Pokaż treść!

DOKTORZY HONORIS CAUSA
UNIWERSYTETU MEDYCZNEGO W ŁODZI
Prof. dr hab. Jolanta B. Zawilska
PROFESOR JOSEPHINE ARENDT
Profesor Josephine Arendt urodziła się w 1941 roku w Newarkon-Trent, w Wielkiej Brytanii.
W 1965 uzyskała tytuł doktora (PhD) z zakresu biochemii na University of London. W latach
1966-1977 pracowała na Uniwersytecie w Genewie w Szwajcarii, początkowo na Wydziale
Chemii, a od 1971 roku w Zakładzie Pediatrii i Genetyki. Od 1977 roku jest pracownikiem
naukowym i nauczycielem akademickim University of Surrey w Guildford, Wlk. Brytania
(School of Biomedical and Molecular Sciences). W latach 1977-1990 pracowała w Zakładzie
Biochemii, a następnie w okresie 1990-1999 w Zakładzie Endokrynologii i Metabolizmu. W 1988
roku prowadziła badania w Department of Neuroscience, McMaster University, Ontario, Kanada,
a w latach 1988-1992 w I.N.R.A, Centre de Recherche de Tours, Tours, Francja. W 1999 roku
utworzyła Centre for Chronobiology, School of Biomedical and Molecular Sciences, University
188
KRONIKARZ
of Surrey-Imperial College London, którego została dyrektorem. Od 1990 roku Josephine Arendt
jest profesorem (od 2003 r. emerytowanym) w School of Biomedical and Molecular Sciences,
University of Surrey. Jest twórcą i dyrektorem Stockgrand Ltd., firmy wyspecjalizowanej w badaniach melatoniny i innych parametrów rytmów okołodobowych. Część dochodów Stockgrand
Ltd. służy wspieraniu badań naukowych nad zaburzeniami rytmów okołodobowych.
Zainteresowania i praca naukowa profesor Arendt początkowo, skupiały się na analizie metabolizmu tryptofanu i charakterystyce związków indolowych powstałych w wyniku przemian tego
aminokwasu. W połowie lat 70-tych rozpoczęła badania nad melatoniną (N-acetylo-5-metoksytryptaminą), wówczas mało poznanym związkiem produkowanym przez szyszynkę. Metoda
radioimmunologicznego oznaczania melatoniny w materiale biologicznym, opracowana pod
kierunkiem profesor Arendt, była krokiem milowym w badaniach podstawowych i klinicznych
hormonu. Metoda ta jest szeroko stosowana w laboratoriach naukowych i diagnostycznych na
całym świecie. Wykazanie, że melatonina jest metabolizowana w wątrobie i następnie wydalana
wraz z moczem w postaci 6-sulfatoksymelatoniny, stanowiło punkt wyjściowy do opracowania
przez Profesor w 1985 r. metody oznaczania tego metabolitu w moczu. Metoda ta ze względu na
mniejszą inwazyjność przy pobieraniu materiału do badań jest obecnie szeroko wykorzystywana
do oceny profilu rytmu melatoninowego u ludzi, a także do oceny zaburzeń funkcji systemu
okołodobowego. Kolejna metoda analityczna opracowana przez zespół kierowany przez profesor
Arendt to radioimmunologiczne oznaczanie stężenia 5-metoksytryptofolu. Możliwość precyzyjnego oznaczania poziomów tego związku pozwoliła na dokonanie ciekawych analiz porównawczych dobowych oscylacji 5-metoksytryptofolu i melatoniny, oraz stanowiła podstawę do
dalszych badań nad regulacją biosyntezy tego związku i jego potencjalną rolą fizjologiczną.
Profesor Arendt jest pionierem w zakresie badań nad rolą melatoniny w fizjologii i patologii
człowieka oraz niekwestionowanym światowym autorytetem w tej dziedzinie. W centrum jej
zainteresowań, oprócz melatoniny, znajduje się rola światła, czynników genetycznych oraz
czynników środowiskowych w regulacji rytmów okołodobowych u ludzi, a także rytmy sezonowe
u zwierząt, ze szczególnym uwzględnieniem możliwości zwiększania efektywności hodowli
poprzez modyfikację rocznych cykli aktywności układu melatonina–prolaktyna–gonadotropiny.
KRONIKARZ
189
Wyniki badań przeprowadzonych pod kierunkiem profesor Arendt wykazały, że u człowieka
melatonina jest produkowana w zależnym od warunków oświetlenia w rytmie okołodobowym
wytwarzanym przez endogenny zegar biologiczny. Stężenia melatoniny we krwi i ślinie są niskie
w dzień, zaczynają wzrastać wieczorem, uzyskują najwyższe wartości pomiędzy godziną 2 a 4
w nocy, po czym stopniowo obniżają się do niskich wartości dziennych przed nastaniem świtu.
