatym ogranicza wcięcie trzustki (incisura pancreatis).
Trzon (corpus pancreatis) łączy się w górze z guzem sieciowym wątroby (tuber omentale hepatis). Posiada
powierzchnię przednią, tylną i dolną. Przednia (facies anterior) zwraca się do tylnej ściany torby sieciowej (paries
posterior bursae omentalis), tylna (facies posterior) – do części lędźwiowej wątroby (pars lumbalis diaphragmatis);
wzdłuż tylnej biegnie również ż. śledzionowa (v. lienalis), a nad nią jednoimienne tętnica (a. lienalis). Na trzonie
wyróżniamy ponadto brzeg górny (margo superior), dolny (margo inferior) i przedni (margo anterior), wzdłuż którego
przyczepia się korzeń krezki okrężnicy poprzecznej.
Ogon (cauda pancreatis) styka się z: częścią trzustkową powierzchni trzewnej śledziony (pars pancreatica faciei
visceralis lienis), torebką tłuszczową lewej nerki (capsula adiposa renis sinistri) i lewym nadnerczem (glandula
suprarenalis sinistra).
Za unaczynienie głowy odpowiadają tt. trzustkowo-dwunastnicze – górna i dolna (a. pancreaticoduodenalis superior et
inferior), a za trzon i ogon – t. śledzionowa (a. lienalis). Krew żylna spływa do ż. wrotnej (v. portae).
Unerwienie przywspółczulne w postaci gałęzi n. błędnego (X) rozszerza naczynia i przewody odprowadzające, a
ponadto przyspiesza wydzielanie soku trzustkowego. Unerwienie współczulne przez n. trzewny większy
(n. splanchnicus major) hamuje to wydzielanie.
199 Śledziona (lien s. spleen) jest narządem kształtu ziarna kawy, położonym w lewej okolicy podżebrowej.
Wyróżniamy na niej powierzchnię przeponową i trzewną. Pierwsza (facies diaphragmatica) leży na wysokości IX-XI
żebra, a przepona oddziela ją od zachyłka żebrowo-przeponowego. Obie powierzchnie rozdziela ostry brzeg górny
(margo superior) i tępy dolny (margo inferior). Powierzchnia trzewna (facies visceralis) posiada kilka mniejszych
części, zwanych również powierzchniami: żołądkowa (facies gastrica) styka się z dnem żołądka (fundus ventriculi);
nerkowa (facies renalis) ma kontakt z lewą nerką (ren sinister); z tyłu za oboma powyższymi znajduje się wnęka
śledzionowa (hilus lienis) dookoła której przyczepia się więzadło żołądkowo-śledzionowe (lig. gastrolienale);
powierzchnia okrężnicza (facies colica) ma styczność z ogonem trzustki (cauda pancreatis) i lewym zgięciem okrężnicy
(flexura coli sinistra). Na śledzionie wyróżniamy ponadto koniec przedni i tylny (extremitas anterior et posterior). Od
przepony zdąża doń więzadło przeponowo-śledzionowe lub śledzionowo-nerkowe (lig. phrenicolienale s. lienorenale).
Zaopatrująca t. śledzionowa (a. lienalis) dzieli się jeszcze przed osiągnięciem wnęki na gg. śledzionowe (rr. lienales), a
te dalej na tt. środkowe (aa. centrales). Krew żylna spływa ż. śledzionową (v. lienalis) do ż. wrotnej (v. portae).
Unerwienie pochodzi od pokrywającego narząd splotu śledzionowego (plexus lienalis).
200 Nerka (ren s. nephron) jest parzystym narządem kształtu fasoli, położnym pozaotrzewnowo na tylnej ścianie
jamy brzusznej w jej górnej części. Posiada 2 brzegi, 2 powierzchnie i 2 końce. Brzeg boczny (margo lateralis) jest
wypukły i zwrócony do tyłu, a przyśrodkowy (margo medialis) – wklęsły i zwraca się do przodu. Na przyśrodkowym
obecna jest wnęka nerki (hilus renalis) prowadząca do zatoki (sinus renalis) wypełniającej miedniczkę nerkową (pelvis
renalis) – wszystko na poziomie L2. Przez wnękę przechodzi kolejno: ż. nerkowa (v. renalis), t. nerkowa (a. renalis) i
moczowód (ureter) – pierwsze litery nazw łacińskich dają „vau”.
Nerka nie jest okrągła – wykazuje przednio-tylne spłaszczenie, przez co pojawia się powierzchnia przednia i tylna.
Powierzchnia przednia (facies anterior) nerki prawej kontaktuje się z wątrobą (hepar), dwunastnicą (duodenum), ż.
główną dolną (v. cava inferior) i prawym zgięciem okrężniczym (flexura coli dextra), zaś nerki lewej – z żołądkiem
(gaster) – rozdziela je torba sieciowa, ogonem trzustki (cauda pancreatis), lewym zgięciem okrężniczym (flexura coli
sinistra) i śledzioną (lien). Powierzchnia tylna (facies posterior) posiada za sobą: część lędźwiową przepony (pars
lumbalis diaphragmatis), m. lędźwiowy większy (m. psoas major), m. czworoboczny lędźwi (m. quadratus lumborum),
m. poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis), n. podżebrowy (n. subcostalis), n. biodrowo-podbrzuszny (n.
iliohypogastricus) i n. biodrowo-pachwinowy (n. ilioinguinalis).
Każda z nerek jest nachylona w osi podłużnej w dół, w bok i do przodu. Posiada koniec górny i dolny (extremitas
superior et inferior); na górnym spoczywa nadnercze (glandula suprarenalis).
Nerka lewa znajduje się nieco wyżej (Th11-L3) od prawej, którą wątroba spycha o jedną wysokość kręgu w dół.
Nerka pokryta jest torebką tłuszczową (capsula adiposa) i włóknistą (capsula fibrosa), tworzącą pochewki naczyń
(vaginae vasorum). Błona mięśniowa pokrywa brodawki nerkowe.
201 Na przekroju poprzecznym zwraca uwagę nieregularna struktura wewnętrzna nerki. Nawet gołym okiem
zauważyć można, iż składa się ona z ciemniejszej części wewnętrznej – rdzenia i jaśniejszej zewnętrznej – kory. W
rdzeniu (medulla renalis) wyróżniamy kilka do kilkunastu piramid nerkowych (pyramides renales) porozdzielanych
słupami nerkowymi (columnae renales). Każda piramida posiada podstawę (basis pyramis), od której odchodzą prążki
rdzeniowe kory (striae medullares corticis) oraz szczyt, na którym znajduje się 10-20 brodawek nerkowych (papillae
renales). Te ostatnie tworzą tzw. pole sitowe (area cribrosa) z otworami brodawkowymi (foramina papillaria) w liczbie
10-25, przez które przechodzą cewki nerkowe proste i kręte (tubule renales recti et contorti). Cewki uchodzą do
- 86 -
kielichów nerkowych większych i mniejszych (calices renales majores et minores), które otwierają się do miedniczki
nerkowej (pelvis renalis).
Kora (cortex renalis) zawiera ciałka nerkowe (corpuscula renalia). Składa się z części skłębionej (pars convoluta)
będącej przedłużeniem słupów nerkowych oraz z części promienistej (pars radiata) – przedłużeń prążków rdzeniowych
kory. Obie części tworzą płacik korowy (lobulus corticalis), oddzielony od sąsiada naczyniami międzypłacikowymi
(vasa interlobularis renis). Płaciki tworzą płaty nerkowe – każdy płat (lobus renalis) składa się z piramidy i płacików
korowych. Jeżeli podział na płaty widoczny jest na zewnątrz nerki, to mówimy o nerce płatowej (ren lobatus).
Funkcjonalnie nerka składa się z części wydzielniczej i odprowadzającej. Jednostką strukturalną i funkcjonalną
pierwszej części jest nefron – składa się on z części błędnikowej, pętlicowej i pośredniej. Część błędnikowa (pars
labyrinthica) to ciałko nerkowe (corpusculum renale) – składa się on z kłębuszka (glomerulus corpusculi renalis),
torebki kłębuszka (capsula glomeruli) zwanej torebką Bowmana, tętniczki kłębuszkowej doprowadzającej i
odprowadzającej (arteriola glomerularis afferens et efferens) oraz istniejącej między ostatnimi sieci dziwnej tętniczej
(rete mirabile arteriosum). Tętniczki wchodzą do torebki na biegunie naczyń (polus vasorum), gdzie blaszka
wewnętrzna torebki przechodzi w wewnętrzną. Z przeciwległego końca moczowego (polus urinarius) odchodzi kanalik
główny (canaliculus principalis); przedłuża się on w część krętą (pars contorta) czyli cewkę krętą I rzędu (tubulus
contortus I ordinis) i dalej w część prostą (pars recta). Część pętlicowa (pars laqueiformis) to pętla Henlego (ansa
Henlei) złożona z gałęzi zstępującej i wstępującej (r. descendens et ascendens). Ta część nefronu znajduje się w
prążkach rdzeniowych kory i w rdzeniu nerki. Część pośrednia (pars intermedia) to cewka kręta II rzędu (tubulus
contortus II ordinis) obecna w rdzeniu nerki. Część odprowadzająca nerki to inaczej część zbiorcza (pars colligens).
Materiał roboczy przechodzi przez prążki rdzeniowe kory, piramidy, otwory brodawkowe aż ostatecznie wpada do
kielichów nerkowych.
202 Nerka jest pod względem unaczynienia narządem szczególnym, gdyż jej zaopatrzenie prywatne i publiczne
jest niemal takie samo. Z tej samej krwi, z której usuwane są zbędne metabolity, komórki nerki czerpią tlen i substancję
odżywcze.
Krew doprowadzana jest t. nerkową (a. renalis), która rozdziela się kolejno na: tt. międzypłatowe (aa. interlobares), tt.
łukowate (aa. arcuatae) i tt. międzypłacikowe (aa. interlobulares), które wchodzą do kłębuszków ciałek nerkowych;
dalej krew płynie tętniczkami prostymi (arteriolae rectae) i gg. torebkowymi (rr. capsullares). Droga powrotna jest
podobna – krew spływa do żż. międzypłacikowych (vv. interlobulares), żż. łukowatych (vv. arcuatae) i żż.
międzypłatowych (vv. interlobares) tworzących wspólny pień w postaci ż. nerkowej (v. renalis).
Unerwienie nerki pochodzi ze splotu trzewnego (plexus celiacus). N. trzewny większy (n. splanchnicus major)
współtworzy splot nerkowy (plexus renalis) odpowiedzialny za kontrolę wydzielania.
203 Nadnercze (glandula suprarenalis s. adrenalis) jest gruczołem w początkowej fazie rozwoju oddzielonym od
nerki. Składa się z ektodermalnego rdzenia (medulla) i mezodermalnej kory (cortex). Jeżeli pojawiają się nadnercza
dodatkowe (glandulae suprarenales accessoriae) to składają się one wyłącznie z kory. Nadnercze leży na wysokości
L11-12. Prawe z nich posiada szczyt nadnerczowy (apex suprarenalis). Każde nadnercze posiada brzeg górny i
przyśrodkowy (margo superior et medialis). Posiada również powierzchnię nerkową, tylna i przednia. Powierzchnia
nerkowa (facies renalis) lub dolna jest wklęsła i spoczywa na górnym końcu nerki (extremitas superior renis).
Powierzchnia tylna (facies posterior) styka się z lędźwiowa częścią przepony (pars lumbalis diaphragmatis).
Powierzchnia przednia (facies anterior) kontaktuje się w nadnerczu prawym z wątrobą, a w lewym z żołądkiem i
trzustką; na niej również występuje wnęka (hilus) przebiegająca od strony bocznej ku przyśrodkowej, przez którą
przechodzą naczynia limfatyczne i krwionośne.
204 Mocz z kielichów nerkowych spływa do miedniczki nerkowej wypełniającej zatokę nerki. Z miedniczki zaś
odchodzi moczowód (ureter), którym mocz dostaje się do pęcherza moczowego. Moczowód składa się z części
brzusznej i miednicznej, rozdzielonych kresa graniczną miednicy (linea terminalis pelvis) oraz z części śródściennej.
Część brzuszna (pars abdominalis) pokonuje zgięcie nerkowe (flexura renalis) i biegnie w kierunku dolnoprzyśrodkowym pozaotrzewnowo po m. lędźwiowym większym (m. psoas major). Następnie napotyka zgięcie
brzegowe (flexura marginalis) i cieśń moczowodu (isthmus uretris). Pokryta jest po stronie prawej częścią zstępującą
dwunastnicy (pars descendens duodeni), a po stronie lewej – zgięciem dwunastniczo-czczym (flexura
duodenojejunalis), krzyżuje się z naczyniami jądrowymi albo jajnikowymi (vasa testicularia vel ovarica), n. płciowoudowym (n. genitofemoralis), t. biodrową zewnętrzną (a. iliaca externa) po stronie prawej i z t. biodrową wspólną (a.
iliaca communis) po stronie lewej.
Część miedniczna (pars pelvina) pokonuje zgięcie miedniczne (flexura pelvina) zwrócone wypukłością ku bokowi.
Następnie u mężczyzn krzyżuje się z nasieniowodem (ductus deferens) znajdującym się z tyłu, u kobiet zaś biegnie w
przymaciczu, w pobliżu jajnika, schodzi w dół bliżej szyjki macicy i krzyżuje się z t. maciczną (a. uterina) do przedniej
ściany pochwy.
Część śródścienna (pars intramuralis) biegnie skośnie przez ścianę pęcherza moczowego do ujścia moczowodu (ostium
uretris).
Ściana moczowodu składa się z błony śluzowej, podśluzowej i mięśniowej – na tą ostatnią składa się zewnętrzna i
wewnętrzna warstwa podłużna oraz środkowa warstwa okrężna.
Unaczynienie pochodzi od t. nerkowej (a. renalis), t. jądrowej albo jajnikowej (a. testicularis vel ovarica) oraz
- 87 -
odgałęzień t. biodrowej wewnętrznej (a iliaca interna) – t. odbytniczej środkowej (a. rectalis media) i t. pęcherzowej
dolnej (a. vesicalis inferior).
Unerwienie czuciowe oraz autonomiczne pochodzi ze splotu lędźwiowego (plexus lumbalis) i krzyżowego (plexus
sacralis).
205 Pęcherz moczowy (vesica urinaria) jest zbiornikiem, w którym gromadzi się mocz do czasu świadomego
opróżnienia. Ma kształt rozdętego trójkąta, wyróżnia się na nim ścianę przednią (paries anterior), szczyt (apex vesicae),
trzon (corpus vesicae), szyjkę (collum vesicae) i dno (fundus vesicae). Od pokrytego pętlami jelit szczytu do okolicy
pępka biegnie więzadło pępkowe pośrodkowe (lig. umbilicale medianum) pozostałe po płodowym moczowniku
(urachus). W dwa symetryczne rogi wchodzą moczowody, od dna odchodzi cewka moczowa (urethra).
Z przodu przed pęcherzem znajduje się spojenie łonowe (symphysis pubica) – za nim mamy przestrzeń załonową
(spatium retropublicum) zawierającą więzadło łonowo-pęcherzowe (lig. pubovesicale). Z kolei z tyłu za pęcherzem
sytuacja zależna jest od płci. U mężczyzn bowiem znajduje się tam odbytnica (rectum), a schodząca z niej na pęcherz
blaszka otrzewnej ściennej wypełnia zagłębienie odbytniczo-pęcherzowe (excavatio rectovesicalis). Dno pęcherza
styka się z gruczołem krokowym (prostata) za którym występuje bańka nasieniowodu (ampulla ductus deferentis); ta
wraz z bocznie położonym pęcherzykiem nasiennym (vesicula seminalis) ogranicza trójkąt międzybańkowy (trigonum
interampullare) stykający się z odbytnicą. U kobiet natomiast bezpośrednio za pęcherzem znajduje się macica (uterus),
dlatego otrzewna między nią a pęcherzem wyściela zagłębienie pęcherzowo-maciczne (excavatio vesicouterina). Dno
pęcherza opiera się na przeponie moczowo-płciowej (diaphragama urogenitale), zaś z tyłu kontaktuje się z przednią
ścianą szyjki macicy i przednią ścianą pochwy.
Ujście cewki moczowej z pęcherza – otwór wewnętrzny cewki (ostium urethrae internum) otoczony jest pierścieniem
cewkowym (anulus urethralis), z tyłu zaś obecny jest języczek pęcherzowy (uvula vesicae). Języczek ten wraz z
ujściami moczowodów (ostia uretrium) ogranicza trójkąt pęcherzowy (trigonum vesicae), który jest najbardziej
gładkim miejscem pęcherza. Na jednym z boków posiada on fałd międzymoczowodowy (plica interureterica), z tyłu
zaś – dołek zatrójkątowy (fovea retrotriangularis). Wewnątrz pęcherza dostrzegamy jeszcze zachyłki boczne (recessus
laterales).
Ściana pęcherza składa się z błony śluzowej, podśluzowej i mięśniowej. Mięśniówka składa się z zewnętrznej warstwy
podłużnej, środkowej okrężnej i wewnętrznej esowatej. Odszczepione wiązki pierwszej z nich tworzą u mężczyzn m.
odbytniczo-pęcherzowy (m. rectovesicalis) a u kobiet m. odbytniczo-maciczny (m. rectouterinus). Z wiązek warstwy
środkowej kształtuje się m. zwieracz pęcherza (m. sphincter vesicae). Obie wspomniane grupy składają się na m.
opróżniacz pęcherza (m. detrusor vesicae). Dodatkowo wyróżniamy: m. trójkątowy (m. trigonalis), m. pociągacz
języczka (m. retractor uvulae) i m. łonowo-pęcherzowy (m. pubovesicalis).
Unaczynienie pęcherza pochodzi od tt. pęcherzowych górnych (aa. vesicales superiores) oraz od t. pęcherzowej dolnej
(a. vesicalis inferior) od t. biodrowej wewnętrznej (a. iliaca interna). Krew żylna spływa do splotu żylnego
pęcherzowego (plexus venosus vesicalis).
Unerwienie pęcherza jest dwojakie – gg. współczulne z segmentów Th11-L3 powodują zatrzymanie moczu przez skurcz
zwieraczy, natomiast gg. przywspółczulne z segmentów S2-5 dają skurcz ścian pęcherza i w efekcie oddanie moczu
(mictio).
206 Cewka moczowa żeńska (urethra feminina) rozpoczyna się ujściem z pęcherza moczowego (vesica urinaria)
przez jej otwór wewnętrzny (ostium urethrae internum). Pierwszym odcinkiem jest część śródścienna (pars
intramuralis), pod którą występuje grzebień cewkowy (crista urethralis). Następnie cewka przechodzi w swą część
właściwą czyli jamistą (pars cavernosa), biegnącą między przednią ścianą pochwy (paries anterior vaginae) z tyłu a
spojeniem łonowym (syphysis pubica) z przodu. Otwór zewnętrzny cewki (ostium urethrae externum) znajduje się w
przedsionku pochwy (vestibulum vaginae) pomiędzy łechtaczką (clitoris) z przodu a ujściem pochwy (orificium
vaginae) z tyłu.
W ścianie cewki występuje błona śluzowa, błona gąbczasta zamykająca jej światło i błona mięśniowa – wewnętrzna
podłużna i zewnętrzna okrężna, która łączy się z m. trójkątowym pęcherza (m. trigonalis) i z m. poprzecznym krocza
głębokim (m. transversus perinei profundus).
Narządy płciowe (organa genitalia) dzielimy albo na zewnętrzne i wewnętrzne albo na 3 grupy funkcjonalne. Do
pierwszej zaliczamy narządy produkujące komórki rozrodcze czyli gamety – jest to jajnik (ovarium) albo jądro (testis).
Druga grupę stanowią elementy wyprowadzające gamety – u kobiety jest to jajowód (tuba uterina) i macica (uterus), a
u mężczyzny – nasieniowód (ductus deferens) i męska cewka moczowa (urethra masculina). Grupa trzecia to narządy
biorące udział w kopulacji, zwane potocznie rozrywkowymi – odpowiednio: pochwa (vagina) i srom (pudendum) oraz
prącie (penis).
Narządy płciowe żeńskie (organa genitalia femininia) dzielimy na wewnętrzne i zewnętrzne. Do wewnętrznych
należą: jajnik (ovarium), jajowód (tuba uterina), nadjajnik (epoöphron), przyjajnik (paraöphron), macica (uterus) i
pochwa (vagina). Zewnętrzne to przede wszystkim srom niewieści (pudendum femininum), na który składa się: warga
sromowa większa (labium majus pudendi), wzgórek łonowy (mons pubis) i szpara sromowa (rima pudendi), a ponadto:
warga sromowa mniejsza (labium minus pudendi), opuszka przedsionka (bulbus vestibuli), łechtaczka (clitoris),
przedsionek pochwy (vestibulum vaginae), gruczoł przedsionkowy większy (glandula vestibularis major) i gruczoły
przedsionkowe mniejsze (glandulae vestibulares minores).
- 88 -
207 Jajnik (ovarium) jest parzystym narządem kształtu elipsoidalnego, leżącym na bocznej ścianie miednicy
mniejszej (pelvis minor), na wysokości wcięcia kulszowego większego (incisura ischiadica major), z tyłu za więzadłem
szerokim macicy (lig. latum uteri). W pozycji stojącej jego oś długa przebiega niemal pionowo. Jajnik posiada brzeg
wolny (margo liber) zwrócony do tyłu i przyśrodkowo oraz brzeg krezkowy (margo mesovaricus) zwrócony do przodu
i w bok; ten drugi łączy się z tylną blaszką więzadła szerokiego macicy i posiada wnękę jajnika (hilus ovarii). Na
jajniku występuje również koniec jajowodowy (extremitas tubaria) skierowany w górę i koniec maciczny (extremitas
uterina) skierowany w dół. Z dwóch powierzchni przyśrodkowa (facies medialis) zwraca się do jajowodu (tuba uterina)
i jego (mesoalpinx) oraz do pętli jelit, boczna zaś (facies lateralis) leży w dole jajnikowym (fossa ovarica) na
wysokości wcięcia kulszowego większego, powyżej rozwidlenia t. biodrowej wspólnej (a. iliaca communis), dno
stanowi n. i naczynia zasłonowe (n. obturatorius et vasa obturatoria), zaś tylne ograniczenie – macica i t. maciczna (a.
uterina).
Jak wcześniej wspomniano, jajnik przebija otrzewną i wyjątkowo jego cześć położona jej wewnątrz jej jamy (situs intra
cavo peritonei) – na granicy między tymi częściami zauważyć można brzeg graniczny otrzewnej (margo limitans
peritonei). Jajnik umocowany jest do otoczenia za pomocą 2 więzadeł. Więzadło wieszadłowe jajnika (lig.
suspensorium ovarii) biegnie od wejścia do miednicy mniejszej w okolicy t. biodrowej wspólnej do końca
jajowodowego. Więzadło jajnika właściwe (lig. ovarii proprium) sięga od końca macicznego do dna macicy (fundus
uteri) i tylnej blaszki jej więzadła szerokiego. W ścianie jajnika obecna jest błona biaława (tunica albuginea),
pęcherzyki jajnikowe (folliculi ovarici) oraz zrąb jajnika (stroma ovarii).
Unaczynienie pochodzi od t. jajnikowej (a. ovarica) biegnącej od aorty brzusznej w więzadle wieszadłowym. Naczynie
to zespala się z g. jajnikową t. macicznej (r. ovaricus a. uterinae). Krew żylna spływa żż. jajnikowymi (vv. ovaricae)
biegnącymi przez to samo więzadło; po prawej wpadają do ż. głównej dolnej, a po lewej do ż. nerkowej lewej.
Unerwienie zapewnia autonomiczny splot jajnikowy (plexus ovaricus).
208 Jajowód (tuba uterina) jest przewodem położonym w górnym brzegu więzadła szerokiego macicy, rozpiętym
od jej rogu do jajnika. Posiada kilka zgięć – od rogu macicy biegnie w dół, ale osiągając linię brzegu jajnika odbija w
górę, po czym na drugim brzegu znów zawraca i osiąga jajnik. Składa się z dwóch zasadniczych części: bańki i cieśni.
Bańka jajowodu (ampulla tubae uterinae) stanowi jego odcinek poprzeczny i spłaszczony. Jej początkowy fragment
zwany jest lejkiem (infundibulum tubae uterinae) i przedłuża się w ujście brzuszne jajowodu (ostium abdominale tubae
uterinae). Od wolnego brzegu lejka odchodzą strzępki jajowodowe (fimbiae tubae) i strzępek jajnikowy (fimbria
ovarica). Ten ostatni łączy się z wolnym brzegiem więzadła szerokiego macicy i wspólnie osiągają koniec jajowodowy
jajnika. Występuje ponadto przyczepek pęcherzykowy jajowodu (appendix vesiculosa tubae uterinae).
Cieśń jajowodu (isthmus tubae uterinae) stanowi obły przewód przedłużający się w część maciczną (pars uterina). Na
jej końcu obecne jest ujście maciczne jajowodu (ostium uterinum tubae). Poniżej i z przodu występuje więzadło obłe
macicy (lig. teres uteri), zaś poniżej i z tyłu – więzadło jajnika właściwe (lig. ovarii proprium).
Ściana jajnika składa się z błony śluzowej, mięśniowej, podsurowiczej i surowiczej. Błona śluzowa występuje głównie
w bańce i wytwarza fałdy jajowodowe (plicae tubariae) – bańkowe i cieśniowe (plicae ampullares et isthmicae). Z kolei
błona mięśniowa zajmuje głównie cieśń i składa się z pasm mięśni gładkich tworzących wewnętrzną warstwę okrężną i
zewnętrzną podłużną.
Unaczynienie pochodzi od t. jajnikowej (a. ovarica) i g. jajowodowej t. macicznej (r. tubarius a. uterinae).
Unerwienie zapewnia splot maciczno-pochwowy (plexus uterovaginalis).
209 Macica (uterus) jest nieparzystym narządem gruszkowatego kształtu, położonym w miednicy mniejszej w
linii środkowej ciała. Zasadniczo składa się z dna, trzonu, cieśni i szyjki. Dno (fundus uteri) stanowi górne sklepienie
macicy i tym samym jej najwyższą część. Trzon (corpus uteri) jest spłaszczony w linii przednio-tylnej – posiada
przednią powierzchnię pęcherzową (facies vesicalis) i tylna jelitową (facies intestinalis) oraz brzeg prawy i lewy
(margo uteri dexter et sinister). Zewnętrz znajduje się jama macicy (cavitas uteri). Cieśń (isthmus uteri) jest
najwęższym miejscem narządu; posiada kanał (canalis isthmi uteri). Szyjka (cervix uteri) również posiada kanał
(canalis cervicis uteri), a ponadto część pochwową (portio vaginalis) i nadpochwową (portio supravaginalis). Dolnym
zakończeniem szyjki jest ujście macicy (ostium uteri) posiadające wargę przednią i tylną (labium anterius et posterius).
W sąsiedztwie macicy znajduje się szereg otaczających ją więzadeł. Blaszka otrzewnej otaczająca większą część
narządu tworzy jej więzadło szerokie (lig. latum uteri). Z tyłu odchodzi od niego więzadło właściwe jajnika (lig. ovarii
proprium) osiągające jego koniec maciczny. Z przodu zaś odbiega więzadło obłe macicy (lig. teres uteri), które
przechodzi przez kanał pachwinowy (canalis inguinalis) i kończy się w okolicy wzgórka łonowego (mons pubis) i warg
sromowych większych (labia majora pudendi). Do tyłu odchodzi m. odbytniczo-maciczny (m. rectouterinus) oraz
więzadła maciczno-krzyżowe (ligg. uterosacralia), do przodu zaś więzadła poprzeczne szyjki macicy (ligg. transversa
cervicis).
Wewnętrzne narządy płciowe kobiety nie są ułożone liniowo, lecz tworzą między sobą charakterystyczne kąty.
Pomiędzy pochwą (vagina) a szyjką macicy występuje kąt zwany przodopochyleniem macicy (anteversio uteri).
Pochylenie to sprawia, że ujście szyjki nakierowane jest na tylne sklepienie pochwy (fornix vaginae posterior), czyli na
miejsce, gdzie podczas stosunku najczęściej deponowane jest męskie nasienie. Pochylenie ułatwia zatem wędrówkę
plemników i w efekcie zapłodnienie. Przy problemach z zajściem w ciążę bada się m. in. przodopochylenie przez
podanie kontrastu do macicy i zdjęcie RTG. Przy niedostatecznym kącie rozpreparowuje się kanały pachwinowe i
- 89 -
pociąga więzadła obłe ku sobie. Dzięki temu górna część macicy zbliża się do przedniej ściany jamy brzusznej i osiąga
się jej prawidłowe pochylenie.
Z kolei pomiędzy szyjką a trzonem macicy występuje kąt zwany jej przodozgięciem (anteflexio uteri). Jego istnienie
zapewnia skierowanie macicy w kierunku przedniej ściany jamy brzusznej. Jest to istotne dla rozwijającego się płodu,
który w prawidłowych warunkach powoduje rozciąganie macicy w kierunku górno-przednim. Gdyby nie przodozgięcie
rósłby on w stronę kostnego ograniczenia miednicy i przy kontynuacji wzrostu mógłby ulec mechanicznej deformacji.
210 Ściana macicy składa się z błony śluzowej, mięśniowej, surowiczej i przymacicza.
Błona śluzowa (endometrium) posiada w dnie gruczoły maciczne (glandulae uterinae), zaś w szyjce – fałdy (plicae
palmatae) i gruczoły szyjkowe (glandulae cervicales).
Błona mięśniowa (myometrium) składa się z 3 warstw – zewnętrzna i wewnętrzna składają się z wiązek podłużnych,
środkowa zaś z okrężnych, które odszczepione tworzą m. zwieracz macicy (m. sphincter uteri).
Błona surowicza (perimetrium) to blaszka trzewna otrzewnej (lamina visceralis peritonei) pokrywająca macicę.
Przymacicze (parametrium) jest tkanką łączną pokrywającą obszary narządu pozbawione otrzewnej.
Unaczynienie macicy pochodzi od t. macicznej (a. uterina), która przechodzi przez podstawę jej więzadła szerokiego i
rozdziela się na g. wstępującą (r. ascendens), g. szyjkowo-pochwową (r. cervicovaginalis), g. jajowodową (r. tubarius) i
g. jajnikową (r. ovaricus). Krew żylna spływa do ż. jajnikowej (v. ovarica) i ż. biodrowej wewnętrznej (v. iliaca
interna).
Unerwienie pochodzi ze autonomicznego splotu maciczno-pochwowego (plexus uterovaginalis) i przywspółczulnych
nn. miednicznych (nn. pelvini) z segmentów S3-4.
211 Pochwa (vagina) ma postać rury spłaszczonej w osi przednio-tylnej, przebiegającej skośnie z przodu i z dołu
w kierunku górno-tylnym, pomiędzy cewką moczową (urethra) o odbytem (rectum). Przy połączeniu z ujściem szyjki
macicy tworzy dwa zagłębienia zwane sklepieniem pochwy przednim i tylnym (fornix vaginae anterior et posterior). Z
powodu spłaszczenia pochwa posiada ścianę przednią i tylną. Przednia (paries anterior) kontaktuje się z dnem pęcherza
moczowego (fundus vesicae urinariae), a od cewki moczowej oddziela ją przestrzeń cewkowo-pochwowa (spatium
urethrovaginale). Ściana tylna (paries posterior) pokryta jest otrzewną i oddzielona od odbytnicy przez środek
ścięgnisty krocza (centrum tendineum perinei). Na dole pochwa zakończona jest ujściem (ostium vaginae), w pobliżu
którego obecna jest ostroga cewkowa pochwy (carina urethralis vaginae). Pomiędzy ujściem a przedsionkiem pochwy
(vestibulum vaginae) rozpięta jest błona dziewicza (hymen), po której po rozdziewiczeniu (defloratio) pozostają
strzępki błony (caranculae hymenales).
Ściana pochwy składa się z błony śluzowej i mięśniowej. Pierwsza z nich wytwarza słup zmarszczek przedni i tylny
(columna rugarum anterior et posterior), składające się ze zmarszczek pochwowych (rugae vaginales). Mięśniówka
składa się z zewnętrznej warstwy podłużnej i wewnętrznej okrężnej, tworzącej m. zwieracz pochwy (m. sphincter
vaginae).
Unaczynienie pochwy pochodzi z t. macicznej (a. uterina), t. pęcherzowej dolnej (a. vesicalis inferior) i z t. odbytniczej
środkowej (a. rectalis media). Krew żylna spływa splotem żylnym maciczno-pochwowym (plexus venosus
uterovaginalis) do ż. biodrowej wewnętrznej (v. iliaca interna).
Unerwienie pochodzi od n. sromowego (n. pudendus) oddającego nn. pochwowe (nn. vaginales) oraz od
pokrywającego narząd autonomicznego splotu maciczno-pochwowego (plexus uterovaginalis).
Szczątkowe narządy płciowe żeńskie są pozostałością śródnercza – jego górnego i dolnego odcinka.
Nadjajnik (epoöphron) jest strukturą zawartą między blaszkami krezki jajowodu (mesoalpinx) i położoną przed jego
naczyniami. Tworzy on przewód nadjajnikowy podłużny (ductus epoöphroni longitudinalis) oraz dochodzące do niego
przewodziki nadjajnikowe poprzeczne (ductuli epoöphroni transversi) w liczbie 6-20. Wyrastają stąd również
przyczepki pęcherzykowe (appendices vesiculosae).
Przyjajnik (paraöphron) jest ślepo zakończonym kanalikiem położonym na ścianie miednicy, poniżej i bocznie od
jajnika i nadjajnika, między rozgałęzieniami t. jajnikowej.
212 Do zewnętrznych żeńskich narządów płciowych zaliczamy: wargi sromowe większe i mniejsze, przedsionek
pochwy, łechtaczkę i opuszkę przedsionka.
Warga sromowa większa (labium majus pudendi) stanowi zdwojenie skóry dochodzącej z każdej strony do sromu. Z
przodu przed nią obecny jest wzgórek łonowy (mons pubis) pokryty włosami łonowymi (pubes). Obie wargi większe
schodzą się tworząc spoidło warg przednie i tylne (commisura labiorum anterior et posterior). Pomiędzy nimi zawarta
jest szpara sromu (rima pudendi). Nieco z przodu od spoidła tylnego występuje wędzidełko warg sromowych (frenulum
labiorum pudendi) ograniczające dół przedsionka pochwy (fossa vestibuli vaginae). Unaczynienie warg pochodzi od t.
udowej (a. femoralis) i t. sromowej wewnętrznej (a. pudenda interna).
Warga sromowa mniejsza (labium minus pudendi) stanowi zdwojenie błony śluzowej przedsionka pochwy. Koniec
przedni obu warg przedłuża się przyśrodkowo w wędzidełko łechtaczki (frenulum clitoridis), to zaś w jej żołądź (glans
clitoridis), a bocznie w napletek łechtaczki (preputium clitoridis). Unaczynienie jest identyczne jak warg większych.
Przedsionek pochwy (vestibulum vaginae) jest to przestrzeń otoczona wargami sromowymi mniejszymi. Zawiera on
ujście zewnętrzne cewki moczowej (ostium urethrae externum), gruczoł przedsionkowy większy (glandula vestibularis
major) i gruczoły przedsionkowe mniejsze (glandulae vestinulares minores). Gruczoł większy lokuje się w podstawie
wargi mniejszej, w 1/3 jej tylnej części, uchodzi zaś w otoczeniu błony dziewiczej.
- 90 -
Łechtaczka (clitoris) jest zgrubieniem poniżej wzgórka łonowego, między przednimi końcami warg większych. Składa
się z żołędzi (glans clitoridis) pokrytej napletkiem (preputium clitoridis) oraz odchodzących od opuszki na boki
wędzidełek (frenula clitoridis). Wędzidełko po każdej stronie łączy się z napletkiem, tworząc wargę mniejszą.
Łechtaczka posiada dwie odnogi (crura clitoridis), które zbiegają się w trzon (corpus clitoridis) – ten za pośrednictwem
więzadła wieszadłowego (lig. suspensorium clitoridis) łączy się ze spojeniem łonowym (symphysis pubica). W trzon
przechodzi również ciało jamiste łechtaczki prawe i lewe (corpus cavernosum clitoridis dextrum et sinistrum) objęte jej
powięzią (fascia clitoridis). Ciało jamiste zbudowane jest z jamek (cavernae corporis cavernosi) porozdzielanych
beleczkami (trabeculae corporis cavernosi), te z kolei łączą się z boku z błoną białawą (tunica albuginea), a
przyśrodkowo z przegrodą ciał jamistych (septum corporum cavernosorum), w którą błona biaława przechodzi. Powięź
łechtaczki oddzielona jest od błony białawej przez jej naczynia grzbietowe (vasa dorsalia clitoridis).
Opuszka przedsionka (bulbus vestibuli) jest parzystym tworem kształtu maczugowatego. Przyśrodkowo zwraca się do
przedsionka pochwy (vestibulum vaginae), z boku objęta jest m. opuszkowo-gąbczastym (m. bulbospongiosus), do
przodu przechodzi w cewkę moczową (urethra), a z tyłu kontaktuje się z gruczołem przedsionkowym większym.
Narządy płciowe męskie (organa genitalia masculina), podobnie jak żeńskie, dzielimy na wewnętrzne i
zewnętrzne. Do pierwszej grupy zaliczmy: jądro (testis), najądrze (epididymis) i jego przewód (ductus epididymidis),
nasieniowód (ductus deferens), przewód wytryskowy (ductus ejaculatorius), gruczoł krokowy (prostata), pęcherzyki
nasienne (vesiculae seminales), gruczoł opuszkowo-cewkowy (glandula bulbourethralis) i gruczoły cewkowe
(glandulae urethrales). Narządy zewnętrzne to: prącie (penis), cewka moczowa (urethra masculina) i moszna (scrotum).
213 Jądro (testis) jest owalnym ciałem, bocznie spłaszczonym. Posiada koniec górny (extremitas superior)
zwracający się do głowy najądrza (caput epididymidis) i nachylony do przodu oraz koniec dolny (extremitas inferior)
zwracający się do ogona najądrza (cauda epididymidis). Występuje na nim również brzeg przedni (margo anterior)
zwrócony do przodu i brzeg tylny (margo posterior) zwrócony do najądrza (epididymis). Z powodu bocznego
spłaszczenia na każdym jądrze wyróżniamy powierzchnię boczną i przyśrodkową (facies lateralis et medialis).
Jądro pokryte jest błoną białawą (tunica albuginea), na zewnętrz której mamy przechodzące w siebie blaszki –trzewną i
ścienną błony pochwowej (lamina visceralis et parietalis tunicae vaginalis testis) czyli po prostu otrzewną. Od błony
białawej odchodzą przegrody jądra (septula testis) zawierające nerwy, naczynia limfatyczne i krwionośne.
Wspomniane przegrody dzielą miąższ jądra (parenchyma testis) na płaciki (lobuli testis). Od tych ostatnich odchodzą
cewki nasienne kręte (tubuli seminiferi contorti) przedłużające się w cewki nasienne proste (tubuli seminiferi recti).
Cewki proste tworzą sieć jądra (rete testis), od której odchodzą przewodziki odprowadzające (ductuli efferentes).
Unaczynienie jądra pochodzi od t. jądrowej (a. testicularis) zespalającej się z t. nasieniowodu (a. ductus deferentis) i z t.
m. dźwigacza jądra (a. cremasterica). Krew żylna spływa splotem wiciowatym (plexus pampiniformis) do ż. jądrowej
(v. testicularis), która po stronie prawej uchodzi do ż. głównej dolnej, a po stronie lewej do ż. nerkowej.
Za unerwienie jądra odpowiedzialny jest splot trzewny (plexus celiacus).
214 Najądrze (epididymis) zawiera w sobie drogi odprowadzające wydzielinę jądra. Składa się z głowy, trzonu i
ogona.
Głowa najądrza (caput epididymidis) spoczywa na górnym końcu jądra (extremitas superior testis) i składa się z 12-15
przewodzików pochodzących z sieci jądra (rete testis). Znajdują się one w płacikach czyli stożkach najądrza (lobuli s.
coni epididymidis). Każdy stożek posiada szczyt (apex) i podstawę (basis) zwracającą się do obwodu głowy. Od tego
odchodzi przewód najądrza (ductus epididymidis) przedłużający się w nasieniowód (ductus deferens).
Trzon najądrza (corpus epididymidis) ma kształt trójściennej piramidy, która po stronie przyśrodkowej zrasta się z
jądrem, a po stronie bocznej ogranicza zatokę najądrza (sinus epididymidis). Trzon przedłuża się w ogon (cauda
epididymidis).
Unaczynienie głowy pochodzi z t. jądrowej (a. testicularis), a reszty – z t. nasieniowodowej (a. ductus deferentis).
Do szczątkowych narządów płciowych męskich zaliczamy: przyczepek jądra, przyczepek najądrza i przyjądrze.
Przyczepek jądra (appendix testis) znajduje się na jego górnym końcu. Jest to okrągły twór będący pozostałością
brzusznego końca przewodu kołośródnerczowego odpowiadającego u kobiety brzusznemu ujściu jajowodu.
Przyczepek najądrza (appendix epididymidis) leży wyżej od elementu poprzedniego, zwisając z głowy najądrza.
Powstaje z najwyższej części przewodu śródnercza.
Przyjądrze (paradidymis) jest to mała bryłka w sąsiedztwie głowy jądra w tkance łącznej pokrywającej przednią ścianę
nasieniowodu. Posiada budowę kanalikową.
215 Nasieniowód (ductus deferens) stanowi przedłużenie przewodu najądrza (ductus epididymidis). Składa się z
części najądrzowej, powrózkowej i miednicznej. Część najądrzowa (pars epididymica) rozpoczyna się wygięciem,
biegnie w górę na tylno-przyśrodkowej powierzchni najądrza i ulega wyprostowaniu. Część powrózkowa (pars
funicularis) wchodzi do powrózka nasiennego (funiculus spermaticus), biegnąc z tyłu i przyśrodkowo do naczyń
krwionośnych, posiada część wolną (pars libera) i pachwinową (pars inguinalis) biegnącą przez kanał pachwinowy
(canalis inguinalis). Część miedniczna (pars pelvina) znajduje się przyśrodkowo od naczyń biodrowych zewnętrznych,
wchodzi pozaotrzewnowo do miednicy mniejszej, krzyżuje się z moczowodem leżącym z przodu. Każdy z
nasieniowodów przechodzi pod dnem pęcherza moczowego w bańkę (ampulla ductus deferentis), łączy się z
przewodem wydzielniczym pęcherzyka nasiennego (ductus excretorius vesiculae seminalis) i przedłuża w przewód
wytryskowy (ductus ejaculatorius).
- 91 -
Ściana moczowodu składa się z błony śluzowej, mięśniowej i przydanki (tunica adventitia). Błona śluzowa wytwarza
fałdy poprzeczne (plicae transversales) w liczbie 3-4. Mięśniówka składa się z warstwy zewnętrznej i wewnętrznej
podłużnej oraz z warstwy środkowej okrężnej. Ukrwienie ścian zapewnia t. nasieniowodu (a. ductus deferentis).
Pęcherzyk nasienny (vesicula seminalis) znajduje się pod dnem pęcherza moczowego, bocznie od bańki
nasieniowodu (ampulla ductus deferentis). Posiada guzkowatą ścianę wewnętrzną. Oba pęcherzyki oraz banki
nasieniowodów otoczone są blaszką włóknistą; szczyty pęcherzyków pokrywa otrzewna. Od pęcherzyka odchodzi
przewód wydzielniczy (ductus excretorius) biegnący w gruczole krokowym i kończy się w cewce moczowej – ujście
obecne jest na wzgórku nasiennym (colliculus seminalis) bocznie od łagiewki sterczowej (utriculus prostaticus).
Ukrwienie zapewnia t. odbytnicza górna i środkowa (a. rectalis superior et media) oraz tt. pęcherzowe górne
(aa. vesicales superiores). Krew żylna spływa splotem, który z jednej strony zespala się ze splotem wiciowatym (plexus
pampiniformis), a z drugiej – ze splotem żylnym pęcherzowym (plexus venosus vesicalis). Unerwienie pochodzi ze
splotu podbrzusznego dolnego (plexus hypogastricus inferior).
216 Gruczoł krokowy (prostata) znajduje się za spojeniem łonowym (symphysis pubica) z którym łączy go m.
łonowo-sterczowy (m. puboprostaticus) i więzadła łonowo-sterczowe (ligg. puboprostatica) sięgające do przednich
końców łuków ścięgnistych powięzi miednicy. Gruczoł posiada szczyt (apex), którym zwraca się do przepony
moczowo-płciowej (diaphragma urogenitale) oraz podstawę (basis), którą kontaktuje się z dnem pęcherza moczowego,
bańka nasieniowodu i pęcherzykami nasiennymi. Posiada powierzchnię przednia, tylną i dolno-boczną, jak również
płaty: lewy (lobus sinister), prawy (lobus dexter) i środkowy czyli cieśń (lobus medius s. isthmus prostatae); obecna
jest jeszcze cześć przedcewkowa (pars preurethralis) zwracająca się do więzadła łonowego łukowatego (lig. arcuatum
pubis).
W budowie wewnętrznej gruczołu dostrzegamy istotę gruczołową (substantia glandularis) i mięśniową (substantia
muscularis) oraz przewody – 2 i przewodziki –15 (ductus et ductuli prostatici). Ukrwienie zapewnia t. pęcherzowa
dolna (a. vesicalis inferior) i t. odbytnicza środkowa (a. rectalis media). Krew żylna spływa splotem żylnym
pęcherzowym (plexus venosus prostaticus). Unerwienie pochodzi ze splotu sterczowego (plexus prostaticus).
Cewka moczowa męska (urethra masculina) składa się z części śródściennej, sterczowej, błoniastej i gąbczastej.
Część śródścienna (pars intramuralis) zaczyna się od dna pęcherza moczowego ujściem wewnętrznym cewki (ostium
urethrae internum) i biegnie przez ścianę pęcherza.
Część sterczowa (pars prostatica) przechodzi przez przednią część gruczołu krokowego. Posiada część wewnętrzną
(portio interna) zwracającą się do ujść przewodów wytryskowych (ostia ductus ejaculatorii) oraz część zewnętrzną
(portio externa) należącą do kanału moczowo-płciowego (canalis urogenitalis). Na tylnej części cewki występuje
grzebień cewkowy (crista urethralis) skierowany do języczka pęcherza moczowego (uvula vesicae urinariae). W
grzebieniu znajduje się wzgórek nasienny (colliculus seminalis) posiadający 7-15 otworków dla treści gruczołu
krokowego. Przyśrodkowo znajduje się łagiewka sterczowa (utriculus prostaticus) posiadająca ujście przewodu
wytryskowego (ostium ductus ejaculatorii) stanowiące granicę między częścią zewnętrzną a wewnętrzną.
Część błoniasta (pars membranacea) przechodzi przez przeponę moczowo-płciową (diaphragma urogenitale) gdzie
otoczona jest przez m. zwieracz cewki (m. sphincter urethrae). Z przodu obecne jest więzadło poprzeczne krocza (lig.
transversum perini), a na ścianie tylnej kończy się grzebień cewkowy.
Część gąbczasta (pars spongiosa) wchodzi do ciała gąbczastego prącia (corpus spongiosum penis). Początkowy
odcinek to bańka cewki (ampulla urethrae), a dalej mamy część pośrednią (portio intermedia) przedłużającą się w dół
łódkowaty cewki (fossa navicularis urethrae). Ten posiada zastawką (valvula fossae navicularis) i otwiera się na
zewnątrz ujściem zewnętrznym cewki (ostium urethrae externum).
W swoim przebiegu cewka posiada 3 zwężenia, 3 rozszerzenia i 2 zgięcia. Zwężenia występują: przy ujściu cewki
wewnętrznym i zewnętrznym (ostium urethrae internum et externum) oraz w części błoniastej (pars membranacea).
Miejsca rozszerzone to: cześć sterczowa (pars prostatica), bańka cewki (ampulla urethrae) i dół łódkowaty (fossa
navicularis). Pierwsze zgięcie występuje pod spojeniem łonowym w części błoniastej, drugie zaś w przejściu części
umocowanej w część ruchomą.
Ściana cewki składa się z błony śluzowej wytwarzającej rozstępy (lacunae) i wyposażonej w gruczoły, błony
podśluzowej, blaszki właściwej śluzówki i błony mięśniowej złożonej z wewnętrznej warstwy podłużnej i zewnętrznej
okrężnej. Z mięśniówką zrasta się m. odbytniczo-cewkowy (m. rectourethralis).
Gruczoł opuszkowo-cewkowy (glandula bulbourethralis) jest parzystym tworem złożonym z trzonu i przewodu
wyprowadzającego. Trzon występuje w tylnej części przepony moczowo-płciowej, za opuszką prącia. Przewód biegnie
przez ciało gąbczaste do początkowego odcinka części gąbczastej cewki.
