Kary i nagrody w wychowaniu dziecka

Kary i nagrody w wychowaniu dziecka
1. Powrót do przeszłości
Kary i nagrody są nieodłącznym elementem wychowania dziecka. Każdy z nas pamięta
z własnego dzieciństwa wzmacnianie pozytywne i negatywne stosowane przez własnych
rodziców. Czasami jakieś szczególne przeżycie z tego okresu tkwi nam głęboko w pamięci.
Może właśnie dlatego samo zagadnienie karania i nagradzania jest dziś trudne i wywołuje
zwykle wiele kontrowersji wśród rodziców. Rodzą się pytania: czy wobec swoich dzieci
pragniemy postępować tak samo, czy inaczej? Żeby udzielić odpowiedzi na to pytanie,
należałoby przeanalizować skuteczność kar i nagród oraz sprawdzić, czy wywołują one
oczekiwane i pożądane zmiany w zachowaniu.
2. Kary
Rodzice najchętniej unikaliby karania swoich pociech, ale przychodzi taki czas, że nie ma
wyjścia, bo czasem po dobroci nie można się porozumieć. Bywa, że tysiąc razy powtarzamy
ostrzeżenie, aż wreszcie tracimy cierpliwość. Przychodzi taki moment, iż kara jest
nieunikniona. Rodzi się jednak pytanie jak karać? Wielu rodziców boryka się z podobnymi
problemami, wymyślając coraz to nowe kary na coraz to nowe wyczyny pociech.
Należy jednak pamiętać, iż kara będzie skuteczna tylko wtedy, gdy dziecko będzie miało
odczucie, że zostało ukarane sprawiedliwie i będzie wiedziało, jakiej zmiany w jego
zachowaniu dorosły oczekuje. Dziecko, które ma być ukarane, musi wiedzieć, za co i dlaczego.
O sposobie ukarania dziecka powinien decydować stopień przewinienia, okoliczności,
w jakich zdarzenie nastąpiło i wiek dziecka. Przed zastosowaniem kary należy wziąć pod
uwagę charakter dziecka, stopień jego wrażliwości, jak również częstotliwość występowania
niewłaściwych zachowań. Karze musi zawsze towarzyszyć ukazanie możliwości poprawy.
W przeciwnym razie może dojść do zachowań agresywnych. Ponadto dziecko będzie miało
negatywny stosunek do osoby wymierzającej karę.
2.1.
Kary i ich skuteczność
Kary cielesne (fizyczne) – należą do kar, po zastosowaniu których mogą wystąpić
niepożądane skutki. Bijąc dziecko matka, czy ojciec uważają, iż mają nieograniczoną
władzę nad dzieckiem, wyładowują własną agresję, zły humor, zawiedzione nadzieje
w biciu. Dzieci panicznie boją się bicia, gdyż powoduje ono ból, pozostawia ślady, poniża
godność dziecka, upokarza je, a także odsłania bezradność i bezsilność wobec karzącego.
Kary cielesne czynią spustoszenie w psychice dziecięcej, wywołują nienawiść,
chęć odwetu, agresję skierowaną na słabszych, a także powodują nerwice lub lęki.
Straszenie dziecka – jest dość często stosowane i ma na celu skłonić dziecko
do posłuszeństwa. W rzeczywistości powoduje urazy psychiczne: nerwice, lęki i objawy
