Rola rodziny jako środowiska wychowawczego w rozwoju dziecka

Rola rodziny jako środowiska wychowawczego w rozwoju dziecka

Małgorzata Owca
Pedagog szkolny
Gimnazjum nr 5 w Chorzowie
Rola rodziny jako środowiska wychowawczego
w rozwoju dziecka
Zagadnienie rodziny jako środowiska wychowawczego w rozwoju dziecka jest tematem
bardzo obszernym i szeroko rozumianym. W wychowaniu bowiem nie ma niczego co można by
pominąć lub uznać za nie istotne – gdyż wszystko ma jakiś odnośnik do wychowania oraz wielość
zagadnień rodziny traktuje o jej wpływie na rozwój dziecka. Z tej ogromnej wielości zagadnień
dotyczących rodziny jako środowiska wychowawczego w rozwoju dziecka zostały wybrane te, w
których rodzina oddziaływuje na dziecko najbardziej.
Definicja rodziny.
Rodzina już od dwóch i pół tysiąca lat stanowi obszar zainteresowań wielu filozofów,
badaczy i naukowców. Począwszy od Arystotelesa aż do dzisiaj próbują oni w swoich pracach
usystematyzować pojecie rodziny oraz wskazać na istotne jej cechy a także rolę jaką ma do
spełnienia. Z rozważań tych wynikło wiele definicji w zależności od tego jakim głównym kryterium
kierował się autor. Jednakże z wielości pojęć daje wyróżnić się kilka czynników wspólnych
definiujących rodzinę m. in. jako:
• zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa
lub adopcji
• grupę odniesienia, z którą jednostka świadomie i mocno identyfikuje się jako jej członek
• integralną część każdego społeczeństwa, stanowiącą jego najmniejszą a zarazem
podstawową komórkę1
• grupę społeczną zapewniająca ciągłość biologiczną społeczeństwa
• instytucję społeczną
• sumę warunków przyrodniczo-społeczno-kulturowych, które w sposób różnorodny pod
względem jakości jak i intensywności działania wpływają na przebieg i efekty wychowania
• wyznaczony społecznie układ warunków materialno-rzeczowych, przebiegających na ich
bazie oddziaływań wychowawczych, służących realizacji takich celów, które umożliwiają
uzyskanie korzystnych rezultatów wychowawczych2
• środowisko wychowawcze
Powyższe skrótowe definicje mają również jeszcze jedną cechę wspólną, mianowicie to, że
wskazują na znaczenie jakie z jednej strony ma rodzina w indywidualnym życiu jednostki
a z drugiej jakie ma znaczenie w życiu społecznym. W zależności od tego z jakiej płaszczyzny
rozpatrywana jest rodzina, jakie kryteria zostały przyjęte za przodujące oraz czy klasyfikacja
pojęcia rodziny dokonywana jest z punktu widzenia filozofii, socjologii, pedagogiki czy
1
Z. Tyszka – Rodzina, w: Encyklopedia Pedagogiczna pod red. W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1997,
s. 695
2
E. Jarosz – Wybrane obszary diagnozowania pedagogicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice
2006, s. 15
1
psychologii a nawet ekonomii – definicje pojęcia rodziny będą uwzględniały te czynniki, które
przede wszystkim są istotne dla danej dziedziny.
Rodzina jako środowisko wychowawcze.
Środowisko wychowawcze to część środowiska społecznego i kulturowego, które wywiera
wpływ na wytwarzanie się trwałych postaw, poglądów, wiedzy, sposobów postępowania jednostki.
Jest ono wszędzie tam, gdzie we wzajemnych oddziaływaniach jednostka przyswaja sobie te trwałe
elementy wiedzy, sposoby działania, myślenia, odczuwania; gdzie jednostka tworzy sobie
(względnie trwałe) wyobrażenia o świecie, ludziach, wartościach. Środowisko wychowawcze jest
również wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z procesem socjalizacji i wychowania.3
Rozpatrując rodzinę w kategoriach środowiska wychowawczego uwzględniamy jej
znaczenie subiektywne bądź obiektywne. I tak:
subiektywny aspekt rodzinnego środowiska wychowawczego polega na tym, że traktujemy
je jako indywidualne, niepowtarzalne, ma ono specyficzny i jednostkowy charakter, dla
każdego członka rodziny stanowi różny indywidualny sens; w tym ujęciu członkowie
rodziny odbierają jej cechy w sposób tylko sobie właściwy, warunkowany swoją
osobowością, doświadczeniami pozarodzinnymi czy indywidualnymi procesami
psychicznymi (np. te same kłótnie pomiędzy rodzicami będą różnie odbierane przez różne
dzieci w danej rodzinie – dla jednego dziecka nie będą one miały większego znaczenia, dla
drugiego natomiast mogą być traumatycznym przeżyciem wywołującym poczucie winy)
rodzina w znaczeniu obiektywnego środowiska wychowawczego to zespół cech i interakcji
wyróżnianych jako typowe dla rodzin danej zbiorowości, rodzina postrzegana jest tu
niejako „z zewnątrz” i nie jest ważny szczegółowy obraz cech indywidualnej rodziny.4
Cechy rodziny określające ją jako środowisko rodzinne a mające ogromny wpływ na rozwój
dziecka stanowią trzy sfery:
a) sfera materialno-rzeczowa – dotyczy sytuacji materialnej rodziny i czynników określających
warunki życia rodziny
b) sfera oddziaływań o charakterze wychowawczym – obejmująca strukturę rodziny, relacje
i więzi między członkami rodziny, postawy wychowawcze, style wychowania, atmosferę
wychowawczą, kary i nagrody itp.
c) sfera wartości – obejmująca treści wychowawcze, cele wychowania, uznawane systemy
wartości, autorytety i wzory, oraz aspiracje życiowe i edukacyjne.5
Typy rodzin i style rodzicielskie mające wpływ na rozwój dziecka
Oczekiwania rodziców wobec dzieci są bardzo różne, dotyczą zarówno teraźniejszości jak
i przyszłości. Konsekwencją tych oczekiwań są wymagania, gdyż mają one wpływ na rodzaj
stawianych dziecku zadań, na sposób ich egzekwowania, na stosunek emocjonalny do niego.
Emocje związane z oczekiwaniami i wymaganiami też są bardzo różnorodne – od tych
pozytywnych, radosnych do negatywnych, pełnych złości, gniewu i wstydu. Wywierają one
znaczący wpływ na dziecko, na jego charakter, wyobrażenia o sobie. Relacje te przebiegają z
różnym nasileniem w zależności od typu rodziny.
3
J. Szczepański – Środowisko wychowawcze, w: Encyklopedia Pedagogiczna pod red. W. Pomykało, Fundacja
Innowacja, Warszawa 1997, s. 819 i 820
4
E. Jarosz – Wybrane obszary diagnozowania pedagogicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2006,
s. 16
5
J. Piekarski – Diagnoza typologiczna rodziny jako środowiska wychowawczego, w: Elementy diagnostyki
pedagogicznej pod red. I. Lepalczyk i J. Badury, PWN, Warszawa, Łódź 1987, s. 101
2
Biorąc pod uwagę oczekiwania rodziców wobec dziecka oraz emocje i charakterystyczne
sposoby oddziaływań wychowawczych wyodrębnia się pięć głównych typów rodzin, są to:
♦ rodzina władzy – charakteryzuje się ona tradycyjnym układem ról, gdzie każde dziecko ma
wyznaczone miejsce, oczekiwania wobec dziecka są duże, często przekraczają jego możliwości
i są niedostosowane do jego indywidualnych cech; w takiej rodzinie dziecko żyje pod presją
wielkich wymagań, nikt nie daje mu wsparcia i nikt z nim nie rozmawia o jego problemach;
rygorystycznie wymaga się wykonywania powierzonych mu zadań, bezwzględnego
posłuszeństwa – niezrealizowanie zadań pociąga za sobą bolesne kary wymierzone
z perfekcyjna dokładnością, dominują kary fizyczne, często stosowane są też kary psychiczne,
jak poniżanie, straszenie utratą miłości rodzica czy nawet porzuceniem.