217 Prącie (penis) odchodzi z okolicy spojenia łonowego (regio symphysis pubicae), gdzie występuje wzgórek
łonowy (mons pubis) pokryty włosami łonowymi (pubes). Prącie składa się z korzenia, trzonu i opuszki, ciał jamistych
i ciała gąbczastego.
Korzeń prącia (radix penis) przyczepia się po każdej stronie do kości łonowej (os pubis) i przepony moczowo-płciowej
(diaphragma urogenitale). Ze spojeniem łonowym łączy się przez więzadło wieszadłowe (lig. suspensorium penis).
Ciała jamiste (corpora cavernosa) mają kształt walców. Do tyłu przedłużają się w odnogi prącia (crura penis) łączące
się z powierzchnią wewnętrzną dolnej gałęzi kości łonowej, pokryte przez m. kulszowo-jamisty (m. ischiocevernosus) i
obejmujące więzadło procowe prącia (lig. fundiforme penis). Do przodu ciało jamiste przedłuża się w żołądź prącia
- 92 -
(glans penis); otoczone jest błoną białawą (tunica albuginea). Oba ciała gąbczaste łączą się w przegrodzie prącia
(septum penis). Złożone są z jamek ciała jamistego (cavernae corporum cavernosorum) porozdzielanych odpowiednimi
beleczkami (trabeculae corporum cavernosorum) – te wykazują łączność z błona białawą i przegrodą.
Trzon prącia (corpus penis) posiada ścianę przednia zwaną grzbietem (dorsum penis) i ścianę tylną stanowiącą
powierzchnię cewkową (facies urethralis) dla ciała gąbczastego.
Ciało gąbczaste (corpus spongiosum) ma kształt chochelki. Jego część początkowa zwana jest opuszka (bulbus penis),
którą pokrywa m. opuszkowo-gąbczasty (m. bulbospongiosus). Stanowi ona rozszerzenie cewki moczowej, a wewnątrz
posiada jej przegrodę (septum urethrae). Ciało złożone jest z jamek ciała gąbczastego (cavernae corporis spongiosi)
porozdzielanych odpowiednimi beleczkami (trabeculae corporis spongiosi), otoczone jest błoną białawą (tunica
albuginea).
Ciało gąbczaste i 2 ciała jamiste tworzące całość prącia otoczone są jego powięzią powierzchowną i głęboką (fascia
penis superficialis et profunda), rozdzielonymi przez naczynia grzbietowe (vasa dorsalia penis).
Skóra prącia kończy się napletkiem (preputium) ograniczonym otworem (orificium preputii), na którym blaszka
zewnętrzna (lamina externa) przechodzi w wewnętrzną (lamina interna). Do tej ostatniej przyczepia się szew prącia
(raphe penis), wędzidełko napletka (frenulum preputii) i błona biaława żołędzia (tunica albuginea glandis). Na blaszce
wewnętrznej znajdują się również gruczoły napletkowe (glandulae preputiales) wydzielające białą substancję zwaną
mastką (smegma preputii).
Ukrwienie ciał jamistych zapewnia t. głęboka prącia (a. profunda penis), ciała gąbczastego – t. opuszki (a. bulbi penis),
a grzbietu – t. grzbietowa (a. dorsalis penis). Krew spływa żż. jamistymi (vv. cavernosae) do żż. głębokich (vv.
profundae penis) i ż. grzbietowej (v. dorsalis penis) oraz żż. grzbietowymi powierzchownymi (vv. dorsales penis
superficiales).
Unerwienie pochodzi od n. sromowego (n. pudendus), który rozdziela się na nn. kroczowe (nn. perinei) zaopatrujące
opuszkę i na n. grzbietowy (n. dorsalis penis) zaopatrujący żołądź i skórę wraz z napletkiem. Unerwienie współczulne
od splotu podbrzusznego dolnego (plexus hypogastricus inferior) dostaje się do prącia przez nn. jamiste (nn. cavernosi
penis), a komponent przywspółczulny – przez n. trzewne miedniczne (nn. splanchnici pelvini).
218 Moszna (scrotum) jest skórnym workiem zawierającym jądra. Posiada pośrodku przegrodę (septum scroti),
która na zewnątrz uwidacznia się w postaci szwu (raphe scroti). Od wewnętrznej powierzchni w jej dolnej części do
dolnego końca jądra biegnie więzadło mosznowe jądra (lig. scrotale testis). Z kolei wspomniana wcześniej zatoka
najądrza (sinus epididymidis) ograniczona jest przez więzadło najądrza górne i dolne (lig. epididymidis superior et
inferior). W wyniku procesu zstępowania jądra (descensus testis) do moszny wciągnięte zostają wszystkie elementy
powłoki brzusznej, przy czym zmieniają one nazwę. Listę składników ściany brzucha i odpowiadających im osłonek
jądra przedstawia poniższa tabela.
tkanka podskórna (tela subcutanea)
osłonka kurczliwa (tunica dartos) i
m. kurczliwy (m. dartos)
powięź powierzchowna mm. brzucha
powięź m. dźwigacza jądra (fascia cremasterica)
(fascia superficialis mm. abdominis)
m. skośny brzucha wewnętrzny
m. dźwigacz jądra (m. cremaster)
(m. obliquus abdominis internus) i
m. poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis)
powięź podskórna brzucha
powięź nasienna zewnętrzna
(fascia subcutanea abdominis)
(fascia spermatica externa)
powięź poprzeczna (fascia transversalis)
powięź nasienna wewnętrzna
(fascia spermatica interna)
otrzewna (peritoneum)
błona pochwowa jądra – blaszka ścienna i trzewna (tunica
vaginalis testis – lamina parietalis et visceralis) – tworzy
wyrostek pochwowy otrzewnej (processus vaginalis
peritonei), który zanika w pozostałość wyrostka
pochwowego (vestigium processus vaginalis)
Unaczynienie moszny pochodzi od tt. mosznowych przednich (aa. scrotales anteriores) z t. sromowej zewnętrznej
(a. pudenda externa), tt. mosznowych tylnych (aa. scrotales posteriores) z t. sromowej wewnętrznej (a. pudenda interna)
oraz z t. zasłonowej (a. obturatoria). Krew żylna spływa ż. odpiszczelową (v. saphena magna) do ż. udowej (v.
femoralis) oraz splotem żylnym pęcherzowym (plexus venosus vesicalis).
Unerwienie pochodzi od n. płciowo-udowego (n. genitofemoralis).
Przebieg i skład powrózka nasiennego (funiculus spermaticus) opisany został przy okazji kanału pachwinowego
(canalis inguinalis).
Krocze (perineum) jest przestrzenią zawartą między odbytem a nasadą narządów płciowych zewnętrznych – u
kobiet sięga do tylnego ograniczenia szpary sromu (rima pudendi), a u mężczyzn do nasady moszny. Krocze ma kształt
czworokątny – rozciąga się od łuku łonowego (arcus pubicus) z przodu do końca kości guzicznej (coccyx) z tyłu oraz
między guzem kulszowym (tuber ischiadicum) z każdej strony. W środku tak powstałej figury znajduje się środek
- 93 -
ścięgnisty krocza (centrum tendineum perinei) dzielący je na 2 trójkąty – przedni moczowo-płciowy (trigonum
urogenitale) i tylny odbytniczy (trigonum anale). W linii pośrodkowej biegnie szew krocza (raphe perinei)
przedłużający się u kobiet w tylne ograniczenie szpary sromu, a u mężczyzn w szew moszny przedłużający się w szew
prącia. Krocze pokryte jest skórą, tkanką podskórną złożoną z mm. gładkich, tkanką tłuszczową w postaci ciała
tłuszczowego dołu kulszowo-odbytniczego (corpus adiposum fossae ischiorectalis) oraz mm. krocza i jego powięzią,
tworzącymi dwie warstwy mięśniowe zwane przeponami. Przepona miednicy (diaphragma pelvis) występuje w obu
określonych wyżej trójkątach, podczas gdy przepona moczowo-płciowa (diaphragma urogenitale) obecna jest
wyłącznie w jednoimienny trójkącie.
219 Przepona miednicy (diaphragma pelvis) ma kształt lejka. Składa się z części przedniej, przez którą przechodzi
zatoka moczowo-płciowa (sinus urogenitalis) oraz z części tylnej, przez którą przechodzi odbytnica (rectum). Posiada
warstwę powierzchowną, w której występuje m. zwieracz odbytu zewnętrzny oraz warstwę głęboka, gdzie mamy m.
dźwigacz odbytu i m. guziczny.
M. zwieracz odbytu zewnętrzny (m. sphincter ani externus) składa się z kilku części: głęboka biegnie okrężnie wokół
odbytu, powierzchowna otacza odbyt z każdej strony, podskórna kończy się z tkance podskórnej. Fragment mięśnia
dochodzi do środka ścięgnistego krocza, a reszta przez więzadło odbytniczo-guziczne (lig. anococcygeum) dochodzi do
kości guzicznej. Omawiany mięsień unerwiony jest przez n. sromowy (n. pudendus) i w przeciwieństwie do innych
znajduje się w permanentnym skurczu.
M. dźwigacz odbytu (m. levator ani) przyczepia się z jednej strony do dolnego brzegu spojenia łonowego a z drugiej do
kolca kulszowego (spina ischiadica). Przebiega poniżej kanału zasłonowego (canalis obturatorius), wzdłuż swojego
łuku ścięgnistego (arcus tendineus m. levatoris ani). Składa się z całego szeregu drobniejszych mięśni. M. łonowoodbytniczy (m. puborectalis) stanowi przednie wiązki, przeciwległe mm. tworzą pętlę, a ich przyśrodkowe brzegi
ograniczają szczelinę. M. dźwigacz sterczu (m. levator prostatae) stanowi wiązki brzegowe oraz oparcie dla gruczołu
krokowego. M. łonowo-pochwowy (m. pubovaginalis) splata się z mięśniówką pochwy i przyczynia się do zwężania
jej światła. M. łonowo-guziczny (m. pubococcygeus) tworzy wiązki po bokach odbytnicy i przedłuża się w więzadło
odbytniczo-guziczne (lig. anococcygeum). M. biodrowo-guziczny (m. iliococcygeus) biegnie od wspomnianego łuku
ścięgnistego do bocznego brzegu kości guzicznej. Ogólnie omawiany mięsień kurcząc się zwiera odbyt; dwie ostatnie
podjednostki pociągają dno miednicy ku przodowi.
M. guziczny (m. coccygeus) biegnie w przedłużeniu m. dźwigacza odbytu, od kolca kulszowego do bocznego brzegu
S5/Co; leży wewnętrznie od więzadła krzyżowo-kolcowego (lig. sacrospinale).
220 Przepona moczowo-płciowa (diaphragma urogenitale) ma kształt trójkątnej płytki. Wszystkie jej mięśnie
unerwione są przez n. sromowy (n. pudendus). W przestrzeni głębokiej krocza (spatium perinei profundum) znajduje
się m. poprzeczny krocza głęboki i m. zwieracz cewki moczowej, zaś w przestrzeni powierzchownej (spatium perinei
superficiale) – m. poprzeczny krocza powierzchowny, m. kulszowo-jamisty i m. opuszkowo-gąbczasty.
M. poprzeczny krocza głęboki (m. transversus perinei profundus) i m. zwieracz cewki moczowej (m. sphincter
urethrae) budują płytkę mięśniową między gałęziami kości łonowej. Pierwszy posiada wiązki poprzeczne od gałęzi
górnej tej kości, drugi zajmuje środkowe wiązki okrężne. Płytka ta otacza u mężczyzn część błoniastą cewki moczowej
(pars membranacea urethrae), a u kobiet cewkę i pochwę. W pobliżu znajduje się odpowiednio do płci – gruczoł
opuszkowo-cewkowy (glandula bulbourethralis) albo przedsionkowy większy (glandula vestibularis major).
M. poprzeczny krocza powierzchowny (m. transversus perinei superficialis) biegnie od wewnętrznej powierzchni guza
kulszowego do środka ścięgnistego krocza.
M. kulszowo-jamisty (m. ischicavernosus) posiada przyczep do guza kulszowego i więzadła krzyżowo-guzowego. Z
przodu łączy się z błoną białawą ciała jamistego prącia albo łechtaczki (tunica albuginea corporis cavernosi penis vel
clitoridis). Mięśnie obu stron ciała łączą się ze sobą, pokrywając ż grzbietową prącia (v. dorsalis penis) i wywołują
wzwód (erectio).
M. opuszkowo-gąbczasty (m. bulbospongiosus) wykazuje ze wszystkich największe zróżnicowanie płciowe. U kobiet
bowiem przeciwległe mm. rozdzielone są przez przedsionek pochwy (vestibulum vaginae), a pomimo to łączą się
włóknami ścięgnistymi pod łechtaczką, stąd określenie jako m. zwieracz sromu (m. constrictor cunni). Każdy z mięśni
odchodzi od środka ścięgnistego krocza, a z tyłu łączy się z m. zwieraczem zewnętrznym odbytu – wszystkie 4 mięśnie
dają kształt ósemki. Omawiany m. pokrywa opuszkę przedsionka (bulbus vestibuli) i przedłuża się w dolno-boczną
powierzchnię ciała jamistego łechtaczki (corpus cavernosum clitoridis).
U mężczyzn z kolei wiązki lezące blisko siebie oddzielone są szwem stanowiącym przyczep dla ich części – reszta
odchodzi od środka ścięgnistego. Wiązki głównie tworzą pierścień wokół opuszki prącia (bulbus penis), a wiązki
powierzchowne wędrują do tkanki położonej między odnogami prącia lub do bocznej powierzchni. Skurcz
omawianego mięśnia powoduje zwężenie i skrócenie cewki moczowej, stąd nazywanie go m. wytryskowym nasienia
(m. ejaculator seminis).
- 94 -
GRUCZOŁY WEWNĄTRZWYDZIELNICZE
Odrębny układ narządów stanowią gruczoły wewnątrzwydzielnicze czyli bez przewodów wyprowadzających
(glandulae endocrineae s. sine ductibus). Poszczególne przykłady omówione są w innych miejscach opracowania, tu
zaś ograniczymy się tylko do ich podziału. Gruczoły dzieli się najczęściej albo ze względu na pochodzenie z danego
listka zarodkowego albo ze względu na funkcję w organizmie.
Ze względu na pochodzenie dzielimy gruczoły na: ekto-, mezo- i endodermalne. Do pierwszej grupy zaliczamy: rdzeń
nadnerczy (medulla glandulae suprarenalis), szyszynkę (corpus pineale) oraz przysadkę (hypophysis). Do drugiej: jądro
(testis) albo jajnik (ovarium) i korę nadnerczy (corex glandulae suprarenalis). Do trzeciej wreszcie: grasicę (thymus),
tarczycę (glandula thyroidea), przytarczyce (glandulae parathyroideae) oraz wyspy trzustki Langerhansa (insulae
pancreatis).
Ze względu na funkcję gruczoły dzielimy na 4 grupy. W I grupie znajdują się gruczoły odpowiedzialne za przemianę
materii: grasica (thymus), tarczyca (glandula thyroidea), przytarczyce (glandulae parathyroideae) oraz wyspy trzustki
(insulae pancreatis). Grupa II to narządy chromolubne (organa chromaffinia) związane z układem autonomicznym:
nadnercze (glandula suprarenalis), ciałka przyaortowe (corpora paraaortica), kłębek szyjny (glomus caroticum), zwój
przysercowy (paraganglion supracardinale) i kłębek guziczny (glomus coccygicum). Grupa III to gonady: jądro (testis)
albo jajnik (ovarium), a grupa IV – gruczoły międzymózgowia (diencephalon): szyszynka (corpus pineale) oraz
przysadka (hypophysis).
UKŁAD NERWOWY
Układ nerwowy (systema neurale) umożliwia organizmowi kontakt ze światem zewnętrznym – odbieranie zeń
bodźców i poruszanie się w przestrzeni, a także naukę, tworzenie nowych myśli i pojęć.
Chociaż rozwój układu nerwowego, podobnie zresztą jak innych, jest zagadnieniem nie tyle anatomii co
embriologii, to zostanie on tu przedstawiony, gdyż wynika z niego dalszy podział układu.
W początkowej fazie rozwoju, gdy zarodek składa się z 2 blaszek komórek, każda z nich zaczyna wpuklać się w
stronę przeciwległej. W ten sposób powstaje z jednej strony cewa nerwowa (tubus neuralis) oraz grzebienie nerwowe
(cristae neurales) rozwijające się m. in. w zwoje czuciowe, z drugiej zaś strony – struna grzbietowa (chorda dorsalis).
Cewa nerwowa tworzy w przedniej części ciała rozszerzenie – wpierw pojedyncze, później rozdzielające się na 3
pierwotne pęcherzyki mózgowe. Są to: przodomózgowie (prosencephalon) czyli część przedstrunowa mózgowia (pars
prechordalis encephali), śródmózgowie (mesencephalon) czyli część pośrednia cewy nerwowej (pars intermedia tubi
neuralis) oraz tyłomózgowie (rhombencephalon) czyli część strunowa mózgowie (pars chordalis encephali). Na tym
etapie pęcherzyki zatracają układ liniowy, w wyniku czego powstają 3 zgięcia. Zgięcie ciemieniowe (flexura parietalis)
zwrócone jest w stronę grzbietową i występuje na śródmózgowiu, zgięcie mostowe (flexura pontina) – w stronę
brzuszną i na tyłomózgowiu, zgięcie karkowe lub potyliczne (flexura nuchalis s. occipitalis) – w stronę grzbietową i w
przejściu tyłomózgowia w rdzeń kręgowy. Następnie obserwujemy rozwój pęcherzyków pierwotnych we wtórne.
W najbardziej przedniej części przodomózgowia powstaje blaszka graniczna (lamina terminalis), wędrująca później na
dno szczeliny podłużnej mózgu (fissura longitudinalis cerebri). Z części środkowej powstaje kresomózgowie środkowe
(telencephalon medium), od którego na boki odchodzi kresomózgowie boczne (telencephalon laterale); granicę między
oboma stanowi szczelina poprzeczna mózgu (fissura transversa cerebri). Następnie z bardziej do tyłu położonej części
przodomózgowia kształtuje się międzymózgowie (diencephalon), rozwijające się we wzgórzomózgowie
(thalamencephalon), podwzgórze (hypothalamus) i niskowzgórze (subthalamus). W najbardziej tylnej części
przodomózgowia powstaje okomózgowie (ophthalmencephalon) – odsyła ono w każdą stronę szypułę, przekształcającą
się w n. wzrokowy (n. opticus) (II), na której osadzony jest pęcherzyk, dający początek błonie wewnętrznej gałki
ocznej (tunica interna bulbi) i siatkówce (retina).
Śródmózgowie nie dzieli się na pęcherzyki wtórne i zachowuje układ elementów najbardziej zbliżony do dalszej części
cewy nerwowej – przyszłego rdzenia kręgowego (medulla spinalis).
Tyłomózgowie dzieli się na tyłomózgowie wtórne (metencephalon) i rdzeniomózgowie (myelencephalon). Pierwsze
zrasta się ze śródmózgowiem, z jego części brzusznej powstaje most (pons), a z grzbietowej – móżdżek (cerebellum).
Drugie przedłuża się w rdzeń kręgowy, z jego części brzusznej różnicuje się rdzeń przedłużony (medulla oblongata) a z
grzbietowej – zasłona rdzeniowa dolna (velum medullare inferius).
W obrębie tak powstałych pęcherzyków wtórnych obecne są rozszerzenia pierwotnego kanału cewy nerwowej. W
okomózgowiu powstaje komora wzrokowa (ventriculus opticus). W kresomózgowiu bocznym tworzy się komora
boczna (ventriculus lateralis) połączona otworem miedzykomorowym (foramen interventriculare) z komorą trzecią
(ventriculus tertius) obecną w kresomózgowiu środkowym. Ta z kolei łączy się przez zawarty w śródmózgowiu
wodociąg mózgu (aquaeductus cerebri) z komorą czwartą (ventriculus quartus) w tyłomózgowiu wtórnym. Z kolei
komora IV łączy się z kanałem środkowym rdzenia kręgowego (canalis centralis medullae spinalis).
221, 222 Mózgowie ochraniane jest przez blaszki zwane jego oponami (meninges encephali). Z opony pierwotnej
(meninx primitiva) różnicuje się opona twarda (dura mater encephali), pajęczynówka (arachnoidea encephali) i opona
miękka (pia mater encephali). Pierwsza z nich zrasta się z okostną wnętrza czaszki (endocranium), stąd zanika jama
- 95 -
nadtwardówkowa (cavitas epiduralis). Pomiędzy oponą twardą a pajęczą występuje przestrzeń podtwardowkowa
(spatium subdurale), a między pajęczą i miękką – jama podpajęczynówkowa (cavitas subarachnoidealis).
Opona twarda składała się początkowo z blaszki zewnętrznej i wewnętrznej (lamina externa et interna), pomiędzy
którymi biegły żż. nadtwardówkowe (vv. epidurales). W wyniku zrastania się blaszek opony ze ścianami naczyń
powstaje opona wtórna (dura mater secondaria) – składa się ona z warstwy zewnętrznej lub okostnowej (stratum
externum s. periostale) i wewnętrznej lub oponowej (stratum internum s. meningeale), pomiędzy którymi obecne są
zatoki opony twardej (sinus durae matris). Obie warstwy opony różnią się od siebie pod wieloma względami –
zewnętrzna spełnia rolę okostnej, ma nierówną powierzchnię i przebiega od strony przednio-bocznej do tylnoprzyśrodkowej; wewnętrzna spełnia rolę ochronną, ma gładką i błyszczącą powierzchnię oraz przebiega ze strony
przednio-przyśrodkowej na tylno-boczną. Opona silniej wiąże się z kością: w miejscach szwów, na podstawie czaszki,
w otworach naczyniowo-nerwowych, w dole podłukowym (fossa subarcuata) i na przyczepach przegród.
Opona twarda składa się z części przegrodowej i ściennej. Część przegrodowa opony (pars septalis) wytwarza 3
przegrody wciskające się w szczeliny mózgowia – jest to sierp mózgu, sierp móżdżku i namiot móżdżku.
Sierp mózgu (falx cerebri) przebiega podłużnie, wciskając się w jego szczelinę podłużną (fissura longitudinalis
cerebri). Z przodu przyczepia się do grzebienia koguciego (crista galli) i grzebienia czołowego (crista frontalis).
Następnie rozdziela się na bruździe strzałkowej (sulcus sagittalis) kości ciemieniowej i na łusce potylicznej (squama
occipitalis), czyli na ścianach zatoki strzałkowej górnej (sinus sagittalis superior). Z tyłu przyczepia się do guzowatości
potylicznej wewnętrznej (protuberantia occipitalis interna). Brzeg dolny sierpa zwraca się do ciała modzelowatego
(corpus callosum) i ogranicza zatokę strzałkową dolną (sinus sagittalis inferior). Z tyłu łączy się z namiotem móżdżku
– tak jak przebiega zatoka prosta (sinus rectus).
Sierp móżdżku (falx cerebelli) również przebiega podłużnie. Przedni jego brzeg zwraca się do półkul móżdżku
(hemispherii cerebelli), tylny zaś przyczepia się do grzebienia potylicznego wewnętrznego (crista occipitalis interna) –
tak jak przebiega zatoka potyliczna (sinus occipitalis). Blaszki przegrody rozdzielają się przy otworze potylicznym
wielkim (foramen occipitale magnum).
Namiot móżdżku (tentorium cerebelli) przebiega dla odmiany poprzecznie, wciskając się wgłęb szczeliny poprzecznej
mózgu (fissura transversa cerebri), oddzielającej mózg od móżdżku. Z przodu posiada wcięcie namiotu (incisura
tentorii). Jego brzeg przyczepia się do bruzdy poprzecznej (sulcus transversus) kości potylicznej, do kości
ciemieniowej, do górnego brzegu piramidy (margo superior pyramidis) kości skroniowej i kończy się na szczycie
piramidy (apex pyramidis) rozdzielając na 2 wyrostki zdążające odpowiednio do wyrostka pochyłego przedniego i
tylnego (processus clinoideus anterior et posterior). Całość namiotu ogranicza śródmózgowie.
Cześć ścienna opony (pars parietalis) przedłuża się przy otworze wielkim w opone twardą rdzenia kręgowego (dura
mater spinalis). Wyściela jamę czaszki, rozchodząc się w trzech miejscach – w jamie trójdzielnej, jamie woreczka
śródchłonki i w jamie przysadki. Jama trójdzielna Meckela (cavum trigeminale) występuje w środkowym dole czaszki
na szczycie piramidy; blaszka dolna łączy się z wyciskiem trójdzielnym (impressio trigemini) nad t. szyjną
wewnętrzną, zaś blaszka górna pokrywa zwój troisty (ganglion trigeminale) i korzenie n. trójdzielnego (V). Jama
woreczka śródchłonki (cavum sacci endolymphatici) występuje w okolicy zewnętrznego otworu wodociągu
przedsionka (apertura externa aquaeductus vestibuli). Jama przysadki (cavum hypophysis) obecna jest między dołem
przysadkowym (fossa hypophysialis) a przepona siodła (diaphragma sellae) biegnącą od brzegu grzbietu siodła
(dorsum sellae) do linii między wyrostkami pochyłymi przednimi (processus clinoidei anteriores); w bok przedłuża się
w zatokę jamistą (sinus cavernosus).
Unaczynienie opony twardej pochodzi od: t. oponowej przedniej (a. meningea anterior) z t. szyjnej wewnętrznej
(a. carotis interna), od t. oponowej środkowej i tylnej (a. meningea media et posterior) oraz g. sutkowej i oponowej
t. potylicznej (r. mastoideus et r. meningeus a. occipitalis) od t. szyjnej zewnętrznej (a. carotis externa).
Pajęczynówka pozbawiona jest naczyń krwionośnych. Dopasowuje się do kształtu jamy czaszki, ogranicza od zewnątrz
przestrzeń podtwardówkową (spatium subdurale), a po wewnętrznej stronie posiada beleczki z tkanki
podpajęczynówkowej łączące ją z oponą miękką. Jednocześnie ogranicza jamę podpajęczynówkową i zbiorniki
podpajęczynówkowe (cisternae subarachnoideales). Te ostatnie wywołane są zmienną odległością między oponą
miękką a pajęczą – jedna bowiem wciska się w zagłębienia mózgowia, nad którymi druga przechodzi górą.
Największy i najważniejszy klinicznie jest zbiornik móżdżkowo-rdzeniowy (cisterna cerebellomedullaris) położony
przy ujściu komory IV. Wywołany jest schodzeniem pajęczynówki z tylnej ściany móżdżku bezpośrednio na rdzeń
przedłużony, podczas gdy opona miękka wciska się w istniejącą miedzy nimi szczelinę. Zbiornik ten przedłuża się w
jamę podpajęczynówkową rdzenia kręgowego (cavitas subarachnoidealis spinalis). Oprócz powyższego mamy jeszcze:
zbiornik mostu środkowy i boczny (cisterna pontis media et lateralis), zbiornik międzykonarowy (cisterna
interpeduncularis), zbiornik skrzyżowania (cisterna chiasmatis), zbiornik blaszki granicznej (cisterna laminae
terminalis), zbiornik ciała modzelowatego (cisterna corporis callosi), zbiornik obejmujący (cisterna ambiens), zbiornik
ż. wielkiej mózgu (cisterna v. cerebri magnae) i zbiornik dołu bocznego mózgu (cisterna fossae lateralis cerebri).
Ziarnistościami pajęczynówki Pacchioniego (grandulationes arachnoideles) nazywamy kolbowate, pozbawione naczyń
krwionośnych twory, ciągnące się głównie wzdłuż zatoki strzałkowej górnej (sinus sagittalis superior) i rozstępów
bocznych (lacunae laterales). Wywołują one dołki ziarnkowe (foveolae granulares) na wewnętrznej powierzchni kości
ciemieniowej.
- 96 -
Opona miękka mózgowia analogicznie przedłuża się w oponę miękką rdzenia. Wnika ona we wszystkie zagłębienia
mózgowia i dopasowuje się do jego konturów. Tworzy wzmocnienia blaszki pokrywającej (lamina tectoria) w postaci
tkanek naczyniówkowych (telae chorioideae) tworzących sploty naczyniówkowe. Wyróżniamy splot naczyniówkowy
komory bocznej, trzeciej i czwartej (plexus chorioideus ventriculi lateralis, tertii et quartii).
223 Płyn mózgowo-rdzeniowy (liquor cerebrospinalis) przypomina składem osocze krwi, z tym że zawiera o
wiele mniej komórek – nie więcej niż 6 w 1 cm3 i białka – ok. 300 razy mniej. Produkowany jest przez splot
naczyniówkowy komory bocznej (plexus chorioideus ventriculi lateralis) w ilości ok. 150 ml na dobę. Wypełnia
komory mózgowia, kanał środkowy rdzenia kręgowego i jamę podpajęczynówkową. Wchłaniany jest przez ściany
naczyń włosowatych opony miękkiej oraz przez drogi limfatyczne n. węchowego (I). Spełnia funkcję amortyzacyjną,
współdziała w regulacji gospodarki wodno-elektrolitowej i w transporcie niektórych substancji chemicznych.
Niedrożność otworu międzykomorowego powoduje rozdęcie wypełnionych płynem komór bocznych. Zastój w
przepływie płynu z komory IV do zbiornika móżdżkowo-rdzeniowego wywołuje wodogłowie wewnętrzne lub
komorowe (hydrocephalus internus s. ventricularis). Z kolei nadmierne gromadzenie płynu w jamie
podpajęczynówkowej daje wodogłowie zewnętrzne lub oponowe (hydrocephalus externus s. meningeus).
Mózgowie (encephalon) posiada powierzchnię górno-boczną – wypukłą (facies convexa), dolną – podstawną
(facies basalis) i przyśrodkową (facies medialis). Dwie pierwsze są powierzchniami zewnętrznymi, trzecia występuje
między zwróconymi do siebie półkulami. Anatomicznie mózgowie dzieli się względem wtórnych pęcherzyków na:
kresomózgowie (telencephalon), międzymózgowie (diencephalon), śródmózgowie (mesencephalon), tyłomózgowie
wtórne (metencephalon) i rdzeniomózgowie (myelencephalon). Klinicznie natomiast wyróżniamy mózg, móżdżek i
pień mózgowia. W skład pierwszego (cerebrum) wchodzi kresomózgowie i międzymózgowie. Móżdżek (cerebellum)
występuje nad pniem, powstaje z grzbietowej części tyłomózgowia wtórnego, między jego górną powierzchnią a
półkulą mózgu obecna jest szczelina poprzeczna mózgu (fissura transversa cerebri). Na pień mózgowia (truncus
encephalicus) składa się brzuszna część tyłomózgowia wtórnego i śródmózgowie.
Na wypukłą powierzchnię mózgowia składa się powierzchnia górno-boczna półkuli prawej i lewej (hemispherium
dextrum et sinistrum). Rozdziela je szczelina podłużna mózgu (fissura longitudinalis cerebri), na dnie której obecne jest
ciało modzelowate (corpus callosum).
Na dolnej – podstawnej powierzchni mózgowia widzimy od przodu szereg elementów, do których należą: opuszka
węchowa (bulbus olfactorius), pasmo węchowe (tractus olfactorius), trójkąt węchowy (trigonum olfactorium), prążek
węchowy przyśrodkowy i boczny (stria olfactoria medialis et lateralis), istota dziurkowana przednia (substantia
perforata anterior), blaszka graniczna (lamina terminalis) na dnie szczeliny podłużnej, skrzyżowanie wzrokowe
(chiasma opticum), guz popielaty (tuber cinereum) od którego odchodzi lejek (infundibulum) i zwisa przysadka
(hypophysis s. glandula pituitaria), ciało suteczkowate (corpus mamillare), podstawa konaru mózgu (basis pedunculi
cerebri) ograniczająca dół międzykonarowy (fossa interpeduncularis) na dnie którego występuje istota dziurkowana
tylna (substantia perforata posterior), most (pons) i na nim bruzda podstawna (sulcus basilaris), rdzeń przedłużony
(medulla oblongata), jego szczelina pośrodkowa przednią (fissura mediana anterior) ginąca w skrzyżowaniu piramid
(decussatio pyramidum), bruzda przednio-boczna (sulcus anterolateralis), piramida (pyramis), oliwka (oliva), bruzda i
pole zaoliwkowe (sulcus et area retroolivaris).
Na powierzchni przyśrodkowej mózgowia przede wszystkim rzuca się w oczy ciało modzelowate (corpus callosum)
składające się z dzioba (rostrum), kolana (genu), pnia (truncus) i płata (splenium). Blaszka przegrody przezroczystej
(lamina septi pellucidi) oddziela jego przednią część od sklepienia (fornix). Przed tym ostatnim znajduje się spoidło
przednie (commisura anterior), pod którym występuje otwór międzykomorowy (foramen interventriculare), a z tyłu –
blaszka graniczna (lamina terminalis). Z tyłu za nią widzimy skrzyżowanie wzrokowe (chiasma opticum),
rozgraniczające zachyłek lejkowy i wzrokowy komory III (recessus infundibuli et recessus opticus ventriculi III). Za
skrzyżowaniem mamy guz popielaty (tuber cinereum), lejek (infundibulum), przysadkę (hypophysis) i ciało
suteczkowate (corpus mamillare). Są to elementy podwzgórza (hypothalamus) przedłużającego się w górę we wzgórze
(thalamus). Od tego z tyłu odchodzi szyszynka (corpus pineale) zawierająca w sobie zachyłek szyszynkowy (recessus
pinealis), a nad sobą posiadająca zachyłek nadszyszynkowy (recessus suprapinealis) – oba należące do komory III.
Między wzgórzem a podwzgórzem widzimy bruzdę podwzgórzową (sulcus hypothalamicus) przedłużającą się do tyłu
w wodociąg mózgu (aquaeductus cerebri). Ten ma nad sobą blaszkę pokrywy (lamina tecti) i spoidło tylne (commisura
posterior), pod sobą zaś nakrywkę (tegmentum). Idąc dalej w kierunku dolno-tylnym zauważamy most (pons)
przedłużający się do tyłu i w dół w rdzeń przedłużony (medulla oblongata), a do tyłu i w górę – w móżdżek
(cerebellum). Wewnątrz tego ostatniego widzimy rozgałęziające się pasma istoty białej, zwane wspólnie drzewem
życiowym móżdżku (arbor vitae cerebelli).
224 Kresomózgowie (telencephalon) dzielimy na parzyste boczne i nieparzyste środkowe. W skład pierwszego
(telencephalon laterale) wchodzi: płaszcz (palium), kora (cortex), istota biała półkul (substantia alba hemispherii),
komora boczna (ventriculus lateralis), jądra kresomózgowia (nuclei telencephali), węchomózgowie (rhinencephalon) i
płat limbiczny (lobus limbicus). Kresomózgowie środkowe (telencephalon medium) tworzą pierwotne i wtórne spoidła
mózgu: blaszka graniczna (lamina terminalis), spoidło przednie (commisura anterior), sklepienie (fornix), ciało
modzelowate (corpus callosum) i przegroda przezroczysta (septum pellucidum).
- 97 -
Płaszczem (palium) nazywamy zewnętrzną powierzchnię półkul. Posiada on, podobnie jak same półkule,
powierzchnię górno-boczną, przyśrodkową i dolną. Dwie pierwsze przechodzą w siebie na brzegu górnym płaszcza
(margo superior palii), a przeciwległe brzegi górne ograniczają szczelinę podłużną mózgu (fissura longitudinalis
cerebri). Na płaszczu obecne są wypukłości zwane zakrętami (gyri), które rozdzielają bruzdy (sulci). W obrębie
płaszcza wyróżnia się kilka płatów: czołowy (lobus frontalis), ciemieniowy (lobus parietalis), potyliczny (lobus
occipitalis), skroniowy (lobus temporalis) oraz wyspę (insula), uznawaną za 5. płat.
225 Płat czołowy (lobus frontalis) przedłuża się do przodu w biegun czołowy (polus frontalis). Płat ten oddzielony
jest od płata skroniowego na powierzchni dolnej przez dół boczny mózgu (fossa lateralis cerebri), który na
powierzchnię górno-boczną przedłuża się w postaci bruzdy bocznej (sulcus lateralis). Ta ostatnia posiada 3 gałęzie –
tylna (r. posterior) biegnie w kierunku górno-tylnym i rozdziela płat czołowy i ciemieniowy od skroniowego,
wstępująca (r. ascendens) biegnie w górę, a przednia (r. anterior) do przodu.
Płat czołowy oddzielony jest od ciemieniowego przez bruzdę środkową (sulcus centralis), przypadającą na ½ długości
górnego brzegu płaszcza i biegnącą dalej do przodu, w dół i bocznie. Równolegle do niej nieco z przodu obecna jest
bruzda przedśrodkowa (sulcus precentralis). Obie one ograniczają zakręt przedśrodkowy (gyrus precentralis). Na
pozostałej części płata obecna jest bruzda czołowa górna i dolna (sulcus frontalis superior et inferior). Wydzielają one 3
zakręty – czołowy górny (gyrus frontalis superior) powyżej bruzdy górnej, czołowy średni (gyrus frontalis medius)
pomiędzy bruzdami i czołowy dolny (gyrus frontalis inferior) poniżej bruzdy dolnej. Zakręt średni składa się z części
górnej i dolnej – gdy podział między nimi jest wyraźny, wyróżnia się tam bruzdę czołową pośrednią (sulcus frontalis
intermedius). Zakręt dolny podzielony jest przez gałęzie bruzdy bocznej – między gałęzią tylną a wstępującą mamy
część wieczkową (pars opercularis), pomiędzy wstępującą a przednią – cześć trójkątną (pars triangularis), zaś pod
gałęzią przednią – część oczodołową (pars orbitalis).
Na powierzchni przyśrodkowej zakręt czołowy górny oddzielony jest od zakrętu obręczy (gyrus cinguli) przez bruzdę
obręczy (sulcus cinguli). W połowie długości trzonu ciała modzelowatego odchodzi od tej ostatniej bruzda
przyśrodkowa (sulcus paracentralis) biegnąca w gorę, zaś na wysokości płata ciała modzelowatego odchodzi w górę
część brzegowa (pars marginalis) wspomnianej bruzdy. Bruzda przyśrodkowa i część brzegowa bruzdy obręczy
ograniczają płacik przyśrodkowy (lobulus paracentralis), który jest niejako zawinięciem się i wzajemnym przejściem w
siebie zakrętu przed- i zaśrodkowego (gyrus pre- et postecentralis) na powierzchni przyśrodkowej.
Na powierzchni dolnej płata czołowego występuje równoległa do szczeliny podłużnej bruzda węchowa (sulcus
olfactorius), w której biegnie na kompletnym mózgowiu pasmo węchowe (tractus olfactorius). Przyśrodkowo od niej
obecny jest zakręt prosty (gyrus rectus), bocznie zaś – zakręty oczodołowe (gyri orbitales) porozdzielane bruzdami
oczodołowymi (sulci orbitales).
226 Płat ciemieniowy (lobus parietalis) oddzielony jest od płata potylicznego przez bruzdę ciemieniowopotyliczną (sulcus parietooccipitalis), a od płata czołowego – przez bruzdę środkową (sulcus centralis). Równolegle do
tej ostatniej i z tyłu za nią występuje bruzda zaśrodkowa (sulcus postcentralis). Obie one ograniczają zakręt
zaśrodkowy (gyrus postcentralis). Pozostała część płata ciemieniowego podzielona jest przez bruzdę śródciemieniową
(sulcus intraparietalis) na płacik ciemieniowy górny i dolny (lobulus parietalis superior et inferior). Płacik dolny
posiada dodatkowo część przednią i tylna. Część przednia spowodowana jest wciskaniem się weń zakończenia tylnej
gałęzi bruzdy bocznej i nazywa się zakrętem nadbrzegowym (gyrus supramarginalis). W część dolną natomiast wciska
się koniec bruzdy skroniowej górnej (sulcus temporalis inferior) – cześć ta nazywa się zakrętem kątowym (gyrus
angularis). Zakręt zaśrodkowy współtworzy opisany już wcześniej płacik przyśrodkowy (lobulus paracentralis).
Wchodzi również częściowo w skład przedklinka (precuneus) ograniczonego z przodu przez część brzegowa bruzdy
obręczy (pars marginalis sulci cinguli), z tyłu przez bruzdę ciemieniowo-potyliczną (sulcus parietooccipitalis), a z dołu
przez bruzdę podciemieniową (sulcus subparietalis).
227 Płat skroniowy (lobus temporalis) przedłuża się do przodu w biegun skroniowy (polus temporalis). Na
powierzchni dolnej płat ten krzyżuje się z brzegiem górnym piramidy kości skroniowej, w wyniku czego powstaje
bruzda przedpotyliczna (sulcus preoccipitalis). Na powierzchni bocznej płata rysują się wyraźnie dwie bruzdy
skroniowe – górna i dolna (sulcus temporalis superior et inferior). Wydzielają one swoim przebiegiem 2 zakręty
skroniowe – górny, środkowy i dolny (gyrus temporalis superior, medius et inferior). Płat górny posiada w swojej
górno-przedniej części bruzdy poprzeczne (sulci transversi) wydzielające zeń zakręty poprzeczne (gyri transversi).
Pierwszy z nich położony najbardziej z przodu zwany jest zakrętem Heschla (gyrus Heschli). Poniżej zakrętu
skroniowego dolnego występuje bruzda potyliczno-skroniowa (sulcus occipitotemporalis), oddzielająca wspomniany
zakręt od zakrętu potyliczno-skroniowego bocznego (gyrus occipitotemporalis lateralis), położnego już na powierzchni
dolnej mózgu. Zakręt boczny posiada po stronie przyśrodkowej odpowiedni zakręt przyśrodkowy (gyrus
occipitotemporalis medialis), oba zaś rozdzielone są bruzda poboczną (sulcus collateralis). Przyśrodkową granicą
zakrętu przyśrodkowego jest bruzda ostrogowa (sulcus calcarinus) i cieśń zakrętu obręczy (isthmus gyri cinguli).
228 Płat potyliczny (lobus occipitalis) ma w przybliżeniu postać trójkątnego ostrosłupa zwracającego się
szczytem w stronę bieguna potylicznego (polus occipitalis). Od płata ciemieniowego oddziela go na górnym brzegu
płaszcza bruzda ciemieniowo-potyliczna (sulcus parietooccipitalis) przedłużająca się na powierzchnię przyśrodkową
jako bruzda potyliczna poprzeczna (sulcus occipitalis transversus). Na powierzchni przyśrodkowej widoczny jest
również klinek (cuneus) ograniczony przez bruzdę ciemieniowo-potyliczną (sulcus parietooccipitalis) i ostrogową
- 98 -
(sulcus calcarinus), przechodzący w kierunku górno-przednim w przedklinek (precuneus). Na powierzchni dolnej płat
potyliczny i skroniowy rozdzielone są bruzdą poboczną (sulcus collateralis). Ta przedłuża się do przodu w bruzdę
nosową (sulcus rhinalis) rozdzielającą biegun skroniowy (polus temporalis) od haka zakrętu hipokampa (uncus gyri
parahyppocampalis).
Wyspa (insula) jest częścią płaszcza położoną na dnie bruzdy bocznej mózgu (sulcus lateralis cerebri). Pokryta jest
przez wieczka – czołowe (operculum frontale), czołowo-ciemieniowe (operculum frontaparietale) i skroniowe
(operculum temporale). Ograniczona jest przez bruzdę okrężną wyspy (sulcus circularis insulae) posiadająca w
przybliżeniu kształt trójkątny o baku górnym, dolnym i przednim. Sama wyspa ma kształt czworościanu foremnego
zwróconego podstawą na zewnątrz i do przodu, a szczytem przez próg wyspy (limen insulae) łączącym się z
powierzchnią dolną mózgu. Wyspa posiada zmienną ilość zakrętów – z przodu występuje kilka zakrętów krótkich (gyri
breves insulae), z tyłu zaś zazwyczaj jeden zakręt długi (gyrus longus insulae). Topograficznie wyspa odpowiada
bocznej powierzchni skorupy jądra soczewkowatego (putamen nuclei lentiformis), od której oddzielona jest przez
przedmurze (claustrum).
229 Płat limbiczny (lobus limbicus) występuje na dolnej i przyśrodkowej powierzchni mózgu. Przebiega tak, iż
otacza ciało modzelowate (corpus callosum). Składa się z części zewnętrznej i wewnętrznej.
Na część zewnętrzną składa się zakręt obręczy i zakręt hipokampa. Zakręt obręczy (gyrus cinguli) stanowi przedłużenie
pola podspoidłowego (area subcallosa). Ograniczony jest od zewnątrz przez bruzdę obręczy (sulcus cinguli)
przedłużającą się w bruzdę podciemieniową (sulcus subparietalis), od wewnątrz zaś przez bruzdę ciała modzelowatego
(sulcus corporis callosi). W zakręt obręczy wrzynają się bruzdy ograniczające klinek (cuneus), czyli bruzda
ciemieniowo-potyliczna (sulcus parietooccipitalis) i ostrogowa (sulcus calcarinus), powodując przez to powstanie
cieśni tego zakrętu (isthmus gyri cinguli). Zakręt hipokampa (gyrus hippocampi) ograniczony jest przez bruzdę
poboczną (sulcus collateralis) przedłużającą się w bruzdę nosową (sulcus rhinalis) oraz przez bruzdę hipokampa
(sulcus hippocampi). Do przodu przedłuża się w hak (uncus), a do tyłu w zakręt języczkowy (gyrus lingularis). Z
przodu posiada brodawki (verrucae gyri hippocampi), a wewnątrz istotę siatkowatą białą (substantia reticularis alba).
Część wewnętrzna składa się z: nawleczki szarej, zakrętu tasiemeczkowatego, zakrętu zębatego, zakrętów Retziusa i z
hipokampa. Nawleczka szara (indusium griseum) pokrywa bezpośrednio ciało modzelowate – jest na nie
„nawleczona”. Posiada prążki podłużne przyśrodkowe i boczne (striae longitudinales mediales et laterales). Zakręt
tasiemeczkowaty (gyrus fasciolaris) stanowi przedłużenie nawleczki szarej między zakręt zębaty a strzępek hipokampa.
Zakręt zębaty (gyrus dentatus) znajduje się przyśrodkowo od zakrętu hipokampa (gyrus hippocampi) od którego
oddziela go jednoimienna bruzda (sulcus hippocampi). Sąsiaduje z jego strzępkiem (fimbria hippocampi), od którego
jest oddzielony bruzdą strzępkowo-zębatą (sulcus fimbriodentatus). Do tyłu przedłuża się w zakręt tasiemeczkowaty –
granicę między nimi stanowi bruzda zębato-tasiemeczkowata (sulcus dentofasciolaris). Z przodu tworzy zagięcie wokół
haka (uncus) – na zewnątrz rąbek haka złożony z części ukrytej i otwartej (pars occulta et aperta) dzieli hak na przedni
zakręt hakowaty (gyrus uncinatus) oraz tylny śródlimbiczny (gyrus intralimbicus). Zakręty Retziusa (gyri Andreae
Retzii) występują niestale. Hipokamp (hippocampus) stanowi wpuklenie swojej bruzdy (sulcus hippocampi) do światła
dolnego rogu komory bocznej mózgu. Z przodu posiada stopę (pes hippocampi), od strony światła komory –
wydrążenie (alveus hippocampi) przedłużające się w strzępek (fimbria hippocampi), a to z kolei w odnogę sklepienia
(crus fornicis). Jego dolny brzeg sąsiaduje ze splotem naczyniówkowym komory bocznej (plexus chorioideus ventriculi
lateralis).
Nn. węchowe (nn. olfactorii) (I) w przeciwieństwie do innych nn. czaszkowych nie tworzą wspólnego pnia, lecz
mają postać bezrdzennych pęczków włókien odchodzących od okolicy węchowej błony śluzowej nosa (regio olfactoria
tunicae mucosae nasi). Przechodzą przez blaszkę sitową kości sitowej (lamina cribrosa ossis ethmoidalis), a następnie
przebijają oponę twardą mózgowia (dura mater encephali). Tworzą szereg przyśrodkowy 8-10 wiązek z przegrody
nosowej oraz szereg boczny 6-8 wiązek ze ściany bocznej. Ostatecznie wchodzą do opuszki węchowej (bulbus
olfactorius), przedłużając się w drzewka końcowe i splatając z dendrytami komórek mitralnych – powstają w ten
sposób kłębuszki węchowe (glomerula olfactoria) tworzące warstwę kłębuszkową (stratum glomerulare).
230 Węchomózgowie (rhinencephalon) jest częścią mózgu odbierającą wrażenia węchowe. Składa się z opuszki
węchowej, pasma węchowego, trójkąta i prążków węchowych, pola podspiodłowego, zakrętu przykrańcowego i istoty
dziurkowanej przedniej. Opuszka węchowa (bulbus olfactorius) leży na blaszce sitowej (lamina cribrosa) i przyjmuje
nici węchowe (fila olfactoria) z błony śluzowej nosa. Opuszka przedłuża się w pasmo węchowe (tractus olfactorius)
leżące w jednoimiennej bruździe (sulcus olfactorius) płata czołowego. Pasmo dochodzi do trójkąta węchowego
(trigonum olfactorium) i ulega rozdzieleniu na prążki węchowe (striae olfactoriae). Prążek przyśrodkowy (stria
olfactoria medialis) biegnie po przyśrodkowej powierzchni mózgu do zakrętu przykrańcowego (gyrus paraterminalis) i
nawleczki szarej (inducium griseum), dochodząc do zakrętu zębatego (gyrus dentatus) i hipokampa (hippocampus).