Rytmiczne zmiany stężenia 6-sulfatoksymelatoniny w moczu są opóźnione w stosunku do rytmu
melatoniny. Grupa profesor Arendt udowodniła, że u ludzi, w przeciwieństwie do zwierząt,
występują bardzo duże różnice osobnicze w amplitudzie rytmu melatoninowego oraz w kinetyce
zażywanej melatoniny. Obserwacje te mają istotne znaczenie kliniczne i zostały wykorzystane
przy opracowywaniu strategii terapeutycznego wykorzystania melatoniny:
•tabletki i kapsułki typu „slow-release”, które będą uwalniały melatoninę w sposób
naśladujący endogenny profil narastania poziomu hormonu we krwi;
• pora stosowania melatoniny dopasowana do indywidualnego endogennego rytmu
pacjenta.
Zaburzenia dobowego rytmu melatoninowego (zmniejszenie amplitudy, przesunięcia faz)
wykazano m.in.: (1) u pacjentów przyjmujących różne leki (np. leki przeciwdepresyjne, leki
stosowane w chorobie Parkinsona, antagonistów receptorów b-adrenergicznych, oraz inhibitory
fosfodiesterazy cyklicznych nukleotydów), (2) w przebiegu anoreksji, chorób afektywnych,
nowotworu piersi, ADHD; (3) u osób niewidomych, osób w podeszłym wieku, pracowników
zmianowych, osób przebywających przez dłuższy okres czasu w jednostajnych warunkach
oświetlenia, oraz w tzw. zespole długu czasowego po lotach transkontynentalnych.
Do pionierskich i unikatowych badań prowadzonych pod kierunkiem profesor Arendt, które
zaowocowały opracowaniem nowych, skutecznych metod leczenia chronobiologicznych zaburzeń
snu i uzyskały światową renomę, należą w szczególności:
190
KRONIKARZ
1. Badania na ludziach niewidomych. Badania te wykazały, że u większości osób
niewidomych, które są całkowicie pozbawione zdolności do odbioru światła, dochodzi do
zaburzeń okołodobowych rytmów snu i czuwania, melatoniny, kortyzolu, temperatury. Ustalenie
parametrów indywidualnego rytmu melatoniny i następnie dopasowanie do niego dawkowania
preparatu melatoniny umożliwiało synchronizację „rozchwianych” rytmów okołodobowych
do 24 godzin, zapewniając tym samym komfort życia pacjentów. Wyniki badań na ludziach
niewidomych były impulsem do poszukiwań chronobiologicznych receptorów światła. Zespół
profesor Arendt jako pierwszy wykazał, że układ okołodobowy człowieka jest najbardziej wrażliwy
na fale świetlne o długości około 460-470 nm, czyli na promieniowanie z zakresu niebieskiego.
Obserwacja ta ma swoje implikacje terapeutyczne w fototerapii depresji zimowej.
2. Badania nad adaptacją rytmów okołodobowych do nowej strefy czasowej po lotach
transkontynentalnych. Stosowanie melatoniny wg schematu opracowanego przez grupę profesor
Arendt, pozwala na zmniejszenie objawów „choroby transatlantyckiej”, znanej pod nazwą
„jet-lag”, u co najmniej połowy osób. Badania te jednocześnie dostarczyły danych nt. działań
niepożądanych melatoniny i jej interakcji z innymi lekami.
3. Badania nad zaburzeniami rytmów okołodobowych u pracowników zmianowych, w tym
opracowania dotyczące strategii przeciwdziałania zaburzeniom rytmów okołodobowych u osób
pracujących w nocy, ze szczególnym uwzględnieniem potencjalnej roli melatoniny i światła.
Profesor Arendt została powołana w 2005 r. do grupy ekspertów Biura Nauki i Technologii
Parlamentu Brytyjskiego, której celem jest przeciwdziałanie skutkom pracy zmianowej.
4. Badania nad zaburzeniami rytmów okołodobowych u osób przebywających przez
długi okres czasu w jednostajnych warunkach oświetlenia. Profesor Arendt stworzyła
unikatowe laboratorium do badań tego typu w brytyjskiej stacji polarnej w Zatoce Halleya na
Antarktydzie.
5. Do znaczących osiągnięć należy także zaliczyć badania nad rolą polimorfizmu genu
KRONIKARZ
191
zegarowego Per 3 w zespole opóźnionej fazy zasypiania oraz badania nad nowymi ligandami
receptorów melatoninowych o potencjalnym znaczeniu terapeutycznym.
Dorobek naukowy profesor Arendt obejmuje 172 prace oryginalne opublikowane w renomowanych czasopismach i ponad 120 prac poglądowych, pozjazdowych i rozdziałów w książkach.
Książka jej autorstwa pt. „Melatonin and the Mammalian Pineal Gland” stanowi obszerne i wyczerpujące kompendium nt. melatoniny i gruczołu szyszynkowego.