W takiej rodzinie dziecko czuje się nie kochane, samotne, nie szanowane, uczy się rezygnować
z własnych pragnień, rozwija się u niego poczucie klęski, niewolnictwa, co w efekcie powoduje
mocno zaniżoną samoocenę dziecka; reakcją może być też z drugiej strony negatywizm i bunt;
dziecko przeżywa złość, gniew, poczucie winy i bezradność. Deformacja osobowości powstająca na
skutek permanentnego lęku, zależności od rodzica może prowadzić do bierności, utrwalonego
negatywizmu, agresji lub patologicznej identyfikacji
♦ rodzina sukcesu – w rodzinie takiej najważniejsze znaczenie mają osiągnięcia jej członków,
rywalizuje ona z innymi rodzinami i spodziewa się tylko zwycięstwa, taka rodzina stawia
dziecku duże wymagania, zdecydowanie ponad jego możliwości, ale angażuje się w ich
realizację; rodzina podejmuje szereg działań a dzieci wiele godzin spędzają na zleconym im
zadaniu. Rodzicom sukcesu wydaje, że przy zwiększonym wysiłku można wszystko osiągnąć,
stosowane kary i nagrody są za coś i mają głównie mobilizować dziecko do działania – taki
sposób oddziaływania ma pobudzić motywację dziecka i zmusić do jeszcze większego wysiłku.
Uczucia są limitowane w zależności od tego czy dziecko spełnia oczekiwania, czy też nie, czy
sprawi zawód, czy usatysfakcjonuje rodzica.
W tej rodzinie dziecko stara się zadowolić rodziców, ale najczęściej nie jest w stanie, przez co
wyrabia sobie opinie dziecka niezdolnego, które nic nie potrafi, pojawia się lęk przed
niepowodzeniem, kształtuje się poczucie mniejszej wartości. Dziecko zaczyna unikać wszelkich
sytuacji trudnych, szczególnie tam, gdzie jest poddawane ocenie społecznej. Tak rodzi się
przeświadczenie o własnej nieudolności prowadzące do unikania wszelkich wyzwań. Dziecko czuje
się gorsze, bo rodzice codziennie udowadniają mu, że niczego nie potrafi zrobić dobrze.
♦ rodzina tzw. obojętna lub inaczej bezstresowa - to taka, która nie ma żadnych specjalnych
oczekiwań w stosunku do dziecka, rodzice zajęci są własnymi sprawami, pracą, sukcesami,
życiem osobistym, w takich rodzinach dominuje emocjonalna obojętność w relacjach
z dziećmi, co często tłumaczone jest tak zwanym bezstresowym wychowaniem. Tak naprawdę
dziecko nie czuje zainteresowania rodziców, ich troski, nie wie, jakie są wobec niego
oczekiwania.
W takich rodzinach dziecko jest samotne, rodzice są obok niego, nigdy z nim, dziecko nie czuje się
bezpieczne, kochane, akceptowane, w takiej rodzinie nie buduje ono sił wewnętrznych do radzenia
sobie w sytuacjach lękotwórczych, nie zna bowiem strategii postępowania, nie ma oparcia
w rodzicach. Rodzi to poczucie mniejszej wartości, a to z kolei przyczynia się do nadmiernej
zależności od innych, byle tylko otrzymać akceptację, której tak mu brakuje.
♦ rodzina chaosu - charakterystyczną jej cechą jest zmienność oczekiwań wobec dziecka, a tym
samym zmienność wymagań, w takiej rodzinie dziecko nie wie, czego tak naprawdę od niego
się żąda, zmieniają się nie tylko wymagania, lecz także emocje. System kar i nagród, cechuje
chwiejność, rodzice stosują kary fizyczne i wywierają presję psychiczną poprzez poniżanie czy
wyśmiewanie. Dziecko nigdy nie jest bezpieczne, nie wie, co może je spotkać za chwilę
i dlatego żyje w ciągłym napięciu.
♦ rodzina nadopiekuńcza - taka rodzina nie ma żadnych oczekiwań w stosunku do dziecka, ale
w przeciwieństwie do rodziny bezstresowej między dzieckiem a rodzicem wytwarza się silna
3
więź. U podstaw braku specjalnych oczekiwań często kryje się lęk, że dziecku może się coś
stać, przydarzyć coś przykrego, że wysiłek spowoduje chorobę czy inne nieszczęście i dlatego
należy je chronić, bronić przed zagrożeniem. Dziecko jest bezbronne, a rolą rodziców jest
zapewnienie mu ochrony. Jest otoczone przesadną troską i miłością. W ten właśnie sposób
rodzice ubezwłasnowolniają dziecko, sygnalizują, że jest słabe, nieporadne; zarówno wzory
zachowań sygnalizujące zagrożenie, wieczne obawy, jak i uniemożliwienie dziecku
samodzielnego pokonywania przeciwności, powoduje, że czuje się ono nieudolne, infantylne,
uzależnione od innych. Nie ma doświadczenia w radzeniu sobie z trudnościami i dlatego często
jest przerażone każdym nowym zadaniem.
Zaburzenia więzi, które występują między członkami tych rodzin, mają ogromny wpływ na
kształtowanie osobowości oraz wszechstronny rozwój wzrastających w niej dzieci, mądra, zgodna
i przyjazna rodzina to podstawowy warunek prawidłowego rozwoju każdego dziecka.6
Style rodzicielskie a wychowanie
Style rodzicielskie wpływają na społeczny i osobowościowy rozwój dzieci. W literaturze
przedmiotu wyróżnia się trzy kategorie stylów rodzicielskich - autorytarny, permisywny
i autorytatywny.
• autorytarny styl rodzicielski – to metoda wychowania dzieci polegająca na kontrolowaniu
zachowań i postaw dziecka tak, aby odpowiadały one surowym zasadom dotyczącym
zachowania -autorytarni rodzice starają się kontrolować zachowania i postawy swoich dzieci,
aby podporządkować je ścisłym regułom. Tacy rodzice uważają za wartość posłuszeństwo
i wybierają karanie jako metodę wychowawczą, kiedy dzieci próbują zachować się niezgodnie
z ich oczekiwaniami. Nie lubią dyskutować z dziećmi o swoich standardach; w porównaniu
z innymi rodzicami bardziej izolują się, kontrolują i są mniej ciepli, a ich dzieci są bardziej
niezadowolone, wycofujące się i nieufne
• permisywny styl rodzicielski - metoda wychowywania dzieci polegająca na stawianiu dziecku
niewielu wymagań - rodzice permisywni mają mało wymagań w stosunku do swoich dzieci,
pozwalają im na kierowanie własnym zachowaniem. Rzadko karzą swoje dzieci za niewłaściwe
zachowanie, nie obarczają wieloma obowiązkami domowymi unikają sprawowania kontroli;
ich dzieci są najmniej ufne we własne siły, eksplorujące i samokontrolujące się.