Prążek pośredni (stria olfactoria intermedia) biegnie od istoty dziurkowanej przedniej (substantia perforata anterior) i
przegrody przezroczystej (septum pellucidum) do ciała modzelowatego (corpus callosum), następnie przedłuża się w
prążek krańcowy (stria terminalis) biegnący między wzgórzem (thalamus) a jądrem ogoniastym (nucleus caudatus).
Prążek boczny (stria olfactoria lateralis) leci wzdłuż istoty dziurkowanej przedniej do dołu bo czego mózgu (fossa
lateralis cerebri), tworzy rąbek wyspy (limen insulae), następnie skręca w kierunku tylno-przyśrodkowym osiągając
zakręt hipokampa (gyrus hippocampi) oraz tworząc przyśrodkowy zakręt półksiężycowaty (gyrus semilunaris) i boczny
- 99 -
obejmujący (gyrus ambiens). Istota dziurkowana przednia (substantia perforata anterior) położona jest między
trójkątem węchowym z przodu a pasmem wzrokowym (tractus opticus) z tyłu. Posiada część przednią zawierającą
otworki i tylną. Przedłuża się do zakrętu przykrańcowego (gyrus praraterminalis), biegnie do tyłu i łączy się z zakrętem
półksiężycowatym (gyrus semilunaris) pokrywającym ciało migdałowate (corpus amygdaloideum). Pole podspoidłowe
(area subcallosa) znajduje się pod dziobem ciala modzelowatego (rostrum corporis callosi), przed blaszką graniczną
(lamina terminalis) i przedłuża się do zakrętu obręczy (gyrus cinguli). Zakręt przykrańcowy (gyrus paraterminalis) leży
również pod dziobem, przed blaszką graniczną i spoidłem przednim (commisura anterior), oba zakręty ograniczają
trójkąt przedspoidłowy (trigonum precommisurale). Pole podspoidłowe wraz z zakrętem przykrańcowym tworzą pole
przedspoidłowe (area precommisuralis).
231 Droga węchowa (tractus olfactorius) jest wspólnym pojęciem obejmującym drogi nerwowe odchodzące od
pierwotnych ośrodków węchowych do ośrodków wyższych rzędów. Do ośrodków pierwotnych zaliczamy: istotę szarą
pasma węchowego, trójkąt węchowy, istotę dziurkowaną przednią i część przegrody przezroczystej przy polu
podspidłowym i zakręcie przykrańcowym, zaś do ośrodków wyższych elementy tworu hipokampa (formatio
hippocampi): zakręt zębaty, hipokamp, jego strzępek, hak i ciało migdałowate. Drogi węchowe dzielimy na:
doprowadzające czyli dokorowe, odprowadzające czyli odkorowe, odruchowe i spoidłowe.
Drogi doprowadzające czyli dokorowe (tractus afferentes s. corticopetales) są 2-neuronowe. I neuron stanowią komórki
dwubiegunowe kontaktujące się z błoną śluzową i wysyłające nn. węchowe wchodzące do opuszki węchowej.
II neuron biegnie od opuszki, przez pasmo węchowe do trójkąta, gdzie rozdziela się na 3 prążki węchowe. Dalsze losy
tych ostatnich zostały już wyżej przedstawione.
Drogi odprowadzające czyli odkorowe (tractus efferentes s. corticofugales) to głównie droga korowo-suteczkowa i
hipokampowo-uzdeczkowa. Droga korowo-suteczkowa (tractus corticomamillaris) biegnie od kory hipokampa do jądra
suteczkowego przyśrodkowego (nucleus medialis mamillaris), następnie przedłuża się w drogę lub pęczek suteczkowowzgórzowy (tractus s. fasciculus mamillothalamicus) zdążający do jądra przedniego wzgórza (nucleus anterior thalami)
oraz w drogę suteczkowo-nakrywkową (tractus mamillotegmentalis) zdążającą do tworu siatkowatego mostu (formatio
reticularis pontis). Droga hipokampowo-uzdeczkowa (tractus hippocampohabenularis) biegnie od tworu hipokampa
(formatio hippocampi) do jąder uzdeczki (nuclei habenulae), po czym przedłuża się w pęczek tyłozgięty (fasciculus
retroflexus) – drogę uzdeczkowo-międzykonarową (tractus habenulointerpeduncularis) do jądra międzykonarowego
(nucleus interpeduncularis).
Drogi węchowe odruchowe biegną z węchomózgowia do podkorowych ośrodków węchowych oraz do jąder
nn. czaszkowych. Należy tu m. in. droga węchowo-śródmózgowiowa (tractus olfactomesencephalicus) stanowiąca
przedłużenie prążka węchowego pośredniego (stria olfactoria intermedia) i włókien z jąder przegrody przezroczystej
(nuclei septi pellucidi). Zdąża ona do istoty szarej komory III (ventriculus tertius), jądra międzykonarowego (nucleus
interpeduncularis) i tworu siatkowatego śródmózgowia (formatio reticularis mesencephali). Odpowiedzialna jest za
odruchy zapachowe.
Drogi węchowe spoidłowe łączą węchomózgowia obu półkul. Biegną od pasma węchowego i istoty dziurkowanej
przedniej, przechodząc przez spoidło przednie (commisura anterior).
232 W skład układu limbicznego (systema limbicum) wchodzi: płat limbiczny (lobus limbicus), węchomózgowie
(rhinencephalon), przegroda kresomózgowia (septum telencephali), ciało migdałowate (corpus amygdaloideum), ciało
suteczkowate (corpus mamillare), jądra przednie i przyśrodkowe wzgórza (nuclei anteriores et mediales thalami) oraz
prążek krańcowy (stria teminalis).
Centralną częścią całego układu jest hipokamp. Płat limbiczny stanowi część korową, przy czym filogenetyczny wiek
kory różni się w przypadku poszczególnych obszarów: najmłodsza jest na zakręcie obręczy (gyrus cinguli), starsza na
zakręcie zębatym (gyrus dentatus), hipokampie i zakręcie tasiemeczkowatym (gyrus fasciolaris), najstarsza w polu
wewnątrzwęchowym (area endorhinalis). Węchomózgowie odbiera wrażenia węchowe z otoczenia i przekazuje
informacje o nich dalszym strukturom. Ciało suteczkowate należy do tylnej części podwzgórza, będąc jednocześnie
przedłużaniem sklepienia (fornix) na dolną podstawę mózgowia. Jądra wzgórza przednie i przyśrodkowe stanowią
fragment drogi węchowej, łączą się z międzymózgowiem i tworem siatkowatym.
W obrębie przegrody kresomózgowia mamy przegrodę przezroczystą i zakręt przykrańcowy. Przegroda (septum
pellucidum) składa się z parzystej blaszki (lamina) i obecnej między nimi jamy (cavum), występuje między
sklepieniem a ciałem modzelowatym (corpus callosum) i rozdziała przednie rogi komory bocznej. Zakręt
przykrańcowy lub podspoidłowy (gyrus paraterminalis s. subcallosus) łączy się z przodu z bruzdą przywęchową tylna
(sulcus paraolfactorius posterior), z tyłu zaś z blaszką graniczną (lamina terminalis). Przegroda kresomózgowia posiada
jądra przyśrodkowe i boczne (nuclei mediales et laterales), łączące się przez pęczek przyśrodkowy kresomózgowia
(fasciculus medialis telencephali) z tworem siatkowatym (formatio reticularis) i z podwzgórzem (hypothalamus);
wykazują one ponadto połączenia z jądrami wzgórza (nuclei thalami) i uzdeczki (nuclei habenulae).
Ciało migdałowate (corpus amygdaloideum) leży w płacie skroniowym, dając guzek migdałowaty (tuberculum
amygdale) do rogu dolnego komory bocznej. Zaliczane jest do tworu hipokampa. Posiada cześć korową – jądro korowe
migdałowate (nucleus corticalis amygdale) i część podstawną – jądra ciała migdałowatego przyśrodkowe, średnie i
boczne (nucleus corporis amygdaloidei medialis, medius et lateralis). Wykazuje połączenia z opuszką węchową,
prążkiem krańcowym, wzgórzem, tworem siatkowatym i zakrętem hipokampa.
- 100 -
Układ limbiczny posiada szereg połączeń, które dzielimy na wewnętrzne i zewnętrzne. Do pierwszych zaliczamy
przede wszystkim obwód Papeza (circuit Papezi) – wiązki biegną od ciała suteczkowatego przez pęczek suteczkowowzgórzowy do jąder przednich wzgórza, a dalej przez promienistość wzgórzowo-obręczową (radiatio
thalamocingularis) do zakrętu obręczy. Poza tym z połączeń wewnętrznych należy wymienić włókna sklepienia oraz
włókna łączące przegrodę przezroczysta z jądrami wzgórza. Do połączeń zewnętrznych układu zaliczamy włókna
komunikujące z: podwzgórzem, jądrami przyśrodkowymi, przednio-brzusznymi i śródblaszkowymi wzgórza oraz z
tworem siatkowatym.
Układ limbiczny odpowiada za reakcje emocjonalne, stany psychiczne, powonienie, niektóre czynności układu
pokarmowego i stymulację układu autonomicznego podczas regulacji ciśnienia krwi, pracy serca, oddychania i
zachowań seksualnych.
233 Na przekroju poprzecznym płaszcza mózgu dostrzegamy zewnętrzne ciemniejsze pasmo istoty szarej
(substantia grisea) oraz wewnętrzne pokłady istoty białej (substantia alba). Ta pierwsza tworzy korę mózgu (cortex
cerebri). Kora w zależności od filogenetycznego wieku składa się z równiej liczby warstw komórek. Najwięcej – 7
zawiera kora nowa (neocortex). W obrębie kory wyróżnia się pola (areae). Różnią się ona między sobą składem
ilościowo-jakościowym elementów komórek, włókien nerwowych, naczyń krwionośnych oraz kolejnością
otrzymywania osłonki mielinowej – czyli cyto-, mielo-, angio- i glioarchitekturą. Brodman wyróżnił 52, a Economo
100 pól mózgowych. Jeżeli do pola dodamy jego czynność, to otrzymujemy ośrodek (centrum). Czynnościami zaś kory
są: wykonawstwo (praxis), poznanie (gnosis) i pamięć (mneme). Ośrodki korowe dzielimy na rzutowe, pamięciowe i
kojarzeniowe.
Ośrodki rzutowe kory (centra projectionis) dzielimy na odprowadzające czyli odkorowe czyli ruchowe oraz na
doprowadzające czyli dokorowe czyli czuciowe. Pierwsze z nich (centra projectionis efferentes s. corticofugales)
dzielimy na piramidowe i pozapiramidowe. Pole piramidowe (area pyramidalis) znajduje się w zakręcie
przedśrodkowym (gyrus precentralis) oraz w przedniej części płacika przyśrodkowego (pars anterior lobuli
paracentralis). Posiada ono część dolną dla twarzy i szyi, środkową dla kończyny górnej oraz górno-przyśrodkową dla
klatki piersiowej, brzucha i kończyny dolnej. Pola pozapiramidowe (areae extrapyramidales) znajdują się w tylnej
części zakrętu czołowego górnego (gyrus frontalis superior) – odpowiedzialne za koordynację ruchów głowy i oczu
oraz w części trójkątowej zakrętu czołowego górnego (pars triangularis gyri frontalis inferioris) – odpowiedzialne za
mowę. Odchodzą od nich drogi nerwowe zdążające do: gałki bladej jądra soczewkowatego (globus pallidus nuclei
lentiformis), jąder wzgórza (nuclei thalami), jąder śródmózgowia (nuclei mesencephali) – jądra czerwiennego (nucleus
ruber) i istoty czarnej (substantia nigra) oraz do jąder mostu (nuclei pontis).
Ośrodki doprowadzające czyli dokorowe (centra projectionis afferentes s. corticopetales) przedstawia poniższa tabela:
czucie dotyku
główne: zakręt zaśrodkowy (gyrus postcentralis), tylna część płacika przyśrodkowego (pars
posterior lobuli paracentralis), dodatkowe: zakręt przedśrodkowy, przednia część płacika
przyśrodkowego i w tylna część zakrętu czołowego górnego i średniego
nastawianie ciała na
płacik ciemieniowy górny (lobulus parietalis superior)
odbiór bodźców
ośrodek rozpoznawania tylna część płata ciemieniowego (lobus parietalis)
przedmiotów dotykiem
ośrodek wzroku
bruzda ostrogowa (sulcus calcarinus), pole prążkowane (area striata) – 17 wg Brodmana,
złożone z wargi górnej i dolnej (labium superius et inferius)
ośrodek słuchu
zakręty skroniowe poprzeczne (gyri temporales transversi), szczególnie 1. z nich – zakręt
Heschla, pole 22 wg Brodmana
ośrodek węchu
przednia część zakrętu hipokampa (gyrus hippocampi) i sam hipokamp (hippocampus)
ośrodek smaku
wieczko czołowo-ciemieniowe zakrętu zaśrodkowego (operculum frontaparietale gyri
postcentralis)
Ośrodki pamięci (centra commemorationis) prezentuje poniższa tabela.
ośrodek pamięci ruchów wyuczonych i prawidłowego tylna część płata ciemieniowego (lobus parietalis)
używania rzeczy
ośrodek pamięci dotyku
przednia część płata ciemieniowego (lobus parietalis)
ośrodek pamięci wzrokowej
klinek (cuneus), zakręt potyliczno-skroniowy przyśrodkowy
(gyrus occipitotemporalis medialis)
ośrodek pamięci dźwięków
zakręt skroniowy górny (gyrus temporalis superior)
ośrodek słuchowy mowy (Wernickiego)
1/3 tylna część zakrętu skroniowego górnego (gyrus
temporalis superior), zakręt nadbrzegowy (gyrus
supramarginalis)
ośrodek czytania i pisania – pamięci znaków pisarskich zakręt kątowy (gyrus angularis)
ośrodek pisania
tylna część zakrętu czołowego średniego (gyrus frontalis
medius)
- 101 -
Ośrodki kojarzeniowe (centra associationis) odpowiedzialne są za procesy psychiczne. Dzielą się na przednie,
zlokalizowane z płacie czołowym, środkowe – w wyspie i tylne – w pozostałych płatach. Ośrodki przednie związane są
z tworzeniem pojęć, myśli, nowych idei oraz uwagą.
234 Kresomózgowie środkowe czyli nieparzyste (telencephalon medium s. impar) składa się ze spoideł
kresomózgowia (commisurae telencephali). Dzielimy je na pierwotne i wtórne. Do pierwszych należy blaszka
graniczna, do drugich zaś: spoidło przednie, sklepienie, ciało modzelowate i przegroda przezroczysta.
Blaszka graniczna lub podwzgórza (lamina terminalis s. hypothalami) stanowi przednią ścianę komory III (paries
anterior ventriculi tertii). Ma kształt trójkąta zwróconego podstawą do skrzyżowania wzrokowego (chiasma opticum) i
ograniczającego zachyłek wzrokowy (recessus opticus). U góry łączy się ze spoidłem przednim, ponadto przylega
górną częścią do dzioba ciała modzelowatego (rostrum corporis callosi).
Spoidło przednie (commisura anterior) położone jest nad blaszką graniczną, a przed słupami sklepienia (columnae
fornicis). Składa się z części przedniej i tylnej. Przednia zwana jest węchową (pars olfactoria) i zawiera włókna od
istoty dziurkowanej przedniej (substantia perforata anterior) i pasma węchowego (tractus oflactorius). Część tylna
zwana jest płaszczową lub międzypółkulową (pars palialis s. interhemispherica), ciągnie się wzdłuż podstawy jądra
soczewkowatego (nucleus lentiformis) do zakrętu potyliczno-skroniowego bocznego (gyrus occipitotemporalis
lateralis) i zakrętu skroniowego górnego (gyrus temporalis inferior).
Sklepienie (fornix) rozciąga się od hipokampa do ciała suteczkowatego (corpus mamillare). Zaczyna się w rogu
dolnym komory bocznej, gdzie strzępek hipokampa (fimbria hipocampi) przedłużą się w odnogę sklepienia (crus
fornicis). Obie odnogi biegną w górę, do przodu i zbieżnie, aż osiągają trzon sklepienia (corpus fornicis) ułożony pod
ciałem modzelowatym (corpus callosum). Następnie sklepienie dzieli się na słupy (columnae fornicis), które
przedłużają się na dolną powierzchnię mózgowia w ciała suteczkowate (corpora mamillaria). Słupy i dolna
powierzchnia ciała modzelowatego ograniczają trójkąt zwrócony podstawą do płata owego ciała, a zwanego harfą czy
lira Dawida (psalterium s. lyra Davidis). Jej poprzeczne prążki to spoidło sklepienia (commisura fornicis) łączące
hipokampy. Sklepienie wykazuje związek z procesami pamięci.
Ciało modzelowate czyli spoidło wielkie (corpus callosum s. commisura magna) stanowi dno szczeliny podłużnej
mózgu (fissura longitudinalis cerebri). Posiada nawleczkę szarą (indusium grideum) oraz po każdej stronie prążek
podłużny przyśrodkowy i boczny (stria longitudinalis medialis et lateralis). Wyróżniamy w nim płat (splenium), trzon
(truncus), kolano (genu) i dziób (rostrum). 2 pierwsze elementy tworzą strop, a 2 następne przednią ścianę komory III.
Włókna spoidłowe tworzą prążki poprzeczne (striae transversae) oraz promienistość ciała modzelowatego (radiatio
corporis callosi). To ostatnie składa się z części czołowej, ciemieniowej, potylicznej i skroniowej. Przebieg włókiem
kojarzeniowych między biegunem potylicznym i czołowym tworzy odpowiednio szczypce większe i mniejsze (forceps
major et minor).
Przegroda przezroczysta (septum pellucidum) położona jest pomiędzy ciałem modzelowatym a słupami sklepienia. Ma
kształt trójkąta zwróconego szczytem do spoidła przedniego, podstawą do trzonu ciała modzelowatego, bokiem
przednim do jego kolana, a tylnym do słupa sklepienia. Posiada jamę (cavum septi pellucidi) ograniczoną z każdej
strony przez blaszkę (lamina septi pellucidi) – każda z nich stanowi przyśrodkowe ograniczenie przedniego rogu
komory bocznej. Tu również zaczyna się droga węchowo-hipokampowa (tractus olfactohippocampicus).
235 Komora boczna (ventriculus lateralis) jest częścią komory kresomózgowia. Ta bowiem dzieli się na parzystą
część boczną (pars lateralis) oraz na część nieparzystą (pars impar), które łączą się ze sobą przez otwór
międzykomorowy (foramen interventriculare). Jest on położony pomiędzy częścią wolną słupów sklepienia (pars libera
columnae fornicis) a wzgórzem (thalamus). Komora składa się z kilku części, każda zaś znajduje się w obrębie innego
płata. W płacie ciemieniowym znajduje się część środkowa (pars centralis), w czołowym – róg przedni (cornu
anterius), w potylicznym – róg tylny (cornu posterius), w skroniowym – róg dolny (cornu posterius). Otwór
międzykomorowy wypada między częścią środkową a rogiem przednim. W części środkowej i w rogu dolnym
występuje splot naczyniówkowy komory bocznej (plexus chorioideus ventriculi lateralis). Cała komora okrąża
łukowato wyspę (insula).
Róg przedni – czołowy ograniczony jest z boku przez głowę jądra ogoniastego (caput nuclei caudati), od strony
przyśrodkowej – przez blaszkę przegrody przezroczystej (lamina septi pellucidi), z góry zaś przez obicie (tapetum).
Część środkowa posiada poniżej prążek krańcowy (stria terminalis) i blaszkę przytwierdzoną (lamina affixa), powyżej
– obicie, bocznie – ogon jądra ogoniastego (cauda nuclei caudati), przyśrodkowo – sklepienie (fornix). Róg tylny –
potyliczny posiada na ścianie przyśrodkowej kilka wpukleń, mianowicie: opuszkę rogu tylnego (bulbus cornus
posterioris), ostrogą ptasią (calcar avis) spowodowaną wciskaniem się bruzdy ostrogowej (sulcus calcarinus) oraz
trójkąt poboczny (trigonum collaterale) dzięki wciskaniu się bruzdy pobocznej (sulcus collateralis). Róg dolny –
skroniowy posiada u góry ogon jądra ogoniastego (cauda nuclei caudati) i prążek krańcowy (stria terminalis), na
przyśrodkowej ścianie zaś – hipokampa (hippocampus) spowodowanego wciskaniem się jego bruzdy (sulcus
hippocampi); do przodu przedłuża się on w stopę (pes hippocampi) posiadającą 2-3 palce (digitationes hippocampi),
pokryty zaś jest wydrążeniem (alveus hippocampi) przedłużającym się do przodu i przyśrodkowo w strzępek (fimbria
hippocampi).
236 Jądra podkorowe czyli podstawne kresomózgowia (nuclei subcorticales s. basales telencephali) są
skupieniami istoty szarej otoczonymi istota białą. Jądra te powstają z 3 źródeł: z jądra nadpodstawnego (nucleus
- 102 -
epibasalis) rozwija się przedmurze i ciało migdałowate, z jądra podstawnego – ciało prążkowane czyli prążkowie
składające się z jądra ogoniastego i skorupy, z międzymózgowia zaś pochodzi gałka blada, dająca wraz ze skorupą
jądro soczewkowate.
Przedmurze (claustrum) jest płytką istoty szarej położoną między korą wyspy, od której oddzielona jest torebką
ostatnią (capsula extrema), a skorupą, od której oddziela ją torebka zewnętrzna (capsula externa). Przedmurze jest po
stronie przyśrodkowej gładkie, na bocznej zaś występują falistości wywołane zakrętami wyspy. Z przodu łączy się z
istotą dziurkowaną przednią (substantia perforata anterior) i z prążkiem węchowym bocznym (stria olfactoria lateralis),
w górze cieńczeje, a w dole łączy się z ciałem migdałowatym.
Ciało migdałowate (corpus amygdaloideum) znajduje się przy końcu płata skroniowego. Ograniczone jest przednim
końcem rogu dolnego komory bocznej, a od zewnątrz pokryte zakrętem półksiężycowatym (gyrus semilunaris). Łączy
się z tworem hipokampa (formatio hipocampi) stanowiącym III-rzędowy ośrodek węchowy. Tu kończą się włókna
prążka krańcowego (stria terminalis) z istoty dziurkowanej przedniej które biegną w górę i dalej położone są między
jądrem ogoniastym a wzgórzem. Zaburzenie funkcji ciała migdałowatego daje zniesienie lęku.
Jądro ogoniaste (nucleus caudatus) składa się z głowy i z ogona. Głowa (caput nuclei caudati) zwraca się do przodu,
leży przed wzgórzem, łączy się ze skorupą i stanowi boczne ograniczenie przedniego rogu komory bocznej. Ogon leży
wzdłuż prążka krańcowego, stanowiąc dno części środkowej komory bocznej, a sam zwracając się do jej rogu dolnego.
Między omawianym jądrem a wzgórzem występuje prążek krańcowy pokryty przez ż. wzgórzowo-prążkowiową
(v. thalamostriata superor).
Skorupa (putamen) posiada po stronie bocznej torebkę zewnętrzną (capsula externa), po przyśrodkowej zaś zagłębienie,
w którym obecna jest gałka blada (globus pallidus). Razem oba te elementy tworzą jądro soczewkowate (nucleus
lentifirmis) o postaci stożka zwróconego podstawą na zewnątrz; jego uszkodzenie powoduje chorobę Wilsona. Skorupa
wraz z jądrem ogoniastym tworzy ciało prążkowane (corpus striatum) lub prążkowie (striatum). Ostatnie oddzielone są
przez włókna przebiegające z kory do międzymózgowia. Skorupa łączy się z kora za pośrednictwem wzgórza.
Gałka blada (globus pallidus) ma kształt piramidy zwracającej się podstawą do skorupy a szczytem do podwzgórza.
Ścianę dolną stanowi spoidło przednie (commisura anterior), a ściany: przednią, tylną i górną – torebka wewnętrzna
(capsula interna). Gałka posiada mniejszą część wewnętrzną kontaktującą się z torebką wewnętrzną oraz większą część
zewnętrzną, tworzącą tzw. gałkę blada boczną (globus pallidus lateralis). Obie części rozdziela blaszka rdzeniowa
przyśrodkowa (lamina medullaris medialis). Gałka od sąsiadującej z nią skorupy rozdzielona jest blaszką rdzeniowa
boczną (lamina medullaris lateralis). Obie blaszki przedłużają się na pętlę soczewkową (ansa lenticularis).
238 Istota biała kresomózgowia (substantia alba telencephali) stanowi o jego zróżnicowaniu. Składa się z włókien
nerwowych łączących różne jego ośrodki. Ogólnie włókna dzielimy na kojarzeniowe, spoidłowe i rzutowe. Włókna
kojarzeniowe (fibrae associationes) tworzą takież drogi nerwowe (tractus nervosi associationes) – łączą one ośrodki w
obrębie jednej półkuli i biegną podłużnie. Włókna spoidłowe (fibrae commisurales) tworzą jednoimienne drogi
nerwowe (tractus nervosi commisurales) – te z kolei łączą ze sobą obie półkule i biegną poprzecznie. Wreszcie włókna
rzutowe (fibrae projectiones) tworzą drogi nerwowe rzutowe (tractus nervosi projectiones), które łączą korę z
ośrodkami podkorowymi i biegną pionowo.
Na drogi nerwowe kojarzeniowe (tractus nervosi associationes) składają się włókna śródkorowe i podkorowe. Te
drugie dzielą się na krótkie i długie. Włókna krótkie zwane są włóknami łukowatymi mózgu (fibrae arcuatae cerebri)
lub śródpłatowymi (fibrae intralobares), biegną one poprzecznie do przebiegu bruzdy i mają kształt litery U. Włókna
długie nazywamy międzypłatowymi (fibrae interlobares), gdyż łącza one ośrodki położone w różnych płatach.
Układają się one w kilka charakterystycznych pęczków, przedstawionych w tabeli.
obręcz (cingulum)
biegnie w swoim zakręcie (gyrus cinguli), od bieguna
przedniego do przedklinka; jest to droga kojarzeniowa
węchomózgowia
pęczek podłużny górny (fasciculus longitudinalis superior) łączy płat czołowy z potylicznym
pęczek podłużny dolny (fasciculus longitudinalis inferior) łączy płat skroniowy i potyliczny z zakrętami potylicznoskroniowymi i z klinkiem
pęczek podspoidłowy (fasciculus subcallosus)
biegnie bocznie od komory bocznej, pod ciałem
modzelowatym, nad jądrem ogoniastym, łączy to ostatni z
korą
pęczek hakowaty (fasciculus uncinatus)
znajduje się pod rąbkiem wyspy (limen insulae), łączy
zakręty oczodołowe z zakrętem hipokampa
pęczek łukowaty lub czołowo-skroniowy
(fasciculus arcuatus s. frontotemporalis)
pęczek potyliczny pionowy
(fasciculus occipitalis verticalis)
W skład dróg spoidłowych (tractus nervosi commisurales) wchodzą wszystkie elementy położone pośrodkowo i
zawierające włókna biegnące między półkulami. Do takich należy: ciało modzelowate (corpus callosum), spoidło
przednie (commisura anterior), spoidło uzdeczek (commisura habenularum), spoidło sklepienia (commisura fornicis),
- 103 -
spoidła nadwzrokowe (commisurae supraopticae), skrzyżowania nakrywki (decussationes tegmenti).
Drogi rzutowe (tractus nervosi projectiones) tworzą wieniec promienisty (corona radiata) składający się z części takich
jak płaty mózgu. Przechodzą one przez torebkę wewnętrzną (capsula interna) opisaną osobno. Dzielą się na krótkie i
długie. Drogi krótkie to: wiązki łączące obustronnie korę ze wzgórzem, część drogi wzrokowej i część drogi słuchowej.
Kora łączy się ze wzgórzem dzięki pęczkom korowo-wzgórzowym (fasciculi corticothalamici) i wzgórzowo-korowym
(fasciculi thalamocorticales). Oba te komponenty rozchodzą się w postaci promienistości wzgórza (radiationes
thalami), w których wyróżniamy konary – przedni, tylny, górny i dolny (pedunculus anterior, posterior, superior et
inferior). Drogi promienistości wzrokowej (radiatio optica) przez drogę kolankowo-korową wzrokową (tractus
geniculocorticalis opticus) łączą ciało kolankowate boczne (corpus geniculatum laterale) i pole prążkowane (area
striata), a przez drogę poduszkowo-korową (tractus pulvinocorticalis) to ciało z polem przed- i potylicznym (area preet occipitalis). Część drogi słuchowej w promienistości słuchowej (radiatio acustica) przez drogę kolankowo-korową
słuchową (tractus geniculocorticalis acusticus) łączy ciało kolankowate przyśrodkowe (corpus geniculatum mediale) z
zakrętem Heschla.
Drogi rzutowe długie to drogi ruchowe, które dzielimy na bezpośrednie i pośrednie. Do bezpośrednich zaliczamy drogi
korowo-rdzeniowe i korowo-jądrowe. Drogi korowo-rdzeniowe lub piramidowe (tractus corticospinales s. pyramidales)
przechodzą przez tylną odnogę torebki wewnętrznej; prowadzą kolejno wiązki dla mm.: ręki, przedramienia, ramienia,
barku, klatki piersiowej, brzucha, uda, podudzia, stopy, pęcherza moczowego i odbytnicy. Drogi korowo-jądrowe
(tractus corticonucleares) przechodzą przez kolano torebki wewnętrznej, zdążając do jąder ruchowych
nn. czaszkowych; wiodą wiązki kolejno dla: krtani, gardła, podniebienia, żuchwy, języka, twarzy, szyi i gałki ocznej.
Do dróg pośrednich zaliczamy te łączące korę z ośrodkami podkorowymi. Należą tu: drogi korowo-nakrywkowe
(tractus corticotegmentales) – korowo-czerwienna (tractus corticirubralis) i korowo-czarna (tractus corticonigralis),
droga korowo-pokrywowa (tractus corticotectalis) oraz drogi korowo-mostowe (tractus corticopontini). Te ostatnie
dzielimy ma czołowe, przechodzące przyśrodkowo od dróg piramidowych i zdążające do jąder tylnych mostu oraz na
pozostałe, przechodzące bocznie do dróg piramidowych i osiągające jarda mostu przednie.
237 Torebka wewnętrzna (capsula interna) oddziela jądro ogoniaste (nucleus caudatus) od skorupy (putamen). Na
przekroju czołowym znajduje się przyśrodkowo od jądra soczewkowatego (nucleus lentiformis), przebiegając od strony
górno-bocznej ku dolno-przyśrodkowej. Na przekroju poprzecznym ma kształt litery V. Składa się z odnogi przedniej
(crus anterius), kolana (genu) i odnogi tylnej (crus posterius). Odnoga przednia występuje między głową jądra
ogoniastego a jądrem soczewkowatym, tylna zaś między tym ostatnim a wzgórzem.
Drogi nerwowe przechodzące przez torebkę wewnętrzną przedstawiają się następująco. Przez odnogę przednią
przebiegają kolejno: promienistości wzgórza przednie (radiationes thalamicae anteriores), droga czołowo-mostowa
(tractus frontopontinus) i drogi korowo-jądrowe (tractus corticonucleares). W odnodze tylnej wyróżniamy część
wzgórzowo-soczewkową (pars thalamolenticularis), podsoczewkową (pars sublenticularis) i zasoczewkową (pars
retrolenticularis). Przez pierwszą z nich przechodzą: droga korowo-rdzeniowa – piramidowa (tractus corticispinalis –
pyramidalis), droga korowo-czerwienna (tractus corticorubralis), droga korowo-siatkowa (tractus corticoreticularis) i
droga wzgórzowo-ciemieniowa (tractus thalamoparietalis). Przez drugą: promienistość wzrokowa (radiatio optica),
promienistość słuchowa (radiatio acustica), droga korowo-pokrywowa (tractus corticotectalis) i droga skroniowomostowa (tractus temporopontinus). Przez trzecią: promienistości wzgórza tylne (radiationes thalamicae posteriores)
oraz pęczek ciemieniowo-potyliczno-mostowy (fasciculus parietooccipitopontinus).
239 Międzymózgowie (diencephalon) pokryte jest z góry i z boku przez kresomózgowie. Posiada część brzuszną i
grzbietową rozdzielone przez bruzdę podwzgórzową (sulcus hypothalamicus). Zawiera ponadto komorę III (ventriculus
tertius). Część grzbietowa zwana jest wzgórzomózgowiem (thalamencephalon). W jego skład wchodzi wzgórze
(thalamus), zawzgórze (metathalamus) z ciałem kolankowatym przyśrodkowym i bocznym (corpus geniculatum
mediale et laterale) oraz nadwzgórze (epithalamus) z szyszynką (corpus pineale), uzdeczką (habenula) i spoidłem
tylnym lub nadwzgórzowym (commisura posterior s. epithalamica). Do części brzusznej zalicza się podwzgórze
(hypothalamus) i niskowzgórze (epithalamus).
240 Na wzgórzomozgowie (thalamencephalon) składa się wzgórze, zawzgórze i nadwzgórze.
Wzgórze (thalamus) jest nagromadzeniem istoty szarej o kształcie jaja, przebiegającym od strony tylno-bocznej ku
przednio-przyśrodkowej. Jego tylny koniec przedłuża się w dół w poduszkę (pulvinar), przedni zaś zwraca się do
głowy jądra ogoniastego (caput nuclei caudati) oraz do słupa sklepienia (columna fornicis). Wzgórze posiada kilka
powierzchni. Powierzchnia dolna zrasta się z podwzgórzem (hypothalamus). Boczna zwraca się do jądra ogoniastego
(nucleus caudatus) i do odnogi tylnej torebki wewnętrznej (crus posterius capsulae internae). Powierzchnia
przyśrodkowa tworzy ścianę boczną komory III (ventriculus III) i łączy się z powierzchnią przeciwległą przez zlep
międzywzgórzowy (adhaesio interthalaminca). Powierzchnia górna zwraca się do części środkowej komory bocznej
(pars centralis ventriculi lateralis) i pokrywa warstwę obszarową (stratum zonale) tworzoną przez włókna pasma
wzrokowego (tractus opticus) lub prążek rdzeniowy wzgórza (stria medullaris thalami). Do przodu od tego ostatniego
znajduje się guzek przedni wzgórza (tuberculum anterius thalami), za którym widzimy bruzdę dla splotu
naczyniówkowego komory bocznej (plexus chorioideus ventriculi lateralis). Boczną granicą wzgórza jest prążek
krańcowy (stria teminalis) przebiegający z tyłu i z boku w stronę przednią i przyśrodkową. Pokryty jest on
ż. wzgórzowo-prążkowiową górną (v. thalamostriata superior), a w kierunku przyśrodkowym przedłuża się w blaszkę
- 104 -
przytwierdzona (lamina affixa). Przyczepia się do niej wspomniany splot naczyniówkowy komory bocznej, po zdarciu
którego pozostaje taśma naczyniówkowa (tenia chorioidea). Granicą między powierzchnią przyśrodkową a górną
wzgórza jest jego prążek rdzeniowy (stria medullaris thalami). Przedłuża się on do tyłu w uzdeczkę (habenula), która
łączy się z przeciwległa przez spoidło uzdeczek (commisura habenularum), od którego zwisa szyszynka (corpus
pineale). Prążek rdzeniowy jest również miejscem przyczepu blaszki pokrywającej komory III (lamina tectoria
ventriculi III) - łączy się ona ze splotem naczyniówkowym tej komory (plexus chorioideus ventriculi III), o zdarciu
którego pozostaje taśma wzgórza (tenia thalami).
Na zawzgórze (metathalamus) składają się ciała kolankowate zepchnięte przez poduszkę (pulvinar). Ciało boczne
(corpus geniculatum laterale) znajduje się bocznie od poduszki, pod tylnym końcem wzgórza; dochodzą doń korzenie
pasma wzrokowego bocznego i przyśrodkowego (radices tractus optici medialis et lateralis). Ciało przyśrodkowe
(corpus geniculatum mediale) występuje przyśrodkowo i poniżej w stosunku do poduszki, zaś od strony górnoprzyśrodkowej łączy się ono z ramieniem wzgórka dolnego (bracium colliculi inferioris).
Nadwzgórze (epithalamus) zawiera uzdeczkę i towarzyszące jej elementy oraz spoidło tylne. Uzdeczka (habenula) jest
przedłużeniem prążka rdzeniowego wzgórza. Bocznie posiada trójkąt (trigonum habenulae), pod ktorym znajduje się
jej jądro przyśrodkowe i boczne (nulceus habenulae medialis et lateralis). Spoidło tylne lub nadwzgórzowe (commisura
posterior s. spithalamica) znajduje się w przejściu grzbietowego obszaru międzymózgowia w pokrywę śródmózgowia
(tectum mesencephali). Zwraca się do przodu; jego górny brzeg ogranicza zachyłek szyszynkowy (recessus pinealis),
dolny zaś ogranicza wodociąg mózgu (aquaeductus cerebri).
246 Szyszynka (corpus pineale s. glandula pinealis) jest spłaszczonym, gruszkowatym, nieparzystym tworem. Ma
kształt stożka zwracającego się podstawą w kierunku przednim. Zawieszona jest na spoidle uzdeczek (commisura
habenularum) powyżej spoidła tylnego (commisura posterior), miedzy wzgórkami górnymi (colliculi superiores) a
płatem ciała modzelowatego (splenium corporis callosi), w trójkącie podszyszykowym (trigonum subpineale). W
szyszynkę wciska się światło komory III, tworząc zachyłek szyszynkowy (recessus pinealis). Wejście doń ogranicza od
góry spoidło uzdeczek, a z dołu spoidło tylne. Między górną powierzchnią szyszynki a blaszką pokrywającą komory III
(lamina tectoria ventriculi III) występuje zachyłek nadszyszynkowy (recessus suprapinealis). Omawiany gruczoł
zawiera piasek mózgu (acervulus cerebri).
241 Podwzgórze (hypothalamus) znajduje się poniżej bruzdy podwzgórzowej (sulcus hypothalamicus).
Wyróżniamy na nim dwie powierzchnie wolne – przyśrodkową i dolną; pozostałe zrastają się z innymi elementami.
powierzchnia przyśrodkowa zwraca się do komory III. Na powierzchni dolnej możemy wyróżnić część tylną i przednią.
W tylnej znajduje się ciało suteczkowate (corpus mamillare) przedłużające się do przodu w swój konar (pedunculus
corporis mamillaris). W części przedniej występuje guz popielaty (tuber cinereum) od którego w stronę przednio-dolną
odchodzi lejek (infundibulum), na tym z kolei zawieszona jest przysadka (hypophysis). W części tej obserwujemy
również skrzyżowanie wzrokowe (chiasma opticum).
W tylnej części podwzgórza obecne jest niskowzgórze (subthalamus). Znajdują się na nim szczegóły takie jak: ciało
Luisa (corpus Luisi), obszar niepewny (zona incerta) oraz pole Forela (campus Foreli).
247 Przysadka mózgowa (hypophysis s. glandula pituitaria) składa się z dwóch części zwanych płatami, których
w większości przeciwstawne cechy zestawiono w tabeli.
płat przedni (lobus anterior)
płat tylny (lobus posterior)
większy
mniejszy
powstaje wcześniej z kieszonki Rathkego
powstaje później z międzymózgowia
część gruczołowa przysadki (adenohypophysis)
część nerwowa przysadki (neurohypophysis)
występuje w dole przysadkowym (fossa hypophysialis)
występuje na grzbiecie siodła (dorsum sellae)
składa się z części pośredniej (pars intermedia) i guzowej łączy się z lejkiem (infundibulum) przechodzącym przez
(pars tuberalis), wydzielającej hormon prolaktynę (PRL)
przeponę siodła (diaphragma sellae); magazynuje
wazopresynę (ADH) i oksytocynę (OT)
242 Wzgórze nie jest jednolitą masą istoty szarej – składa się z całego szeregu jąder (nuclei thalami)
poprzedzielanych blaszkami rdzeniowymi (laminae medullares thalami). Jądra wzgórza dzielimy ogólnie na
specyficzne czyli posiadające bezpośrednie połączenie z korą mózgową oraz niespecyficzne – nie wykazujące takich
połączeń.
W pierwszej grupie wyróżniamy jądra przednie, przyśrodkowe, brzuszno-boczne oraz tylne. Jądra przednie – przedniogrzbietowe, przednio-brzuszne i przednio-przyśrodkowe – wykazują łączność z omawianym przy układzie limbicznym
obwodem Papeza (circuit Papezi). Jądro przyśrodkowo-grzbietowe łączy się z układem limbicznym, zakrętem
przedśrodkowym (gyrus precentralis) oraz z podwzgórzem. Z jądra boczno-brzusznego i boczno-grzbietowego
odchodzi droga wzgórzowo-ciemieniowa (tractus thalamoparietalis), jądro brzuszno-przednie i brzuszno-boczne łączy
się z móżdżkiem i śródmózgowiem, do jądra brzuszno-tylnego bocznego i przyśrodkowego trafia wstęga przyśrodkowa
(lemniscus medialis) i droga rdzeniowo-wzgórzowa (tractus spinothalamicus), opuszcza je zaś droga wzgórzowokorowa (tractus thalamocorticalis). Do jąder tylnych zaliczamy jądro poduszki przednie, dolne, boczne i przyśrodkowe
łączące się z płatem ciemieniowym, skroniowym i potylicznym, jądro ciała kolankowatego przyśrodkowego (nucleus
corporis geniculati medialis) wchodzące w skład drogi słuchowej (tractus acusticus) oraz jądro ciała kolankowatego
- 105 -
bocznego (nucleus corporis geniculati lateralis) wchodzące w skład drogi wzrokowej (tractus opticus).
Do jąder niespecyficznych zaliczmy: jądra pośrodkowe, śródblaszkowe i siatkowe. Jądra pośrodkowe (nuclei mediani)
łączą się z podwzgórzem i układem limbicznym – z hipokampem, zakrętem obręczy (gyrus cinguli) oraz z ciałem
migdałowatym (corpus amygdaloideum); do grupy tej należy jądro przykomorowe przednie i tylne (nucleus
paraventricularis anterior et posterior), jądro łączące (nucleus reuniens) oraz jądro równoległoboczne (nucleus
rhomboidealis) tworzące zlep międzywzgórzowy (adhaesio interthalamica). Jądra śródblaszkowe (nuclei
intralaminares) łączą się z prążkowiem (striatum) i podwzgórzem; zaliczamy tu: jądro środkowo-pośrodkowe (nucleus
centromedialis), jądro środkowe przyśrodkowe i boczne (nucleus centralis medialis et lateralis), jądro przyśrodkowe
(nucleus paracentralis) oraz jądro przypęczkowe (nucleus parafascicularis). Jądra siatkowe (nuclei reticulares) łączą się
z wszystkimi obszarami kory mózgowej.
Wzgórze wykazuje połączenia m. in. z kresomózgowiem za pośrednictwem promienistości. Promienistości wzgórzowe
przednie (radiationes thalamicae anteriores) łączą jądra przednie z płatem czołowym, promienistości środkowe
(radiationes thalamicae centrales) – jądro boczno-tylne, brzuszno-boczne i brzuszno-tylne z zakrętem przed- i
zaśrodkowym, promienistości tylne (radiationes thalamicae posteriores) – ciało kolankowate boczne z płatem
potylicznym, zaś konar dolny wzgórza (pedunculus thalami inferior) łączy je z płatem skroniowym, zakrętem
hipokampa i z ciałem migdałowatym. Poza tym wzgórze wykazuj jeszcze szereg innych połączeń. Pęczek wzgórzowy
(fasciculus thalamicus) zdąża do jądra brzuszno-tylnego i do jąder bocznych; składa się nań: droga zębato-wzgórzowa
(tractus dentatothalamicus) łącząca jądro zębate (nucleus dentatus) z jądrem brzuszno-bocznym, pęczek brzuszny
(fasciculus ventralis) oraz pętla i pęczek soczewkowaty (ansa et fasciculus lenticularis) łączące jądro soczewkowate
(nucleu lentifirmis) z jądrami brzusznymi. Pęczek niskowzgórzowy (fasciculus subthalamicus) łączy gałkę bladą
(globus pallidus) z jądrem niskowzgórzowym (nucleus subthalamicus). Pęczek suteczkowo-wzgórzowy (fasciculus
mamillothalamicus) biegnie od ciała suteczkowatego (corpus mamillare) przez jądra rzednie do zakrętu obręczy (gyrus
cinguli). Wzgórze posiada również włókna międzywzgorzowe (fibrae interthalamicae) oraz przykomorowe (fibrae
periventriculares) – te ostatnie łączą jądra przyśrodkowe z jądrami podwzgórza.
Uszkodzenie wzgórza może powodować: zniesienie pewnych odruchów psychicznych, połowiczne znieczulenie ciała
(hemianaestesis), bóle wzgórzowe i hiperpatię, zaburzenie określania czasu (chronotaraxis), ruchu choreoatatyczne i
drżenia zamiarowe oraz tzw. rękę wzgórzową.
243 Nadwzgórze (epithalamus) posiada w strukturze wewnętrznej jądro uzdeczki przyśrodkowe i boczne (nucleus
habenulae medialis et lateralis), jądra przedpokrywowe (nuclei pretectales) oraz spoidło tylne (commisura posterior).
Włókna doprowadzające to głównie prążek rdzeniowy wzgórza (stria medullaris thalami) łączący jądra uzdeczki z
istotą dziurkowaną przednią (substantia perforata anterior), ciałem migdałowatym (corpus amygdaloideum) i z
podwzgórzem (hypothalamus). Najważniejszymi włóknami odprowadzającymi są: droga uzdeczkowomiędzykonarowa (tractus habenulointerpeduncularis) oraz pęczek tyłozgięty (fasciculus retroflexus) – oba łączące ze
śródmózgowiem. Spoidło tylne łączy jądra przedpokrywowe. Spoidło uzdeczek (commisura habenularum) należy do
włókien spoidłowych mózgowia.
244 Podwzgórze (hypothalamus) również składa się z całego szeregu jąder. Z powodu znacznej ilości dzieli się je
na okolicę (pole) wzgórza przednią, pośrednią i tylną.
Okolica lub pole podwzgórza przednie (regio s. area hypothalamica anterior) znajduje się w części wzrokowej.
Występuje tu jądro przedwzrokowe przyśrodkowe i boczne (nucleus preopticus medialis et lateralis) łączące się z
prążkiem rdzeniowym (stria medullaris), jądrami przyśrodkowymi wzgórza oraz pęczkiem kresomózgowia
przyśrodkowym (fasciculus telencephali medialis). Obecne jest również jądro nadwzrokowe (nucleus supraopticus) i
jądro przykomorowe (nucleus paraventricularis) wykazujące połączenie z przysadką (hypophysis). Jądro
podwzgórzowe przednie (nucleus hypothalamicus anterior) posiada połączenie z półkulami mózgu, prążkiem
krańcowym (stria terminalis) i ze wzgórzem (thalamus).
Okolica lub pole podwzgórza pośrednie (regio s. area hypothalamica intermedia) zawiera: jądro łukowate (nucleus
arcuatus), jądra guzowe (nuclei tuberales), jądro lejkowe (nucleus infundibularis) oraz jądro podwzgórzowe brzusznoprzyśrodkowe, brzuszno-grzbietowe, grzbietowe i tylne (nucleus hypothalamicus ventro-medialis, ventro-dorsalis,
dorsalis et posterior).
W okolicy podwzgórza tylnej (regio s. area hypothalamica posterior) znajdujemy jądro podwzgórzowe tylne (nucleus
hypothalamicus posterior) oraz jądra ciała suteczkowatego (nuclei corporis mamillaris). Te ostatnie dzielą się na
przyśrodkowe, wysyłające pęczek suteczkowo-wzgórzowy (fasciculus mamillothalamicus) oraz na boczne, łączące się
ze sklepieniem (fornix).
Połączenia podwzgórza to nic innego jak jego drogi i pęczki, które dzielimy na doprowadzające, odprowadzające oraz
spoidłowe. Do pierwszej grupy należą: włókna przykomorowe (fibrae periventriculares) od wzgórza, konary ciał
suteczkowatych (pedunculi corporum mamillarium) ze śródmózgowia (mesencephalon), a także włókna sklepienia
(fibrae fornicis), prążek krańcowy (stria terminalis) i pęczek kresomózgowia przyśrodkowy (fasciculus telencephali
medialis), wszystkie od układu limbicznego (systema limbicum). Do włókien odprowadzających należy: pęczek
suteczkowo-nakrywkowy (fasciculus mamillotegmentalis) biegnący do jąder nakrywki (nuclei tegmenti), pęczek
podłużny grzbietowy (fasciculus longitudinalis dorsalis) do konaru mózgu (peduculus cerebri) oraz droga
podwzgórzowo-przysadkowa (tractus hypothalamicohypophysialis), składająca się z drogi nadwzokowo-przysadkowej
- 106 -
(tractus supraopticohypophysialis) oraz z drogi przykomorowo-przysadkowej (tractus paraventriculohypophyialis).
