Optymalizacja polskiego systemu ubezpieczeń społecznych
Transkrypt
Optymalizacja polskiego systemu ubezpieczeń społecznych
Roman GARBIEC OPTYMALIZACJA POLSKIEGO SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Streszczenie: Artykuł jest próbą wykazania nieprawidłowości funkcjonowania systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce oraz kierunków wprowadzania zmian poprawiających jego kondycję finansową. Jako miarę w charakterystyce aktualnych rozwiązań w zakresie ubezpieczeń społecznych wykorzystane zostały mierniki efektywności finansowej. Analizie przy pomocy mierników efektywności finansowej poddany został zarówno nowy (wprowadzony od 1999 roku) system ubezpieczeń jak i stary system z lat 19901998. Jak wynika z przeprowadzonego badania szereg działań reformatorskich z lat 19972008 spowodował załamanie finansowe Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W kolejnej części artykułu zaproponowane zostały zmiany systemowe (konstrukcyjne) i parametryczne, które mają doprowadzić do poprawy efektywności finansowej nowego systemu ubezpieczeń społecznych. Jako podstawę tych propozycji przyjęto założenie kontynuacji przyjętych rozwiązań, a nie powrotu do poprzednich standardów. Słowa kluczowe: optymalizacja, efektywność finansowa, ubezpieczenia społeczne, system ubezpieczeń społecznych OPTIMALIZATION OF THE POLISH SOCIAL SECURITY SYSTEM Summary: The paper titled ‘Optimalization of the Polish Social Security System’ in its first part includes discussion on functioning of Polish social security system before and after 1999. The analyze in that part is focused on effectiveness of the system’s financing. The second part of the paper includes propositions of changes that should be undertaken to decrease and, as a result, to eliminate supporting the system from the state budget through government subventions. According to the author the concept of the system’s optimalization should base on introduction of adequate parametric and systemic changes in Polish non-agricultural social security system. Key words: optimization, financial efficiency, social security, social security system Politechnika Częstochowska, Wydział Zarządzania, Instytut Marketingu WSTĘP Pojęcie optymalizacji występuje w wielu znaczeniach, najczęściej rozumie się go jako wybór najlepszego rozwiązania przy zastosowaniu określonego kryterium lub kryteriów. Z punktu widzenia funkcjonowania systemów ubezpieczeń społecznych można zdefiniować optymalizacje w skali makro lub mikro. Optymalizacja w skali makro dotyczy systemu ubezpieczeń społecznych jako podmiotu do którego odnosi się dokonywanie wyboru. Najprostszym kryterium stosowanym w tak rozumianej optymalizacji jest kryterium efektywności, a dokładniej efektywności finansowej systemu. W skali mikro pojęcie optymalizacji należy odnosić do ubezpieczonego jako podmiotu badania. Z punktu widzenia ubezpieczonego optymalizacja postrzegana jest jako najkorzystniejszy pod względem finansowym zestaw świadczeń przysługujących mu z tytułu realizacji ryzyka społecznego chronionego w danym systemie ubezpieczeń społecznych. Przedmiotem analizy niniejszego referatu jest optymalizacja polskiego publicznego systemu ubezpieczeń społecznych realizowanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych w skali makro. W poniższej analizie pominięty zostanie rolniczy system ubezpieczeń społecznych realizowany przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego ze względu na jego zabezpieczeniową metodę finansowania świadczeń społecznych1. Celem niniejszego opracowania jest określenie skali dotacji uzupełniających przekazywanych przez budżet państwa do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS) przed i po reformie systemowej oraz zaproponowanie działań systemowych i parametrycznych niwelujących deficyt tego Funduszu w kolejnych latach. Tezą główną jest twierdzenie, że przeprowadzone zmiany systemowe i parametryczne w reformie w 1999 roku i latach następnych nie zmniejszyły skali dotacji z budżetu państwa do publicznego systemu ubezpieczeń społecznych i konieczne są dalsze działania zmierzające do osiągnięcia równowagi pomiędzy wpływami a wydatkami tego Funduszu. 1. EFEKTYWNOŚĆ FINANSOWA SYSTEMU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH W POLSCE PRZED I PO REFORMIE Według L. Fitzgeralda miary efektywności dzieli się na odnoszące się do wyników (np. konkurencyjność, efektywność finansowa) i zorientowane na determinanty tych wyników (np. jakość, elastyczność, wykorzystanie zasobów, innowacyjność) (Dyduch, 2007,s.71). W aspekcie praktycznym istotę efektywności sprowadza się do badania relacji ogółu efektów (wyników) Jak wykazały wcześniejsze badania świadczenia rolnicze wypłacane przez KRUS w ponad 90% finansowane są przez państwo, dlatego tez trudno jest przyjmować, iż jest to system ubezpieczenia społecznego. Szczegóły finansowania rolniczego systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce zaprezentowane zostały w (Garbiec, 2014, s. 50-67). 1 działania do poniesionych w związku z tym nakładami przy użyciu formuły ilorazowej lub różnicowej (Czechowski, 1997,s.12). Wskaźniki2 efektywności łączą w sobie informacje o efektach i nakładach. Są one zbudowane na zasadzie: różnicy efektów i nakładów ( E – N ), relacji nakładów do efektów ( N 3 ) , E relacji różnicy efektów i nakładów do nakładów ( EN ) (Szczurowski, N 2010, s.489; za: Adamczyk, 1995, s.33). Takie ujęcie efektywności można przetransferować do systemu ubezpieczenia społecznego modyfikując jego elementy według zasady, że nakłady to suma środków finansowych akumulowana w systemie, a efekty to suma wszystkich świadczeń wypłacanych osobom uprawnionym według kryteriów określonych przez kreatora systemu oraz kosztów jego funkcjonowania (Garbiec, 2013, s.37). Aby zastosować taką definicję efektywności w ubezpieczeniach społecznych jako sumę środków finansowych rozumieć należy sumę zebranych (a nie przypisanych) składek, gdyż inne wpływy w systemie ubezpieczeń społecznych np. dofinansowanie ze strony państwa to nie ubezpieczenie lecz zaopatrzenie. Wykorzystując powyższe zależności wzór na efektywność finansową systemu ubezpieczeń społecznych można zdefiniować następująco: dla Sk ≥ Sw + K { dla Sk < Sw + K f(Se) ≥ 1 f(Se) < 1 system efektywny ( ubezpieczeniowy) system nieefektywny (ubezpoieczeniowy + zaopatrzeniowy = hybrydowy) Gdzie: f (Se)- efektywność finansowa systemu ubezpieczeń społecznych, Sk- składki na ubezpieczenia społeczne, Sw- świadczenia wypłacane z systemu, K- koszty administracyjne (Garbiec, 2013, s. 30). Uwzględniając takie zależności można określić miernik efektywności finansowej systemu brutto i miernik efektywności finansowej systemu netto. B. Czarny definiuje wskaźniki następująco: wskaźniki ( indeksy) opisują zmiany zmiennych ekonomicznych. Wskaźniki są liczbami pozostającymi w takim stosunku do stu jak zmienna z okresu, którego wskaźnik dotyczy, do zmiennej z ustalonego dowolnie okresu bazowego (Czarny, 2011, s. 53). 