• autorytatywny styl rodzicielski - metoda wychowywania dzieci polegająca na kierowaniu
aktywnością dziecka poprzez ustalenie stałych reguł i standardów, przy jednoczesnej
skłonności do dyskutowania z dzieckiem na temat ich uzasadnień - rodzice autorytatywni
próbują kierować aktywnością swoich dzieci poprzez ustalenie stałych zasad i standardów, ale
gotowi są dyskutować o powodach, dla których zostały ustalone. Nie straszą dzieci, są
kochający, konsekwentni i szanują niezależne decyzje swoich dzieci; ich dzieci są najbardziej
ufne we własne siły, samokontrolujące się, eksplorujące i zadowolone.7
W czasach współczesnych stosunki rodzice-dzieci zazwyczaj demokratyzują się w miarę
dorastania dzieci. Dość autorytatywne (jeśli nie autokratyczne) kierowanie dziećmi małymi
polegające w znacznej mierze na egzekwowaniu nakazów, zakazów i poleceń stopniowo
zastępowane jest uzgodnieniem, czy dyskusją z dorastającą młodzieżą. Zwiększa się liczba rodzin,
gdzie młodzież traktowana jest na zasadzie partnerstwa.
6
7
Internet, www.profesor.pl
M. H. Dembo - Stosowana psychologia wychowawcza, WSiP, Warszawa 1997, s. 395
4
Postawy rodzicielskie i ich wpływ na rozwój dziecka
Szczególnie ważną rolę w wychowaniu dziecka odgrywa także odpowiedni do niego
stosunek rodziców nie tylko emocjonalny, lecz również ten, który się wyraża w ich sposobie
zachowania czyli w tzw. postawach rodzicielskich. Postawy te to tendencje do zachowania się
matki czy ojca w specyficzny sposób wobec dziecka. W zależności od swoich postaw wobec
dziecka rodzice przejawiają określone formy zachowania, które wpływają z kolei w kierunku
kształtowania się odpowiednich do tych form cech charakteru i osobowości dziecka,
a w przyszłości człowieka dorosłego.
Do postaw rodzicielskich sprzyjających właściwemu rozwojowi dziecka można zaliczyć
postawy: akceptacji, uznania praw dziecka w rodzinie, współdziałania, dawania rozumnej swobody.
Są to postawy zapewniające odpowiedni kontakt uczuciowy z dzieckiem, płaszczyznę
porozumienia wyzwalające aktywność dziecka i rozbudzające poczucie odpowiedzialności za swe
postępowanie, pobudzające do właściwego uczestnictwa w życiu rodzinnym. Inaczej mówiąc
prawidłowe są te postawy rodziców, które stwarzają warunki do pełnego społecznego rozwoju
dziecka i nie prowadzą do za burzeń w jego zachowaniu.
Nie są natomiast z wychowawczego punktu widzenia poprawne te postawy rodziców, które
nie uwzględniają zaspokajania podstawowych potrzeb dziecka jak: potrzeby doznawania
życzliwości i miłości, współdziałania, aktywności i samorealizacji oraz szacunku dla własnej
godności, poczucia własnej wartości. Gdy stosunek rodziców do dzieci ma charakter odtrącający,
także wytwarza się między nimi dystans i zaznacza się chłód uczuciowy wobec dziecka, a zamiast
wnikania w jego kłopoty i problemy, występuje ciągła dezaprobata i krytyka dziecka, może to
spowodować w jego rozwoju różnorodne zaburzenia, przejawiające się jako nieposłuszeństwo,
kłamstwa, kłótliwość, uleganie chęci przywłaszczenia sobie cudzych rzeczy (kradzieży). Stosunek
odtrącający może też winnych wypadkach powodować zastraszenie, bezradność dziecka, trudności
w jego społecznym przystosowywaniu się. Również wtedy, kiedy stosunek rodziców do dziecka
jest nadmiernie wymagający, tzn. kiedy stawiają oni dziecku wymagania nie liczące się z jego
indywidualnością, z jego możliwościami fizycznymi i psychicznymi — prowadzić to może do
występowania zaburzeń w kształtowaniu się osobowości dziecka.8
Rodzice muszą być świadomi również faktu, że słabości dziecka nie są wcale oznaką tego,
że nie będzie ono zdolne do niczego, oznacza to jedynie, iż pewne rzeczy mogą przychodzić mu
trudem. Aby dziecko mogło osiągnąć zamierzony cel musi włożyć więcej pracy. Beethoven ogłuchł
na starość a Edison potraktowany został jak ktoś kto w ogóle nie nadaje się do szkoły – jednakże
decydującym czynnikiem ich ostatecznych sukcesów byli właśnie rodzice. To rodzice swoim
zachowaniem nauczyli ich jak przezwyciężać własne słabości.9
Rola poszczególnych członków rodziny w rozwoju dziecka
Janusz Korczak pisał w swojej książce „Jak kochać dziecko”, że dziecko nie jest tylko
matki; jest ono wspólne: matki i ojca, dziadków i pradziadków - wszyscy mają wpływ na jego
rozwój. Do tego należałoby również dodać, że i rodzeństwo ma ogromny wpływ na rozwój oraz
wychowanie poszczególnych dzieci w rodzinie.
Matka i ojciec są równi w przekazywaniu życia, ale są różni i przeznaczeni do innych ról,
matka kocha zawsze, w każdej sytuacji, od prawidłowej opieki matki zależy to jakim człowiekiem
dziecko stanie się w przyszłości; od tego zależą rezultaty wychowania i nauczania
a w konsekwencji optymalny rozwój dziecka. Natomiast miłość ojcowska jest nieco inna. Ojciec
kocha dziecko dlatego, że spełnia jego oczekiwania, że odpowiada wymaganiom, jakie dziecku
stawia, zarówno w odniesieniu do spraw codziennych, jak i pryncypialnych. Ojciec bowiem
8
M. Grochociński – Kultura pedagogiczna rodziców, w: Rodzina i dziecko pod red. M. Ziemskiej, PWN, Warszawa
1986, s. 301,302
9
T. Kimmel – Bohaterowie wyrastają w domu, Oficyna wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 1995
5
oddziałuje na psychikę dziecka nie tylko jako konkretna osoba, ale także jako symbol
reprezentujący społeczeństwo i jego prawa. Ojciec - jako wychowawca pobudza rozwój
intelektualny i pragmatyczny dziecka, lecz nie narzuca mu drogi życiowej. Jest poprzez swój
wpływ wychowawczy strażnikiem wolności dziecka. Uczy je wybierać między impulsywnością
a racjonalnością i stawać się w pełni dojrzałą dorosłą osobą. Dzieci uczą się ról pełnionych przez
własnego ojca w sposób spontaniczny, obserwując naturalne, nie wyreżyserowane zachowanie ojca.
Jest to niejako „wychowanie przez życie”, wychowanie przez współżycie rodzinne z ojcem, który
pełniąc określone role społeczne, stwarza wzorce zachowań. Te wzorce zachowań dzieci
interioryzują niejako „wmontowują” w swą osobowość. Tak np. chłopcy uczą się ról męża, ról
dojrzałego mężczyzny w kontaktach osobistych, by później, po osiągnięciu dorosłości, móc te role
w swym dojrzałym życiu z powodzeniem „odegrać”. Natomiast dziewczęta obserwując ojca
i zarazem męża swej matki, tworzą sobie obraz swego przyszłego męża oraz ojca własnych
przyszłych dzieci - a także obraz mężczyzny w ogóle. Ma to niebagatelne znaczenie dla ich
późniejszego okresu dorosłości. Pomyślność życiowa, poprawność własnej życiowej drogi - w tym
sukces małżeński i rodzinny - dziewcząt i chłopców w znacznej mierze zależy od tego, czy dzieci
miały dostatecznie wiele okazji obserwowania swych ojców w środowisku domowym i w ogóle
w środowisku życia prywatnego. Ważne jest także oczywiście i to, w jakiej mierze ojcowskie role
były pełnione poprawnie.10 Można jednak stwierdzić, że jakkolwiek odmiennie kształtują się wzory
matczynej i ojcowskiej miłości, to dla prawidłowego rozwoju dziecka obydwie są jednakowo
ważne i niezbędne.