Profesor Arendt jest członkiem zarządów towarzystw naukowych oraz grup eksperckich:
World Federation of Societies for Chronobiology (Council Member), The European Pineal
and Biological Rhythms Society (Life Member of Council), Society for Light Treatment and
Biological Rhythms (Founder Member & Board Member), Society for Research on Biological
Rhythms (Board Member at Large), National Radiological Protection Board (Wlk. Brytania),
Scientific Committee on Antarctic Research – Grupa ekspertów w zakresie biologii człowieka
i medycyny (Associate Member), CNRS (Francja), UK Parliamentary Office of Science and
Technology (doradca), Medical Research Council (Wlk. Brytania; Grupa ekspertów w zakresie
nowotworów piersi i pracy zmianowej), Health Council (Holandia; doradca).
Profesor Josephine Arendt była i jest członkinią wielu prestiżowych towarzystw naukowych,
w tym członkiem honorowym Royal College of Pathology w Wlk. Brytanii, French Endocrine
Society, oraz członkiem założycielem Europejskiego Towarzystwa Badań nad Szyszynką
i Rytmami Biologicznymi. Profesor Arendt wywarła bardzo duży wpływ na rozwój tego
towarzystwa nie tylko w czasie swojej prezydentury w latach 1987-1990, ale również w okresie
192
KRONIKARZ
całej działalności towarzystwa. Była wiceprzewodniczącą (1998) i przewodniczącą (2000)
Konferencji Gordona nt. Biologii Komórkowej Szyszynki. Zorganizowała wiele konferencji
i zjazdów naukowych, m.in. European Study Group (1991) oraz sympozjum CIBA Foundation
Symposium on Photoperiodism, Melatonin and the Pineal Gland (1985). O uznaniu profesor
Arendt jako światowego eksperta w zakresie chronobiologii świadczy jej wybór do kolegiów
redakcyjnych wielu prestiżowych specjalistycznych czasopism naukowych. Od 2001 roku
pełni funkcję zastępcy redaktora naczelnego Journal of Biological Rhythms. Za swoje wybitne
osiągnięcia naukowe została odznaczona medalami St. Gorans Hospital, Karolinska Institute
w Sztokholmie i Uniwersytetu im. J. Liebiga w Giessen, a w roku 2005 Wydział Lekarski
Uniwersytetu J.W. Goethego we Frankfurcie nad Menem uhonorował ją prestiżowym medalem
im. Ernsta i Berty Scharrer.
Profesor Josephine Arendt jest jedną z czołowych postaci na światowej arenie chronobiologii
i neuroendokrynologii. Oprócz bogatego dorobku naukowego jej postać wyróżnia się wysoką
aktywnością na polu popularyzacji nauki. Obdarzona dużą kulturą osobistą i swoistym talentem
medialnym profesor Arendt od kilkudziesięciu lat uczestniczy w różnorodnych międzynarodowych
programach mających na celu przybliżenie najnowszych osiągnięć wiedzy z zakres chronobiologii,
chronofarmakologii i chronomedycyny szerokim rzeszom społeczeństwa. Jej aktywność w tym
zakresie szczególnie zintensyfikowała się w ciągu ostatnich piętnastu lat, gdy z jednej strony
walczyła o właściwy terapeutyczny status melatoniny, a z drugiej uczestniczyła w programach
rządowych przeciwdziałających negatywnym skutkom tzw. „społeczeństwa 24/7”.
Profesor Josephine Arendt współpracowała i współpracuje z wieloma ośrodkami naukowymi
na świecie, w tym, od końca lat 70-tych, z łódzkim środowiskiem naukowym. Profesor Arendt
wielokrotnie wspierała i umożliwiała uczestnictwo polskich naukowców w specjalistycznych
międzynarodowych szkoleniach z zakresu nowoczesnej chronobiologii i chronomedycyny.
Bilateralna współpraca pomiędzy grupą profesor Arendt a pracownikami Uniwersytetu
Medycznego w Łodzi (z Zakładów Farmakodynamiki i Farmakologii) pozwoliła na opanowanie
przez polskich naukowców technik oznaczania melatoniny i 5-metoksytryptofolu, analizy rytmów okołodobowych, a także prowadzenia badań nad rytmami okołodobowymi. Badania te
zaowocowały dotychczas 10 wspólnymi pracami doświadczalnymi opublikowanymi w czasopismach o wysokim Impact Factor, doniesieniami na międzynarodowych zjazdach naukowych,
specjalistycznymi wykładami w czasie obustronnych wizyt, a także umożliwiły przygotowanie
rozprawy doktorskiej
Aktywność naukowa, dydaktyczna i propagatorska Profesor Josephine Arendt może być
wzorem dla wielu młodych, a także już doświadczonych badaczy. Jej nieustanna wola pogłębiania
wiedzy, a zwłaszcza przekazywania jej innym, jest cechą ze wszech miar godną naśladowania.
Nawiązanie bliskiej i owocnej współpracy naukowej pracowników Uniwersytetu Medycznego
w Łodzi z Centrum Chronobiologii University of Surrey stanowi już ugruntowany, ale i wciąż
rozwijający się, partnerski układ interakcji międzynarodowej, której celem jest zgłębianie
fizjologii i patologii człowieka.
KRONIKARZ
193
194
KRONIKARZ