3 Inną stosowaną miarą efektywności w ekonomii jest stosunek przyrostu efektów do przyrostu nakładów. Miernik ten służy do określania liczby jednostek efektów uzyskanych z przyrostu nakładów o dodatkową jednostkę. (Nowak, 1998, s. 10). 2 Miernik efektywności finansowej brutto ∑ Sk WEFSb = ∑ Sw + K Miernik efektywności finansowej netto ∑ Sk WEFSn = ∑ Sw . . Miernik efektywności finansowej netto informuje w jakim stopniu składki pokrywają wypłacane świadczenia z danego systemu. Mierniki te zostaną wykorzystane jako kryterium optymalizacji badanego systemu ubezpieczeń społecznych. Wprowadzona reforma ubezpieczeń społecznych w 1999 roku i latach następnych polegała na: wyłączeniu świadczeń nie opartych na składce z systemu ubezpieczeń (już w 1994 r. zostały organizacyjnie i finansowo wydzielone zasiłki rodzinne i pielęgnacyjne, a potem zasiłki wychowawcze i świadczenia z funduszu alimentacyjnego), wyłączeniu ubezpieczeń zdrowotnych oferujących świadczenia niepieniężne, finansowym i organizacyjnym rozdzieleniu ubezpieczeń emerytalnych, rentowych, wypadkowych oraz chorobowych, rozróżnieniu ubezpieczeń obligatoryjnych i fakultatywnych, utworzeniu indywidualnych kont emerytalnych i indywidualnej rejestracji przebiegu ubezpieczenia nakładającego dodatkowe zadania na pracodawców, modernizacji ubezpieczeń emerytalno-rentowych Poprzez zmianę emerytury z systemu o zdefiniowanym świadczeniu na system o zdefiniowanej składce. W zakresie rent nadal nie nastąpiła ta modernizacja i wypłacane są renty oparte na systemie ze zdefiniowanym świadczeniu, „obciążeniu pracodawców wypłatą świadczenia chorobowego przez pierwsze 33 dni choroby, zmianach parametrycznych w zakresie świadczeń krótkoterminowych, klasycznym (stosowanym w szacowaniu ryzyka w ubezpieczeniu gospodarczym) określeniu stopnia ryzyka i uzależnieniu od niego wysokości składek na ubezpieczenie wypadkowe, zmianach parametrycznych w zakresie świadczeń wypadkowych (Szpor, 2003, s. 30). Tabela 1. Efektywność finansowa i struktura Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w latach 1990-1999 (w mln zł) Transfery pieniężne/ Efektywność finansowa ROK 1990 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 struktura Kwota struktura Kwota struktura Kwota struktura Kwota struktura Kwota struktura Kwota Struktura Kwota struktura Kwota struktura Kwota struktura 4969,2 83,53 9276,8 79,55 14593,2 73,58 19666,3 73,78 25975,0 74,85 35215,1 83,78 45370,0 86,76 55800,4 87,60 64734,4 86,84 65833,9 78,74 Dotacje państwa 881,9 14,82 2206,0 18,91 4950,8 24,96 6605,2 24,78 8296,9 23,91 6000,0 14,27 6031,4 11,53 7000,0 10,98 8792,8 11,79 9459,0 11,31 Dochody ogółem 5948,8 100,00 11661,2 100,00 19832,5 100,00 26652,9 100,00 34700,5 100,00 42032,2 100,00 52291,2 100,00 63698,8 100,00 74541,8 100,00 83601,1 100,00 Świadczenia razem 5220,3 96,62 11052,4 96,06 17880,1 95,45 24054,1 97,45 33054,6 97,45 40118,1 97,39 49868,8 97,36 62087,3 97,26 70485,4 96,84 77718,8 81,26 Koszty 182,50 3,38 453,20 3,94 852,20 4,55 628,90 2,55 864,40 2,55 1073,0 2,61 1348,80 2,64 1747,70 2,74 2293,20 3,16 17920,00 18,73 Wydatki ogółem 5402,8 100,00 11505,6 100,00 18732,3 100,00 24683,0 100,00 33919,0 100,00 41191,1 100,00 51217,6 100,00 63835,0 100,00 72778,6 100,00 95639,4 100,00 Składki Kwota 1991 Efektywność finansowa netto 0,9519 0,8393 0,8162 0,8176 0,7858 0,8778 0,9098 