Drogi spoidłowe to: spoidło nadwzrokowe grzbietowe – Meyntera (commisura supraoptica dorsalis) oraz spoidło
nadwzrokowe brzuszne – Gerdalena (commisura supraoptica ventralis).
Do funkcji podwzgórza zaliczamy:
- termoregulację, dlatego jego uszkodzenia powodują przegrzanie (hypertermia) lub przechłodzenie (hypothermia)
organizmu,
- neurosekrecję – wydziela ono wazopresynę czyli hormon antydiuretyczny (ADH), oksytocynę (OT) oraz statyny
(IH) i liberyny (RH),
- integrację czynności autonomicznych – część przednia odpowiada za układ przy-, a tylna za współczulny,
- regulację pobierania pokarmu dzięki obecności ośrodka głodu i sytości,
- regulacje gospodarka wodną dzięki obecności ośrodka pragnienia,
- regulację czynności płciowych,
- sterowanie stanami psychicznymi, stąd uszkodzenie może powodować apatię lub depresję,
- regulację snu i czuwania.
245 W budowie wewnętrznej niskowzgórza (subthalamus) wyróżniamy kilka elementów. Jądro niskowzgórzowe
(nucleus subthalamicus) stanowi część układu pozapiramidowego (systema extrapyramidale); łączy się ze skorupą
(putamen), jądrem czerwiennym (nucleus ruber), obszarem niepewnym i wzgórzem (thalamus). Jądro pola Forela
(nucleus campi Foreli) łączy się z kora mózgową. Obszar niepewny (zona incerta) położony jest między wzgórzem a
jądrem niskowzgórzowym; łączy się z podwzgórzem, jądrami siatkowymi wzgórza, śródmózgowiem, gałka bladą,
prążkowiem i korą.
248 Komora trzecia (ventriculus tertius) składa się z części międzymózgowiowej (pars diencephalica) oraz z
części kresomózgowiowej (pars telencephalica) czyli części nieparzystej komory kresomózgowia (pars impar ventriculi
telencephali). Ta druga występuje między otworem międzykomorowym (foramen interventriculare) po każdej stronie.
W kierunku tylno-dolnym omawiana komora przechodzi w wodociąg mózgu (aquaeductus cerebri).
Komora III posiada ścianę górną, dolną, przednią, tylną oraz po każdej stronie boczną. Ścianę górną stanowi blaszka
pokrywająca (lamina tectoria) łącząca się z uzdeczką (habenula) i prążkiem rdzeniowym (stria medullaris) oraz tkanka
naczyniówkowa (tela chorioidea) tworząca splot naczyniówkowy (plexus chorioideus); na ścianie tej 2 żż. wewnętrzne
mózgu (vv. cerebri internae) łączą się w ż. wielką mózgu (v. cerebri magna). Ścianę dolna stanowią: konary mózgu
(pedunculi cerebri), istota dziurkowana tylna (substantia perforata posterior), ciała suteczkowate (corpora mamillaria),
guz popielaty (tuber cinereum), lejek (infundibulum) oraz skrzyżowanie wzrokowe (chiasma opticum). Ścianę przednią
tworzą elementy kresomózgowia środkowego (telencephalon medium): blaszka graniczna (lamina terminalis), spoidło
przednie (commisura anterior) i wolna część słupów sklepienia (pars libera columnae fornicis). Z kolei tylną ścianę
tworzy nadwzgórze (epithalamus), a ściślej: szyszynka (corpus pineale), spoidło tylne (commisura posterior) i spoidło
uzdeczek (commisura habenularum). Boczna ściana tworzona jest po każdej stronie przez wzgórze (thalamus) oraz
podwzgórze (hypothalamus).
Wewnętrzna powierzchnia komory urozmaicona jest przez 5 zachyłków. Na ścianie dolnej pomiędzy blaszką graniczną
a skrzyżowaniem wzrokowym mamy zachyłek wzrokowy (recessus opticus), zaś między skrzyżowaniem a guzem
popielatym – zachyłek lejka (recessus infundibuli). Na ścianie tylnej zachyłek nadszyszynkowy (recessus
suprapinealis) rozdziela blaszkę pokrywającą od szyszynki, zaś zachyłek szyszynkowy (recessus pinealis) – spoidło
tylne od spoidła uzdeczek. Na ścianie przedniej obserwujemy zachyłek trójkątny (recessus triangularis) – ma on, jak
wskazuje nazwa, kształt trójkąta, którego podstawę stanowi spoidło przednie, zaś bok po każdej stronie – część wolna
odpowiedniego słupa sklepienia.
249 Śródmózgowie (mesencephalon) leży w miejscu zbiegania się dwóch osi mózgowia – osi Meyntera i Forela.
Od międzmózgowia oddzielone jest przez spoidło tylne (commisura posterior) oraz szyszynkę (corpus pineale), od
tyłomózgowia wtórnego zaś – po stronie brzusznej przez przedni brzeg mostu (pons), a po grzbietowej przez tylny
brzeg blaszki pokrywy (lamina tecti). Śródmózgowie składa się z części grzbietowej i brzusznej, które rozgranicza
płaszczyzna przechodząca przez wodociąg mózgu (aquaeductus cerebri). Część brzuszna zwana jest konarem mózgu
(pedunculus cerebri). Posiada ona część brzuszną w postaci podstawy konara (basis pedunculi cerebri) czyli inaczej
odnogi mózgu (crus cerebri) oraz część grzbietową – nakrywkę śródmózgowia (tegmentum mesencephali). Grzbietowa
część śródmózgowia to jego pokrywa (tectum mesencephali). Posiada ona swoją blaszkę (lamina tecti) oraz po każdej
stronie wzgórek górny i dolny (colliculus superior et inferior). Po obu stronach mamy zatem łącznie 4 wzgórki, które
określamy wspólna nazwą ciała czworaczego (corpus quadrigeminale).
Podstawa konara mózgu (basis pedunculi cerebri) ogranicza po każdej stronie z boku dół międzykonarowy (fossa
interpeduncularis). Na dnie tego ostatniego znajduje się istota dziurkowana międzykonarowa czyli tylna (substantia
perforata interpeduncularis s. posterior). Stanowi ona część nakrywki (tegmentum), posiada w linii pośrodkowej bruzdę
oraz zachyłek przedni i tylny. Omawiana podstawa konara czyli odnoga mózgu (crus cerebri) oddzielona jest od dołu
międzykonarowego przez bruzdę okoruchową (sulcus oculomotorius) zwaną inaczej bruzdą przyśrodkową odnogi
mózgu (sulcus medialis cruris cerebri). Pierwsze określenie wzięło się stąd, iż przechodzą przez nią nici
n. okoruchowego (n. oculomotorius) (III). Bruzda boczna odnogi mozgu (sulcus lateralis cruris cerebri) oddziela z kolei
odnogę od trójkąta wstęgi (trigonum lemnisci).
- 107 -
Istota czarna (substantia nigra) oddziela odnogę mózgu od położonej nad nią nakrywki śródmózgowia (tegmentum
mesencephali). Nakrywka widoczna jest z zewnątrz w 3 miejscach – w nieparzystym dole międzykonarowym, gdzie
tworzy wspomnianą istotę dziurkowaną tylną oraz po każdej stronie w trójkącie wstęgi. Ten ostatni (trigonum lemnisci)
położony jest bocznie od odnogi mozgu, ogranicza go: podstawa konara, ramię wzgórka dolnego (brachium colliculi
inferioris) oraz konar górny móżdżku (pedunclus cerebellaris superior). W głębi trójkąta wstęgi obecna jest wstęga
boczna (lemniscus lateralis).
Wodociąg mózgu (aquaeductus cerebri) wyznacza płaszczyznę rozgraniczającą nakrywkę od pokrywy śródmózgowia.
Ponadto łączy on komorę III z IV. W przebiegu zmienia się jego kształt – z trójkątnego na obu końcach do owalnego w
środku. Na ścianie górnej posiada dołek zaspoidlowy (fossula retrocommisuralis), na dolnej zaś – zachyłek cieśniowy
(recessus isthmicus).
Jak wyżej wspomniano, pokrywa śródmózgowia (tectum mesencephali) posiada blaszkę (lamina tecti), na której
spoczywają 4 wzgórki. Wzgórek górny (colliculus superior) oddaje ramię (brachium colliculi superioris), które biegnie
pomiędzy poduszką (pulvinar) a ciałem kolankowatym przyśrodkowym (corpus geniculatum mediale) do ciała
bocznego (corpus geniculatum laterale), po czym dzieli się, osiągając wzgórze (thalamus) i pasmo wzrokowe (tractus
opticus). Podobnie wzgórek dolny (colliculus inferior) przedłuża się w ramię (brachium colliculi inferioris), które zdąża
do ciała kolankowatego przyśrodkowego. Wszystkie 4 wzgórki rozdzielone są bruzdą poprzeczną i podłużną. Ta
ostatnia przedłuża się w górę we wzgórek podszyszynkowy (colliculus subpinealis), w dole zaś ogranicza wędzidełko
zasłony rdzeniowej górnej (frenulum veli medullaris superioris). Bocznie od tego ostatniego odchodzi po każdej stronie
n. bloczkowy (n. trochlearis) (IV).
250 Jeżeli chodzi o budowę wewnętrzną śródmózgowia, to przez podstawę konara mózgu przechodzi szereg
włókien z torebki wewnętrznej (capsula interna) do brzusznej części mostu (pars ventralis pontis). Są to m. in. drogi
korowo-rdzeniowe (tractus corticospinales) zajmujące część środkową; wiązki biegnące przyśrodkowo przeznaczone są
dla górnej części ciała wraz z kończynami górnymi, biegnące bocznie zaś – dla części dolnej wraz z kończynami
dolnymi. Przyśrodkowo od poprzednich biegną drogi korowo-jądrowe (tractus corticonucleares). Drogi korowomostowe (tractus corticopontinae) dzielimy na przyśrodkowe, pochodzące z płata czołowego kory oraz na
przyśrodkowe, pochodzące z płatów pozostałych. Przez podstawę konara przebiegają również drogi korowo-siatkowe
(tractus corticoreticulares), obecne także w nakrywce.
W nakrywce (tegmentum) wyróżniamy kilka istotnych struktur oraz przebiegających dróg nerwowych. Do pierwszych
zaliczmy: istotę szarą, jądro czerwienne, istotę szarą środkową, jądro międzykonarowe oraz twór siatkowaty.
Istota czarna (substantia nigra) ciągnie się przez cała długość śródmózgowia, wnikając dodatkowo do międzymózgowia
i mostu. Składa się z części grzbietowej i brzusznej. Pierwsza zwana jest obszarem zbitym lub czarnym (zona compacta
s. nigra), a jej uszkodzenie wywołuje drżączkę porażenną (paralysis agitans) znaną jako choroba Parkinsona. Część
brzuszna natomiast zwana jest obszarem siatkowym lub czerwonym (zona reticularis s. rubra). Istota czarna stanowi
element układu pozapiramidowego. Otrzymuje włókna doprowadzające z: prążkowia (striatum) i gałki bladej (globus
pallidus), kory, jądra niskowzgórzowego (nucleus subthalamicus) i jąder szwu (nuclei raphi). Wysyła włókna nerwowe
do: prążkowia, jądra czerwiennego, jąder wzgórza i wzgórka górnego (colliculus superior). Na uwagę zasługuje
dwukierunkowe połączenie z prążkowiem, przez co hamowane są niektóre jego sygnały, zaś brak hamowania
powoduje mimowolne, drgające ruchy ciała.
Jądro czerwienne (nucleus ruber) położone jest w górnej części śródmózgowia, górno-przednim końcem dochodzi do
niskowzgórza, leży przyśrodkowo od wstęgi przyśrodkowej (lemniscus medialis), nad istotą czarną a poniżej tworu
siatkowatego. Również stanowi element układu pozapiramidowego. Przyjmuje wiązki od jąder móżdżku z wyjątkiem
jądra wierzchu (nucleus fastigii); przechodzą one przez jego górny konar (pedunculus cerebellaris superior). Od
omawianego jądra odchodzi droga czerwienno-rdzeniowa (tractus rubrospinalis), czerwienno-siatkowa (tractus
rubroreticularis) i czerwienno-oliwkowa (tractus rubroolivaris), przechodzą ponadto skrzyżowania nakrywki
(decussationes tegmenti).
Istota szara środkowa (substantia grisea centralis) otacza wodociąg mózgu (aquaeductus cerebri). W niej na wysokości
wzgórka górnego obecne jest jądro III n. czaszkowego, a na wysokości wzgórka dolnego – jądro n. IV. Wzdłuż części
bocznej ciągnie się jądro śródmózgowiowe n. V (nucleus mesencephalicus n. V), podobnie wzdłuż – pęczek podłużny
grzbietowy (fasciculus longitudinalis dorsalis).
Jądro międzykonarowe (nucleus interpeduncularis) występuje nad dnem jednoimiennego dołu. Stanowi ono element
układu limbicznego i przyjmuje drogę uzdeczkowo-miedzykonarową (tractus habenulointerpeduncularis).
Twór siatkowaty (formatio reticularis) stanowi w śródmózgowiu przedłużenie jednoimiennej struktury z mostu.
Występuje nad jądrem czerwiennym i wstęgą przyśrodkową. Jego główną strukturą jest jądro miąższowe (nucleus
interstitialis) obecne między włóknami pęczka podłużnego przyśrodkowego (fasciculus longitudinalis medialis). Łączy
się ono z jądrami przedsionkowymi (nuclei vestibulares), gałką bladą (globus pallidus) i istotą szarą wzgórka górnego
(substantia grisea colliculi superioris).
Jak wspomniano przez nakrywkę przechodzi kilka istotnych dróg nerwowych. Wstęga przyśrodkowa (lemniscus
medialis) czyli droga opuszkowo-wzgórzowa (tractus bulbothalamicus) przebiega nad istotą czarną, bocznie od konaru
górnego móżdżku (pedunculus cerebellaris superior) w części górnej oraz od jądra czerwiennego w części dolnej.
Przebiega tędy również wstęga rdzeniowa (lemniscus spinalis) oraz wstęga trójdzielna (lemniscus trigeminalis).
- 108 -
Wstęga boczna (lemniscus lateralis) stanowi II neuron drogi słuchowej (tractus acusticus) – część włókien przełącza się
we wzgórku dolnym (colliculus inferior), a część ciele kolankowatym przyśrodkowym (corpus geniculatum mediale).
Pęczek podłużny grzbietowy (fasciculus longitudinalis dorsalis) łączy jądra podwzgórza z jądrami nn. czaszkowych.
Droga móżdżkowo-czerwienna (tractus cerebellorubralis) przechodzi przez skrzyżowanie konarów górnych móżdżku
(decussatio pedunculorum cerebellarium superiorum).
W pokrywie (tectum) dostrzegamy istotę szarą obu wzgórków.
Istota szara wzgórka dolnego tworzy jego jądro (nucleus colliculi inferioris). Ma ono kształt soczewkowaty, otoczone
jest blaszką rdzeniową powierzchowna i głęboką (lamina medullaris superficialis et profunda). Na bocznym brzegu
łączy się ze wstęgą boczną (lemniscus lateralis), na przyśrodkowym – ze spoidłem wzgórków dolnych (commisura
colliculorum inferiorum). Do omawianego jądra dochodzi wstęga boczna zdążająca tu od jąder ciała czworobocznego
(corpus trapezoideum), jąder oliwki (nuclei olivae) i od jąder własnych wstęgi (nuclei lemnisci lateralis). Część
biegnących nią włókien kończy się w jądrze, część przechodzi na stronę przeciwną, część zaś przechodzi przez ramię
wzgórka dolnego (brachium colliculi inferioris) do ciała kolankowatego przyśrodkowego (corpus geniculatum
mediale). Te ostatnie stanowią włókna odprowadzające jądra.
Istota szara wzgórka górnego (substantia grisea colliculi superioris) zorganizowana jest w kilka warstw
poprzedzielanych istota białą. Otrzymuje ona drogę wzrokową (tractus opticus) i drogę korowo-pokrywową (tractus
corticotectalis) przez ramie wzgórka górnego oraz drogę rdzeniowo-pokrywową (tractus spinotectalis) przez wstęgę
przyśrodkową. Odsyła zaś drogę pokrywowo-rdzeniową (tractus tectospinalis), pokrywowo-jądrową (tractus
tectonuclearis) i pokrywowo-siatkową (tracts tectoreticularis), wszystkie przechodzące przez skrzyżowania nakrywki
(decussationes tecti).
251 Most (pons) sąsiaduje ze śródmózgowiem (mesencephalon) z przodu oraz z rdzeniem przedłużonym (medula
oblongata) z tyłu. Od tego pierwszego oddziela go dół przedmostowy (fossa prepontina), stanowiący przedni brzeg
mostu; znajdują się tu ujścia nn. czaszkowych III, IV i V. Od rdzenia most oddzielony jest bruzdą opuszkowo-mostową
(sulcus bulbopontinus), stanowiąca z kolei tylny brzeg mostu; tu wyłaniają się na powierzchnia mózgowia nn.
czaszkowe VI, VII i VIII. Linię łączącą ujście n. trójdzielnego (n. trigeminus) (V) i n. twarzowego (n. facialis) (VII)
nazywamy linią trójdzielno-twarzową (linea trigeminofacialis). Wspomniana linia stanowi po każdej stronie granicę
pomiędzy mostem a konarem środowym móżdżku (pedunculus cerebellaris medius), w który most bocznie przechodzi.
Most ogranicza również od przodu kąt lub trójkąt mostowo-móżdżkowy (angulus pontocerebellaris s. trigonum
pontocerebelare); z góry ograniczony jest on przez móżdżek (cerebellum), od dołu zaś przez rdzeń przedłużony.
W moście wyróżniamy część grzbietową (pars dorsalis), stanowiącą dno komory IV oraz część podstawną (pars
basilaris). Ta druga tworzona jest przez drogi piramidowe (tractus pyramidales) układające się we włókna podłużne
mostu (fibrae pontis longitudinales). Włókna te biegną symetrycznie względem osi środkowej mózgowia – układają się
po każdej stronie w wyniosłość piramidową (eminenetia pyramidalis), środkiem zaś biegnie bruzda podstawna (sulcus
basilaris). Tą ostatnią biegnie t. podstawna (a. basilaris) – bruzda nie jest zatem wywołana jej przebiegiem, lecz
wewnętrznym układem włókien mostu. Oprócz włókien podłużnych wyróżniamy jeszcze włókna poprzeczne mostu
(fibrae pontis transversae), dzielące się a grupę przednią i tylną.
252 Część brzuszna (pars ventralis) mostu stanowi kontynuację piramid rdzenia przedłużonego (pyramides
medullae oblongatae). Przebiegają przez nią włókna mostu podłużne i poprzeczne oraz występują tu jądra mostu.
Włókna podłużne mostu (fibrae pontis longitudinales) biegną doń z kory przez odnogę mózgu (crus cerebri). W ich
skład wchodzą drogi korowo-rdzeniowe (tractus corticospinales) przechodzące przez piramidy, drogi korowo-jądrowe
(tractus corticonucleares) oraz drogi korowo-mostowe (tracts corticopontinae), zdążające z płata czołowego,
ciemieniowego i potylicznego do jąder mostu. Włókna poprzeczne (fibrae pontis transversae) rozpięte są między
dwoma jądrami mostu. Tworzą one środkowy konar móżdżku (pedunculus cerebellaris medius) oraz przebiegają
powierzchownie i głęboko otaczając jądra. Jądra mostu (nuclei pontis) przyjmują włókna korowo-mostowe (fibrae
corticopontinae), oddają zaś drogę mostowo-móżdżkową (tractus pontocerebellaris). Omawiane jądra stanowią więc
stację przekaźnikową dla dróg korowo-mostowo-móżdżkowych (tractus corticopontocerebellares).
Część grzbietowa (pars dorsalis) mostu znajduje się pod dnem komory IV i posiada szew pośrodkowy (raphe mediana
pontis). Przez tą część przebiega szereg wiązek nerwowych. Wstęga przyśrodkowa (lemniscus medialis) prowadzi
włókna zdążające od jądra smukłego (nucleus gracilis) i klinowatego (nucleus cuneatus) przez skrzyżowanie wstęg
przyśrodkowych (decussatio lemniscorum medialium) do wzgórza (thalamus). Wstęga rdzeniowa (lemniscus spinalis)
stanowi przedłużenie drogi rdzeniowo-wzgórzowej (tractus spinothalamicus). Pęczek podłużny przyśrodkowy
(fasciculus longitudinalis medialis) stanowi drogę kojarzeniową koordynującą pracę mm. gałek ocznych i szyi z
narządem równowagi. Twór siatkowaty (formatio reticularis) występuje podobnie jak w śródmózgowiu i rdzeniu
przedłużonym; ograniczony jest z przodu przez: część brzuszna mostu, ciało czworoboczne (corpus trapezoideum) i
wstęgę przyśrodkową, z tyłu zaś przez: jądro n. odwodzącego (nucleus n. abducentis) (VI), pęczek podłużny
przyśrodkowy i pęczek podłużny grzbietowy. Ten ostatni, zwany inaczej pęczkiem Schutza, stanowi połączenie
podwzgórza (hypothalamus) z: jądrami nn. czaszkowych: III, V, VII, X i XII, jądrem dwuznacznym (nucleus
ambiguus), jądrem samotnym (nucleus solitarius) oraz z jądrem ślinowym górnym i dolnym (nucleus salivatorius
superior et inferior). Droga pokrywowo-rdzeniowa (tractus tecospinalis) wychodzi ze wzgórka górnego (colliculus
superior), po skrzyżowaniu przechodzi przez rdzeń przedłużony i dalej biegnie w sznurze przednim (funiculus anterior)
- 109 -
rdzenia kręgowego.
W moście oprócz włókien znajduje się również szereg innych struktur, zbudowanych z istoty szarej. Ciało
czworoboczne (corpus trapezoideum) łączy część brzuszną mostu z tworem siatkowatym; biegnie od jąder
ślimakowych (nuclei cochleares), wiązki krzyżują się, część kończy się w jądrach własnych ciała (nucli corporis
trapezoidei), a część tworzy wstęgę boczną (lemniscus lateralis). Jądro oliwkowe górne (nucleus olivaris superior) i
grzbietowe włókna od jąder ślimakowych tworzą pęczek oliwkowo-ślimakowy (fasciculus olivocochlearis)
przedłużający się do ciała czworobocznego. Jądro mostowe n. trójdzielnego (nucleus pontinus n. trigeminalis) (V) leży
bocznie od jądra ruchowego tego nerwu (nucleus motorius n. V). Pod jądrem mostowym położone jest jądro rdzeniowe
tego n. (nucleus spinalis n. V), powyżej zaś – jądro śródmózgowiowe (nucleus mesencephalicus n. V), lezące bocznie
od pasma śródmózgowiowego (tractus mesencephalicus n. V). Od powyższych jąder n. trójdzielnego odchodzi wstęga
trójdzielna (lemniscus trigeminalis), zdążająca do wzgórza (thalamus). Pod dnem komory IV występuje również jądro
n. odwodzącego (VI) i twarzowego (VII), przy czym to ostatnie wywołuje na dnie wzgórek twarzowy (colliculus
facialis). W moście obecne jest również jądro ślinowe górne (nucleus salivatorius superior) dające swe
przywspółczulne włókna do n. pośredniego (n. intermedius). Mamy też jądro łzowe (nucleus lacrimalis) oraz konar
górny móżdżku (pedunculus cerebellaris superior), łączący móżdżek ze śródmózgowiem.
253 Móżdżek (cerebellum) ma kształt nerkowaty i występuje w tylnym dole czaszki (fossa cranialis posterior). Od
wyżej położonego płata potylicznego (lobus occipitalis) oddzielony jest przez twór opony twardej zwany namiotem
móżdżku (tentorium cerebelli). Składa się z dwóch półkul (hemispheria) oraz ze scalającego je robaka (vermis). Ten
ostatni jest mniejszy od półkul, stąd móżdżek posiada w linii pośrodkowej wcięcie przednie i tylne (inisura anterior et
posterior). Na móżdżku występuje jego powierzchnia górna i dolna (facies superior et inferior), na tej drugiej zaś
wgłębienie (vallecula cerebelli) wypełnione przez rdzeń przedłużony (medulla oblongata). Analogicznie do zakrętów i
bruzd powierzchni kresomózgowia, na móżdżku występują liście (folia) porozdzielane szczelinami (fissurae). Układ
liści robaka i odpowiadających im liści półkul oraz rozdzielających je szczelin przedstawia poniższa tabela.
liście robaka (folia vermis)
szczeliny (fissurae)
liście półkuli (folia hemispherii)
powierzchnia górna (facies superior)
języczek móżdżku
przewężenie języczka
(lingula cerebelli)
(vinculum lingulae)
szczelina przedśrodkowa
(fissura precentralis)
płacik środkowy (lobulus centralis)
skrzydło płacika środkowego
(ala lobuli centralis)
szczelina zaśrodkowa
(fissura postcentralis)
czub (culmen)
płacik czworokątny
(lobulus quadrangularis)
szczelina górno-przednia / pierwsza
(fissura superoanterior s. prima)
spadzistość (declive)
płacik prosty (lobulus simplex)
szczelina górno-tylna
(fissura superoposterior)
liść robaka (folium vermis)
płacik półksiężycowaty górny
(lobulus semilunaris superior)
szczelina pozioma
(fissura horizontalis)
powierzchnia dolna (facies inferior)
guz robaka (tuber vermis)
płacik półksiężycowaty dolny
(lobulus semilunaris inferior)
szczelina zapiramidowa
(fissura postpyramidalis)
piramida robaka (pyramis vermis)
płacik dwubrzuścowy
(lobulus biventer)
szczelina przedpiramidowa
(fissura prepyramidalis)
języczek robaka (uvula vermis)
migdałek móżdżku
(tonsilla cerebelli)
szczelina grzbietowo-boczna
(fissura dorsolateralis)
grudka (nodulus)
kłaczek (flocculus)
konar klaczka (pedunculus flocculi)
- 110 -
Najstarsza filogenetycznie część móżdżku – pramóżdżek (archcerebellum) składa się z grudki, kłaczka i języczka.
Komunikuje się on z częścią przedsionkową n. przedsionkowo-ślimakowego (pars vestibularis n. vestibulocochlearis),
przez co utrzymuje współdziałanie mm. kończyn i tułowia. W skład części nowszej – móżdżku starego
(paleocerebellum) wchodzi płacik centralny i jego skrzydło, czub, płacik czworokątny, piramida i języczek. Ta część
otrzymuje z kolei drogę rdzeniowo-móżdżkową przednią i tylną (tractus spinocerebellaris anterior et posterior) oraz
kieruje napięciem mięśniowym. Najmłodsza filogenetycznie część tj. móżdżek nowy (neocerebellum) zawiera
spadzistość, liść, guz, płacik prosty, płacik półksiężycowaty górny i dolny, płacik dwubrzuścowy oraz migdałek.
Zajmuje się on równoważeniem działania mm. synergicznych i antagonistycznych, przez co wykonywane przezeń
czynności stają się płynne. Funkcja ta znajduje się pod nadrzędna kontrolą kory mózgowej.
Od móżdżku odchodzą po każdej stronie 3 konary. Konar móżdżkowe górne (pedunculi cerebellares superiores)
ograniczają zasłonę rdzeniową górną (velum medullare superius). Przez nie móżdżek łączy się ze śródmózgowiem
(mesencephalon) – głównie przebiega tędy droga zębato-czerwienna (tractus dentorubralis), która następnie rozdziela
się na część zdążającą do wzgórza i do podwzgórza. Przez konary górne osiąga móżdżek również droga rdzeniowomóżdżkowa przednia (tractus spinocerebellaris anterior). Najlepiej rozwinięte są konary móżdżkowe środkowe
(pedunculi cerebellares medii), wchodzące między płacik czworokątny z przodu a migdałek i klaczek z tyłu. Łączą się
one z korą za pośrednictwem jąder mostu (nuclei pontis) – zawierają drogę mostowo-móżdżkową (tractus
pontocerebellaris), stanowiącą przedłużenie drogi korowo-mostowej (tractus corticopontinus). Konary móżdżkowe
dolne (pedunculi cerebellares inferiores) wykazują połączenie z rdzeniem kręgowym (medulla spinalis) i z jądrami
przedsionkowymi (nuclei vestibulares). Stanowią ponadto przednie ograniczenie zachyłka bocznego komory IV
(recessus lateralis ventriculi IV). Konary dolne dzielą się część boczną i przyśrodkową. Do pierwszej z nich wchodzi
droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna (tractus spinocerebellaris posterior), droga opuszkowo-móżdżkowa (tractus
bulbocerebellaris) oraz droga oliwkowo-móżdżkowa (tractus olivocerebellaris). Do części przyśrodkowej wchodzi
droga przedsionkowo-móżdżkowa (tractus vestibulocerebellaris), wychodzi zaś droga móżdżkowo-przedsionkowa
(tractus cerebellovestibularis).
254 W wewnętrznej budowie móżdżku wyróżniamy istotę białą oraz szarą. Pierwsza (substantia alba) tworzy
ciało rdzeniowe (corpus medullare) rozdzielające się na blaszki białe (laminae albae). Układ tych ostatnich tworzy tzw.
drzewo życiowe móżdżku (arbor vitae cerebelli). Istota szara (substantia grisea) tworzy korę móżdżku (cortex cerebelli)
oraz jego jądra (nuclei cerebelli).
Jądro wierzchu (nucleus fastigii) występuje w robaku. Otrzymuje włókna nerwowe z kory, wysyła zaś w górę do jądra
czerwiennego (nucleus ruber), w dół do tworu siatkowatego (formatio reticularis) oraz przez pęczek hakowaty
(fasciculs uncinatus) do jądra przedsionkowego bocznego (nucleus vestibularis lateralis). Jądro gałkowate (nucleus
globosus) leży bocznie w stosunku do poprzedniego. Otrzymuje wiązki z komórek Purkinjego, wysyła zaś pęczek
hakowaty i konar górny (pedunculus superior). Jądro czopowate (nucleus emboliformis) położone jest we wnęce jądra
zębatego (hilus nuclei dentati). To ostatnie (nucleus dentatus) jest jądrem filogenetycznie najmłodszym. Posiada
wspomniana wnękę, przyjmuje włókna w komórek Purkinjego, wysyła zaś włókna zębate czerwienne (fibrae dentatae
rubrales).
255 Drogi móżdżku (tractus cerebelli) dzielimy na doprowadzające, odprowadzające oraz własne.
Drogi doprowadzające dzielimy dalej na stare i nowe. Do dróg starych należy m. in. droga przedsionkowo-móżdżkowa
(tractus vestbulocerebllaris) – biegnie ona od jąder przedsionkowych (nuclei vestibulares) i zwoju przedsionkowego
(ganglion vestibulare) przez konar dolny móżdżku do jądra wierzchu i płacika czworokątnego. Droga rdzeniowomóżdżkowa przednia Gowersa (tractus spinocerebellaris anterior) przebiega sznurem bocznym rdzenia (funniculus
lateralis). Zaczyna się w istocie szarej słupów tylnych (substantia grisea columnarum posteriorum), ulega
skrzyżowaniu, biegnie przez rdzeń kręgowy (medulla spinalis), część grzbietową mostu (pars dorsalis pontis),
nakrywkę śródmózgowia (tegmentum mesencephali) i wchodzi przez konar górny (pedunculus superior). Prowadzi ona
czucie głębokie do paleocerebellum. Droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna Flechsiga (tractus spinocerebellaris posterior)
biegnie od jądra piersiowego (nucleus thoracicus) jako wiązka nie skrzyżowana, przechodzi przez sznur boczny rdzenia
i osiąga móżdżek przez konar dolny (pedunculus inferior). Prowadzi ona czucie głębokie z mięsni i stawów. Droga
klinowo-móżdżkowa (tractus cuneocerebellaris) zdąża od jądra klinowatego dodatkowego (nucleus cuneatus
accessorius) przez konar dolny. Droga jądrowo-móżdżkowa (tractus nucleocerebellaris) leci od jąder nn. czaszkowych.
Droga pokrywowo-móżdżkowa (tractus tectocerebellaris) przebiega od wzgórka górnego (colliculus superior) przez
zasłonę rdzeniową górną (velum medullare superius). Droga siatkowo-móżdżkowa (tractus reticulocerebellaris) osiąga
móżdżek przez konar środkowy i dolny.
Do dróg doprowadzających nowych należy m. in. droga mostowo-móżdżkowa (tractus pontocerebellaris), biegnąca od
jąder mostu przez konar środkowy. Stanowi ona część włókien korowo-mostowo-móżdżkowych (fibrae
corticopontocerebellares) biegnących od kory przez istotą białą półkul, torebkę wewnętrzną (capsula interna), odnogę
mózgu (crus cerebri) do mostu (pons) i dalej przez konar środkowy osiągającą korę móżdżku. Do omawianej grupy
należy również droga oliwkowo-móżdżkowa (tractus olivocerebellaris), przechodząca przez konar dolny.
Drogi odprowadzające dzielimy na drogi pramóżdżku oraz móżdżku starego i nowego. Do pierwszej grupy zaliczy
wiązki odchodzące od jądra wierzchu (nucleus fastigii) i kory pramóżdżku – pęczki móżdżkowo-opuszkowe (fasciculi
- 111 -
cerebellobulbares). Przechodzą one przez konar dolny, po czyn rozdzielają się na drogę móżdżkowo-przedsionkową
(tractus cerebellovestibularis) oraz na drogę móżdżkowo-siatkową dolna (tractus cerebelloreticularis inferior). Drogi
móżdżku starego i nowego przechodzą przez konary górne i krzyżują się w ich skrzyżowaniu (decussatio
pedunculorum cerebellarium superiorum). Do grupy tej należą: droga móżdżkowo-czerwienna (tractus
cerebelorubralis), droga móżdżkowo-wzgórzowa (tractus cerebellothalamicus), droga móżdżkowo-oliwkowa (tractus
cerebelloolivaris) oraz nie skrzyżowana droga móżdżkowo-siatkowa górna (tractus cerebelloreticularis superior).
Drogi własne móżdżku dzielimy na te występujące między jego jądrami – spoidłowe, łączące korę z jądrami – rzutowe
oraz łączące ośrodki w zakresie kory – kojarzeniowe długie i krótkie.
256 Rdzeń przedłużony (medulla oblongata) zwany jest inaczej opuszką rdzenia kręgowego (bulbus medullae
spinalis). Stanowi on składnik pnia mózgu. Rozciąga się od otworu potylicznego wielkiego (foramen occipitale
magnum) do nasady grzbietu siodła (dorsum sellae). Ma kształt spłaszczonego stożka. Z przodu widoczna jest
szczelina przednia (fissura anterior) przedłużająca się w otwór ślepy (foramen cecum). Bocznie od powyższej
występuje po każdej stronie piramida (pyramis). Obie piramidy krzyżują się w skrzyżowaniu piramid (decussatio
pyramidum), które to miejsce przyjmuje się za granicę pomiędzy rdzeniem przedłużonym a kręgowym. Bocznie od
piramidy biegnie bruzda brzuszno-boczna (sulcus ventrolateralis), którą wychodzi 10-15 nici n. podjęzykowego (fila n.
hypoglossi) (XII). Jeszcze bardziej bocznie występuje oliwka (oliva). Z przodu posiada ona bruzdę przyoliwkową
przyśrodkową (sulcus paraolivaris medialis), grzbietowo zaś – bruzdę zaoliwkową (sulcus retroolivaris). Grzbietowo
od oliwki znajduje się bruzda grzbietowo-boczna (sulcus dorsalateralis), którą wychodzą nici nn. czaszkowych grupy n.
błędnego, tj. n. IX, X i XI. Na piramidzie i oliwce obserwujemy włókna łukowate zewnętrzne brzuszne i grzbietowe
(fibrae arcuatae externae ventrales et dorsales). Pierwsze z wymienionych biegną skrzyżowane, drugie zaś nie. W linii
pośrodkowej z tyłu opuszki występuje bruzda pośrodkowa tylna (sulcus medianus posterior). Bocznie od niej po każdej
stronie występuje sznur tylny (funiculus posterior). Składa się on z dwóch pęczków – przyśrodkowo leżącego pęczka
smukłego Galla (fasciculus gracilis) przedłużającego się w jednoimienny guzek (tuberculum gracile) oraz z bocznie
leżącego pęczka klinowatego Burdacha (fasciculus cuneatus) również przedłużającego się w jednoimienny guzek
(tuberculum cuneatum). Bocznie od tego ostatniego istnieje jeszcze guzek trójdzileny (tuberculum trigeminale), dokąd
dochodzi istota galaretowata (substantia gelantinosa) oraz jądro rdzeniowe n. trójdzielnego (nucleus spinalis n.
trigemini) (V). Tylno-boczna część opuszki przedłuża się w dolny konar móżdżku (pedunculus cerebellaris inferior).
257 W budowie wewnętrznej rdzenia przedłużonego wyróżniamy jego część górną, zawierającą piramidę i oliwkę
oraz część dolną ze skrzyżowaniem piramid.
Część dolna, jak wspomniano, zawiera z przodu skrzyżowanie piramid (decussatio pyramidum). Skrzyżowane włókna
piramidowe dzielą róg przedni (cornu anterius) – w jego część boczną przedłuża się jądro dwuznaczne (nucleus
ambiguus), w przyśrodkowej zaś występuje jądro n. podjęzykowego (nucleus n. hypoglossi) (XII), jądro grzbietowe n.
błędnego (nucleus dorsalis n. vagi) (X) oraz jądro samotne (nucleus solitarius). Obie powyższe części przedłużają się w
kierunku górnym w twór siatkowaty (formatio reticularis), podobnie zresztą jak róg tylny (cornu postrius). Ten ostatni
zawiera ponadto jądro rdzeniowe n. trójdzielnego (nucleus spinalis n. trigemini) (V). Bocznie od niego obecne jest
jednoimienne pasmo (tractus spinalis n. trigemini), przyśrodkowo zaś jądro klinowate (nucleus cuneatus). Powyżej
ostatniego znajduje się jądro klinowate dodatkowe (nucleus cuneatus accessorius), przyśrodkowo zaś jądro smukłe
(nucleus gracilis). Od jądra smukłego i klinowatego odchodzi w kierunku wzgórza wstęga przyśrodkowa (lemniscus
medialis). Obie wstęgi ulegają skrzyżowaniu (decussatio lemniscorum medialium). Ponadto w okolicy szwu
pośrodkowego (raphe mediana) obecne są jądra szwu (nuclei raphe).
W części górnej widoczna jest przede wszystkim piramida (pyramis) utworzona przez drogi korowo-rdzeniowe (tractus
corticospinales). Powierzchownie pokryta jest przez włókna łukowate zewnętrzne brzuszne (fibrae arcuatae externae
ventrales) odchodzące od jąder łukowatych (nuclei arcuati). Grzbietowo od piramidy występuje oliwka (oliva). Jest ona
tworem wewnętrznie niejednorodnym – składa się z kilku osobnych jąder. Najistotniejsze z nich jest jądro oliwki dolne
(nucleus olivaris inferior), mające postać pofałdowanego worka zawierającego wnękę (hilus nuclei olivaris inferioris).
Omawiane jądro posiada biegun górny (polus superior) pod granicą z mostem oraz biegun dolny (polus inferior) pod
skrzyżowaniem wstęg przyśrodkowych (decussatio lemniscorum medialium). Jądro oliwkowe dodatkowe
przyśrodkowe (nucleus olivaris accessorius medialis) występuje przyśrodkowo i grzbietowo od wnęki jądro dolnego.
Jądro oliwkowe dodatkowe grzbietowe (nucleus olivaris accessorius dorsalis) występuje między jądrem dolnym po
każdej stronie. Do jąder oliwki dochodzą włókna od tworu siatkowatego (formatio reticularis) – krótkie, od jądra
czerwiennego (nucleus ruber), gałki bladej (globus pallidus), wzgórza (thlamus), kory – długie oraz droga rdzeniowooliwkowa (tractus spinoolivaris). Od jąder oliwki odchodzi zaś pozapiramidowa droga oliwkowo-rdzeniowa (tractus
olivospinalis) oraz droga oliwkowo-móżdżkowa (tractus olivocerebellaris) – skrzyżowana, tworząca włókna łukowate
zewnętrzne i przechodząca przez konar dolny móżdżku.
Z tyłu za piramidą i oliwką występuje twór siatkowaty posiadający w części przyśrodkowej jądro dwuznaczne (nucleus
ambiguus). Przyśrodkowo od tworu i oliwki występuje wstęga przyśrodkowa utworzona przez drogę opuszkowowzgórzową (tractus bulbothalamicus). Grzbietowo od tworu mamy pęczek podłużny przyśrodkowy (fasciculus
longitudinalis medialis), a znowu przed tym – jądro n. podjęzykowego (XII). Bocznie od tego ostatniego obecne jest
jądro grzbietowe n. błędnego (nucleus dorsalis n. vagi) (X), a jeszcze bardziej bocznie – jądro samotne (nucleus
solitarius). Przyśrodkowo posiada ono jednoimienne pasmo (tractus solitarius), zaś w stronę brzuszno-boczną – jądro
- 112 -
przysamotne (nucleus parasolitarius). Jądro grzbietowe n. błędnego oddzielone jest przez jądro ślinowe dolne (nucleus
salivatorius inferior) od jądra wstawionego (nucleus intercalatus). Istota biała sznura bocznego zawiera drogi
rdzeniowo-móżdżkowe (tractus spinocerebellares), drogi pozapiramidowe (tractus extrapyramidales) oraz pasmo
rdzeniowe n. V (tractus spinalis n. V). Rdzeń przedłużony przechodzi w móżdżek jego konarem dolnym (pedunculus
cerebellaris inferior) zawierającym drogę rdzeniowo-móżdżkową tylną (tractus spinocerebellaris posterior) oraz drogę
oliwkowo-móżdżkową (tractus olivocerebellaris). Wokół konara dolnego rozkładają się jądra n. VIII – przyśrodkowo
jądra przedsionkowe (nuclei vestibulares), bocznie zaś jądra ślimakowe (nuclei cochleares).
258, 259 Komora IV (ventriculus quartus) znajduje się w tyłomózgowiu. Ograniczona jest w górze przez pokrywę
(tegmen ventriculi IV), w dole przez dno (fundus ventriculi IV), z przodu otrzymuje wodociąg mózgu (aquaeductus
cerebri), z boku po każdej stronie oddaje zachyłek boczny (recessus lateralis), z tyłu zaś wykazuje połączenie z
kanałem środkowym rdzenia przedłużonego (canalis centralis medullae oblongatae) i ze zbiornikiem móżdżkowordzeniowym (cisterna cerebellomedullaris).
Dno komory IV nazywamy ze względu na kształt dołem równoległobocznym (fossa rhomboidea). Buduje go
grzbietowa część rdzenia oraz mostu, czyli tzw. pokrywka tyłomózgowia (tegmentum rhombencephali). Dół posiada w
części przedniej cieśń tyłomózgowia (isthmus rhombencephali), dalej – część pośrednią (pars intermedia), w którą
przedłuża się tyłomózgowie wtórne (metencephalon) oraz która posiada prążki rdzeniowe (striae medullares) dające
pole przedsionkowe (area vestibularis), najbardziej z tyłu zaś obecne jest rdzeniomózgowie (myelencephalon). Dół
ograniczony jest w części przedniej przez górne, a w części tylnej – przez dolne konary móżdżku. Przez środek dołu
biegnie bruzda pośrodkowa (sulcus medianus). Kończy się ona z tyłu piórem pisarskim (calamus scriptorius), gdzie
występuje rygiel (obex). Bocznie od bruzdy pośrodkowej dostrzegamy wyniosłość przyśrodkową (eminentia medialis),
przedłużającą się w tył i w przód w dołek górny i dolny (fovea superior et inferior) oraz w trójkąt n. podjęzykowego
(trigonum n. hypoglossi) (XII). Trójkąt ten zawiera jądro owego nerwu (nucleus n. hypoglossi), a także przedłuża się w
drugi trójkąt – tym razem n. błędnego (trigonum n. vagi) (X), pod którym występuje jądro grzbietowe tegoż nerwu
(nucleus dorsalis n. vagi). W przedniej części wyniosłości przyśrodkowej dostrzegamy wzgórek twarzowy (colliculus
facialis), pod którym obecne jest jądro n. odwodzącego (nucleus n. abducentis) (VI), a bocznie od którego występuje
miejsce sinawe (locus ceruleus).
Pokrywa komory IV składa się z części przedniej, utworzonej przez konary móżdżkowe górne i zasłonę rdzeniową
górną (velum medullare superius) posiadającą wędzidełko (frenulum veli medullaris superioris) oraz z części tylnej,
tworzonej przez grudkę (nodulus). Obie części rozgranicza zachyłek górny (recessus superior). Grudka wraz z zasłoną
rdzeniowa dolną (velum medullare inferius), biegnącą od niej do nasady kłaczka (pedunculus floculli), tworzy blaszkę
pokrywającą komory IV (lamina tectoria ventriculi IV), po zdarciu której pozostaje taśma tej komory (tenia ventriculi
IV). Blaszka ta pokrywa tkankę naczyniówkową omawianej komory (tela chorioidea ventriculi IV), organizująca się w
jednoimienny splot naczyniówkowy (plexus chorioideus ventriculi IV), składający się z odnogi strzałkowej i poziomej
(crus sagittale et horizontale). Tkanka naczyniówkowa tworzy ściany zachyłka bocznego (recessus lateralis), który
posiada przy końcu otwór boczny komory IV (apertura lateralis ventriculi IV), prowadzący do zbiornika mostu
(cisterna pontis). Powyżej rygla (obex) występuje otwór pośrodkowy komory IV (apertura mediana ventriculi IV),
otwierający się do zbiornika móżdżkowo-rdzeniowego (cisterna cerebellomedullaris).
260 Jądra nn. czaszkowych (nuclei nn. cranialium) znajdują się w śródmózgowiu – III i IV, moście – V, VI, VII i
w rdzeniu przedłużonym – VIII, IX, X, XI i XII. Ogólnie wyróżniamy trzy rodzaje jąder: jądro czuciowe czyli
końcowe (nucleus sensorius s. terminalis), jądro ruchowe czyli początkowe (nucleus motorius s. originis) oraz jądro
przywspółczulne (nucleus parasympathicus). Występują one w charakterystycznym układzie, mianowicie jądra
czuciowe leżą bardziej bocznie od jąder ruchowych. Jądra czuciowe stanowią przedłużenie słupów tylnych rdzenia
kręgowego (columnae posteriores medullae spinalis), zaś jądra ruchowe – przedłużenie słupów przednich (columnae
anteriores). Jądra ruchowe dzielą się ponadto na pasmo przyśrodkowe i boczne. W tym pierwszym występują jądra
ruchowe nerwów VI i XII, w drugim zaś – nerwów: V, VII, IX, X i XI.
Jądra n. okoruchowego (n. oculomotorius) (III) występują w istocie szarej środkowej (substantia grisea centralis)
śródmózgowia na wysokości wzgórka górnego (colliculus superior). Mianowicie jest to ruchowe jądro
n. okoruchowego (nucleus n. oculomotorii), z którego wychodzą włókna dla mm. gałki ocznej – od przodu do tyłu
kolejno dla: m. prostego dolnego (m. rectus inferior), m. skośnego dolnego (m. obliquus inferior), m. prostego
przyśrodkowego (m. rectus medialis), m. prostego górnego (m. rectus superior) oraz dla m. dźwigacza powieki górnej
(m. levator palpebrae superioris). Ponadto występuje jeszcze jądro dodatkowe czyli autonomiczne n. okoruchowego
(nucleus accessorius s. autonomicus n. oculomotorii). Leży ono bardziej przyśrodkowo od powyższego i składa się z
podwójnego jądra Westphala – Edingera oraz z pojedynczego jądra pośrodkowego przedniego (nucleus medianus
anterior) zwanego jądrem Perli. Wychodzące z obu powyższych jąder włókna przywspółczulne przeznaczone są dla m.
rzęskowego (m. ciliaris) oraz dla m. zwieracza źrenicy (m. sphincter pupillae) – odpowiedzialne są zatem za
akomodację i adaptację oka.
Jądro n. bloczkowego (nucleus n. trochlearis) (IV) również występuje w śródmózgowiu, bocznie od istoty szarej
środkowej, na wysokości wzgórka dolnego (colliculus inferior). Wychodzące zeń włókna krzyżują się w skrzyżowaniu
bloczkowym (decussatio trochlearis) obecnym w zasłonie rdzeniowej górnej (velum medullare superius).