somatyczne (m.in. nawracające moczenie się).
Wyzwiska – poniżają godność dziecka.
Krzyk – kara szkodliwa i nieskuteczna. Dziecko boi się krzyku i z czasem samo zaczyna
krzyczeć na osoby słabsze i na te, których się nie boi.
Izolacja dziecka – konsekwencją jest to, iż dziecko czuje się opuszczone, przeżywa lęk.
Powyższe kary są szkodliwe, nie wymagają namysłu, są łatwe w użyciu, dlatego często
się po nie sięga. Oprócz kar szkodliwych istnieją kary pedagogiczne, które nie poniżają
godności karanego i karzącego, a ich jedynym celem jest poprawa postępowania dziecka.
Należą do nich:
Kara naturalna – stanowi konsekwencję winy, np. dziecko zabrało koledze zabawkę – musi
ją oddać, niegrzecznie się odezwało – musi przeprosić.
Ukazywanie konsekwencji niewłaściwego zachowania – np. dziecko nie odrobiło lekcji –
nie może pobawić się, zaniedbany obowiązek – nie ma przyjemności.
Tłumaczenie i wyjaśnianie - skłania winnego do refleksji, do zastanowienia
się nad skutkami tego, co zrobiło.
Do kar pedagogicznych, czyli nastawionych na zmianę postępowania dziecka zaliczamy
również: odmawianie przyjemności, wyrażanie niezadowolenia bądź smutku (mimiką,
gestem, ruchem ciała), milczenie dorosłych, pouczenie słowne w obecności innych osób,
czasowe odebranie przyznanego przywileju.
O takie kary dziecko nie ma pretensji do rodziców, ponosi naturalne konsekwencje
własnych poczynań. Ponadto musimy pamiętać: kary należy stosować z troską, aby
osiągnęły swój cel – poprawiły winnego. Kara wymierzona spokojnie i stanowczo,
nigdy nie osłabi szacunku i miłości dziecka do rodziców.
3. Nagrody
Mały przedszkolak (jak zresztą każde dziecko) bardzo pragnie czuć się kochany i doceniany
przez najbliższych. Oprócz konsekwencji złego zachowania nie można
zapominać
o nagradzaniu i pochwałach stosowanych w życiu codziennym. Najcenniejsze z punktu
widzenia rozwoju emocjonalnego pociechy są zachęty pozytywne, bo kształtują wiarę we
własne możliwości i zachęcają do podejmowania kolejnych wyzwań. Powinno ich być o wiele
więcej niż kar. Niestety, wielu rodziców uważa, że dobre zachowania nie wymagają
komentarza, dlatego nie spotykają się z żadną reakcją, natomiast złe uczynki dostrzegają
od razu.
Aby nagroda wpływała dodatnio na rozwój osobowości i wychowanie, musi spełniać
pewne warunki. Nagrodę otrzymuje się za coś konkretnego, za dodatkowy trud, za wysiłek
nie związany z wypełnieniem codziennych obowiązków. Nagroda ma być bodźcem
wzmacniającym postępowanie pozytywne, zachęcającym do solidnej pracy lub nauki.
Należy pamiętać, że nagroda może być celem w samym sobie, a nie bodźcem do działania.
Nagroda – wyróżnienie spełnia następujące funkcje:

umacnia w dziecku wiarę we własne siły i wartości,

realizuje potrzebę uznania i sukcesu,

zachęca do podejmowania coraz trudniejszych zadań,

dostarcza dodatnich uczuć i radości oraz jest przyczyną dobrego samopoczucia,

wzmacnia więzi uczuciowe z osobami nagradzającymi,

działa dodatnio na tych, którzy są świadkami nagradzania.
Mamy wiele rodzajów nagród, które można stosować wobec dzieci:
Nagradzanie pochwałą i uznaniem – słowna aprobata postępowania dziecka, uśmiech,
radość, głośne wyrażanie uznania wobec innych osób, wyrażenie podziwu, pogłaskanie
po głowie, przytulenie. Pamiętać należy o tym, że pochwała i uznanie powinny
być proporcjonalne do włożonego wysiłku i chęci. Wtedy odniosą oczekiwany skutek.
Nagradzanie przez sprawianie dziecku przyjemności – wspólne spędzanie z rodzicami czasu,
np. wyjście do kina, na spacer, wyjazd na wycieczkę, wspólna gra.
Obdarzanie zaufaniem i uwagą – Odebranie zaufanie jest poważną karą. Dziecko, które wie,
że rodzice mu ufają, ma dobre samopoczucie, odczuwa swoją wartość, ma przedsmak
upragnionej dorosłości i samodzielności. Zaufanie ma wysokie walory wychowawcze,
gdyż polega na zmniejszeniu kontroli nad wszystkim co dziecko robi, czym się zajmuje, z kim
się bawi, itp.
Wspólne atrakcyjne spędzanie wolnego czasu – wyjście do kina, muzeum, teatru, na koncert,
itp. Sposób ten jet bardzo dobry, jednak wymaga dużo wolnego czasu.
Nagrody rzeczowe – to też pochwała, tylko wyrażana poprzez symboliczny upominek, to dar
za konkretną działalność lub określone postępowanie. Jego posiadanie kojarzy się z tym,
za co był otrzymany (zabawka, gra, maskotka, itp.).
Pieniądze – kieszonkowe lub do skarbonki, którymi dziecko może samodzielnie dysponować
za zgodą rodziców.
Pamiętajmy o nagrodach, o docenieniu naszej pociechy. To bardzo ważne!
Ignorowanie pozytywnych zachowań dziecka wyrabia w maluchu złe nawyki. Bo jak inaczej
niż przez złe zachowanie ściągnąć na siebie uwagę rodzica? Czasem rodzice obawiają się,
że jeśli będą dziecko nieustannie chwalić, wyrośnie ono na skupionego wyłącznie na sobie
narcyza. Nie ma takiej obawy. Badania pokazują, że dzieci często chwalone osiągają lepsze
wyniki w nauce i lepiej radzą sobie w kontaktach społecznych, niż maluchy wiecznie karcone
i krytykowane. Ale chwalić tez należy z głową!
Wychowanie dziecka do odpowiedzialności wymaga pochwał, nie tylko kar.
Zazwyczaj rodzice bardziej wierzą w skuteczność kar niż nagród. Warto pamiętać, iż kara
tłumi chwilowo określoną reakcję, ale jej nie wyklucza. Dzieci potrzebują zachęty, wiary w ich
dobre skłonności, dobry charakter, w swoje możliwości. Należy pamiętać, iż najskuteczniejszą
metoda oddziaływania na dziecko jest zasada wzmacniania, która polega na wyrażaniu
uznania, czy pochwały za jakieś określone zachowanie. Dziecko potrzebuje autorytetu
rodziców, musi mieć świadomość, że choć rodzice są dla niego dobrzy i kochają je, jednak
mają prawo coś mu nakazać, czy zakazać, potrafią okazać stanowczość, gdy zachodzi taka
potrzeba. Dziecko przy takich rodzicach czuje się bezpieczne. Ważne jest również
występowanie jednakowej linii wychowawczej między rodzicami. Nie może być tak, iż matka
rozpieszcza dziecko, a ojciec karze, lub odwrotnie. Oddziaływania wychowawcze muszą być
spójne.
4. Podsumowanie
Poprawne stosowanie kary i nagrody powinny służyć nam, dorosłym, do osiągnięcia
zamierzonych celów wychowawczych. Stanowią one narzędzia, dzięki którym możemy
zmienić na lepsze dziecięce zachowania, a znając ich skuteczność, możemy wspomagać
prawidłowy rozwój dziecka. Temat karania dzieci jest zresztą tematem starym jak świat.
Ilu ekspertów tyle teorii. Każdy rodzic ma swoje sposoby na egzekwowanie posłuszeństwa
od pociech. Jednak podstawą jest empatia. Unikajmy takiego postępowania wobec dzieci,
jakiego sami nie chcielibyśmy doświadczyć. „Nie rób dziecku, co tobie niemiłe”. A jeśli już się
rozpędzimy i popełnimy błąd – po prostu przeprośmy i porozmawiajmy. Swoje poczucie winy
zastąpmy odpowiedzialnością.