0,8987 0,9184 0,8471 Efektywność finansowa brutto 0,9197 0,8063 0,7790 07968 0,7658 0,8549 0,8858 0,8741 0,8895 0,6884 Źródło: (Garbiec, 2013, s. 37). Analizując sytuację finansową Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przed wprowadzeniem reformy przy zastosowaniu proponowanych mierników uzasadnienie konieczności jej wprowadzenia wydaje się być dyskusyjne. Bo do podstawowych przesłanek konieczności dokonania reformy systemowej było twierdzenie o powiększającym się deficycie FUS. Jak wynika z analizy danych zawartych w poniższej tabeli takie twierdzenie było wątpliwe bo deficyt ten oscylował na pewnym (jak się okaże z dalszej części referatu) niezbyt wysokim deficytem w skali procentowej rzędu kilkunastu punktów procentowych. Tabela 8. Efektywność finansowa publicznego systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce po reformie w 1999 roku (w mln zł) Rodzaj ubezpieczenia Składki i należności pochodne ogółem Świadczenia ogółem Wydatki ogółem rok 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 65601,5 70406,7 68217,1 70271,8 74032,7 78181,9 81328,5 89515,8 82955,0 86537,7 89378,7 102549,0 121908,5 122 942,0 81777,2 92108,2 95417,5 100074,9 104381,0 107397,6 115908,5 118013,2 132180,8 147896,4 156898,7 163721,2 170913,4 180 171,6 85684,0 96150,3 98834,2 102207,4 107567,7 111075,5 119233,0 121374,8 135649,8 151486,5 160842,3 166667,3 174837,4 183 785,8 Koszty 3906,8 4042,3 3416,7 2132,5 3186,7 3677,9 3324,5 3361,6 3469,0 3590,1 3943,6 2946,1 3924,0 3614,2 Efektywność finansowa netto 0,8022 0,7644 0,7149 0,7022 0,7093 0,7280 0,7017 0,7585 0,6276 0,5851 0,5696 0,6264 0,7133 0,6824 Efektywność finansowa brutto 0,7656 0,7323 0,6902 0,6875 0,6882 0,7039 0,6821 0,7375 0,6115 0,5712 0,5556 0.6153 0,6973 0,6689 Źródło: opracowanie własne na podstawie (Garbiec, 2013, s. 36). Na podstawie powyższych danych stwierdzić można, że przeprowadzona reforma systemowa zamiast poprawić sytuacje finansowa polskiego systemu ubezpieczeń społecznych znacznie ją pogorszyła. A jak wskazują prognozy ZUS w latach kolejnych deficyt Funduszu będzie się pogłębiał4. Optymistyczne założenia twórców reformy, że środki z prywatyzacji mienia Skarbu Państwa nie sprawdziły się. Środki te nie mogły pokryć tak ogromnego deficytu, bo w myśl założeń reformy do II filaru emerytalnego miało przystąpić około 3 mln osób, a w wyniku agresywnej i niezgodnej z faktami akcji promocyjnej przystąpiło około 11 mln osób. Efektem czego było katastrofalne zwiększenie puli środków Skarbu Państwa niezbędnych do pokrycia składek przekazywanych do OFE. Te i inne przyczyny (m.in. brak reformy systemu rentowego) powodują ,że sytuacja Funduszu ubezpieczeń społecznych będzie wymagała w kolejnych latach systematycznego zwiększania wielkości dotacji . Aby zahamować ten negatywny trend, a nawet przystąpić do jego niwelacji konieczne są działania korygujące system. 2. PROPOZYCJE ZMIAN SYSTEMOWYCH I PARAMETRYCZNYCH Idealnym rozwiązaniem do którego wino się dążyć to sytuacja, gdy składki na ubezpieczenia społeczne pokrywają należne świadczenia. Stan taki jest możliwy, ale pod warunkiem: po pierwsze ujednolicenia systemu ubezpieczeń społecznych, po drugie likwidacji wszelkich przywilejów branżowych, po trzecie bezwzględne zastosowanie zasady powszechności systemu, gdzie ubezpieczeni są wszyscy obywatele na jednakowych zasadach (w publicznym-państwowym systemie), po czwarte uszczelnienie systemu polegające na