Dziecko uczy się relacji z rodzeństwem - w ogóle relacji z drugim człowiekiem obserwując, w jaki sposób samo jest traktowane, w jaki sposób traktują siebie nawzajem rodzice i
to jest najlepsza metoda wpływania na to, w jaki sposób rodzeństwo traktuje siebie. Rodzeństwo to
relacja „młodszy-starszy” i odwrotnie: „starszy-młodszy”. I jest w tym odzwierciedlenie sposobu, w
jaki „starszy”, czyli rodzic, traktuje „młodszego”, czyli dziecko.11 Związane jest to
z tym, że
jakiej opieki doświadcza rodzeństwo od rodziców, taką stosuje wobec siebie nawzajem.
Udział dziadków w opiece nad wnukami w ostatnich latach, czasie przemian gospodarczych,
intensyfikacji pracy zawodowej kobiet, wydaje się wzrastać. Dotyczy to zwłaszcza babć, o których
często mówi się „nieodzowna instytucja opiekuńczo-wychowawcza”, „pogotowie opiekuńcze”.
Rola dziadka jest mniej poznana niż rola babci. Więź z dziadkami może dla wnuków stanowić
kompensację więzi z rodzicami. Doznawana miłość od wnuków będzie działaniem
profilaktycznym, zwłaszcza jeśli jest bogata, intensywna w pierwszych trzech łatach życia, stanowi
wtedy znaczący element kształtowania się osobowości dziecka. W kontaktach z dziadkami dziecko
potrafi lepiej nauczyć się rozumieć starszego człowieka, kształtować pozytywne postawy
młodszego pokolenia w stosunku do starszego - jest to naturalny sposób i najbardziej efektywny.
Nie ulega wątpliwości, że dziadkowie są niedocenianym bagażem doświadczeń dla dziecka i nie
można dzieciom zabraniać ich doświadczania. Warto także podkreślić, że dziadkowie poprzez
swoje postawy wobec wnuków mają znaczący wpływ na małżeństwo swoich dzieci. To natomiast
jest gwarancją pozytywnego środowiska rodzinnego najlepszego dla rozwoju nie tylko małego
dziecka.12
Socjalizacyjna i wychowawcza funkcja rodziny
Rodzina w swym założeniu powinna pełnić wiele funkcji, wszystkie są ważne i niezbędne.
Jednakże dla prawidłowego rozwoju dziecka pierwsze i najbardziej podstawowe są funkcja
10
S. Kawula – Matka i ojciec w wychowaniu rodzinnym, w: Pedagogika rodziny – S. Kawula, J. Brągiel, A. W. Janke,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 125,126
11
W. Eichelberger – Jak wychować szczęśliwe dzieci, Agencja Wydawnicza Tu, Warszawa 2000, s. 110
12
G. Gajewska – Pedagogika opiekuńcza Elementy metodyki, Wydawnictwo PEKW „Gaja”, Zielona Góra 2006, s. 88,
89
6
opiekuńczo-wychowawcza i funkcja socjalizacyjna. Ścisłe rozdzielenie wpływów socjalizujących
i wychowujących jest bardzo trudne. W rodzinie, która funkcjonuje prawidłowo, powinny się one
ściśle ze sobą wiązać, tworząc konsekwentny system oddziaływania na młode pokolenie, zgodny
z odpowiadającym potrzebom całego społeczeństwa wartościom ideowym, kulturalnym
i moralnym.13
Proces socjalizacji w rodzinie zaczyna się od najmłodszych lat życia i zależny jest od
wartości kulturowych rządzących zachowaniami członków rodziny, kultury języka środowiska
domowego, poziomu moralnego domowników, ich dążeń estetycznych, celów życiowych, wzorów
sukcesu życiowego, ich orientacji światopoglądowych, postaw wobec pracy, nauki, obowiązków
życiowych wobec drugiego człowieka i jego potrzeb itp. W efekcie tych oddziaływań dziecko
zostaje przysposobione do pełnienia ról społecznych związanych z płcią, ról rodzinnych
i zawodowych, ról związanych z członkostwem w określonych grupach i instytucjach, ról
związanych
z
przynależnością
do
kręgów
koleżeńskich
i
towarzyskich.
Istota procesu socjalizacji rodzinnej sprowadza się naśladownictwa zachowań najbliższego
otoczenia rodzinnego, przyswajania przez wychowanków określonego systemu norm i wartości
akceptowanych w rodzinie i w szerszej społeczności oraz kontroli społecznej, która polega na
nagradzaniu zachowań pożądanych i represji zachowań niepożądanych. Rodzice nie zawsze zdają
sobie sprawę z rzeczywistych skutków swych oddziaływań socjalizacyjnych gdyż proces
wychowania nie zawsze jest procesem racjonalnym, tzn. podporządkowanym ideałom
wychowawczym opartym na pedagogicznej refleksji i wiedzy o współzależności zjawisk; często nie
jest to proces planowy i metodyczny. Dla zachowania bowiem cechy metodyczności i planowości
procesu socjalizacji potrzeba, aby rodzice dobierali należne formy opieki nad dzieckiem, stosowali
odpowiednie wymagania i sposoby przystosowania dziecka do samodzielnego życia, ustawicznie
kontrolowali wyniki swych oddziaływań socjalizujących, a przede wszystkim potwierdzali te
oddziaływania własnym konstruktywnym przykładem.14 Wychowawcza funkcja rodziny nie
ogranicza się tylko do wczesnych lat życia dziecka, trwa aż do osiągnięcia przez nie
samodzielności, zdobycia wykształcenia i przysposobienia do zawodu. Oparcia w rodzinie wymaga
okres dojrzewania, w którym kształtuje się stosunek do zagadnień własnego życia i życia
społeczeństwa. Szczególne zadania wychowawcze spadają na rodzinę we współczesnym świecie
przeciwieństw i niepokojów. Rodzina ma chronić dorastające pokolenie przed zbyt brutalnym
zetknięciem się z rzeczywistością, powinna być nosicielem kultury w środowisku, w którym
dziecko żyje, powinna stanowić dla niego bazę i oparcie. Wychowawczej działalności rodziny nie
jest w stanie zastąpić żadne inne środowisko ze względu na typ więzi łączących z rodziną oraz
obyczajowo i społecznie usankcjonowany fakt konieczności jej posiadania. Dzieci odrzucone przez
rodziców, pozbawione rodziny, chociaż opiekę nad nimi przejmuje państwo, dorastają w atmosferze
pewnej dyskwalifikacji. Nie może jej wyeliminować ze społecznej sytuacji dziecka ani najlepsza
placówka opiekuńczo-wychowawcza (dom dziecka), ani szkoła. Podobne uczucie dyskwalifikacji
towarzyszy wielu dzieciom z rodzin rozwiedzionych, niezależnie od materialnego usytuowania czy
uczucia okazywanego przez osobę, która jest głównym i stałym opiekunem (matka, ojciec). Nie
pociąga za sobą takich konsekwencji utrata jednego czy obojga rodziców w przypadku ich śmierci.
W odczuciach społeczeństwa, a także jednostki mieć rodzinę, to znaczy mieć własne społeczne
zaplecze, własne wyraźnie określone miejsce w jakiejś strukturze, jej obyczajowości, tradycjach,
kulturze.
Z wagi, jaką przywiązuje się w każdej zbiorowości do posiadania rodziny, wynikają
poważne konsekwencje natury wychowawczej. Do podstawowych dziedzin planowego
oddziaływania rodziny na rozwój dziecka zaliczyć należy:
troskę o prawidłowy rozwój fizyczny dziecka, jego sprawność i zdrowie
13
H. Izdebska – Rodzina i jej funkcja wychowawcza, w: Encyklopedia Pedagogiczna pod red. W. Pomykało, Fundacja
Innowacja, Warszawa 1997, s. 699
14
Internet, www.rymanow.tom.pl
7
troskę o rozwój intelektualny (umysłowy)
zaspokajanie potrzeb emocjonalnych (uczuciowych) dziecka, przy równoczesnym wzbogacaniu
jego życia uczuciowego, rozwijaniu w nim dyspozycji pozytywnych i przełamywaniu
dyspozycji negatywnych (egocentryzm, skłonności egoistyczne, brak wyobraźni i wrażliwości
na potrzeby czy krzywdy innych)
wdrażanie w kulturę własnego społeczeństwa, grupy społecznej, z którą jest się najściślej
związanym, w kulturę ogólnoludzką
rozbudzanie zainteresowań i potrzeb kulturalnych
wpajanie społecznie akceptowanych zasad i norm moralnych (stanowią one trzon moralnej
postawy jednostki)
uspołecznianie dziecka poprzez kształtowanie postawy otwartej na problemy otaczającego
świata, ścierające się tendencje, odwieczną walkę dobra ze złem, dążenia do postępu
i sprawiedliwości społecznej, autentycznej równości i wolności ludzi, walkę z zacofaniem
i obskurantyzmem
przygotowanie go do samodzielnego życia
uczenie organizowania własnego życia zgodnie z potrzebami i warunkami, jakie stwarza
rzeczywistość społeczna
uodparnianie na napotykanie trudności i niepowodzenia, hartowanie charakteru i silnej woli
rozbudzanie u dziecka poczucia godności osobistej oraz poczucia godności narodowej, tak
ważnej i cennej zawsze, a szczególnie teraz, gdy rozszerza się sfera kontaktów z innymi
krajami
rozwijanie dyspozycji do doskonalenia siebie, nie popełniania tych samych błędów
kształtowanie ambicji i aspiracji na poziomie własnych potencjalnych możliwości, często
niedocenianych i nie wykorzystywanych, bez równoczesnego popadania w kompleksy lub - co
jest jeszcze gorsze - samouwielbienie, zarozumiałość, tzw. bufonadę, lekceważenie czy
wywyższanie się ponad innych ludzi
uczenie umiaru i skromności, która jeżeli nie jest fałszywa i pozorna, stanowi autentyczny
wyznacznik wartości, określa to, co się nazywa dużym formatem człowieka
uczenie tolerancji dla wszelkiej odmienności poglądów (pod warunkiem, że nie są one
szkodliwe czy groźne społecznie), cech indywidualnych, zainteresowań i dążeń
rozwijanie uczuć patriotycznych, szacunku dla tradycji narodowych, ich wkładu w kulturę
ogólnoludzką, postawy gotowości do walki o bezpieczeństwo, dobre imię i pozycję w świecie
własnego narodu, państwa.
Są to podstawowe zadania w ramach wychowawczej funkcji rodziny, należy pamiętać że bez
wsparcia rodziny nikt nie wpoi dziecku zasad moralnych, którymi będzie się ono zawsze w życiu
konsekwentnie kierowało.15
Zaspokajanie potrzeb dziecka
Dom rodzinny jest swoistym środowiskiem wychowawczym, w którym zachodzi proces
zaspokajania potrzeb, kształtuje się wzory postępowania oraz tworzy zasadnicze elementy
osobowości społecznej dziecka. Potrzeba doznawania pozytywnych przeżyć uczuciowych jest
potrzebą życia. Toteż zasadniczymi potrzebami dziecka do prawidłowego jego rozwoju są (oprócz
potrzeb podstawowych, biologicznych): potrzeba uczuciowego oparcia i potrzeba bezpieczeństwa,
które może zapewnić dziecku rozumne i serdeczne wychowanie rodzinne.16 Potrzeby te są
15
H. Izdebska – Rodzina i jej funkcja wychowawcza, w: Encyklopedia Pedagogiczna pod red. W. Pomykało, Fundacja
Innowacja, Warszawa 1997, s. 702
16
H. Pielka – Procesy socjalizacji i wychowania w rodzinie, CPBP.09.02, Koszalin 1990, s. 32
8
potrzebami psychicznymi – ich rozwój i stopień zaspokojenia w pierwszych latach życia zależą
głównie od postaw rodzicielskich względem dziecka.
Za podstawowe dla prawidłowego rozwoju i funkcjonowania dziecka należy przyjąć potrzeby:
• potrzeba kontaktu emocjonalnego
• potrzeba bezpieczeństwa
• potrzeba aktywności, samodzielności i poznawania
• potrzeba kontaktu społecznego
• potrzeba uznania społecznego
Zaspokojenie lub deprywacja potrzeb psychicznych dziecka tworzy podstawę dla kształtowania się
już w pierwszych latach jego życia obrazu świata i własnej osoby.17
Zaspakajanie potrzeb dziecka jest zależne od jego wieku biologicznego bądź rozwojowego,
bowiem w różnym wieku dzieci oczekują czego innego i co inne jest im potrzebne do optymalnego
rozwoju. Rozwój tożsamości dziecka można podzielić na cykle siedmioletnie, i tak: przez
pierwsze siedem lat rozwój tożsamości dziecka zależy przede wszystkim od postępowania
rodziców. Przez kolejne siedem lat (do czternastego roku życia) tworząc pozytywny obraz siebie,
dziecko wciąż opiera się na rodzicach, ale również na rodzeństwie, krewnych i przyjaciołach.
W kolejnym siedmioletnim cyklu (od czternastu do dwudziestu jeden lat) nastolatek i młody
dorosły tworzy swój obraz na podstawie przede wszystkim opinii rówieśników i ludzi dążących do
podobnych celów lub którzy osiągnęli cele podobne do tych, jakie sam stawia przed sobą.
Pierwszy etap to otrzymywanie tego, czego się potrzebuje, od rodziców, na kolejnym etapie
podstawą do rozwoju tożsamości są relacje z innymi w bezpiecznym otoczeniu. Dla dziecka
najważniejsza jest zabawa, w tym czasie rodzice powinni starać się czynić życie dziecka
przyjemnym, bezpiecznym i jak najłatwiejszym. Kiedy w ciągu pierwszych siedmiu lat dziecko
nauczy się, jak otrzymywać to, czego potrzebuje, a w następnym etapie - jak się bawić, na trzecim
jest przygotowane do ciężkiej pracy i samodyscypliny. Błędem jest wywieranie na dziecko zbyt
silnego nacisku, dopóki nie wkroczy w trzecią fazę rozwoju gdyż w tym czasie ma ono uczyć się
być szczęśliwym, a szczęścia uczy się poprzez zabawę.