Jądra n. trójdzielnego (nuclei n. trigemini) (V) rozrzucone są od śródmózgowia do mostu. Mianowicie w tym ostatnim
- 113 -
występuje jądro mostowe n. trójdzielnego (nucleus pontinus n trigemini). Leży ono bocznie w stosunku do jądra
ruchowego tego nerwu. Stanowi koniec włókien somatyczno-czuciowych (fibrae somatosensibiles) ze zwoju
trójdzielnego (ganglion trigeminale). Te ostatnie tworzą korzeń czuciowy (radix sensoria) omawianego nerwu, który
dalej rozdziela się na gałęzie zstępujące, tworzące pasmo rdzeniowe n. V (tractus spinalis n. V), zdążające do obszaru
końcowego rdzenia kręgowego (zona terminalis medullae spinalis) oraz na gałęzie wstępujące, które po przełączeniu na
wstęgę trójdzielną (lemniscus trigeminalis) biegną do jądra brzusznego tylno-przyśrodkowego wzgórza, a dalej w
postaci pęczków wzgórzowo-korowych (fasciculi thalamocorticales) – do kory. Przedstawiona droga wiedzie czucie
epikrytyczne stereognosyczne.
Jądro śródmózgowiowe n. trójdzielnego (nucleus mesencephalicus n. trigemini) stanowi przedłużenie jądra
powyższego. Przebiega ono bocznie od wodociągu mózgu (aquaeductus cerebri) oraz brzuszno-bocznie od jądra n. III.
Dochodzi do wysokości wzgórka górnego, tworzy pasmo śródmózgowiowe n. V (tractus mesencephalicus n. V) a
prowadzi bodźce protopatyczne z twarzy.
Jądro rdzeniowe n. V (nucleus spinalis n. V) znajduje się w rdzeniu przedłużonym (medulla oblongta), zaś na
wysokości C2 przechodzi w słup tylny (columna posterior) – odpowiada istocie galaretowatej (substantia gelantinosa)
oraz obszarowi gąbczastemu (zona spongiosa). Stanowi ośrodek czucia protopatycznego – dochodzą doń informacje o
dotyku, ciśnieniu, bólu i temperaturze. Stanowi koniec pasma rdzeniowego (tractus spinalis) omawianego nerwu.
Jądro ruchowe n. trójdzielnego (nucleus motorius n. trigemini) występuje w grzbietowej części mostu, z przodu i
przyśrodkowo od jądra mostowego. Dochodzi doń droga korowo-jądrowa (tractus corticonuclearis), ono zaś odsyła
korzeń ruchowy n. V (radix motoria n. V) wiodący włókna dla: mm. dźwigaczy żuchwy (mm. levatores mandibulae),
m. żuchwowo-gnykowego (m. mylohyoideus), przedniego brzuśca m. dwubrzuścowego (venter anterior m. digastrici) i
m. napinacza błony bębenkowej (m. tensor tympani).
Nieliczne włókna przywspółczulne n. V pochodzą z jądra miejsca sinawego (nucleus loci cerulei).
Jądro n. odwodzącego (nucleus n. abducentis) (VI) występuje w moście pod wzgórkiem twarzowym (colliculus
facialis). Objęte jest kolanem n. twarzowego (genu n. facialis) (VII). Włókna jego zdążają w kierunku brzusznym i
wyłaniają się w bruździe opuszkowo-mostowej (sulcus bulbopontinus), bocznie odo otworu ślepego (foramen cecum).
Wiązki ruchowe przeznaczone są dla m. prostego bocznego (m. rectus lateralis) tej samej strony ciała, po której
występuje jądro.
N. twarzowy (n. facialis) (VII) podobnie jak n. trójdzielny (V) jest n. mieszanym i posiada kilka różnych jąder.
Ruchowe jądro n. twarzowego (nucleus n. facialis) kontaktuje się w dole z jądrem dwuznacznym (nucleus ambiguus), a
w górze z jądrem ruchowym n. V i z jądrem n. odwodzącego (VI). Część przednia łączy się z korowym ośrodkiem
ruchowym obu półkul, zaś część tylna – tylko z ośrodkiem półkuli przeciwległej. Wychodzące z jądra włókna biegną
grzbietowo i przyśrodkowo tworząc część pierwszą (pars prima), następnie owijają się wokół jądra n. VI tworząc
kolano n. VII (genu n. VII) i wywołując w dnie komory IV wzgórek twarzowy (colliculus facialis), wreszcie opadają w
kierunku bocznym i brzusznym dając część drugą (pars secunda).
Jądro samotne (nucleus solitarius) położone jest w moście. Przyjmuje dośrodkowe włókna z komórek tworzących zwój
kolanka (ganglion geniculi). Utworzone jest z komórek, których włókna wchodzą w skład pasma samotnego (tractus
solitarius) – mowa tu o n. V, VII, IX i X. Jego górną cześć nazywamy jądrem smakowym (nucleus gustatorius).
Jądro ślinowe górne (nucleus salivatorius superior) występuje pod dnem komory IV, w przedłużeniu jednoimiennego
jądra dolnego. Pochodzą stąd włókna przywspółczulne biegnące n. skalistym większym (n. petrosus major) do zwoju
skrzydłowo-podniebiennego (ganglion pterygopalatinum) oraz struną bębenkową (chorda tympani) do zwoju
podżuchowowego (ganglion submandibulare).
N. przedsionkowo-ślimakowy lub równoważno-słuchowy (n. vestibulococlearis s. statoacusticus) (VIII) składa się z
dwóch części. Do części ślimakowej (pars cochlearis), tworzącej dolny korzeń nerwu (radix inferior), zaliczmy jądro
ślimakowe brzuszne i grzbietowe (nucleus cochlearis ventralis et dorsalis). Obejmują one konar dolny móżdżku
(pedunculus cerebellaris inferior), a jądro grzbietowe tworzy dodatkowo guzek słuchowy (tuberculum acusticum) w
zachyłku bocznym komory IV. W jądrach tych dochodzi do przełączenia z I na II neuron drogi słuchowej. Neuryty
tych komórek tworzą w tylno-grzbietowej części mostu ciało czworoboczne (corpus trapezoideum), w którym dochodzi
do ich skrzyżowania, po czym formują one wstęgę boczną (lemniscus lateralis). Jądra stanowią składnik
koordynującego pęczka podłużnego przyśrodkowego (fasciculus longitudinalis medialis), czym tłumaczy się obronne
odruchy wzrokowe.
Część przedsionkowa (pars vestibularis) tworzy korzeń górny (radix superior) omawianego nerwu. W jej skład
wchodzą 4 jądra przedsionkowe, przy czym jądro górne, dolne i boczne tworzą razem boczny słup, zaś przyśrodkowo
od nich obecne jest jądro przyśrodkowe. Jądro przedsionkowe górne (nucleus vestibularis superior) zwane jest jądrem
Bechterewa. Jądro przedsionkowe boczne (nucleus vestibularis lateralis) – Deitersa – pomaga w utrzymaniu pionowej
postawy ciała oraz równowagi. Stanowi ono element pęczka podłużnego przyśrodkowego, wysyła drogę
przedsionkowo-rdzeniową (tractus vestibulospinalis) oraz wykazuje połączenie z jądrem czerwiennym (nucleus ruber).
Jądro przedsionkowe dolne (nucleus vestibularis inferior) zwane jest jądrem Rollera, zaś przyśrodkowe (nucleus
vestibularis medialis) – jądrem Schwalbego.
N. językowo-gardłowy (n. glossopharyngeus) (IX), n. błędny (v. vagus) (X) i n. dodatkowy (n. accessorius) (XI)
tworzą razem tzw. grupę n. błędnego. Posiadają one wspólne jądra: ruchowe – jądro dwuznaczne (IX, X, XI),
- 114 -
przywspółczulne – jądro grzbietowe n. błędnego i jądro ślinowe dolne (IX, X) oraz czuciowe – jądro samotne (IX, X).
Jądro dwuznaczne (nucleus ambiguus) znajduje się z tyłu za oliwką (oliva) a bocznie od jądra n. XII. W przypadku n.
XI wysyła ono korzenie czaszkowe (radices craniales), łączące się we wspólny pień z korzeniami rdzeniowym (radices
spinales), pochodzącymi od jądra n. dodatkowego (nucleus n. accessorii) w rogu przednim rdzenia (cornu anterius
medullae spinalis) na wysokości C1-6.
Jądro grzbietowe n. błędnego (nucleus dorsalis n. vagi) (X) występuje między jądrem samotnym a jądrem n. XII.
Wychodzące zeń włókna przeznaczone są dla mięśnia sercowego oraz mm. gładkich i gruczołów trzewi.
Jądro ślinowe dolne (nucleus salivatorius inferior) występuje między jądrem poprzednim a jądrem dwuznacznym. Daje
ono włókna przywspółczulne dla n. IX, który prowadzi je do śliniaki przyusznej (glandula parotis) oraz do gruczołów
przedsionka ust (vestibulum oris).
Jądro n. podjęzykowego (nucleus n. hypoglossi) (XII) występuje w trójkącie tego nerwu (trigonum n. hypoglossi),
wzdłuż bruzdy pośrodkowej dołu równoległobocznego (sulcus medianus fossae rhomboideae). Jego koniec dolny sięga
pod kanał środkowy (canalis centralis), górny zaś do prążków rdzeniowych komory IV (striae medullares ventriculi
IV). Wychodzące z niego włókna przebiegają między piramidą a oliwką, dając 10-15 nici korzeniowych (fila
radicularia).
Omawiając jądra nn. czaszkowych warto wspomnieć o strukturze anatomicznej, jaką jest pęczek podłużny
przyśrodkowy (fasciculus longitudinalis medialis). Łączy on przede wszystkim jądra nn. III, IV i VI, a więc te z
których pochodzą włókna poruszające gałką oczną. Pęczek biegnie bocznie od linii środkowej ciała, brzusznie od
szeregu przyśrodkowego jąder ruchowych, ciągnąc się od śródmózgowia przez tyłómózgowie do sznura przedniego
rdzenia kręgowego (funiculus anterior medullae spinalis). Włókna pęczka zaczynają się w najbardziej do przodu
wysuniętej strukturze, czyli w jądrze śródmiąższowym (nucleus interstitialis) położonym w tworze siatkowatym
śródmózgowia (formatio reticularis mesencephali). Włókna wychodzące z jądra przedsionkowego bocznego Deitersa
(nucleus vestibularis lateralis) dzielą się na gałęzie wstępujące, biegnące do jąder nn. III, IV, VI i śródmiąższowego
oraz na zstępujące, które zdążają do jądra n. XI i ośrodków ruchowych w części szyjnej rdzenia. Włókna z jądra n. VI
oraz z jądra n. III przeznaczone dla m. prostego przyśrodkowego łączą się ze sobą, gwarantując jednoczesne zwracanie
gałek ocznych w jedną stronę. Jest to droga skrzyżowana, dlatego w przypadku uszkodzenia korowego ośrodka
skojarzonych ruchów gałek oczy zwracają się w stronę uszkodzenia. Ponadto omawiany pęczek łączy jądro n. VI z
jądrem grzbietowym ciała czworobocznego (nucleus dorsalis corporis trapezoidei), jądra nn. poruszających oczami – z
jądrami n. VIII, jądro siatkowate (nucleus reticularis) – z szyjnym odcinkiem słupa przedniego rdzenia, czy część
przedsionkową n. VIII z jądrem czerwiennym (nucleus ruber).
Istnienie wśród składników pęczka jądra przedsionkowego bocznego pozwala na obserwację przedsionkowego
odruchu źrenicznego – podczas kręcenia pacjenta na krześle obrotowym jego źrenice zwężają się (miosis), zaś po
skończeniu – rozwierają się (mydriasis), a do tego drgają tęczówki (hippus). Funkcje pęczka wykorzystuje się również
przy tzw. próbie Barany’ego, polegającej na obserwacji zjawiska oczopląsu cieplnego (nystagmus caloricus). Do
jednego ucha pacjenta wlewa się zimnej, a do drugiego – gorącej wody. Po pewnym czasie zmiana temperatury
wywołuje rozszerzalność cieplną i zmiany rozkładu środchłonki (endolympha). To powoduje zmianę bodźców
docierających do jąder przedsionkowych, odpowiedzialnych za równowagę, a następnie – przekazanie sygnału do jąder
nn. III i VI. W efekcie gałki zwracają się w stronę, gdzie wlano wodę gorącą, czyli w stronę przeciwną do tej, gdzie
wlano wodę zimną.
261 Położenie nn. czaszkowych na powierzchni mózgowia przedstawia poniższa tabela.
I
opuszka węchowa (bulbus olfactorius)
II
skrzyżowanie wzrokowe (chiasma opticum)
III bruzda okoruchowa (sulcus oculomotorius)
IV z boku wędzidełka zasłony rdzeniowej górnej (frenulum veli medullaris superioris)
V
zwój trójdzielny (ganglion trigeminale) – przednie ograniczenie mostu (pons) przy jego przejściu w konar
środkowy móżdżku (pedunculus cerebellaris medius)
VI między tylnym brzegiem mostu (pons) a piramidą rdzenia kręgowego (pyramis medullae spinalis)
VII tylny brzeg mostu, w przejściu w konar środkowy móżdżku
VIII bocznie od n. VII
IX górny odcinek bruzdy tylno-bocznej rdzenia przedłużonego (sulcus posterolateralis medullae oblongatae)
X
bruzda tylno-bocznej rdzenia przedłużonego poniżej n. IX
XI korzenie czaszkowe – bruzda tylno-bocznej rdzenia przedłużonego poniżej n. X,
korzenie rdzeniowe – otwór potyliczny wielki (foramen occipitale magnum)
XII bruzda przednio-boczna (sulcus anterolateralis)
262 Układ pozapiramidowy (systema extrapyramydale) utworzony jest przez ośrodki istoty szarej w całym
ośrodkowym układzie nerwowym. Generuje on informacje dla ruchów nieświadomych i steruje napięciem
mięśniowym. Jest ośrodkiem ruchów automatycznych, jak: chód, ruchy wahadłowe, mimika, gestykulacja, ziewanie,
cofanie ciała z bólu, czy wyuczone ruchy precyzyjne pochodzące z kory. Z znaczeniu szerszym w skład jego wchodzą:
prążkowie (striatum), gałka blada (globus pallidus), jądro niskowzgórzowe (nucleus subthalamicus), jądro czerwienne
- 115 -
(nucleus ruber), istota czarna (substantia nigra), robak móżdżku (vermis cerebelli), jądro przedsionkowe boczne
(nucleus vestibularis lateralis), jądra mostu (nuclei pontis), jądro oliwki (nucleus olivaris), jądra nakrywki (nuclei
tegmenti) oraz ośrodki ruchowe istoty szarej rdzenia. W znaczeniu ściślejszym do omawianego układu zaliczamy:
prążkowie (striatum), gałkę bladą (globus pallidus), jądro niskowzgórzowe (nucleus subthalamicus), jądro czerwienne
(nucleus ruber), istotę czarną (substantia nigra) oraz twór siatkowaty rdzenia przedłużonego, mostu i śródmózgowia
(formatio reticularis medullae oblongatae, pontis et mesencephali). Powyższe ośrodki połączone są ze sobą licznymi
drogami, przy czym prążkowie stoi hierarchicznie najwyżej, za nim mamy kolejno: gałkę bladą oraz jądra między- i
śródmózgowia.
Drogą rdzeniowo-wzgórzową (tractus spinothalamicus) oraz opuszkowo-wzgórzową (tractus bulbothalamicus) impulsy
docierają do wzgórza (thalamus), które z kolei przekazuje je prążkowiu. Niewydolność tego ostatniego powoduje m. in.
nadruchliwość (hyperkinesis), ruchy taneczne (chorea), (myoclonia) czy wahania napięcia mięśniowego (tonus).
Prążkowie przekazuje odebrane informacje do gałki bladej i jądra czerwiennego. Uszkodzenie gałki może objawiać się
m. in. stężeniem ciała (rigor), przesadnym napięciem mięśniowym (hypertonia), drżączką porażenną (paralysis
agitans), zwolnieniem ruchów (hypokinesis) lub bezruchem (akinesis) oraz nadmierną sztywnością mięśni (rigiditas
musculorum). Jądro czerwienne otrzymuje sygnały nie tylko z prążkowia, ale również z blaszki pokrywy (lamina tecti),
podobnie jak istota czarna i twór siatkowaty. Wychodzi zeń droga czerwienno-rdzeniowa (tractus rubrospinalis),
czerwienno-oliwkowa (tractus rubroolivaris) oraz czerwienno-siatkowo-rdzeniowa (tractus rubroreticulospinalis).
Defekty jego funkcji objawiają się ruchami mimowolnymi i drżeniem zamiarowym.
Elementy układu pozapiramidowego wykazują liczne połączenia. Prążkowie łączy się przez drogę wzgórzowoprążkowiową (tractus thalamostriatalis), czarno-prążkowiową (tractus nigrostriatalis), korowo-prążkowiową (tractus
corticostiatalis) i prążkowiowo-gałkową (tractus striatopallidalis). Gałka blada łączy się ze wzgórzem przez pętlę
soczewkowatą (ansa lenticularis), pęczek soczewkowaty (fasciculus lenticularis) i pęczek wzgórzowy (fasciculus
thalamicus), a ponadto przyjmuje pęczek niskowzgórzowy (fasciculus subthalamicus) i gałkowo-czarny (fasciculus
pallidonigralis). Jądro niskowzgórzowe otrzymuje drogę korowo-niskowzgórzową (tractus subthalamicus) a także
łączy się z innymi ośrodkami układu pozapiramidowego. Jądro czerwienne komunikuje się przez drogę czerwiennordzeniową (tractus rubrospinalis), czerwienno-siatkową (tractus rubroreticularis), czerwienno-oliwkową (tractus
rubroolivaris) i móżdżkowo-czerwienną (tractus cerebellorubralis). Istota czarna przyjmuje i oddaje: drogę czarnoprążkowiową (tractus nigrostriatalis), drogę gałkowo-czarną (tractus pallidonigralis), włókna korowo-czarne (fibrae
corticonigrales) i włókna czarno-wzgórzowe (fibrae nigrothalamicae). Twór siatkowaty wykazuje następujące
połączenia: droga siatkowo-rdzeniowa (tractus reticulospinalis), droga pokrywowo-siatkowa (tractus tectoreticularis),
włókna siatkowo-wzgórzowe (fibrae reticulothalamicae) i włókna siatkowo-móżdżkowe (fibrae reticulocerebellares).
263 Twór siatkowaty (formatio reticularis) jest dyfuzyjnym pasem ciągnącym się od śródmózgowia do szyjnego
odcinka rdzenia kręgowego. Składa się on z tworu szarego (formatio reticularis grisea), w skład którego wchodzi około
setki jąder oraz z tworu białego (formatio reticularis alba). Dzieli się na kilka części. W skład części
międzymózgowiowej (pars diencephalica) wchodzi jądro śródblaszkowe (nucleus intralaminaris), jądro siatkowate
(nucleus reticularis), jądro brzuszne przednio-boczne wzgórza (nucleus ventralis anterolateralis thalami) oraz jądro
niskowzgórzowe (nucleus subthalamicus). Część śródmózgowiowa (pars mesencephalica) składa się z jądra
siatkowatego śródmózgowia bocznego i grzbietowego (nucleus reticularis mesencephali lateralis et dorsalis). W części
mostowej (pars pontina) wyróżniamy jądra wielko- i małokomórkowe (nuclei giganto- et parvocellulares) oraz jądro
blade szwu (nucleus pallidus raphe). W rdzeniu przedłużonym twór dzieli się na część przyśrodkową i boczną. W
rdzeniu kręgowym twór występuje w istocie pośredniej (substantia intermedia) wokół kanału środkowego (canalis
centralis). Do tworu siatkowatego zaliczmy ponadto niektóre elementy układu pozapiramidowego, jak: jądro
czerwienne (nucleus ruber), istotę czarną (substantia nigra), istotę szarą środkową (substantia grisea centralis), jądro
śródmiąższowe (nucleus interstitialis) oraz jądro pola sinawego (nucleus loci cerulei).
Połączenia tworu siatkowatego dzielimy na doprowadzające, odprowadzające i własne. Do pierwszej grupy zaliczamy:
drogę rdzeniowo-siatkową (tractus spinoreticularis), korowo-siatkową (tractus corticoreticularis), czworaczo-siatkową i
móżdżkowo-siatkową górną, środkową i dolną (tractus cerebelloreticularis superior, medius et inferior). Do dróg
odprowadzających należy: droga siatkowo-korowa (tractus reticulocorticalis), siatkowo-rdzeniowa przednia i boczna
(tractus reticulospinalis anterior et laeralis) oraz siatkowo-móżdżkowa (tractus reticulocerebellaris). Połączenia własne
tworu przebiegają w składzie pęczków własnych rdzenia kręgowego (fasciculi proprii medullae spinalis), pęczka
środkowego nakrywki (fasciculs medius tegmenti) i innych.
Czynność tworu polega m. in. na regulacji aktywności układu nerwowego i świadomości. Zaburzenia tej funkcji
prowadzą do tzw. mutyzmu akinetycznego i zespołu zamknięcia (ang. locked-in syndrome). Ponadto twór kontroluje
pracę serca i płuc, ciśnienie krwi, sen i czuwanie, rdzeniowe odruchy wegetatywne i czynność recepcyjną ustroju. Za
sprawą tworu może dochodzić do dużego przyspieszania (przed śmiercią przelatuje przed oczami cały film życia) lub
zwalniania (organizm odczuwa ale nie jest w stanie odpowiedzieć) pewnych czynności nerwowych.
264 Rdzeń kręgowy (medulla spinalis) ma postać słupa wypełniającego, choć nie ściśle, kanał kręgowy (canalis
vertebralis). Podobnie jak w kręgosłupie, wyróżniamy w nim część szyjną (pars cervicalis), piersiową (pars thoracica),
lędźwiową (pars lumbalis), krzyżową (pars sacralis) i guziczną (pars coccygea). W części szyjnej rdzeń jest wygięty w
stronę brzuszną, w części piersiowej zaś – w grzbietową. W miejscach odejścia nerwów dla kończyn występują
- 116 -
zgrubienia – odpowiednio: szyjne (intumescentia cervicalis) i lędźwiowo-krzyżowe (intumescentia lumbosacralis). Za
górną granicę rdzenia przyjmuje się otwór potyliczny wielki (foramen occipitale magnum). Ponieważ w różnych
zaburzeniach pogranicza czaszkowo-kręgowego określenie to może okazać się niewystarczająco ścisłe, za górną
granicę można również przyjąć elementy anatomiczne znajdujące się prawidłowo na wspomnianej wysokości, tj.
skrzyżowanie piramid (decussatio pyramidum) z przodu oraz odejście n. podpotylicznego (n. suboccipitalis) (C1) z tyłu.
Granica dolna znajduje się mniej więcej na wysokości L1/L2. W dole rdzeń kończy się stożkiem rdzeniowym (conus
medullaris), od którego odchodzi nić końcowa (filum terminale) przechodząca ostatecznie w nić rdzeniową opony
twardej (filum spinale durae matris). Na przedniej powierzchni rdzeń kręgowy posiada szczelinę pośrodkową przednią
(fissura mediana anterior), na tylnej z kolei bruzdę pośrodkową tylną (sulcus medianus posterior). W części bocznej
występuje bruzda grzbietowo- oraz brzuszno-boczna (sulcus ventro- et dorsolateralis). Przechodzą przez nie nici
korzeniowe, odpowiednio korzenia grzbietowego i brzusznego (fila radicularia radicis dorsalis et ventralis).
Wymienione dotychczas bruzdy wydzielają w rdzeniu sznury – przedni, boczny i tylny (funiculus anterior, lateralis et
posterior). Ten ostatni posiada dodatkowo bruzdę pośrednią tylną (sulcus intermedius posterior), która rozdziela
przyśrodkowo leżący pęczek smukły (fasciculus gracilis) od leżącego bocznie pęczka klinowatego (fasciculus
cuneatus).
Rdzeń kręgowy opuszczają nn. rdzeniowe (nn. spinales) – 8 szyjnych, 12 piersiowych, 5 lędźwiowych, 5 krzyżowych i
1 guziczny – razem 31. W przeciwieństwie do nn. czaszkowych, wszystkie nn. rdzeniowe mają charakter mieszany –
składają się z ruchowych korzeni brzusznych (radices ventrales) i czuciowych korzeni grzbietowych (radices dorsales).
Każdy korzeń utworzony jest z kolei przez 5-10 nici korzeniowych (fila radicularia). W okresie płodowym nn.
rdzeniowe odchodzą na wysokości otworów międzykręgowych, przez które przechodzą. Później jednak tkanka kostna
kręgosłupa rozwija się szybciej niż tkanka nerwowa rdzenia, wobec czego rdzeń ulega niejako skróceniu i podniesieniu
względem kręgosłupa – proces ten nazywamy wstępowaniem rdzenia (ascensus medullae spinalis). Wstępowanie
powoduje, iż nn. rdzeniowe odchodzą wyżej niż otwory przez które przechodzą. Aby określić w przybliżeniu korzenie
jakiego nerwu odchodzą na wysokości danego kręgu, posługujemy się następującą metodą: dla odcinka C1-7 dodajemy
do numeru kręgu 1, dla Th1-6 dodajemy 2, dla Th7-10 dodajemy 3, na wysokości Th11-12 odchodzą nn. L3-5, zaś na
wysokości L1 – nn. krzyżowe i guziczny. Te ostatnie biegną zatem przez kanał kręgowy w obszarze, gdzie nie ma już
litego pnia rdzenia, tworząc tzw. koński ogon (cauda equina).
Jak wspomniano, każdy n. rdzeniowy tworzony jest przez korzeń brzuszny i grzbietowy. Przez ten pierwszy
przechodzą włókna od- i doprowadzające. Do pierwszej grupy zaliczamy wiązki dla mm. szkieletowych, włókna
tworzące gałęzie łączące białe (rr. communicantes albi) do połączenia z pniem współczulnym (truncus sympathicus)
oraz przedzwojowe włókna przywspółczulne z jąder przywspółczulnych krzyżowych (nuclei parasympathici sacrales).
Druga zaś grupa zawiera włókna wiodące czucie protopatyczne, tj. głównie ucisku i bólu oraz włókna współczulne ze
zwojów pnia współczulnego i ze zwojów splotów autonomicznych. Korzeń grzbietowy z kolei osiągają włókna
doprowadzające – wstępujące i zstępujące oraz włókna odprowadzające – przedzwojowe przywspółczulne.
Stwierdzenie zatem, iż „korzeń brzuszny jest ruchowy a grzbietowy – czuciowy” nie jest do końca poprawne, gdyż jak
widać każdy z nich ma charakter mieszany. Jeżeli natomiast chodzi nam o przewagę danego rodzaju włókien, to
powyższe uproszczenie jest dopuszczalne.
Podobnie jak mózgowie, rdzeń kręgowy pokryty jest oponami. Występuje tu opona twarda rdzeniowa (dura mater
spinalis), pajęczynówka rdzeniowa (arachnoidea spinalis) oraz rdzeniowa opona miękka (pia mater spinalis). Różnica
natomiast polega m. in. na tym, iż obecna jest jama nadtwardówkowa (cavitas epiduralis) rozdzielająca warstwę
okostnową (stratum periostale s. endarchis) od warstwy oponowej czyli właściwej opony twardej (stratum meningeale).
Ponadto opona twarda przyczepia się do otworu wielkiego, sięga do wysokości S2, gdzie przechodzi w nić końcową
opuszczającą się do Co2, posiada więzadło zębate (lig. denticulatum) i ogranicza przestrzeń podtwardówkową (spatium
subdurale). Pajęczynówka ogranicza jamę podpajęczynowkową (cavitas subarachnoidealis) i posiada przegrodę szyjną
pośrednią (septum cervicale intermedium). Opona miękka składa się z dwóch blaszek i ściśle przylega do rdzenia.
265 W budowie wewnętrznej rdzenia kręgowego wyróżniamy struktury złożone z istoty białej oraz szarej. Ta
pierwsza (substantia alba) twory sznury rdzenia – przedni, boczny i tylny (funiculus anterior, lateralis et posterior).
Dwa pierwsze z nich ujmuje się razem jako wspólny sznur przednio-boczny (funiculus anterolateralis), sznur tylny zaś
dzieli się na pęczek smukły i klinowaty (fasciculus gracilis et cuneatus). Środkiem rdzenia biegnie jego kanał środkowy
(canalis centralis), przedłużający się w komorę końcową (ventrciulus terminalis), zakończona nicią końcową (filum
terminale). Istota szara (substantia grisea) tworzy słupy szare (columnae griseae), a ponadto istota pośrednia środkową
(substantia intermedia centralis) i istota galaretowata środkowa (substantia gelantinosa centralis) otaczają kanał
środkowy. Na przekroju podłużnym rdzenia mówimy o jego słupach, podczas gdy na przekroju poprzecznym
odpowiadają one rogom. Wyróżniamy zatem róg przedni, boczny i tylny (cornu anterius, laterale et posterius).
W słupie przednim (columna anterior) znajdują się komórki korzeniowe, sznurowe oraz spoidłowe (cellulae
radiculares, funiculares et commisurales). Wśród tych pierwszych wyróżniamy komórki α – ruchowe oraz komórki γ –
odpowiadające za napięcie mięśniowe (tonus). Istota szara tworzy szereg jąder: grzbietowo-przyśrodkowe (nucleus
dorsomedialis), brzuszno-przyśrodkowe (nucleus ventromedialis), brzuszno-boczne (nucleus ventrolateralis),
grzbietowo-boczne (nucleus dorsolateralis), zagrzbietowo-boczne (nucleus retrodorsolateralis) oraz środkowe (nucleus
centralis).
- 117 -
W słupie tylnym (columna posterior) na przekroju poprzecznym wyróżniamy podstawę (basis) zawierającą jądro
piersiowe, szyjkę (cervix), głowę (caput) oraz szczyt (apex), otoczony przez istotę galaretowatą (substantia
gelantinosa). Zewnętrznie od tej ostatniej obecny jest obszar gąbczasty czyli warstwa obszarowa (zona spongiosa s.
stratum zonale), zaś jeszcze bardziej zewnętrznie – obszar końcowy (zona terminalis). Róg tylny rdzenia zawiera m. in.
swoje jądro właściwe (nucleus proprius cornus posterioris), od którego odchodzi droga rdzeniowo-pokrywowa (tractus
spinotectalis) oraz droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia i boczna (tractus spinothalamics anterior et lateralis).
Omawiane jądro przechodzi bocznie w jądro siatkowate rdzeniowe (nucleus reticularis spinalis), wchodzące w obręb
tworu siatkowatego (formatio reticularis). Od podstawy rogu odchodzi droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia (tractus
spinocerebellaris anterior), zaś wspomniane już jądro piersiowe (nucleus thoracicus) odsyła drogę rdzeniowomóżdżkową tylną (tractus spinocerebellaris posterior).
W słupie bocznym (columna lateralis) wyróżniamy twór siatkowaty (formatio reticularis), istotę pośrednią środkową i
boczną (substantia intermedia centralis et lateralis) i słup pośrednio-boczny (columna intermediolateralis). Ten ostatni
zawiera jądro współczulne boczne (nucleus sympathicus lateralis), od którego odchodzą włókna współczulne
przedzwojowe, biegnące dalej korzeniem brzusznym. Jądro pośrednio-przyśrodkowe (nucleus intermediomedialis)
występuje głównie w odcinku szyjnym i krzyżowym; odsyła ono włókna przywspółczulne przedzwojowe, wychodzące
korzeniem brzusznym lub grzbietowym i tworzącym w odcinku krzyżowym nn. trzewne miedniczne (nn. splanchnici
pelvini).
266 Drogi rdzenia kręgowego (tractus medullae spinalis) dzielimy wg różnych kryteriów – długości (długie i
krótkie), kierunku (wstępujące, zstępujące i własne) oraz lokalizacji (drogi sznura przedniego, bocznego i tylnego). Tu
drogi omówione zostaną wpierw w kolejności odpowiadającej kierunkowi przewodzenia, a następnie pogrupujemy je
względem lokalizacji.
Drogi zstępujące obecne są w sznurze przednim i bocznym. Dzielimy je na piramidowe, pozapiramidowe oraz
autonomiczne. Drogi piramidowe czyli korowo-rdzeniowe (tractus pyramidales s. corticospinales) zaczynają się od
zakrętu przedśrodkowego (gyrus precentralis) – pole 4 i 6 wg Brodmana, w mniejszym stopniu od: zakrętu
zaśrodkowego (gyrus postcentralis) – pola 1, 2, 3, płata skroniowego i potylicznego, wieczka ciemieniowo-czołowego
(operculum parietofrontale) i zakrętu czołowego górnego (gyrus frontalis superior). Następnie schodzą się one w
wieńcu promienistym (corona radiata) i przechodzą przez przednią część tylnej odnogi torebki wewnętrznej (crus
posterius capsulae internae). Po przejściu przez podstawę konaru mózgu (basis pedunculi cerebri) wędrują do brzusznej
części mostu (pars ventralis pontis) i do piramidy (pyramis). Tu rozdzielają się na część krzyżująca się – te tworzą
skrzyżowanie piramid (decussatio pyramidum) i formują drogę piramidową boczną (tractus pyramidalis lateralis)
sznura bocznego oraz na część nie skrzyżowaną, tworzącą drogę piramidową przednią (tractus pyramidalis anterior)
sznura przedniego.
Drogi pozapiramidowe (tractus extrapyramidales) zdążają do rdzenia z: jądra przedsionkowego bocznego i dolnego
(nucleus vestibularis lateralis et inferior) – droga przedsionkowo-rdzeniowa (tractus vestibulospinalis), blaszki
pokrywy (lamina tecti) – droga pokrywowo-rdzeniowa (tractus tectospinalis), jądra czerwiennego (nucleus ruber) –
droga czerwienno-rdzeniowa (tractus rubrospinalis), tworu siatkowatego śródmózgowia (formatio reticularis
mesencephali) – droga siatkowo-rdzeniowa (tractus reticulospinalis), jądra oliwki (nucleus olivaris) – droga oliwkowordzeniowa (tractus olivospinalis) i jąder wzgórza (nuclei thalami) – droga wzgórzowo-rdzeniowa (tractus
thalamospinalis).
Układ autonomiczny posiada własne drogi odprowadzające (tractus efferentes systematis autonomici).
Drogi wstępujące stanowią składnik wszystkich sznurów rdzenia. Drogi wstępujące sznura tylnego tworzą szlak czucia
głębokiego (proprioceptywnego) uświadomionego – przewodzi on informacje o ułożeniu ciała, ucisku, ruchu,
wibracjach i częściowo dotyku i doprowadza je w kierunku kory mózgowej. Drogi te wychodzą z proprioreceptorów w
mięśniach, ścięgnach i stawach, po czym zdążają do zwoju rdzeniowego (ganglion spinale), skąd po przełączeniu
trafiają do sznura tylnego. Pęczek smukły i klinowaty (fasciculus gracilis et cuneatus) zakończone są odpowiednio
jednoimiennymi jądrami (nucleus gracilis et cuneatus). Po ponownym przełączeniu drogi krzyżują się i tworzą wstęgę
boczną (lemniscus lateralis), która osiąga jądra boczne wzgórza (nuclei laterales thalami). Stąd informacja dociera do
zakrętu zaśrodkowego (gyrus postcentralis). Ze względu na przebieg przedstawiona droga zwana jest rdzeniowoopuszkowo-wzgórzowo-korową (tractus spinobulbothalamocorticalis). Jej uszkodzenie prowadzi do ataksji czuciowej.
Na drogi wstępujące sznura bocznego składają się drogi rdzeniowo-móżdżkowe oraz rdzeniowo-wzgórzowa boczna.
Pierwsze z wymienionych wiodą również czucie głębokie, lecz w przeciwieństwie do poprzedniego nieuświadomione,
gdyż nie dociera ono do kory. Droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia Gowersa (tractus spinocerebellaris anterior)
krzyżuje się nisko, zaraz po wejściu w rdzeń, zagina w blaszce pokrywy (lamina tecti) i przechodzi przez konar
móżdżkowy górny (pedunculus cerebellaris superior) oraz zasłonę rdzeniową górną (velum medullare superius).
Natomiast droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna Flechsiga (tractus spinocerebellaris posterior) biegnie od jądra
piersiowego (nucleus thoracicus) przez konar móżdżkowy dolny (pedunculus cerebellaris inferior) i nie krzyżuje się.
Droga rdzeniowo-wzgórzowa boczna (tractus spinothalamicus lateralis) odpowiada za czucie bólu i temperatury. Po
skrzyżowaniu tworzy wstęgę rdzeniową (lemniscus spinalis), przechodzi przez konar mózgu (pedunculus cerebri) do
jądra brzusznego tylno-bocznego wzgórza (nucleus ventralis posterolateralis thalami), po czym drogą wzgórzowokorową (tractus thalamocoricalis) do zakrętu zaśrodkowego (gyrus postcentralis) – pole 1, 2, 3 wg Brodmana.
- 118 -
Drogi zstępujące sznura przedniego reprezentowane są przez drogę rdzeniowo-wzgórzową przednią (tractus
spinothalamicus anterior). Odpowiada ona za czucie dotyku i przebiega analogicznie jak wyżej opisana droga boczna.
Obie one prowadzą czucie eksteroceptywne. Informacje z eksteroreceptorów wędrują do zwoju rdzeniowego (ganglion
spinale) i dalej do rogów tylnych rdzenia. Stąd skrzyżowaną drogą rdzeniowo-wzgórzową dochodzą do wstęgi
przyśrodkowej (lemniscus medialis), która prowadzi do jądra brzusznego tylno-bocznego wzgórza (nucleus ventralis
posterolateralis thalami), a stąd do zakrętu zaśrodkowego.
Drogi własne rdzenia kręgowego łączą ze sobą poszczególne jego segmenty oraz współtworzą łuki odruchowe.
Zorganizowane są w pęczki właściwe czyli międzysegmentowe (fasciculi proprii s. intersegmentales).
Jeżeli chodzi o przestrzenny podział dróg rdzenia, to dzielimy je na drogi sznura przedniego, bocznego i tylnego. W
sznurze przednim występują drogi wstępujące i zstępujące. Do wstępujących zaliczamy drogę rdzeniowo-wzgórzową
przednią (tractus spinothalamicus anterior) i rdzeniowo-siatkową (tractus spinoreticularis). Drogi zstępujące dzielimy
na piramidowe – nie skrzyżowaną drogę korowo-rdzeniową przednią (tractus corticospinalis anterior) oraz
pozapiramidowe – drogę siatkowo-rdzeniową przyśrodkową lub przednią (tractus reticulospinalis medialis s. anterior),
pokrywowo-rdzeniową (tractus tectospinalis) i przedsionkowo-rdzeniową przednią (tractus vestibulospinalis anterior) –
w skrócie RTV. Do dróg wstępujących sznura bocznego zaliczamy: drogę rdzeniowo-wzgórzową boczną (tractus
spinothalamicus lateralis), rdzeniowo-móżdżkową przednią i tylną (tractus spinocerebellaris anterior et posterior),
rdzeniowo-pokrywową (tractus spinotectalis), rdzeniowo-siatkową (tractus spinoreticularis) i rdzeniowo-oliwkową
(tractus spinoolivaris). Zaś drogi zstępujące sznura bocznego znów dzielimy na piramidowe – skrzyżowaną drogę
korowo-rdzeniową boczną (tractus corticospinalis lateralis) oraz pozapiramidowe – drogę czerwienno-rdzeniową
Monakowa (tractus rubrospinalis), siatkowo-rdzeniową boczną (tractus reticulospinalis lateralis), oliwkowo-rdzeniową
(tractus olivospinalis) i przedsionkowo-rdzeniową boczną (tractus vestibulospinalis lateralis). Sznur tylny prowadzi
wyłącznie włókna wstępujące w postaci drogi rdzeniowo-opuszkowej (tractus spinobulbaris).
267, 268, 269 Układ nerwowy można podzielić funkcjonalnie na dwie części: ojkotropową – odpowiedzialną za
wykonywanie naszej woli oraz idiotropową – czuwającą nad prawidłowym przebiegiem czynności życiowych.
Pierwsza z wymienionych części odpowiada strukturalnie układowi animalnemu, druga zaś układowi wegetatywnemu
czyli autonomicznemu (systema autonomicum). Nie da się ich jednak rozdzielić, gdyż na poziomie budowy ciała
stanowią one całość. Określenie układu wegetatywnego jako autonomiczny sugerować by mogło jego samorządność w
organizmie, w rzeczywistości natomiast podlega on kontroli wyższych ośrodków nerwowych takich jak kora mózgowa,
reprezentująca funkcjonalnie nasza wolę, podwzgórze, reprezentujące instynkty czy układ limbiczny, związany z
odczuwanymi emocjami. Układ autonomiczny możemy podzielić na dwie antagonistycznie działające względem siebie
części, tj. na część współczulną (pars sympathica) oraz na część przywspółczulną (pars parasympathica). Powyższy
podział przeprowadzony jest względem kryterium fizjologicznego czyli funkcji i działania na narządy ciała;
anatomicznie natomiast, a więc ze względu na rozmieszczenie, część współczulna odpowiada części piersiowolędźwiowej (pars thoracolumbalis), część przywspółczulna zaś części czaszkowo-krzyżowej (pars craniosacralis).
Układ autonomiczny składa się z neuronów tworzących włókna od- i doprowadzające. W układzie współczulnym te
pierwsze biorą się z istoty pośrednio-bocznej (substantia intermediolateralis) rdzenia na wysokości C8-L3, po czym
przechodzą korzeniem brzusznym, wywarzają gałęzie łączące białe (rr. communicantes albi) i osiągają zwoje pnia
współczulnego (ganglia trunci sympathici). Z kolei w układzie przywspółczulnym neurony wychodzą albo z jąder nn.
czaszkowych III, VII, IX i X i biegną razem z nimi albo z jąder przywspółczulnych krzyżowych (nuclei parasympathici
sacrales) rdzenia na wysokości S2-4 i tworzą nn. trzewne miedniczne (nn. splanchnici pelvini). Charakterystyczną cechą
włókien ruchowych jest 2-neuronowa droga – wszystkie bowiem szlaki odprowadzające składają się z dwóch włókien
– przedzwojowego (fibra preganglionaris) oraz zazwojowego (fibra postganglionaris), zaś przełączenie jednego w
drugie odbywa się w zwoju (ganglion). Włókna przedzwojowe są białe czyli rdzenne, zazwojowe zaś szare czyli
bezrdzenne. W układzie współczulnym dłuższe jest zazwojowe, a w układzie przywspółczulnym – przedzwojowe.
Ponadto w tym pierwszym jeden akson przedzwojowy daje sygnał do ok. 30 komórek zazwojowych, a w drugim –
tylko do dwóch. Wypustka drugiego neuronu dociera do właściwego narządu wykonawczego, gdzie może tworzyć
system i zwój śródścienny (systema et ganglion intramurale). Jeżeli natomiast chodzi o włókna doprowadzające, to
układ autonomiczny nie posiada własnych dróg czuciowych. Bodźce przechodzą przez włókna trzewno-czuciowe
(fibrae viscerosensibiles), naczyniowo-ruchowe (fibrae vasomotoriae), włosowo-ruchowe (fibrae pilomotoriae) oraz
wydzielnicze (fibrae secetoriae). Bodźce czuciowe są najczęściej nieuświadomione. Układ współczulny otrzymuje
informacje o bólu z narządów wewnętrznych, układ przywspółczulny zaś odpowiada za specyficzne odczuwanie
danego narządu. Włókna te wchodzą w skład wegetatywnych łuków odruchowych.
Jak wspomniano, efekty działania obu składników układu autonomicznego na dany narząd są przeciwstawne. Jeżeli
zatem jeden z nich wywołuje w narządzie pobudzenie, to drugi będzie indukował hamowanie. Uogólniając można
stwierdzić, iż układ współczulny kieruje procesami dysymilacyjnymi, podnosi stężenie adrenaliny we krwi,
przygotowuje organizm do zwiększonego wysiłku, ucieczki lub walki, przeważa w ciągu dnia. Układ przywspółczulny
natomiast kieruje procesami asymilacyjnymi, obniża stężenie adrenaliny, pozwala organizmowi odpocząć i zebrać siły
oraz przeważa w nocy. W międzymózgowiu obecne są elementy omawianego układu odpowiedzialne za hydro- i
termoregulację, kontrolę metabolizmu, krążenia, trawienia, oddychania, wydalania, czuwania i czynności płciowych.
W śródmózgowiu napotykamy ośrodek snu oraz ośrodek oddawania moczu. W tyłomózgowiu znajdują się ośrodki
- 119 -
skóra
narząd wzroku
pok.
krwionośny
wydzielania śliny, łez, potu, a także naczyniowo-ruchowe oraz ośrodki odruchów obronnych – kaszlu, kichania i
wymiotów. W istocie szarej słupa pośrednio-bocznego rdzenia kręgowego znajduje się cały szereg ośrodków
autonomicznych: ośrodek rzęskowo-rdzeniowy (centrum ciliospinale) pobudzający m. zwieracz źrenicy (C8-Th2),
ośrodek przyspieszający pracę serca i zwężający naczynia (C8-Th4), ośrodek rozszerzający oskrzela (Th3-4), ośrodek
zwężania naczyń, unoszenia włosów i pocenia (Th4-L2), ośrodek hamujący żołądek i jelito cienkie (Th5-8), ośrodek dróg
żółciowych (Th9-10), ośrodek hamujący jelito grube (Th11-12), ośrodek zwężający naczynia nerek (Th12-L1). Efekty
narządowe antagonistycznego działania obu układów przedstawia poniższa tabela.
układ i narząd
układ współczulny
układ przywspółczulny
serce
przyspieszenie pracy (tachykardia) zwolnienie pracy (bradykardia)
tt. wieńcowe
rozszerzenie
zwężenie
naczynia obwodowe
zwężenie
rozszerzenie
krew
wzrost ciśnienia, spadek poziomu
spadek ciśnienia
wapnia, wzrost poziomu cukru
nadnercza
podwyższenie poziomu adrenaliny
spadek poziomu adrenaliny
oskrzela
rozszerzenie
zwężenie
ślinianki
ślina śluzowa (gęsta)
ślina surowicza (rzadka)
przełyk
wiotki
skurczony
żołądek
spoczynek
praca
jelita
spoczynek
praca
narządy moczowe
wstrzymanie moczu
wydalanie moczu
męskie narządy płciowe
wytrysk
wzwód
źrenica
rozszerzenie
zwężenie
m. rzęskowy
rozkurcz
skurcz
mm. tarczkowe
skurcz
rozkurcz
powieki
rozszerzenie
zwężenie
m. oczodołowy
skurcz (exophthalmus)
rozkurcz (endophthalmus)
wydzielanie łez
zmniejszenie
zwiększenie
wydzielanie potu
wzrost
spadek
włosy skóry
stawianie
opadanie
kolor skory
bladość
zaczerwienienie
Jeżeli mowa o poszczególnych rozgałęzieniach i nerwach układu autonomicznego, to część współczulna tworzy po
każdej stronie kręgosłupa pień współczulny (truncus sympathicus). Rozciąga się on od podstawy czaszki do kości
guzicznej. Ma postać łańcuszka składającego się z 20-25 zwojów (ganglia trunci sympathci), z których ostatni (Co1)
zwany jest nieparzystym (ganglion impar). Sąsiednie zwoje jednej strony połączone są gg. międzyzwojowymi (rr.
interganglionares), zaś zwoje położone naprzeciw na tej samej wysokości łączą gg. poprzeczne (rr. transversi). Z
rdzenia dochodzi do każdego z nich g. łącząca biała (r. communicans alba), na obwód zaś podąża g. łącząca szara (r.
communicans grisea). Poszczególne zwoje pnia współczulnego zlały się ze sobą, dlatego ich liczba nie odpowiada
ilości łączących gałęzi. I tak w części szyjnej zamiast 8 zwojów występują 3 – górny, środkowy i dolny. Zwój górny
(ganglion cervicale superius) występuje na C1-4, a włókna przedzwojowe dostarcza mu g. łącząca biała C8. Wychodzi
zeń kilka nerwów. N. szyjny (n. jugularis) daje gałęzie dla zwoju górnego n. X i zwoju dolnego n. IX. N. szyjnotętniczy wewnętrzny (n. caroticus internus) tworzy jednoimienny splot (plexus caroticus internus) otaczający t. szyjną
wewnętrzną (a. carotica interna), ponadto oddaje gg. szyjno-bębenkowe (rr. caroticotympanici), gg. dla przysadki, gg.
do zwoju troistego (ganglion trigeminale) i zwoju rzęskowego (ganglion ciliare). Nn. szyjno-tętnicze zewnętrzne (nn.
carotici externi) również tworzą jednoimienny splot (plexus caroticus externus) otaczający t. szyjną zewnętrzną
(a. carotis externa) i przedłużający się w dole w splot szyjno-tętniczy wspólny (plexus caroticus communis) otaczający
t. szyjną wspólną (a. carotis communis). Gg. gardłowo-krtaniowe (rr. laryngopharyngei) tworzą splot gardłowy (plexus
pharyngeus) i splatają się z n. krtaniowym górnym (n. laryngeus superior) od n. X. N. sercowy szyjny górny (n.
cardiacus cervicalis superior) zdąża do splotu sercowego powierzchownego (plexus cardiacus superficialis). Ze zwoju
szyjnego środkowego (ganglion cervicale medius) występującego na C5-6 wychodzi n. sercowy szyjny środkowy (n.
cardiacus cervicalis medius) zdążający dla odmiany do splotu sercowego głębokiego (plexus cardiacus profundus).
Zwój szyjny dolny zlewa się z pierwszym zwojem piersiowym dając zwój szyjno-piersiowy czyli gwieździsty
(ganglion cervicothoracicum s. stellatum) – leży on na C7-Th1, a otrzymuje włókna przedzwojowe od gg. łączących
białych Th4-9. Pochodzi zeń n. sercowy szyjny dolny (n. cardiacus cervicalis inferior) zdążający do splotu sercowego
głębokiego, splot podoboczykowy (plexus subclavius) otaczający jednoimienną tętnicę (a. subclavia) oraz n. kręgowy
(n. vertebralis) tworzący takiż splot (plexus vertebralis) na jednoimiennym naczyniu (a. vertebralis).
W części piersiowej występuje 10-12 zwojów piersiowych (ganglia thoracica). Wychodzące zeń nn. sercowe piersiowe
(nn. cardiaci thoracici) (Th1-5) zasilają splot sercowy. N. trzewny większy (n. splanchnicus major) (Th6-9) po przejściu
przez zwój trzewny (ganglion splanchnicum) przebija przeponę i kończy się w splocie trzewnym czyli słonecznym
- 120 -
(plexus celiacus s. solaris). Podobnie kończy n. trzewny mniejszy (n. splanchnicus minor) (Th10-11), który ponadto
wysyła g. nerkową (r. renalis) dla rdzenia nadnercza. Gdy ta ostatnia odchodzi osobno, ma postać n. trzewnego
najniższego (n. splanchnicus imus). Splot aorty piersiowy (plexus aorticus thoracicus) komunikuje się w górze ze
splotem sercowym, a w dole ze splotem aorty brzusznym. Gg. płucne (rr. pulmonales) (Th3-5) współtworzą splot płucny
(plexus pulmonalis).
W części brzusznej i miednicznej występują 3-4 zwoje lędźwiowe (ganglia lumbalia), 4 zwoje krzyżowe (ganglia
sacralia) i guziczny zwój nieparzysty (ganglion impar). Z brzusznego splotu aorty (plexus aorticus abdominalis)
wychodzą włókna tworzące zwój krezkowy górny i dolny (ganglion mesentericum superius et inferius). Największym
splotem autonomicznym jest splot trzewny czyli słoneczny (plexus celiacus s. solaris) – składa się nań zwój trzewny
(ganglion celiacum), zwoje przeponowe (ganglia phrenica) oraz zwój aortowo-nerkowy (ganglion aortorenalis).
Wychodzące zeń wiązki tworzą sploty w ścianach narządów jamy brzusznej – w ten sposób powstaje splot wątrobowy
(plexus hepaticus), śledzionowy (plexus lienalis), trzustkowy (plexus pncreaticus), nadnerczowy (plexus suprarenalis),
nerkowy (plexus renalis), moczowodowy (plexus uretericus), jądrowy albo jajnikowy (plexus testicularis vel ovaricus),
żołądkowy (plexus gastricus), trzewny górny i dolny (plexus mesentericus superior et inferior), odbytniczy górny
(plexus rectalis superior), biodrowy (plexus iliacus) i udowy (plexus femoralis). Analogicznie ze splotu podbrzusznego
górnego czyli przedkrzyżowego (plexus hypogastricus superior s. presacralis) pochodzi splot odbytniczy środkowy i
dolny (plexus rectalis medius et inferor), a ze splotu podbrzusznego dolnego czyli miednicznego (plexus hypogastricus
inferior s. pelvinus): splot maciczno-pochwowy albo sterczowy i nasieniowodowy (plexus uterovaginalis vel prosaticus
et deferentalis), pęcherzowy (plexus vesicalis) i nn. jamiste prącia lub łechtaczki (nn. cavernosi penis vel clitoridis).
Część przywspółczulna dzieli się na część czaszkową i krzyżową, zaś ta pierwsza – dalej na śród- i tyłomózgowiową.
Część śródmózgowiowa występuje jako autonomiczny komponent n. okoruchowego (n. oculomotorius) (III). Z jądra
dodatkowego tego nerwu (nucleus accessorius n. oculomotorii) wychodzi wiązka docierająca do zwoju rzęskowego
(ganglion ciliare), gdzie przełącza się na włókna zazwojowe i jako nn. rzęskowe krótkie (nn. ciliares breves) dochodzi
do m. rzęskowego (m. ciliaris) oraz m. zwieracza źrenicy (m. sphincter pupillae). Część tyłomózgowiowa występuje w
postaci części nerwów: VII, IX i X. N. pośredni (n. intermedius) nazywany jest XIII n. czaszkowym albo częścią
pośrednią n. twarzowego (pars intermedia n. facialis) (VII). Wychodząca z jądra ślinowego górnego (nucleus
salivatorius superior) wiązka biegnie wspomnianym nerwem i odłącza się jako n. skalisty większy (n. petrosus major),
przedłużający się w n. kanału skrzydłowo-podniebiennego (n. canalis perygopalatini) docierający do zwoju
skrzydłowo-podniebiennego (ganglion pterygopalatinum). Tu wiązki rozdzielają się: jedna część biegnie n.
szczękowym (n. maxillaris) (V2) i n. jarzmowym (n. zygomaticus) do gruczołu łzowego (glandula lacrmalis), druga zaś
daje nn. nosowe tylne (nn. nasales posteriores) oraz nn. podniebienne (nn. palatini). Wychodząca z jądra ślinowego
górnego wiązka odchodzi od n. pośredniego również jako struna bębenkowa (chorda tympani). Tędy dostaje się do
n. językowego (n. lingualis) i nim do zwoju podżuchwowego (ganglion submandibulare), skąd włókna zazwojowe
dostają się do ślinianki podżuchwowej (glandula submandibularis) i podjęzykowej (glandula sublingualis). Włókna
pochodzące z jądra ślinowego dolnego (nucleus salivatorius inferior) biegną n. językowo-gardłowym (n.
glossopharyngeus) (IX) do jego zwoju dolnego, następnie jako n. bębenkowy (n. tympanicus) i n. skalisty mniejszy (n.
petrosus minor) osiągają zwój uszny (ganglion oticum). Stąd część włókien przez g. łączącą z n. uszno-skroniowym (r.
c. c. n. auriculotemporalis) dochodzi do ślinianki przyusznej (glandula parotis), część pozostała zaś przez n.
policzkowy (n. buccalis) osiąga gruczołu policzkowe i wargowe (glandulae buccales et labiales). Komponent
przywspółczulny n. błędnego (n. vagus) (X) pochodzi z jego jądra grzbietowego (nucleus dorsalis n. vagi); ów nerw
tworzy zwoje na większości narządów wewnętrznych. Część krzyżowa bierze początek z jąder przywspółczulnych
krzyżowych (nuclei parasympathici sacrales) w segmentach S2-4, po czym wychodząc ze splotu krzyżowego (plexus
sacralis) formują nn. trzewne miedniczne (nn. splanchnici pelvini) które po przejściu przez splot podbrzuszny dolny
czyli miedniczny (plexus hypogastricus inferior s. pelvinus) wędrują do narządów płciowych n. sromowym (n.
pudendus).
Do narządów zmysłów (organa sensuum s. sensoria) zaliczamy: narząd wzroku (organum visus), narząd
przedsionkowo-ślimakowy (organum vestibulocochleare), narząd smaku (organum gustus), narząd węchu (organum
olfactus) oraz powłokę wspólną (intergumentum commune).
Na narząd wzroku (organum visus) składa się oko oraz jego narządy dodatkowe. W skład oka (oculus) wchodzi
n. wzrokowy (n. opticus) (II) oraz gałka oczna (bulbus oculi). Posiada ona 3 błony oraz jądro. Najbardziej zewnętrzna
jest błona włóknista (tunica fibrosa bulbi) składająca się z rogówki (cornea) i twardówki (sclera). Głębiej położona jest
błona naczyniowa (tunica vasculosa bulbi), do której zaliczamy naczyniówkę (chorioidea), ciało rzęskowe (corpus
ciliare) i tęczówkę (iris). Błona wewnętrzna czyli zmysłowa (tunica interna s. sensoria) posiada część barwnikową (pars
pigmentosa) oraz część nerwową czyli siatkówkę (pars nervosa s. retina). W skład jądra gałki ocznej (nucleus bulbi
oculi) wchodzi: ciecz wodnista (humor aquosus), soczewka (lens), obwódka rzęskowa (zonula ciliaris) oraz ciało
szkliste (corpus vitreum). Narządy dodatkowe oka (organa oculi accessoria) to jego aparat ochronny, aparat ruchowy
oraz inne składniki oczodołu. Na aparat ochronny składają się: powieki (palpebrae), spojówki (conjunctivae) i aparat
łzowy (apparatus lacrimalis). Aparat ruchowy tworzą mm. gałki (mm. bulbi). Wreszcie do innych składników oczodołu
wchodzą: powięzie oczodołowe (fasciae orbitales), okostna oczodołu (periorbita), ciało tłuszczowe oczodołu (corpus
adiposum orbitae) oraz przegroda oczodołowa (septum orbitale).
- 121 -
Gałka oczna (bulbus oculi) ma w przybliżeniu kształt kulisty – w przybliżeniu, gdyż po dokładnych pomiarach
okazuje się, iż najdłuższa jest jej oś przednio-tylna, dalej boczno-przyśrodkowa, a najkrótsza jest oś górno-dolna.
Najdalej wysunięte w najdłuższej osi punkty nazywamy biegunami – mamy zatem biegun przedni (polus anterior) oraz
tylny (polus posterior). Oba one wyznaczają oś optyczną gałki (axis opticus). W zależności od tego, czy pomiaru
dokonujemy pomiędzy zewnętrznymi czy wewnętrznymi odpowiednikami biegunów, wyróżniamy oś gałki zewnętrzna
i wewnętrzną (axis bulbi externus et internus). Równik (equator) oddziela przednią połowę gałki od tylnej, zaś
południki (meridiani) przebiegają pomiędzy biegunami. Gałkę można zatem porównać do globusa przewróconego na
bok – podobnie jak długość geograficzną, tak też składową kątową położenia jakiegoś obszaru na gałce podaje się w
stopniach – 0-180O po każdej stronie – nosowej i skroniowej .
270 Jak wcześniej wspomniano, błona włóknista gałki ocznej (tunica fibrosa bulbi) składa się z twardówki i
rogówki, oddzielonych pierścieniem spojówkowym (anulus conjunctivalis). Twardówka (sclera) pokrywa 80%
powierzchni gałki. Jest ona przebita przez n. wzrokowy (n. opticus) (II) w miejscu zwanym blaszką sitową (lamina
cribrosa) oraz przez żż. wirowate (vv. vorticosae). Przejście istoty właściwej twardówki (substantia propria sclerae) w
powierzchnię przednia i tylną rogówki (facies anterior et posterior corneae) tworzy bruzdę twardówki (sulcus sclerae),
w której obecny jest jej rąbek (limbus sclerae). Na zewnątrz istoty właściwej znajduje się blaszka nadtwardówkowa
(lamina episcleralis) zwracająca się do przestrzeni międzypochwowej (spatium intevaginale) rozdzielającej gałkę oczną
od jej pochewek. Twardówka oddzielona jest od błony naczyniowej przez blaszkę (lamina fusca sclerae), zwracającą
się do przestrzeni okołonaczyniówkowej (spatium perichoroideale).
Rogówka (cornea), w przeciwieństwie do twardówki, nie zawiera naczyń krwionośnych. Posiada powierzchnię
przednia i tylną (facies anterior et posterior) oraz środek zwany wirem (vortex). Składa się z 3 części. Część
spojówkowa (pars conjunctivalis) to nabłonek przedni (epithelium anterius) oraz blaszka graniczna przednia (lamina
limitans anterior). Część twardówkowa (pars scleralis) reprezentowana jest przez istotę właściwą rogówki (substantia
propria corneae). Na część naczyniówkową (pars choroidealis) składa się blaszka graniczna tylna (lamina limitans
posterior) oraz nabłonek tylny (epithelium posterius). Unerwienie pochodzi od nn. rzęskowych (nn. ciliares).
271 Błona naczyniowa gałki ocznej (tunica vasculosa bulbi) pełni rolę odżywczą, wytwarza ciecz wodnistą
składającą się na jądro gałki oraz umożliwia akomodację i adaptację. Naczyniówka (chorioidea) odżywia część
wzrokową siatkówki (pars optica retinae), sięga do rąbka zębatego (ora serrata) i zwraca się do twardówki, od której
oddziela ją przestrzeń okołonaczyniówkowa (spatium perichoroideale). Składa się z 4 warstw zwanych blaszkami.
Wyróżniamy: blaszkę nadnaczyniówkową (lamina suprachoroidea), naczyniową (lamina vasculosa), naczyniówkowokapilarną (lamina choroidocapillaris) i podstawną (lamina basalis).
Ciało rzęskowe (corpus ciliare) sięga od rąbka zębatego do brzegu rzęskowego tęczówki (margo ciliaris iridis). W jego
skład wchodzi krążek rzęskowy (orbiculus ciliaris), przechodzący w wieniec rzęskowy (corona ciliaris), a ten w
m. rzęskowy (m. ciliaris). W skład obwódki wchodzą fałdy rzęskowe (plicae ciliares) rozdzielające wyrostki rzęskowe
(processus ciliares). Te ostatnie występują w liczbie 70-80 i są odpowiedzialne za wytwarzanie płynu rzęskowego.
Tęczówka (iris) znajduje się przed soczewką, oddzielając komorę oka przednią od tylnej (camera oculi anterior et
posterior). Posiada ona powierzchnię przednią i tylną (facies anterior et posterior) oraz brzeg rzęskowy (margo ciliaris)
kontaktujący się z ciałem rzęskowym (corpus ciliare) i brzeg źreniczny (margo pupillaris) leżący bezpośrednio przed
soczewką i ograniczający źrenicę. Źrenica (pupilla) to nic innego jak otwór w tęczówce, którym przechodzi światło
przed skupieniem przez soczewkę. Fałdy tęczówkowe (plicae iridis) wytwarzają naczynia krwionośne układające się w
koło tętnicze tęczówki większe i mniejsze (circulus arteriosus iridis major et minor), te zaś wyznaczają pierścień
tęczówkowy większy i mniejszy (anulus iridis major et minor). Pochodzenia mezodermalnego jest w obrębie tęczówki
blaszka brzeżna przednia (lamina marginalis anterior) oraz zrąb tęczówki (stroma iridis). Z ektodermy zaś pochodzą m.
zwieracz i rozwieracz źrenicy (m. sphincter et dilator pupillae), rozdzielone nabłonkiem barwnikowym (epithelium
pigmentosum) i częścią tęczówkową siatkówki (pars iridica retinae). Z przodu znajduje się kąt tęczówkoworogówkowy (angulus iridocornealis) w którym występuje zatoka żylna twardówki (sinus venosus sclerae).
272 Błona wewnętrzna gałki składa się z części barwnikowej i nerwowej. Pierwsza z nich (pars pigmentosa)
tworzy warstwę barwnika siatkówki, ciała rzęskowego i tęczówki (stratum pigmenti retinae, corporis ciliaris et iridis).
Część nerwowa (pars nervosa) zwana jest siatkówką (retina). Posiada ona część wzrokową (pars optica) i ślepą (pars
ceca), rozgraniczone rąbkiem zębatym (ora serrata). Część ślepa dzieli się dalej na część rzęskową (pars ciliaris) i
tęczówkową (pars iridica). N. wzrokowy (n. opticus) (II) odchodzi z siatkówki w miejscu zwanym jego tarczą (discus
n. optici). W tarczy znajduje się wydrążenie (excavatio disci), przez które przechodzi t. środkowa siatkówki
(a. centralis retinae). Tarcza stanowi tzw. plamkę ślepą Mariotta (macula ceca). Bocznie od tarczy znajduje się plamka
żółta (macula flava), posiadająca dołek środkowy (fovea centralis). Mózgową warstwę siatkówki tworzą 3 pokłady
neuronów ułożone w warstwę nerwowo-nabłonkową czyli światłoczułą (stratum neuroepitheliale s. photosensorium),
warstwę zwojową siatkówki (stratum ganglionare retinae) oraz w warstwę zwojową n. wzrokowego (stratum
ganglionare n. optici).
273 Soczewka (lens) znajduje się za tęczówką. Posiada powierzchnię przednią (facies anterior) pokrytą
nabłonkiem (epithelium lentis) oraz tylną (facies posterior) oddzieloną równikiem (equator lentis). Najbardziej
wysunięte punkty tworzą biegun przedni i tylny (polus anterior et posterior), pomiędzy którymi przebiega oś soczewki
(axis lentis). Soczewka objęta jest torebką (capsula lentis), wewnątrz której znajduje się jej istota (substantia lentis). Tą
- 122 -
ostatnią można podzielić na korę (cortex) i jądro (nucleus). Soczewka zawieszona jest na ciele rzęskowym (corpus
ciliare) dzięki obwódce rzęskowej (zonula ciliaris) złożonej z włókien obwódkowych (fibrae zonulares) odchodzących
od części rzęskowej siatkówki (pars ciliaris retinae).
Ciało szkliste (corpus vitreum) wypełnia komorę szklistą gałki ocznej (camera vitrea bulbi) znajdującą się za soczewką,
krążkiem rzęskowym (orbiculus ciliaris) i ciałem rzęskowym (corpus ciliare). Otoczone jest błoną szklistą (membrana
vitrea). Składa się ze zrębu szklistego (stroma vitrea) i takiegoż płynu (humor vitreus).
274 Wyróżniamy dwie komory gałki ocznej – przednią i tylną. Komora przednia (camera bulbi anterior) znajduje
się pomiędzy rogówką (cornea) z przodu a tęczówką (iris) i soczewką (lens) z tyłu. Wykazuje ona połączenie z
przestrzeniami kąta tęczówkowo-twardówkowego (spatia anguli iridocornelis), przez co ciecz wodnista (humor
aquosus) może przedostawać się do zatoki żylnej twardówki (sinus venosus sclerae). Komora tylna (camera bulbi
posterior) ograniczona jest z przodu przez tęczówkę, z tyłu przez soczewkę i obwódkę rzęskową (zonula ciliaris), z
boku zaś przez ciałko rzęskowe (corpus ciliare).
275 W skład aparatu ochronnego oka wchodzą: powieki (palpebrae), spojówki (conjunctivae) i aparat łzowy
(apparatus lacrimalis).
Wyróżniamy powiekę górną i dolną (palpebra superior et inferior). Każda z nich posiada powierzchnię przednią i tylną
(facies anterior et posterior). Wspólnie ograniczają one szparę powiek (rima palpebrarum), łączą się zaś w kącie
ocznym przyśrodkowym i bocznym (angulus oculi medialis et lateralis), gdzie tworzą spoidło powiek przyśrodkowe i
boczne (commisura palpebrarum medialis et lateralis). Na brzegach znajdują się odpowiednio rąbki powiekowe
przednie (limbi palpebrales anteriores), gdzie występują rzęsy (cilia) i gruczoły rzęsowe (glandulae ciliares) oraz tylne
(limbi palpebrales posteriores), gdzie obecne są gruczoły tarczkowe (glandulae tarsales). Rąbki przednie od tylnych
oddzielone są przez (rivus lacrimalis). W skład powiek wchodzą: skóra, tkanka podskórna, część powiekowa m.
okrężnego oka (pars palpebralis m. orbicularis oculi), tarczka, m. tarczkowy górny i dolny (m. tarsalis superior et
inferior), błona spojówkowa i ścięgno m. dźwigacza powieki górnej (tendo m. levatoris palpebrae superioris). Tarczki
(tarsi) łączą się z więzadłem powiekowym przyśrodkowym i bocznym (lig. palpebrale mediale et laterale) oraz ze
szwem powieki bocznym (raphe palpebralis lateralis), posiadają własne gruczoły (glandulae tarsales) i przedłużają się
w przegrodę oczodołową (septum orbitale). M. dźwigacz powieki górnej (m. levator palpebrae superioris) przyczepia
się do pierścienia ścięgnistego wspólnego (anulus tendineus communis), po czym biegnie po stropie oczodołu;
unerwiony jest przez n. okoruchowy (n. oculomotorius) (III). M. okrężny oka (m. orbicularis oculi) działa
antagonistycznie do poprzednika, tj. powoduje zaciśnięcie powiek; posiada unerwienie od n. twarzowego (n. facialis)
(VII).
Tkanka spojówkowa (tunica conjunctiva) tworzy worek spojówkowy (saccus conjunctivae). Składa się z części
powiekowej (pars palpebralis) i gałkowej (pars bulbaris), które przechodzą w siebie na sklepieniu spojówki –
odpowiednio górnym i dolnym (fornix conjunctivae superior et inferior). W przyśrodkowym kącie oka (angulus oculi
medialis) znajduje się jeziorko łzowe (lacus lacrimalis), którego dno buduje tzw. mięsko łzowe (carancula lacrimalis).
Aparat łzowy składa się z odpowiedniego gruczołu i dróg. Gruczoł łzowy (glandula lacrimalis) leży w swoim dole
(fossa glandulae lacrimalis) powyżej górnego sklepienia spojówek. Posiada część oczodołową (pars orbitalis) i
powiekową (pars palpebralis). Oddaje przewody wydzielnicze (ductuli excretorii). Drogi łzowe (viae lacrimales)
biegną od punktu łzowego (punctum lacrimale) na brodawce łzowej (papilla lacriamlis). Prowadzą dalej do kanalika
łzowego posiadającego bańkę (ampulla) w zgięciu. Dochodzą do woreczka łzowego (saccus lacrimalis) położonego w
swoim dole (fossa sacci lacrialis). Stąd odchodzi przewód nosowo-łzowy (ductus nasolacrimalis), który biegnie w tył,
dół i bok do przewodu nosowego dolnego (meatus nasi inferior), gdzie uchodzi pod fałdem łzowym (plica lacrimalis).
Woreczek unerwiony jest przez n. podoczodołowy (n. infraorbitalis), przewód zaś przez n. sitowy przedni (n.
ethmoidalis anterior) i gg. zębodołowe górne przednie (rr. alveolares superiores anteriores).
276 Właściwości mm. gałki ocznej (mm. bulbi oculi) przedstawia poniższa tabela.
działanie na gałkę oczną
nazwa mięśnia
NN przyczep początkowy przyczep końcowy
skręt
głębia
m. prosty boczny
L
VI
(m. rectus lateralis)
m. prosty przyśrodkowy
M
wciąganie –
przed równikiem
(m. rectus medialis)
pierścień ścięgnisty
enophthalmus
gałki ocznej
m. prosty górny
III
wspólny (anulus
SM
(m. rectus superior)
tendineus communis)
m. prosty dolny
I, na
(m. rectus inferior)
zewn.
m. skośny górny
IL, do
IV
(m. obliquus superior)
wewn. wypychanie –
za równikiem gałki
ocznej
m. skośny dolny
SL, na exophthalmus
grzebień łzowy tylny
III
(m. obliquus inferior)
zewn.
(crista lacrimalis P)
- 123 -
Powięzie oczodołowe (fasciae orbitales) tworzą pochewkę gałki ocznej (vagina bulbi). Oddziela ona gałkę od
ciała tłuszczowego, sama będąc od niej oddzielona przestrzenią międzypochwową (spatium intervaginale). Okostna
oczodołu (periorbita) łączy się z oponą twardą mózgowia (dura mater encephali). Składa się z blaszki zewnętrznej i
wewnętrznej, rozdzielonych ciałem tłuszczowym oczodołu (corpus adiposum orbitae). Przednim ograniczeniem tego
ostatniego jest przegroda oczodołu (septum orbitale), sięgająca od brzegu oczodołowego (margo orbitale) do tarczek
(tarsi).
277 Droga wzrokowa (tractus opticus) jest 4-neuronowa. I neuron stanowią fotoreceptory w czopkach (bacilli) i
pręcikach (coni) w warstwie światłoczułej siatkówki (stratum photosensorium retinae). II neuron stanowią
dwubiegunowe komórki w warstwie zwojowej siatkówki (stratum ganglionare retinae). Neuron III tworzony jest przez
warstwę zwojową n. wzrokowego (stratum ganglionare n. optici), skąd ów nerw odchodzi. N. wzrokowy otoczony jest
pochewką wewnętrzną i zewnętrzną (vagina interna et externa). Przebiega przez oczodół esowato, tak aby ruchy gałki
nie powodowały jego rozciągania. Przechodzi przez kanał wzrokowy (canalis opticus) w kości klinowej, po czym
krzyżuje się z nerwem przeciwległej strony w skrzyżowaniu wzrokowym (chiasma opticum). Włókna biegnące
przyśrodkowo przechodzą wówczas na stronę przeciwną, podczas gdy boczne biegną nie skrzyżowane. Za
skrzyżowaniem wiązki biegną pod nazwą pasma wzrokowego (tractus opticus). Składa się ono z korzenia
przyśrodkowego i bocznego (radix medialis et lateralis), przewija się przez podstawę konaru mózgu (basis pedunculi
cerebri) na stronę grzbietową i wchodzi do ciała kolankowatego bocznego (corpus geniculatum laterale). Stąd
rozpoczyna swój bieg IV neuron. Tworzy on drogę kolankowo-korową wzrokową czyli promienistość wzrokową
(tractus geniculocorticalis opticus s. radiatio optica). Droga ta przechodzi przez trójkąt Wernickiego oraz część za- i
podsoczewkową torebki wewnętrznej (pars retro- et sublenticularis casulae internae) do pola prążkowanego (area
striata) występującego dookoła bruzdy ostrogowej (sulcus calcarinus) – do tzw. siatkówki korowej (retina corticalis).
Ośrodki pamięci wzrokowej rozmieszczone są w obrębie pola przed- i potylicznego (area pre- et occipitalis), połączone
włóknami kojarzeniowymi.
Oprócz podstawowej dokorowej drogi zmysłowej występują ponadto wzrokowe drogi odkorowe. Informacje o
odbieranych przez oko bodźcach biegną z ciała kolankowatego bocznego drogą kolankowo-pokrywową (tractus
geniculotectalis) do wzgórka górnego (colliculus superior). Korygujące polecenia wychodzą jako droga pokrywowojądrowa (tractus tectonuclearis) – odpowiada za akomodację, droga pokrywowo-opuszkowa (tractus tectobulbaris) – za
skupianie wzroku na jednym punkcie czy droga pokrywowo-rdzeniowa (tractus tectospinalis) – za obronne odruchy
wzrokowe. Do mostu udaje się część skroniowo-potyliczna drogi korowo-mostowej (pars temporoocipitalis tractus
corticopontini). Obecne jest również zwrotne połączenie kory z ciałem kolankowatym bocznym, mające na celu
regulację przewodnictwa impulsów w zależności od natężenia wiązki.
278 Odruch źreniczny (motus reflexus) polega na zmianie szerokości źrenicy w zależności od ilości wpadającego
przez nią światła. Dzięki niemu przy ostrym świetle źrenice zwężają się, przy nikłym zaś – rozszerzają. Informacja o
intensywności wiązki padającej na siatkówkę dochodzi do wzgórka górnego, skąd wysyłane są informacje dla układu
współczulnego i przywspółczulnego, regulujących rozwarcie tęczówki. Dla układu przywspółczulnego sygnał dochodzi
drogą pokrywowo-jądrową (tractus tectonuclearis) do jądra okoruchowego dodatkowego (nucleus oculomotorius
accessorius), skąd dalej biegnie n. okoruchowym (III) do zwoju rzęskowego (ganglion ciliare). Po przełączeniu się
włókna biegną jako nn. rzęskowe krótkie (nn. ciliares breves), które wchodzą do ciała rzęskowego (corpus ciliare),
pobudzając do skurczu m. zwieracz źrenicy (m. sphincter pupillae). Natomiast sygnał dla układu współczulnego
biegnie drogą pokrywowo-rdzeniową (tractus tectospinalis) to ośrodka rzęskowo-rdzeniowego (centrum ciliospinale),
znajdującego się w słupie bocznym rdzenia kręgowego na wysokości C8-Th2. Stąd droga wiedzie przez korzenie
brzuszne i gg. łączące do zwoju gwieździstego (ganglion stellatum) i – przez pień współczulny – do zwoju szyjnego
górnego (ganglion cervicale superius). Po przełączeniu włókna biegną splotem szyjno-tętniczym wewnętrznym (plexus
caroticus internus) i bębenkowym (plexus tympanicus), dokąd docierają nn. szyjno-bębenkowymi (nn.
caroticotympanici). Wreszcie przechodzą tranzytem przez zwój rzęskowy, tworząc jego korzeń współczulny (radix
sympathica) i jako nn. rzęskowe krótkie dostają się do gałki ocznej, pobudzając m. rozszerzacz źrenicy (m. dilator
pupillae), m. oczodołowy (m. orbitalis) i mm. tarczkowe (mm. tarsales).
Narząd przedsionkowo-ślimakowy lub równoważno-słuchowy (organum vestibulocochleare s. statoacusticum)
składa, się jak sama nazwa wskazuje, z dwóch części – równoważnej (pars statica) i słuchowej (pars acustica). Cały
organ zawarty jest w piramidzie kości skroniowej (pyramis ossis temporalis), która posiada system wydrążeń
określanych jako błędnik kostny (labyrynthus osseus). Położone wewnątrz tkanki miękkie tworzą błędnik błoniasty
(labyrynthus membranaceus) wypełniony śródchłonką (endolympha). Pomiędzy oboma błędnikami krąży przychłonka
(perilympha). Elementami błędnika kostnego należącymi do części równoważnej są: kostne kanały półkoliste (canales
semicirculares ossei) i przedsionek (vestibulum) – dlatego określa się ją jako część przedsionkową, błędnika
błoniastego zaś: przewody półkoliste (ductus semicirculares), łagiewka (utriculus) i woreczek (sacculus). Z
powyższymi elementami związane są odpowiednio: grzebienie bańkowe (cristae ampullares), plamka łagiewki (macula
utriculi) i plamka woreczka (macula sacculi), czyli struktury, od których odchodzi część przedsionkowa n. VIII (pars
vestibularis n. VIII). Analogicznie do części słuchowej należy z błędnika kostnego ślimak (cochlea) – dlatego określa
się ją jako część ślimakową, a z błędnika błoniastego – przewód ślimakowy (ductus cochlearis). Drgania przekazane
przez przychłonkę śródchłonce odbierane są przez narząd spiralny Cortiego (organum spiralis), od którego biegnie
- 124 -
część ślimakowa n. VIII (pars cochlearis n. VIII). Błędnik kostny i błoniasty tworzą wspólnie ucho wewnętrzne (auris
interna). Przedłuża się ono w kanał przedzielony błoną bębenkową (membrana tympani) na dwie części. Część bliższa
uchu wewnętrznemu nazywa się uchem środkowym (auris interna) – zawiera ono jamę bębenkową (cavitas tympanica)
z kosteczkami słuchowymi (ossicula auditoria) i trąbkę słuchową (tuba auditiva). Część najbardziej zewnętrzna to ucho
zewnętrzne (auris externa), złożone z przewodu słuchowego zewnętrznego (meatus acusticus externus) i małżowiny
usznej (auricula).
279 Małżowina (auricula) stanowi część ucha wystającą na zewnątrz. Jej rusztowaniem jest chrząstka (cartilago
auriculae), której brak jedynie w płatku (lobulus auriculae). Najbardziej zewnętrzny brzeg małżowiny stanowi obrąbek
(helix), posiadający w górze nad otworem słuchowym zewnętrznym odnogę (crus helicis). Obrąbek przechodzi w dole
w ogon (cauda helicis), oddzielony od przeciwskrawka przez szczelinę przeciwskrawkowo-obrąbkową (fissura
antitragohelicina). Na przejściu obrąbka w jego odnogę występuje kolec (spina helicis). Bruzda odnogi obrąbka (sulcus
cruris helicis) oddziela ten ostatni od wyniosłości muszli. Na obrąbku występuje zgrubienie zwane guzkiem małżowiny
(tuberculum auriculae) jeżeli zwraca się do przodu lub jej szczytem (apex auriculae), gdy zwraca się do tyłu. Bardziej
do przodu od obrąbka występuje grobelka (anthelix) rozdzielająca się w górze na odnogi (crura anthelicis). Obie
odnogi ograniczają dół trójkątny (fossa triangularis). Między obrąbkiem a grobelką obecne jest czółenko (scapha). Na
bocznej powierzchni występuje muszla małżowiny (concha auriculae). Odnoga obrąbka jest elementem rozdzielającym
(cymba conchae) od jamy (cavum conchae). Przednim ograniczeniem tej ostatniej jest skrawek (tragus), tylnym zaś –
przeciwskrawek (antitragus). Pomiędzy nimi znajduje się wcięcie międzyskrawkowe (incisura intertragica). Powyżej
skrawka obserwujemy wcięcie przednie ucha (incisura anterior auris), zaś z tyłu i powyżej przeciwskrawka – bruzdę
tylną małżowiny (sulcus auriculae posterior). Na powierzchni przyśrodkowej jamie muszli odpowiada jej wyniosłość
(eminentia conchae). Powyżej tej ostatniej znajduje się wyniosłość dołu trójkątnego (eminentia fossae triangularis).
Poza tym widać wyniosłość czółenka (eminentia scaphe) i dół grobelki (fossa anthelicis).
Chrząstka małżowiny łączy się z chrząstką otworu słuchowego (cartilago meatus acustici) przez cieśń chrząstki ucha
(isthmus cartilaginis auris). W tą ostatnią przedłuża się zarówno wcięcie międzyskrawkowe (incisura intertragica), jak i
wcięcie krańcowe ucha (incisura terminalis auris). Chrząstka przewodu słuchowego posiada blaszkę przyśrodkową i
boczną (lamina medialis et lateralis) oraz dwa wcięcia. Do chrząstki małżowiny przyczepia się więzadło małżowiny
przednie, górne i tylne (lig. auriculae anterius, superius et posterius) oraz mięśnie. Mm. małżowiny dzieli się na mm.
zewnętrzne – pozostałości m. rozszerzacza otworu słuchowego zewnętrznego (m. dilator porus acustici externi) oraz
mm. własne, do których należą: m. obrąbka większy i mniejszy (m. helicis major et minor), m. wcięcia obrąbka (m.
incisurae helicis), m. skrawkowy (m. tragicus), m. przeciwskrawkowy (m. antitragicus), m. piramidowy (m.
pyramidalis), m. skośny małżowiny (m. obliquus auriculae) i m. małżowinowy poprzeczny (m. auricularis transversus).
Przewód słuchowy zewnętrzny (meatus acusticus externus) jest w 1/3 bocznej kostny, a w 2/3 przyśrodkowych –
chrzęstny. Prowadzi doń otwór słuchowy zewnętrzny (porus acusticus externus), ograniczony z przodu przez brzeg
skrawka, z tyłu przez rąbek muszli (limen conchae), z góry przez odnogę obrąbka, a z dołu przez wcięcie
międzyskrawkowe. Przewód wyścielony jest skórą, która przedłuża się tu z małżowiny. Wyprostowanie przewodu
osiąga się przez pociągnięcie małżowiny w górę i w tył.
Błona bębenkowa (membrana tympani) posiada część napiętą (pars tensa) i część wiotką (pars flaccida). Pierwsza z
nich łączy się z bruzdą bębenkową (sulcus tympanicus) przez pierścień włóknisto-chrzęstny (anulus fibrocartilagineus).
Na części napiętej występuje prążek młoteczkowy (stria malleolaris) – łączy się on z rękojeścią młoteczka (manubrium
mallei), przez co na błonie powstaje pępek (umbo membranae tympani). Na górnym końcu prążka występuje
wyniosłość młoteczkowa (prominentia malleolaris), wywołana przez wyrostek boczny młoteczka (processus lateralis
mallei). Wyniosłość ta posiada fałd młoteczkowy przedni i tylny (plica malleolaris anterior et posterior), które
schodząc się rozdzielają część napięta od wiotkiej.
280 Ucho środkowe (auris media) stanowi przestrzeń przebiegającą z przodu i przyśrodkowo w kierunku tylnym i
bocznym.
Jama bębenkowa (cavitas tympanica) ograniczona jest przez 6 ścian – przednią, tylną, górną, dolną, boczna i
przyśrodkową. U góry występuje ściana pokrywowa (paries tegmentalis) utworzona przez pokrywę jamy bębenkowej
(tegmen tympani), niekiedy pojawiają się komórki sutkowe (cellulae mastoideae). W dole mamy ścianę szyjną (paries
jugularis), która oddziela jamę od dołu szyjnego (fossa jugularis); przechodzi w tył wyniosłością rylcowatą
(prominentia styloidea). Z tyłu obecna jest ściana sutkowa (paries mastoideus); w górze posiada wchód do przedsionka
(aditus ad antrum) którędy komunikuje się z przedsionkiem sutkowym (antrum mastoideum) i z komórkami
sutkowymi. Przyśrodkowo od wchodu znajduje się wyniosłość kanału n. twarzowego (prominentia canalis n. facialis),
nad nią zaś występuje wyniosłość kanału półkolistego bocznego (prominentia canalis semicircularis lateralis). Jednym
z ograniczeń wchodu jest dół kowadełka (fossa incudis) w jego krótkiej odnodze (crus breve incudis). Wspomniany dół
posiada pod sobą zatokę tylną (sinus posterior), która łączy się z wyniosłością piramidową (eminentia pyramidalis), w
której przebiega m. strzemiączkowy (m. stapedius). Na zatoce wstępuje również otwór bębenkowy kanalika struny
bębenkowej (apertura tympanica canaliculi chordae tympani). Z przodu jamy występuje ściana tętnicy szyjnej (paries
caroticus), która oddziela ją od kanału szyjnego (canalis caroticus). Przechodzą nią kanaliki szyjno-bębenkowe
(canaliculi caroticotympanici), w górze zaś przedłuża się w otwór bębenkowy trąbki słuchowej (ostium tympanicum
tubae auditivae). Ten ostatni oddzielony jest od półkanału m. napinacza błony bębenkowej (semicanalis m. tensoris
- 125 -
tympani) przez przegrodę kanału mięśniowo-trąbkowego (septum canalis musculotubarii), która w przedłużeniu daje
wyrostek ślimakowaty (processus cochleariformis). Po boku jama bębenkowa posiada ścianę błoniastą (paries
membranaceus), utworzoną przez błonę bębenkową (membrana tympani) i kość skroniową (os temporale). Po stronie
przyśrodkowej występuje ściana błędnikowa (paries labyrynthicus), stanowiąca jednocześnie boczną ścianą błędnika
kostnego (paries lateralis labyrynthi ossei). Na ścianie tej obecne jest okienko przedsionka (fenestra vestibuli)
zlokalizowane w swoim dołku (fossula fenestrae vestibuli). Dołek ten ograniczony jest z przodu przez wyrostek
ślimakowaty (processus cochleariformis), z tyłu przez wyniosłość piramidową (eminentia pyramidalis), z góry przez
wyniosłość kanału twarzowego (prominentia canalis facialis) w jego części nadbębenkowej (pars supratympanalis), z
dołu zaś przez wzgórek (promontorium). Ten ostatni przedłuża się w mostek (ponticulus promontorii) oraz posiada
bruzdę (sulcus promontorii), która z kolei stanowi przedłużenie kanalika bębenkowego (canaliculus tympanicus).
Wzgórek przechodzi zatoką bębenkową (sinus tympani) w (subiculum promontorii), od którego oddziela go dołek
okienka ślimaka (fossa fenestrae cochlae) we wtórnej błonie bębenkowej (membrana tympani secundaria). W dołku
obecne jest okienko ślimaka (fenestra cochlae) posiadające grzebień (crista fenestrae cochlae).
W jamie bębenkowej znajdują się kosteczki słuchowe (ossicula auditoria), stanowiące połączenie między błoną
bębenkową a okienkiem przedsionka. Są to: młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Młoteczek (malleus) ma kształt
maczugowaty. Posiada głowę (caput mallei) w zachyłku nadbębenkowym (recessus epitympanicus) oraz rękojeść
(manubrium mallei), zrastającą się z błoną bębenkową. Na głowie obecna jest powierzchnia stawowa (facies
articularis). Szyjka młoteczka (collum mallei) odsyła wyrostek przedni i boczny (processus mallei anterior et lateralis),
który wywołuje wyniosłość młoteczkową (prominentia malleolaris). Kowadełko (incus) ma kształt 2-korzeniowego
zęba. Posiada głowę (caput incudis) z powierzchnią stawową oraz dwie odnogi. Odnoga długa (crus longum) przedłuża
się w wyrostek soczewkowaty (processus lenticularis), krótka zaś (crus breve) łączy się z dołem kowadełka (fossa
incudis). Strzemiączko (stapes) zostało tak nazwane ze względu na kształt przypominający strzemię. Na głowie (caput
stapedis) występuje powierzchnia stawowa. Odnoga przednia i tylna (crus anterius et posterius) dochodzą do podstawy
(basis stapedis), która zamyka okienko przedsionka.
Oprócz elementów kostnych w jamie bębenkowej znajduje się szereg struktur łącznotkankowych. Poszczególne kostki
połączone są stawami – mamy więc staw kowadełkowo-młoteczkowy (art. incudomalleolaris) oraz kowadełkowostrzemiączkowy (art. incudostapidialis). Obecny jest więzozrost bębenkowo-strzemiączkowy (syndesmosis
tympanostapedialis) w postaci więzadła obrączkowego strzemiączka (lig. anulare stapedis). Występuje szereg więzadeł
– młoteczka boczne, przednie i górne (lig. mallei laterale, anterius et superius) – w skrócie LAS oraz kowadełka tylne i
górne (lig. incudis posterius et superius). Pomiędzy odnogami i podstawą strzemiączka rozpięta jest błona strzemiączka
(membrana stapedis). Wyróżniamy ponadto fałdy: młoteczka przedni i tylny (plica mallei anterior et posterior),
kowadełka (plica incudis), strzemiączka (plica stapedis) i struny bębenkowej (plica chordae tympani). Mamy też
zachyłek błony bębenkowej tylny, przedni i górny (recessus membranae tympani posterior, anterior et superior) –
razem PAS i zachyłek nadbębenkowy (recessus epitympanicus).
Napięcie błony bębenkowej regulowane jest przy współudziale dwu mięśni. M. napinacz błony bębenkowej (m. tensor
tympani) przyczepia się do ograniczenia ujścia swojego półkanału (semicanalis m. tensoris tympani), przewija się przez
wyrostek ślimakowaty (processus cochleariformis) i osiąga szczyt młoteczka; unerwiony jest przez n. skrzydłowy
przyśrodkowy (m. pterygoideus medialis) od n. żuchwowego (n. mandibularis) (V3) i powoduje zwiększenie napięcia
błony. M. strzemiączkowy (m. stapedius) rozciąga się od wyniosłości piramidowej (eminentia pyramidalis) do głowy
strzemiączka (caput stapedis); posiada unerwienie od n. strzemiączkowego (n. stapedus) od n. twarzowego (n. facialis)
(VII) i zmniejsza napięcie błony. Unerwienie obu mm. przez różne nn. sprawia, że przy wyłączeniu funkcji n. VII
pojawia się nadmierne napięcie błony i nadwrażliwość na dźwięki (hyperacusis).
282 Trąbka słuchowa (tuba auditiva) biegnie z tyłu, boku i z góry w przód, przyśrodkowo i w dół. Składa się z
części kostnej (pars ossea) stanowiącej 1/3 długości oraz z części chrzęstnej (pars cartilaginea) – pozostałe 2/3. Obie
części rozdzielone są przez cieśń (isthmus tubae auditivae). Część kostna utworzona jest przez półkanał trąbki
(semicanalis tubae auditivae) począwszy od jej otworu bębenkowego (ostium tympanicum tubae). Część chrzęstna
natomiast składa się z chrząstki trąbki (cartigago tubae) posiadająca blaszkę przyśrodkowa i boczną (lamina medialis et
lateralis) oraz z blaszki błoniastej (lamina membranacea). Bieg trąbki kończy się jej otworem gardłowym (ostium
pharyngeum tubae) obecnym na bocznej ścianie części nosowej gardła w przedłużeniu dolnego przewodu nosowego.
Podczas przełykania pokarmu trąbka otwiera się i odświeża zawartość dzięki działaniu m. napinacza podniebienia
miękkiego (m. tensor veli palatini).
281 Jak wcześniej wspomniano, w skład ucha wewnętrznego (auris interna) wchodzi błędnik kostny (labyrynthus
osseus) oraz błędnik błoniasty (labyrynthus membranaceus).
283 Błędnik kostny (labyrynthus osseus) stanowi system wydrążeń wewnątrz piramidy kości skroniowej (pyramis
ossis temporalis). Dzieli się na część przednią, środkową i tylną.
Część środkową stanowi przedsionek (vestibulum). Jego ściana boczna pokrywa się ze ścianą przyśrodkową jamy
bębenkowej, zaś ścianę przyśrodkową stanowi dno przewodu słuchowego wewnętrznego (fundus meatus acustici
interni). Na ścianie przyśrodkowej występuje grzebień przedsionka (crista vestibuli), który w gorę przedłuża się w
piramidę przedsionka (pyramis vestibuli), w dół zaś w zachyłek ślimakowy (recessus cochlearis). Grzebień rozdziela
ponadto zachyłek kulisty (recessus sphericus) od zachyłka eliptycznego (recessus elipticus). Dolny brzeg tego
- 126 -
ostatniego stanowi szczelina prowadząca do wodociągu przedsionka (aquaeductus vestibuli). Na ścianie przyśrodkowej
znajdują się ponadto plamki sitowe (maculae cribrosae) – górna, środkowa i dolna. Plamka górna odpowiada polu
przedsionkowemu górnemu (area vestibularis superior), przez które przechodzi n. łagiewkowo-bańkowy (n.
utriculoampullaris). Plamka środkowa – polu przedsionkowemu dolnemu (area vestibularis inferior), którędy wychodzi
n. woreczkowy (n. saccularis). Analogiem plamki dolnej jest otwór pojedynczy (foramen singulare), przez który
przechodzi n. bańkowy tylny (n. ampullaris posterior).
Przednią część błędnika stanowi ślimak (cochlea). Składa się on z podstawy (basis cochleae) zwróconej przyśrodkowo
do dna przewodu słuchowego wewnętrznego gdzie odpowiada polu ślimaka (area cochleae) oraz z osklepka (cupula
cochleae) zwróconego bocznie. W obrębie ślimaka występuje kanał spiralny (canalis spiralis). Zatacza on 2¾ zakrętu, z
czego dolny odpowiada pasmu spiralnemu dziurkowanemu (tractus spiralis foraminosus), którędy wychodzą nici części
ślimakowej n. VIII (pars cochlearis n. VIII). Kanał spiralny sięga od zachyłka kulistego i nawinięty jest na wrzeciono
(modiolus). Podstawa wrzeciona (basis modioli) zwraca się do dna przewodu słuchowego wewnętrznego. Wrzeciono
posiada kanały podłużne (canales longitudinales modioli), blaszkę (lamina modioli) oraz kanał spiralny (canalis
spiralis). Blaszka spiralna kostna (lamina spiralis ossea) przedłuża się w haczyk (hamulus laminae spiralis), który od
blaszki wrzeciona oddziela szpara osklepka (helicotrema). Zbiegnięcie się blaszki spiralnej kostnej i wtórnej blaszki
spiralnej (lamina spiralis secundaria) stanowi granice pomiędzy schodami przedsionka (scala vestibuli) a schodami
bębenka (scala tympani).
Tylną część błędnika kostnego stanowią kanały półkoliste kostne (canales semicirculares ossei) – przedni, tylny i
boczny. Kanał przedni biegnie w górę i położony jest pionowo, kanał tylny – czołowo, kanał boczny biegnie w bok i
położony jest poziomo. Przedłużają się w odnogę kostną bańkową (crus osseum ampullare) tworzącą bańkę kostną
(ampulla ossea) oraz w odnogę kostną prostą (crus osseum simplex). Odnogi proste kanału przedniego i tylnego łączą
się, tworząc odnogę kostną wspólną (crus osseum commune).
284 Błędnik błoniasty (labyrynthus membranaceus) oddzielony jest od kostnego przez przestrzeń przychłonkową
(spatium perilymphaticum), w której krąży przychłonka (perilympha). Składa się z woreczka, łagiewki, przewodów
półkolistych oraz przewodu ślimaka.
Woreczek (sacculus) położony jest w przedsionku. Przedłuża się w dół w przewód łączący (ductus reuniens), a ten – w
przewód ślimakowy (ductus cochlearis). W plamce woreczka (macula sacculi) znajdują się zakończenia nerwowe.
Łagiewka (utriculus) ma postać ślepej rury, do której wpadają 5 otworami przewody półkoliste. Do łagiewki dochodzą:
bańka błoniasta przednia, tylna i boczna (ampulla membranacea anterior, posterior et lateralis), odnoga prosta (crus
simplex) oraz wspólna (crus commune). Zakończenia nerwowe znajdują się w plamce łagiewki (macula utriculi).