uniemożliwieniu bezzasadnego korzystania ze świadczeń, po piąte jednoznacznego informowania społeczeństwa o konsekwencjach funkcjonowania dotychczasowych rozwiązań i przedyskutowanie nowych propozycji nie tylko w gronie specjalistów, ale także na forach publicznych. Przedstawione powyżej propozycje pośrednio wskazują na popełnione błędy w reformowaniu poprzedniego systemu. Propozycje zmian systemowych i parametrycznych uzależnione są od przyjęcia podstawowego założenia czy zmieniamy system globalnie czy tez fragmentarycznie. W pierwszym przypadku zmiany rozpocząć należy od wprowadzenia indywidualnego konta społecznego (IKS) kumulującego środki finansowe pochodzące ze składek na indywidualnym koncie ubezpieczonego, z którego ubezpieczony skorzysta w razie zgromadzenia nadwyżek w formie wyższej wypłaty świadczeń długoterminowych typu emerytura. W tak skonstruowanym rozwiązaniu każdy ubezpieczony nie byłby zainteresowany nadużywaniem korzystania ze świadczeń krótkoterminowych (np. zasiłków chorobowych czy też rent okresowych). Wprowadzenie takiego rozwiązanie wiążę się jednak z rezygnacją z zasady solidaryzmu społecznego w ubezpieczeniu 4 Szczegółowo skalę wzrostu tego deficytu ilustrują dane na stronie zus.pl rentowym i chorobowym. Aktualne rozwiązania zakresu ubezpieczenia emerytalnego nie stosują już tej zasady, gdyż w tym subsystemie wyplata świadczenia ze zdefiniowaną składką zastąpiła rozwiązanie ze zdefiniowanym świadczeniem. Indywidualne konto społeczne łączyłoby w sobie w jedną organizacyjną i finansową strukturę ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenie rentowe i ubezpieczenie chorobowe. Poza tym rozwiązaniem funkcjonowałby system wypadkowy, ale on już funkcjonuje według odrębnych rozwiązań wzorowanych na ścisłym powiązaniu ryzyka społecznego z ilością zaistniałych wypadków przy pracy czy stwierdzonych chorób zawodowych u osób ubezpieczonych. W przypadku zastosowania rozwiązania fragmentarycznego należy dokonać z mian w poszczególnych subsystemach. Pewne spektrum propozycji w tym zakresie zostanie zaprezentowane poniżej. W subsystemie emerytalnym w sferze zmian systemowych należy dokończyć proces legislacji tzw. 4 filaru emerytalnego czyli ujednolicenia i wprowadzenie systemowych zabezpieczeń dla osób, które przekazują instytucjom finansowym swoje nieruchomości w zamian za świadczenia na starość (tzw. renty hipoteczne). W zakresie zmian parametrycznych winno się wprowadzić tzw. emerytury czasowe w I filarze. Ideą takiego rozwiązania byłoby nabycie prawa do emerytury (tzw. zus-owskiej) bez względu na wymagany wiek emerytalny po uzyskaniu wymaganego stażu ubezpieczeniowego (np. 35 lub 40 lat). Okres wypłaty tego świadczenia ( z systemu NDC) byłby zakończony momencie dożycia wieku określonego w formule wyliczenia świadczenia. Aby jednak zapewnić tym osobom środki po przekroczeniu tej granicy wiekowej prawo do tego świadczenia miałyby tylko osoby uprawnione do świadczeń emerytalnych z 2,3 lub 4 filaru emerytalnego na poziomie wysokości minimalnej emerytury z I filaru. Winno też zastanowić się nad możliwością utworzenia państwowego OFE, który stanowiłby alternatywę dla prywatnych funduszy funkcjonujących w Polsce od kilkunastu lat (rozwiązanie takie jest stosowane np. w Szwecji). W subsystemie rentowym konieczne są zmiany systemowe ukierunkowane na stworzenie możliwości dodatkowego ubezpieczenia rentowego w systemie kapitałowym w publicznym lub prywatnych podmiotach