W wieku od siedmiu do czternastu lat dziecko powinno być zachęcane do zabawy
i przyjemnego spędzania czasu. Na tej podstawie będzie mogło się przygotować do ciężkiej pracy w
szkole, a później w świecie, zbyt wielki nacisk na zdobywanie dobrych stopni lub wykonywanie
prac domowych może uniemożliwić dziecku nauczenie się bycia szczęśliwym i czerpania radości
z życia. Kiedy zaś dziecko nauczy się, że nauka i prace domowe mogą być zabawą, będzie cieszyło
się pracą i uczyło przez całe dorosłe życie.
Na trzecim etapie, w wieku od czternastu do dwudziestu jeden lat, nastolatek, a potem
młody człowiek najbardziej potrzebuje wsparcia rówieśników. Wtedy bardzo wzrasta ich wpływ.
Jeśli rodzice nie nawiązali z nim silnej więzi poprzez dobre umiejętności komunikacji, nastolatek
będzie szukał wsparcia w grupie rówieśniczej, narażając się również na jej negatywne wpływy. 18
Atmosfera wychowawcza i rola więzi w rodzinie a rozwój dziecka
Kolejnym bardzo ważnym czynnikiem rodzinnym mającym ogromny wpływ na rozwój
i wychowanie dziecka jest atmosfera wychowawcza. Atmosferę tą w rodzinie określają przede
wszystkim panujące w niej stosunki emocjonalne między członkami i dominujący nastrój
uczuciowy, stopień zainteresowania danego osobnika innymi członkami rodziny, sposób
reagowania jednych członków rodziny na poglądy innych. Krótko mówiąc, wykładnikiem
atmosfery właściwej danemu środowisku rodzinnemu są stosunki emocjonalne panujące pomiędzy
17
M. Jacuńska – Wychowanie małego dziecka w rodzinie, w: Rodzina i dziecko pod red. M. Ziemskiej, PWN,
Warszawa 1986, s. 350
18
J. Gray – Dzieci są z nieba, Wydawnictwo ZYSK i S-KA, Warszawa 2002, s. 327
9
członkami w rodzinie, które wywierają bodaj największy wpływ na rozwój osobowości dziecka,
jego postawy wobec różnych przyswajalnych norm życia społecznego, stosunek do pracy i do
samego siebie oraz do otaczającego świata.19 W ogóle dobra atmosfera rodzinna zespala rodzinę
jako całość, sprzyja porozumiewaniu się i wzajemnemu zrozumieniu, ułatwia rozładowywanie
pojawiających się konfliktów oraz pozwala na tworzenie i doskonalenie systemu wychowania
najbardziej korzystnego z punktu widzenia rozwoju osobowości dziecka jego przygotowania do
życia, hamuje dążenia egoistyczne, pobudza wyobraźnię. Właśnie owa atmosfera wywiera
największy wpływ na to, jakie jest podstawowe środowisko życia dziecka.
Równie istotne dla prawidłowego rozwoju i wychowania jak atmosfera wychowawcza są
więzi rodzinne, które wpływają na rozwój emocjonalny dziecka kształtowany przez poprawne
stosunki rodzinne. One także scalają rodzinę jako wspólnotę życia, istotne są tu przede wszystkim
świadomość łączności i bliskości z innymi osobami w rodzinie oraz poczucie przynależności do
rodziny a także w głównej mierze zaspakajanie potrzeby miłości. Rodzina to przecież swego
rodzaju wspólnota emocjonalna, a miłość stanowi podstawę jej egzystencji i podstawę życia
rodzinnego. Zrozumienie, życzliwość, wzajemna pomoc niesiona w przypadku trudności
charakteryzują zachowania ludzi kochających się; za kształt miłości rozumianej głęboko,
odpowiadają przede wszystkim rodzice. Miłość rodzicielska powinna być mądra i dobra. Dobrze
jest, jeśli współżyciu w rodzinie towarzyszy świadomość uczuć i przekonanie o wzajemnym
„obdarzaniu” się nim. Nie chodzi o deklaracje słowne lecz właśnie o tę nieuchwytną atmosferę,
która powoduje, że wszyscy mają poczucie bliskości i więzi emocjonalnej, że nikt nie czuje się
zapomniany, niedostrzegany i niedoceniony. Potrzeba miłości jest podstawową potrzeba każdego
dziecka, priorytetową wobec wszystkich innych; podłożem, na którym wyrastają wszystkie
naprawdę wartościowe przedsięwzięcia każdego człowieka jest doświadczanie miłości i uczenie się
okazywania jej innym.20 Większość rodzin, jak umie i potrafi usiłuje stworzyć swoim dzieciom
pomyślne warunki rozwoju, wdrażać je do różnych czynności, przekazywać wiadomości
o rzeczach, zjawiskach, ludziach, zasadach współżycia z nimi i moralności, jakie sama posiada. W
takiej rodzinie dziecko rozwija się normalnie, w głębokim przekonaniu, że w każdej sytuacji
znajdzie w ramionach ojca i matki pomoc, schronienie i zrozumienie nawet wtedy, gdy jego
postępowanie nie znajdzie aprobaty.
Szczęśliwie przeżyte dzieciństwo pozostawia głęboki ślad w osobowości dziecka i jest dla
niego najskuteczniejszą szczepionką optymizmu i odporności przeciw zniechęceniu,
niepowodzeniom i słabości w niełatwych latach dorosłego życia. Wspomnienie dobrych, radosnych
chwil spędzonych w bliskim obcowaniu z rodziną sprawi również to, że dzieci do końca życia
zachowają więź emocjonalną z domem rodzinnym i będą do niego zawsze chętnie wracały, a swój
przyszły dom stworzą podobny do tego, w którym same wyrastały. 21
Ukształtowanie trwałej więzi rodzinnej, głównie osobowej, emocjonalnej między rodzicami
i dziećmi, rodzeństwem, innymi członkami rodziny odgrywa więc ogromną rolę w rozwoju
i wychowaniu dziecka.
Rola rodziny w kształtowaniu wartości kulturowych i moralnych dziecka
Rola wprowadzania dziecka w świat kultury przypada rodzinie, jej kulturotwórcza funkcja
czyli tworzenie i przekazywanie kultury młodym pokoleniom wiąże się z funkcją socjalizacyjną,
gdyż rodzina umożliwia uczenie dziecka społecznych zachowań, przekazuje ich wzorce, kształtuje
system wartości i motywuje dziecko do podejmowania działań. W rodzinie i poprzez rodzinę
dziecko uczy się poznawać siebie i otaczający je świat, akceptować rzeczywistość, którą oswaja.
19
H. Pielka – Procesy socjalizacji i wychowania w rodzinie, CPBP.09.02, Koszalin 1990, s. 32
R. Campbell, G. Chapman – Sztuka okazywania miłości dzieciom, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2005,
s. 23
21
Internet, www.wodip.opole.pl
20
10
Zachowania wobec dziecka stają się wzorem dla jego późniejszych zachowań w roli dorosłego
członka społeczności oraz dla jego postaw wobec tradycji, to przecież rodzina kształtuje poczucie
społecznego zakorzenienia dziecka we wspólnocie lokalnej i ochrania przed skutkami utraty
poczucia tożsamości społecznej. Zwyczaje i obrzędy rodzinne są ważnym komponentem kultury.
Jeśli są pielęgnowane, przekazywane we wspólnocie rodzinnej z zaangażowaniem uczuciowym, to
zakorzeniają dziecko głęboko w kulturowe dziedzictwo rodziny, regionu i narodu.
W domu rodzinnym przekazuje się dziecku doświadczenia z przeszłości rodziny i regionu
oraz tradycje poprzednich pokoleń, zakorzenione w zwyczajach, obyczajach, zachowaniach
kulturowych, które podlegają wartościowaniu. Ważną rolę w tym przekazie odgrywa język, wszak
to w nim utrwalona jest znaczna część dziedzictwa kulturowego, sposób widzenia i wartościowania
świata. Poprzez język w drodze dialogu między rodzicami i dziećmi lub krewnymi i dziećmi
dokonuje się wymiana informacji w poczuciu bliskości i swojskości, wspólnoty, w trakcie
codziennych zajęć i świętowania. Rozmowy między członkami rodziny wpisane są w kontekst
kulturowy - społeczny i indywidualny. Przestrzeń kulturowa, choć osadzona w teraźniejszości, ma
swe korzenie w przeszłości i perspektywę przyszłości. Rodzice odgrywają rolę ogniwa, które łączy
przeszłość z przyszłością a w osobie dziecka spotyka się to, co dawne z nowym, przeszłość
z przyszłością. Tworzenie tradycji rodzinnej pozwala budować silne więzy między członkami
rodziny i budować wspomnienia, których dzieciom nikt nie odbierze. Zwyczaje i obyczaje rodzinne
trwałe w
ludzkiej
pamięci.
pozostają
W relacji dialogu współdziałania członków rodziny wytwarzają się więzi międzypokoleniowe,
które łączą dziadków, rodziców i dzieci, prowadzą ich do rozumienia własnej tożsamości. Ale
ważne jest przy tym uwrażliwianie na inne społeczności i kultury oraz uczenie tolerancji wobec
„inności”.22
Dla dziecka rodzina jest szczególnym terenem aktywności kulturalnej, tam współdziała ono
z dorosłymi członkami rodziny, w której uczestnictwo polega na wzajemnym oddaniu
i przywiązaniu, na szacunku, pełni miłości i zaufania. Rodzina jest więc środowiskiem rozwoju
człowieka a rozwój jest wynikiem aktywności i podmiotu, przejawiającej się zdobywaniu
i strukturalizacji doświadczeń, które kształtują postawy, wartości a także wiedzę o świecie
i zachowaniach człowieka. Rodzina kształtuje swoich członków ku trzem podstawowym
wartościom każdej kultury, ku „prawdzie, dobru i pięknu”. Ukazanie tych wartości dziecku
decyduje często o tym, czy będzie ono realizować je w życiu. Na rodzicach spoczywa więc
ogromna odpowiedzialność za to, jaki obraz świata, człowieka i życia społecznego, jaki stosunek do
„prawdy,
dobra
i
piękna”
kształtują
oni
u
swoich
dzieci.
Można powiedzieć, że rodzina jest środowiskiem, w którym tkwią ogromne możliwości
wszechstronnego rozwoju osobowości dziecka. A zatem powinno się wiedzieć, jakie są
prawidłowości tego rozwoju, jakie czynniki go warunkują, które z nich wpływają dodatnio, a które
ujemnie na życie kulturalne rodziny. Treść i charakter czynników środowiska rodzinnego są
w znacznym stopniu wyrazem postaw, uznawanych i realizowanych wartości, a także
odpowiedzialności rodziców za wychowanie dziecka. Tworzą więc swoistą mikrokulturę rodziny
i wpływają na jej funkcjonowanie.23
Czynnikiem mającym wpływ na rozwój indywidualny dziecka jest tylko ta część kultury,
którą sobie ono aktywnie przyswoi i która przeniknie w sferę jego doświadczenia a aktywność ta
trwa przez całe życie człowieka.24
Rodzina więc to inaczej odbicie szerszego społeczeństwa. Udział człowieka w kulturze
społeczeństwa, formy i zakres tego udziału określane są w szerokim zakresie konsumpcji kultury
22
H. Synowiec – Dialog i współdziałanie w rodzinach śląskich, w: Dziecko w świecie współdziałania pod red. B.
Dymary, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2001, s. 45
23
A. Rusiecka – Rola rodziny w kształtowaniu wartości kulturalnych dziecka, Wydawnictwo Pomorskiej Akademii
Pedagogicznej, Słupsk 2003, s. 6,7
24
A. Rusiecka – Rola rodziny w kształtowaniu wartości kulturalnych dziecka, Wydawnictwo Pomorskiej Akademii
Pedagogicznej, Słupsk 2003, s. 26
11
w jego rodzinie od urodzenia. Stosunki panujące w rodzinie, swoista subkultura środowiska
domowo-rodzinnego obejmuje także organizację gospodarstwa domowego oraz codzienny tryb
życia poszczególnych członków rodziny i rodziny jako całości. Wszystko to ma doniosły wpływ na
kształt wyobrażeń dziecka o stosunkach międzyludzkich, na jego postawy, a więc w sumie na
kształtowanie jego osobowości. Proces rozwoju osobowego dziecka przebiega w atmosferze
panujących w środowisku rodzinnym norm, reguł i zasad moralnych, ogólnych w swych
założeniach ale konkretyzowanych przez oddziaływania rodziców na dziecko. Rodzice uosabiają
dla dzieci jedynie słuszne wzory postępowania, najwyższe wartości i pod ich wpływem kształtują
się u dzieci pojęcia etyczne, a także religijne. Normy moralne rodziców zazwyczaj decydują
o późniejszej postawie życiowej dziecka. Systemy wartości reprezentowane przez rodziców
stanowią dla dzieci swoisty kodeks norm określających, co dobre, a co złe, co wolno, a czego nie
należy czynić.25
Kultura pedagogiczna rodziców i jej znaczenie dla wychowania dziecka
Kulturę pedagogiczną rodziców stanowi zdolność do reagowania w sytuacjach
wychowawczych zgodnego z potrzebami dziecka, określona przez wiedzę, system wartości, norm
i sposobów zachowania jednostki, świadomość celów wychowania oraz umiejętności działania
wychowawczego. Kultura pedagogiczna rodziców kształtuje się w całokształcie warunków domu
rodzinnego i wielorakich uwarunkowań jego funkcjonowania. Jest ona nie tylko elementem kultury
rodziny, ale i wyrazem jej ogólnego poziomu. Ta zależność ma szczególnie duże znaczenie dla
dzieci i młodzieży. Ich bowiem stosunkowo plastyczna psychika i nieduży zasób doświadczeń
sprawiają, że przyjęty w tym okresie system wartości przekazywany w rodzinie czy to świadomie,
czy to w sposób nie zamierzony, przez sam przykład rodziców pozostawia na ogół trwałe i trudne
do zlikwidowania ślady. Wobec tego zaś, że dzieci i młodzież za swoje zachowanie się nie mogą
być jeszcze w pełni odpowiedzialne, tym większa odpowiedzialność spada na rodziców za to, aby
wychowawcze ich oddziaływania, tak niezbędne w odniesieniu do bardzo szerokiego i złożonego
kręgu różnorodnych przejawów życia rodzinnego, były możliwie adekwatne do wielkości stojącego
przed rodzicami zadania. Koniecznym tego warunkiem jest właśnie kultura pedagogiczna rodziców.
Oddziaływania ich muszą być tak przemyślane, aby zapewniały warunki wszechstronnego rozwoju
dziecka i ściśle z rozwojem tym powiązanych zainteresowań intelektualnych, estetycznych czy
kulturalnych — które łącznie wdrażają dziecko do właściwego kierowania swoim życiem także
później, w wieku dorosłym.