Łagiewka łączy się z woreczkiem przez przewód łagiewkowo-woreczkowy (ductus utriculosaccularis), po czym
wspólnie uchodzą do przewodu śródchłonkowego (ductus endolymphaticus). Ten ostatni przedłuża się w wodociąg
przedsionka (aquaeductus vestibuli), a ten – w woreczek śródchłonki (saccus endolymphaticus).
Odpowiednio do kanałów kostnych wyróżniamy 3 przewody półkoliste – przedni, tylny i boczny (ductus semicircularis
anterior, posterior et lateralis). Każdy z nich posiada dwie odnogi błoniaste (crura membranacea). Odnogi błoniaste
baniek (crura membranacea ampullarum) oraz odnoga błoniasta wspólna i prosta (crus membranaceum communae et
simplex) tworzą bańki błoniaste – przednią, tylną i boczną (ampulla membranacea anterior, posterior et lateralis). Te
posiadają bruzdę bańkową (sulcus ampullaris), będącą miejscem przejścia nerwu, a zarazem odpowiednikiem
grzebienia bańkowego (crista ampullaris).
Przewód ślimaka (ductus cochleae) leży w kanale spiralnym ślimaka (canalis spiralis cochleae) pomiędzy schodami
przedsionka (scala vestibuli) a schodami bębenka (scala tympani). W zachyłku ślimakowym (recessus cochlearis) leży
część ślepa przedsionka (cecum vestibuli), zaś w osklepku ślimaka (cupula cochleae) – jego część ślepa (cecum
cupulae). Przewód posiada 3 ściany – przedsionkową, zewnętrzną i bębenkową. Ściana przedsionkowa (paries
vestibularis) przedłuża się w rąbek blaszki spiralnej kostnej (limbus laminae spiralis osseae). Ścianę zewnętrzną (paries
externa) stanowi grzebień spiralny ślimaka (crista spirali cochleae), gdzie prążek naczyniowy (stria vascularis)
wytwarza śródchłonkę (endolympha). Ściana bębenkowa (paries tympanicus) przedłuża się w rąbek blaszki spiralnej
ślimaka (limbus laminae spiralis cochleae), a ten – w wargę rąbka przedsionkową i bębenkową (labium limbi
vestibulare et tympanicum), które rozdziela bruzda spiralna wewnętrzna (sulcus spirali internus). Warga bębenkowa
przedłuża się w blaszkę podstawną ściany bębenkowej, która posiada właściwy narząd spiralny Cortiego (organum
spirale).
285 Droga słuchowa (tractus acusticus) prowadzi impulsy od narządu Cortiego do kory mózgowej. Jest to droga
4-neuronowa. I neuron stanowi część ślimakowa n. VIII (pars cochlearis n. VIII), biegnąca od zwoju spiralnego
(ganglion spirale) przez korzeń dolny n. VIII (radix inferior n. VIII) do mostu, gdzie rozdziela się na gałęzie wstępujące
i zstępujące – odpowiednio do jądra ślimakowego grzbietowego i brzusznego (nucleus cochlearis dorsalis et ventralis).
II neuron biegnie od jąder ślimakowych do jąder ciała czworobocznego (nuclei corporis trapezoidei), jąder wstęgi
przyśrodkowej (nuclei lemnisci medialis) i jąder wzgórka dolnego (nuclei colliculi inferioris). Włókna mogą ulegać
skrzyżowaniu lub nie. Ich układ tworzy ciało czworoboczne (corpus trapezoideum) i wstęgę przyśrodkową (lemniscus
medialis). III neuron prowadzi od powyższych jąder przez ramię wzgórka dolnego (bracium colliculi inferioris) do
ciała kolankowatego przyśrodkowego (corpus genuculatum mediale). Neuron IV wychodzi z jądra ciała
kolankowatego, tworzy drogę kolankowo-korową słuchową (tractus geniculocorticalis acusticus), przechodzi przez
- 127 -
tylną odnogę torebki wewnętrznej (crus posterius capsulae internae) i w postaci promienistości słuchowej (radiatio
acstica) dociera do zakrętów skroniowych poprzecznych (gyri temporales transversi) i wśród nich do zakrętu Heschla.
286 N. przedsionkowo-ślimakowy czyli równoważno-słuchowy (n. vestibulocochlearis s. statoacusticus) składa
się z części przedsionkowej i ślimakowej.
Część przedsionkowa (pars vestibularis) zaczyna się w woreczku śródchłonki (saccus endolymphaticus), łagiewce
(utriculus) i przewodach półkolistych (ductus semicirculares). Prowadzi włókna od zwoju przedsionka (ganglion
vestibuli) do jąder przedsionkowych (nuclei vestibulares). Przedłuża się w pęczek podłużny przyśrodkowy (fasciculus
longitudinalis medialis), drogę przedsionkowo-rdzeniową (tractus vestibulospinalis) i we wstęgę przyśrodkową
(lemniscus medialis). Tą ostatnią dostaje się do wzgórza (thalamus) i dalej drogą wzgórzowo-korową (tractus
thalamocorticalis) do kory. Część przedsionkowa składa się z części górnej i dolnej. Część górną stanowi n.
łagiewkowo-bańkowy (n.utriculoampullaris), przechodzący przez plamkę sitową górną (macula cribrosa superior) i
wychodząca polem przedsionkowym górnym (area vestibularis superior); składa się on z n. bańkowego przedniego i
bocznego (n. ampullaris anterior et lateralis) oraz z n. łagiewkowego (n. utricularis). Część dolną natomiast stanowią:
n. woreczkowy (n. saccularis) przechodzący plamką sitową środkową (macula cribrosa media) i wychodzący polem
przedsionkowym dolnym (area vestibularis inferior) oraz n. bańkowy tylny (n. ampullaris posterior) – przechodzący
plamką sitową dolną (macula cribrosa inferior) oraz wychodzący otworem pojedynczym (foramen singulare).
Część ślimakowa (pars cochlearis) zaczyna się w zwoju ślimaka (ganglion cochleae) położonym w kanale spiralnym
wrzeciona (canalis spiralis modioli) przy blaszce spiralnej kostnej (lamina spiralis cochleae). Przechodzi kolejno przez:
kanały podłużne wrzeciona (canales longitudinales modioli), pasmo spiralne dziurkowane (tractus spiralis foraminosus)
do pola ślimaka (area cochleae) i przez przewód słuchowy wewnętrzny (meatus acusticus internus) do jąder
ślimakowych (nuclei cochleares).
Z ośrodkowego układu nerwowego wychodzą na obwód nerwy. W zależności od tego, czy opuszczają one
mózgowie czy rdzeń kręgowy, mówimy o nn. czaszkowych (nn. craniales) oraz o nn. rdzeniowych (nn. spinales).
Wyróżniamy 12 par nn. czaszkowych, które dzielimy na czysto czuciowe, czysto ruchowe oraz mieszane. Do
nn. czuciowych zaliczamy: I, II i VIII, do ruchowych: III, IV, VI, XI i XII, zaś do mieszanych: V, VII, IX i X. Nn.
czuciowe omówione zostały już wcześniej, przy okazji poszczególnych narządów zmysłów.
287 N. okoruchowy (n. oculomotorius) (III) jest n. czysto ruchowym. Po wyjściu ze swoich jąder, omówionych
wcześniej, opuszcza mózgowie w bruździe okoruchowej podstawy konaru mózgu (sulcus oculomotorius basis
pedunculi cerebri). Następnie leży w widełkach utworzonych z przodu przez t. tylną mózgu (a. cerebri posterior), z tyłu
zaś przez t. górną móżdżku (a. cerebelli superior) i wchodzi do górno-bocznej części zatoki jamistej (sinus cavernosus).
Tu otrzymuje włókna współczulne od splotu szyjno-tętniczego wewnętrznego (plexus caroticus internus) oraz
czuciowe z n. ocznego (n. ophthalmicus) (V1). Przechodzi przez przyśrodkową część szczeliny oczodołowej górnej
(fissura orbitalis superior) oraz przez pierścień ścięgnisty wspólny (anulus tendineus communis). Dalej następuje na
rozdzielenie na gałąź górną (r. superior) – dla m. dźwigacza powieki górnej (m. levator palpebrae superioris) i m.
prostego górnego (m. rectus superior) oraz na gałąź dolną (r. inferior) – dla m. prostego przyśrodkowego (m. rectus
medialis), m. prostego dolnego (m. rectus inferior) i m. skośnego dolnego (m. obliquus inferior), po czym n.
okoruchowy wchodzi do zwoju rzęskowego (ganglion ciliare). Ten ostatni stanowi jeden z 4 zwojów
przywspółczulnych głowy a jednocześnie przedni odłam zwoju półksiężycowatego wspólnego (ganglion semilunare
commune). Położony jest za gałką oczną, między n. wzrokowym po stronie przyśrodkowej a m. prostym bocznym po
stronie bocznej. Otrzymuje 3 komponenty zwane korzeniami, odsyłaj zaś nn. rzęskowe krótkie (nn. ciliares breves) w
liczbie 3-6. Element przywspółczulny to korzeń okoruchowy (radix oculomotoria) – w omawianym zwoju następuje
przełączenie włókien przed- na zazwojowe, biegnące do m. rzęskowego (m. ciliaris) oraz m. zwieracza powieki
(m. sphincter pupillae). Część czuciową tworzy korzeń nosowo-rzęskowy (radix nasociliaris) formowany przez włókna
zazwojowe od zwoju troistego (ganglion tigeminale) dla błony włóknistej i naczyniowej gałki ocznej. Część
współczulną tworzy korzeń współczulny (radix sympathica), tworzony przez włókna wędrujące od ośrodka rzęskowordzeniowego (centrum ciliospinale) w słupie bocznym rdzenia C8-Th1. Wspomniane wiązki przechodzą gg. łączącymi
białymi do pnia współczulnego i do zwoju szyjnego górnego, gdzie przełączają się na włókna zazwojowe. Następnie
wchodzą w skład splotu szyjno-tętniczego wewnętrznego i docierają do zwoju rzęskowego, po czym zaopatrują m.
rozwieracz źrenicy (m. dilator pupillae), mm. tarczkowe (mm. tarsales) i m. oczodołowy (m. orbitalis). W przypadku
uszkodzenia tych dróg wymienione mięśnie tracą napięcie, w wyniku czego powstaje odpowiednio: porażenne
rozszerzenie źrenicy (miosis paralitica), opadnięcie powieki (ptosis palpebrae) i zapadnięcie gałki ocznej do wnętrza
oczodołu (enophthalmus) – stanowią one wspólnie tzw. triadę objawów Hornera. Ze zwoju rzęskowego wychodzi kilka
nn. rzęskowych krótkich, które następnie rozdzielają się na ok. 2 gałęzi biegnących wzdłuż n. wzrokowego. Organizują
się w grupę górna i dolną, towarzyszącą nn. rzęskowym długim (nn. ciliares longi), ostatecznie przechodzą przez
twardówkę i dostają się do przestrzeni okołonaczyniowej oraz ciała rzęskowego.
288 N. bloczkowy (n. trochlearis) (IV) jest nerwem czysto ruchowym. Jako jedyny opuszcza mózgowie po stronie
grzbietowej – bocznie od wędzidełka zasłony rdzeniowej górnej (frenulum veli medullaris superioris). Następnie
biegnie równolegle do t. tylnej mózgu (a. cerebri posterior), owija się dookoła konaru mózgu (pedunculus cerebri),
wychodząc z tyłu za pasmem wzrokowym (tractus opticus) przy wyrostku pochyłym tylnym (processus clinoideus
posterior). W zatoce jamistej (sinus cavernosus) zajmuje jej część boczną – między n. III a n. V1. W zatoce otrzymuje
- 128 -
włókna współczulne ze splotu szyjno-tętniczego wewnętrznego (plexus caroticus internus) i czuciowe z. n. ocznego (n.
ophthalmicus) (V1). Po przejściu przez szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior) leży nad przyczepem
początkowym m. dźwigacza powieki górnej (m. levator palpebrae superioris). Ostatecznie wchodzi do m. skośnego
górnego (m. obliquus superior) i rozgałęzia się w nim, zapewniając mu unerwienie.
N. trójdzielny (n. trigeminalis) (V) jest nerwem mieszanym. Po wyjściu z jąder i opuszczeniu mózgowia wskazać
w nim można dwa korzenie: tylny, większy – czuciowy (radix sensoria), przełączający swe włókna w zwoju
trójdzielnym (ganglion trigeminale) – ten leży w wycisku trójdzielnym (impressio trigemini) na piramidzie kości
skroniowej oraz korzeń przedni, mniejszy – ruchowy (radix motoria). Następnie omawiany nerw ulega rozdzieleniu na
3 główne gałęzie, stąd jego nazwa. Dwie pierwsze – n. oczny (n. ophthalmicus) (V1) oraz n. szczękowy (n. maxillaris)
(V2) prowadzą wyłącznie włókna czuciowe, jedynie n. żuchwowy (n. mandibularis) (V3) ma charakter mieszany.
289 N. oczny (n. ophthalmicus) (V1) wychodzi z przyśrodkowej części zwoju troistego, następnie biegnie w
ścianie zatoki jamistej (sinus cavernosus) zajmując położenie boczne. W zatoce tej oddaje gałązki czuciowe
pozostałym znajdującym się tam nerwom – III, IV i VI, a za to przyjmuje włókna współczulne ze splotu szyjnotętniczego wewnętrznego (plexus caroticus internus). Pierwszym z odgałęzień n. ocznego jest g. oponowa lub namiotu
(r. meningeus s. tentorii), nazwana tak, gdyż zaopatruje namiot móżdżku (tentorium cerebelli) oraz zatoki: skalistą
górną (sinus petrosus superor), poprzeczną (sinus transversus), prostą (sinus rectus) oraz jamistą (sinus cavernosus).
Następnie omawiany nerw przechodzi przez szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior) i w okolicy
przyjścia dzieli się na 3 gałęzie – boczną, środkową i przyśrodkową.
Gałąź boczną stanowi n. łzowy (n. lacrimalis). Biegnie on w oczodole po m. prostym bocznym (m. rectus lateralis),
zmierzając w stronę gruczołu łzowego (glandula lacrimalis). Rozwidla się na dwie gg. końcowe: g. górna (r. superior)
zaopatruje skórę i spojówkę bocznej części powieki górnej i bocznego kąta oka; g. dolna (r. inferior) prowadzi włókna
przywspółczulne dla gruczołu łzowego, pochodzące ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego (ganglion
pterygopalatinum), a dostające się doń przez g. łączącą z n. jarzmowym (r. c. c. n. zygomatico).
Gałąź środkowa to n. czołowy (n. frontalis) – zdąża on po m. dźwigaczu powieki górnej (m. levator palpebrae
superioris) do powieki i skóry czoła. Daje 2 nn. końcowe: n. nadbloczkowy (n. supratrochlearis) wykazuje łączność z
n. podbloczkowym (n. infratrochlearis), biegnie wzdłuż m. skośnego górnego (m. obliquus superior) nad bloczkiem,
dla powieki, nasady nosa i grobelki; n. nadoczodołowy (n. supraorbitalis) biegnie w przedłużeniu pnia i przechodzi
przez jednoimienny otwór (foramen supraorbitale), daje g. przyśrodkową i boczną (r. medialis et lateralis), które
zaopatrują zatokę czołową (sinus frontalis), skórę i spojówkę powieki oraz skórę czoła. G. boczna ostatniego n.
wykazuje łączność z n. potylicznym większym (n. occipitalis major).
Przyśrodkową gałąź n. ocznego stanowi n. nosowo-rzęskowy (n. nasociliaris), który w przeciwieństwie do innych
przechodzi przez pierścień ścięgnisty wspólny (anulus tendineus communis). Dalej podąża on bocznie od n.
wzrokowego i przyśrodkowo pod m. prostym górnym (m. rectus superior) do przyśrodkowego kąta oka. Oddaje on: g.
łączącą ze zwojem rzęskowym (r. c. c. ganglio ciliari), przedłużającą się w nn. rzęskowe krótkie (nn. ciliares breves);
nn. rzęskowe długie (nn. ciliares longi) zdążające do gałki ocznej i przeznaczone dla rogówki, naczyniówki, tęczówki i
ciała rzęskowego; n. podbloczkowy (n. infratrochlearis) biegnący pod bloczkiem do przyśrodkowego kąta oka i
oddający gg. powiekowe (rr. palpebrales), dla przyśrodkowej części powiek, mięska łzowego, woreczka łzowego i
nasady nosa; n. sitowy tylny (n. ethmoidalis posterior) przechodzący przez jednoimienny otwór (foramen ethmoidale
posterius) i zaopatrujący komórki sitowe tylne (cellulae ethmoidales posteriores); n. sitowy przedni (n. ethmoidalis
anterior) przechodzący przez takiż otwór (foramen ethmoidale anterius) i dający szereg gg. nosowych: boczne,
przyśrodkowe i wewnętrzne (rr. nasales laterales, mediales et interni) dla ścian jamy nosowej oraz g. nosową
zewnętrzną (r. nasalis externus) dla grzbietu nosa do jego koniuszka.
290 N. szczękowy (n. maxillaris) (V2) po wyjściu ze zwoju troistego wchodzi w zatokę jamistą, gdzie biegnie po
jej bocznej ścianie. Tam też otrzymuje elementy współczulne od splotu szyjno-tętniczego wewnętrznego. Do czaszki
oddaje g. oponową środkową (r. meningeus medius), która zakresem unerwienia odpowiada obszarowi unaczynienia t.
oponowej środkowej (a. meningea media). Następnie pień nerwu przechodzi przez otwór okrągły (foramen rotundum) i
oddaje poszczególne odgałęzienia: gg. zwojowe, n. jarzmowy, n. podoczodołowy oraz gg. skórne. Gg. zwojowe (rr.
ganglionares) są urzeczywistnieniem łączności nerwu ze zwojem skrzydłowo-podniebiennym (ganglion
pterygopalatinum). N. jarzmowy (n. zygomaticus) przechodzi przez szczelinę oczodołową dolną (fissura orbitalis
inferior) i rozgałęzia się na: g. łączącą z n. łzowym (r. c. c. n. lacrimali), którędy przechodzą włókna przywspółczulne
dla gruczołu łzowego, g. jarzmowo-skroniową (r. zygomaticotemporalis) – dla skóry skroni i bocznej okolicy czoła
oraz g. jarzmowo-czołową (r. zygomaticofrontalis) – dla skóry okolicy jarzmowej. N. podoczodołowy (n. infraorbitalis)
przechodzi przez szczelinę oczodołową dolną i otwór podoczodołowy (foramen infraorbitale), po czym oddaje szereg
gg. zębodołowych górnych: przednie, średnią i tylne (rr. alveolares superiores anteriores, medius et posteriores). Gg.
zębodołowe górne tworzą splot zębowy górny (plexus dentalis superior), z którego wychodzą gg. dziąsłowe górne (rr.
gingivales superiores) oraz gg. zębowe górne (rr. dentales superiores), rozchodzące się promieniście, tworząc gęsią
stopę mniejszą (pes anserinus minor). Do skórnych odgałęzień n. szczękowego zaliczamy: gg. powiekowe dolne (rr.
palpebrales inferiores), gg. nosowe zewnętrzne i wewnętrzne (rr. nasales externi et interni) – odpowiednio dla
skrzydełek nosa oraz dla błony śluzowej przedsionka nosa, jak również gg. wargowe górne (rr. labiales superiores).
- 129 -
291 N. żuchwowy (n. mandibularis) (V3) jest n. mieszanym. Po wyjściu ze zwoju troistego oddaje g. oponową n.
żuchwowego (r. meningeus n. mandibularis), która wraca do czaszki przez otwór kolcowy (foramen spinosum) i
rozgałęzia się w oponie twardej. Następnie przechodzi przez otwór owalny (foramen ovale) i dzieli się na g. przednią –
prawie całkowicie ruchową oraz g. tylną – prawie całkowicie czuciową.
Gałąź przednia oddaje przede wszystkim wiązki ruchowe dla mm. dźwigaczy żuchwy w postaci: n. żwaczowego (n.
massetericus), n. skroniowego głębokiego przedniego i tylnego (n. temporalis profundus anterior et posterior) oraz n.
skrzydłowego przyśrodkowego i bocznego (n. pterygoideus medialis et lateralis). Wraz z n. żwaczowym biegną wiązki
czuciowe do stawu skroniowo-żuchwowego, a od n. skroniowego przyśrodkowego oddziela się grupa włókien
tworząca n. m. napinacza błony bębenkowej (n. m. tensoris tympani). Większość wiązek czuciowych przedniej gałęzi
biegnie w postaci n. policzkowego (n. buccalis), do którego dostają się włókna przywspółczulne ze zwoju usznego
(ganglion oticum) przez g. łączącą ten zwój z tym n. (r. c. ganglion oticum c. n. buccali). Komponent czuciowy i
autonomiczny rozgałęzia się w śluzówce policzków i warg.
Gałąź tylna rozdziela się na n. uszno-skroniowy i n. językowy. Pierwszy z nich (n. auriculotemporalis) jest prawie w
całości czuciowy i oddaje następujące gg.: n. przewodu słuchowego zewnętrznego (n. meatus acustici externi), którego
g. górna przedłuża się w g. błony bębenkowej (r. membranae tympani); gg. przyuszne (rr. parotidei) wiodące ścieżki
przywspółczulne; a także nn. małżowinowe przednie (nn. auriculares anteriores) oraz gg. skroniowe powierzchowne
(rr. temporales superficiales). Z kolei n. językowy (n. lingualis) daje: gg. łączące z n. XII (rr. c. c. n. XII), g. łączącą ze
struną bębenkową (r. c. c. chora tympani), którędy przychodzą wiązki przywspółczulne, gg. cieśni gardzieli (rr. isthmi
faucium), n. podjęzykowy (n. sublingualis), którędy wiązki przywspółczulne odchodzą, gg. językowe (rr. linguales)
oraz n. zębodołowy dolny (n. alveolaris inferior). Odgałęzienia tego ostatniego tworzą splot zębowy dolny (plexus
dentalis inferior), z którego pochodzą gg. dziąsłowe dolne (rr. gingivales inferiores) oraz gg. zębowe dolne (rr. dentales
inferiores). Z n. zębodołowego pochodzi również mieszany n. żuchwowo-gnykowy (n. mylohyoideus), który
zaopatruje ruchowo przedni brzusiec m. dwubrzuścowego (venter anterior m. digastrici). Przedłużeniem n.
zębodołowego jest n. bródkowy (n. mentalis), od którego odchodzą gg. wargowe dolne (rr. labiales inferiores) oraz gg.
bródkowe (rr. mentales).
292 N. odwodzący (n. abducens) (VI) jest nerwem czysto ruchowym. Po wyjściu z jądra opuszcza mózgowie
pomiędzy tylnym brzegiem mostu a piramidą rdzenia. Następnie biegnie w stronę zatoki jamistej (sinus cevernosus), w
której leży bocznie. Wchodzi do oczodołu przez szczelinę oczodołowa górną (fissura orbitalis superior). Zdąża do m.
prostego bocznego (m. rectus laterlis), który jako jedyny unerwia. Porażenie zatem omawianego nerwu objawia się
zezem zbieżnym (strabismus convergens).
293 N. twarzowy (n. facialis) (VIII) jest n. mieszanym, jeżeli włączy się doń n. pośredni (n. intermedius), bądź
czysto ruchowym, gdy n. pośredni uzna się za oddzielny. Czasem bowiem ten ostatni określa się jako część pośrednią
n. twarzowego (pars intermedia n. facialis), a czasem nawet jako kolejny – XIII nerw czaszkowy; tu przyjmujemy
pierwszą opcję. N. VII posiada jądra w moście – jądro ruchowe (nucleus motorius n. VII), zmysłowo jądro samotne
(nucleus solitarius) i przywspółczulne jądro ślinowe górne (nucleus salivatorius superior). Włókna wychodzące z jądra
ruchowego zawijają się nad jądrem n. VI, tworząc w dnie komory IV wzgórek twarzowy (colliculus facialis) – jest to
więc mylące, gdyż pod wzgórkiem twarzowym nie leży jądro n. twarzowego. Zawinięte włókna tworzą kolano n. VII
(genu n. facialis). Włókna pochodzące z dwóch pozostałych jąder tworzą n. pośredni. Wszystkie rodzaje wiązek
opuszczają mózgowie na tylnym brzegu mostu, w kącie móżdżkowo-mostowym, po czym n. VII wchodzi do przewodu
słuchowego wewnętrznego (meatus acusticus internus). W kanale n. VII (canalis n. VII) następuje ponowne zagięcie
włókien, tym razem w postaci kolanka (geniculum n. VII). Część włókien ruchowych oddziela się i tworzy n.
strzemiączkowy (n. stapedius) zapatrujący jednoimienny mięsień. Reszta włókien motorycznych wychodzi przez otwór
rylcowo-sutkowy (foramen stylomastoideum) i biegnie ku śliniance przyusznej, oddając po drodze szereg nn.: n.
małżowinowy tylny (n. auricularis posterior) dla szczątkowych mm. małżowiny, jego g. potyliczną (r. occipitalis) dla
brzuśca potylicznego m. potyliczno-czołowego (venter occipitalis m. occipito-frontalis), g. dwubrzuścową (r.
digastricus) dla tylnego brzuśca m. dwubrzuścowego (venter posterior m. digastrici), g. rylcowo-gnykową (r.
stylohyoideus) dla jednoimiennego m. oraz g. łączącą z n. XII (r. c. c. n. XII). Włókna docierające do ślinianki
przyusznej tworzą w niej splot przyuszny (plexus parotideus), skąd promieniście rozchodzą się gg. dla mm.
mimicznych twarzy, tworząc gęsią stopę większą (pes ansernus major). Mamy więc: gg. skroniowe (rr. temporales) dla
mm. wejścia do oczodołu, m. czołowego i m. skroniowego, gg. jarzmowe (rr. zygomatici) również dla mm. wejścia do
oczodołu i dla mm. jarzmowych, gg. policzkowe (rr. buccales) dla mm. ust, policzka i nosa zewnętrznego z wyjątkiem
mm. warg, g. brzegową policzka (r. marginalis buccae) dla mm. warg oraz g. szyi (r. colli) dla jej m. szerokiego
(platysma).
Jeżeli chodzi o wiązki czuciowe, to w kolanku przełączają się one na kolejny neuron, tworząc zwój kolanka (ganglion
geniculi). Następnie wraz z częścią wiązek przywspółczulnych współtworzą one strunę bębenkową (chorda tympani),
opuszczającą kość skroniową przez szczelinę skalisto-bębenkową (fissura petrotympanica). Struna biegnie w kierunku
dolno-przednim i dochodzi do n. językowego (n. lingualis) – gałęzi n. V3, który posiada przecież g. łączącą ze struną (r.
c. c. chorda tympani). Wraz z tym n. struna dostaje się w okolice języka, unerwiając zmysłowo 2/3 jego przedniej
części. N. językowy natomiast unerwia wspomniany fragment czuciowo, a odszczepione wiązki dochodzą dodatkowo
do ślinianki podżuchwowej i podjęzykowej – w ostatnim przypadku noszą nazwę n. podjęzykowego (n. sublingualis).
- 130 -
Mamy zatem 2 nn. podjęzykowe – jeden z nich jest ruchowym n. czaszkowym (n. hypoglossus) (XII), drugi zaś –
czuciowym odgałęzieniem n. trójdzielnego (n. sublingualis).
Włókna przywspółczulne należące do n. pośredniego po dotarciu do kolanka rozdzielają się na dwie części. Jedna z
nich biegnie wraz z opisanymi przed chwilą wiązkami zmysłowymi i współtworzy z nimi strunę bębenkową. W
podobny sposób dociera do n. językowego, po czym g. łączącą ze zwojem podżuchwowym (r. c. c. ganglio
submandibulari) dostaje się do niego. Tu następuje przełączenie włókien z przed- na zazwojowe. Ich część kilkoma gg.
gruczołowymi (rr. glandulares) osiąga śliniankę podżuchwową i unerwia ją wydzielniczo; reszta tworzy g. łączącą z n.
podjęzykowym (r. c. c. n. sublinguali), który doprowadza je do gruczołów języka oraz ślinianki podjęzykowej. Druga
natomiast część włókien z kolanka n. VII tworzy n. skalisty większy (n. petrosus major), opuszczający kość skroniową
przez rozwór kanału tegoż n. (hiatus canalis n. petrosi majoris). Następnie n. skalisty przechodzi przez otwór
poszarpany (foramen lacerum) i dostaje się do kanału skrzydłowego (canalis pterygoideus), gdzie współtworzy jego
nerw. W skład n. kanału skrzydłowego (n. canalis pterygoidei) oprócz n. skalistego większego, tworzącego jego korzeń
czuciowy (radix facialis), wchodzi współczulny n. skalisty głęboki (n. petrosus profundus) ze zwoju szyjnego górnego
(ganglion cervicale superius), dochodzący tu przez chrząstkozrost klinowo-skalisty (synchondrosis sphenopetrosa) oraz
włókna ruchowe ze struny bębenkowej, o których jeszcze wspomnimy. Ostatecznie wiązki docierają do zwoju
skrzydłowo-podniebiennego (ganglion pterygopalatinum), gdzie przełączają się na zazwojowe. Dalsze ich losy są
różne. Część wędruje przez gg. zwojowe (rr. ganglionares) do n. podoczodołwego (n. infraorbitalis), następnie lecą z
jego odgałęzieniem – n. jarzmowym (n. zygomaticus) – gałąź V2 i przez g. łączącą z n. łzowym (r. c. c. n. lacrimali)
dochodzą do niego (n. lacrimalis) – gałąź V1; ten prowadzi je w okolice gruczołu łzowego, który unerwiają
wydzielniczo. Inne wiązki zazwojowe tworzą gg. oczodołowe (rr. orbitales), jeszcze inne – gg. nosowe tylne górne
przyśrodkowe i boczne (rr. nasales posteriores superiores mediales et laterales) wędrujące przez otwór klinowopodniebienny (foramen sphenopalatinum) do śluzówki nosa. Osobne jeszcze wiązki tworzą n. podniebienny większy
(n. palatius major) i nn. podniebienne mniejsze (nn. palatini minores) wędrujące do śluzówki podniebienia i oddające g.
nosowe tylne dolne (rr. nasales posteriores inferiores).
Należy jeszcze wspomnieć, iż część wiązek ruchowych n. VII przyłącza się do struny bębenkowej, po czym odchodzi
od niej w postaci g. łączącej ze zwojem usznym (r. c. chorda tympani cum ganglio otico). Po przejściu tranzytem przez
wspomniany zwój włókna tworzą n. klinowy wewnętrzny (n. sphenoideus internus), wchodzący w skład n. kanału
skrzydłowego. Następnie wiązki przebiegają przez zwój skrzydłowo-podniebienny i dołączają się do nn.
podniebiennych, z którymi biegną do podniebienia miękkiego. Wreszcie rozgałęziają się i unerwiają m. dźwigacz
podniebienia miękkiego (m. levator veli palatini) oraz m. języczka (m. uvulae).
294 N. językowo-gardłowy (n. glossopharyngeus) (IX) jest n. mieszanym. Prowadzi włókna ruchowe z jądra
dwuznacznego (nucleus ambiguus), zmysłowe z jądra samotnego (nucleus solitarius) oraz przywspółczulne z jądra
ślinowego dolnego (nucleus salivatorius inferior). Opuszcza rdzeń przedłużony przez bruzdę grzbietowo-boczną i
wychodzi z czaszki przez przednią część otworu szyjnego (foramen jugulare). W dołku skalistym (fossula petrosa) na
dolnej powierzchni kości skroniowej posiada zwój dolny (ganglion inferius). Większość wiązek ruchowych przechodzi
przez zwój, biegnie między naczyniami szyjnymi wewnętrznymi, owija się dookoła m. rylcowo-gardłowego (m.
stylopharyngeus) i biegnie między m. zwieraczem gardła górnym a środkowym. Oddają one szereg odgałęzień: g.
łączącą z g. uszną n. X (r. c. c. r. auriculari n. X), gg. zatoki szyjnej (rr. sinus carotici), gg. gardłowe (rr. pharyngei), g.
m. rylcowo-gardłowego (r. m. stylopharyngei) oraz gg. migdałowe (rr. tonsillares) współtworzące splot migdałowy
(plexus tonsillaris). Wiązki zmysłowe ulegają w zwoju dolnym przełączeniu na kolejny neuron, po czym zdążają do
języka, unerwiając przez gg. językowe (rr. linguales) jego 1/3 tylną część.
Wiązki przywspółczulne opuszczają zwój jako n. bębenkowy (n. tympanicus) i dostają się do splotu bębenkowego
(plexus tympanicus). Oddają tu g. trąbkową (r. tubarius) dla trąbki słuchowej. W skład splotu wchodzą również
współczulne gg. uszno-bębenkowe (rr. caroticoympanici). Dalej włókna biegną jako n. skalisty mniejszy (n. petrosus
minor) i osiągają zwój uszny (ganglion oticum). Połączenie n. bębenkowego z n. skalistym mniejszym przez splot
bębenkowy nosi nazwę anastomozy Jacobsona. W zwoju usznym następuje przełączenie włókien na zazwojowe, które
rozdzielają się na 2 części. Jedna z nich tworzy g. łączącą z n. policzkowym (r. c. c. n. buccali), z którym dostaje się do
gruczołów przedsionka ust, tj. policzków i warg; z tego powodu n. IX nazywa się czasem nerwem przedsionka ust.
Druga natomiast część włókien podąża przez g. łączącą z n. uszno-skroniowym (r. c. c. n. auriculotemporali) w stronę
ślinianki przyusznej. I tu znów dochodzi do rozdziału, bowiem część wiązek osiąga śliniankę przez wspomniany nerw,
a reszta tworzy g. łączącą z n. VII (r. c. c. n. VII) i tędy dochodzi do gruczołu.
Należy pamiętać o jeszcze jednej grupie włókien, mianowicie o tych wiązkach ruchowych, które przechodząc przez
zwój dolny n. IX dołączają się do n. bębenkowego. Następnie towarzyszą n. skalistemu mniejszemu i napotykają zwój
uszny. Tu dołączają się do wiązek n. skalistego przyśrodkowego (n. pterygoideus medialis) i po odejściu tworzą n. m.
napinacza podniebienia miękkiego (n. m. tensoris veli palatini).
295 N. błędny (n. vagus) (X) jest n. mieszanym. Wiedzie włókna ruchowe z jądra dwuznacznego (nucleus
ambiguus), zmysłowe z jądra samotnego (nucleus solitarius) oraz przywspółczulne z jądra grzbietowego (nucleus
dorsalis n. X). Opuszcza rdzeń w bruździe grzbietowo-bocznej poniżej n. IX i wychodzi z czaszki przez otwór szyjny
(foramen jugulare). Tu uzyskuje zwój górny (ganglion superius), położony z przodu przed opuszką górną żyły szyjnej
(bulbus suerior v. jugularis). Z względu na znaczną rozległość unerwienia n. błędny dzieli się na 4 części. Część
- 131 -
głowowa rozciąga się od mózgowia do zwoju górnego, część szyjna – od zwoju górnego do odejścia n. krtaniowego
wstecznego, część piersiowa – od odejścia wspomnianego nerwu do rozworu przełykowego przepony, a część brzuszna
– od rozworu do charakterystycznego punktu, o którym jeszcze będzie mowa.
W części głowowej, a dokładniej w zwoju górnym, n. błędny oddaje dwie gg. G. oponowa (r. meningeus) wchodzi z
powrotem do czaszki przez otwór szyjny i dzieli się na dwie gałązki – jedna przeznaczona jest dla zatoki poprzecznej
(sinus transversus), a druga dla zatoki potylicznej (sinus occipitalis). G. małżowinowa (r. auricularis) jest jedyną
gałązką skórną; przechodzi przez kanalik sutkowy (canaliculus mastoideus) piramidy kości skroniowej i rozdziela się
na wiązki cieńsze, łączące się z n. małżowinowym tylnym od n. VII oraz grubsze, zaopatrujące skórę dolno-tylnej
ściany przewodu słuchowego zewnętrznego, warstwę skórną błony bębenkowej oraz tylną powierzchnię małżowiny
usznej. Z g. małżowinowej odchodzi ponadto g. łącząca z n. IX (r. c. c. n. IX) – kilka wiązek do zwoju dolnego n. IX.
W części szyjnej n. X biegnie z przodu przed n. IX a z tyłu za ż. szyjną wewnętrzną i n. XI, od którego przyjmuje
g. wewnętrzną (r. internus n. XI). Następnie przechodzi na bok, leżąc bocznie od zwoju szyjnego górnego (ganglion
cervicale superius) i pęcznieje w zwój dolny (ganglion inferius). Wchodzi w skład pęczka naczyniowo-nerwowego
szyjnego, który od strony przyśrodkowej tworzy t. szyjna wewnętrzna i niżej wspólna, w środku leży n. błędny,
bocznie zaś występuje ż. szyjna wewnętrzna. N. X leży powierzchownie od pnia współczulnego, z którym krzyżuje się
na wysokości zwoju szyjnego środkowego (ganglion cervicale medius), przechodząc na jego stronę przyśrodkową.
Prawy nerw krzyżuje się z t. podobojczykową prawą, zaś lewy z łukiem aorty. W części szyjnej n. X oddaje wiązki dla
gardła oraz krtani. Gg. gardłowe (rr. pharyngi) wychodzą ze zwoju dolnego lub z pnia, przyjmują włókna współczulne
ze zwoju szyjnego górnego i biegną między tt. szyjnymi do bocznej ściany gardła – unerwiają m. zwieracza gardła
środkowy i wchodzą w skład splotu gardłowego (plexus pharyngeus). W skład tego ostatniego wchodzą ponadto gg.
gardłowe n. IX i element współczulny, zaś oprócz gardła splot może unerwiać podniebienie miękkie. N. krtaniowy
górny (n. laryngeus superior) odchodzi ze zwoju dolnego, po czym leży na bocznej ścianie gardła głębiej od obu tt.
szyjnych i zdąża do błony tarczowo-gnykowej; oddaje g. wewnętrzną, zewnętrzną i gg. sercowe. Pierwsza z nich
(r. internus) jest głównie czuciowa i zmysłowa – przechodzi przez wspomnianą błonę i dochodzi do zachyłka
gruszkowego; dzieli się na: gg. nagłośniowe (rr. epiglottidis) – dla nasady języka, dołków nagłośniowych i samej
nagłośni, gg. gardłowe (rr. pharyngeales) – dla przedniej ściany krtaniowej części gardła i gg. krtaniowe
(rr. laryngeales) zaopatrujące śluzówkę krtani. G. zewnętrzna (r. externus) prowadzi włókna ruchowe dla m. zwieracza
gardła dolnego oraz m. pierścienno-tarczowego (m. cricothyroideus). Gg. sercowe szyjne dzielą się na górne i dolne
(rr. cardiaci cervicales superiores et inferiores). N. krtaniowy wsteczny (n. laryngeus reccurens) owija się po stronie
prawej dookoła t. podobojczykowej, a po lewej dookoła łuku aorty. Zdąża ku krtani w bruździe między tchawicą a
przełykiem, dla których oddaje odpowiednio gg. tchawiczne (rr. tracheales) i przełykowe (rr. esophageales), po czym
przedłuża się w n. krtaniowy dolny (n. laryngeus inferior). Ten pokryty jest przez tarczycę, krzyżuje się z t. tarczową
dolną i unerwia większość mm. krtani; otrzymuje tez nieco włókien czuciowych od nerwu górnego przez łączącą je
gałąź.
296 W części piersiowej prawy n. X biegnie w dół bocznie od pnia ramienno-głowowego (truncus
brachiocephalicus) i tchawicy, z tyłu za korzeniem prawego płuca, dalej krzyżuje się z prawym oskrzelem głównym
(bronchus principalis dexter) i owija na przełyku, przechodząc ze strony bocznej na tylną. Z kolei n. lewy biegnie z tyłu
za korzeniem lewego płuca i również przewija się przez przełyk, przechodząc względem niego z położenia bocznego
na przednie. Oba nn. błędne dzielą się dalej na struny przełykowe (chordae esophageales) tworzące sploty przełykowe
(plexus esophageales). Analogicznie – nerw prawy tworzy splot tylny, a lewy – przedni. Sploty te przedłużają się do
jamy brzusznej jako pnie trzewne – przedni i tylny (truncus vagalis anterior et posterior). W odcinku piersiowym n. X
daje gg. dla przełyku, oskrzeli i serca. Gg. przełykowe (rr. esophageales) odchodzą z części dzielącej się na struny i
zaopatrują dolną część przełyku. Gg. oskrzelowe (rr. bronchiales) odchodzą na wysokości rozwidlenia tchawicy.
Wyróżnia się gg. przednie i tylne, które wraz z nerwami współczulnymi z Th1-4 tworzą splot płucny (plexus
pulmonalis) pozostający w łączności ze splotem tchawicznym (plexus trachealis). Splot rozgałęzia się w opłucnych i
unerwia je. Gg. sercowe pochodzące z n. X dzieli się na szyjne i piersiowe, a te pierwsze dalej na górne i dolne. Gg.
szyjne górne (rr. cardiaci cervicales superiores) biegną w dół do serca wzdłuż t. szyjnej wewnętrznej i wspólnej; gg.
strony prawej łączą się ze współczulnymi nn. sercowymi (nn. cardiaci) i tworzą splot sercowy głęboki leżący między
aortą a żż. płucnymi; gg. strony lewej tworzą splot sercowy powierzchowny, pokrywający wklęsłość łuku aorty i
rozwidlenie pnia płucnego. Gg. szyjne dolne (rr. cardiaci cervicales inferiores) łączą się z górnymi i kończą bieg w
splocie sercowym głębokim. Gg. piersiowe (rr. cardiaci thoracici) po odejściu od pnia wchodzą o klatki piersiowej
przez jej górny otwór, po czym leżą za aortą i giną w splotach sercowych.
Część brzuszna n. X rozciąga się od rozworu przełykowego przepony (hiatus esophageus diaphragmatis) do tzw.
punktu Cannona-Böhma. Jest on położony w 1/3 lewej części okrężnicy poprzecznej, stanowi granicę rozwojową
przewodu pokarmowego oraz obszar zmiany perystaltyki jelita. Część brzuszną tworzą 2 pnie błędne, przy czym
przedni utworzony jest przez n. X lewy, tylny zaś – przez n. X prawy. Taka sytuacja jest wynikiem specyfiki
rozwojowej narządów jamy brzusznej – powstają one bowiem wpierw symetrycznie do linii środkowej ciała, po czym
ulegają skręceniu, przyjmując właściwe im w życiu pozapłodowym położenie. Pień błędny przedni (truncus vagalis
anterior) twory splot biegnący wzdłuż krzywizny mniejszej żołądka, daje gg. żołądkowe przednie (r. gastrici anteriores)
dla przedniej ściany żołądka oraz gg. wątrobowe (rr. hepatici) biegnące więzadłem wątrobowo-żołądkowym (lig.
- 132 -
hepatogastricum). Pień tylny (truncus vagalis posterior) posiada część mniejszą, dającą gg. żołądkowe tylne (rr. gastrici
posteriores) dla tylnej ściany narządu oraz część większą, od której odchodzą gg. trzewne (rr. celiaci) i nerkowe (rr.
renales).
297 N. dodatkowy (n. accessorius) (XI) jest nerwem czysto ruchowym. Opuszcza mózgowie w dwojaki sposób:
część wiązek pochodząca z jądra dwuznacznego (nucleus ambiguus) wychodzi z bruzdy grzbietowo-bocznej (sulcus
dorsolateralis) rdzenia w obrębie czaszki, tworząc korzenie czaszkowe (radices craniales), natomiast wiązki
pochodzące z rogów bocznych rdzenia na wysokości C1-5 opuszczają go we wspomnianej bruździe poza obrębem
czaszki jako korzenie rdzeniowe (radices spinales). Te ostatnie wracają do czaszki przez otwór potyliczny wielki
(foramen occipitale magnum) i wspólnie tworzą pień omawianego nerwu. Wychodzi on przez tylną część otworu
szyjnego (foramen jugulare), po czym dochodzi do rozdzielenia pnia na dwie gg. Część pochodząca z korzeni
rdzeniowych tworzy g. zewnętrzną (r. externus), która biegnie przed wyrostkiem poprzecznym kręgu szczytowego,
między t. potyliczną (a. occipitalis) a ż. szyjną wewnętrzną (v. jugularis interna) w dół. Ostatecznie dzieli się na włókna
zaopatrujące m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus) oraz na unerwiające część wstępującą i
poprzeczną m. czworobocznego (pars ascedens et transversa m. trapezii). Z kolei część pochodząca z korzeni
czaszkowych tworzy g. wewnętrzną (r. internus), która łączy się z pniem n. błędnego (X) i wędruje z włóknami
zaopatrującymi mm. gardła oraz z gałęziami hamującymi dla serca. Porażenie n. dodatkowego powoduje przede
wszystkim niedowład dwu wymienionych wyżej mm. Niemożność poruszania m. czworobocznym sprawdza się
prosząc o wzruszenie ramionami – po stronie porażonej jest o niemożliwe. Z kolei bezwład m. mostkowoobojczykowo-sutkowego jest równoznaczny z brakiem możliwości skręcenia głowy w stronę przeciwną do porażonej,
gdyż skurcz wspomnianego mięśnia po stronie danej powoduje prawidłowo zwrócenie głowy w przeciwną.
298 N. podjęzykowy (n. hypoglossus) (XII) jest również nerwem czysto ruchowym. Po wyjściu z jądra między
piramidą a oliwką opuszcza mózgowie w bruździe brzuszno-bocznej (sulcus ventrolateralis) rdzenia i przechodzi przez
swój kanał (canalis n. hypglossi) w części bocznej kości potylicznej. Wpierw leży przyśrodkowo i z tyłu za grupą n.
błędnego – n. IX, X i XI oraz ż. szyjną wewnętrzną (v. jugularis interna), a następnie bocznie od nich, pokryty przez
tylny brzusiec m. dwubrzuścowego (venter posterior m. digastrici) i m. rylcowo-gnykowy (m. stylohoideus). Zakreśla
łuk (arcus n. hypoglossi) zwrócony wypukłością ku dołowi, krzyżuje się z t. szyjną zewnętrzną (a. carotis externa) i
biegnie po zewnętrznej powierzchni m. gnykowo-językowego (m. hyoglosus) pokryty przez m. żuchwowo-gnykowy
(m. mylohyoideus). Ostatecznie rozdziela się na gg. językowe zdążające do mm. własnych oraz zewnętrznych języka.
Porażenie omawianego n. powoduje zanik tych mięśni, niemożność wyciągnięcia języka z ust oraz stwardnienie
językowe boczne. Podczas udaru język zwraca się w stronę porażonych kończyn.
Z rdzenia kręgowego wychodzi 31 par nn. rdzeniowych. Dzielimy je podobnie jak kręgi: na szyjne – w liczbie 8,
piersiowe – 12, lędźwiowe – 5, krzyżowe – 5 i 1 guziczny. W przeciwieństwie do nn. czaszkowych, każdy n.
rdzeniowy ma charakter mieszany. Z rdzenia na odpowiedniej wysokości wchodzą dwa korzenie: brzuszny (radix
ventralis) – głównie ruchowy oraz grzbietowy (radix dorsalis) – głównie czuciowy. Następnie łączą się one i tworzą
pień nerwu, który ponownie ulega rozdzieleniu na 4 gałęzie: brzuszną (r. ventralis), grzbietową (r. dorsalis), oponową
(r. meningeus) – unerwiającą opony rdzenia oraz łączącą z układem współczulnym – białą lub szarą (r. communicans
albus vel griseus). Gg. grzbietowe nn. rdzeniowych unerwiają ruchowo mm. głębokie grzbietu, czuciowo zaś pas skóry
od potylicy do krzyża. Gg. brzuszne natomiast w większej części odcinka piersiowego biegną również metamerycznie,
w pozostałych zaś tworzą sploty (plexus), w których włókna ich ulegają wymieszaniu i biegną dalej jako poszczególne
nerwy. Wyróżniamy 4 główne sploty: szyjny (plexus cervicalis), ramienny (plexus brachialis), lędźwiowy (plexus
lumbalis) oraz krzyżowy (plexus sacralis).
Splot szyjny (plexus cervicalis) tworzony jest przez gg. brzuszne nn. C1-4. Biegnie on przez okolicę boczną szyi
skośnie ku dołowi, między m. pochyłym przednim a środkowym (m. scalenius anterior et medius) oraz m. dźwigaczem
łopatki (m. levator scapulae). Pokryty jest przez blaszkę przedkręgową powięzi szyi (lamina prevertebralis fasciae
colli) i m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus). Ze splotu szyjnego pochodzą zarówno nn.
czuciowe, jak i ruchowe.
299 Gg. czuciowe splotu szyjnego unerwiają skórę za uchem, na kącie żuchwy i szyi w znaczeniu ścisłym.
Wszystkie wyłaniają się w połowie tylnego brzegu m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego, w tzw. punkcie Erba
(punctum nervosum) na wysokości C3. N. potyliczny mniejszy (n. occipitalis minor) posiada włókna z C2-3; biegnie
przez boczną okolicę szyi ku górze, wzdłuż tylnego brzegu m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego do bocznej części
okolicy skroniowej i potylicznej. N. uszny wielki (n. auricularis magnus) (C3) biegnie po wspomnianym mięśniu ku
górze, z tyłu za ż. szyjną wewnętrzną (v. jugularis interna) i na wysokości kąta żuchwy dzieli się na gałąź przednią i
tylną. Pierwsza unerwia płatek małżowiny usznej oraz boczną część powierzchni małżowiny i wykazuje połączenia ze
splotem przyusznym (plexus catoricus); gałąź tylna unerwia tylną część małżowiny. N. poprzeczny szyi (n. transversus
colli) (C3) leży niżej od poprzedniego, biegnie poprzecznie po zewn. powierzchni znanego mięśnia w kierunku kości
gnykowej i dzieli się wachlarzowato na gałęzie górne i dolne. Te przebijają m. szeroki szyi (platysma) i kończą się w
jej przedniej okolicy. Gg. górne wykazują łączność z g. szyjną n. VII (r. colli n. VII), dolne zaś z nn.
nadobojczykowymi. Te ostatnie (nn. supraclaviculares) (C3-4) leżą na m. pochyłym środkowym i po wyjściu spod
tylnego brzegu m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego biegną wachlarzowato w dół, pokryte przez m. szeroki szyi.
Wyróżniamy wśród nich 3 grupy: przyśrodkową, pośrednią i boczną. Nn. przyśrodkowe (nn. supraclaviculares
- 133 -
mediales) zaopatrują przednia okolicę szyi i skórę rękojeści mostka, nn. pośrednie (nn. supraclaviculares intermedii) –
okolicę m. piersiowego większego (m. pectoralis major) aż do sutka i fałdu pachowego przedniego (plica axillaris
anterior), zaś nn. boczne (nn. supraclaviculares laterales) – skórę barku do wyrostka barkowego (acromion) i grzebienia
łopatki (spina scapulae).
300 Ruchowa część splotu szyjnego to przede wszystkim pętla szyjna (ansa cervicalis). Leży ona na głównych
naczyniach szyi i zwraca się wypukłością ku dołowi. Składa się z dwóch połączonych korzeni: górnego (radix superior)
z C1-2 oraz dolnego (radix inferior) z C2-3. W przebiegu oddaje osobne gałązki dla mm. prostych głowy (mm. recti
capitis), g. tarczową (r. thyroideus) oraz blisko siebie: g. mostkowo-tarczową (r. sternothyroideus), g. mostkowognykową (r. sternohyoideus) oraz g. łopatkowo-gnykową (r. omohyoideus), wszystkie zaopatrujące ruchowo
jednoimienne mięśnie. Ogólnie pętla szyjna zaopatruje: mm. podgnykowe (mm. infrahyoidei), grupę przyśrodkową
mm. głębokich szyi (mm. colli profundi), a częściowo: m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m.
sternocleidomastoideus), m. dźwigacz łopatki (m. levator scapulae), m. pochyły środkowy (m. scalenius medius) i m.
czworoboczny (m. trapezius).
301 Ze splotu szyjnego wychodzi również n. przeponowy (n. phrenicus), unerwiający jak łatwo się domyślić
przeponę. Uwagę zwraca relatywnie duża odległość pomiędzy miejscem odejścia nerwu, a narządem docelowym. Jest
to dowód, iż rozwojowo przepona powstaje o wiele wyżej niż to obserwuje się u osobników dorosłych, i dopiero w
wyniku procesu zstępowania osiąga właściwe położenie. Po opuszczeniu macierzystego splotu n. przeponowy biegnie
w dół po zewnętrznej stronie m. pochyłego przedniego (m. scalenius anterior), grzbietowo i bocznie w stosunku do ż.
szyjnej wewnętrznej (v. jugularis interna). Osiągnąwszy przyśrodkowy brzeg wymienionego mięśnia nerw wchodzi do
klatki piersiowej przed osklepkiem opłucnej (cupula pleurae), leżąc między ż. a t. podobojczykową (v. et a. subclavia).
Otrzymuje gałązkę współczulną ze zwoju szyjno-piersiowego czyli gwieździstego (ganglion cervicothoracicum s.
stellatum) i krzyżuje się z początkowym odcinkiem t. piersiowej wewnętrznej (a. thoracica interna). Po przejściu na
przyśrodkową stronę tej ostatniej otrzymuje od niej t. osierdziowo-przeponową (a. pericardiophrenica), która z
jednoimiennym naczyniem żylnym towarzyszy nerwowi aż do przepony. Następnie nerw prawy biegnie bocznie od ż.
głównej górnej (v. cava superior) przed korzeniem płuca, między opłucną a osierdziem i osiąga przeponę dobrzusznie
od otworu ż. głównej (foramen v. cavae). Nerw lewy natomiast biegnie bocznie od łuku aorty (arcus aortae), przed
korzeniem płuca, okrąża koniuszek serca i wchodzi do przepony bardziej bocznie i dobrzusznie niż prawy.
N. przeponowy oddaje gałązki dla grasicy (thymus), g. osierdziową (r. pericardiacus) – tylko prawy nerw,
gg. opłucnowe (rr. pleurales) dla opłucnej środpiersiowej i przeponowej (pleura mediastinalis et diaphrgmatica), gg.
przeponowo-brzuszne (rr. phrenicoabdominales), przechodzące przez otwór ż. głównej i rozwór przełykowy (hiatus
esophagicus), łączące się ze współczulnym splotem przeponowym (plexus phrenicus). Nie zawsze występujące nn.
przeponowe dodatkowe długie lub krótkie (nn. phrenici accessorii longi s. breves) wykazują łączność ze splotem
ramiennym (plexus brachialis).
302 Splot ramienny (plexus brachialis) powstaje głównie z gałęzi brzusznych nn. C5-Th1 i częściowo z włókien
najbliższych nn. sąsiadujących – C4 oraz Th2. Gałęzie po wyjściu z odpowiednich otworów międzykręgowych
przechodzą przez przestrzeń pomiędzy m. pochyłym przednim a środkowym (spatium interscalenium), po czym biegną
przez boczną okolicę szyi i dostają się do dołu pachowego (fossa axillaris). Z nn. rdzeniowych powstają bezpośrednio
pnie splotu (trunci plexus): pień górny (truncus superior) z C5 i C6, środkowy (truncus medius) – z C7, zaś dolny
(truncus inferior) – z C8 i Th1. Każdy pień dzieli się dalej na gałąź przednią i tylną (divisio anterior et posterior), które
splatając się tworzą pęczki splotu (fasciculi plexus). Wszystkie 3 gałęzie tylne tworzą pęczek tylny (fasciculus
posterior), gałąź przednia pnia górnego i środkowego daje pęczek boczny (fasciculus lateralis), a przednia gałąź pnia
dolnego – pęczek przyśrodkowy (fasciculus medialis). Z pęczków powstają już konkretne nerwy obwodowe: z pęczka
tylnego wychodzi n. pachowy (n. axillaris) i n. promieniowy (n. radialis), z pęczka bocznego – n. mięśniowo-skórny (n.
musculocutaneus) i boczny korzeń n. pośrodkowego (radix lateralis n. mediani), zaś z pęczka przyśrodkowego – korzeń
przyśrodkowy n. pośrodkowego (radix medialis n. mediani), n. łokciowy (n. ulnaris), n. skórny ramienia przyśrodkowy
(n. cutaneus brachii medialis) oraz n. skórny przedramienia przyśrodkowy (n. cutaneus antebrachii medialis). Z obu
swoich korzeni powstaje n. pośrodkowy (n. medianus).
Splot ramienny możemy podzielić na część nad- i podobojczykową (pars supra- et infraclavicularis), których główne
cechy prezentuje tabela.
cecha
część nadobojczykowa
część podobojczykowa
leży w bocznej okolicy szyi w dole nadobojczykowym pokryta jest mm. piersiowymi (mm.
większym (fossa supraclavicularis major), gałęzie C5-7 pectorales), t. pachowa (a. axillaris)
położenie
biegną powyżej, a C8-Th1 poniżej t. podobojczykowej przechodząc między dwoma
(a. subclavia), zaś t. poprzeczna szyi (a. transversa
korzeniami n. pośrodkowego dostaje
colli) biegnie między gałęziami splotu
się na tylną stronę splotu
tzw. porażenie Duchennego-Erba – obejmuje gł. mm.: tzw. porażenie Klümpke – zespół
naramenny, nadgrzebienowy, obły mniejszy,
umierających palców – obejmuje
porażenie
równoległoboczne, dwugłowy ramienia, kruczogłównie małe mm. ręki, tj. kłębika
ramienny, ramienny, ramienno-promieniowy i
palca małego, międzykostne,
odwracacz
glistowate i zginacze palców
- 134 -
nn. krótkie
nn. długie
n. grzbietowy łopatki, n. piersiowy długi,
n. nadłopatkowy
n. podłopatkowy, n. piersiowo-grzbietowy,
n. pachowy, n. promieniowy, n. skórny ramienia
przyśrodkowy
n. podobojczykowy
n. piersiowy przyśrodkowy i boczny,
n. mięśniowo-skórny, n. skórny
przedramienia przyśrodkowy, n.
pośrodkowy, n. łokciowy
N. grzbietowy łopatki (n. dorsalis scapulae) przebija m. pochyły środkowy, biegnie między m. pochyłym tylnym a m.
dźwigaczem łopatki, unerwia częściowo ten ostatni oraz mm. równoległoboczne.
N. piersiowy długi (n. thoracicus longus) przebija m. pochyły środkowy, po czym biegnie do zewnętrznej powierzchni
m. zębatego przedniego i unerwia go.
N. nadłopatkowy (n. suprascapularis) biegnie wzdłuż tylnego brzuśca m. łopatkowo-gnykowego do wcięcia łopatki i m.
nadgrzebieniowego, następnie biegnie z t. nadgrzebieniową i przewija się przez szyjkę łopatki do
m. podgrzebieniowego, unerwiając torebkę stawu ramiennego.
N. podobojczykowy (n. subclavius) leży na m. pochyłym przednim, bardziej bocznie od n. przeponowego i zdąża pod
obojczykiem a przed t. podobojczykową do jednoimiennego mięśnia.
N. podłopatkowy (n. subscapularis) przeznaczony jest dla jednoimiennego mięśnia oraz dla m. obłego większego.
N. piersiowo-grzbietowy (n. thoracodorsalis) biegnie po wewnętrznej stronie m. najszerszego grzbietu i unerwia go.
N. pachowy (n. axillaris) przewija się dookoła szyjki chirurgicznej kości ramiennej, przechodzi wraz z t. okalającą
ramię tylną przez szczelinę pachową boczną do wewnętrznej strony m. naramiennego, po czym dzieli się na 3 gałęzie.
Dwie skrajne gg. mają charakter ruchowy – przyśrodkowa rozgałęzia się w m. obłym mniejszym, boczne zaś w m.
naramiennym. Za to gałąź środkowa jest czuciowa i nosi nazwę n. skórnego ramienia bocznego górnego (n. cutaneus
brachii lateralis superior) – biegnie ona między tylnym brzegiem m. naramiennego i ścięgnem początkowym długiej
głowy m. trójgłowego ramienia, unerwia zaś skórę pokrywającą tylną część m. naramiennego i bliższą część m.
trójgłowego. Z powodu unerwienia m. naramiennego, będącego głównym odwodzicielem ramienia, porażenie n.
pachowego upośledza wsadzanie ręki do rękawa.
N. skórny ramienia przyśrodkowy (n. cutaneus brachii medialis) unerwia skórę dołu pachowego i przyśrodkowej strony
ramienia do nadkłykcia przyśrodkowego; zespalając się z g. skórną boczną (r. cutaneus lateralis) daje
nn. międzyżebrowo-ramienne (nn. intercostobrachiales).
N. piersiowy przyśrodkowy (n. pectoralis medialis) wędruje między naczyniami pachowymi, wchodzi od wewnętrznej
strony do m. piersiowego mniejszego, dając 2-3 gg. dla m. piersiowego większego.
N. piersiowy boczny (n. pectoralis lateralis) przechodzi przed naczyniami pachowymi, przebija powięź obojczykowopiersiową (fascia clavipectoralis), wchodzi od strony wewnętrznej do m. piersiowego większego i wymienia gałązki
nerwowe z n. poprzednim.
N. mięśniowo-skórny (n. musculocutaneus) jest n. mieszanym; w dole pachowym biegnie bocznie od n. pośrodkowego,
przebija m. kruczo-ramienny, przechodzi między m. dwugłowym a m. ramiennym, dokąd daje gg. mięśniowe (rr.
musculares), przebija powięź ramienną na bocznej stronie ścięgna m. dwugłowego, po czym przedłuża się w czysto
czuciowy n. skórny przedramienia boczny (n. cutaneus antebrachii lateralis) – ten dzieli się n gg. przednie i tylne,
zaopatrujące skórę bocznej części przedramienia; na ramieniu łączy się z n. pośrodkowym, w obrębie przedramienia
zaś z g. powierzchowną n. promieniowego.
N. skórny przedramienia przyśrodkowy (n. cutaneus antebrachii medialis) pokryty jest powięzią ramienną, spod której
wychodzi wspólnie z ż. odłokciową (v. basilica); g. przednia (r. anterior) towarzyszy ż. pośredniej łokcia, unerwia
skórę przedniej strony przedramienia i zespala się z g. głęboką n. łokciowego; g. tylna (r. posterior) unerwia
przyśrodkową część tylnej powierzchni przedramienia, ponadto łączy się z n. szyjnym ramienia przyśrodkowym oraz
g. grzbietową n. łokciowego.
303 N. promieniowy (n. radialis) leży w dole pachowym z tyłu za t. pachową, przed ścięgnami końcowymi m.
najszerszego grzbietu i m. obłego większego. Razem z t. głęboką ramienia wchodzi do swojej bruzdy (sulcus n.
radialis), w 1/3 dolnej części ramienia przebija przegrodę międzymięśniową ramienia boczną (septum intermusulare
brachii laterale) i dostaje się na przednią stronę ramienia. Leży w bruździe utworzonej przez m. ramienny i m.
ramienno-promieniowy, gdzie też dzieli się na g. głęboką i powierzchowną, przeznaczone dla unerwienia
przedramienia i ręki. Oddaje po drodze szereg pomniejszych gałązek.
N. skórny ramienia tylny (n. cutaneus brachii posterior) odchodzi w dole pachowym, przeznaczony jest dla skóry
pokrywającej przyśrodkową głowę m. trójgłowego ramienia aż do łokcia.
N. skórny ramienia boczny dolny (n. cutaneus brachii lateralis inferior) wchodzi po skórę poniżej końcowego
przyczepu m. naramiennego, w sąsiedztwie ż. odpromieniowej (v. cephalica), unerwia skórę dolno-bocznej części
przedramienia.
N. skórny przedramienia tylny (n. cutaneus antebrachii posterior) oddziela się w bruździe n. promieniowego i biegnie
razem z t. poboczną promieniową. Przebija powięź ramienia i przechodzi na grzbietową stronę przedramienia między
nadkłykciem bocznym a wyrostkiem łokciowym. Unerwia pas skóry między obszarami unerwienia n. skórnego
przedramienia przyśrodkowego i bocznego.
- 135 -
Gg. mięśniowe (rr. musculares) przeznaczone są dla m. trójgłowego ramienia, m. łokciowego oraz m. prostownika
nadgarstka promieniowego długiego i krótkiego.
Ruchowa g. głęboka (r. profundus) przebija i unerwia m. odwracacz. Po wyjściu z jego kanału (canalis m. supinatoris)
leży między warstwą powierzchowną a głęboką mm. tylnych przedramienia. Oddaje gg. mięśniowe dla prostowników:
m. prostownika nadgarstka łokciowego, m. prostownika palców, m. prostownika palca małego, m. odwodziciela kciuka
długiego, m. prostownika kciuka krótkiego i długiego, m. prostownika palca wskazującego. Od g. zaopatrującej dwa
ostatnie mm. odchodzi n. międzykostny przedramienia tylny (n. interosseus antebrachii posterior). Leży on w 1/3
dalszej części przedramienia na błonie międzykostnej między ścięgnami końcowymi wymienionych mm..
Przeznaczony jest dla torebki stawu promieniowo-nadgarstkowego, a jego g. przebija błonę i łączy się z n.
międzykostnym przedramienia przednim, pochodzącym od n. pośrodkowego oraz z gg. przeszywającymi (rr.
perforantes) od g. głębokiej n. łokciowego.
Czuciowa g. powierzchowna (r. superficialis) biegnie razem z t. promieniową po stronie bocznej, pokryta przez m.
ramienno-promieniowy. Przechodzi pod ścięgnem tego ostatniego na grzbietową stronę przedramienia i zespala się z n.
skórnym przedramienia bocznym. W obrębie ręki daje gg. dla promieniowej części jej grzbietu oraz nn. palcowe
grzbietowe (nn. digitales dorsales). Unerwiają one 2,5 palca po stronie grzbietowej, a ponadto od gałązki dla palca III
odchodzi g. łącząca łokciowa (r. communicans ulnaris), łącząca się z g. grzbietową n. łokciowego.
N. promieniowy unerwia ruchowo wszystkie mm. tylnej strony przedramienia, dlatego też jego porażenie powoduje
wystąpienie tzw. ręki opadającej – nie ma możliwości podniesienia do pionu nadgarstka.
304 N. pośrodkowy (n. medianus) tworzy pętlę obejmującą t. pachową. Na ramieniu biegnie w bruździe
dwugłowej przyśrodkowej (sulcus bicipitalis medialis), po czym owija się wokół t. ramiennej. Pokryty jest
rozścięgnem m. dwugłowego i wchodzi miedzy dwie głowy m. nawrotnego obłego (m. pronator teres). Biegnie między
mm. przednimi przedramienia, między powierzchownymi a głębokimi zginaczami palców. Wchodzi do kanału
nadgarstka, leżąc powierzchownie do pochewki maziowej wspólnej mm. zginaczy. Ostatecznie dzieli się na nn.
palcowe dłoniowe wspólne.
N. międzykostny przedramienia przedni (n. interosseus antebrachii anterior) odchodzi na dalszym brzegu
m. nawrotnego obłego, po czym biegnie na błonie międzykostnej wraz z t. międzykostna przednią. Unerwia m. zginacz
kciuka długi, część m. zginacza palców głębokiego przeznaczona dla unerwienia palców II i III, m. nawrotny
czworoboczny oraz staw promieniowo-nadgarstkowy.
Gg. mięśniowe (rr. musculares) odchodzą poniżej stawu łokciowego i przeznaczone są dla: m. nawrotnego obłego, m.
zginacza nadgarstka promieniowego, m. dłoniowego długiego i m. zginacza palców powierzchownego.
Czuciowa g. dłoniowa (r. palmaris) odchodzi w 1/3 dolnej części przedramienia, przebija jego powięź i zaopatruje
skórę kłębu i promieniowej części dłoni.
G. łącząca z n. łokciowym (r. c. c. n. ulnari) odchodzi od n. palcowego dłoniowego III, biegnie równolegle do łuku
dłoniowego powierzchownego i zespala się z g. powierzchowną n. łokciowego.
Nn. palcowe dłoniowe wspólne (nn. digitales palmares communes) występują w liczbie 3, dzieląc się dalej na 7 nn.
palcowych dłoniowych właściwych (nn. digitales palmares proprii), unerwiających 3,5 palca po stronie dłoniowej.
Z powodu unerwienia przez n. pośrodkowy mm. zginaczy palców od strony promieniowej, jego porażenie powoduje
wystąpienie tzw. ręki błogosławiącej lub do przysięgi – próba zgięcia wszystkich palców kończy się zgięciem tylko IV
i V, a pozostałe sterczą wyprostowane.
305 N. łokciowy (n. ulnaris) biegnie po przyśrodkowej stronie t. ramiennej, następnie przechodzi na tylną stronę
przegrody międzymięśniowej ramienia przyśrodkowej (septum intermusculare brachii mediale) i leży na
przyśrodkowej głowie m. trójgłowego ramienia. Wchodzi w swoją bruzdę (sulcus n. ulnaris), po czym dostaje się
między dwie głowy m. zginacza nadgarstka łokciowego. Biegnie przyśrodkowo od t. łokciowej na m. zginaczu palców
głębokim. Obok stawu promieniowo-nadgarstkowego dzieli się na g. powierzchowna i głęboką.
Gg. mięśniowe (rr. musculares) przeznaczone są dla m. zginacza nadgarstka łokciowego i części m. zginacza palców
głębokiego – części dla palców IV i V.
G. skórna dłoniowa (r. cutaneus palmaris) biegnie razem z t. łokciową, przebija powięź przedramienia, rozprzestrzenia
się w skórze kłębika i przyległej części przedramienia.
G. grzbietowa (r. dorsalis) odchodzi w 1/3 przedramienia i wędruje na stronę tylną, w ¼ przedramienia daje 5 nn.
palowych grzbietowych (nn. digitales dorsales) i łączy się z g. powierzchowną n. promieniowego.
G. dłoniowa (r. palmaris) leży na troczku zginaczy i dzieli się dalej na g. powierzchowną i głęboką. Pierwsza z nich
daje gałązkę dla m. dłoniowego krótkiego i skóry kłębika oraz 2 nn. palcowe dłoniowe wspólne (nn. digitales palmares
communes), dające ostatecznie 3 nn. palcowe dłoniowe właściwe (nn. digitales palmares proprii). Ruchowa g. głęboka
leży między m. zginaczem palca małego krótkim a m. odwodzicielem tegoż palca, unerwia zarówno je jak i m.
przeciwstawiacz palca małego, mm. glistowate III i IV, mm. międzykostne ręki, głowę głęboką m. zginacza kciuka
krótkiego i m. przywodziciel kciuka; odsyła gg. przeszywające (rr. perforantes) wykazujące łączność z
n. międzykostnym przedramienia tylnym od n. promieniowego.
Ponieważ n. łokciowy unerwia częściowo mm. zginacze palców, jego porażenie manifestuje się obecnością tzw. ręki
szponiastej – palce IV i V nie dają się zgiąć, upodabniając rękę do ptasiego szponu.
- 136 -
306 Unerwienie skórne kończyny górnej przedstawia się następująco. Górną część bocznej powierzchni ramienia
tj. skórę pokrywającą tylną część m. naramiennego i bliższą cześć m. trójgłowego unerwia n. skórny ramienia boczny
górny (n. cutaneus brachii lateralis superior) od n. pachowego (n. axillaris). Część znajdującą się poniżej unerwia
analogicznie n. skórny ramienia boczny dolny (n. cutaneus brachii lateralis inferior) od n. promieniowego (n. radialis).
Powierzchnię tylną ramienia, tj. skórę pokrywającą głowę przyśrodkową m. trójgłowego unerwia n. skórny ramienia
tylny (n. cutaneus brachii posterior) również z n. promieniowego. Przyśrodkową część ramienia – skórę pokrywającą
dół pachowy i poniżej – unerwia samodzielny n. skórny ramienia przyśrodkowy (n. cutaneus brachii medialis) z pęczka
przyśrodkowego splotu ramiennego.
Przyśrodkową i część przedniej powierzchni przedramienia zaopatruje n. skórny przedramienia przyśrodkowy (n.
cutaneus antebrachii medalis) – również odchodzący bezpośrednio z przyśrodkowego pęczka splotu ramiennego.
Pozostałą część przedniej oraz boczną powierzchnię unerwia z kolei n. skórny przedramienia boczny (n. cutaneus
antebrachii lateralis), stanowiący przedłużenie n. mięśniowo-skórnego (n. musculocutaneus). Pas pomiędzy obszarami
n. przyśrodkowego i bocznego zaopatruje n. skórny przedramienia tylny (n. cutaneus antebrachii posterior),
odchodzący z n. promieniowego.
W obrębie ręki skórę kłębu oraz dłoniowe powierzchnie palców I, II, III i bocznej połowy IV zaopatruje n. pośrodkowy
(n. medianus) – odpowiednio dzięki g. dłoniowej (r. palmaris) oraz nn. palcowym dłoniowym właściwym (nn. digitales
palmares proprii). Z kolei kłębik i dłoniową powierzchnię przyśrodkowej połowy IV i całą V palca unerwia n.
łokciowy (n. ulnaris), za co odpowiadają odpowiednio: g. skórna dłoniowa (r. cutaneus palmaris) oraz nn. palcowe
dłoniowe właściwe. Po stronie grzbietowej linia podziału przebiega przez środek palca środkowego – grzbiet palca I, II
i bocznej połowy III unerwia n. promieniowy przez nn. palcowe grzbietowe (nn. digitales dorsales), zaś grzbiet reszty
III, IV i V – n. łokciowy również przez nn. palcowe grzbietowe.
307 Splot lędźwiowy (plexus lumbalis) tworzy się w wyniku zespolenia n. podżebrowego (n. subcostalis) oraz nn.
lędźwiowych L1-3 i górnej części L4. Pomiędzy powyższymi wytwarzają się 4 pętle lędźwiowe (ansae lumbales).
Odpowiednie nn. wychodzą przez otwory międzykręgowe lędźwiowe (foramina intervertebralia lumbalia). Sam splot
położony jest między dwoma warstwami m. lędźwiowego większego (m. psoas major). Wykazuje połączenia z
lędźwiową częścią pnia współczulnego (pars lumbalis trunci sympathici). Ze splotu wychodzi kilka krótkich gałęzi
ruchowych zaopatrujących pobliskie mm.: m. czworoboczny lędźwi (L1-3), m. lędźwiowy większy (L2-3), m. lędźwiowy
mniejszy (L1-2), mm. międzypoprzeczne lędźwi boczne (L1-5). Splot opuszczają również gałązki długie przeznaczone
dla mięśni i skóry bocznej i przedniej ściany brzucha, bocznej okolicy miednicy, a na kończynie dolnej – dla mięsni i
skóry przedniej, przyśrodkowej i bocznej powierzchni uda.
N. biodrowo-podbrzuszny (n. iliohypogastricus) leży za m. czworobocznym lędźwi i za nerką. Przechodzi przez
ścięgno początkowe m. poprzecznego brzucha, po czym wędruje do przodu w kierunku pierścienia pachwinowego
powierzchownego (anulus inguinalis profundus) między m. poprzecznym a m. skośnym wewnętrznym brzucha.
Unerwia wymienione mm. i przebija rozścięgno mm. skośnych brzucha. Dzieli się wówczas na g. skórną boczną i
przednią. Pierwsza (r. cutaneus lateralis) przeznaczona jest dla skóry pokrywającej m. pośladkowy środkowy i łączy się
z jednoimienną gałęzią n. podżebrowego. G. przednia (r. cutaneus anterior) zaopatruje skórę przyśrodkowej części
okolicy pachwinowej i okolicy łonowej.
N. biodrowo-pachwinowy (n. ilioinguinalis) przebija ścięgno m. poprzecznego brzucha, po czym biegnie między nim a
m. skośnym wewnętrznym. Po przejściu przez boczną odnogę pierścienia pachwinowego powierzchownego (crus
laterale anuli inguinalis superficialis) biegnie po przednio-bocznej ścianie powrózka nasiennego (funniculus
spermaticus) albo więzadła obłego macicy (lig. teres uteri). Ostatecznie omawiany nerw rozgałęzia się w skórze nasady
prącia i worka mosznowego albo warg sromowych większych w postaci gg. skórnych bocznych i przednich. Gg.
boczne (rr. cutanei laterales) unerwiają środkową część okolicy pachwinowej i najwyższy przyśrodkowy odcinek skóry
uda. Gg. przednie (rr. cutanei anteriores) zaopatrują skórę wzgórka łonowego (mons pubis) i dają nn. mosznowe albo
wargowe przednie (nn. scrotales vel labiales anteriores).
N. płciowo-udowy (n. genitofemoralis) po przejściu przez m. lędźwiowy większy dzieli się na dwie gg. składowe. G.
płciowa (r. genitalis) biegnie w dół, po tylno-przyśrodkowej stronie kanału pachwinowego; unerwia m. dźwigacz jądra
(m. cremaster), część skóry moszny, osłonkę kurczliwą albo wargi sromowe większe. G. udowa (r. femoralis)
przechodzi przez rozstęp naczyniowy (lacuna vasorum) i unerwia skórę pokrywającą dół owalny (fossa ovalis) oraz
trójkąt udowy (trigonum femorale).
N. skórny uda boczny (n. cutaneus femoris lateralis) przechodzi przez boczny brzeg m. lędźwiowego większego,
następnie skośnie przez dół biodrowy (fossa iliaca) i przez więzadło pachwinowe (lig. inguinale). Po osiągnięciu
zewnętrznej powierzchni uda rozchodzi się w powięzi szerokiej (fascia lata), unerwiając skórę bocznej części uda.
308 N. zasłonowy (n. obturatorius) przebija przyśrodkowy brzeg m. lędźwiowego większego i przechodzi przez
kresę graniczną (linea terminalis). Biegnie po bocznej ścianie miednicy mniejszej, do przodu i w dół w kierunku kanału
zasłonowego (canalis obturatorius). Rozgałęzia się na g. przednia, tylną oraz gg. mięśniowe. Te ostatnie przeznaczone
są m. in. dla m. zasłonowego zewnętrznego (m. obturatorius externus). G. przednia (r. anterior) zaopatruje m.
przywodziciel długi i krótki (m. adductor longus et brevis), m. grzebieniowy (m. pectinatus) i m. smukły (m. gracilis),
dalej przedłuża się w g. skórną, która przebija powięź szeroką i rozgałęzia się w przyśrodkowej części skory uda i
- 137 -
kolana. G. tylna (r. posterior) przechodzi między m. zasłaniaczem zewnętrznym a m. przywodzicielem krótkim,
unerwia zaś przywodziciel wielki (m. adductor magnus).
309 N. udowy (n. femoralis) biegnie wpierw w bruździe ograniczonej przez m. lędźwiowy większy i
m. biodrowy, następnie przechodzi przez więzadło pachwinowe oraz przez rozstęp mięśniowy (lacuna musculorum)
wraz z wymienionymi mięśniami. Oddaje m. in. gg. mięśniowe dla mm. wewnętrznych miednicy, przedniej grupy mm.
uda i dla m. grzebieniowego. Odsyła również gg. skórne przednie (rr. cutanei anteriores), które dzielą się dalej na grupę
przyśrodkową i boczną, przechodzą przez powięź szeroką i unerwiają skórę przedniej i przyśrodkowej strony uda aż do
kolana. Przedłużenie n. udowego stanowi n. udowo-goleniowy (n. saphenus). Otacza on t. udową przechodząc z jej
strony bocznej na przyśrodkową, wchodzi do kanału przywodzicieli (canalis adductorius) i wraz z t. zstępującą kolana
(a. genus descendens) przebija jego przednią ścianę (lamina vastoadductoria). Leży w bruździe ograniczonej przez m.
obszerny przyśrodkowy i m. przywodziciel wielki. Przechodzi na przyśrodkową stronę kolana, przebija powięź szeroką
i towarzyszy ż. odpiszczelowej (v. saphena magna). Ostatecznie wędruje po przyśrodkowej stronie podudzia do kostki
przyśrodkowej piszczeli (malleolus medialis tibiae). Oddaje g. podrzepkową (r. infrapatellaris) dla skóry przedniej i
przyśrodkowej strony kolana oraz nn. skórne łydki przyśrodkowe (nn. cutanei cruris mediales) dla przedniej i
przyśrodkowej stron podudzia.
310 Splot krzyżowy (plexus sacralis) powstaje z brzusznej gałęzi n. L4 – tworzącej pień lędźwiowo-krzyżowy
(truncus lumbosacralis), nn. krzyżowych S1-5 oraz z n. guzicznego Co1. Nn. krzyżowe wychodzą z otworów
krzyżowych miednicznych (foramina sacralia pelvina) i tworzą 5 pętli krzyżowych (ansae sacrales). N. guziczny po
wyjściu przez rozwór krzyżowy (hiatus sacralis) tworzy pętlę krzyżowo-guziczną (ansa sacrococcygea). Cały splot ma
kształt trójkąta zwróconego podstawą do wymienionych otworów, szczytem zaś do otworu podgruszkowego (foramen
infrapiriforme). Od szczytu odchodzi n. kulszowy (n. ischiadicus). Ze splotu wychodzi szereg gałęzi krótkich,
zaopatrujących okoliczne mięśnie oraz długich, rozchodzących się w obrębie kończyny dolnej.
N. gruszkowaty (n. piriformis) zaopatruje jednoimienny miesień. N. zasłonowy wewnętrzny (n. obturatorius internus) –
odpowiedni mięsień i m. bliźniaczy górny (m. gemellus superior). Podobnie n. czworoboczny uda (n. quadratus
femoris) – odpowiedni mięsień oraz m. bliźniaczy dolny (m. gemellus inferior). N. pośladkowy górny (n. gluteus
superior) przechodzi przez otwór nadgruszkowy (foramen suprapiriforme), biegnie z jednoimiennym naczyniem
tętniczym, a dalej między m. pośladkowym środkowym a najmniejszym (m. gluteus medius et minimus); ostatecznie
osiąga m. napinacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae). N. pośladkowy dolny (n. gluteus inferior) przechodzi
przez otwór podgruszkowy, leżąc z tyłu za n. kulszowym i bocznie od n. skórnego uda tylnego; rozgałęzia się w m.
pośladkowym największym.
N. skórny uda tylny (n. cutaneus femoris posterior) po przejściu przez otwór podgruszkowy pokryty jest
m. pośladkowym największym i powięzią szeroką. Krzyżuje się z długa głową m. dwugłowego uda (caput longum m.
bicipitis femoris) i zdąża do dołu podkolanowego (fossa poplitea). Przeznaczony jest dla skory tylnej powierzchni uda.
Oddaje nn. pośladków dolne (nn. clunium inferiores), które po przewinięciu się przez m. pośladkowy największy
rozgałęziają się w skórze okolicy pośladkowej. Gg. kroczowe (rr. perineales) biegną łukowato do bruzdy płciowoudowej, skory krocza i górnego odcinka przyśrodkowej powierzchni uda, tylnej części moszny albo warg sromowych
większych.
311 N. kulszowy (n. ischiadicus) po opuszczeniu splotu przechodzi przez otwór podgruszkowy. W pobliżu
występuje jego t. towarzysząca (a. commitans n. isciadici). Biegnie między guzem kulszowym (tuber ishiadicum) a
krętarzem większym (trochanter major), następnie w rynience w m. czworobocznym uda. Przylega od przodu do m.
przywodziciela wielkiego i krzyżuje się z długa głową m dwugłowego uda. W końcu rozdziela się na n. strzałkowy
wspólny (n. peroneus s. fibularis communis) i na n. piszczelowy (n. tibialis) – w dole podkolanowym obydwa one leżą
powierzchownie od naczyń podkolanowych. Oprócz tego pojawiają się gg. mięśniowe dla tylnej grupy mm. uda i m.
przywodziciela wielkiego oraz czuciowa gałązka stawowa (r. articularis) dla stawu kolanowego.
312 N. strzałkowy wspólny (n. peroneus s. fibularis communis) wędruje wzdłuż przyśrodkowego brzegu
m. dwugłowego uda, z tyłu za głową strzałki (caput fibulae). Przewija się przez szyjkę tej ostatniej (collum fibulae) na
przednią stronę goleni i między przyczepami m. strzałkowego długiego (m. peroneus longus) dzieli się na n. strzałkowy
powierzchowny i głęboki. Ponadto oddaje gg. stawowe (rr. articulares) dla stawu kolanowego oraz piszczelowostrzałkowego. W dole podkolanowym odchodzi odeń również n. skórny łydki boczny (n. cutaneus surae lateralis),
który po przebiciu powięzi szerokiej ulega podziałowi. G. przednia (r. anterior) zmierza wzdłuż bocznej powierzchni
podudzia do kostki bocznej (malleolus lateralis). G. tylna (r. posterior) nosi nazwę g. łączącej strzałkowej (r. c.
fibularis) – leży na bocznej głowie m. brzuchatego łydki (caput laterale m. gastrocnemii), a po przebiciu powięzi łączy
się z n. skórnym łydki przyśrodkowym dając n. łydkowy.
N. strzałkowy powierzchowny (n. peroneus s. fibularis superficialis) ma charakter bardziej czuciowy. Leży na
przedniej powierzchni m. prostownika palców długiego i daje gg. mięśniowe dla mm. strzałkowych. Po przebiciu
powięzi dzieli się na 2 nn. skórne grzbietowe. N. przyśrodkowy (n. cutaneus dorsalis medialis) daje 2 nn. palcowe
grzbietowe stopy (nn. digitales dorsales pedis) – jeden dla przyśrodkowego brzegu stopy i palucha, drugi zaś dla
zwróconych ku sobie powierzchni palców II i III. N. pośredni (n. cutaneus dorsalis intermedius) unerwia skórę
podudzia i grzbietu stopy, po czym dzieli się na nn. palcowe grzbietowe stopy – jeden dla powierzchni między pacami
III i IV, drugi – pomiędzy Iv a V.
- 138 -
N. strzałkowy głęboki (n. peroneus s. fibularis profundus) ma charakter bardziej ruchowy. Przebija kolejno
m. strzałkowy długi i przegrodę międzymięśniową podudzia przednią, po czym leży na przedniej stronie błony
międzykostnej. Unerwia przednie mm. goleni, po czym przechodzi pod dolnym troczkiem mm. prostowników
(retinaculum mm. extonsorum inferius) na przyśrodkową stronę t. piszczelowej przedniej. Po skrzyżowaniu się z m.
prostownikiem krótkim palucha rozdziela się na nn. palcowe grzbietowe: boczny palucha oraz przyśrodkowy palca
małego (n. digitalis dorsalis hallucis lateralis et digiti minimi medialis) unerwiający przestrzeń między palcami I i II.
313 N. piszczelowy (n. tibialis) biegnie w przedłużeniu pnia n. kulszowego, powierzchownie i bocznie od naczyń
podkolanowych i m. podkolanowego. Przechodzi między głowami m. brzuchatego łydki oraz pod łukiem ścięgnistym
m. płaszczkowatego (arcus tendinus m. solei). Dalej wędruje między warstwami tylnych mm. podudzia, obok bruzdy
kostkowej (sulcus malleolaris) przewija się przez troczek zginaczy (retinaculum flexorum) i rozdziela na nn.
podeszwowe. Odsyłane przezeń gg. mięśniowe bliższe i dalsze zaopatrują tylne mm. podudzia. N. międzykostny
podudzia (n. interosseus cruris) leży na błonie międzykostnej i unerwia więzozrost piszczelowo-strzałkowy
(syndesmosis tibiofibularis). N. skórny łydki przyśrodkowy (n. cutaneus surae medialis) przechodzi między głowami
m. brzuchatego łydki i biegnie podobnie jak z. odstrzałkowa (v. saphena parva), łącząc się ostatecznie z g. łączącą
strzałkową, tworząc n. łydkowy (n. suralis). Ten biegnie dalej z ż. odstrzałkową za kostkę boczną, wzdłuż bocznego
brzegu stopy jako n. skórny grzbietowy boczny (n. cutaneus dorsalis lateralis); ostatecznie daje gg. piętowe
przyśrodkowe i boczne (rr. calcanei mediales et laterales) przeznaczone dla pięty, tylnej części podeszwy i grzbietowej
strony palca V.
N. podeszwowy przyśrodkowy (n. plantaris medialis) jest bardziej czuciowy. Wraz z jednoimienna tętnicą biegnie na
stronę podeszwową, gdzie daje gg. mięśniowe dla m. przywodziciela palucha, przyśrodkowej głowy m. zginacza
krótkiego palucha oraz m. zginacza krótkiego palców. Oddaje część końcową piszczelową i strzałkową: pierwsza ma
postać n. palcowego grzbietowego właściwego palucha piszczelowego (n. digitalis plantaris proprius hallucis tibialis),
druga zaś 2 nn. palcowych podeszwowych wspólnych (nn. digitales plantares communes) dających 4 nn. palcowe
podeszwowe właściwe (nn. digitales plantares proprii) – dla przestrzeni między palcami: I i II, II i III oraz III i IV;
występują również gg. dla mm. glistowatych I i II.
N. podeszwowy boczny (n. plantaris lateralis) ma charakter ruchowy. Wraz z jednoimienną tętnicą biegnie ku bokowi,
leżąc na m. odwodzicielu palca małego i m. czworobocznym podeszwy. Unerwia je oraz rozchodzi się na gg. końcowe.
G. powierzchowna przeznaczona jest dla m. zginacza krótkiego palca małego, m. przeciwstawiacza tego palca i mm.
międzykostnych IV, przedłuża się w n. palcowy podeszwowy wspólny dający 2 nn. palcowe podeszwowe właściwe –
dla przestrzeni między IV a V palcem. G. głęboka towarzyszy łukowi podeszwowemu t. podeszwowej bocznej,
przeznaczona jest dla mm. glistowatych III i IV, m. przywodziciela kciuka, bocznej głowy m. zginacza krótkiego
palucha i reszty mm. międzykostnych.
Splot guziczny (plexus coccygis) utworzony jest z pętli krzyżowo-guzicznej (ansa sacrococcygea) S5-Co1.
Odchodzi zeń n. guziczny (n. coccygeus), rozgałęziający się na nn. odbytniczo-guziczne (nn. anococcygei). Te ostatnie
biegną między m. guzicznym a m. dźwigaczem odbytu, unerwiają zarówno je, jak i pasmo skory pomiędzy kością
guziczną a odbytem.
Na m. guzicznym leży ponadto splot sromowy (plexus pudendus), utworzony z gg. głównie S3-4, do których przez
gg. brzuszne dołączają się wiązki przywspółczulne z jąder krzyżowych rdzenia, a przez gg. łączące szare – wiązki
współczulne z pnia współczulnego. Wszystkie elementy osiągają splot podbrzuszny dolny czyli miedniczny (plexus
hypogastricus inferior s. pelvinus). Najistotniejszym nerwem splotu jest n. sromowy (n. pudendus). Przechodzi on
przez otwór podgruszkowy, przewija się przez kolec biodrowy i wędruje przez otwór kulszowy mniejszy do dołu
kulszowo-odbytniczego (fossa ischiorectalis). Przez kanał sromowy Alcocka (canalis pudendalis) dostaje się pod
spojenie łonowe, skąd wędruje na grzbietową stronę i do opuszki prącia lub łechtaczki. W przebiegu oddaje szereg
gałązek. Nn. odbytnicze dolne (nn. rectales inferiores) przeznaczone są dla odbytu, pokrywającej go oraz właściwego
m. zwieracza zewnętrznego. Nn. kroczowe (nn. perineales) dzielą się na czuciową część powierzchowną oraz ruchową
głęboką. Część pierwsza daje g. boczną dla skóry bocznej okolicy krocza oraz gg. przyśrodkowe – nn. mosznowe albo
wargowe tylne (nn. scrotales vel labiales) dla warg sromowych większych, zewnętrznego ujścia cewki moczowej oraz
przedsionka pochwy. Część głęboka prowadzi gg. mięśniowe dla m. poprzecznego krocza powierzchownego i
głębokiego, m. opuszkowo-gąbczastego, m. kulszowo-jamistego i m. zwieracza zewnętrznego odbytu, a także gałązki
dla opuszki prącia i cewki męskiej czy śluzówki pochwy i cewki żeńskiej. Przedłużeniem n. sromowego jest n.
grzbietowy prącia lub łechtaczki (n. dorsalis penis vel clitoridis) – pokryty odnogą odpowiedniego narządu, daje
wiązkę dla zwieracza cewki. Po przejściu pod więzadłem łukowatym łonowym (lig. arcuatum pubis) biegnie bocznie
od jednoimiennej tętnicy. Daje ostatecznie 4-5 gg. przyśrodkowych dla żołędzi prącia lub łechtaczki oraz 8-10 gg.
bocznych dla napletka i ciała jamistego odpowiedniego narządu.
314 Unerwienie skórne kończyny dolnej prezentuje się następująco. Boczną powierzchnię uda zaopatruje
samodzielny n. skórny uda boczny (n. cutaneus femoris lateralis). Powierzchnia przednia unerwiana jest przez
gg. skórne przednie n. udowego (rr. cutanei anteriores n. femoralis), przyśrodkowa zaś przez powyższe źródło oraz
przez g. skórną n. zasłonowego (r. cutaneus n. obturatorii). Czucie z powierzchni tylnej prowadzi samodzielny n.
skórny uda tylny (n. cutaneus femoris posterior).
Przednio-przyśrodkowa część goleni zaopatrywana jest przez n. udowo-goleniowy (n. saphenus). Przednio-boczna z
- 139 -
kolei przez n. skórny łydki boczny (n. cutaneus surae lateralis) odchodzący od n. strzałkowego wspólnego (n. peroneus
s. fibularis communis). W wyniku połączenia ostatniej wymienionej gałęzi z n. skórnym łydki przyśrodkowym (n.
cutaneus surae medialis) od n. piszczelowego (n. tibialis) powstaje n. łydkowy (n. suralis) zaopatrujący tylny pas skory
goleni oraz oddający n. skórny grzbietowy boczny (n. cutaneus dorsalis lateralis) dla grzbietu stopy.
Pozostała część grzbietu stopy zaopatrzona jest przez n. skórny grzbietowy przyśrodkowy i pośredni (n. cutaneus
dorsalis medialis et intermedius), oba pochodzące z n. strzałkowego powierzchownego (n. fibularis superficialis). Klin
między palcami I i II wypełnia n. palcowy grzbietowy (n. digitalis dorsalis) od n. strzałkowego głębokiego (n. fibularis
profundus). Podeszwowa powierzchnia stopy zaopatrzona jest przez n. podeszwowy przyśrodkowy (n. plantaris
medialis), a właściwie przez jego gałęzie – n. palcowy podeszwowy właściwy (n. digitalis palmaris proprius) dla
przyśrodkowej połowy palucha oraz nn. palcowe podeszwowe właściwe (nn. digitales palmares proprii) dla przestrzeni
między palcami: I i II, II i III oraz III i IV.
Gg. grzbietowe nn. rdzeniowych scharakteryzować można następująco: odchodzą od pni nn. rdzeniowych jeszcze
w otworach międzykręgowych; są cieńsze od opowiadających im gg. brzusznych – z wyjątkiem dwóch pierwszych;
unerwiają skórę grzbietu, jego mm. głębokie oraz połączenia kręgosłupa; granice ich unerwienia na skórze wyznacza
linia o następującym przebiegu: od połowy kresy karowej górnej przez brzeg m. czworobocznego, wyrostek barkowy,
dolny kąt łopatki do środkowego punktu grzebienia biodrowego, każdy z nich dzieli się na g. przyśrodkową i boczną.
W odcinku szyjnym pierwsza g. grzbietowa jest czysto ruchowa i przyjmuje nazwę n. podpotylicznego
(n. suboccipitalis). Leży on na tylnym łuku kręgu szczytowego pod t. kręgową, biegnie przyśrodkowo od stawu
szczytowo-potylicznego do pola ograniczonego od góry przez m. skośny głowy górny, przyśrodkowo przez m. prosty
głowy tylny górny, z dołu zaś przez m. skośny głowy dolny. Zakres jego unerwienia stanowią mm. podpotyliczne oraz
m. półkolcowy głowy. Następna g. grzbietowa jest bardziej czuciowa niż ruchowa; leży za stawem szczytowoobrotowym bocznym, przewija się przez m. skośny głowy dolny, po czym biegnie do góry i dzieli się na g. przednią i
tylna. Pierwsza unerwia ruchowo m. półkolcowy głowy, m. skośny głowy dolny, m. płatowaty głowy oraz m.
najdłuższy głowy. G. tylna znana jest jako n. potyliczny większy (n. occipitalis major) – przebija on końcowe ścięgno
m. czworobocznego i unerwia skórę okolicy potylicznej. Podobnie ma się sprawa w przypadku czuciowej gałązki
grzbietowej C3, zwanej n. potylicznym trzecim (n. occipitalis tertius).
W odcinku piersiowym gg. grzbietowe biegną bocznie od stawów międzykręgowych i ulęgają podziałowi.
Gg. przyśrodkowe wychodzą między m. wielodzielnym m. półkolcowym, oprócz nich zaś dodatkowo zaopatrują m.
kolcowy i mm. skręcające, po czym przedłużają się w gg. skórne przyśrodkowe (rr. cutanei mediales). Gg. boczne mają
gg. górne dla m. najdłuższego i m. biodrowo-żebrowego oraz dolne dla m. prostownika grzbietu, przedłużające się w
gg. skórne boczne (rr. cutanei laterales).
Gg. grzbietowe nn. lędźwiowych, krzyżowych i guzicznego wchodzą bocznie w lożę wypełnioną przez m. prostownik
grzbietu. W pierwszym ich odcinku gg. przyśrodkowe zaopatrują lędźwiową część m. wielodzielnego, zaś boczne
wysyłają nn. pośladków górne (nn. clunium superiores) – dla klina skóry pośladka w kształcie odwróconego trójkąta.
W odcinku krzyżowym gg. przyśrodkowe zasilają krzyżowe części m. prostownika grzbietu i m. wielodzielnego,
boczne zaś wytwarzają nn. pośladków środkowe (nn. clunium medii) – dla skóry okolicy krzyżowej i przyległej części
okolic pośladka.
- 140 -