finansowych. Takimi podmiotami mogłyby być OFE, jeśli poszerzyłyby zakres swojej działalności. W zakresie zmian parametrycznych niezbędna jest w tym ubezpieczeniu zmiana systemu kalkulacji świadczeń z systemu DB (aktualnie działający i nie zmieniany od kilkudziesięciu lat) na system DC wprowadzony od 1999 roku w ubezpieczeniu emerytalnym. Warto by się zastanowić nad możliwością polaczenia ubezpieczenia emerytalnego z rentowym (tak jak to funkcjonuje w Niemczech)5. W sferze zmian parametrycznych warto by wprowadzić w określaniu niezdolności do pracy pojęcia niezdolności do zarobkowania w przeciwieństwie do aktualnego rozwiązania opartego na orzekaniu o niezdolności 5 W tej propozycji nie uwzględniono utworzenia indywidualnego konta społecznego, o którym pisano powyżej. do pracy. Konieczne są zamiany w zakresie uprawnień do świadczeń rodzinnych przysługujących z ubezpieczenia rentowego. Przyznawanie rent rodzinnych od 50, a nawet 45 roku życia przy wydłużaniu wieku emerytalnego jest kuriozalne. Podobnie jak wypłata rent rodzinnych dzieciom uczącym się do 25 lub 26 roku życia jak nabywają prawo do wykonywania wyuczonego zawodu w wieku najczęściej 23 lat (jest to wiek ukończenia studiów zawodowych). Wiek uprawniający do świadczenia rentowego 25 i 26 lat pochodzi z czasów, gdy studia kończone były w innym systemie szkolnictwa wyższego. Do niezbędnych zmian systemowych i parametrycznych zaliczyć należy konieczność zmiany wysokości składek na ubezpieczenia chorobowe. Zmiana ta winna polegać na określeniu wysokości składki uzależnionej od stopnia wykorzystywania należnych świadczeń z tego ubezpieczenia. Im wyższa ilość pobieranych świadczeń tym wyższa składka. Składka na ubezpieczenie chorobowe tak określona przyjęłaby wówczas postać składki stosowanej w ubezpieczeniu wypadkowym, gdzie jest określona dolna i górna wysokość składki. Rozwiązanie to motywowałoby ubezpieczonych do nienadużywania uprawnień. Korzystne byłoby również wprowadzenie dodatkowych dobrowolnych chorobowych ubezpieczeń kapitałowych. Ich wprowadzenie musiałoby być uwarunkowane zachętami finansowymi np. zwolnieniami od podatków tak skonstruowanymi by zachęcić ubezpieczonych i jednocześnie nie nadwątlić wysokości pobieranych podatków (np. poprzez określenie górnej granicy kwoty zwolnionej od podatku przy tego typu ubezpieczeniu) (Garbiec, 2011, s. 35). Sposobem walki z nadużyciami w zakresie zasiłków chorobowych jest stopniowe zmniejszanie parametru wysokości świadczenia w zależności od czasu choroby. Uzasadnione byłoby również utworzenie obowiązkowego ubezpieczenia pielęgnacyjnego, z którego wypłacane byłyby świadczenia w razie niedołęstwa. Aby nie zwiększać obciążeń finansowych ubezpieczonych cała składka winna być zrekompensowana poprzez zmniejszenie wysokości podatków. Takie rozwiązanie przeniosłoby obowiązek zapewniania pomocy osobom niedołężnym z państwa na ubezpieczonych, którzy korzystaliby w przyszłości z tego typu świadczeń (tak jak w Niemczech) 6. Katalog koniecznych zmian systemowych i parametrycznych jest znacznie szerszy, a ich wprowadzenie powodowałoby określone skutki finansowe, ze względu na ograniczenia wydawnicze nie można ich zaprezentować w tym referacie. 