Na kulturę pedagogiczną rodziców składają się trzy główne elementy:
• wiedza oraz świadomość celów wychowawczych
• życzliwością nacechowany emocjonalny stosunek do innych ludzi, a przede
wszystkim do dzieci
• umiejętność pracy wychowawczej w interesie drugiego człowieka, a zwłaszcza dzieci.
Dla prawidłowego realizowania. przez rodziców procesu wychowania każdy z wymienionych tu
komponentów kultury pedagogicznej jest bardzo ważny. Im wyższy poziom osiąga każdy z tych
elementów oraz im bardziej są one z sobą zharmonizowane, tym wyższy jest poziom ogólny kultury
pedagogicznej rodziny.
Posiadana przez rodziców wiedza na temat organizacji i metod wychowania, a szczególnie
wiedza o psychice dziecięcej w ogóle i warunkach jej rozwoju pozwala na trafniejsze
rozwiązywanie problemów wychowawczych, a co za tym idzie, na trafniejsze i skuteczniejsze
oddziaływanie w kierunku prawidłowego kształtowania się osobowości dziecka.
Na kulturę pedagogiczną rodziców składa się niejako całokształt ich postępowania z dzieckiem,
organizacja życia w rodzinie, jego atmosfera i wytworzony jego styl. W wychowaniu bowiem
25
F. Adamski – Socjologia małżeństwa i rodziny, PWN, Warszawa 1985, s. 56, 57
12
każdy krok ma znaczenie, do każdego działania, każdego składnika życia rodzinnego i każdej
w nim sytuacji trzeba przywiązywać dużą wagę, gdyż stanowią one dla dzieci wzór życia, składają
się na zasób doświadczeń, umożliwiając im ocenę i świadomy wybór własnych zachowań związany
z procesem samookreślenia się, z procesem wyboru i rozumienia przez wychowanka własnej roli
społecznej. Wielość sytuacji wychowawczych we współczesnej rodzinie, ich złożoność
i zróżnicowanie - wszystko to wymaga wysokiego poziomu kultury pedagogicznej rodziców.
Poziom kultury pedagogicznej rodziców wyznaczają czynniki dające się ująć w sześć grup
tematycznych:
1) wiedza o dziecku i stosunek do jego potrzeb
2) świadomość własnej roli wychowawczej oraz poczucie odpowiedzialności za los dziecka
i jego prawidłowy rozwój
3) poglądy rodziców na charakter stosunków wychowawczych w rodzinie
4) stosunek rodziców do nauki szkolnej dzieci i ich dalszego kształcenia
5) umiejętność oddziaływania wychowawczego przez organizację życia w rodzinie
6) rodzaje stosowanych w rodzinie metod wychowania i ich znaczenie dla prawidłowego
rozwoju dzieci.26
Podsumowanie
Wpływ rodziny na rozwój dziecka rozpoczyna się już bardzo wcześnie gdy jego podatność
na przyswojenie wzorców i wartości jest wysoka. Ma ona fundamentalne znaczenie zarówno dla
rozwoju dziecka jak i społeczeństwa, bowiem niezależnie od przemian jakim jest ciągle poddawana
to jej funkcja wychowawcza dalej należy do najważniejszych. Rodzina wpływa na osobowość
dziecka kształtując w nim pośrednio nowego członka społeczeństwa, dzieje się dlatego tak, bo życie
w środowisku rodzinnym obejmuje przecież najdłuższy okres w życiu człowieka i w czasie tym jest
on bezpośrednio lub pośrednio poddany wszelkim wpływom tegoż środowiska. Dobra rodzina to
więc taka, która dokładnie określa swoje cele i dążenia tak, aby dziecko mogło odnaleźć siebie
i swoje miejsce w otaczającym go świecie na każdym etapie swojego rozwoju.
Bibliografia
26
M. Grochociński – Kultura pedagogiczna rodziców, w: Rodzina i dziecko pod red. M. Ziemskiej, PWN, Warszawa
1986, s. 300-302
13
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
11)
12)
13)
14)
15)
16)
17)
18)
19)
20)
21)
22)
23)
24)
25)
26)
Adamski Franciszek – Socjologia małżeństwa i rodziny, PWN, Warszawa 1984
Campbell Ross, Chapman Gary – Sztuka okazywania miłości dzieciom, Oficyna Wydawnicza
„Vocatio”, Warszawa 2005
Dąbrowski Zdzisław - Pedagogika opiekuńcza w zarysie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna,
Olsztyn 1998
Dembo Myrton H. - Stosowana psychologia wychowawcza, WSiP, Warszawa 1997
Eichelberger Wojciech – Jak wychować szczęśliwe dzieci, Agencja Wydawnicza „Tu”,
Warszawa 2000
Gajewska Grażyna – Pedagogika opiekuńcza Elementy metodyki, Wydawnictwo PEKW
„Gaja”, Zielona Góra 2006
Gray John – Dzieci są z nieba, Wydawnictwo ZYSK i S-KA, Warszawa 2002
Grochociński Marian – Kultura pedagogiczna rodziców, w: Rodzina i dziecko pod red. Marii
Ziemskiej, PWN, Warszawa 1986
Internet, www.profesor.pl
Internet, www.rymanow.tom.pl
Internet, www.wodip.opole.pl
Izdebska Helena – Rodzina i jej funkcja wychowawcza, w: Encyklopedia Pedagogiczna pod
red. Wojciecha Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1997
Jacuńska Małgorzata – Wychowanie małego dziecka w rodzinie, w: Rodzina i dziecko pod red.
Marii Ziemskiej, PWN, Warszawa 1986
Jarosz Ewa – Wybrane obszary diagnozowania pedagogicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu
Śląskiego, Katowice 2006
Kawula Stanisław – Matka i ojciec w wychowaniu rodzinnym, w: Pedagogika rodziny –
Stanisław Kawula, Józefa Brągiel, Andrzej W. Janke, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2006
Kawula Stanisław , Brągiel Józefa, Janke Andrzej W. – Pedagogika rodziny, Wydawnictwo
Adam Marszałek, Toru 2006
Kimmel Tim - Bohaterowie wyrastają w domu, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa
1995
Korczak Janusz – Jak kochać dziecko, Wydawnictwo Jacek Santorski, Warszawa 1998
Piekarski Jacek – Diagnoza typologiczna rodziny jako środowiska wychowawczego,
w: Elementy diagnostyki pedagogicznej pod red. Ireny Lepalczyk i Jana Badury, PWN,
Warszawa, Łódź 1987
Pielka Henryk – Procesy socjalizacji i wychowania w rodzinie, CPBP.09.02, Koszalin 1990
Rusiecka Ada – Rola rodziny w kształtowaniu wartości kulturowych dziecka, Wydawnictwo
Pomorskiej Akademii Pedagogicznej, Słupsk 2003
Synowiec Helena – Dialog i współdziałanie w rodzinach śląskich, w: Dziecko w świecie
współdziałania pod red. Bronisławy Dymary, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2001
Szczepański Jan – Środowisko wychowawcze, w: Encyklopedia Pedagogiczna pod red.
Wojciecha Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1997
Tyszka Zbigniew – Rodzina, w: Encyklopedia Pedagogiczna pod red. Wojciecha Pomykało,
Fundacja Innowacja, Warszawa 1997
Tyszka Zbigniew – Socjologia rodziny, PWN, Warszawa 1979
Znaniecki Florian – Socjologia wychowania, PWN, Warszawa 2001
14