6 Szerzej inne propozycje zmian w tych ubezpieczeniach opisane są w (Garbiec, 2013, s. 196218). ZAKOŃCZENIE Optymalizacja polskiego systemu ubezpieczeń społecznych jest procesem koniecznym, a decyzje o jej skali i zakresie winne być podjęte niezwłocznie. Odwlekanie w czasie podjęcia tych decyzji jest niebezpieczne dla funkcjonowania nie tylko Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ale przede wszystkim dla finansów publicznych państwa polskiego. Drenowanie finansów publicznych przebiegać będzie w sposób systematyczny i bez zahamowania tego procesu doprowadzi do kryzysu finansowego państwa, a być może nawet do jego bankructwa. Zagraniczne przykłady takich państw jak Łotwa, Grecja winny być dla nas sygnałem alarmowym. Jak wykazują inne przykłady np. załamanie systemu emerytalnego kapitałowego w Chile zastosowane w Polsce zmiany systemowe i parametryczne w systemie ubezpieczeń społecznych niekoniecznie są optymalne. Unikanie podejmowania decyzji w zakresie konieczności zmian doprowadzić może do sytuacji gdy nie będzie można już uniknąć katastrofy. Jak zaprezentowano powyżej możliwe są działania , które z pewnością poprawia efektywność finansowa publicznego systemu ubezpieczeń w Polsce. Ich podjęcie wymaga jednak zdecydowania od podmiotów odpowiedzialnych za ich wprowadzenie (rząd RP, Sejm) i przede wszystkim przeprowadzenia dyskusji w gronie specjalistów i społeczeństwa. Nie można powielać błędów z lat 1997-1999, gdy propaganda rządowa ukrywała informacje niekorzystne dla osób ubezpieczonych w systemie,a które mogłyby spowodować niepokoje społeczne skierowane przeciwko wprowadzanym zmianom. Takie postępowanie prędzej czy później doprowadzić może do niepokojów społecznych, strajków itp. Miejmy nadzieję, że działania korygujące system ubezpieczeń społecznych zostaną podjęte niezwłocznie, im wcześniej tym lepiej dla kondycji finansów publicznych naszego państwa. LITERATURA Adamczyk, J. (1995). Efektywność przedsiębiorstw sprywatyzowanych. Kraków: Akademia Ekonomiczna. Czarny, B. (2011). Podstawy ekonomii. Warszawa: PWE. Czechowski, L. (1997). Wielowymiarowa ocena efektywności ekonomicznej przedsiębiorstwa przemysłowego. Gdańsk: Uniwersytet Gdański. Dyduch, W. (2007). Dobór miar do systemów pomiaru efektywności organizacyjnej: dylematy i propozycje zmian. W: T. Dudycz, Ł. Tomaszewicz (red.), Efektywnośćrozważania nad istota i pomiarem. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego. Garbiec, R. (2014). Finansowanie ubezpieczeń społecznych rolników w Polsce - stan obecny i propozycje zmian. Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. Garbiec, R. (2013). Efektywność finansowa publicznego systemu ubezpieczeń społecznych w Polsce po reformie w 1999 roku. Częstochowa: Politechnika Częstochowska. Garbiec, R. (2011). Perspektywy rozwoju pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych jako narzędzia polityki społecznej w Polsce. W: M. G. Wożniak (red.), Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Modernizacja dla spójności społecznoekonomicznej. Zeszyt nr 19. Rzeszów: Uniwersytet Rzeszowski Katedra Teorii Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych. Nowak, E. (red.). (1998). Ocena efektywności przedsięwzięć gospodarczych. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego. Szczurowski, L. (2010). Czynniki efektywności podziału stacjonarnej dotacji dydaktycznej w jednostce szkoły wyższej. W: T. Dudycz, G. Osbert-Pociecha (red.), Efektywność- rozważania nad istotą pomiarem. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Szpor, G. (red.). (2003). System ubezpieczeń społecznych - zagadnienia podstawowe. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis.