docOcena warunków i jakości życia mieszkańców
download 
Reklamacja Transkrypt
Ocena warunków i jakości życia mieszkańców
OCENA WARUNKÓW I JAKOŚCI ŻYCIA MIESZKAŃCÓW WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO I ICH POSTRZEGANIE PRZYSZŁOŚCI Gdańsk 2011 OCENA WARUNKÓW I JAKOĝCI ĩYCIA MIESZKAēCÓW WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO I ICH POSTRZEGANIE PRZYSZŁOĝCI Opracowanie zrealizowane dla UrzĊdu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego Badanie w ramach projektu systemowego „Moduł Informacyjno-Decyzyjny Regionalny Barometr Społeczny” (MID RBS) realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki na lata 2007-2013. Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Wydawca URZĄD MARSZAŁKOWSKI WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO Departament Rozwoju Regionalnego i Przestrzennego ul. Okopowa 21-27, 80-810 Gdańsk tel. 58 32 61 684, fax. 58 32 68 688 e-mail: [email protected] Badanie zrealizowane przez konsorcjum: Quality Watch Sp. z o.o., ul. Goplańska 6, 02-954 Warszawa PSDB Sp. z o.o., ul. Sienna 64, 00-825 Warszawa Redakcja techniczna: Anna Ćwikałowska Projekt okładki: „ARTIKOM” Sp. z o.o oraz Bartosz Pępek Druk: K&K reklama poligrafia, ul. Ostatnia 22, 31-444 Kraków Copyright by Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego Gdańsk 2011 ISBN 978-83-88262-19-7 Spis treści 1. STRESZCZENIE WYKONAWCZE ....................................................................7 2. WPROWADZENIE ..............................................................................................17 3. WSTĘP TEORETYCZNY DO BADANIA WARUNKÓW, JAKOŚCI I POCZUCIA ZADOWOLENIA Z śYCIA ...................................................19 4. WOJEWÓDZTWO POMORSKIE W ŚWIETLE DIAGNOZY SPOŁECZNEJ (ANALIZA PORÓWNAWCZA) .......................................29 4.1. Warunki Ŝycia w świetle czynników obiektywnych i subiektywnych ............29 4.2. Zadowolenie z Ŝycia............................................................................................33 4.3. Podsumowanie i wnioski cząstkowe z rozdziału ..............................................38 5. WARUNKI śYCIA...............................................................................................40 5.1. Dochody i zaspokojenie potrzeb gospodarstw domowych ..............................40 5.1.1. Dochody gospodarstw domowych – ocena obiektywna ...............................41 5.1.2. Dochody gospodarstw domowych – ocena subiektywna .............................48 5.1.3. Gospodarowanie finansami – kredyty i oszczędności ..................................56 5.1.4. Zaspokojenie potrzeb gospodarstw domowych ............................................59 5.2. Zasobność materialna i warunki mieszkaniowe ..............................................67 5.2.1. Zasobność materialna ...................................................................................67 5.2.2. Warunki mieszkaniowe ................................................................................70 5.3. Podsumowanie i wnioski cząstkowe z rozdziału .............................................76 6. CHARAKTERYSTYKA POZIOMU I JAKOŚCI śYCIA ...............................78 6.1. Otoczenie gospodarstw domowych ...................................................................78 6.1.1. Dostęp do infrastruktury...............................................................................78 6.1.2. Edukacja .......................................................................................................79 6.1.3. Opieka zdrowotna.........................................................................................84 6.1.4. Bezpieczeństwo ............................................................................................86 6.1.5. Przyroda i środowisko ..................................................................................89 6.1.6. Transport i komunikacja...............................................................................90 6.1.7. Kontakty z instytucjami i urzędami ..............................................................94 6.2. Styl Ŝycia, postawy i relacje społeczne ..............................................................95 6.2.1.Styl Ŝycia .......................................................................................................96 6.2.2.Uczestnictwo w Ŝyciu społecznym ..............................................................103 6.2.3.Technologie informacyjno-komunikacyjne.................................................104 6.3. Podsumowanie i wnioski cząstkowe z rozdziału ............................................106 7. ZADOWOLENIE Z śYCIA I POSTRZEGANIE PRZYSZŁOŚCI .............109 7.1. Wprowadzenie ..................................................................................................109 7.2. Ogólny poziom zadowolenia z Ŝycia................................................................110 7.3. Analiza wymiarów składających się na poziom zadowolenia z Ŝycia...........116 7.4. Postrzeganie przyszłości...................................................................................125 7.5. Podsumowanie i wnioski cząstkowe z rozdziału ............................................127 8. WNIOSKI I REKOMENDACJE.......................................................................129 LITERATURA ........................................................................................................138 SPIS WYKRESÓW ................................................................................................140 SPIS TABEL............................................................................................................143 SPIS DIAGRAMÓW ..............................................................................................143 SPIS MAP ................................................................................................................143 ZAŁĄCZNIK 1. OPIS ZASTOSOWANEJ METODOLOGII, NARZĘDZIA BADAWCZE, OPIS REALIZACJI BADANIA ........................................145 Wprowadzenie do części metodologicznej.............................................................145 Opis zastosowanej metodologii badania................................................................146 Opis zastosowanych technik zbierania danych.....................................................147 Opis doboru próby ..................................................................................................149 Sposób losowania.....................................................................................................153 Struktura wylosowanej próby................................................................................156 WaŜenie danych.......................................................................................................157 Stopień realizacji próby ..........................................................................................170 ZAŁĄCZNIK 2. ANKIETA DLA CZŁONKA GOSPODARSTWA DOMOWEGO ..............................................................................................180 ZAŁĄCZNIK 3. ANKIETA DLA GŁOWY GOSPODARSTWA DOMOWEGO ..............................................................................................194 1. Streszczenie wykonawcze Cele badania Głównym celem badania była ocena warunków życia gospodarstw domowych i jakości życia mieszkańców województwa pomorskiego. W szczególności badanie miało określić opinie mieszkańców na temat warunków życia, tj. w zakresie poziomu dochodu, dostępności do podstawowych dóbr i usług, oceny jakości i dostępności infrastruktury, form spędzania czasu wolnego, postaw społecznych oraz zdrowia. Na podstawie wypowiedzi respondentów miała zostać dokonana ocena indywidualnej jakości życia w odniesieniu do zadowolenia z poszczególnych dziedzin i aspektów życia oraz poziomu optymizmu mieszkańców i ich postrzegania przyszłości. W świetle tak określonych celów badawczych warunki życia zostały zdefiniowane jako obiektywne czynniki wpływające na poziom zaspokojenia potrzeb i standard życia gospodarstw domowych. Do czynników tych zaliczono: dochody gospodarstw domowych, gospodarowanie finansami (oszczędności oraz inwestycje), zasobność materialną oraz warunki mieszkaniowe gospodarstw domowych. Biorąc pod uwagę, iż obiektywna ocena warunków życia może być silnie uzależniona od umiejscowienia gospodarstw domowych w hierarchii społecznej, zostały one uzupełnione o subiektywną ocenę warunków życia. Poziom i jakość życia zostały zdefiniowane jako: stopień zaspokojenia potrzeb materialnych gospodarstw domowych wynikający z poziomu dochodu, jakość otoczenia instytucjonalnego i infrastrukturalnego gospodarstw domowych oraz styl życia, postawy i relacje społeczne. Te dwa fundamentalne obszary wpływają bezpośrednio na trzeci cel badawczy jakim było zadowolenie z życia oraz postrzeganie przyszłości. Obszar ten zdefiniowany został jako subiektywna ocena zadowolenia z rozmaitych wymiarów życia wynikająca bezpośrednio z warunków, poziomu i jakości życia, co w konsekwencji znajduje swoje przełożenie na postrzeganie przyszłości przez mieszkańców województwa pomorskiego. Metodologia badania Osiągnięcie założonych celów badawczych było możliwe dzięki zrealizowaniu badania ankietowego na próbie 4000 gospodarstw domowych na obszarze województwa pomorskiego. Respondentem głównym udzielającym informacji była głowa gospodarstwa domowego zdefiniowana jako pełnoletni członek gospodarstwa domowego, na którym spoczywa główna odpowiedzialność za utrzymanie rodziny oraz podejmowanie istotnych dla gospodarstwa domowego decyzji. Dodatkowo przeprowadzono wywiady ze wszystkimi członkami gospodarstwa domowego 7 w wieku 16 lat i więcej obecnymi podczas wizyty ankietera (wraz z głową gospodarstwa domowego). Łącznie zrealizowano 4908 wywiadów indywidualnych oraz 4002 wywiadów na poziomie gospodarstwa domowego. Zarówno ankieta dotycząca gospodarstw domowych jak i poszczególnych członków gospodarstwa domowego została skonstruowana pod kątem realizacji i operacjonalizacji założonych celów badawczych. Aby uzyskać reprezentatywność danych na poziomie powiatu dla danych dotyczących gospodarstw domowych, próba do badania została dobrana w sposób losowy, uwzględniając proporcje wielkości miejscowości zamieszkania. Przy założonej wielkości próby 4000 wywiadów w gospodarstwach domowych w województwie pomorskim, próba zostało rozłożona w sposób proporcjonalny na poszczególne powiaty. Błąd maksymalny wyniku dla województwa przy tak założonej próbie wynosił 2%. Dla danych w poszczególnych powiatach wahał się od 5% do maksymalnie 10%. Uzyskane w badaniu wyniki w celu zachowania ich reprezentatywności pod względem struktury gospodarstw domowych jak i pod względem wyników indywidualnych (członków gospodarstwa domowego) zostały poddane procedurze ważenia. Dla danych uzyskanych w gospodarstwach domowych w skali powiatu ważenie odnosiło się do wielkości powiatu oraz wielkości gospodarstwa domowego. Główne wyniki badania W celu przedstawienia szerszego kontekstu dla przeprowadzonych analiz, w pierwszej części raportu zarysowano obraz województwa pomorskiego na tle całego kraju w oparciu o wyniki badania Diagnoza Społeczna z 2009 r. Z tego badania wyłania się obraz województwa pomorskiego jako jednego z polskich regionów o najwyższych średnich dochodach i największym zadowoleniu z życia oraz najbardziej optymistycznym poglądzie na przyszłość. Ze względu na poziom dochodu na głowę w gospodarstwach domowych województwo pomorskie zajmuje drugą pozycję zaraz za województwem mazowieckim, i przewyższa średnią krajową o blisko 200 PLN. Niniejsze badanie potwierdziło ogólny obraz województwa wyłaniający się z Diagnozy Społecznej. Zgromadzone dane o dochodach potwierdzają, że są one wyższe od średniej krajowej. Co istotne, a czego nie pokazuje Diagnoza, to fakt, że rozkład dochodów w województwie pomorskim jest proporcjonalny, a jego rozwarstwienie słabe. Wysokość dochodów została przeanalizowana biorąc pod uwagę różne zmienne m.in. ich źródło. Najwyższe dochody charakteryzują gospodarstwa domowe osób utrzymujących się z działalności gospodarczej, a najniższe z rent oraz rolnictwa. 8 Biorąc pod uwagę typ gospodarstwa domowego, najwyższe dochody mają te składające się wyłącznie z osób bezdzietnych, a najniższe samotni rodzice wychowujący dzieci. Na podkreślenie zasługuje fakt, że rodziny z dziećmi posiadają dochody na głowę członka gospodarstwa nieznacznie wyższe od samotnych rodziców, jednak niższe niż w gospodarstwach osób dorosłych utrzymujące się z renty i/lub emerytury. Z kolei wychodząc od wielkości miejsca zamieszkania, najniższe dochody mają mieszkańcy małych miast – niższe nawet od mieszkańców wsi. Nie jest natomiast zaskoczeniem, że najwyższe dochody mają mieszkańcy największych miast w regionie. Analiza geograficznego rozkładu dochodów, w połączeniu z analizą ich rozwarstwienia, pozwoliła wyodrębnić 4 grupy powiatów. Pierwsza grupa, do której należą wszystkie miasta na prawach powiatu oraz powiat wejherowski, to obszary o największych średnich dochodach, ale i najmniejszym dystansie między najbogatszymi a najbiedniejszymi. Na drugim krańcu sytuują się powiaty o najniższych dochodach i największym ich rozwarstwieniu, wśród których znalazły się sztumski, chojnicki, kwidzyński, malborski oraz kościerski. Trzecia grupa powiatów to te, których mieszkańcy mają niższe średnie dochody, jednak poziom rozwarstwienia również jest niższy. Należą do nich takie powiaty, jak tczewski, pucki, lęborski oraz człuchowski. Do czwartej grupy należą regionalne „średniaki” – powiaty nowodworski, kartuski, starogardzki, bytowski, słupski oraz gdański. Co logiczne, w powiatach o najwyższych dochodach gospodarstw domowych, największy jest udział tych, które utrzymują się z działalności gospodarczej. Blisko 40% mieszkańców województwa pomorskiego, którzy wzięli udział w tym badaniu, określiło swoją sytuację finansową jako dobrą lub bardzo dobrą, a 45% jako neutralną (ani złą ani dobrą). Aż w 71% gospodarstw domowych utrzymujących się z działalności gospodarczej zostało wykazane zadowolenie z sytuacji finansowej rodziny. Odsetek ten dla rodzin utrzymujących się z rolnictwa wyniósł natomiast tylko 19% i był najniższy. Najbardziej zadowolone z dochodów są gospodarstwa składające się tylko z osób dorosłych, a najmniej gospodarstwa rodziców samotnie wychowujących dzieci oraz emerytów i/lub rencistów. Najlepiej swoją sytuację finansową oceniają mieszkańcy największych miast, a najgorzej – mieszkańcy małych miast (gorzej niż mieszkańcy wsi). Potwierdza to bezpośrednie powiązanie oceny subiektywnej z poziomem dochodów. Rozkład zadowolenia z poziomu dochodów gospodarstw domowych względem powiatów, pokrywa się w znacznej mierze z rozkładem miernika obiektywnego, czyli poziomu dochodów. Jednak są pewne wyjątki, które można tłumaczyć stopniem zaspokojenia bądź nie zaspokojenia aspiracji życiowych, w szczególności w porównaniu do bezpośredniego otoczenia danego gospodarstwa domowego. Pozytywna ocena obecnej sytuacji finansowej rodziny nie potwierdza 9 się na przestrzeni czasu. 25% respondentów uznało, że ich sytuacja się pogorszyła, a 60%, że w ostatnich latach pozostała bez zmian. Tylko dla ok. 14% nastąpiła, w ich opinii, poprawa sytuacja materialnej rodziny. Zatem, pod tym względem, respondenci mają tendencję do zaniżania oceny własnej sytuacji, gdyż obiektywne mierniki, w tym dane GUS, wskazują na stały wzrost dochodów. Jedynie 17% respondentów zadeklarowało posiadanie oszczędności. Głównie są one gromadzone na lokatach bankowych i w gotówce. Służą jako zabezpieczenie długoterminowe lub na wypadki losowe, a tylko w 18% przypadków do podwyższenia standardu materialnego gospodarstw. Korzystanie z kredytu zostało zadeklarowane przez podobny odsetek rodzin – 18%. Również w tym zakresie cele kredytów są długoterminowe, gdyż dotyczą podwyższenia standardów życia na dłuższy okres czasu - dominują wśród nich zakupy domów i mieszkań lub ich remonty oraz zakupy dóbr trwałych. Zaspokojenie podstawowych potrzeb gospodarstw domowych zostało pokazane na podstawie dwóch syntetycznych wskaźników odnoszących się do artykułów żywnościowych i odzieży. Optymistyczny jest fakt, iż w przypadku obydwu rodzajów produktów, wartość indeksu przewyższa poziom 0,5 (przy wartości 1 stanowiącej maksymalny poziom zaspokojenia). Dotyczy to również rodzin o najniższych dochodach w województwie pomorskim. Oznacza to, że nawet najbiedniejsze rodziny zaspokajają swoje potrzeby w zakresie artykułów spożywczych (0,64 wskaźnika) oraz zakresie odzieży – na poziomie 0,51 wskaźnika. Odmienny jest jednak wzorzec konsumpcji w przypadku gospodarstw o najwyższym i najniższym dochodzie. Gospodarstwa domowe o najniższym poziomie dochodu kierują się w swych wyborach głównie ceną, a najzamożniejsze zdecydowanie częściej jakością produktów. Dane pozyskane w badaniu umożliwiły także analizę zasobności materialnej mieszkańców za pomocą indeksu wyposażenia gospodarstw w dobra materialne. Wynik, jaki osiągają pomorskie rodziny jest wysoki, gdyż w 75% przypadków przekracza on poziom 0,5 oraz nie wykazuje żadnych znaczących różnic w przekroju powiatowym. Zatem, pod tym względem, wyposażenie pomorskich gospodarstw domowych jest równomierne. Warunki zamieszkania pomorskich gospodarstw domowych zostały przeanalizowane na podstawie indeksu standardu wyposażenia budynków i mieszkań/domów. Badanie pokazało, że podstawowy standard jest zapewniony bez względu na dochody gospodarstwa domowego i miejsce zamieszkania. Większe zróżnicowanie pokazuje subiektywna ocena tego aspektu życia, która jest uzależniona przede wszystkim od poziomu dochodów gospodarstwa domowego. Im 10 większe dochody, tym większe zadowolenie z warunków w jakich rodzina żyje i odwrotnie. Kolejna ważna część badania dotyczyła oceny otoczenia w jakim żyją mieszkańcy województwa pomorskiego. W ramach analizy otoczenia uwzględniono kwestie edukacji, ochrony zdrowia, bezpieczeństwa, środowiska, transportu i komunikacji oraz kontaktów z administracją. W przypadku edukacji badani wypowiadali się odnośnie dostępności placówek edukacyjnych oraz ich jakości. Skonstruowany na podstawie odpowiedzi indeks pokazał duże zróżnicowanie oceny tego aspektu otoczenia w zależności od powiatu. Edukacja pod względem dostępności i jakości najgorzej została oceniona w powiecie sztumskim, a najlepiej w lęborskim. W przypadku ochrony zdrowia, dostępność tego rodzaju infrastruktury została oceniona dobrze przez blisko 50% respondentów, jednak nieco ponad 25% respondentów uznało, że dostęp do bezpłatnych placówek opieki zdrowotnej jest zdecydowanie lub raczej słaby. Wysoki jest poziom poczucia bezpieczeństwa mieszkańców województwa. Ponad 70% respondentów zadeklarowało, że czują się bezpiecznie w swoim miejscu zamieszkania. Przeszło połowa mieszkańców, również w przypadku tych, którzy mieszkają w dużych miastach, jest zadowolona z czystości powietrza i wody dostępnej w ich domach. Mieszkańcy Pomorza są również zadowoleni z dostępu do terenów zielonych, a także z wywiązywania się służb komunalnych w zakresie sprzątania i utrzymania czystości. Jednak poziom dbania o stan środowiska przez samych mieszkańców nie jest najwyższy. Pytani o segregowanie śmieci, tylko w około 30% przypadków zadeklarowali, że to czynią. Stan dróg jest oceniany przez badanych dosyć krytycznie. Tylko 36% z nich jest zadowolonych, a ok. 30% jest niezadowolonych. Jest to jedyny aspekt otoczenia, który mniejszość respondentów postrzega pozytywnie. Około 30% mieszkańców korzysta z komunikacji publicznej, częściej kobiety niż mężczyźni (blisko połowa badanych mężczyzn zadeklarowała, że nie korzysta z komunikacji publicznej), przede wszystkim osoby młodsze i zamieszkujące większe miast. Dojazdy nie stanowią jednak dużego problemu w codziennym życiu mieszkańców, gdyż około 40% spośród badanych, dojeżdża do szkoły lub pracy w 30 minut. Ci, którzy dojeżdżają ponad godzinę, stanowią tylko ok. 10%. Raczej pozytywny jest obraz urzędów i urzędników w oczach badanych. Kontakty z urzędami i urzędnikami, zarówno pod względem oceny ich kompetencji, dostępności czy szybkości załatwiania spraw, są przez około połowę badanych oceniane pozytywnie. 11 Ankietowani nie podnoszą swoich kwalifikacji w ramach kształcenia ustawicznego. Tylko 3% respondentów w wielu powyżej 16 roku życia zadeklarowało korzystanie z kursów i szkoleń. Niecałe 18% osób w wieku poniżej 16 lat bierze udział w zajęciach dodatkowych. Korzystanie z zajęć dodatkowych jest silnie uzależnione nie tylko od dochodów gospodarstwa domowego, ale również od poziomu wykształcenia rodziców. Mieszkańcy województwa spędzają czas wolny przede wszystkim na oglądaniu telewizji. Jest to powszechne szczególnie w odniesieniu do mieszkańców wsi oraz do osób o najniższych dochodach. Czytanie książek natomiast jest dominującą formą spędzania czasu wolnego w przypadku 11% badanych. Aktywne formy spędzania czasu wolnego zadeklarowało zdecydowanie mniej respondentów. Dodatkowo, wśród tych form najczęściej wskazywano na odpowiedź „inna aktywność ruchowa na świeżym powietrzu”, co może wskazywać, że w rzeczywistości jeszcze mniej osób spędza czas wolny w sposób aktywny, niż to zadeklarowało. Konkretne aktywne formy spędzania wolnego czasu zostały wskazane bardzo rzadko – spośród nich najczęściej wybrano jazdę na rowerze (ok. 10%). Jednocześnie, dostępność infrastruktury sportowej czy instytucji kultury oceniono średnio – najlepiej w Gdańsku, Gdyni, Sopocie i powiecie lęborskim, a najgorzej w powiatach sztumskim, bytowskim, tczewskim, malborskim oraz kościerskim. Ponad 1/3 badanych spędza urlop w domu. Na wakacje za granicą decyduje się jedynie 10% respondentów. Badani oceniali swój stan zdrowia jako średni, natomiast zdecydowana ich większość - blisko 90% - zadeklarowała, że jest w pełni sprawna. 60% z nich szczerze przyznało, że nie uprawia żadnego sportu, ale zdecydowana mniejszość przyznała, że pali papierosy (17%) i pije alkohol (12%) często lub bardzo często. Ogólna ocena własnego stanu zdrowia jest najbardziej pozytywna u osób o najwyższych dochodach oraz najwyższym poziomie wykształcenia. Podobnie jak w całym kraju, bardzo niewielki odsetek mieszkańców zadeklarował udział w jakiejkolwiek inicjatywie społecznej czy członkostwo w lokalnych organizacjach (ok. 5-6%). Większy jest udział w działaniach o charakterze charytatywnym (ok. 15%), lecz ciągle zdecydowanie mniejszościowy. Ponad połowa mieszkańców województw korzysta z Internetu, a wśród osób młodych (do 18 roku życia) ponad 80%. 12 Ostatnia część badania dotyczyła kwestii zadowolenia z życia w ujęciu ogólnym, a także w oparciu o sytuację gospodarstwa domowego i osiągnięć osobistych respondentów. Zdecydowana większość mieszkańców województwa pomorskiego jest zadowolona z życia (77%). Biorąc pod uwagę wyniki Diagnozy Społecznej, jest to wynik wyższy niż dla całego kraju. Poziom zadowolenia jest jednak różny w rozkładzie powiatowym. Niższy poziom zarejestrowano w powiatach: sztumskim, bytowskim, słupskim i kwidzyńskim, natomiast wyższy w powiatach: miasto Gdynia, miasto Gdańsk, gdańskim, kościerskim, lęborskim oraz nowodworskim. Poziom zadowolenia z życia zdecydowanie zależy od wysokości dochodów. Aż 90% osób o najwyższych dochodach w województwie pomorskim jest zadowolonych z życia. Mieszkańcy Pomorza, podobnie jak ogół Polaków, najbardziej zadowoleni są z relacji z rodziną i przyjaciółmi (ponad 80% wskazań), a najmniej z posiadanego wykształcenia i perspektyw na przyszłość (ale ciągle powyżej 50% wskazań). Zgromadzone w badaniu dane pozwoliły na skonstruowanie dwóch syntetycznych indeksów: zadowolenia z sytuacji gospodarstwa domowego oraz z osiągnięć indywidualnych. Istotną informacją w tym zakresie jest rozkład wysokości tych indeksów na powiaty. Najwyższy poziom zadowolenia z sytuacji gospodarstwa domowego został zaobserwowany w powiatach lęborskim, malborskim, mieście Słupsk, kościerskim oraz nowodworskim. Najniższy zaś w powiatach sztumskim, bytowskim, kwidzyńskim, tczewskim oraz mieście Sopot. Pod względem zadowolenia z osiągnięć indywidualnych najwyższy poziom wskaźnika syntetycznego został zaobserwowany w mieście Gdynia, powiecie lęborskim, kościerskim, nowodworskim oraz człuchowskim. Najniższy poziom został zaobserwowany w powiatach sztumskim, kwidzyńskim, malborskim, słupskim oraz bytowskim. Gdy zestawiono te dane z informacjami na temat poziomu dochodu i jego rozwarstwienia, okazało się, że najbardziej zadowoleni z życia są mieszkańcy powiatów przeciętnych, nieco mniej – mieszkańcy powiatów ponadprzeciętnych jeśli chodzi o poziom dochodów i niewielkie ich rozwarstwienie, a najmniej – powiaty, których mieszkańcy są najubożsi (wyjątek stanowi miasto Sopot). Ciągle większość mieszkańców, jednak nie tak duża jak w przypadku oceny sytuacji aktualnej, pozytywnie spogląda w przyszłość (61%). Ogólny wniosek wynikający z przeprowadzonych analiz wskazuje na poziom dochodu jako główną zmienną determinującą poziom zadowolenia z życia. Jest to konkluzja charakterystyczna dla społeczeństw znajdujących się w fazie wzrostu ekonomicznego, po transformacji ustrojowej, w której to fazie 13 gospodarstwa domowe akumulują zasoby w celu podnoszenia standardu życia oraz w celu przekazania środków dzieciom. Stąd poziom zadowolenia z życia jest ściśle związany z sytuacją materialną, poziomem dochodów oraz stopniem zaspokojenia potrzeb i aspiracji konsumpcyjnych gospodarstw domowych. Najważniejsze wnioski i rekomendacje Badania warunków i jakości życia przeprowadzane na poziomie powiatowym mogą stanowić ważny instrument wpływający na politykę regionalną. Dzieje się tak, głównie z uwagi na fakt, iż tego typu badania mogą dostarczyć informacji będących pozytywnym impulsem dla rozwoju regionu a także ważnych rekomendacji dotyczących obszarów, które należało by objąć potencjalną interwencją. Biorąc pod uwagę wysoką pozycję województwa pomorskiego ze względu na obiektywnie zmierzony poziom dochodu oraz wysoki poziom zadowolenia z życia, warto uświadamiać mieszkańców województwa, iż żyją w drugim pod względem dochodów netto na głowę mieszkańca województwie w kraju, o systematycznie rosnących dochodach, co może podwyższyć ich subiektywne poczucie stopnia zaspokojenia potrzeb materialnych i tworzyć pozytywny wizerunek regionu na zewnątrz. Dlatego też, należy upowszechniać w przekazie społecznym pozytywną wizję i perspektywy rozwoju województwa. Budowanie powszechnie znanej i akceptowanej wśród mieszkańców wizji rozwoju regionu może zmniejszyć poziom niepewności i poprawić subiektywne odczuwanie perspektyw na przyszłości. Ze względu na silną zależność między warunkami i jakością życia oraz poziomem wykształcenia i dochodem, która jest typowa dla społeczeństw w fazie wzrostu ekonomicznego, należy kontynuować działania przyczyniające się do wzrostu dochodów mieszkańców. W szczególności należy kontynuować wspieranie rozwoju przedsiębiorczości – zakładania nowych firm i wzmacniania już istniejących w celu tworzenia przez nie miejsc pracy. Analiza warunków życia według typu gospodarstwa domowego wykazała najtrudniejszą sytuację materialną osób samotnie wychowujących dzieci, a także relatywnie niższy dochód rodzin posiadających dzieci. Obserwacja ta zwraca uwagę na problem związany z aktywnością zawodową osób zaangażowanych w wychowanie i opiekę nad dziećmi, a w szerszej perspektywie, na kwestię polityki prorodzinnej. Główna rekomendacja dotyczy tu przede wszystkim umożliwienia łączenia pracy zawodowej i opieki nad dziećmi 14 poprzez propagowanie elastycznych form zatrudnienia, w tym w niepełnym wymiarze godzin, a także zwiększenia dostępności opieki przedszkolnej. Obserwacje te wiążą się także z subiektywnym postrzeganiem dostępności do najważniejszych obiektów infrastruktury. Warto podkreślić rzadkość występowania żłobków w pobliżu badanych gospodarstw domowych, nawet w porównaniu do przedszkoli. Przedszkola występują w pobliżu około 44% gospodarstw domowych, trzykrotnie częściej niż żłobki. Najsłabsza dostępność placówek opieki przedszkolnej występuje w powiatach sztumskim, chojnickim, kościerskim i kartuskim. Najniższy poziom opieki przedszkolnej wskazano w powiecie sztumskim, za to najwyższy w powiecie chojnickim, nowodworskim, słupskim, mieście Słupsku i w powiecie gdańskim. W związku z tym należy rozwijać sieci żłobków i przedszkoli. Jest to istotne zarówno z perspektywy krajowej polityki prorodzinnej jak i wzmiankowanej wcześniej potrzeby zapewnienia możliwości podejmowania pracy i podnoszenia dochodów przez rodziny z dziećmi, a w szczególności osoby samotnie wychowujące dzieci. Zapewnienie opieki nad dziećmi może pozwolić mieszkańcom regionu na godzenie posiadania większej liczby dzieci z pracą zawodową i osiąganiem niezbędnych dochodów. Na uwagę zasługuje także najtrudniejsza sytuacja materialna mieszkańców małych miast. Zarówno ze względu na ocenę obiektywną jak i subiektywną, mieszkańcy małych miast lokują się najniżej. Z punktu widzenia dążenia do podnoszenia jakości życia istnieje szczególnie potrzeba działań na rzecz wzrostu dochodów mieszkańców małych miast. Warunkiem poprawy życia w małych miastach jest, z jednej strony rozwój drobnej przedsiębiorczości, z drugiej zaś poprawa warunków infrastruktury technicznej i społecznej. Wydaje się, że po okresie koncentracji nakładów inwestycyjnych na strategiczne regionalne przedsięwzięcia infrastrukturalne warto rozważyć w przyszłym okresie programowania pewne przesuniecie środków na inwestycje lokalne poprawiające warunki życia w małych miastach. Sama realizacja tego typu drobnych inwestycji będzie przyczyniała się do ożywiania lokalnej przedsiębiorczości. Mimo wysokiej pozycji województwa pomorskiego w rankingu ogólnopolskim ze względu na poziom dochodu, badanie uwidoczniło duży stopień zróżnicowania wewnątrzregionalnego. Dystans między powiatami o najwyższym dochodzie netto na głowę w gospodarstwach domowych (Gdańsk, Gdynia, Sopot, Słupsk, powiat wejherowski) oraz najniższym (sztumski, chojnicki, kwidzyński, malborski oraz kościerski) jest wyraźny. Stąd można rekomendować politykę skierowaną na niwelowanie różnic w zakresie warunków i jakości życia między powiatami 15 województwa pomorskiego. Działania na rzecz podnoszenia dochodów w powiatach uboższych mogą przyczyniać się do wzrostu jakości życia nie tylko poprzez obiektywną poprawę warunków życia, ale także poprzez redukowanie stopnia nierówności rozkładu dochodów, co przyczynia się do wzrostu zadowolenia z życia. Przeważająca większość mieszkańców województwa pomorskiego jest zadowolona ze swojego życia, co jest silnie skorelowany z dochodem oraz poziomem wykształcenia. Jednak należy uwzględniać, iż w bliskiej perspektywie, wraz ze wzrostem zamożności, znaczenia zaczną nabierać dodatkowe aspekty kształtujące zadowolenie z życia takie, jak zaspokojenie potrzeb kulturowych i duchowych, czy też związane ze wzrostem zasobu kapitału społecznego. Do ich zaspokajania należy przygotowywać się już obecnie. Obserwacje poczynione w poszczególnych częściach raportu pozwalają wyróżnić powiaty o najlepszych warunkach i jakości życia tj. miast: Gdynia, Gdańsk, Słupsk oraz powiaty o zdecydowanie najtrudniejszych warunkach życia oraz najniższej jakości życia tj. powiaty: sztumski, kwidzyński oraz chojnicki. Biorąc pod uwagę zróżnicowanie wewnątrzregionalne, w odniesieniu do obszarów najsłabszych należałoby zintensyfikować działania prorozwojowe, wspierające je w sposób wieloaspektowy, przede wszystkim w zakresie przedsiębiorczości, poziomu wykształcenia mieszkańców, nie pomijając jednak kwestii integracji społecznej, która powinna być nastawiona kierunkowo na zmniejszanie rozwarstwienia dochodów, a więc w maksymalnie możliwy sposób na wsparcie aktywności zarobkowej osób zagrożonych wykluczeniem. Przeprowadzone badanie stanowi jedynie wstęp i nakreśla obraz powiatów województwa pomorskiego pod względem warunków, poziomu i jakości życia. Może ono także stanowić punkt odniesienia dla dalszych analiz. Należy podkreślić, iż dalsze pogłębione badania na poziomie powiatów, mogą dostarczyć bardziej szczegółowych wskazań, co do prowadzenia skutecznej i efektywnej polityki regionalnej. 16 2. Wprowadzenie Niniejszy raport prezentuje wyniki badania dotyczące warunków i jakości życia mieszkańców województwa pomorskiego. Badanie było prowadzone w okresie od kwietnia do czerwca 2011 r. na reprezentatywnej próbie 4 000 gospodarstw domowych. Ponadto, w ramach wylosowanych gospodarstw, przeprowadzono 4908 indywidualnych wywiadów. Głównym celem badania była ocena warunków i jakości życia gospodarstw domowych a na poziomie indywidualnym także poczucia zadowolenia z życia. Cele te zostały osiągnięte przez analizę opinii mieszkańców, ich postrzeganie rzeczywistości oraz zobiektywizowane mierniki warunków życia. Badanie dotyczyło zatem trzech zagadnień – warunków, jakości i zadowolenia z życia. Warunki, wiążą się głównie z kondycją materialną, zabezpieczeniem egzystencjonalnym i środowiskowym życia jednostek. Pojęcie to na poziomie analitycznym jest ściśle związane z obserwacją stopnia zaspokojenia potrzeb wynikających z konsumpcji wytworzonych przez człowieka dóbr materialnych i usług. Stopień zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych jest związany z istniejącą infrastrukturą umożliwiającej to zaspokojenie. W celu przedstawienia tła dla przeprowadzonych analiz, zaprezentowano wyniki badania Diagnoza Społeczna 2009. Skupiono się tu na warunkach życia oraz na poziomie zadowolenia z życia mieszkańców województwa pomorskiego na tle Polski oraz pozostałych województw. Głównym czynnikiem determinującymi warunki życia ludności jest dobrobyt ekonomiczny, czyli poziom dochodów. Stanowi on, tak zwany obiektywny miernik poziomu życia. Ponadto, wykorzystano mierniki subiektywne, a więc samoocenę sytuacji materialnej oraz ocenę stopnia zaspokojenia potrzeb materialnych gospodarstw domowych. W celu dokonania kompletnej charakterystyki badanych gospodarstw domowych, zanalizowano także zasobność materialną oraz warunki mieszkaniowe. Z kolei pojęcie jakości życia, na potrzeby badania, zostało zdefiniowane jako wszystkie elementy życia człowieka, które związane są z faktem jego istnienia, bycia kimś i odczuwania różnych stanów emocjonalnych, wypływających np. z faktu posiadania rodziny, dóbr materialnych czy dostępności elementów infrastrukturalnych. Jakość życia została zanalizowana przez pryzmat subiektywnych ocen badanych w odniesieniu do aspektów życia takich, jak m.in. 17 edukacja, opieka zdrowotna oraz bezpieczeństwo. Dodatkowo, w kontekście analizy jakości życia włączono charakterystykę stylu życia, postaw i relacji społecznych. Opis warunków obiektywnych zestawiono z oceną subiektywną sytuacji życiowej (zadowolenia z życia). Pozwoliło to określić pewne rozbieżności i prawidłowości, a także wskazać najistotniejsze czynniki wpływające na samoocenę warunków i jakości życia, w tym na zadowolenie i optymizm w postrzeganiu przyszłości. Na podstawie uzyskanych wyników, został stworzony kompleksowy i wieloaspektowy obraz sytuacji życiowej mieszkańców województwa pomorskiego, ich potrzeb i oczekiwań, niejako fotografia tej społeczności w pierwszej połowie 2011 r. W raporcie, szczególną wagę przyłożono do podkreślenia aspektów ocenianych przez mieszkańców w sposób skrajny – szczególnie pozytywny lub szczególnie negatywny. Obraz ten posłużył do sformułowania wniosków i rekomendacji, które mogą być punktem wyjścia do podejmowania odpowiednich działań w regionie i reagowania na zachodzące zmiany gospodarcze. 18 3. Wstęp teoretyczny do badania warunków, jakości i poczucia zadowolenia z życia Charakterystyka warunków i jakości życia stanowi istotny element badań społecznych. Pozwala w sposób kompleksowy opisać sytuacji w jakiej znajdują się jednostki oraz ich gospodarstwa domowe w relacji do istniejącej infrastruktury, ogólnej sytuacji gospodarczej oraz relacji społecznych. Istotnym elementem badań nad warunkami i jakością życia jest określenia stopnia interakcji między warunkami, jakością życia oraz poczuciem satysfakcji i zadowolenia. Na uwagę zasługuje fakt, iż analiza tych wymiarów jest ściśle związana z badaniem stopnia zaspokojenia potrzeb życiowych. Biorąc pod uwagę główny cel badania którym jest określenie warunków, jakości oraz poczucia zadowolenia z życia mieszkańców województwa pomorskiego, konieczne jest poprawne zdefiniowanie tych podstawowych pojęć oraz ich trafna operacjonalizacja. Stąd, poniższy rozdział ma na celu przegląd wybranej literatury poruszającej zagadnienia badania warunków i jakości życia w celu precyzyjnego zdefiniowania podstawowych pojęć, a także określenie w jaki sposób dane pozyskane w trakcie badania ankietowego mogą posłużyć do operacjonalizacji pojęcia warunków, jakości życia, poczucia zadowolenia oraz postrzegania przyszłości. Podstawowym modelem opisującym potrzeby życiowe jest tzw. hierarchia potrzeb Maslowa1. W tym modelu hierarcha potrzeb reprezentowana jest przez trójkąt, którego podstawę stanowi zaspokojenie potrzeb fizjologicznych takich jak pożywienie, woda, zaspokojenie potrzeb seksualnych oraz sen. Są to potrzeby o znaczeniu fundamentalnym i brak ich zaspokojenia uniemożliwia przejście w górę hierarchii potrzeb. Na kolejnym stopniu hierarchii potrzeb stoją potrzeby bezpieczeństwa reprezentowane przez poczucie przynależności, opieki, wygody, spokoju i wolności od strachu. Następny szczebel hierarchii Maslowa stanowią potrzeby miłości i przynależności, następnie potrzeby szacunku i uznania a na szczycie piramidy stoją potrzeby samorealizacji utożsamiane z posiadaniem celu, spełnieniem swego potencjału, potrzeby estetyczne i poznawcze. W oczywisty sposób model Maslowa nie znajduje bezpośredniego przełożenia na analizę warunków i jakości życia w populacjach współczesnych badanych za pomocą wywiadu kwestionariuszowego. Stanowi jednak punkt wyjścia i odniesienia wszelkich analiz i opracowań poświęconych warunkom i jakości życia i ich roli w zaspokojeniu potrzeb życiowych jednostek i gospodarstw domowych. 1 Maslowa A., Motywacja i osobowość, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa, 1990 19 W kontekście badania warunków i jakości życia model Maslowa jest adekwatny, gdyż pokazuje w jaki sposób zaspokojenie potrzeb na kolejnych szczeblach hierarchii może wpłynąć na ogólny dobrostan jednostek. Istotne jest zrozumienie, że poczucie zadowolenia z życia można osiągnąć na każdym ze stopni zaspokojenia potrzeb tak długo, aż nie pojawi się potrzeba zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu. W badaniach społecznych dotyczących warunków i jakości życia wyróżnia się kilka dodatkowych typologii i charakterystyk stopnia zaspokojenia potrzeb. W psychologii, pojęcie potrzeby określa trwałą właściwość (dyspozycję) człowieka polegająca na tym, że bez spełnienia określonych warunków człowiek nie może osiągnąć lub utrzymać pewnych ważnych celów lub stanów. W naukach społecznych stosuje się nieco inną definicję potrzeby: „potrzeba to odczuwany przez jednostkę stan braku czegoś, co w związku ze strukturą organizmu, indywidualnym doświadczeniem oraz miejscem jednostki w społeczeństwie jest niezbędne do utrzymania jej przy życiu, umożliwienia jej rozwoju, utrzymania określonej roli społecznej, zachowania równowagi psychicznej”2. Według koncepcji E. Allardt’a, zaspokojenie potrzeb ludności odbywa się w następujących wymiarach3: v posiadanie (having): środki ekonomiczne, mieszkanie, zatrudnienie, warunki pracy, zdrowie, edukacja v uczucie (loving): kontakty ze społecznością lokalną, relacje rodzinne, kontakty towarzyskie, stosunki międzyludzkie w pracy v istnienie (being): możliwości samookreślenia, bezpieczeństwo osobiste, aktywność polityczna, spędzanie czasu własnego, zadowolenie z pracy Trzy wymiary zaproponowane przez Allardt’a określają sfery względem, których dochodzi do zaspokojenia potrzeb ludności. Istotne jest tu powiązanie zaspokojenia potrzeb indywidualnych z warunkami oraz jakością (poziomem) życia. Według definicji zaproponowanych przez prof. Tomasza Panka 4, warunki życia to: „Całokształt obiektywnych warunków, o charakterze infrastrukturalnym, w jakich żyje społeczeństwo. Wiążą się one głównie z kondycją materialną, zabezpieczeniem egzystencjonalnym i środowiskowym życia jednostek.” Panek T., Statystyka Społeczna, Wydawnictwo PWE, Warszawa, 2007 Allardt E., Having, Loving, Being. An Alternative to the Swedish model of welfare research [w:] M. Nussbaum, A. Sen, The Quality of Life, Oxford, Clarendon Press, Oxforf, 1993, s. 88-94. 4 Panek T., Op. cit. 2 3 20 Z perspektywy tej definicji możemy rozumieć warunki życia jako materialną sytuację gospodarstw domowych analizowaną poprzez takie czynniki jak: sytuacja finansowa, zasobność gospodarstw, poziom zaspokojenia podstawowych potrzeb czy korzystanie z pomocy społecznej. Pojęcie warunków życia może odnosić się także do aspektów niematerialnych takich jak: stan zdrowia, sytuacja zawodowa, postawy i relacje społeczne (poczucie integracji społecznej), a także formy spędzania czasu wolnego. Poziom życia definiowany jest jako: „Stopień zaspokojenia potrzeb wynikających z konsumpcji wytworzonych przez człowieka dóbr materialnych i usług. Stopień zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych przy istniejącej infrastrukturze umożliwiającej to zaspokojenie.” Pojęcie to jest istotnie związane z pojęciem jakości życia: „Wszystkie elementy życia człowieka, które związane są z faktem istnienia człowieka, bycia kimś i odczuwania różnych stanów emocjonalnych, wypływających np. z faktu posiadania rodziny, kolegów, przyjaciół czy dóbr materialnych.” oraz z pojęciem godności życia zdefiniowanym jako: „Nie odczuwanie stanów deprywacji, które mogą wynikać z negatywnych aspektów życia ludności w zmieniających się realiach gospodarczych.” W kontekście wymiarów zaspokojenia potrzeb ludności zaproponowanych przez przywołanego już wcześniej Allardt’a, możemy określić poziom życia jako stopień zaspokojenia potrzeb materialnych i kulturalnych, wiążących się z szeroko rozumianym posiadaniem (to have). Natomiast jakość życia to stany uczuciowe wypływające ze stosunków międzyludzkich w mikrogrupach (to love) oraz poczucie istnienia, bycia kimś wiążące się z potrzebami samorealizacji (to be)5. W związku z przedstawionymi definicjami można rozumieć warunki życia jako kontekst, w którym poszczególne jednostki będą zaspokajały swoje potrzeby 5 Allardt E., Op. cit. 21 materialne i kulturalne, co będzie miało wpływ na jakość życia. Z kolei subiektywnie odczuwana jakość życia będzie przekładała się na poczucie szczęścia i zadowolenia. Stąd, jakość życia może być rozumiana jako efekt relacji między realizacją i stopniem zaspokojenia własnych potrzeb a wymaganiami i zasobami otoczenia (warunkami życia) 6. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na jeszcze jeden element, a mianowicie fakt, że poziom zaspokojenia potrzeb indywidualnych, (który ma wpływ na jakość i zadowolenie z życia) nie jest warunkowany jedynie zewnętrzną dostępnością dóbr, usług oraz infrastruktury ale jest także, a może przede wszystkim, związany z subiektywną oceną zaspokojenia tych potrzeb w relacji do indywidualnego miejsca w hierarchii społecznej. W związku z tym istotnym czynnikiem będzie tu odniesienie do stanu posiadania innych osób w naszym najbliższym otoczeniu i postrzeganie samego siebie w kontekście miejsca w hierarchii prestiżu i hierarchii statusu materialnego. Innymi słowy, elementem warunkującym jakość a w konsekwencji zadowolenie z życia, będzie nie tylko absolutna wartość dochodu czy zaspokojenia potrzeb materialnych i duchowych, ale także ich wpływ na nasze miejsce w hierarchii społecznej. Wiąże się z tym tzw. teoria relatywnej deprywacji, która zakłada, że ogólne poczucie zadowolenia z życia jest w równej mierze związane z tym, co posiadamy jak i z tym, czego nie posiadamy, a także z naszym położeniem materialnym względem innych osób nas otaczających 7. W kontekście badania warunków i jakości życia może być to czynnik istotny gdyż zaspokojenie, bądź nie, aspiracji indywidualnych może znacząco wpływać na indywidualne zadowolenie z życia. Przykładowo stwierdza się, że poczucie zadowolenia z życia jest wyższe w krajach czy regionach biedniejszych charakteryzujących się niższym stopniem rozwarstwienia struktury społecznej. Wynika to głównie z faktu, że w społeczeństwach o niższym stopniu rozwarstwienia struktury społecznej skala deprywacji jest niższa. Jeżeli wszyscy dookoła mają złą sytuację materialną poziom deprywacji będzie niższy niż w przypadku, gdy otoczeni jesteśmy dobrami, na które nie możemy sobie pozwolić. Istotnym elementem wpływającym na jakość i zadowolenie z życia jest tu także poziom zaspokojenia aspiracji a nie tylko obiektywnego standardu materialnego. Aspiracje zazwyczaj przewyższają faktyczne potrzeby materialne jednostek i gospodarstw domowych, co staje się motorem napędowym rozwoju i konsumpcji. Ratajczak Z., W pogoni za jakością życia. O psychologicznych kosztach radzenia sobie w sytuacjach kryzysu ekonomicznego, Kolokwia Psychologiczne t. 2, Instytut Psychologii PAN, Warszawa, 1993 7 Walker I., Smith H. J., Relative Deprivation: Specification, Development, and Integration, Cambridge University Press, Cambridge, 2001 6 22 Rozważania te znajdują swoje odzwierciedlenie w dyskusji teoretycznej dotyczącej relacji między warunkami, jakością życia, zadowoleniem oraz stopniem zaspokojenia potrzeb. Na początku termin jakości życia był równoznaczny jedynie z dobrostanem materialnym (posiadane dobra, wysoki standard życia), następnie pojęcie to objęło również szeroko rozumiane wartości niematerialne (edukacja, szczęście, wolność, zdrowie). Obecnie, w potocznym rozumieniu jakość życia określa się jako stopień zaspokajania potrzeb materialnych i niematerialnych jednostek, rodzin i zbiorowości. W literaturze wyróżnia się dwa główne podejścia do jakości życia: podejście potrzeb oraz podejście procesualne8. W pierwszym, opartym na teorii hierarchii potrzeb Maslowa jakość życia definiowana jest jako stopień zaspokojenia określonych uniwersalnych, standardowych potrzeb człowieka. Jest to podejście obiektywne, w mniejszym stopniu koncentrujące się na subiektywnych odczuciach jednostki. Zakłada się, że różne osoby w podobny i porównywalny sposób oceniają dane sfery życia. W tym podejściu, jakość życia, określaną zamiennie jako dobrobyt (welfare), można oceniać w kategoriach zasobów (dobra materialne, wiedza, siła fizyczna, siła psychiczna, stan zdrowia, relacje społeczne) lub warunków życia (posiadanie wolności, bezpieczeństwo, środowisko naturalne i społeczne). U podstaw drugiego podejścia do jakości życia - procesualnego - leży założenie, że zwiększenie dobrobytu materialnego (welfare) i zaspokajanie podstawowych potrzeb nie musi powodować stałego zwiększania się pomyślności (well-being) rozumianej jako: satysfakcja, pomyślność, poczucie szczęścia, zadowolenie jednostki. W tym podejściu akcentuje się istnienie procesów poznawczych leżących u podstaw subiektywnej percepcji jakości życia. Należą do nich: samoocena ogólnych i specyficznych warunków życia ujmowana w kategoriach zadowolenia, szczęścia, nadziei, lęku, samotności, jak również przekonania, odczucia, dążenia i pragnienia jednostki związane z wartościami i celami egzystencjalnymi oraz stopniem satysfakcji płynącej z ich realizacji. Jakość życia jest postrzegana w sposób niepowtarzalny przez jednostkę, która jako jedyna może ocenić swój rzeczywisty stan i cele życiowe. Podstawę tej oceny stanowić może stopień postrzeganej rozbieżności między stanem aktualnym a stanem oczekiwanym. Im mniejsza różnica między tymi stanami tym wyższa jakość życia. Biorąc pod uwagę powyższe rozważania operacjonalizacja pojęć warunków i jakości życia odzwierciedla relację między zobiektywizowanym opisem warunków życia i subiektywną oceną jakości życia. Dziurowicz-Kozłowska A., Wokół pojęcia jakości życia. Psychologia jakości życia, t.1, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Warszawa, 2002, s. 77-99 8 23 W analizie jakości i warunków życia wyróżnia się wskaźniki obiektywne, które określają poziom zjawisk i procesów przebiegających poza samym człowiekiem oraz wskaźniki subiektywne, które określają odczucia ludzi wyrażane przez nich samych9. W przypadku opisywanego badania, do czynników obiektywnych należą takie zmienne jak: dochody, stan posiadania i wyposażenie gospodarstw domowych, warunki mieszkaniowe, czyli te opisujące stan posiadania (having) wg kategoryzacji Allardt’a. Wskaźniki subiektywne są reprezentowane przez zmienne dotyczące samooceny dobrostanu materialnego a także samooceny poczucia zadowolenia z życia. W schemacie badawczo-analityczym zaproponowanym do analizy warunków i jakości życia mieszkańców województwa pomorskiego, elementy związane z indywidualnym poczuciem zadowolenia z życia rozumiane są jako subiektywne, i jako takie poddawane są indywidualnej ocenie samych jednostek 10. Posłużono się tu założeniem, że na podstawie pewnych obiektywnych zmiennych związanych z warunkami i jakością życia można dobrze przewidywać poziom subiektywnego zadowolenia z życia jednostek (tzw. teoria czynników obiektywnych 11). Co za tym idzie, czynniki obiektywne mają stałą własność podwyższania bądź obniżania poziomu szczęścia ludzi. Podejście to, jest istotne z punktu widzenia polityki społecznej. Zmiana czynników obiektywnych może bowiem prowadzić do zmiany jakości życia a w konsekwencji do zmiany subiektywnej oceny zadowolenia z życia. Stąd, rekomendacje badań opartych na takich założeniach mogą stanowić wytyczne dla decydentów chcących skutecznie usprawniać system opieki społecznej i efektywnie poprawiać obiektywne warunki życia ludności. Pojęcie szczęścia (czy też zadowolenia z życia) musi być charakteryzowane w szerszej perspektywie ogólnego dobrostanu, na który składają się wszystkie elementy opisane powyżej czyli warunki życia oraz szeroko rozumiany stopień zaspokojenia potrzeb indywidualnych12. W związku z tym, dobrostan może być również opisany pojęciem jakości życia 13. W celu pomiaru ogólnego dobrostanu (jakości życia) została zaproponowana strategia pomiaru czynników obiektywnych takich jak np. warunki mieszkaniowe czy poziom dochodu. Zmienne te podlegają kwantyfikacji znacznie łatwiej i naturalniej niż subiektywne oceny badanych osób. Z drugiej jednak strony te same warunki obiektywne mogą przekładać się na zupełnie inne odczuwane zadowolenie 9 Panek T., Op. cit. Czapiński J., Psychologia szczęścia, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa, 1994 11 Ibidem 12 Veenhoven R., Subjective Measures of Well-Being, UNU-WIDER, Helsinki, 2004 13 Easterlin R. A., The Economics of Happiness, Oxford University Press, Oxford, 2006 10 24 i samopoczucie, co oznacza konieczność wprowadzenia subiektywnych sądów ludzi na temat jakości ich życia14. W związku z tym, w celu kompletnego opisu jakości życia należy poddać badaniu nie tylko czynniki obiektywie, ale także subiektywne, które ukażą faktycznie odczuwany poziom dobrostanu. Przyjęto, że subiektywne mierniki (samoocena) będą adekwatnie mierzyły jakość życia gdyż zawierają zarówno samoocenę czynników obiektywnych, ale także poziom zaspokojenia potrzeb indywidualnych względem aspiracji (relatywną deprywację). W przypadku dobrostanu, poziom absolutny danego czynnika np. dochodu nie jest najistotniejszy. Kluczowe jest porównanie dochodu danej jednostki z dochodami osób pozostających w jej otoczeniu. Dotyczy to każdego obiektywnego czynnika. Człowiek jest tym bardziej zadowolony im lepiej przedstawia się jego sytuacja na tle innych. Poziom absolutny danej cechy odgrywa drugorzędną rolę. Analizując subiektywne oceny obiektywnych czynników, otrzymuje się wyniki uwzględniające już proces porównywania siebie i swojego życia do innych ludzi 15. Ważny jest także wpływ ogólnej sytuacji ekonomicznej na poczucie szczęścia. Można zauważyć, że w krajach, w których dokonała się zmiana społeczna polegająca na przejściu między dwoma systemami ekonomicznymi a także w krajach, które dynamicznie rozwijają się nie obserwuje się proporcjonalnego przyrostu poczucia szczęścia16. Wiąże się to z jednoczesnym wzrostem aspiracji, które nie mogą być zaspokojone ze względu na nierówny przyrost poziomu dobrobytu we wszystkich grupach społecznych 17. Ogólnie w literaturze poświęconej badaniom szczęścia wyróżnia się trzy grupy czynników odpowiedzialnych za poziom zadowolenia 18: v Czynniki osobowościowe i demograficzne - zalicza się tutaj między innymi wiek, płeć, status rodzinny, relacje z przyjaciółmi, posiadanie dzieci, zdrowie. v Czynniki mikro- i makroekonomiczne - związek pomiędzy dochodem indywidualnym a poziomem zadowolenia a także związki miedzy sytuacją Veenhoven R., Why Social Policy Leeds Subjective Indicators, Social Indicators Research Center Berilin, Berlin, 2002 15 VanPraag B.M., The relativity of the Well-being concept, [w:] M. Nussbaum, A. Sen (red.), The Quality of Life, Clarendon Press, Oxfrod, 1993, s. 362-385 16 Easterlin R. A., Does economic growth improve the human lot? Some empirical evidence. In Nations and Households in Economic Growth, New York: Academic Press, 1974. 17 Easterlin R. A., Will raising the incomes of all increase the happiness of all? Journal of Economic Behavior & Organization, Vol. 27, Issue 1, Elsevier, 1995, s. 35-47 18 Frey B., Stutzer A., Happiness and economics: how the economy and institutions affect well-being, Princeton University Press, Zurich, 2002 14 25 ekonomiczną na poziomie makro (poziom PKB, stopa bezrobocia), a zadowoleniem. v Czynnik instytucjonalny - związek pomiędzy poczuciem zadowolenia a ustrojem polityczno-gospodarczym oraz jakością instytucji na poziomie lokalnym. W bieżącym badaniu możliwe było jedynie określenie relacji miedzy poziomem zadowolenia z życia a czynnikami demograficznymi takimi jak płeć, poziom wykształcenia oraz miejsce zamieszkania a także wybranymi czynnikami mikroekonomicznymi takimi jak dochód. Biorąc pod uwagę rozważania zaprezentowane w niniejszym rozdziale, zaproponowany schemat badawczo-analityczny (diagram 1) uwzględnia zarówno czynniki obiektywne opisujące warunki i jakość życia, a także czynniki subiektywne, związane z samooceną indywidualnej jakości i zadowolenia z życia. Zgodnie ze schematem, badanie warunków i jakości życia mieszkańców województwa pomorskiego składało się z trzech zasadniczych części, w których analizowane były następujące obszary (strzałki niebieskie): v Warunki życia - zgodnie z przyjętymi definicjami przez warunku życia rozumie się całokształt sytuacji materialnej gospodarstw domowych rozumianych jako: dochody, wyposażenie, charakterystykę warunków mieszkaniowych, status na rynku pracy poszczególnych członków gospodarstwa domowego. W części tej uwzględnione zostały zmienne i czynniki o charakterze obiektywnym, niezależne od samooceny respondenta (zarówno głowy jak i poszczególnych członków gospodarstwa domowego). v Poziom i jakości życia - w obszarze tym zanalizowano poziom życia rozumiany jako stopień zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych i kulturowych gospodarstw domowych takich jak: zakup produktów żywnościowych i odzieży, dostęp do instytucji kultury, dostęp do opieki zdrowotnej, wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych i innych. Czynniki te mają wpływ na jakość życia rozumianą jako ocena poziomu bezpieczeństwa czy subiektywnego poczucia zaspokojenia potrzeb materialnych i duchowych. Należy zauważyć, iż zarówno analiza poziomu jak i jakości życia została przeprowadzona za pomocą tzw. wskaźników subiektywnych czyli indywidualnych odczuć co do poziomu zaspokojenia szeroko rozumianych potrzeb. 26 v Zadowolenie z życia - trzecim i ostatnim elementem w analizie danych był pomiar poczucia zadowolenia z życia zarówno w wymiarze ogólnym jak i w wymiarach szczegółowych. Dodatkowo, na podstawie wymiarów szczegółowych zostały skonstruowane syntetyczne indeksy zadowolenia z życia a także próba wyjaśnienia ich zmienności w oparciu o podstawowe zmienne społeczno-demograficzne. W części tej znalazło się także miejsce na analizę postrzegania przyszłości przez mieszkańców województwa pomorskiego. W zaprezentowanym schemacie badawczym warunki oraz poziom i jakość życia wpływają na poczucie zadowolenia z życia, co w konsekwencji ma swoje przełożenie na postrzeganie przyszłości. Wymienione obszary analityczne stanowią trzy podstawowe rozdziały niniejszego raportu. Biorąc pod uwagę zaprezentowane rozważania teoretyczne, interakcja między warunkami a jakością i poziomem życia została zawarta implicite w subiektywnej ocenie dokonanej przez respondentów oraz przez konfrontację oceny subiektywnej poziomu zaspokojenia potrzeb względem poziomu dochodu. W przypadku interakcji między warunkami życia a poziomem i jakością istotne jest uchwycenie wpływu sytuacji materialnej gospodarstw domowych na indywidualną ocenę stopnia zaspokojenia potrzeb materialnych, kulturowych i potrzeb związanych z wypoczynkiem i rekreacją. W ujęciu tym, indywidualna ocena subiektywna jest silnie związana z obiektywną sytuacją gospodarstwa domowego. Zarówno warunki, poziom i jakość życia mają wpływ na poziom zadowolenia z życia. W celu oszacowania tego wpływu utworzone wskaźniki syntetyczne zostały poddane analizie ze względu na podstawowe zmienne społeczno-demograficzne. 27 Diagram 1. Schemat relacji między warunkami, jakością życia oraz zadowoleniem z życia wykorzystany w badaniu Źródło: Opracowanie własne 28 4. Województwo pomorskie w świetle Diagnozy Społecznej (analiza porównawcza) Przed przystąpieniem do analizy warunków, jakości życia i zadowolenia mieszkańców województwa pomorskiego, ważne jest przedstawienie sytuacji w województwie w świetle wyników Diagnozy Społecznej19. Badanie to stanowi naturalny punkt odniesienia wszystkich analiz warunków i jakości życia. Wynika to głównie z faktu, że Diagnoza Społeczna jest jedynym kompleksowym badaniem analizującym warunki i jakość życia w ujęciu długookresowym. Pierwsza fala badania została zrealizowana w roku 2000, a następnie badanie było powtarzane w latach 2005, 2007, 2009 oraz 201120. W celu zarysowania kontekstu, do zostały wykorzystane dane z Diagnozy Społecznej 2009. Analiza danych pochodzących z Diagnozy Społecznej polegała na przedstawieniu głównych wskaźników, zarówno obiektywnych jak i subiektywnych, opisujących warunki oraz poziom zadowolenia z życia mieszkańców województwo pomorskiego na tle wartości dla całego kraju. Przedstawiona analiza porównawcza umożliwi interpretację i umiejscowienie wyników otrzymanych w bieżącym badaniu w szerszym kontekście analitycznym. W części porównawczej skoncentrowano się na analizie warunków życia (dochodu i zasobności materialnej) oraz zadowolenia z życia, gdyż są to wymiary kluczowe jeśli chodzi o umiejscowienie i ogólną charakterystykę województwa pomorskiego na tle ogólnej sytuacji w kraju. 4.1. Warunki życia i subiektywnych w świetle czynników obiektywnych Podstawowym wymiarem warunków życia ludności jest dochód gospodarstw domowych. Wykorzystano tu miernik jakim jest dochód netto na osobę w gospodarstwie domowym. Wskaźnik ten pozwala adekwatnie zmierzyć możliwość zaspokojenia potrzeb gospodarstwa domowego w relacji do liczby osób zamieszkujących gospodarstwo domowe. W całym okresie objętym badaniem Diagnozy Społecznej, województwo pomorskie znajdywało się w czołówce pod względem dochodu netto na osobę w gospodarstwach domowych (wykres 1). Wyższy poziom dochodu względem tego 19 Zestawienia oparte są o informacje zawarte w raportach i bazach danych z badania Diagnoza Społeczna, Czapiński J., Panek T. (red.), Rada Monitoringu Społecznego (2000-2009): www.diagnoza.com, data pobrania: 15 lipca 2011. 20 W czasie pisania opracowania dane z roku 2011 nie są dostępne. 29 miernika zarejestrowano jedynie w województwie mazowieckim. W 2009 roku w województwie pomorskim osiągnął on wartość 1312 PLN i był drugi co do wartości w kraju, za województwem mazowieckim z wartością 1502 PLN. Analizując dynamikę zmian dochodu netto na osobę w gospodarstwach domowych na przestrzeni lat 2000-2009, widać wyraźną tendencję wzrostową zarówno dla województwa pomorskiego jak i całego kraju. W skali ogólnopolskiej wartość ta wzrosła przeciętnie o 24%, podczas gdy w województwie pomorskim wyniosła 26%. Jeśli chodzi o strukturę dochodu netto na osobę w gospodarstwach domowych ze względu na główne źródło utrzymania, to najwyższa wartość tego wskaźnika, zarówno w Polsce jak i w województwie pomorskim, została zarejestrowana w gospodarstwach domowych osób pracujących na własny rachunek oraz pracowników najemnych. Jest to bardzo wyraźny trend utrzymujący się niezmiennie od 2000 roku. 1217 1196 1182 1134 1126 1105 1087 1059 1019 1013 956 941 932 864 małopolskie zachodnio-pomorskie dolnośląskie wielkopolskie śląskie opolskie łódzkie lubuskie kujawsko-pomorskie warmińsko-mazurskie podlaskie świętokrzyskie lubelskie podkarpackie 1312 pomorskie 1502 mazowieckie POLSKA 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1159 Wykres 1. Dochód netto na głowę w gospodarstwach domowych według badania Diagnoza Społeczna 2009 Źródło: Diagnoza Społeczna 2009 Biorąc pod uwagę subiektywne wskaźniki kondycji materialnej gospodarstw domowych w województwie pomorskim w 2009 roku, 32% mieszkańców, przy ówczesnym poziomie dochodów przyznało, że nie ma problemów by „związać koniec z końcem”. Analogiczna wartość dla Polski wyniosła 27%. Miara ta 30 pokazuje możliwość minimalnego zaspokojenia potrzeb życiowych gospodarstw domowych. Nieco bardziej generalną miarą jest ogólny poziom zadowolenia z sytuacji finansowej rodziny zaprezentowany na wykresie 2. W skali całego kraju jedynie 15% osób jest zadowolonych z sytuacji finansowej swojego gospodarstwa domowego, a aż 41% to osoby niezadowolone 21. W relacji do tych wartości województwo pomorskie lokuje się dosyć wysoko (16% osób zadowolonych), a co najważniejsze, zarejestrowano jeden z najniższych odsetków osób niezadowolonych (33%). Zdecydowanie więcej, bo aż 44% osób niezadowolonych zaobserwowano w najbogatszym pod względem mierników obiektywnych województwie mazowieckim. Widać jednak wyraźnie, że pytanie o zadowolenie z sytuacji finansowej nie ma dużej siły różnicującej. Subiektywna ocena sytuacji finansowej gospodarstw domowych jest silnie związana ze stylem życia oraz możliwością zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych. Jak wynika z porównania wyników Diagnozy Społecznej z 2007 i 2009 roku w wymiarze ogólnopolskim, możliwości zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych w zakresie zakupu żywności nie uległy zasadniczym zmianom. Podobną tendencję dało się zaobserwować w województwie pomorskim. Blisko 60% respondentów uznało, że ich sytuacja względem roku 2007 pozostała bez zmian, a dla 11% uległa ona poprawie. Oceny te były silnie zróżnicowane ze względu na główne źródło utrzymania gospodarstwa domowego. Sytuacja uległa poprawie lub pozostała bez zmian w przypadku gospodarstw domowych utrzymujących się z pracy najemnej lub z działalności gospodarczej, natomiast uległa zdecydowanemu pogorszeniu w przypadku rencistów oraz osób posiadających nieregularne źródła dochodów. W przekroju wojewódzkim ocena zmiany możliwości zaspokojenia potrzeb żywnościowych w roku 2009, w porównaniu z rokiem 2007, nie przyniosła znaczących zmian. Bez względu na województwo większość gospodarstw domowych nie odczuła żadnych zmian (57% w skali kraju oraz 58% w przypadku województwa pomorskiego). 21 Odsetek zadowolonych powstał przez zsumowanie odpowiedzi „zadowolony” i „bardzo zadowolony”, odsetek niezadowolonych to suma odpowiedzi „niezadowolony” i „bardzo niezadowolony”. 31 Wykres 2. Zadowolenie z sytuacji finansowej rodziny według badania Diagnoza Społeczna 2009 zadowolenie brak zadowolenia 70% 60% 44% 44% 41% 14% zachodnio- 45% 15% lubelskie 41% 15% 49% 44% 15% kujawsko- podkarpackie 45% 40% 35% 15% 43% 33% 41% 38% 37% 30% 41% 40% 30% 50% 12% 11% 10% dolnośląskie małopolskie łódzkie warmińsko- 0% świętokrzyskie 15% opolskie 14% 16% 16% pomorskie 17% śląskie mazowieckie 17% podlaskie 17% 17% lubuskie 15% POLSKA 10% wielkopolskie 20% Źródło: Diagnoza Społeczna 2009 Wykres 3. Ocena zmiany możliwości zaspokojenia potrzeb żywnościowych w roku 2009 w porównaniu z rokiem 2007 według badania Diagnoza Społeczna 2009 poprawa POLSKA 10% śląskie 10% opolskie 13% wielkopolskie 10% 15% zachodnio-pomorskie pomorskie 11% mazowieckie 11% lubelskie 10% dolnośląskie 11% podkarpackie 7% podlaskie 11% 16% warmińsko-mazurskie świętokrzyskie 9% małopolskie 7% kujawsko-pomorskie 10% łódzkie 10% lubuskie 10% 0% 57% 62% 59% 61% 54% 58% 58% 58% 56% 60% 56% 51% 57% 59% 52% 51% 51% 20% Źródło: Diagnoza Społeczna 2009 32 brak zmian 40% pogorszenie 33% 28% 29% 29% 31% 31% 32% 32% 33% 33% 33% 33% 34% 34% 38% 39% 40% 60% 80% 100% Jeśli chodzi o obiektywny standard materialny gospodarstw domowych mierzony wyposażeniem w dobra trwałego użytku (AGD, RTV, samochody), to województwo pomorskie nie odbiega od poziomu ogólnopolskiego. W przypadku subiektywnej oceny materialnego poziomu życia dokonanej przez respondentów w 2009 roku (wykres 4), 49% respondentów oceniło go dobrze, a 20% źle 22. Mimo niewielkiego stopnia zróżnicowania odpowiedzi, wartości dla województwa pomorskiego stawiają je na piątym miejscu pod względem stopnia zadowolenia z sytuacji materialnej. Wykres 4. Ocena materialnego poziomu życia według badania Diagnoza Społeczna 2009 dobra POLSKA lubelskie podlaskie lubuskie podkarpackie świętokrzyskie łódzkie dolnośląskie mazowieckie małopolskie zachodnio-pomorskie warmińsko-mazurskie pomorskie śląskie kujawsko-pomorskie opolskie wielkopolskie neutralna 47% 40% 41% 41% 44% 45% 45% 46% 46% 46% 48% 48% 49% 49% 51% 52% 53% 0% 20% 30% 34% 33% 31% 30% 30% 30% 31% 30% 29% 28% 26% 32% 33% 28% 30% 29% 40% 60% zła 23% 26% 26% 28% 26% 26% 25% 23% 24% 25% 24% 26% 20% 18% 22% 19% 18% 80% 100% Źródło: Diagnoza Społeczna 2009 4.2. Zadowolenie z życia Opisane powyżej elementy charakteryzujące warunki i poziom życia gospodarstw domowych znajdują swe przełożenie na zadowolenia z życia. Częściami składowymi poziomu ogólnego zadowolenia z życia jest zadowolenie z określonych wymiarów. W Diagnozie Społecznej, ocenie podlegają wymiary związane z życiem 22 Na kategorię „dobry” składają się odpowiedzi: wspaniały, dobry oraz dosyć dobry. Na kategorię neutralny składa się odpowiedź „ani dobry ani zły”. Na kategorię „zły” składają się odpowiedzi: „niezbyt dobry”, „zły” oraz „tragiczny’. 33 rodzinnym, zawodowym, a także z osiągnięciami indywidualnymi. Pewną prawidłowością jest obserwacja wysokiego poziomu zadowolenia z dzieci, małżeństwa i rodziny, i zdecydowanie niższego z takich wymiarów, jak postrzeganie przyszłości, sytuacja finansowa czy zdrowie. Mieszkańcy województwa pomorskiego nie są tu wyjątkiem (wykres 5). W roku 2009 najwyżej zostały ocenione właśnie wymiary związane z życiem rodzinnym, a najniżej wymiary związane ze stanem zdrowia, finansami i perspektywami na przyszłość. Taki wzorzec jest charakterystyczny także dla innych województw oraz dla całego kraju. Co ciekawe, analizując dane z wcześniejszych rund badania Diagnoza Społeczna, zaobserwowano niemal analogiczny ranking i brak zmienności w czasie. Wykres 5. Poziom zadowolenia z poszczególnych wymiarów życia w ocenie mieszkańców województwa pomorskiego według badania Diagnoza Społeczna 2009 zadowolenie brak zadowolenia dzieci 97% rodzina 3% 94% małżeństwo 6% 93% praca 7% 85% bezpieczeństwo 15% 83% 17% warunki mieszkaniowe 82% 18% osiągnięcia życiowe 80% 20% wykształcenie 76% stan zdrowia 24% 73% sytuacja finansowa 65% perspektywy na przyszłość 63% ogółem 27% 35% 37% 81% 0% 20% 40% 19% 60% 80% 100% Źródło: Diagnoza Społeczna 2009 Mimo braku wojewódzkiego zróżnicowania rankingu zadowolenia z poszczególnych wymiarów składających się na zadowolenie z życia, analizując dane z Diagnozy Społecznej można zauważyć różnice w ocenie poszczególnych wymiarów między województwami. W porównaniu tym skupiono się na dwóch wymiarach cechujących się największym odsetkiem respondentów niezadowolonych czyli sytuacją finansową oraz perspektywami na przyszłość. 34 W przypadku międzywojewódzkiego zróżnicowania poziomu zadowolenia z sytuacji finansowej województwo pomorskie lokuje się na 4 miejscu za województwami śląskim, opolskim i wielkopolskim (wykres 6). Jeszcze lepiej lokuje się województwo pomorskie ze względu na zadowolenie z perspektyw na przyszłość (wykres 7). Według wyników z 2009 roku, w województwie pomorskim było aż 63% zadowolonych z perspektyw na przyszłość, co dawało pierwsze miejsce. Warto zauważyć, iż analogicznie jak w przypadku zadowolenia z sytuacji finansowej skład czołowej czwórki nie uległ zmianie i pojawiły się tam ponownie województwa śląskie, opolskie oraz wielkopolskie. Sytuacja taka ma z pewnością silny związek z zadowoleniem z sytuacji finansowej. Respondenci zadowoleni z bieżącego poziomu dochodów ekstrapolują zadowolenie i pozytywnie oceniają swoją sytuację w przyszłości. Wykres 6. Poziom zadowolenia z sytuacji finansowej według badania Diagnoza Społeczna 2009 zadowolenie śląskie opolskie wielkopolskie pomorskie kujawsko-pomorskie mazowieckie dolnośląskie małopolskie lubelskie zachodnio-pomorskie podlaskie łódzkie świętokrzyskie podkarpackie warmińsko-mazurskie lubuskie Polska brak zadowolenia 69% 69% 69% 65% 63% 63% 62% 62% 61% 61% 60% 58% 58% 57% 57% 54% 62% 0% 20% 40% 31% 31% 31% 35% 37% 37% 38% 38% 39% 39% 40% 42% 42% 43% 43% 46% 38% 60% 80% 100% Źródło: Diagnoza Społeczna 2009 35 Wykres 7. Poziom zadowolenia z perspektyw na przyszłość według badania Diagnoza Społeczna 2009 zadowolenie pomorskie wielkopolskie śląskie opolskie dolnośląskie zachodniokujawsko-pomorskie mazowieckie łódzkie małopolskie lubuskie warmińskopodlaskie lubelskie podkarpackie świętokrzyskie Polska brak zadowolenia 63% 62% 60% 58% 56% 56% 55% 54% 53% 52% 51% 51% 50% 48% 46% 45% 54% 0% 20% 37% 38% 40% 42% 44% 44% 45% 46% 47% 48% 49% 49% 50% 52% 54% 55% 46% 40% 60% 80% 100% Źródło: Diagnoza Społeczna 2009 Analizując dane z wcześniejszych edycji Diagnozy Społecznej, nie zauważono zmian jeśli chodzi o ranking województwa pomorskiego, zarówno pod względem zadowolenia z sytuacji finansowej jak i z perspektyw na przyszłość. We wszystkich edycjach badania, znajdowało się ono na czele rankingów. Jest to z pewnością związane z przedstawionymi powyżej relatywnie dobrymi warunkami życia mieszkańców województwa pomorskiego na tle mieszkańców pozostałych województw. Z uwagi na fakt, że w Diagnozie Społecznej nie występuje pytanie o poziom ogólnego zadowolenia z życia, porównano miejsce województwa pomorskiego w rankingu województw ze względu na wybrane wymiary zadowolenia z życia. Pod uwagę wzięto takie wymiary zadowolenia jak: perspektywy na przyszłość, sytuacja finansowa, stan zdrowia, wykształcenie, osiągnięcia życiowe, warunki mieszkaniowe, bezpieczeństwo, praca, małżeństwo, rodzina oraz dzieci. Ranking został oparty o zliczenie odsetka odpowiedzi: bardzo zadowolony, zadowolony i raczej zadowolony. Suma wartości wyznaczała miejsce województwa względem analizowanego wymiaru. Rezultaty zostały przedstawione na wykresie 8. 36 MAŁŻEŃSTWO DZIECI BEZPIECZEŃSTWO PRACA WYKSZTAŁCENIE PERSPEKTYWY NA PRZYSZŁOŚĆ WARUNKI MIESZKANIOWE OSIĄGNIĘCIA ŻYCIOWE STAN ZDROWIA SYTUACJA FINANSOWA RODZINA Wykres 8. Ranking województwa pomorskiego ze względu na wybrane wymiary zadowolenia z życia, według badania Diagnoza Społeczna 2009 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Źródło: Diagnoza Społeczna 2009 Wyraźnie widać, iż województwo pomorskie lokuje się wysoko (do pozycji 6 włącznie) na wszystkich wymiarach zadowolenia z życia z wyjątkiem wymiarów: bezpieczeństwo, dzieci oraz małżeństwo. Należy jednak zwrócić uwagę, że były to wymiary niemal jednakowo ocenione we wszystkich województwach. Różnice między poszczególnymi województwami w ocenie tych trzech wymiarów były marginalne. Stąd dla wymiarów: zadowolenie z małżeństwa i dzieci niezależnie od województwa respondenci ocenili zadowolenie bardzo wysoko. Podobnie dla wymiaru bezpieczeństwo, niezależnie od województwa respondenci oceniali jego poziom relatywnie nisko, a zarazem różnice w ocenie między poszczególnymi województwami były znikome. Dla pozostałych wymiarów różnice między województwami były zauważalne i tu województwo pomorskie wypadało zdecydowanie dobrze w rankingach. Podobnie jak w przypadku wymiarów analizowanych na wykresach 6 i 7, oprócz województwa pomorskiego, w czołówce rankingów lokują się województwa 37 opolskie oraz wielkopolskie. Te trzy województwa można określić jako najlepiej wypadające w rankingach zadowolenia z poszczególnych wymiarów życia. Podsumowując sytuację województwa pomorskiego w świetle wybranych wyników z Diagnozy Społecznej należy stwierdzić, iż pod względem warunków życia (rozumianych jako przeciętny dochód netto na osobę w gospodarstwach domowych) zajmuje ono drugie miejsce w Polsce, zaraz po województwie mazowieckim. Pozycje swoją utrzymuje od roku 2000, przy relatywnie wysokiej dynamice wzrostu dochodu. Dobra sytuacja materialna znajduje swoje przełożenie na wysoką wartość subiektywnych wskaźników zadowolenia z sytuacji finansowej, a także na względnie dobrą możliwość zaspokojenia potrzeb żywnościowych przez gospodarstwa domowe. Obserwując zmianę wartości wskaźników subiektywnych w czasie dla województwa pomorskiego nie zanotowano pogorszenia się możliwości zaspokojenia potrzeb żywnościowych oraz samooceny sytuacji finansowej. 4.3. Podsumowanie i wnioski cząstkowe z rozdziału Charakteryzując sytuację województwa pomorskiego na tle kraju oraz w odniesieniu do pozostałych województw, zauważono, iż zarówno z perspektywy mierników obiektywnych jak i subiektywnych, zajmuje ono wysoką pozycję. Według danych z Diagnozy Społecznej 2009, ze względu na poziom dochodu na głowę w gospodarstwach domowych województwo pomorskie zajmuje drugą pozycję zaraz za województwem mazowieckim i przewyższa średnią krajową o blisko 200 PLN. Analizując dane z wcześniejszych edycji Diagnozy Społecznej, można zauważyć także systematyczny wzrost wartości tego miernika. Na uwagę zasługuje także relatywnie wysoka ocena subiektywna, zarówno sytuacji finansowej jak i możliwości zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych mieszkańców województwa pomorskiego. Pod względem standardu wyposażenia gospodarstw domowych nie zauważono różnic między wartościami dla województwa pomorskiego w porównaniu do wartości ogólnopolskich. Dobra sytuacja materialna gospodarstw domowych w województwie pomorskim, przekłada się na wysoką ocenę subiektywną zadowolenia z życia. Analiza poszczególnych wymiarów zadowolenia z życia uwidoczniła fakt, że pomorskie znajduje się w czołówce województw pod względem satysfakcji z warunków i jakości życia. Należy dodać iż przekłada się to na bardzo wysoką ocenę perspektyw na przyszłość. Według Diagnozy Społecznej 2009, w województwie pomorskim było najwięcej osób które oceniło swoje perspektywy życiowe jako zdecydowanie dobre, dobre lub raczej dobre. 38 Oznacza to, że badanie, którego wyniki przedstawione są w dalszej części raportu, dotyczy jednego z regionów Polski, w którym, na podstawie mierników obiektywnych i subiektywnych, żyje się na tle całego kraju najlepiej. 39 5. Warunki życia Zgodnie z przyjętymi założeniami teoretycznymi, warunki życia gospodarstw domowych mieszkańców województwa pomorskiego są obszarem kluczowym jeśli chodzi o zrozumienie jakości, poziomu oraz zadowolenia z życia. W niniejszym opracowaniu warunki życia gospodarstw domowych oraz jednostek poddanych badaniu zostaną scharakteryzowane w oparciu o czynniki obiektywne oraz subiektywne. Pierwsza grupa czynników pozwoli na określenie warunków życia gospodarstw domowych niezależnie od indywidualnej oceny dokonywanej przez respondentów. Do tej grupy czynników zalicza się takie miary jak dochód (oraz jego źródła), wyposażenie gospodarstw domowych, warunki mieszkaniowe, oszczędności oraz zobowiązania kredytowe. Do drugiej, subiektywnej, grupy czynników zalicza się miary, dzięki którym jest się w stanie ustalić stopień indywidualnej satysfakcji z sytuacji materialnej gospodarstw domowych. W celu przeprowadzenia kompleksowej analizy warunków życia, miary subiektywne zostały skonfrontowane z miarami obiektywnymi. Pozwoli to na określenie stopnia zaspokojenia aspiracji życiowych respondentów oraz gospodarstw domowych. 5.1. Dochody i zaspokojenie potrzeb gospodarstw domowych Dochody gospodarstw domowych są podstawowym miernikiem umożliwiającym ocenę warunków życia oraz możliwość zaspokojenia potrzeb życiowych. W badaniach warunków i jakości życia zakłada się, że miernik jakim są dochody gospodarstw domowych trafnie opisuje możliwość zaspokojenia potrzeb życiowych, jeśli zostanie skorygowany ze względu na liczbę osób zamieszkujących gospodarstwo domowe23. Stąd, przyjmuje się, iż dochód na osobę w gospodarstwach domowych będzie adekwatnie charakteryzował możliwość zaspokojenia potrzeb. Założenie takie pomija jednak istnienie tzw. efektu skali, czyli rozkładania się kosztów prowadzenia gospodarstwa domowego na większą liczbę osób24. Pomija także, istnienie innych źródeł dochodów, które mogą być związane z aktywnością ekonomiczną członków gospodarstwa domowego, a które nie są wliczane do budżetu gospodarstwa domowego. Pamiętając o tych ograniczeniach, przyjmuje się jednak, że dochód netto w przeliczeniu na liczbę osób zamieszkujących w gospodarstwie domowym stanowił najlepszy dostępny miernik warunków życia. Czapiński J. (red.) Badanie warunków i jakości życia oraz zachowań ekonomicznych w gospodarstwach domowych województwa podkarpackiego, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów, 2010 Ibidem, s. 96 23 24 40 Dodatkowo charakterystyka warunków życia z perspektywy mierników obiektywnych została uzupełniona o wielkość zadłużenia oraz wielkość oszczędności gospodarstw domowych. W analizie warunków życia gospodarstw domowych istotne jest nie tylko określenie absolutnej wartości dochodu, ale także rozwarstwienia dochodów gospodarstw domowych w skali całego województwa jak i w przekroju powiatowym. Określenie stopnia rozwarstwienia dochodów będzie miało kluczowe znaczenie z punktu widzenia indywidualnej oceny stopnia zaspokojenia potrzeb życiowych. Jak wynika z zaprezentowanej perspektywy teoretycznej, w przypadku dużego stopnia rozwarstwienia dochodów, indywidualna ocena stopnia zaspokojenia potrzeb życiowych, a co za tym idzie stopnia zadowolenia z życia, może być niższa niż w przypadku niewielkiego stopnia rozwarstwienia dochodów. 25” W części dotyczącej subiektywnej oceny sytuacji materialnej gospodarstw domowych wzięto pod uwagę indywidualne oceny dokonywane przez respondentów, odnośnie zadowolenia z poziomu dochodów, zarówno w ujęciu absolutnym jak i z perspektywy możliwości zaspokojenia potrzeb życiowych. W ramach opisu czynników subiektywnych przeprowadzono także analizę stopnia zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych pod kątem zakupów takich artykułów jak żywność i odzież. 5.1.1. Dochody gospodarstw domowych – ocena obiektywna Przeciętny dochód na głowę w gospodarstwach domowych respondentów w województwie pomorskim wyniósł 1429 PLN. Według wyników badania budżetów gospodarstw domowych przeprowadzonych przez GUS 26 w roku 2010, przeciętna wartość dochodu netto gospodarstw domowych w Polsce wyniosła 1192 PLN. Biorąc pod uwagę, że tempo przyrostu dochodu netto gospodarstw domowych w Polsce w 2010 w stosunku do 2009 wyniosło ok. 4%, można oszacować (przy założeniu utrzymania tempa wzrostu), że analogiczna wartość dla roku 2011 będzie wynosiła ok. 1240 PLN. Stąd, w województwie pomorskim przeciętny dochód netto gospodarstw domowych byłby wyższy od poziomu ogólnopolskiego o blisko 200 25 W celu oszacowania stopnia rozwarstwienia dochodów gospodarstw domowych, przyjęto metodę obliczania ilorazu dziewiątego i pierwszego decyla rozkładu dochodów: „Decyl pierwszy (D1) oznacza taki poziom dochodu, że dochody nie wyższe posiada co najmniej 10% gospodarstw w analizowanej populacji, a dochody nie niższe co najmniej 90% gospodarstw z tej populacji. Natomiast decyl dziewiąty (D9) jest takim poziomem dochodów, że dochody nie wyższe posiada co najmniej 90% badanej grupy gospodarstw, a dochody nie niższe co najmniej 10% tej grupy gospodarstw. Czym wyższa wielkość ilorazu D9/D1, tym większa nierównomierność rozkładu dochodów w badanej populacji gospodarstw domowych. Ibidem, s. 96 26 Sytuacja gospodarstw domowych w 2010 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS, Warszawa, 2010 41 PLN27. Rezultaty te są spójne w świetle wyników pochodzących z Diagnozy Społecznej wykazującej systematyczny wzrost dochodu netto na głowę w gospodarstwach domowych województwa pomorskiego. Ogólny rozkład dochodów w badanej populacji jest dosyć symetryczny. Mediana dochodu netto na głowę w gospodarstwach domowych wynosi 1250 PLN podczas gdy średnia wynosi 1429 PLN. Świadczy to o proporcjonalnej dystrybucji i braku silnego rozwarstwienia dochodów (miara rozwarstwienia dochodów wynosi 6). Najwyższy przeciętny dochód na głowę został zarejestrowany w gospodarstwach domowych, których głównym źródłem utrzymania jest dochód z działalności gospodarczej i wyniósł 2723 PLN. Dla gospodarstw domowych pracowników (główne źródło dochodu stała pensja) wartość ta wyniosła 1604 PLN. Najniższa wartość została zarejestrowana w gospodarstwach domowych rencistów (1023 PLN), rolników (1192 PLN) oraz emerytów (1394 PLN). Z punktu widzenia analizy warunków życia, istotne jest zestawienie dotyczące wysokości przeciętnego dochodu na głowę ze względu na typ gospodarstwa domowego. Na podstawie zebranych danych wyodrębniono następujące typy gospodarstw domowych28: v Dorosłe osoby z dziećmi w wieku 0-17 lat (co najmniej 2 osoby dorosłe); v Dorosłe osoby bez dzieci – gospodarstwo utrzymujące się ze źródeł innych niż tylko renta lub emerytura; v Samotny rodzic lub opiekun z dziećmi w wieku 0-17 lat; v Tylko osoby dorosłe utrzymujące się tylko z emerytury i/lub renty. Analizując poziom dochodu na głowę w wyodrębnionych typach gospodarstw domowych, stwierdzono, że najwyższy poziom charakteryzuje gospodarstwa domowe osób dorosłych bez dzieci (1592 PLN). Wypływ na to ma nie tylko mniejsza liczba osób w tych gospodarstwach domowych (brak dzieci), ale także możliwość pełnego zaangażowania wszystkich osób w gospodarstwie domowym w pracę zarobkową. W przypadku gospodarstwa domowego osób dorosłych z dziećmi do 17 lat przeciętny dochód na głowę wyniósł 1092 PLN. Tak duża różnica wynika nie tylko z większej (przeciętnie) liczby osób w gospodarstwie domowym, ale także ze słabszych możliwości zarobkowych osoby zaangażowanej w prowadzenie domu i opiekę nad dziećmi i dysproporcję w stosunku do osoby 27 Należy pamiętać, że w analizowanym badaniu dochód respondentów rejestrowany był przedziałowo, a wartość dochodu netto szacowana była za pomocą środka przedziału wskazanego przez respondenta. 28 Zmienna ta nie występuje w kwestionariuszu badania i została utworzona na podstawie informacji o składzie gospodarstwa domowego oraz o podstawowym źródle dochodu gospodarstwa domowego. 42 zaangażowanej wyłącznie w aktywność zawodową. Sytuacja ta znajduje swoje odzwierciedlenie w najniższym przeciętnym dochodzie na głowę w gospodarstwach samotnych rodziców lub opiekunów z dziećmi do 17 lat. W gospodarstwach tych wyniósł on jedynie 1004 PLN. Sytuacja ta może mieć związek z trudnościami w godzeniu pracy zawodowej (w pełnym wymiarze godzin) z obowiązkami domowymi. Relatywnie wysoki dochód na głowę zanotowano wśród gospodarstw domowych osób dorosłych utrzymujących się tylko z emerytury i/lub renty (1363 PLN). Wynik ten jest zgodny z wynikami badania Diagnoza Społeczna 2009, wedle którego dochody tego rodzaju gospodarstw domowych charakteryzuje umiarkowany ale stały wzrost poziomy dochodu (waloryzacja). Dodatkowe znaczenie ma tu relatywnie niewielka średnia liczba osób w gospodarstwie domowym. Innym, ważnym wymiarem wpływającym na zróżnicowanie poziomu dochodów jest wielkość miejscowości zamieszkania. W badaniu, zmienna ta została określona w następujący sposób: v miasto duże - powyżej 100 tys. mieszkańców; v miasto średnie - powyżej 10 tys. mieszkańców i poniżej 100 tys. mieszkańców; v miasto małe - poniżej 10 tys. mieszkańców; v wieś. W kontekście wysokości dochodu na głowę w gospodarstwach domowych wielkość miejscowości ma wpływ nie tylko na aktywność zawodową w ogóle, ale także na możliwość znalezienia wysoko płatnej pracy. Zgodnie z oczekiwaniami, najwyższy poziom dochodu zaobserwowano w gospodarstwach domowych w miastach dużych (1721 PLN). W porównaniu z wartością dochodu dla miast średnich (1427 PLN) jest to wartość wyższa o blisko 300 PLN. Najniższą wartość dochodu zaobserwowano w miastach małych (1140 PLN), która była nawet niższa niż ta zaobserwowana na wsi (1222 PLN). Relacja między poziomem dochodu ze względu na wielkość miejscowości zamieszkania ściśle odwzorowuje możliwości pozyskiwania dochodu przez gospodarstwa domowe. Wyższa wartość dochodu w przypadku gospodarstw domowych na wsiach jest zgodna z trendami zaobserwowanymi z badania Diagnoza Społeczna. Również tam obserwuje się poprawę warunków życia gospodarstw domowych na wsiach przy jednoczesnej stagnacji lub nawet pogarszaniu się warunków życia w gospodarstwach domowych zlokalizowanych w małych miastach. Interesujące z perspektywy przestrzennego zróżnicowania dochodów jest analiza wartości przeciętnego dochodu w poszczególnych powiatach województwa pomorskiego. Analiza ta umożliwia stworzenie hierarchii powiatów pod względem 43 możliwości zaspokojenia potrzeb członków gospodarstwa domowego 29. Rezultaty zostały zaprezentowane na wykresie 9, gdzie dla ułatwienia zostały naniesione wartości średnie obu analizowanych cech oraz zaznaczono powiaty zgrupowane wokół wartości średnich dochodu i stopnia nierównomierności rozkładu. Dla całego województwa pomorskiego przeciętny poziom dochodu netto na głowę w gospodarstwach domowych wyniósł 1429 PLN, a miara nierównomierności rozkładu wyniosła 6. Na tle wartości dla całego województwa wyraźnie rysuje się grupa powiatów o wyższym dochodzie przeciętnym oraz mniejszej nierównomierności rozkładu. Do tej grupy powiatów zaliczają się głównie miasta na prawach powiatów (Gdańsk, Gdynia, Sopot, Słupsk) oraz powiat wejherowski. Te jednostki terytorialne charakteryzują się nie tylko znacząco wyższym poziomem przeciętnych dochodów, ale także mniejszymi różnicami w poziomie dochodów. Do drugiej grupy można zaliczyć powiaty charakteryzujące się zdecydowanie niższym poziomem przeciętnego dochodu w porównaniu z poziomem wojewódzkim, ale także wyższą (lub taką samą jak poziom wojewódzki) nierównomiernością rozkładu dochodu. Do tej grupy można zaliczyć powiaty: sztumski, chojnicki, kwidzyński, malborski oraz kościerski. Kolejną grupę stanowią powiaty o niższej zarówno wartości przeciętnego dochodu netto oraz stopnia nierównomierności rozkładu. W skład tej grupy wchodzą powiaty: tczewski, pucki, lęborski oraz człuchowski. Wreszcie ostatnią grupę stanowią powiaty zaznaczone na wykresie okręgiem, dla których wartości obu cech są zbliżone do poziomu wojewódzkiego. Do tej grupy zaliczamy powiaty: nowodworski, kartuski, starogardzki, bytowski, słupski oraz gdański. 29 Przeciętny dochód na głowę osoby w gospodarstwie domowym w poszczególnych powiatach został uzupełniony o miarę nierównomierności rozkładu dochodów mierzoną ilorazem decyla dziewiątego i pierwszego. Miara ta umożliwia stwierdzenie jak silne jest rozwarstwienie rozkładu dochodów w danej jednostce terytorialnej lub grupie społecznej. Wysoki wskaźnik nierównomierności będzie wskazywał na istnienie dużych różnic między dochodami ludności, a tym samym na duże dysproporcje w dystrybucji dochodu i rozwarstwienie społeczne. 44 Wykres 9. Przeciętny dochód na głowę w gospodarstwach domowych oraz stopień nierównomierności rozkładu dochodów w powiatach województwa pomorskiego 9,0 1 wejherowski 2 Gdańsk 3 Gdynia 4 gdański 5 Sopot 6 słupski 7 Słupsk 8 bytowski 9 starogardzki 10 kartuski 11 nowodworski 12 człuchowski 13 kościerski 14 lęborski 15 pucki 16 tczewski 17 malborski 18 kwidzyński 19 chojnicki 20 sztumski 13 8,0 miara nierównomierności rozkładu dochodów 19 7,0 18 11 6,0 20 9 10 17 6 4 16 5,0 8 3 15 4,0 1 14 12 2 7 3,0 5 2,0 500 750 1000 1250 1500 1750 2000 2250 przeciętny dochód netto na główę członka gospodarstwa domowego Źródło: Opracowania własne Należy oczywiście mieć na uwadze, że podział ten jest umowny i służy jedynie przedstawieniu ogólnych warunków życia gospodarstw domowych oraz stopnia nierównomierności rozkładu dochodów (stopnia rozwarstwienia struktury dochodów). Można jednak, w sposób umowny, przedstawić interpretację i konsekwencje relacji między dwiema analizowanymi cechami. W przypadku gdy przeciętny dochód kształtuje się powyżej średniej, a miara nierównomierności poniżej, ma się do czynienia z powiatami (czy też miastami na prawach powiatu) o dobrej sytuacji materialnej i co najważniejsze, o relatywnie niewielkim stopniu nierównomierności rozkładu dochodów. Oznacza to, nie tylko przeciętnie dobre warunki życia, ale także relatywnie niewielki dystans miedzy najniższymi i najwyższymi dochodami netto na głowę w gospodarstwach domowych. W sytuacji gdy dochody znajdują się poniżej wartości średniej, a miara nierównomierności dochodu powyżej średniej (druga grupa powiatów), oznacza to gorszą sytuację w zakresie możliwości zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych, ale także silne rozwarstwienie struktury dochodu przejawiające się dużym dystansem między najlepiej a najsłabiej zarabiającymi. W sytuacji tej aspiracje gospodarstw domowych 45 mogą nie być w wystarczający sposób zaspokojone, co może wpływać na obniżoną ocenę zadowolenia z życia i jakości życia. W przypadku trzeciej grupy powiatów o niższym zarówno średnim dochodzie jak i stopniu nierównomierności dochodu ma się do czynienia nie tylko z powiatami o relatywnie najsłabszej możliwości zaspokojenia potrzeb życiowych, ale także z niewielkim stopniem rozwarstwienia rozkładu dochodu, co oznacza, że brak jest tam gospodarstw domowych o wysokim poziomie dochodu, a dystans między najlepiej a najgorzej zarabiającym gospodarstwem domowym jest niewielki. Wreszcie czwarta grupa to powiaty oscylujące wokół wartości średnich dla obu analizowanych cech. W przypadku tej grupy trudno jest jednoznacznie określić ich charakterystykę, gdyż są to tzw. powiaty typowe dla województwa pomorskiego. Przestrzenne zróżnicowanie poziomu dochodu netto na głowę w gospodarstwach domowych zostało przedstawione na mapie 1. Mapa 1. Przeciętny dochód na głowę w gospodarstwach domowych w powiatach województwa pomorskiego Źródło: Opracowanie własne 46 Mapa 2. Stopień nierównomierności rozkładu dochodów w powiatach województwa pomorskiego (mierzony ilorazem decyla 9 i decyla 1 rozkładu dochodów) Źródło: Opracowanie własne Warto zwrócić uwagę na fakt, iż geograficzne zróżnicowanie dochodu może zostać objaśnione za pomocą informacji o źródłach dochodu gospodarstw domowych objętych badaniem. Powiaty o najwyższym dochodzie netto na głowę w gospodarstwach domowych charakteryzują się najwyższym udziałem gospodarstw domowych, których źródłem utrzymania jest działalność gospodarcza lub praca najemna (pensja). W powiatach o najniższym dochodzie, głównymi źródłami utrzymania są prace zlecone, świadczenia społeczne (zasiłki, renty, emerytury) oraz dochód z pracy najemnej. Przedstawiona analiza terytorialnego i społecznego zróżnicowania warunków życia mierzonych poziomem dochodu netto na głowę w gospodarstwach domowych oraz stopniem nierównomierności rozkładu tej cechy, została przedstawiona w celu nakreślenia kontekstu do interpretacji wyników dalszych analiz. Przedstawiona powyżej kategoryzacja powiatów pozwala określić pozycję powiatu ze względu na poziom dochodu, a więc możliwość zaspokojenia potrzeb życiowych (materialnych i kulturowych) oraz ze względu na skalę rozpiętości struktury dochodu pozwalającą określić relatywny poziom dochodu. 47 5.1.2. Dochody gospodarstw domowych – ocena subiektywna W powyższej analizie uwzględniono dochód netto jako tzw. czynnik obiektywny wpływający na warunki życia gospodarstw domowych rozumiane jako możliwość zaspokojenia podstawowych potrzeb materialnych i niematerialnych. Istotnym dopełnieniem tego podstawowego wymiaru jest analiza subiektywnej oceny poziomu dochodu gospodarstw domowych. Wymiar oceny subiektywnej dokonany został na podstawie pytania dotyczącego samooceny sytuacji bieżącej (w okresie ostatnich 3 miesięcy) oraz samooceny zmiany kondycji finansowej gospodarstwa domowego w ciągu ostatniego roku. Ocena bieżącej sytuacji materialnej gospodarstw domowych dokonana przez ogół respondentów reprezentujących badaną zbiorowość gospodarstw domowych uwidoczniła neutralną bądź pozytywną tendencję. Blisko 45% respondentów wskazało na ocenę neutralną (ani zła ani dobra), a 38% respondentów określiło sytuację swoich gospodarstw domowych jako dobrą lub zdecydowanie dobrą. Biorąc pod uwagę zróżnicowanie poziomu dochodu netto gospodarstw domowych, jako zmienną kluczową w opisie warunków życia należy wziąć pod uwagę zróżnicowanie geograficzne oraz społeczne oceny bieżącej sytuacji materialnej. Analizując samoocenę sytuacji gospodarstw domowych pod względem głównego źródła dochodu, widać bardzo wyraźną tendencję do wzrostu odsetka pozytywnych ocen wraz ze wzrostem średniego dochodu netto na głowę w gospodarstwach domowych. Pod tym względem respondenci wykazali się spójnością oceny z faktycznym poziomem dochodu (wykres 10)30. Widać wyraźnie, iż w gospodarstwach domowych o najwyższym przeciętnym dochodzie netto na głowę ocena sytuacji materialnej jest najlepsza. Głowy gospodarstw domowych, których głównym źródłem dochodu jest prowadzenie działalności gospodarczej w 71% przypadków oceniły swoją sytuację pozytywnie. Analogiczny odsetek dla gospodarstw domowych utrzymujących się z działalności rolniczej wyniósł jedynie 19%. 30 Ocena pozytywna powstała z sumowania odpowiedzi „zdecydowanie dobra” i „raczej dobra”, ocena neutralna to odsetek odpowiedzi „ani dobra ani zła” ocena negatywna to łączny odsetek odpowiedzi „zdecydowanie zła” i „raczej zła”. 48 Wykres 10. Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego na przestrzeni ostatnich 3 miesięcy według głównego źródła dochodu 100% 90% 80% 3% 10% 23% 26% 70% 31% 20% 33% 43% 60% 42% 49% 50% 40% 30% 45% ocena neutralna 48% ocena pozytywna 71% 47% 20% 28% 10% ocena negatywna 38% 24% 19% 0% działalność pensja emerytura gospodarcza renta działalność ogółem rolnicza Źródło: Opracowanie własne Innym istotnym wymiarem społecznego zróżnicowania oceny poziomu dochodu jest typ gospodarstwa domowego. Podobnie jak w przypadku obserwacji poczynionych przy analizie oceny obiektywnej i w tym przypadku można zauważyć, że najlepiej swoją sytuację materialną oceniają gospodarstwa domowe osób dorosłych z dziećmi oraz osób dorosłych bez dzieci (wykres 11). Mimo tego, że obiektywnie dochód gospodarstw domowych osób dorosłych wychowujących dzieci jest niższy niż dochód gospodarstw domowych osób bez dzieci subiektywnie ocena sytuacji materialnej jest wyższa. Może mieć to związek z faktem, że posiadanie dzieci wpływa na wyższą ogólną ocenę dobrostanu gospodarstw domowych. Wykres 11. Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego na przestrzeni ostatnich 3 miesięcy według typu gospodarstwa domowego 100% 90% 12% 20% 26% 80% 70% 31% 22% 46% 60% 43% 46% 50% 51% ocena negatywna ocena neutralna 44% ocena pozytywna 40% 30% 20% 42% 36% 23% 25% Samotny rodzic lub opiekun z dziećmi w wieku 0-17 lat Osoby dorosłe utrzymujące się tylko z emerytury i/lub renty 10% 32% 0% Dorosłe osoby z dziećmi w wieku 0-17 lat Dorosłe osoby bez dzieci Ogółem Źródło: Opracowanie własne 49 Najgorzej oceniają swoją sytuację materialną gospodarstwa domowe samotnych rodziców z dziećmi oraz osób utrzymujących się z emerytury i/lub renty. W przypadku pierwszego z wymienionych typów gospodarstw domowych wysoki odsetek ocen negatywnych jest związany z obiektywnie niskim poziomem dochodu. W przypadku emerytów i rencistów niska ocena subiektywna przy jednocześnie nie najniższym poziomie dochodów może być związana z deprywacją wynikającą z porównania dochodu z renty lub emerytury względem poziomu dochodu z wieku aktywności zawodowej. W przypadku zróżnicowania subiektywnej oceny sytuacji materialnej względem wielkości miejscowości zamieszkania (wykres 12), można zauważyć analogiczne relacje jak w przypadku oceny obiektywnej. Najlepiej jest ona oceniana w dużych i średnich miastach (przy nieco niższym odsetku ocen pozytywnych w miastach średnich), a najgorzej w miastach małych (33% ocen negatywnych). Z porównania wyłania się również relatywnie dobra samoocena sytuacji materialnej na wsiach. Dopełnieniem powyższych rozważań jest analiza oceny bieżącej sytuacji materialnej w przekroju powiatowym (wykres 13, mapa 3). Ranking powiatów względem częstości wystąpienia odpowiedzi „zdecydowanie dobra” i „raczej dobra” wskazuje na najwyższy odsetek pozytywnych ocen w powiatach gdańskim, nowodworskim, Gdyni oraz Słupsku. Najniższy zaś w powiatach sztumskim, bytowskim oraz kwidzyńskim. Wykres 12. Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego na przestrzeni ostatnich 3 miesięcy według wielkości miejscowości zamieszkania 100% 90% 14% 15% 33% 80% 70% 60% 42% 49% 50% 35% 22% 21% 45% 42% ocena neutralna 40% ocena pozytywna 30% 20% 45% 37% 32% 34% 37% Mi a s to ś redni e Mi a s to ma łe Wi eś Ogółem 10% 0% Mi a s to duże Źródło: Opracowanie własne 50 ocena negatywna Wykres 13. Ocena bieżącej sytuacji materialnej w powiatach województwa pomorskiego (łączny odsetek odpowiedzi „raczej dobra” oraz „zdecydowanie dobra”) Źródło: Opracowanie własne Mapa 3. Ocena bieżącej sytuacji materialnej w powiatach województwa pomorskiego (łączny odsetek odpowiedzi „raczej dobra” oraz „zdecydowanie dobra”) Źródło: Opracowanie własne 51 Niski odsetek ocen pozytywnych przypada na powiaty o relatywnie niskim poziomie dochodu oraz wysokim stopniu nierównomierności dochodu. Wysoki odsetek ocen pozytywnych występuje w powiatach o przeciętnej lub ponad przeciętnej wartości obu wskaźników. O ile niski odsetek wskazań negatywnych poddaje się dosyć łatwej interpretacji przez pryzmat niskich dochodów, to wysoki odsetek wskazań w powiatach, które mogą zostać określone jako przeciętne może wskazywać na istnienie możliwości zaspokojenia potrzeb życiowych przy jednoczesnym braku aspiracji oraz możliwości awansu materialnego i społecznego. W przypadku powiatów o wysokich dochodach netto (wejherowski, miasto Gdańsk), relatywnie niski odsetek pozytywnych ocen sytuacji materialnej może być związany z niezaspokojeniem aspiracji życiowych przy wysokiej absolutnej wartości dochodu netto. Ważnym wymiarem subiektywnej oceny sytuacji materialnej gospodarstw domowych jest analiza zmian w czasie. Zdecydowana większość respondentów (60%) wskazała, iż sytuacja materialna ich gospodarstw domowych nie uległa zmianie w przeciągu ostatniego roku. Na uwagę zasługuje fakt, iż jedynie 14% respondentów wskazało na niewielką lub zdecydowaną poprawę sytuacji materialnej. Co ciekawe zdecydowanie wyższy był odsetek respondentów wskazujących na pogorszenie się sytuacji materialnej w ciągu ostatniego roku (25%). Subiektywne postrzeganie zmian sytuacji materialnej gospodarstw domowych na przestrzeni roku poprzedzającego badanie (wykres 14) wskazuje w zdecydowanej mierze na stagnację bądź wręcz pogorszenie sytuacji materialnej, a tym samym możliwości zaspokojenia potrzeb życiowych. Z wyjątkiem gospodarstw domowych, które utrzymywane są z prowadzenia działalności gospodarczej lub pracy najemnej (umowa o pracę) doszło w większym stopniu do pogorszenia niż poprawy sytuacji materialnej. Najjaskrawszym przykładem są tu gospodarstwa domowe utrzymujące się z renty, emerytury lub działalności rolniczej, wśród których odpowiednio 9%, 8% i 12% respondentów wskazało na poprawę sytuacji materialnej, podczas gdy ponad 30% na pogorszenie. 52 Wykres 14. Ocena zmian sytuacji materialnej gospodarstw domowych w ciągu ostatniego roku względem głównych typów źródeł utrzymania 100% 90% 80% 70% 60% 14% 20% 41% 31% 28% pogorszenie 59% 50% brak zmian 62% 40% 30% 20% 10% 33% 55% 27% 18% 0% 12% działalność pensja działalność gospodarcza rolnicza 49% 9% renta 61% 8% 57% poprawa 15% emerytura ogółem Źródło: Opracowanie własne Sytuacja ta znajduje swoje potwierdzenie, jeśli weźmie się pod uwagę oceny zmian sytuacji materialnej względem typu gospodarstwa domowego (wykres 15). Bez względu na typ gospodarstwa domowego, w ocenie większości respondentów ostatni rok nie przyniósł żadnych zmian. Relatywnie największy odsetek respondentów, deklarujących pogorszenie się sytuacji materialnej to osoby zamieszkujące gospodarstwa domowe utrzymujące się wyłącznie z renty i/lub emerytury. Praktycznie bez wpływu na ocenę zmian sytuacji materialnej w ciągu ostatniego roku pozostaje także wielkość miejscowości zamieszkania (wykres 16). Nieco bardziej skłonni do oceny pozytywnej są mieszkańcy dużych miast. W przypadku pozostałych kategorii wielkości miejscowości zamieszkania, brak jest wyraźnego zróżnicowania. 53 Wykres 15. Ocena zmian sytuacji materialnej gospodarstw domowych na przestrzeni ostatniego roku względem typu gospodarstwa domowego 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 23% 27% 29% 31% 28% pogorszenie 61% 60% 54% 15% 13% 17% Doros łe os oby z dzi ećmi w wi eku 0-17 lat Doros łe os oby bez dzi eci Sa motny rodzi c l ub opi ekun z dzi ećmi w wi eku 0-17 lat 60% 59% 8% 13% Os oby doros łe utrzymujące s i ę tyl ko z emerytury i /l ub renty Ogółem brak zmian poprawa Źródło: Opracowanie własne Wykres 16. Ocena zmian sytuacji materialnej gospodarstw domowych na przestrzeni ostatniego roku względem wielkości miejscowości zamieszkania. 100% 90% 26% 26% 31% 26% 27% 80% 70% 60% 50% pogorszenie 56% 40% brak zmian 60% 57% 64% 59% poprawa 30% 20% 10% 17% 13% 12% 11% 14% Miasto duże Miasto średnie Miasto małe Wieś Ogółem 0% Źródło: Opracowanie własne Podobny trend można zaobserwować analizując ocenę zmiany w przekroju powiatowym (wykres 17, mapa 4), co jednak wyraźnie różnicuje ocenę zmiany warunków materialnych. We wszystkich powiatach, co najmniej połowa 54 respondentów wskazała na brak zmian sytuacji materialnej (najwięcej w sztumskim 87%). Aż w 13 powiatach województwa pomorskiego więcej respondentów wskazało na pogorszenie się sytuacji materialnej ich gospodarstw domowych w ciągu ostatniego roku. Jedynie w powiatach lęborskim, nowodworskim, malborskim oraz w miaście Gdynia więcej osób wskazało na poprawę sytuacji materialnej 31. Tak negatywna ocena zmian sytuacji materialnej gospodarstw domowych powinna znaleźć swoje odzwierciedlenie w pogorszeniu się oceny możliwości zaspokojenia potrzeb życiowych gospodarstw domowych. Zagadnienie to zostało zanalizowane w dalszej części raportu. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż biorąc pod uwagę stały, obiektywny wzrost dochodów netto gospodarstw domowych w Polsce 32, tak negatywna ocena może być związana z tendencją respondentów do zaniżania oceny sytuacji materialnej w zawiązku z rosnącymi aspiracjami gospodarstw domowych. Wykres 17. Ocena zmiany sytuacji materialnej gospodarstw domowych w ciągu ostatniego roku według powiatów województwa pomorskiego poprawa 8% sztumski 10% pucki 10% człuchowski 19% malborski 22% lęborski 12% Słupsk kwidzyński 7% Sopot 5% 28% Gdynia 24% nowodworski 18% wejherowski 12% Gdańsk 12% bytowski kościerski 4% 8% gdański 12% chojnicki 13% tczewski 9% starogardzki kartuski 5% słupski 17% ogółem 13% 0% 10% brak zmian pogorszenie 87% 80% 78% 66% 62% 72% 74% 75% 50% 53% 58% 60% 59% 5% 10% 12% 15% 15% 16% 19% 20% 22% 22% 24% 28% 29% 33% 34% 34% 35% 38% 38% 38% 24% 63% 58% 54% 51% 54% 58% 46% 63% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Źródło: Opracowanie własne 31 Wyższy odsetek wskazań pozytywnych zaobserwowano również w powiecie sztumskim. Należy jednak zwrócić uwagę, iż jest to powiat w którym aż 87% respondentów wskazało na brak zmiany w sytuacji materialnej. 32 Według badania budżetów gospodarstw domowych realizowanych przez GUS wzrost wyniósł około 4% rok do roku. 55 Mapa 4. Ocena zmiany sytuacji materialnej gospodarstw domowych w ciągu ostatniego roku według powiatów województwa pomorskiego Źródło: Opracowanie własne 5.1.3. Gospodarowanie finansami – kredyty i oszczędności Pomiar warunków życia za pomocą przeciętnego dochodu netto gospodarstw domowych określa w ogólny sposób sytuację materialną oraz możliwości konsumpcyjne. Bieżący dochód gospodarstw domowych stanowi główne, ale nie jedyne źródło, z którego gospodarstwa domowe mogą finansować swoje utrzymanie oraz nabywanie dóbr konsumpcyjnych. Pozostałymi źródłami są kredyty i oszczędności. Źródła te są w oczywisty sposób związane z dochodem miesięcznym gospodarstw domowych, który wpływa zarówno na zdolność kredytową jak i na możliwości oszczędzania (odkładanie nadwyżek dochodów). Kredyty mają głównie znaczenie przy nabywaniu dóbr konsumpcyjnych, zarówno trwałych jak i szybko zbywalnych, podczas gdy oszczędności mogą mieć charakter zabezpieczenia materialnego o charakterze ogólnym (nieprzewidziane wypadki) oraz zabezpieczenia celowego (odkładanie zasobów na konkretny cel). Należy także zwrócić uwagę, iż zarówno oszczędności jak i kredyty mogą umożliwiać zarówno zapewnienie egzystencji w przypadku niedoborów materialnych czy finansowych, 56 ale także osiąganie wyższego poziomu statusu materialnego, a przez to wyższego miejsca w hierarchii społecznej. W skali województwa pomorskiego, jedynie 17% gospodarstw domowych posiada oszczędności. Jest to bardzo silnie związane z poziomem łącznego dochodu netto gospodarstwa domowego. W przypadku najsłabiej uposażonych (dochód łączny do 2000 PLN netto) posiadanie oszczędności deklaruje jedynie 8%, przy łącznym dochodzie 2000-5000 PLN jest to już 19%, przy dochodzie 5000-10000 PLN jest to 27%, a przy dochodach łącznych powyżej 10000 PLN odsetek gospodarstw domowych deklarujących posiadanie oszczędności wynosi 52%. Relacja ta ma oczywiście związek z faktem, iż gospodarstwa domowe o wysokim dochodzie generują nadwyżki pieniężne w stosunku do kwot umożliwiających zaspokojenie potrzeb materialnych i duchowych. Zaobserwowana relacja między dochodami gospodarstw, a deklaracjami posiadania oszczędności znajduje swoje odzwierciedlenie na poziomie powiatu. W powiatach o najwyższym poziomie przeciętnych dochodów netto na głowę zaobserwowano najwyższy odsetek deklaracji związanych z posiadaniem oszczędności (Gdańsk, powiat wejherowski, Gdynia). Poziom dochodu gospodarstwa domowego warunkuje także wysokość posiadanych oszczędności. Gospodarstwa domowe o dochodzie łącznym netto nie przekraczającym 2000 PLN, deklarują posiadanie oszczędności, które w 80% przypadków nie przekraczają wielokrotności 6 miesięcznych dochodów netto. W przypadku gospodarstw domowych o łącznych dochodach netto przekraczających 5000 PLN, aż 56% zadeklarowało posiadanie oszczędności przekraczających wielokrotność 6 miesięcznych dochodów netto. Oprócz stwierdzenia faktu, iż gospodarstwa domowe o wyższym poziomie dochodu generują większe nadwyżki finansowe, które umożliwiają zakumulowanie oszczędności, istotne jest poznanie zarówno formy gromadzenia oszczędności jak i celów, na które oszczędności są gromadzone. Pozwoli to, nie tylko na zapoznanie się ze sposobem gospodarowania finansami, ale także umożliwi odpowiedź na pytanie o wpływ oszczędności na warunki i poziom życia gospodarstw domowych. Dominującymi formami gromadzonia są oszczędności są lokaty bankowe (60%) oraz gotówka (19%). Pozwalają one na szybki dostęp do zgromadzonych oszczędności i nie są pomyślane jako sposób na długoterminowe zabezpieczenie materialne gospodarstw domowych. Formy długoterminowego oszczędzania obarczone niskim ryzykiem inwestycyjnym takie, jak fundusze inwestycyjne, indywidualne konta emerytalne lub obligacje są preferowaną formą gromadzenia oszczędności w przypadku 13% gospodarstw domowych. Forma w jakiej 57 gromadzone są oszczędności wpływa na szybkość dostępu do zgromadzonych środków, co z kolei jest związane z przeznaczeniem gromadzonych środków. Według deklaracji respondentów najczęstszym motywem gromadzenia oszczędności jest zabezpieczenie długoterminowe (43%). Respondenci wskazali tu głównie zabezpieczenie na starość oraz zabezpieczenie przyszłości swoich dzieci. Innym, ważnym powodem gromadzenia oszczędności jest zabezpieczenie rezerw finansowych na sytuacje losowe (23%). Blisko 18% respondentów wskazało, że gromadzi oszczędności w celu podniesienia standardu materialnego gospodarstwa domowego (zakup dóbr trwałego użytku, remonty, zakup mieszkania, wakacje). Powyższe, trzy główne powody gromadzenia oszczędności, pokazują bardzo wyraźnie w jaki sposób gospodarstwa domowe gospodarują swoimi finansami. Okazuje się, że o wiele ważniejszym motywem gromadzenia oszczędności jest akumulacja zasobów w celu zabezpieczenia przyszłości zarówno swojej własnej jak i dzieci. Motyw transferu międzygeneracyjnego, a więc gromadzenia środków w celu zabezpieczenia przyszłości dzieci, ma także istotne znaczenie z punktu widzenia wzrostu dobrobytu przyszłych pokoleń. Jak wynika z innych badań, ten motyw oszczędzania jest szczególnie istotny w krajach rozwijających się oraz w krajach, w których dokonała się transformacja ustrojowa 33. Interesujące w powyższym opisie gospodarowania oszczędnościami, jest to, iż tylko 18% respondentów gromadzi oszczędności w celu podniesienia standardu materialnego gospodarstw domowych. Można przypuszczać, że cel ten będzie częściej finansowany z kredytów zaciąganych przez gospodarstwa domowe. Podobnie jak w przypadku oszczędności, kredyty będą silnie związane z dochodem łącznym gospodarstwa domowego. Jednak w tym przypadku dochód łączny nie będzie wpływał na możliwość gromadzenia nadwyżek w postaci oszczędności, ale będzie wypływał na zdolność kredytową gospodarstw domowych. Wśród wszystkich badanych respondentów reprezentujących swoje gospodarstwa domowe, 18% przyznało, że gospodarstwo domowe spłaca pożyczkę lub kredyt. Zgodnie z oczekiwaniami, odsetek ten jest większy dla gospodarstw domowych o wyższym poziomie dochodu. W gospodarstwach domowych o dochodzie łącznym do 2000 PLN kredyty lub pożyczki spłaca 12%, a w przypadku gospodarstw domowych o łącznym dochodzie powyżej 5000 PLN odsetek ten wynosi 22%. Można przypuszczać, że dochód łączny gospodarstwa domowego będzie nie tylko warunkował zdolność kredytową (a więc przyznanie i wysokość kwoty kredytu lub pożyczki), ale będzie także związany z celem, na który został zaciągnięty kredyt lub pożyczka. 33 Raport z badania European Social Survey: http://www.europeansocialsurvey.org/ 58 Głównymi celami, na które zaciągane są pożyczki oraz kredyty to: zakup domu, mieszkania (32%), remont mieszkania lub domu (21%), zakup dóbr trwałego użytku (20%) oraz bieżące wydatki konsumpcyjne takie jak obuwie czy odzież (13%). Zgodnie z oczekiwaniami, gospodarstwa domowe o niskich łącznych dochodach netto (poniżej 2000 PLN) z kredytów i pożyczek finansują głównie bieżące wydatki konsumpcyjne (30%), zakup dóbr trwałego użytku (22%) oraz remonty (24%). Gospodarstwa domowe o wyższym poziomie dochodów (powyżej 5000 PLN) z kredytów finansują głównie zakup domu lub mieszkania (37%), remonty (19%) oraz zakupy dóbr trwałego użytku (19%). Istotną obserwacją jest to, że gospodarstwa domowe o niskim poziomie dochodów wykorzystują kredyty głównie w celu krótkookresowej poprawy sytuacji materialnej, podczas gdy w przypadku gospodarstw domowych o wyższym poziomie dochodu kredyty służą powiększaniu stanu posiadania i podnoszeniu statusu materialnego. 5.1.4. Zaspokojenie potrzeb gospodarstw domowych Przedstawiona powyżej sytuacja materialna gospodastw domowych w kontekście dochodów oraz gospodarowania finansami ma zasadniczy wpływ na możliwości zaspokojenia potrzeb życiowych gospodarstw domowych. W badaniu warunków i jakości życia mieszkańców województwa pomorskiego podstawowe potrzeby i stopień ich zaspokojenia został zmierzony w odniesieniu do dwóch podstawowych grup produktów tj. artykuły żywnościowe oraz odzież. W celu syntetycznej prezentacji stopnia zaspokojenia potrzeb żywnościowych i odzieżowych zbadanych gospodarstw domowych, został skonstruowany indeks zaspokojenia powyższych potrzeb. Maksymalna watość indeksu (1) może zostać osiągnięta, gdy gospodarstwa domowe kupują produkty żywnościowe34. lub odzieżowe bez jakichkolwiek ograniczeń finansowych. Wartości indeksu mniejsze od maksymalnej charakteryzują gospodarstwa domowe, które muszą ograniczać konsumpcję dóbr wchodzących w skład indeksu z powodu ograniczeń finansowych. Dla województwa pomorskiego wartość indeksu zaspokojenia potrzeb żywnościowych wyniosła 0,79, a indeksu zaspokojenia potrzeb odzieżowych 0,68. Możliwości zaspokojenia potrzeb żywnościowych są bardzo silnie związane z wartością łącznego dochodu netto gospodarstw domowych. Wartości obu indeksów względem łącznego dochodu netto gospodarstw domowych zostały przedstawione na wykresie 18. Niezależnie od poziomu dochodu, gospodarstwa 34 Z konstrukcji indeksu zostały wyłączone papierosy i alkohol. 59 zaspokajają potrzeby żywnościowe i odzieżowe. Świadczy o tym fakt, że wartość indeksu jest wyższa od 0,5 co oznacza, że nawet gospodarstwa domowe o najniższym poziomie dochodu rezygnują tylko z niektórych produktów. Gospodarstwa domowe o najniższym poziome dochodów najczęściej rezygnują lub ograniczają zakup takich grup produktowych jak: mięso i jego przetwory (27%), ryby i przetwory rybne (32%) oraz słodycze (27%). Ogólnie, blisko 36% respondentów, których gospodarstwa domowe mają łączne dochody poniżej 2000 PLN, musiało w ciągu ostatnich 3 miesięcy poprzedzających badanie zrezygnować z zakupów produktów spożywczych z powodu problemów finansowych. Obserwacje te zgodne są z klasycznym modelem konsumpcji gospodarstw domowych, który zakłada, że gospodarstwa domowe będą ograniczały konsumpcję drogiej żywności przy jednoczesnym zwiększeniu konsumpcji podstawowych artykułów żywnościowych (takich jak pieczywo, artykuły mleczne, makarony oraz wysoko przetworzone produkty mięsne) 35. Jak wynika z przeprowadzonych analiz, wartość indeksu zaspokojenia potrzeb żywnościowych oraz odzieżowych ma silny związek ze źródłem dochodu. Najwyższe wartości obu indeksów zaobserwowano wśród gospodarstw domowych, których głównym źródłem utrzymania jest prowadzenie działalności gospodarczej, a najniższa dla gospodarstw domowych, których głównym źródłem utrzymania jest renta lub emerytura. Oprócz dochodu, zmienną, która może potencjalnie różnicować wartość indeksu zaspokojenia potrzeb żywnościowych i odzieżowych, jest typ gospodarstwa domowego. Jak zostało pokazane w poprzedniej części, typ gospodarstwa ma kluczowy wpływ na dochód per capita, nie tylko ze względu na liczbę osób w gospodarstwie domowym, ale także ze względu na stopień aktywności na rynku pracy. Czynniki te przekładają się na możliwość zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych (wykres 19). 35 W wyniku przeprowadzonych analiz, nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic miedzy wartościami indeksów zaspokojenia potrzeb żywieniowych oraz odzieżowych dla poszczególnych powiatów województwa pomorskiego. 60 Wykres 18. Indeks zaspokojenia potrzeb żywnościowych i odzieżowych względem łącznego dochodu netto gospodarstw domowych w województwie pomorskim Źródło: Opracowanie własne Mimo, iż różnice na powyższym wykresie nie są znaczące, odzwierciedlają one poprawnie zaobserwowane relacje między stopniem zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych a poziomem dochodu. Wykres 19. Indeks zaspokojenia potrzeb żywnościowych i odzieżowych względem typu gospodarstwa domowego w województwie pomorskim Źródło: Opracowanie własne Analizując oceny respondentów co do możliwości finansowych zaspokojenia potrzeb żywnościowych, widać bardzo wyraźnie, że zależy ona od dochodu łącznego netto gospodarstwa domowego (wykres 20). Wraz ze wzrostem kategorii dochodu łącznego obserwuje się wzrost odsetka respondentów deklarujących brak zmian lub poprawę. Odwrotnie, w przypadku deklaracji pogorszenia się możliwości 61 finansowych, wykazują one tendencję rosnącą wraz z przechodzeniem do niższych grup dochodu. Wykres 20. Ocena zdolności finansowej gospodarstwa domowego do zaspokajania potrzeb żywnościowych w porównaniu do sytuacji z ubiegłego roku względem łącznego dochodu netto gospodarstw domowych poprawa brak zmian 28% powyżej 10000 7001-10000 17% 5001-7000 17% 3001-5000 11% 2001-3000 12% 70% 4% 68% 14% 72% 17% 61% 27% 50% poniżej 1000 6% 45% 35% 14% 0% 2% 79% 1001-2000 5% ogółem pogorszenie 58% 62% 20% 40% 24% 60% 80% 100% Źródło: Opracowanie własne W przypadku typu gospodarstwa domowego nie zaobserwowano istotnych różnic ze względu na deklaracje co do zmiany sytuacji gospodarstwa domowego w zakresie zaspokojenia potrzeb żywnościowych. Dla wszystkich grup dochodu indeks zaspokojenia potrzeb odzieżowych przyjmuje niższą wartość (wykres 21). Sytuacja ta wynika głównie z faktu, iż artykuły żywnościowe stanowią podstawę hierarchii zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych. Dodatkowo, ze względu na rosnącą dostępność sklepów typu dyskont, możliwe jest zaspokojenie potrzeb żywnościowych w większym stopniu bez konieczności rezygnacji z poszczególnych grup produktowych. W przypadku zaspokojenia potrzeb odzieżowych, respondenci o niskich dochodach łącznych gospodarstwa domowego (poniżej 2000 PLN) rezygnowali lub ograniczali zakupy proporcjonalnie we wszystkich grupach produktowych. W przypadku oceny zmian zdolności finansowych do zaspokajania potrzeb odzieżowych gospodarstw domowych, podobnie jak w przypadku potrzeb żywnościowych, zauważyć można silną zależność od poziomu dochodu łącznego netto (wykres 18). Istotną różnicą w porównaniu do potrzeb żywnościowych jest ogólnie niższy odsetek deklaracji poprawy i wyższy odsetek deklaracji pogorszenia. 62 Jak już to zostało zauważone wcześniej, sytuacja ta może wynikać z miejsca obu grup produktowych w hierarchii zaspokojenia potrzeb. W przypadku typu gospodarstwa domowego nie zaobserwowano istotnych różnic ze względu na deklaracje co do zmiany sytuacji gospodarstwa domowego w zakresie zaspokojenia potrzeb odzieżowych. Zmiany w możliwości zaspokojenia potrzeb odzieżowych i żywnościowych w przekroju powiatowym uwidaczniają zdecydowane pogorszenie sytuacji w powiatach starogardzkim, kwidzyńskim, tczewskim i sztumskim (mapa 5 i 6). W powiatach tych co najmniej połowa respondentów deklarowała pogorszenie możliwości zaspokojenia ww. potrzeb. Należy jednak zauważyć, iż w pozostałych powiatach sytuacja jest raczej stabilna i odsetek gospodarstw domowych deklarujących pogorszenie sytuacji materialnej jest zdecydowanie niższy. Obraz ten jest ściśle związany z rozkładem poziomu dochodów względem powiatów. Powiaty, w których ponad 50% gospodarstw domowych odczuło pogorszenie możliwości zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych to jednocześnie powiaty o najniższym poziomie dochodu. Wykres 21. Ocena zdolności finansowej gospodarstwa domowego do zaspokajania potrzeb odzieżowych w porównaniu do sytuacji z ubiegłego roku względem łącznego dochodu netto gospodarstw domowych poprawa brak zmian pogorszenie powyżej 10000 15% 80% 5% 7001-10000 13% 83% 5% 5001-7000 12% 3001-5000 10% 2001-3000 9% 73% 73% ogółem 29% 50% 46% 33% 9% 0% 18% 62% 1001-2000 4% poniżej 1000 2% 15% 65% 65% 20% 40% 26% 60% 80% 100% Źródło: Opracowanie własne 63 Mapa 5. Gospodarstwa domowe deklarujące pogorszenie zdolności finansowej gospodarstwa domowego do zaspokajania potrzeb żywnościowych w porównaniu do sytuacji z ubiegłego roku Źródło: Opracowanie własne Mapa 6. Gospodarstwa domowe deklarujące pogorszenie zdolności finansowej gospodarstwa domowego do zaspokajania potrzeb odzieżowych w porównaniu do sytuacji z ubiegłego roku Źródło: Opracowanie własne 64 Analizując możliwości zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych nie można zapominać, że warunkowane są one nie tylko poziomem dochodu, ale także preferencjami konsumentów dotyczącymi jakości produktów. Przykładem może być tu ekspansja sklepów typu dyskont oferujących produkty po niższych cenach (często tzw. marki własne dystrybutora), co sprawia, że nawet gospodarstwa domowe o niskim poziomie dochodów mają możliwość zaspokojenia potrzeb bez konieczności rezygnacji z zakupu produktów, które substytuowane są tańszymi odpowiednikami. Stąd, deklaracje istnienia możliwości zaspokojenia potrzeb żywnościowych mogą wynikać nie tylko z poprawy możliwości finansowych, ale także z substytucji produktów lepszej jakości produktami niższej jakości. Rozważania te znajdują swoje potwierdzenie, jeśli porówna się rozkład czynników decydujących o zakupie produktów żywnościowych względem poziomu łącznego dochodu netto gospodarstw domowych (wykres 22). Kryterium najniższej ceny jest kluczowe dla gospodarstw domowych o najniższym poziome dochodu. Ma ono szczególne znaczenie dla gospodarstw domowych o dochodach poniżej 2000 PLN i stopniowo traci na znaczeniu wraz z przechodzeniem do wyższych kategorii dochodu. Odwrotną sytuację można zaobserwować w przypadku kryterium jakości. Ma ono decydujące znaczenie dla gospodarstw domowych o najwyższym poziomie dochodów. Nie bez znaczenia, jest tu także interakcja między czynnikiem jakości i ceny. Okazuje się, że kupowanie produktów o optymalnej relacji ceny do jakości jest charakterystyczne dla gospodarstw domowych osiągających określony poziom dochodu. Relacja ta jest natomiast bez znaczenia dla gospodarstw o najniższym poziomie dochodu. Analogiczne relacje można zaobserwować dla czynników wpływających na decyzje odnośnie zakupów odzieży i obuwia (wykres 23). Dla gospodarstw domowych o niskim poziomie dochodu czynnikiem kluczowym będzie cena. Czynnik jakości nabiera na znaczeniu wraz ze wzrostem poziomu dochodu netto gospodarstw domowych. 65 Wykres 22. Czynniki decydujące o zakupie produktów żywnościowych względem poziomu łącznego dochodu netto gospodarstw domowych 100% 90% 80% 70% 60% 26% 8% 15% 14% 68% 62% 18% 24% 24% 30015000 50017000 7000110000 4% 25% 44% 67% 59% 50% 68% 58% 64% 40% 30% 51% 20% 10% 31% 0% 3% 5% 9% poni żej 1000 10012000 20013000 jakość oba czynniki 37% 17% powyżej ogółem 10000 najniższa cena Źródło: Opracowanie własne Zaobserwowane relacje są spójne z przedstawioną powyżej tezą, iż gospodarstwa domowe o niskim poziome dochodów będą dokonywały substytucji produktów drogich produktami o niższej jakości w celu utrzymania składu koszyka konsumpcyjnego na stałym poziomie. W praktyce oznacza to, że nawet gospodarstwa domowe o niskich dochodach mogą nabywać pełne spektrum produktów koniecznych do utrzymania gospodarstwa domowego bez rezygnacji z kupowania niektórych dóbr. Taki wzorzec konsumpcji jest możliwy dzięki wspomnianej już ekspansji sieci dyskontowych Wykres 23. Czynniki decydujące o zakupie odzieży względem poziomu łącznego dochodu netto gospodarstw domowych. 100% 90% 80% 70% 60% 48% 36% 50% 52% 37% 51% 50% 55% 49% 45% 30% 7% 6% 9% 14% poni żej 1000 10012000 20013000 30015000 jakość Źródło: Opracowanie własne 66 19% 63% 40% 30% 0% 22% 63% 50% 20% 10% 23% oba czynniki 26% 30% 50017000 700110000 39% 19% powyżej ogółem 10000 najniższa cena Wraz ze wzrostem poziomu dochodu łącznego netto gospodarstw domowych poszerza się możliwości zakupowych gospodarstw domowych przejawiającą się brakiem konieczności rezygnacji z zakupu określonych grup produktowych. Dodatkowo, obserwuje się zastępowanie produktów niskiej jakości produktami o wyższej jakości lub co najmniej produktami o korzystnej relacji ceny do jakości. Zaobserwowany wzorzec zaspokajania potrzeb konsumpcyjnych zbadanych gospodarstw domowych w województwie pomorskim pozwala sformułować wniosek, iż nie różni się on od wzorca konsumpcji znanego z teorii mikroekonomicznej36. Można przypuszczać, że wraz ze wzrostem poziomu dochodu związanego z rozwojem ekonomicznym i procesem bogacenia się ludności będzie się obserwować stałe przekształcanie się wzorca konsumpcji w kierunku wzorca obserwowanego wśród gospodarstw domowych o dochodach wyższych niż przeciętne. 5.2. Zasobność materialna i warunki mieszkaniowe Charakterystyka gospodarstw domowych pod kątem dochodów, gospodarowania finansami oraz zaspokajania podstawowych potrzeb związanych z kupnem odzieży i żywności daje podstawowe informacje o warunkach życia. Można przyjąć, że opisane powyżej wymiary definiują podstawę zaspokojenia potrzeb w rozumieniu hierarchii Maslowa. W celu nakreślenia kompletnego opisu warunków życia należy także uwzględnić zasobność materialną oraz warunki mieszkaniowe gospodarstw domowych. Dochód pozyskiwany przez członków gospodarstwa domowego służy przede wszystkim zaspokojeniu podstawowych potrzeb takich jak mieszkanie, wyżywienie i odzież. Inwestycje w zasoby materialne (dobra trwałego użytku) oraz poprawę warunków mieszkaniowych można traktować jako wspinanie się na wyższe szczeble hierarchii zaspokojenia potrzeb życiowych. 5.2.1. Zasobność materialna Zasobność materialna została zmierzona za pomocą konstrukcji ogólnego indeksu uwzględniającego czy poszczególne elementy wyposażenia znajdują się w poszczególnych gospodarstwach domowych. Przy budowaniu indeksu została zastosowana podobna zasada jak w przypadku indeksu zaspokojenia potrzeb żywnościowych i odzieżowych. Liczba poszczególnych dóbr w gospodarstwach domowych została zsumowana, a następnie podzielona przez całkowitą liczbę dóbr wymienionych w ankiecie. Tak skonstruowany indeks przyjmuje wartości od 0 do 1, gdzie 0 oznacza brak jakichkolwiek dóbr wymienionych w ankiecie, a 1 oznacza, 36 Deaton A., Understanding Consumption, Oxford University Press, Oxford, 1992 67 że gospodarstwo domowe posiada wszystkie wymienione dobra. Przyjęta metoda tworzenia indeksu zakłada, że wszystkie uwzględnione dobra mają taki sam wpływ na zasobność i status materialny gospodarstw domowych. Dlatego przy tworzeniu indeksu zrezygnowano z uwzględnienia dóbr powszechnie obecnych we wszystkich gospodarstwach domowych, takich jak pralka automatyczna, oraz dóbr ekskluzywnych takich jak jacht (łódź motorowa) oraz dom letniskowy 37. W konsekwencji przy konstrukcji indeksu zostały uwzględnione następujące dobra: Zmywarka do naczyń, Kuchenka mikrofalową, Telewizor LCD lub plazma, Płatna telewizja satelitarna lub kablowa, Odtwarzacz DVD, Kino domowe, Komputer stacjonarny, Komputer przenośny (laptop, notebook), Dostęp do Internetu w domu, Telefon stacjonarny, Samochód osobowy, Działka rekreacyjna/Ogródek działkowy. Ogólnie, dla całej populacji badanych, blisko 75% gospodarstw domowych osiąga wartość indeksu równą 0,5 co oznacza występowanie połowy z wymienionych dóbr materialnych w analizowanych gospodarstwach domowych. Wartości otrzymanego indeksu zanalizowano pod kątem zmienności ze względu na poziom łącznego dochodu netto gospodarstw domowych (wykres 24). Zgodnie z oczekiwaniami wartość indeksu zasobności materialnej zwiększa się wraz z przechodzeniem do wyższych klas dochodu gospodarstwa domowego. Należy wziąć pod uwagę, iż dochód jest kluczowy ze względu na poziom zasobności gospodarstw domowych. W przypadku innych zmiennych, które mogą być pozytywnie związane z zasobnością, np. wielkość miejscowości zamieszkania czy główne źródło utrzymania, wpływ ten pośrednio wynika z poziomu dochodu. W przypadku typu gospodarstwa domowego, najwyższa wartość indeksu zasobności materialnej została zaobserwowana w gospodarstwach domowych osób dorosłych 37 W bieżącym badaniu około 98% gospodarstw domowych posiada pralkę automatyczną, jedynie 13 gospodarstw domowych zadeklarowało posiadanie łodzi lub jachtu a 53 gospodarstwa domowe zadeklarowało posiadanie domu letniskowego. 68 z dziećmi. Dla pozostałych kategorii nie zaobserwowano istotnego zróżnicowania wartości indeksu. Jak zostało to już stwierdzone wcześniej, typ dochodu gospodarstwa domowego pozostaje w ścisłym związku z poziomem dochodu. Stąd najwyższa wartość indeksu zasobności materialnej charakteryzuje gospodarstwa domowe utrzymujące się z działalności gospodarczej (0,59) oraz ze stałej pensji (0,47). Najniższa zaś w gospodarstwach utrzymujących się z renty lub emerytury (wykres 25). Warto zauważyć relatywnie wysoką (względem gospodarstw domowych utrzymujących się z renty lub emerytury) wartość indeksu zasobności materialnej dla gospodarstw domowych utrzymujących się z działalności rolniczej. Informacja ta jest spójna z wcześniejszymi obserwacjami dotyczącymi relatywnie lepszej sytuacji gospodarstw domowych (z perspektywy dochodów) na wsi lub tych utrzymujących się z działalności rolniczej. Wykres 24. Średnia wartość indeksu zasobności materialnej ze względu na poziomu łącznego dochodu netto gospodarstw domowych Źródło: Opracowanie własne Wykres 25. Średnia wartość indeksu zasobności materialnej ze względu na główne źródło dochodu gospodarstwa domowego Źródło: Opracowanie własne 69 Analizując powiatowe zróżnicowanie ogólnego indeksu zasobności materialnej nie zaobserwowano istotnych różnic. Wynika to prawdopodobnie z faktu, iż różnice między powiatami w poziomie dochodu nie są tak wyraźne, jak w przypadku kategoryzacji dochodu wykorzystanej powyżej. Należy pamiętać również, iż elementy wyposażenia wykorzystane do konstrukcji indeksu występują dosyć powszechnie w gospodarstwach domowych, a sam fakt występowania danego dobra nie świadczy o jego jakości. Podobnie jak w przypadku zaspokojenia zapotrzebowania na żywność można mieć do czynienia z pozyskiwaniem przez gospodarstwa domowe dóbr gorszej jakości jako substytutu uznanych marek. 5.2.2. Warunki mieszkaniowe Warunki mieszkaniowe wraz z zasobnością materialną informują o ogólnej charakterystyce warunków życia. Podobnie jak w przypadku zasobności materialnej, warunki mieszkaniowe mogą stanowić ważny wyznacznik statusu materialnego i społecznego. Obszar ten został zanalizowany za pomocą wskaźników obiektywnych (wyposażenie mieszkania i domu w podstawowe instalacje i urządzenia sanitarne) oraz wskaźników subiektywnych, czyli zadowolenie z sytuacji mieszkaniowej. W analizie nie zostały uwzględnione takie zmienne jak wielkość powierzchni użytkowej domu lub mieszkania oraz typ domu ze względu na fakt, iż informacje te mogą nie dostarczać precyzyjnej informacji o standardzie. W przypadku domów znajdujących się na terenach wiejskich, można mieć do czynienia z dużą powierzchnią przy jednocześnie niskim standardzie wyposażenia. Jednocześnie w dużych miastach nawet przy niewielkim metrażu można spodziewać się wysokiego standardu wyposażenia, a co za tym idzie wyższego komfortu. Stąd skonstruowane wskaźniki obiektywne zostały wykorzystane do oceny zróżnicowania warunków mieszkaniowych zbadanych gospodarstw domowych. Przy ocenie standardu budynków respondenci zostali poproszeni o określenie czy dane elementy instalacji i wyposażenia sanitarnego znajdują się w zamieszkiwanym przez nich budynku. Podobnie było, w przypadku standardu mieszkania lub domu. Należy tu zwrócić uwagę, że inaczej niż w przypadku zasobności gospodarstw domowych, elementy wyposażenia domu lub mieszkania nie są rozłączne i mogą występować jako alternatywne i nie mieć wpływu na standard zamieszkiwanego lokalu38. Z analizy zostały także wyłączone rzadko występujące w domach prywatnych urządzenia jak sauna, basen czy jacuzzi. 38 Przykładem może być tu wyposażenie domu w centralne ogrzewanie lub piec. Elementy te nie występują razem tylko jako alternatywa i ich kumulowanie byłoby nieuzasadnione. 70 Ze względu na przyjęte założenia do oceny standardu zamieszkiwanego budynku włączono następujące typy urządzeń i instalacji: wodociąg, szambo lub kanalizacja, gaz z sieci, elektryczność, piec lub centralne ogrzewanie. Analogicznie do oceny standardu domu lub mieszkania włączono następujące typy urządzeń i instalacji: ustęp spłukiwany wodą bieżącą, wanna lub prysznic, ciepła woda bieżąca. Występowanie tych urządzeń i instalacji można uznać za standard i można oczekiwać, iż będą one występowały w większości gospodarstw domowych. Standard zamieszkiwanego budynku oraz domu lub mieszkania zostanie oceniony za pomocą indeksów skonstruowanych na bazie wymienionych powyżej urządzeń i instalacji. Zasady konstrukcji indeksów są analogiczne jak w poprzednich częściach analizy. Przeciętna wartość indeksu wyposażenia dla całego województwa pomorskiego wyniosła 0,4. W wyniku przeprowadzonych analiz stwierdzono, że standard wyposażenia zarówno budynków jak i mieszkań (domów) mierzony średnią wartością indeksów jest słabo zróżnicowany ze względu na poziom dochodu gospodarstw domowych. Ze względu na powiat stwierdzono umiarkowane zróżnicowanie w wartości indeksu wyposażenia budynków i mieszkań/domów (mapa 7 i 8). Wynika to zapewne z faktu, że urządzenia sanitarne wchodzące w skład obu indeksów wyznaczają obecnie standard warunków bytowania gospodarstw domowych i nie zaliczają się do dóbr podnoszących status materialny czy społeczny. Znajduje to swoje potwierdzenie w obserwacji braku istotnych różnic w wartościach średnich indeksów ze względu na miejsce zamieszkania respondentów. Niezależnie od tego, czy są to tereny wiejskie czy duże miasta, podstawowe składniki standardu wyposażenia mieszkań/domów oraz budynków są zapewnione. Brak jest także istotnych różnic ze względu na typ budynku użytkowanego przez gospodarstwo domowe. 71 Mapa 7. Średnia wartość indeksu wyposażenia budynku mieszkalnego według powiatu województwa pomorskiego Źródło: Opracowanie własne Mapa 8. Średnia wartość indeksu wyposażenia domu/mieszkania według powiatu województwa pomorskiego Źródło: Opracowanie własne 72 W przypadku typu gospodarstwa domowego średnia wartość indeksu wyposażenia budynku oraz mieszkania/domu jest zbliżona, z wyjątkiem gospodarstw domowych samotnych rodziców lub opiekunów z dziećmi do lat 17 (wykres 26). Dla tej kategorii gospodarstw domowych wartość obu indeksów jest nieznacznie wyższa. Może mieć to związek z faktem zamieszkiwania przez te osoby budynków socjalnych o relatywnie dobrym standardzie. Wykres 26. Średnia wartość indeksu wyposażenia budynku oraz domu/mieszkania w zależności od typu gospodarstwa domowego Źródło: Opracowanie własne Mimo, iż omawiane elementy wyposażenia nie różnicują badanej zbiorowości w sposób znaczący, nie oznacza to, że wszyscy respondenci są jednakowo zadowoleni z własnej sytuacji mieszkaniowej. Subiektywna ocena poziomu zadowolenia umożliwia pośrednie uchwycenie wszystkich tych czynników, które nie zostały uwzględnione przy ocenie obiektywnej. Wykres 27 przedstawia ocenę warunków mieszkaniowych respondentów ze względu na poziom łącznych dochodów netto. Widać wyraźnie, iż mimo zapewnienia obiektywnego standardu dostępności podstawowych urządzeń sanitarnych, poziom dochodu przekłada się na stopień zadowolenia z warunków mieszkaniowych. Pozytywna ocena zadowolenia jest z pewnością związana z innym rozumieniem „dobrych” warunków mieszkaniowych, niż tylko wyposażenie w podstawowe urządzenia sanitarne. Z pewnością wchodzą tu szeroko rozumiane kwestie „jakości” zamieszkiwanego budynku lub mieszkania, ogólny stan techniczny, umeblowanie czy nawet wyposażenie w artykuły RTV i AGD. Pośrednio można to stwierdzić, analizując poziom zadowolenia z warunków mieszkaniowych ze względu na typ budynku użytkowanego przez gospodarstwo domowe oraz jego wielkość. 73 Poziom zadowolenia z warunków mieszkaniowych względem typu zamieszkiwanego budynku (wykres 28) nie dostarcza jednak tak jednoznacznych wyników jak analiza względem poziomu dochodu. Zwraca uwagę jedynie fakt, nieco wyższego odsetka ocen negatywnych dokonanych przez osoby mieszkające w kamienicach, co może wiązać się to ze złym stanem technicznym budynków. Poza tym wyjątkiem, nie ma większych różnic w ocenie zadowolenia ze względu na typ budynku. Wiąże się to zapewne z faktem, że typ zamieszkiwanego budynku nie jest kluczowy w ocenie zadowolenia. Z pewnością większą rolę odgrywa tu stan techniczny zamieszkiwanego budynku oraz wyposażenie mieszkania/domu. Wykres 27. Ocena zadowolenia z warunków mieszkaniowych gospodarstwa domowego ze względu na poziom łącznych dochodów netto39 pozytywna neutralna negatywna 73% powyżej 7000 5001-7000 25% 69% 28% 66% 3001-5000 2001-3000 41% 32% 47% 44% 0% 25% 36% ogółem 20% 29% 40% 3% 11% 43% 17% poniżej 1000 3% 31% 48% 1001-2000 2% 60% 13% 80% 100% Źródło: opracowanie własne Warto także zwrócić uwagę na fakt, iż na ocenę zadowolenia z warunków mieszkaniowych nie wpływa miejsce zamieszkania respondentów, ani powierzchnia użytkowa mieszkania lub domu zamieszkiwanego przez gospodarstwo domowe. Jeśli chodzi o ostatni z wymienionych czynników, to istotnie częściej negatywne oceny sytuacji mieszkaniowej formułowane były przez respondentów zajmujących bardzo małe mieszkania/domy o powierzchni nie przekraczającej 50m2. Analizując poszczególne powiaty, zaobserwowano zadowolenia z warunków mieszkaniowych (mapa 9). słabe zróżnicowanie 39 Na ocenę negatywną składa się suma odsetków odpowiedzi „zdecydowanie zła” oraz „raczej zła”. Na ocenę pozytywną składa się suma odsetków odpowiedzi „raczej dobra” i „zdecydowanie dobra”. 74 Wykres 28. Ocena zadowolenia z warunków mieszkaniowych gospodarstwa domowego ze względu na typ budynku pozytywna Mieszkanie w kamienicy neutralna 36% 41% Mieszkanie w bloku 53% Bliźniak 55% Dom szeregowy 47% Dom wielorodzinny 49% Dom jednorodzinny negatywna 24% 38% 31% Ogółem 20% 14% 41% 10% 35% 49% 0% 14% 39% 52% 13% 37% 40% 60% 9% 14% 80% 100% Źródło: Opracowanie własne Mapa 9. Łączny odsetek respondentów "zadowolonych" i "raczej zadowolonych" z sytuacji mieszkaniowej gospodarstwa domowego według powiatów Źródło: Opracowanie własne 75 5.3. Podsumowanie i wnioski cząstkowe z rozdziału Poziom dochodu badanych gospodarstw domowych w przeliczeniu na głowę mieszkańca stawia województwo pomorskie w czołówce województw. Rezultat ten znajduje swoje potwierdzenie zarówno w niniejszym badaniu jak i w wynikach Diagnozy Społecznej. Warto zauważyć, iż poziom dochodu w gospodarstwach domowych charakteryzuje stała tendencja wzrostowa. Zauważono jednak silne zróżnicowanie poziomu dochodu względem głównego źródła utrzymania. Zdecydowanie najwyższy poziom dochodu został zarejestrowany w gospodarstwach domowych utrzymujących się z prowadzenia działalności gospodarczej, a najniższy w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów. Biorąc pod uwagę wpływ poziomu dochodu na warunki życia, istotne jest przestrzenne zróżnicowanie poziomu dochodów. Najniższy poziom dochodu zaobserwowano w powiatach sztumskim, chojnickim oraz kwidzyńskim, a najwyższy w powiatach: wejherowskim, mieście Gdańsk i Gdynia. Charakterystyka przestrzennego zróżnicowania poziomu dochodu ma związek nie tylko z sytuacją na rynku pracy, ale także ze strukturą gospodarstw domowych względem głównego źródła dochodu. Ocena subiektywna poziomu dochodu okazała się spójna z miernikami obiektywnymi. Najwyższa samoocena sytuacji materialnej charakteryzuje gospodarstwa domowe utrzymujące się z prowadzenia działalności gospodarczej, a najniższa w przypadku utrzymywania się z renty lub emerytury. Na uwagę zasługuje względny brak zmian sytuacji materialnej w czasie. Niezależnie od analizowanego przekroju, ponad połowa respondentów sygnalizowała brak zmian sytuacji materialnej w porównaniu z rokiem ubiegłym. Bieżący dochód gospodarstw domowych stanowi podstawowe, ale nie jedyne źródło środków finansowych. Pozostałymi źródłami uwzględnionymi w analizie są oszczędności oraz kredyty. Analizując te dwa źródła stwierdzono, że stanowią one ważny zasób pieniężny nie tylko z punktu widzenia bieżącej sytuacji gospodarstw domowych, ale także ich długofalowego funkcjonowania. Biorąc pod uwagę oszczędności widać wyraźny związek ich poziomu z wartością miesięcznych dochodów netto. Mają one bezpośredni wpływ na zdolność do kumulowania nadwyżek w postaci oszczędności, głównie jako gotówki oraz lokat bankowych. Oszczędności gromadzone są głównie jako zabezpieczenie długoterminowe ale także jako środki na poprawę bieżącego funkcjonowania gospodarstw domowych. Warto zwrócić uwagę na fakt, że oszczędności nie są źródłem finansowania zakupu dóbr trwałego użytku lub nieruchomości. Tu zdecydowanie częściej respondenci sięgają po kredyt. 76 Warunki życia charakteryzowane przez poziom dochodu netto przekładają się bezpośrednio na możliwości zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych. W przypadku wszystkich badanych stwierdzono relatywnie wysoki poziom zaspokojenia potrzeb, zarówno żywieniowych jak i odzieżowych. Jednak wzorzec konsumpcji w przypadku gospodarstw o najwyższym i najniższym dochodzie jest zdecydowanie odmienny. Gospodarstwa domowe o najniższym poziomie dochodu kierują się w swych wyborach głównie ceną, a najzamożniejsze zdecydowanie częściej jakością produktów. Natomiast gospodarstwa domowe o średnim poziome dochodów obydwoma czynnikami. Biorąc pod uwagę te obserwacje można wnioskować, iż relatywnie wysoki stopień zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych o najniższych dochodach może być związany z rosnącą dostępnością sklepów dyskontowych oferujących produkty po niskich cenach. Kolejnym analizowanym aspektem była zasobność materialna oraz warunki mieszkaniowe badanych gospodarstw domowych. Poziom zasobności gospodarstw domowych w województwie pomorskim jest relatywnie wysoki, co znajduje swoje potwierdzenie w m.in. w badaniu Diagnoza Społeczna. Mimo istnienia różnic ze względu na poziom dochodu netto, zauważa się liczną grupę gospodarstw domowych o zbliżonym standardzie materialnym. Jedynie gospodarstwa domowe o bardzo niskim lub bardzo wysokim poziomie dochodu wyłamują się z tej reguły. Podobne relacje da się zauważyć w przypadku warunków mieszkaniowych. Stąd pewnym ogólnym wnioskiem może być konstatacja o nasyceniu gospodarstw domowych zarówno pod względem wyposażenia w sprzęt RTV i AGD jak i podstawowe instalacje sanitarne. Czynniki te nie są już, jak miało to miejsce jeszcze w latach 90. XX wieku, elementem silnie różnicującym gospodarstwa domowe. 77 6. Charakterystyka poziomu i jakości życia Poziom i jakość życia mieszkańców województwa pomorskiego zostały scharakteryzowane w oparciu o informacje dotyczące otoczenia (infrastruktury) gospodarstw domowych. Dotyczy to głównie jakości i dostępności infrastruktury edukacyjnej oraz służby zdrowia. Istotnym wymiarem jakości życia zanalizowanym w poniższym rozdziale jest także poczucie bezpieczeństwa oraz jakość przyrody i środowiska w najbliższym otoczeniu gospodarstw domowych. Istotnym elementem oceny i opisu poziomu i jakości życia są styl życia oraz postawy społeczne. W szczególności styl życia jest związany z warunkami życia rozumianymi jako dochody gospodarstw domowych. Wymienione elementy składają się na szeroko rozumiane jakość i poziom życia mieszkańców województwa pomorskiego i stanowią uzupełnienie opisu warunków życia zaprezentowanych w poprzednim rozdziale. 6.1. Otoczenie gospodarstw domowych 6.1.1. Dostęp do infrastruktury Jak wskazują dane ogólne dotyczące województwa pomorskiego, subiektywne postrzeganie dostępności do najważniejszych obiektów infrastruktury jest w znacznym stopniu zbieżne z ich faktycznym zagęszczeniem w regionie. Najmniej wskazań (wykres 29) uzyskały duże obiekty sportowe i kulturalne, których częstość występowania jest najniższa. Wykres 29. Elementy infrastruktury wskazywane przez głowy gospodarstw domowych jako obecne w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego Źródło: Opracowanie własne 78 Liczba dostępnych obiektów infrastruktury jest dość silnie związana z położeniem geograficznym gospodarstwa, przede wszystkim z podziałem na miasto i wieś, ale obserwuje się również zróżnicowanie na poziomie powiatów. Szczególnie wyraźne są dysproporcje pomiędzy pomorską wsią i pomorskim miastem, jeśli chodzi występowanie placówek służby zdrowia (przychodnie i gabinety lekarskie, najsłabiej powiat stargardzki i słupski), jak również place zabaw dla dzieci (najsłabsza dostępność w powiecie sztumskim, mieście Sopot i powiecie kościerskim). Widoczny jest fakt stosunkowo małego występowanie w pobliżu gospodarstwa domowego żłobków, szczególnie w odniesieniu do częstości występowania przedszkoli (różnica ponad trzykrotna na korzyść przedszkoli). 6.1.2. Edukacja Edukacja jako element wpływający na jakość życia osób w województwie pomorskim był rozpatrywany pod kontem trzech aspektów: v Zwiększania kompetencji mieszkańców województwa pomorskiego poprzez uczestnictwo w dodatkowych zajęciach lub kształceniu ustawicznym; v Dostępności placówek edukacyjnych; v Oceny jakości dostępnych placówek edukacyjnych; Analiza oceny dostępności placówek edukacyjnych, zarówno w ujęciu całego województwa pomorskiego jak i w ujęciu dla poszczególnych powiatów, została przeprowadzona z uwzględnieniem niebezpośredniej deklaracji korzystania z wymienionych elementów infrastruktury. Tego typu zabieg pozwolił wyeliminować opinie osób, które nie posiadają wiedzy dotyczącej dostępności poszczególnych obiektów infrastruktury ze względu na brak potrzeby korzystania z nich. Podstawowym kryterium włączającym opinie respondentów do analizy było posiadanie dzieci korzystających z ocenianych obiektów edukacyjnych. Zwiększanie kompetencji mieszkańców województwa pomorskiego Jako elementy zwiększające kompetencje mieszkańców województwa pomorskiego wyróżniono, z jednej strony korzystanie z kształcenia ustawicznego członków gospodarstw domowych powyżej 16 roku życia, a z drugiej strony uczestnictwo członków gospodarstw domowych poniżej 16 roku życia w zajęciach dodatkowych wykraczających poza przyjęty program nauczania dla poszczególnych grup wiekowych. W zdecydowanej większości gospodarstw domowych (97%), ich członkowie powyżej 16 roku życia nie kontynuują nauki w ramach kształcenia ustawicznego, 79 niezależnie od powiatu, w który zamieszkują. Kształcenie ustawiczne występuje więc marginalnie, a przez to, ma niewielki wpływ na poziom życia mieszkańców województwa pomorskiego. Tylko niecałe 18% członków gospodarstw domowych poniżej 16 roku życia korzysta z bezpłatnych zajęć dodatkowych. Z zajęć płatnych korzysta tylko niecałe 9%. Podstawowym czynnikiem determinującym korzystanie lub nie, zarówno z zajęć dodatkowych płatnych i bezpłatnych przez członków gospodarstw domowych było wykształcenie rodziców (im wyższy stopień wykształcenie tym częściej korzysta się z dodatkowych zajęć) oraz dochód gospodarstw domowych w przeliczeniu na członka. Spośród zajęć bezpłatnych członkowie badanych gospodarstw domowych najczęściej biorą udział w zajęciach sportowych i kołach zainteresowań. Spośród zajęć płatnych największy odsetek gospodarstw domowych, w których znajdują się dzieci do lat 16, posyła je na zajęcia z języków obcych. Może być to wskazówką, że ten element publicznej oferty edukacyjnej jest zbyt słabo rozwinięty w województwie pomorskim. Wykres 30. Odsetek gospodarstw, w których znajdują się dzieci do lat 16, które korzystają z poszczególnych form zajęć dodatkowych świadczonych przez placówki oświatowe Źródło: Opracowanie własne Prawie 22% badanych głów gospodarstw domowych, w których znajdują się dzieci do lat 16 odpowiedziało, że nie korzysta z żadnej placówki typu edukacyjnego. Analiza wykazała, że są to gospodarstwa, w których znajdują się jedynie dzieci w wieku nie wyższym niż 6 lat, a więc nie kwalifikujące się do szkoły podstawowej. Zestawiając tę informację z odsetkiem gospodarstw domowych korzystających ze żłobków lub przedszkoli, okazuje się, że znacząca część gospodarstw domowych nie korzysta z instytucjonalnych form opieki nad małymi dziećmi. Informacja ta jest 80 zbieżna z badaniami Eurostatu40, które pokazują, iż Polska jest krajem o najniższej proporcji dzieci do lat 6 korzystających z opieki przedszkolnej. Dostępność i ocena jakości placówek edukacyjnych Kluczowa dla poznania opinii głów badanych gospodarstw domowych na temat dostępnych placówek edukacyjnych była ocena dostępności, jakości/poziomu i wyposażenia: przedszkoli, szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Przeprowadzona analiza dotyczyła oceny subiektywnego postrzegania rzeczywistości, będącego jednym z czynników warunkujących ogólną ocenę jakości życia mieszkańców województwa pomorskiego w poszczególnych powiatach w kontekście jakości placówek edukacyjnych. Najsłabsza dostępność placówek opieki przedszkolnej występuje w powiatach sztumskim, chojnickim, kościerskim i kartuskim, natomiast najlepsza w powiatach: kwidzyńskim, słupskim, nowodworskim, w mieście Gdańsku i Słupsku. Najniższy poziom opieki przedszkolnej wskazano w powiecie sztumskim, za to najwyższy w powiecie chojnickim, nowodworskim, słupskim, mieście Słupsku i w powiecie gdańskim. Ciekawym przepadkiem jest powiat chojnicki. Pomimo najniższego indeksu dostępności placówek przedszkolnych, indeks poziomu jakości tych placówek był jednym z najwyższych w całym województwie pomorskim. W powiatach kartuskim i kościerskim, gdzie również zadeklarowano słabą dostępność placówek przedszkolnych, jakość ich jest oceniana na poziomie umiarkowanm (średnim w skali całego województwa pomorskiego), natomiast w powiecie sztumskim zarówno dostępność jak i jakość placówek przedszkolnych została oceniona najsłabiej w całym województwie. Najniższy wskaźnik dostępności szkół podstawowych w województwie pomorskim został zaobserwowany w powiatach: sztumskim, puckim i tczewskim, najwyższa dostępność występuje zaś w powiatach: chojnickim, mieście Słupsk, nowodworskim, słupskim, gdański. Najniższy poziom nauczania w szkołach podstawowych, według oceny respondentów, charakteryzuje powiaty: sztumski, człuchowski, pucki oraz chojnicki. Najwyższy poziom nauczania odnotowano w powiatach: nowodworskim, mieście Słupsk i malborskim. Pod względem poziomu wyposażenia szkół najgorzej sytuacja została oceniona w powiatach: sztumskim, kościerskim, puckim i mieście Gdynia. Najlepszy poziom 40 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/ 81 wyposażenia stwierdzono w powiatach: lęborskim i nowodworskim. W przypadku powiatu chojnickiego zauważalna jest tendencja do dobrego oceniania dostępność szkół podstawowych przy jednoczesnej niskiej ocenie poziomu nauczania (jednej z najsłabszych w województwie). Wyposażenie szkół w tym powiecie jest na poziomie nie odbiegającym od średniej dla całego województwa. W przypadku powiatu nowodworskiego wszystkie czynniki charakteryzujące szkoły podstawowe (dostępność jakość nauczania, jakość wyposażenia) były oceniane na poziomie zdecydowanie ponad przeciętnym. Zdecydowanie najsłabiej wypadającym powiatem jest powiat sztumski. W powiecie tym wszystkie czynniki opisujące szkoły podstawowe uzyskały najgorsze wyniki, które odstają wyraźnie od średniej dla województwa. Najniższy wskaźnik dostępności szkół gimnazjalnych w województwie pomorskim wskazano w powiatach: sztumskim, puckim i kościerskim; najwyższa dostępność występuje w powiatach: malborskim i mieście Sopot. Za najniższy poziom nauczania w szkołach gimnazjalnych uznano szkoły w powiatach: sztumskim, człuchowskim i chojnicki. Najwyższy poziom nauczania wskazano w powiatach: nowodworski i malborski. Najgorszy poziom wyposażenia szkół wskazano w powiatach: sztumski i mieście Gdynia. Najlepszy poziom wyposażenia stwierdzono w powiatach: lęborskim, mieście Sopot, malborskim i nowodworskim. Zdecydowanie najsłabiej wypadającym powiatem jest powiat sztumski. W nim wszystkie czynniki opisujące szkoły gimnazjalne uzyskały najgorsze wyniki, odstające wyraźnie od średniej dla województwa. Najlepiej oceniane były szkoły gimnazjalne w powiatach: nowodworskim, mieście Sopot i powiecie malborskim. Najniższy wskaźnik dostępności szkół ponadgimnazjalnych w województwie pomorskim pojawił się w powiatach sztumskim, puckim, kościerskim i człuchowskim. Zdaniem respondentów, najwyższa dostępność występuje w powiatach lęborskim, nowodworskim i malborskim. Za najniższy poziom nauczania w szkołach ponadgimnazjalnych uznano szkoły w powiatach sztumskim i człuchowskim. Najwyższy poziom nauczania to powiaty: nowodworski, malborski i miasto Sopot. Najgorszy poziom wyposażenia szkół mają powiaty: sztumski i miasto Gdynia. Najlepszy poziom wyposażenia stwierdzono w powiatach: lęborskim, bytowskim, malborskim i nowodworskim. Zdecydowanie najsłabiej wypadającym powiatem są powiaty sztumski i człuchowski. W tych powiatach wszystkie czynniki opisujące szkoły ponadgimnazjalne uzyskały wyniki, wyraźnie odstające od średniej dla województwa. Najlepiej oceniane szkoły ponadgimnazjalne były w powiatach nowodworskim, lęborskim i malborskim. 82 Łączna ocena jakości i dostępności edukacji została przeprowadzona za pomocą syntetycznych indeksów (wykres 31)41. Na wykresie znajdują swoje potwierdzenie obserwacje poczynione dla konkretnych poziomów edukacji. Pod względem dostępności i jakości najlepiej wypadają powiaty: lęborski, słupski, nowodworski, miasto Sopot oraz miasto Gdańsk. Najgorzej zaś powiat sztumski i bytowski. Poszczególne oceny jakości i dostępności placówek edukacyjnych najsilniej były zdeterminowane poprzez lokalizacje powiatu. Słabszy wpływ na udzielane odpowiedzi miał dochód respondentów oraz ich wykształcenie. Ogólnie, analiza dostępności i jakości potrzeb edukacyjnych wyróżnia dwa powiaty o skrajnie różnych ocenach poziomu edukacji: sztumski, gdzie poziom edukacji i placówek edukacyjnych jest bardzo źle oceniany i powiat lęborski, w którym to poziom edukacyjny jest oceniany jako dobry, wybijający się ponad średnią dla województwa. Wykres 31. Indeks jakości i dostępności edukacji według powiatów województwa pomorskiego 4,1 20 4,0 3,9 16 18 17 19 indeks jakości edukacji 3,8 14 3,7 3,6 7 11 13 6 8 10 12 15 4 9 5 3,5 3,4 3 3,3 3,2 3,1 3,0 1 2 2,9 2,8 1 sztumski 2 bytowski 3 pucki 4 kwidzyński 5 człuchowski 6 kościerski 7 starogardzki 8 chojnicki 9 wejherowski 10 gdański 11 malborski 12 tczewski 13 słupski 14 kartuski 15 Gdynia 16 Słupsk 17 Sopot 18 nowodworski 19 Gdańsk 20 lęborski 2,8 2,9 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 3,8 3,9 4,0 4,1 indeks dostępności edukacj Źródło: Opracowanie własne 41 Zostały one obliczone jako średnie arytmetyczne odpowiedzi na skali od 1 do 5 dla oceny wymiaru jakości i dostępności dla każdego poziomu edukacji. 83 6.1.3. Opieka zdrowotna Niemal 15% ankietowanych przedstawicieli gospodarstw domowych podało, że w ciągu ostatniego roku przynajmniej 1 członek ich gospodarstwa przebywał w szpitalu (1 dzień lub dłużej) z powodów innych niż ciąża. To czy członkowie gospodarstwa przebywali w szpitalu nie jest związane z szerzej rozumianym korzystaniem z usług placówek służby zdrowia. W ponad 90% przebadanych gospodarstw członkowie korzystali w ciągu ostatniego roku z nieodpłatnych placówek służb zdrowia, zaś śladowe odsetki korzystały z usług opłacanych przez pracodawcę lub inne organizacje i to niezależnie od tego, czy ktoś z tego gospodarstwa przebywał w ostatnim roku w szpitalu, czy nie. Warto zauważyć, iż nieco ponad 25% respondentów uznało, że dostęp do bezpłatnych placówek opieki zdrowotnej jest zdecydowanie lub raczej słaby. Relacje między oceną instytucji opieki zdrowotnej, a faktycznym korzystaniem z usług nie wykazują związku. Świadczy to o tym, że opinie na ich temat kształtowane są bardziej w oparciu o wiedzę potoczną badanych, niż wiedzę pochodzącą z doświadczeń indywidualnych. Wykres 32. Ocena dostępności usług w odpłatnych i nieodpłatnych placówkach służby zdrowia w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego Zdecydowanie dobra 16,5% 7,9% 40,0% 39,4% Raczej dobra 27,9% 26,6% Anid obra, ani zła 12,7% Raczej słaba Zdecydowanie słaba 2,9% 20,8% 5,3% 20,0% 20,0% Ogółem 0,0% 10,0% Placówki bezpłatne 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% Placówki płatne Źródło: Opracowanie własne Zadowolenie mieszkańców województwa pomorskiego z jakości bezpłatnych podstawowych i usług specjalistycznych opieki zdrowotnej oraz doraźnej opieki medycznej analizowano w oparciu o indeks będący średnią arytmetyczną 84 odpowiedzi badanych na pytania o ocenę powyższych aspektów na pięciostopniowej skali. Okazuje się, że indeks ten jest bardzo słabo skorelowany z poziomem dochodów gospodarstwa domowego, wiekiem głowy gospodarstwa (wyrażającą opinię), czy wielkością miejscowości zamieszkania. Jest natomiast skorelowany z indeksami zadowolenia z edukacji, opisanymi w poprzedniej sekcji niniejszego raportu. Można więc zakładać, że czynniki psychologiczne, szeroko pojęty optymizm, ma większy wpływ na wystawiane oceny, aniżeli zmienne demograficzne. Podobnie rzecz się ma z ogólnymi ocenami badanych dotyczącymi funkcjonowania służby zdrowia w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego (wykres 33). Rozkłady są bardzo podobne. Na ogół występują oceny pozytywne lub neutralne. Co ciekawe, pozytywnie wyróżniają się jedynie małe miasta, których mieszkańcy cechują się, jak pokazano w poprzednim rozdziale, najtrudniejszą sytuacją finansową. Może się to wiązać ze stosunkowo niewielką odległością do przychodni medycznych, które znajdują się w każdym, nawet niewielkim mieście, i poczuciem wspólnotowości cechującej takie ośrodki, który może zapewniać większe zaufanie dla zatrudnionych w małych miastach lekarzy. Można również zaobserwować silne zróżnicowanie odsetka ocen pozytywnych (4 lub 5) w różnych powiatach województwa pomorskiego. Zdecydowanie najbardziej zadowoleni ze swojej służby zdrowia są mieszkańcy powiatu lęborskiego (74,%), najmniej zaś respondenci z powiatu sztumskiego i wejherowskiego (33%). Wiodące w innych kwestiach Trójmiasto znalazło się w tym przypadku pośrodku rozkładu. Zarówno oceny odnoszące się do dostępności poszczególnych placówek służby zdrowia, jak i oceny dotyczące zadowolenia z funkcjonowania służby zdrowia nie są istotnie różne ze względu na płeć respondentów (głowy gospodarstwa domowego), czy typ gospodarstwa domowego. 85 Wykres 33. Zadowolenie z funkcjonowania służby zdrowia w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego Źródło: Opracowanie własne 6.1.4. Bezpieczeństwo W przypadku oceny poczucia bezpieczeństwa, należy pamiętać, iż na ogół nie jest ono formułowane na podstawie indywidualnych doświadczeń, a raczej na podstawie informacji zasłyszanych bądź przekazu medialnego. Niemniej jednak poczucie bezpieczeństwa jest odczuciem jak najbardziej realnym i wskazującym na subiektywne postrzeganie jakości życia. Mieszkańcy województwa pomorskiego (członkowie gospodarstw domowych) deklarują, że są zadowoleni z poczucia bezpieczeństwa w okolicy swojego miejsca zamieszkania. Jest ono jednak, w sposób istotny statystycznie, powiązane z tym, czy pamiętają jakieś poważne przestępstwo, które miało miejsce w ich okolicy zamieszkania w ciągu 3 miesięcy przed realizacją badania terenowego. 86 Wykres 34. Poczucie bezpieczeństwa w najbliższej okolicy mieszkańców województwa pomorskiego Źródło: Opracowanie własne Odsetek badanych, którzy wskazali przynajmniej jeden typ poważnych przestępstw (zabójstwo, gwałt, napad, kradzież, pobicie, wandalizm) różni się znacznie w zależności od powiatu. Zdecydowanie najczęściej tego typu zdarzenia, potrafili wskazać mieszkańcy powiatu słupskiego (niemal 30%), najrzadziej natomiast respondenci z powiatu kościerskiego (7,5%). Analizując powiatowe zróżnicowanie poczucia bezpieczeństwa można zaobserwować wyraźnie niższe wartości (odsetek odpowiedzi „raczej bezpiecznie” i „bezpiecznie”) w powiatach malborskim, sztumskim, kwidzyńskim i bytowskim. W pozostałych powiatach poczucie bezpieczeństwa utrzymuje się na wysokim poziomie (mapa 10). Osoby, które potrafiły wskazać jakieś przestępstwo, które miało miejsce w okolicy ich zamieszkania w ciągu 3 miesięcy przed realizacją badania, wymieniają najczęściej przestępstwa stosunkowo mniej poważne. Znacznie rzadziej spotykają się z aktami przemocy (wykres 35). Istotnym elementem wpływającym na poczucie bezpieczeństwa może być poczucie więzi z osobami zamieszkującymi najbliższe otoczenie. Z tego punktu widzenia zanalizowano pytanie o ocenę bezpieczeństwa w najbliższej okolicy miejsca zamieszkania i poziomem znajomości z bezpośrednimi sąsiadami 42. Okazuje się, że związek ten jest słaby choć istotny statystycznie. Dość słaba (aczkolwiek istotna 42 Odpowiedzi: znam wszystkich moich bezpośrednich sąsiadów (34,5%), znam większość moich bezpośrednich sąsiadów (25%), znam tylko niektórych moich bezpośrednich sąsiadów (23%), znam tylko najbliższego mojego sąsiada (7,5%), nie znam żadnych moich bezpośrednich sąsiadów (9,9%). 87 statystycznie) jest również relacja pomiędzy liczbą znanych respondentowi sąsiadów, a jego poczuciem, że w razie dłuższej nieobecności członków gospodarstwa domowego może liczyć, iż sąsiedzi dopilnują domu. 45% badanych uważa, że może liczyć na taką sąsiedzką opiekę nad miejscem swojego zamieszkania. Mapa 10. Respondenci określający okolice swojego miejsca zamieszkania jako "bezpieczną" lub "raczej bezpieczną" według powiatów województwa pomorskiego Źródło: Opracowanie własne Wykres 35. pomorskiego Formy przestępstw Źródło: Opracowanie własne 88 wskazane przez mieszkańców województwa Nie występują natomiast istotne statystycznie różnice pomiędzy poczuciem bezpieczeństwa lub typami występujących przestępstw, a wielkością miejscowości (według podziału na duże miasta, średnie miasta, małe miasta i wieś). 6.1.5. Przyroda i środowisko Ponad połowa badanych jest zadowolona z czystości powietrza w najbliższej okolicy swojego miejsca zamieszkania (52% - „raczej zadowolony”, 9% „zdecydowanie zadowolony”). Rozkłady odpowiedzi w nieznaczny sposób różniły się pod względem wielkości miejsca zamieszkania. Respondenci z obszarów wiejskich lepiej oceniali jakość powietrza. Wśród badanych mieszkających na wsi, aż 16,9% było zdecydowanie zadowolonych z czystości powietrza, podczas gdy w przypadku mieszkańców miast odsetek ten wynosił 5,7%. Po zagregowaniu danych na zadowolonych, niezadowolonych i posiadających opinie neutralne wobec jakości powietrza, widać zróżnicowania pomiędzy mieszkańców wsi i małych miast, a mieszkańcami miast średnich i dużych. Wykres 36. Zadowolenie z czystości powietrza w okolicy, w której mieszkają respondenci według wielkości miejsca zamieszkania Źródło: Opracowanie własne Zdecydowana większość respondentów była zadowolona z jakości wody dostępnej w mieszkaniu lub domu. Zróżnicowanie odpowiedzi pod względem wielkości miejsca zamieszkania kształtowało się podobnie jak w przypadku oceny czystości powietrza. Pomiędzy obszarami wiejskimi a miastami wystąpiło jedynie niewielkie zróżnicowanie. 89 Nieco ponad połowa (57,1%) badanych była zadowolona z działalności służb publicznych w zakresie sprzątania lub dbania o czystość w miejscu zamieszkania. Jedynie 6,1% respondentów wyraziło niezadowolenie z działalności służb komunalnych. Najlepiej pracę służb sanitarnych oceniano w powiecie gdańskim (72,9% zadowolonych), chojnickim (70% zadowolonych) i nowodworskim (70,9% zadowolonych). Spośród miast na prawach powiatu najlepiej ocenione zostały służby komunalne w Słupsku (69,4% zadowolonych). Najgorsze oceny odnotowano w powiecie słupskim, gdzie 16,9% osób było niezadowolonych z działalności tych służb. Istotne różnice stwierdzono w ocenach między badanymi z obszarów wiejskich, gdzie było dwa razy więcej osób niezadowolonych (9,9%) z działalności służb komunalnych niż w miastach (4,3%). Zdecydowana większość badanych wyrażała zadowolenie z dostępności terenów zielonych (parki, lasy, ogrody botaniczne) znajdujących się w miejscu zamieszkania. Jedynie nieco ponad 6% respondentów było niezadowolonych z zieleni w swojej okolicy. Najlepsze oceny odnotowano w powiecie chojnickim (84,8% zadowolonych) i nowodworskim (82,3% zadowolonych). Najmniej zadowoleni z dostępności terenów zielonych byli mieszkańcy powiatu sztumskiego (11,9% niezadowolonych). Zaledwie co trzeci badany deklarował segregowanie śmieci (29,8%). Najrzadziej robią to mieszkańcy małych miast (17,1%), najczęściej zaś mieszkańcy miast średnich (38,8%). Największy odsetek badanych, którzy stwierdzili, że nie segregują śmieci odnotowano w powiecie sztumskim (94,2%). 6.1.6. Transport i komunikacja Badani są podzieleni w opiniach na temat stanu dróg w swoich gminach. Około 36% z nich wyraża zadowolenie, 27% niezadowolenie, a 37% nie ma wyrobionej opinii na ten temat. Poglądy respondentów na temat lokalnych ulic i szos w bardzo niewielkim stopniu zależą od tego, czy w gospodarstwie domowym znajduje się samochód, czy nie. Na opinie o stanie dróg w równie nieznacznym stopniu wpływa wielkość miejscowości zamieszkania respondenta. Co ciekawe, ocena stanu dróg nie jest również w sposób silny powiązana z częstotliwością korzystania z komunikacji publicznej. Choć osoby korzystające z niej codziennie lub niemal codziennie stanowią kategorię najmniej zadowoloną ze stanu dróg, to osoby korzystające z niej kilka razy w tygodniu (a więc również często) stanowią najbardziej pozytywnie nastawioną zbiorowość. 90 Z komunikacji publicznej korzysta często (co najmniej kilka razy w tygodniu) około 30% mieszkańców województwa pomorskiego. Odsetek respondentów, którzy w ogóle nie są jej użytkownikami jest zdecydowanie wyższa wśród mężczyzn – z reguły bardziej zmotoryzowanych (wykres 37). Występuje również zależność pomiędzy korzystaniem z komunikacji publicznej, a wielkością miejsca zamieszkania oraz wiekiem respondentów. Najczęściej z komunikacji publicznej korzystają mieszkańcy dużych miast, najrzadziej mieszkańcy miast małych i wsi (wykres 38). Im respondent młodszy tym częściej korzysta z komunikacji publicznej (wykres 39). Respondenci, którzy korzystają z komunikacji publicznej oceniają ją na ogół dobrze lub obojętnie zarówno pod względem czystości, częstotliwości i punktualności kursowania (wykres 41). Ta zbieżność ocen wszystkich 3 aspektów funkcjonowania komunikacji publicznej, o które pytano respondentów sugeruje, że w wielu wypadkach to nie opinia o czystości, punktualności częstotliwości kursowania determinuje ocenę ogólną, lecz jest odwrotnie. Tzn. członkowie badanych gospodarstw domowych mają opinię ogólną na temat komunikacji publicznej i na jej podstawie formułują odpowiedzi na pytania szczegółowe. Wykres 37. Częstotliwość korzystania z komunikacji publicznej ze względu na płeć mieszkańców województwa pomorskiego Kobieta 17,4% Mężczyzna 15,2% Ogółem 16,4% 0% 10% 16,4% 11,1% 21,6% 14,5% 13,9% 20% 31,2% 9,5% 18,3% 30% 11,9% 40% 49,7% 10,7% 50% 40,7% 60% Codziennie lub praw ie codziennie Raz lub kilka razy w tygodniu Rzadziej niż raz w miesiacu Wcale 70% 80% 90% 100% Raz lub kilka razy w miesiącu Źródło: Opracowanie własne 91 Wykres 38. Częstotliwość korzystania z komunikacji publicznej ze względu na wielkość miejsca zamieszkania mieszkańców województwa pomorskiego Źródło: Opracowanie własne Wykres 39. Częstotliwość korzystania z komunikacji publicznej ze względu na wiek mieszkańców województwa pomorskiego Źródło: Opracowanie własne Przy porównaniu czasu dojazdu jaki respondenci poświęcają na dojazd do pracy lub szkoły również występuje zależność pod względem wielkości miejsca zamieszkania (wykres 40). W dużych miastach czas dotarcia do pracy jest dłuższy niż w pozostałych lokalizacjach (miastach średnich, małych i wsiach). 92 Wykres 40. Czas dojazdu do pracy lub szkoły ze względu na wielkość miejscowości zamieszkania Źródło: Opracowanie własne Zadowolenie z poszczególnych aspektów funkcjonowania komunikacji publicznej jest uzależnione od wieku respondentów i wielkości miejsca zamieszkania respondentów. Z czystości w komunikacji miejskiej, oraz z częstości kursowania najbardziej zadowoleni są osoby do 18 roku życia. Z punktualności kursowania komunikacji miejskiej najmniej są zadowoleni najmłodsi mieszkańcy, a najbardziej mieszkańcy najstarsi województwa pomorskiego. Wykres 41. Zadowolenie z poszczególnych aspektów funkcjonowania komunikacji publicznej wśród jej użytkowników Źródło: Opracowanie własne W przypadku zróżnicowania na wielkość miejsca zamieszkania z czystości w komunikacji publicznej najmniej zadowoleni są mieszkańcy dużych miast. 93 Różnica pomiędzy mieszkańcami pozostałych lokalizacji jest istotna statystycznie. W przypadku oceny punktualności kursowania komunikacji publicznej, im większe miasto tym mniejszy odsetek zadowolonych. Najbardziej zadowoleni są mieszkańcy wsi, najmniej zadowoleni mieszkańcy dużych miast. W przypadku częstotliwości kursowania najmniej zadowoleni są mieszkańcy wsi i miast. Jeśli chodzi o zróżnicowanie oceny zadowolenia z funkcjonowania komunikacji publicznej ze względu na powiaty, najbardziej niezadowoleni są mieszkańcy powiatu sztumskiego (zadowolenie wyraża zaledwie około 8% respondentów i malborskiego (24% respondentów). Najbardziej zadowoleni z działania komunikacji publicznej są mieszkańcy powiatów tczewskiego, starogardzkiego, lęborskiego i miasta Słupsk (ocena zadowolenia poszczególnych trzech aspektów w granicach 60%). Wpływ na takie oceny ma niewątpliwie charakterystyka działania komunikacji publicznej w poszczególnych lokalizacjach, związana z typem komunikacji (komunikacja miejska versus komunikacja międzymiastowa i podmiejska), co wiąże się z różnym typem taboru, natężeniem potoków pasażerskich i częstotliwością kursowania. 6.1.7. Kontakty z instytucjami i urzędami Podczas badania poproszono respondentów o ocenę kompetencji urzędników (z urzędów miejskich, gminnych, powiatowych, urzędów skarbowych, NFZ, ZUS), z którymi mieli kontakt. Prawie połowa respondentów (48,9%) oceniła ich jako kompetentnych, a 17% wyraziła zastrzeżenia co do ich pracy. Urzędnicy byli najlepiej oceniani przez mieszkańców powiatu lęborskiego (83,8% ocen pozytywnych, w tym 16,9% stanowiły oceny „zdecydowanie kompetentny”). Jedynie 2,3% badanych z tego powiatu oceniło negatywnie kompetencje urzędników. Najgorsze oceny kompetencji urzędników odnotowano w powiecie sztumskim (62,9% odpowiedzi „raczej niekompetentny”), kwidzyńskim (34,2%) oraz malborskim (27,5%). Połowa badanych była zadowolona z dostępu do urzędów i urzędników w miejscu zamieszkania. Nie stwierdzono znaczących różnic pod względem wielkości miejsca zamieszkania respondentów. Połowa badanych była zadowolona z szybkości działania, podejmowania decyzji i załatwiania spraw przez urzędników, z którymi mieli kontakt (45,4% odpowiedzi „raczej zadowolony”, 5% „zdecydowanie zadowolony”). Co piąty (19,8%) respondent wyraził niezadowolenie z szybkości działania urzędów. Najbardziej 94 zadowoleni z szybkości działania urzędów i załatwiania spraw byli mieszkańcy powiatu lęborskiego (86,7% osób zadowolonych), przy czym był to również powiat, w którym respondenci najlepiej ocenili dostęp do urzędów. Najgorzej działalność urzędów ocenili mieszkańcy powiatów: słupskiego (36,1%), tczewskiego (32,4%) i Gdyni (26,5%). Pod względem dostępności do urzędów, najsłabiej wypadły powiaty słupski (28,9% osób niezadowolonych) oraz w Gdyni (23,5%) i w Sopocie (23%). 6.2. Styl życia, postawy i relacje społeczne Istotnymi elementami warunkującymi ogólny poziom oraz jakość egzystencji są takie wymiary jak styl życia oraz postawy i relacje społeczne. Czynniki te w znaczącym stopniu mogą także wpływać na poziom ogólnego zadowolenia z życia. O ile będzie on w znaczącym stopniu zależał od relacji społecznych z otoczeniem, o tyle styl życia będzie silnie warunkowany zmiennymi determinującymi warunki życia, takimi jak dochody, poziom wykształcenia czy status na rynku pracy. Styl życia jest często przejawem jednostkowych aspiracji społecznych, a także symbolem statusu społecznego. W związku z tym będzie on z jednej strony zależał od możliwości finansowych, z drugiej zaś strony, od aspiracji i dążeń. Niniejsza część raportu skupia się na analizie trzech zasadniczych obszarów opisujących relacje między stylem życia, warunkami życia i relacjami społecznymi: v Styl życia – zaliczono tu takie zagadnienia jak: formy spędzania czasu wolnego, dostępność instytucji kultury, terenów zielonych, infrastruktury sportowej (turystycznej), poziom zadowolenia z możliwości spędzania czasu wolnego (konieczność rezygnacji z powodów finansowych), czytelnictwo (mierzone liczbą książek w gospodarstwie domowym) oraz formy spędzania urlopów. Do obszaru tego zaliczono także czynnik, który z jednej strony warunkuje, a jednocześnie wpływa na styl życia, czyli stan zdrowia. Uwzględniono tu samoocenę stanu zdrowia (polepszenie/pogorszenie w ciągu roku), rodzaje dolegliwości, stopień sprawności, choroby przewlekłe, schorzenia zawodowe, aktywność fizyczną, nałogi, odżywianie, sen/wypoczynek, kwoty przeznaczane na badania i zabiegi medyczne oraz kosmetyczne. v Stopień zaangażowania w życie społeczne - zanalizowany został za pomocą pytań dotyczących uczestnictwa w inicjatywach społecznych (sąsiedzkich), uczestnictwa w wolontariacie oraz pytań o deklaracje odnośnie wsparcia akcji charytatywnych. 95 v Technologie informacyjno-komunikacyjne - obszar ten jest pośrednio związany ze stylem życia. Analizując takie aspekty jak poziom umiejętności korzystania z komputera/Internetu czy korzystanie z kart płatniczych i bankomatów, można określić stopień wykorzystania przez respondentów technologii charakterystycznych dla współczesnego społeczeństwa informacyjnego. 6.2.1. Styl życia Wypoczynek i czas wolny Jednym z podstawowym elementów określających styl życia jest sposób spędzania czasu wolnego. Sfera ta jest ściśle związana z takimi zmiennymi jak poziom wykształcenia czy dochody. Zmienne te wpływają nie tylko na ekonomiczną dostępność pewnych form spędzania czasu wolnego, ale także mają związek z pozycją społeczną, a co za tym idzie aspiracjami, które wpływają na wybór form spędzania czasu wolnego. Podobnie jak w przypadku zaspokojenia potrzeb materialnych, zaspokojenie potrzeb związanych z wypoczynkiem i czasem wolnym może być wyznacznikiem awansu społecznego Warto zwrócić uwagę na zmienną opisującą obecność dzieci w gospodarstwie domowym, gdyż można oczekiwać zróżnicowania stylu życia i form spędzania czasu wolnego ze względu na obecność i wiek dzieci. Zmienną o nieco mniejszym wpływie na wybór stylu życia, a co za tym idzie form spędzania czasu wolnego, jest miejsce zamieszkania. Biorąc pod uwagę mobilność ludności oraz obserwowany trend zmiany miejsca zamieszkania, na tereny położone poza obszarem miast (z dogodnym dojazdem do miasta), wybór stylu życia, a co za tym idzie, form spędzania czasu wolnego, będzie w głównej mierze związany ze statusem społeczno-ekonomicznym oraz typem gospodarstwa domowego. Czynnikiem nie mającym bezpośredniego wpływu na podejmowane zachowania związane z wypoczynkiem i wyborem form spędzania wolnego czasu jest płeć respondentów. W badaniu podzielono spędzanie czasu wolnego na część związaną z wypoczynkiem oraz na część związaną z aktywnymi formami wypoczynku. Dominującą formą spędzania czasu wolnego jest oglądanie telewizji. Ponad 40% respondentów (głowy gospodarstw domowych) wskazało, że jest to najczęstsza forma spędzania czasu wolnego w ich gospodarstwie domowym. Pozostałe formy spędzania czasu wolnego, takie jak czytanie książek/prasy, wspólne zakupy, wyjścia do kina czy korzystanie z Internetu były wskazywane zdecydowanie rzadziej (od 8% do 13% wskazań). 96 Dominująca forma spędzania czasu wolnego – oglądanie telewizji – jest silnie zróżnicowana ze względu na podstawowe zmienne społeczno-demograficzne. Na terenach wiejskich, dla ponad 50% gospodarstw domowych jest to podstawowa forma spędzania czasu wolnego, podczas gdy w miastach średnich jest to 36%, a w miastach dużych odsetek ten wynosi około 30%. Mieszkańcy dużych miast rezygnują z oglądania telewizji na rzecz czytania książek lub korzystania z Internetu. Taki wzorzec spędzania czasu wolnego może być konsekwencją struktury dochodu gospodarstw domowych. W przypadku, gdy dochody gospodarstw domowych znajdują się poniżej 2000 PLN, oglądanie telewizji jest dominującą formą spędzania czasu wolnego (ok. 55%). W przypadku gospodarstw o najwyższym dochodzie (powyżej 5000 PLN miesięcznie) jest to jedynie 30% (wykres 42). Wykres 42. Formy spędzania czasu wolnego względem poziomu dochodu gospodarstwa domowego Kategoria pozostałe odpowiedzi zawiera: wyjścia na imprezy sportowe, gry planszowe (szachy, warcaby itp.), wyjście do pubu, wyjście na dyskoteki, wyjścia do teatrów/opery, wyjścia do muzeów. Źródło: Opracowanie własne Łącznie około 35% gospodarstw domowych wskazało na czytanie książek lub prasy jako występującą formę spędzania wolnego czasu. Jednocześnie w 11% gospodarstw domowych czytanie zostało wskazane jako najczęstsza forma spędzania wolnego czasu. Bardzo wyraźnie rysują się tu różnice ze względu 97 na poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego. Zdecydowanie najczęściej na tę formę wskazują osoby z wykształceniem wyższym lub średnim. Podobnie kształtują się zależności miedzy poziomem wykształcenia głowy gospodarstwa domowego, a liczbą książek w gospodarstwie domowym. Ogólnie około 63% gospodarstw domowych posiada w swoich zasobach maksymalnie do 100 książek. Zasób posiadanych książek rośnie wraz z poziomem wykształcenia głowy gospodarstwa domowego a także z ogólną zasobnością gospodarstw domowych. Warto w tym miejscu dodać, iż według danych z Diagnozy Społecznej 2009 w całym kraju do 100 książek w domu posiada ok. 75% 43 gospodarstw domowych. Jednak wartość dla województwa pomorskiego wyniosła ok. 60% co pokrywa się z wynikami bieżącego badania. Obecność dzieci w gospodarstwach domowych nie różnicuje w istotny sposób podstawowych form spędzania czasu wolnego. Wyjątkiem jest tutaj wyjście do znajomych. Widać wyraźnie, że osoby posiadające dzieci zdecydowanie rzadziej spędzają w ten sposób czas wolny. Oprócz pasywnych form spędzania czasu wolnego zbadano również formy aktywne. Występują one rzadziej niż aktywne. Jednak w świadomości respondentów, aktywne spędzanie wolnego czasu może mieć pozytywny odbiór społeczny, stąd osoby ankietowane mogą częściej „przyznawać” się do aktywnego spędzania wolnego czasu, niż ma to miejsce w rzeczywistości. Ten konflikt między rzeczywistością, a społecznymi oczekiwaniami (wpływem mediów i promowania zdrowego stylu życia) widać bardzo wyraźnie w badaniu. Ponad 20% respondentów wskazało, że dominująca formą aktywnego spędzania czasu wolnego jest „inna aktywność ruchowa na świeżym powietrzu”. Można stwierdzić, że jest to tzw. deklaracja bezpieczna, która z jednej strony pokazuje respondentów w dobrym świetle, z drugiej zaś strony jest bardziej wiarygodna od np. deklaracji co do uprawiania joggingu. Innymi słowy, odpowiedź ta daje więcej informacji o tym, jak powinna, niż jak istotnie wygląda ich aktywność fizyczna. Za poparciem tej tezy może świadczyć fakt, że we wszystkich grupach zarobkowych aktywność ta otrzymała podobny odsetek wskazań (wykres 43). Daje to informację, że niezależnie od dochodu, aktywność fizyczna jest postrzegana jako cecha istotna, a zarazem stawiająca respondentów w dobrym świetle. Dużo gorzej wygląda natomiast sytuacja, jeśli chodzi o konkretne aktywne formy spędzania czasu wolnego. Bieganie, pływanie, jazda na rowerze czy gry na powietrzu otrzymały zdecydowanie mniej wskazań. Wyjątkiem jest jazda na rowerze, którą wskazało około 10% respondentów. 43 98 Raport Diagnoza Społeczna 2009, www.diagnoza.com Wykres 43. Aktywne formy spędzania czasu wolnego względem poziomu dochodu gospodarstwa domowego Kategoria pozostałe odpowiedzi zawiera: wyjścia na bilard/kręgle (itp.), gry w tenisa/squasha/badmintona, gry w piłkę/siatkówkę/inne gry zespołowe. Źródło: Opracowanie własne Ogólnie, respondenci ocenili zadowolenie z form spędzania czasu wolnego dosyć neutralnie (średnia ok. 3,5 w 5-punktowej skali). Brak jest też istotnych różnic ze względu na zmienne społeczno demograficzne oraz zróżnicowanie geograficzne (wg powiatów). Formy spędzania wolnego czasu preferowane przez respondentów mogą zależeć nie tylko od sytuacji ekonomicznej, oczekiwań społecznych (wpływ mediów), ale także od faktycznej dostępności infrastruktury (kina, teatry, obiekty sportowe, tereny zielone). Podobnie jak w przypadku zadowolenia z form spędzania czasu wolnego, głowy gospodarstw domowych dosyć neutralnie oceniły dostępność infrastruktury, infrastruktury sportowej, turystycznej oraz parków. Została ona oceniona na 3,5 w 5-punktowej skali. Nieco niżej została oceniona dostępność instytucji kultury (na 2,9). Takie zgrupowanie odpowiedzi może być związane z „ucieczką” respondentów do środka skali w sytuacji braku wystarczającego doświadczenia i wiedzy, by ocenić stan rzeczy adekwatnie do rzeczywistości. Jednocześnie należy pamiętać, że ocena 99 ta jest konsekwencją własnych doświadczeń lub wyobrażeń respondentów, a nie oceną faktycznego stanu dostępności opisywanych elementów infrastruktury. Jeśli chodzi o powiatowe zróżnicowanie oceny dostępności elementów infrastruktury związanych z wypoczynkiem i czasem wolnym to przeciętna ocena dla wszystkich analizowanych elementów (kina, teatry, biblioteki, tereny zielone, infrastruktura sportowa) była najniższa w powiatach: sztumskim, bytowskim, tczewskim, malborskim oraz kościerskim, a najwyższa w miastach Gdynia, Gdańsk, Sopot oraz w powiecie lęborskim. Wydaje się to odzwierciedlać stopień nasycenia powiatów wymienionymi wyżej elementami. Najczęstszą formą spędzania urlopu, według deklaracji głów gospodarstw domowych, są wakacje krajowe (ok. 15%). Na wakacje zagraniczne decyduje się około 10% gospodarstw domowych. Prawie 34% respondentów reprezentujących gospodarstwa domowe wskazało, że spędza urlop w domu. Biorąc pod uwagę, że sytuacja materialna jest tu głównym czynnikiem determinującym, przeprowadzono analizę najczęstszych form spędzania urlopu względem poziomu łącznego dochodu gospodarstw domowych (wykres 44). Spędzanie urlopu w domu jest dominującą formą dla gospodarstw domowych o najniższych dochodach. Gospodarstwa o najwyższym poziomie dochodu, najczęściej spędzają urlop za granicą (19%). Analizując dane, nie stwierdzono istotnych zróżnicowani jeśli chodzi formy spędzania czasu wolnego względem powiatów województwa pomorskiego. 100 Wykres 44. Formy spędzania urlopu względem poziomu dochodu gospodarstwa domowego Źródło: opracowanie własne Stan zdrowia, aktywność fizyczna, nałogi Istotną konsekwencją stylu życia rozumianego jako rodzaj wypoczynku i aktywność fizyczna jest stan zdrowia i jego samoocena. Mieszkańcy województwa pomorskiego ocenili go na 3,5, co podobnie jak w przypadkach opisywanych wyżej może stanowić „ucieczkę” respondentów w kierunku odpowiedzi „bezpiecznych”, czyli środka skali (wartość 3 oznaczała odpowiedź: ani zadowolony, ani niezadowolony). Respondenci asekuracyjnie oceniali zadowolenie ze swojego stanu zdrowia, nieco lepiej niż określał to neutralny środek skali. Nieco bardziej optymistyczni w ocenie własnego stanu zdrowia byli respondenci z dużych miast oraz osoby legitymujące się wyższym wykształceniem. W porównaniu z osobami starszymi, zdecydowanie lepiej oceniali stan swojego zdrowia ludzie młodzi (średnia samoocena dla grupy osób w wieku 25-29 wyniosła 4, a dla osób w wieku powyżej 65 roku życia około 2,9). W opinii 70% respondentów ich stan zdrowia nie uległ zasadniczej zmianie w przeciągu ostatniego roku poprzedzającego badanie. Aż 89% respondentów przyznało, że są w pełni sprawni. Najpowszechniejszymi dolegliwościami, na jakie cierpieli respondenci w przeciągu ostatniego miesiąca poprzedzającego badanie były: bóle głowy bóle mięśni i stawów oraz przeziębienia. Jednocześnie około 15% respondentów cierpi na jakąś chorobę przewlekłą. Blisko 60% respondentów przyznało, że nie uprawia sportu lub robi to bardzo rzadko. 101 Odpowiednio 17% i 12% respondentów przyznało, że pali papierosy lub pije alkohol często lub bardzo często. Tak niski odsetek deklaracji pozytywnych może wynikać z negatywnej oceny społecznej tego typu zachowań i tendencji do ukrywania przez respondentów faktycznej częstotliwości konsumpcji używek. Istotnymi zmiennymi przekładającymi się na ogólny stan zdrowia mogą być dochód i wykształcenie. Obie te zmienne warunkują nie tylko styl życia, a więc dbałość o zdrowie, nawyki żywieniowe, ale także wyższą samoświadomość konieczności profilaktyki zdrowotnej. Co więcej, poziom dochodu i wykształcenia może wpływać na stopień finansowej możliwości zaspokojenia potrzeb związanych z opieką zdrowotną. Jak wynika z wykresu 45, poziom zadowolenia ze stanu zdrowia pozostaje w ścisłym związku z poziomem dochodu. W najwyższej grupie dochodu, blisko 80% respondentów wyraża swoje zadowolenie, a najmniej zarabiających wynosi zaledwie 32%. Wykres 45. Zadowolenie mieszkańców województwa pomorskiego ze stanu zdrowia względem poziomu dochodu Źródło: Opracowanie własne Bardzo zbliżona relacja zachodzi dla przekroju względem poziomu wykształcenia (wykres 46), co wydaje się oczywiste, gdy weźmiemy pod uwagę silny związek między poziomem wykształcenia a dochodem. Jak zaznaczono powyżej, te dwie zmienne będą warunkowały nie tylko styl życia, przejawiający się większą dbałością o zdrowie, ale także możliwości i świadomość wagi korzystania z profilaktyki i badań. 102 Wykres 46. Zadowolenie mieszkańców województwa pomorskiego ze stanu zdrowia względem poziomu wykształcenia Źródło: Opracowanie własne Nie występują jakieś wyraźne różnice pomiędzy zadowoleniem respondentów ze stanu swojego zdrowia a płcią. Najbardziej zadowoleni ze stanu swojego zdrowia są mieszkańcy powiatów lęborskiego i kościerskiego, najmniej zadowolonymi są mieszkańcy powiatu sztumskiego, choć różnice te są nieznaczne i nie dają podstaw od formułowania wniosków o przestrzennym zróżnicowaniu samooceny stanu zdrowia. 6.2.2. Uczestnictwo w życiu społecznym Uczestnictwo w życiu społecznym stanowi ważny element ogólnej jakości życia ludności. Pod pojęciem uczestnictwa w życiu społecznym można rozumieć aktywność na poziomie makro przejawiającą się np.: wsparciem instytucji charytatywnych, uczestnictwem w organizacjach społecznych czy partiach politycznych, ale także na poziomie mikro, jak nawiązywanie relacji ze wspólnotą lokalną czy sąsiedzką. Elementem wspólnym łączącym oba wymiary jest budowanie kapitału społecznego w oparciu o relacje społeczne z otoczeniem. Kapitał społeczny, który wytwarzany jest w trakcie interakcji międzyludzkich jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na więzi społeczne, a w konsekwencji na poczucie zadowolenia i jakości życia w najbliższym otoczeniu 44. 44 Sztompka P., Zaufanie. Fundament Społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków, 2007 103 Jak podkreśla R. Putnam45 ważnym czynnikiem więziotwórczym jest uczestnictwo ludzi w różnego rodzaju organizacjach społecznych. Jak wynika z badania mieszkańców województwa pomorskiego w ostatnim roku poprzedzającym badanie, jedynie 6% respondentów uczestniczyło w zebraniu publicznym w związku z inicjatywą społeczną np. wspólna akcja mieszkańców – sprzątanie. Podobnie niskie wskaźniki zarejestrowano w przypadku uczestnictwa respondentów w grupach społecznych, lokatorskich, pomagających innym ludziom. Jedynie 5% ogółu respondentów uczestniczyło w grupach, których celem jest podejmowanie inicjatyw społecznych zmierzających do poprawy wspólnego dobra lub pomocy innym. Ogólnie niski stopień aktywności społecznej respondentów można zauważyć również przez pryzmat braku aktywnego udziału (np. jako wolontariusz) w organizowanych akcjach charytatywnych: np. zbiórkach odzieży, żywności dla osób potrzebujących, zbiórkach środków pieniężnych. Tego typu aktywność potwierdziło jedynie nieco ponad 3% respondentów. Nieco lepiej rysuje się uczestnictwo w inicjatywach społecznych i charytatywnych na poziomie makro. Blisko 15% respondentów zadeklarowało, że w ostatnim roku przekazywało jakiekolwiek środki finansowe instytucjom charytatywnym lub pomocowym46. W przypadku pomocy rzeczowej przekazywanej instytucjom charytatywnym i pomocowym, taką formę wsparcia zadeklarowało 11% respondentów. Jeśli chodzi o pomoc bezpośrednią, skierowaną do osób proszących o takie wsparcie, to taką formę wsparcia zadeklarowało około 8% ogółu respondentów. W rezultacie przeprowadzonych analiz nie stwierdzono zróżnicowania w uczestnictwie w życiu społecznym ze względu na płeć respondentów lub wielkość miejscowości zamieszkania. 6.2.3.Technologie informacyjno-komunikacyjne Kwestie związane z technologiami informacyjno komunikacyjnymi nie są w bezpośredni sposób związane ze stylem życia. W istotny sposób dają jednak wgląd w stopień zaangażowania we współczesne formy komunikacji i wykorzystania udogodnień, oferowanych przez współczesne technologie informatyczne. Podstawowe pytanie skierowane do respondentów dotyczyło samooceny umiejętności korzystania z komputera. W całej próbie wartość średnia oceny 45 Putnam R., Demokracja w działaniu, Wydawnictwo Znak, Kraków, 1995 46 Z wyłączeniem 1% przekazanego na cele charytatywne w ramach rocznego rozliczenia PIT. 104 na skali od 1 do 5 wyniosła około 3. Warto zauważyć, że samoocena ta spada wraz z wiekiem respondentów. W najmłodszej grupie respondentów osiągnęła ona wartość 4, a w grupie respondentów powyżej 65 roku życia, wartość nieznacznie przekraczającą 2. W przypadku wykształcenia można również zauważyć dużo lepszą samoocenę osób z wykształceniem średnim lub wyższym w porównaniu z osobami legitymującymi się wykształceniem podstawowym. Analogiczną relację zaobserwowano w przypadku zmiennej dochód. W rozróżnieniu na płeć nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic. Istotną obserwacją z punktu widzenia prawidłowości związanych z ogólnym wykorzystaniem udogodnień oferowanych przez technologie informacyjnokomunikacyjne, jest to, że zależą one bardzo istotnie od takich zmiennych, jak dochód, poziom wykształcenia oraz wiek. Grupy o wyższym poziomie dochodu, poziomie wykształcenia oraz osoby młodsze częściej korzystają z Internetu czy kart płatniczych. Dobrym przykładem są tu deklaracje, co do korzystania z Internetu. Ogółem w całej próbie około 56% respondentów stwierdziło, że korzysta z Internetu. Odsetki te są bardzo wyraźnie uzależnione od wieku respondentów. Wśród osób w wieku do 18 lat 84% respondentów korzysta z Internetu, podczas gdy w grupie ponad 65 lat jest to niespełna 6%. Nieco częściej korzystają z Internetu mieszkańcy dużych miast w stosunku do osób zamieszkujących tereny wiejskie (62% do 43%), a także osoby o wyższych poziomach dochodu. Biorąc pod uwagę te zależności, należy stwierdzić, że będą one warunkowały korzystanie z Internetu w poszczególnych powiatach województwa pomorskiego. Najniższy odsetek korzystających z Internetu zaobserwowano w sztumskim, kwidzyńskim i malborskim. Najwyższy odsetek wystąpił w powiatach nowodworskim, słupskim, miasta Słupsk i miasta Gdynia (mapa 11). Bardzo podobne relacje można zaobserwować między powyższymi zmiennymi, a korzystaniem z kart płatniczych. Naturalnym wydaje się fakt, że częściej z kart płatniczych korzystają osoby o wyższych niż przeciętne dochodach, mieszkańcy dużych miast i osoby młode (podobnie w przypadku korzystania z bankomatów, zakupów przez Internet oraz korzystania z portali społecznościowych, a także posiadania laptopa). Z tego schematu wyłamuje się korzystanie z telefonów komórkowych. Wydaje się, że ta forma komunikacji upowszechniła się tak bardzo, że zmienne takie jak poziom wykształcenia czy poziom dochodów nie mają tu istotnego wpływu. Nawet w grupie respondentów o najniższych dochodach (do 1000 PLN) ponad 50% korzysta z telefonów komórkowych. Jedyną zmienną, która istotnie różnicuje fakt 105 korzystania z telefonu komórkowego jest wiek. W grupie osób powyżej 65 roku życia jedynie 40% korzysta z telefonów komórkowych. Mapa 11. Odsetek respondentów korzystających z Internetu według powiatów województwa pomorskiego Źródło: Opracowanie własne 6.3. Podsumowanie i wnioski cząstkowe z rozdziału Analiza poziomu i jakości życia skoncentrowana była na dostępności i ocenie jakości elementów infrastruktury (edukacja, ochrona zdrowia), ocenie poczucia bezpieczeństwa oraz jakości przyrody i środowiska. Dodatkowo została uzupełniona o analizę stylu życia oraz postaw społecznych. Dostępność i jakość infrastruktury edukacyjnej, oceniana subiektywnie przez respondentów, jest wyraźnie zróżnicowana względem powiatów. Elementy te zostały najsłabiej ocenione w powiatach sztumskim i bytowskim, a najwyżej w powiatach: lęborskim, nowodworskim oraz miastach Gdańsk, Sopot i Słupsk. Dostępność infrastruktury związanej z ochroną zdrowia została oceniona dobrze przez blisko 50% respondentów. 106 W przypadku oceny poczucia bezpieczeństwa ponad 60% respondentów zadeklarowało, że w swojej okolicy czują się raczej bezpiecznie lub zdecydowanie bezpiecznie. Relatywnie niewielki odsetek respondentów (maksymalnie 30%) wskazało, że w ich najbliższej okolicy zostało dokonane jakieś przestępstwo. Najczęściej były to przestępstwa o charakterze drobnym (wandalizm lub kradzież). Nie zaobserwowano relacji między wielkością miejscowości zamieszkania a poczuciem bezpieczeństwa. Element czystości środowiska w najbliższym otoczeniu miejsca zamieszkania respondentów został oceniony wysoko i nie znaleziono istotnych różnic między powiatami. Zadowolenie z czystości środowiska, a także z dostępności terenów zielonych nie idzie w parze z dbałością o środowisko. Około 30% respondentów zadeklarowało, że segreguje śmieci. W aspekcie oceny jakości komunikacji publicznej, respondenci wyrażali na ogół swoje zadowolenie zarówno pod względem czystości, częstotliwości oraz punktualności. Przy braku ogólnego zróżnicowania między badanymi aspektami, można jedynie zwrócić uwagę na nieco większy odsetek ocen negatywnych związanych z punktualnością kursowania komunikacji publicznej. Jeśli chodzi o powiatowe zróżnicowanie zadowolenia z funkcjonowania komunikacji, to najmniej zadowoleni byli respondenci z powiatu sztumskiego i malborskiego, a najbardziej respondenci z powiatów: tczewskiego, starogardzkiego, lęborskiego oraz miasta Słupsk. Analiza form spędzania czasu wolnego dostarczyła dosyć typowych wniosków. Ponad 40% respondentów wskazało oglądanie telewizji jako dominującą formę spędzania czasu wolnego. Odsetek ten jest silnie zróżnicowany ze względu na poziom dochodu gospodarstwa domowego. Najwyższy jesty wśród gospodarstw domowych o najniższym dochodzie. Jest to właściwie jedyna forma spędzania czasu wolnego w tych gospodarstwach. W przypadku gospodarstw domowych o najwyższym dochodzie tę formę spędzania czasu wolnego preferuje jedynie 32% gospodarstw domowych. Formy aktywnego spędzania czasu wolnego występują zdecydowanie mniej często niż formy pasywne. Stan zdrowia jest jednym z najgorzej ocenianych wymiarów życia we wszystkich badaniach warunków i jakości życia. Mieszkańcy województwa pomorskiego nie są tu wyjątkiem. Daje się jednak zauważyć istotne zróżnicowanie ze względu na poziom dochodu i wykształcenie. Osoby o wyższym poziomie wykształcenia i dochodu są bardziej zadowolone ze swojego stanu zdrowia. 107 Na uwagę zasługuje bardzo słaby poziom uczestnictwa w życiu społecznym przejawiający się członkostwem w stowarzyszeniach czy partiach politycznych. Jest to element typowy dla ogółu społeczeństwa polskiego i mieszkańcy województwa pomorskiego nie są tu wyjątkiem. 108 7. Zadowolenie z życia i postrzeganie przyszłości 7.1. Wprowadzenie Pomiar poczucia zadowolenia (szczęścia)47 jest kluczowy dla oceny ogólnego dobrostanu mieszkańców województwa pomorskiego. Powszechnym problemem związanym z pomiarem zadowolenia z życia jest kwestia trafności, czyli odpowiedź na pytanie: co naprawdę badamy mierząc poczucie ogólnego zadowolenia z życia? Zadając pytanie wprost o poziom zadowolenia z życia możemy zetknąć się z problemem, że odpowiedzi będą odzwierciedlać nie tyle poziom szczęścia, ale wyobrażenie ludzi o tym, jakie ich szczęście powinno być. Jest także możliwe, iż ludzie przedstawiają siebie jako szczęśliwszych, niż są w rzeczywistości 48. Mogą tu wystąpić także problemy natury metodologicznej związane ze sformułowaniem pytania czy nawet kolejnością pytań w kwestionariuszu. Stąd w celu precyzyjnego oszacowania poziomu zadowolenia z życia należy zmierzyć zadowolenie z poszczególnych wymiarów, które mogą składać się na poziom ogólnego zadowolenia. W przeprowadzonym badaniu, mieszkańcy województwa pomorskiego udzielili odpowiedzi zarówno na pytanie o ogólny poziom zadowolenia z życia, a także na zestaw pytań dotyczących szczegółowych wymiarów związanych z ich życiem osobistym i gospodarstwem domowym. Zgodnie z zaproponowanym wcześniej schematem badawczym, opisane warunki i jakość życia będą w konsekwencji rzutowały na poziom zadowolenia z życia mieszkańców województwa pomorskiego oraz ich postrzeganie przyszłości. Można przypuszczać, że warunki i jakość życia będą istotnymi, ale nie jedynymi, determinantami zadowolenia z życia. W związku z tym, mierząc i analizując poziom ogólnego zadowolenia z życia, a także poziom zadowolenia z poszczególnych aspektów otrzymuje się po części obraz zadowolenia z warunków i jakości życia ankietowanych. Analiza przedstawiona w poniższym rozdziale ma na celu przedstawienie ogólnego poziomu zadowolenia z życia oraz konstrukcję syntetycznych indeksów służących bardziej wnikliwej analizie ogólnego poziomu zadowolenia. Wartość skonstruowanych indeksów została wyjaśniona za pomocą prostego modelu regresji liniowej, w którym zostały zawarte podstawowe zmienne o charakterze społeczno-demograficznym. 47 Pojęcie zadowolenia i szczęścia są tu używane wymiennie, choć należy być świadomym delikatnych różnic semantycznych miedzy dwoma pojęciami. 48 Lindley P. A., Joseph S., Psychologia pozytywna w praktyce, Wyd. PWN, Warszawa, 2007 109 W celu konstrukcji syntetycznych indeksów została wykorzystana metoda analizy czynnikowej w wariancie zwanym analizą głównych składowych 49. Celem analizy głównych składowych jest sprowadzenie informacji zawartych w wyjściowym zbiorze zmiennych do niewielkiej liczby objaśniających je czynników. Dzięki tej metodzie możliwe jest odnalezienie takiego zbioru czynników i określenie ich relacji, które pozwolą na wyjaśnienie struktury powiązań między badanymi zmiennymi. Jest to także metoda badania ukrytej struktury zbioru zmiennych, która jest przyczyną związków między wyjściowymi zmiennymi. W przypadku badania zadowolenia z życia w rozmaitych jego aspektach, ma się do czynienia z badaniem ukrytej, niemierzalnej cechy, jaką jest właśnie zadowolenie z życia. W konsekwencji dzięki tej metodzie można pogrupować wyjściowe zmienne określające poziom zadowolenia z różnych aspektów życia w tzw. czynniki, które mogą zostać przekształcone na syntetyczne indeksy i poddane dalszej analizie. 7.2. Ogólny poziom zadowolenia z życia Przeciętny poziom zadowolenia z życia osiągną wartość 3,91 (w 5-punktowej skali). Wyrażając w odsetkach, blisko 77% respondentów w województwie pomorskim jest raczej zadowolonych lub bardzo zadowolonych ze swojego życia. Analiza poziomu zadowolenia w poszczególnych powiatach województwa pomorskiego wykazała istnienie statystycznie istotnych różnic względem wartości średniej dla całego województwa. Niższy poziom ogólnego zadowolenia z życia zarejestrowano w powiatach: sztumskim, bytowskim, słupskim i kwidzyńskim natomiast wyższy w powiatach: miasta Gdynia, miasta Gdańsk, gdańskim, kościerskim, lęborskim oraz nowodworskim. Wyniki analizy zostały zaprezentowane na wykresie 47, 48 oraz na mapie 12. Rószkiewicz M., Narzędzia statystyczne w analizach marketingowych, Wyd. PWN, Warszawa 2002; Rószkiewicz M., Metody ilościowe w badaniach marketingowych, PWN, Warszawa 2002 49 110 Wykres 47. Poziom ogólnego zadowolenia z życia w województwie pomorskim oraz w poszczególnych powiatach średnia wartość (skala 5 punktowa) 4,4 4,2 4,0 3,8 3,6 3,4 3,2 lęborski nowodworski kościerski Gdynia Gdańsk Słupsk gdański kartuski malborski człuchowski Sopot wejherowski tczewski pucki chojnicki starogardzki słupski kwidzyński sztumski bytowski 3,0 Poziom wyrażony średnią oceną na skali pięciopunktowej. Czerwona linia reprezentuje ogólny poziom zadowolenia w całym województwie pomorskim. Źródło: Opracowanie własne Mapa 12. Poziom ogólnego zadowolenia z życia w poszczególnych powiatach województwa pomorskiego Źródło: Opracowanie własne 111 Wykres 48. Poziom ogólnego zadowolenia z życia w poszczególnych powiatach województwa pomorskiego50 niezadowolenie nowodwors ki 1% 11% l ębors ki 5% 15% człuchows ki 9% 15% 10% 23% ka rtus ki 29% Gdyni a 4% Słups k 11% 23% koś ci ers ki 2% 33% gda ńs ki 11% 25% 31% Gda ńs k 5% 37% ma l bors ki 3% wejherows ki 5% 37% pucki 7% 37% s taroga rdzki 10% 35% chojni cki 13% 32% kwi dzyńs ki 11% 35% 12% 39% tczews ki s łups ki 11% 41% bytows ki 11% 42% Sopot 22% 13% s ztums ki ogółem 9% 32% 0% 20% nastawienie neutralne zadowolenie 88% 80% 76% 67% 66% 65% 65% 65% 64% 60% 58% 56% 55% 55% 54% 49% 48% 47% 39% 39% 62% 25% 59% 40% 60% 80% 100% Źródło: Opracowanie własne Biorąc pod uwagę rozważania na temat relacji między warunkami życia, a zadowoleniem z życia, przeprowadzono porównanie poziomu zadowolenia z życia ze względu na poziom łącznego dochodu netto gospodarstwa domowego. Wyniki te zostały zaprezentowane na wykresie 49. Jak wynika z badań przeprowadzanych przez Centrum Badania Opinii Publicznej (CBOS) w latach 1994-2009 Polacy są narodem ogólnie zadowolonym ze swojego życia51. Około 70% respondentów z roku 2008 zadeklarowało, że są raczej lub bardzo zadowoleni z życia. Analogiczny odsetek w bieżącym badaniu dla mieszkańców województwa pomorskiego wyniósł 77%. Autorzy raportu CBOS zauważają, iż pomimo wysokiego poziomu zadowolenia z życia, jest on silnie zróżnicowany ze względu na sytuację materialną badanych (dochody gospodarstwa domowego) oraz pozycję społeczną (mierzoną poziomem wykształcenia). Podobnie sytuacja przedstawia się w województwie pomorskim. Bardzo wyraźnie można zauważyć niższy poziom ogólnego zadowolenia z życia wśród osób o niższym 50 „Zadowolenie” to suma częstości wystąpienia odpowiedzi „raczej zadowolony” lub „zdecydowanie zadowolony”. „Niezadowolenie” to suma odpowiedzi „raczej niezadowolony” oraz „zdecydowanie niezadowolony”. 51 Badania CBOS: Polacy o swoim zadowoleniu z życia. Opinie z lat 1994-2008, www.cbos.pl 112 poziomie dochodu oraz pozycji społecznej. Wśród mieszkańców województwa pomorskiego o najwyższym poziomie dochodu (powyżej 7000 PLN), 90% osób deklaruje, że jest raczej lub bardzo zadowolona ze swojego życia. Analogiczny odsetek dla osób najmniej zarabiających wynosi niespełna 50%. Wykres 49. Poziom ogólnego zadowolenia z życia ze względu na łączny dochód netto gospodarstw domowych Źródło: Opracowanie własne Na podstawie relacji między poziomem ogólnego zadowolenia z życia, a dochodem łącznym netto gospodarstwa domowego, widać wyraźnie silny związek między tymi cechami. Obserwacja ta w kontekście analizy warunków życia może posłużyć jako podstawa do konkluzji, iż dochód jest główną zmienną warunkującą nie tylko status materialny, zasobność, możliwość zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych, ale także ogólny poziom zadowolenia. Taka obserwacja jest typowa dla krajów w fazie wzrostu gospodarczego, gdzie poziom dochodów pozostaje główną zmienną determinującą wyżej wymienione wymiary życia. Można przypuszczać, iż w momencie osiągnięcia przez społeczeństwo relatywnie wysokiego poziomu zamożności, większą rolę zaczną odgrywać zmienne inne niż dochód, a związane z zapotrzebowaniem na zaspokojenie potrzeb kulturowych i duchowych, czy też związane ze wzrostem zasobu kapitału społecznego. Analizując poziom ogólnego zadowolenia ze względu na podstawowe cechy społeczno-demograficzne respondentów takie, jak płeć, wiek oraz miejsce zamieszkania nie zaobserwowano znaczących odchyleń od poziomu 113 zaobserwowanego w całej zbiorowości badanych. Nieco wyższe odsetki osób zadowolonych oraz raczej zadowolonych zaobserwowano w dużych miastach oraz wśród respondentów między 25 a 35 rokiem życia. Badania przeprowadzone przez CBOS, uwidoczniły także różnice między wymiarami składającymi się na ogólny poziom zadowolenia. Najczęściej Polacy zadowoleni są ze swoich dzieci, przyjaciół, najbliższych i znajomych, ze swojego małżeństwa, miejsca zamieszkania oraz pracy. Najmniej są zadowoleni z warunków materialnych, perspektyw na przyszłość oraz dochodów. Przeprowadzenie bezpośredniego porównania między badaniem CBOS, a badaniem bieżącym nie jest możliwe z uwagi na inny rodzaj i specyfikę pytań zawartych w kwestionariuszu. Jednak w oparciu o pytania zawarte w ankiecie przeprowadzono ranking następujących czynników zadowolenia (wykres 50). Mieszkańcy województwa pomorskiego nie różnią się znacznie w zadowoleniu z poszczególnych wymiarów w porównaniu do ogółu Polaków. Najwyższy poziom zadowolenia związany jest ze stosunkami z najbliższymi w rodzinie oraz z grupą przyjaciół (ponad 80% wskazań). Najniższy poziom zadowolenia związany jest z takimi wymiarami, jak zdrowie, posiadane wykształcenie oraz perspektywy na przyszłość. 114 Wykres 50. Ranking poszczególnych wymiarów zadowolenia z życia uszeregowany względem łącznej wartości odpowiedzi „zdecydowanie zadowolony” i „raczej zadowolony” zadowolenie nastawienie neutralne rel a cje z na jbl i żs zymi w rodzi ni e niezadowolenie 82% rel a cje ze zna jomymi 15% 3% 78% 19% 3% wa runki mi es zka ni owe 72% 21% 6% wykonywa na pra ca 72% 20% 7% os i ągni ęci a życi owe 68% s ytua cja fi na ns owa rodzi ny 67% pers pektywa na przys złoś ć 61% zdrowi e 59% pos i a da ne wyks ztałceni e 27% 24% 32% 56% ogółem 68% 0% 20% 40% 9% 8% 27% 14% 32% 12% 24% 60% 5% 80% 7% 100% Źródło: Opracowanie własne Warto zwrócić uwagę, że ranking zadowolenia z poszczególnych wymiarów życia odzwierciedla tradycyjną hierarchię wartości, w której rodzina postawiona jest na pierwszym miejscu. Nakłada się na to obserwacja, iż stopień zadowolenia jest tym mniejszy, im mniejsze poczucie kontroli nad danym wymiarem (zdrowie, perspektywa na przyszłość). Niski poziom zadowolenia z posiadanego wykształcenia może być związany z poczuciem braku dopasowania (ocenianego post factum) poziomu wykształcenia do warunków na rynku pracy lub braku możliwości osiągnięcia zadowalającej pozycji społecznej (prestiżu). Relacja między poziomem wykształcenia, a zadowoleniem z poziomu wykształcenia została przedstawiona na wykresie 51. Widać wyraźną relację między faktycznym poziomem wykształcenia, a poziomem zadowolenia. Relacja ta pokazuje, że w powszechnym społecznym odbiorze wysoki poziom wykształcenia jest nie tylko istotnym czynnikiem warunkującym ogólne zadowolenie z życia, ale także czynnikiem gwarantującym odniesienie sukcesu zarówno w wymiarze materialnym jak i społecznym. 115 Wykres 51. Zadowolenie z poziomu wykształcenia według posiadanego wykształcenia respondentów Źródło: Opracowanie własne 7.3. Analiza wymiarów składających się na poziom zadowolenia z życia Ogólny poziom zadowolenia z życia może dać dosyć nieprecyzyjny obraz sytuacji zarówno w całym województwie pomorskim jak i w poszczególnych powiatach. Na ogół w przypadku takich stwierdzeń duże problemy interpretacyjne mogą być związane z trafnością pomiaru. Wynika to z faktu, iż pytanie to ma bardzo ogólny charakter i trudno jest jednoznacznie stwierdzić poziom zadowolenia z życia czy raczej odczucia związane z bieżącym nastrojem respondenta. W celu dokonania pogłębionej analizy poziomu zadowolenia z życia oraz określenia czynników, które w największym stopniu wpływają na jego poziom, wykorzystano analizę czynnikową. Ma ona na celu wyodrębnienie i podzielnie analizowanych zagadnień na grupy, które w syntetyczny sposób będą charakteryzowały analizowaną cechę ukrytą. W wyniku przeprowadzonych analiz wyodrębniono dwa czynniki i odpowiadające im wymiary wyjściowe: v Czynniki 1: Zadowolenie z sytuacji gospodarstwa domowego. Do tego czynnika zakwalifikowano: ocenę perspektyw na przyszłość, zadowolenie z osiągnięć życiowych, warunków mieszkaniowych, sytuacji materialnej 116 rodziny, zadowolenie ze spędzania czasu wolnego, zadowolenie ze stosunków z najbliższymi oraz znajomymi/grupą przyjaciół oraz zadowolenie z życia seksualnego. v Czynniki 2: Zadowolenie z osiągnięć indywidualnych. Do tego czynnika zakwalifikowano: ocenę zadowolenia z posiadanego wykształcenia, wykonywanej pracy, zadowolenie ze stanu zdrowia, a także zadowolenie ze stosunków z najbliższymi oraz znajomymi/grupą przyjaciół. Rezultaty analizy zaprezentowano na wykresie 52. Punkty czerwone reprezentują wymiary najistotniejsze dla czynnika pierwszego, czyli zadowolenia z sytuacji gospodarstwa domowego, a punkty niebieskie reprezentują wymiary najistotniejsze dla czynnika drugiego, czyli zadowolenia z osiągnięć indywidualnych. Punkty zielone reprezentują wymiary dotyczące zadowolenia ze stosunków z najbliższymi w rodzinie oraz z grupą przyjaciół i znajomych. Te ostatnie wydają się być równie ważne dla obu wyodrębnionych czynników. Wyodrębnienie czynników, dzięki zaproponowanej metodzie analitycznej umożliwia porównanie i wygenerowanie syntetycznych indeksów dla obu czynników. Dzięki temu możliwe jest porównanie zadowolenia respondentów z obu analizowanych wymiarów w poszczególnych powiatach. Rankingi powiatów ze względu na ogólny poziom zadowolenia z życia, poziom zadowolenia z sytuacji gospodarstwa domowego oraz ze względu na zadowolenie z osiągnięć indywidualnych zostały przedstawione w tabeli 1. Jak wynika z zaprezentowanych analiz, najwyższy poziom zadowolenia z sytuacji gospodarstwa domowego (mierzonej za pomocą wymiarów składających się na ten czynnik) został zaobserwowany w powiatach: lęborskim, malborskim, mieście Słupsk, kościerskim oraz nowodworskim. Najniższy zaś w powiatach: sztumskim, bytowskim, kwidzyńskim, tczewskim oraz mieście Sopot. Pod względem zadowolenia z osiągnięć indywidualnych najwyższy poziom wskaźnika syntetycznego występuje w: mieście Gdynia, powiecie lęborskim, kościerskim, nowodworskim oraz człuchowskim. Natomiast najniższy poziom odnotowano w powiatach: sztumskim, kwidzyńskim, malborskim, słupskim oraz bytowskim. 117 Wykres 52. Ładunki określające zadowolenie mieszkańców województwa pomorskiego Czynnik 2: Zadowolenie z osiągnięć indywidualnych 1 0,9 0,8 wykonywana praca posiadane wykształcenie 0,7 zdrowie stosunki z najbliższymi w rodzinie 0,6 0,5 stosunki ze znajomymi/grupą przyjaciół 0,4 0,3 sytuacja finansowa rodziny warunki mieszkaniowe życie seksualne 0,2 0,1 osiągnięcia życiowe perspektywy na przyszłość spędzanie wolnego czasu 0 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 Czynnik 1: Zadowolenie z sytuacji gospodarstwa domowego Położenie punktu określa ważność analizowanej zmiennej dla zdefiniowania każdego z dwóch czynników. Źródło: Opracowanie własne Można, zatem stwierdzić, że z drobnymi wyjątkami, poziom zadowolenia mierzony za pomocą dwóch analizowanych czynników daje podobny obraz zróżnicowania geograficznego. Dotyczy to głównie powiatów najbardziej „zadowolonych” czyli kościerskiego, nowodworskiego oraz lęborskiego. Warto zauważyć, że są to również powiaty znajdujące się najwyżej na skali ogólnego poziomu zadowolenia z życia. Do powiatów najmniej „zadowolonych” biorąc pod uwagę dwa analizowane czynniki należą: sztumski, bytowski i kwidzyński, które jednocześnie są powiatami o najniższym deklarowanym ogólnym poziomie zadowolenia z życia. Przeciętne wartości obu wyodrębnionych czynników w poszczególnych powiatach zostały przedstawione na mapie 13 i 14. 118 Tabela 1. Ranking powiatów województwa pomorskiego ze względu na dwa czynniki zadowolenia z życia Powiat Ranking ze względu na ogólny poziom zadowolenia z życia52 Ranking ze względu na poziom zadowolenia z sytuacji gospodarstwa domowego 2 Ranking ze względu na poziom zadowolenia z osiągnięć indywidualnych 4 nowodworski 1 lęborski 2 1 2 człuchowski 3 13 5 kartuski 4 6 15 Gdynia 5 11 1 Słupsk 6 4 6 kościerski 7 3 3 gdański 8 8 13 Gdańsk 9 7 7 malborski 10 5 18 wejherowski 11 12 12 pucki 12 15 8 starogardzki 13 14 10 chojnicki 14 9 9 kwidzyński 15 17 19 tczewski 16 16 14 słupski 17 10 17 bytowski 18 18 16 Sopot 19 19 11 sztumski 20 20 20 Źródło: Opracowanie własne 52 Mierzony łącznym odsetkiem odpowiedzi „raczej zadowolony” i „zdecydowanie zadowolony”. 119 Mapa 13. Zadowolenie z sytuacji gospodarstwa domowego według powiatów województwa pomorskiego Źródło: Opracowanie własne Mapa 14. Zadowolenie z osiągnięć indywidualnych według powiatów województwa pomorskiego Źródło: Opracowanie własne 120 Warto zwrócić uwagę, że zaprezentowane rankingi są zbieżne z rankingiem powiatów według ogólnego poziomu zadowolenia z życia (wykres 48). Zarówno ze względu na czynnik opisujący zadowolenie z sytuacji gospodarstwa domowego jak i poziom zadowolenia z osiągnięć indywidualnych, obserwuje się zbieżność z ogólnym poziomem zadowolenia z życia. Przedstawiony ranking można interpretować pod kątem kategoryzacji powiatów pod względem poziomu dochodu netto na osobę w gospodarstwie domowym oraz stopień rozwarstwienia dochodów (wykres 9). Przede wszystkim, widać wyraźnie, że poziom zadowolenia nie jest najwyższy w powiatach o najwyższym poziomie dochodu. Powiaty wejherowski, miasta Gdynia i miasta Gdańsk zajmują odpowiednio 11., 5. oraz 9. miejsce w rankingu ogólnego zadowolenia. Na uwagę zasługuje fakt, że powiaty o najniższym poziomie dochodu, a wiec sztumski, chojnicki, kwidzyński, malborski oraz tczewski zajmują ostatnie miejsca zarówno w rankingu zadowolenia ogólnego jak i dwóch pozostałych. Interesujące wydaje się także przedostatnie miejsce miasta Sopot w rankingu zadowolenia ogólnego, mimo, iż ma relatywnie wysoki dochód netto w przeliczeniu na głowę w gospodarstwie domowym przy jednym z najniższych wskaźników rozwarstwienia struktury dochodów. Relacji tej nie da się wyjaśnić w sposób pełny, natomiast pewnym tropem może być tu struktura wieku mieszkańców Sopotu. Otóż jak wynika z danych GUS w Sopocie mieszka zdecydowanie więcej osób starszych w porównaniu do wartości dla całego województwa pomorskiego. W Sopocie, około 21% mieszkańców to osoby w wieku 65 lat lub więcej. Analogiczna wartość dla ogółu mieszkańców województwa pomorskiego wynosi 12%. Stąd, struktura wieku może stanowić, przynajmniej częściowe, wyjaśnienie niskiej pozycji w rankingu. Interesujący jest fakt, że najwyższe miejsce w rankingu ogólnego zadowolenia z życia zajmują powiaty o przeciętnym poziomie dochodu netto na głowę w gospodarstwach domowych. Wyjątkiem jest tu miasto Gdynia, które zajmuje relatywnie wysokie miejsce w rankingach. Powiaty z czołówki rankingu ogólnego zadowolenia z życia czyli: nowodworski, lęborski, człuchowski oraz kartuski charakteryzują się raczej umiarkowanym poziomem dochodu na głowę w gospodarstwie domowym przy jednocześnie umiarkowanym lub niskim poziomem rozwarstwienia dochodu. Podsumowując można stwierdzić, iż poziom zadowolenia z życia jest najwyższy w powiatach „przeciętnych”, niższy w powiatach „ponadprzeciętnych”, a najniższy w powiatach najuboższych. O ile łatwo jest zrozumieć niski poziom zadowolenia z życia w powiatach najbiedniejszych, to relatywnie niski poziom zadowolenia w powiatach „ponad 121 przeciętnych” może wynikać z rozbudowanych aspiracji życiowych i dążenia mieszkańców tych powiatów do zaspokojenia rosnących potrzeb życiowych. W celu pogłębienia i skwantyfikowania analizy zadowolenia z życia mierzonego dwoma zaproponowanymi indeksami syntetycznymi, przeprowadzono analizę regresji liniowej, w której jako zmienne wyjaśniające zaproponowano podstawowe cechy o charakterze społeczno-demograficznym takie, jak płeć, poziom wykształcenia, wielkość miejscowości zamieszkania, dochód respondenta oraz dochód gospodarstwa domowego. Taki model statystyczny umożliwia wzięcie pod uwagę wpływu poszczególnych zmiennych na wyjaśniane czynniki oraz stwierdzenie, która z nich ma największy wpływ na zróżnicowanie wartości indeksów zadowolenia z życia. W przypadku analizy regresji czynnika pierwszego (tabela 2) czyli zadowolenia z sytuacji gospodarstwa domowego, jedyną zmienną, która posiada istotny wpływ na poziom zadowolenia jest dochód gospodarstwa domowego. Zgodnie z wynikami analizy można stwierdzić, że poziom dochodu gospodarstwa domowego będzie w istotny sposób wpływał na wszystkie wymiary, które reprezentowane są przez czynnik pierwszy a więc: plany na przyszłość, zadowolenie z warunków mieszkaniowych oraz zadowolenie z warunków materialnych rodziny. Porównując otrzymane rezultaty z wynikami analiz terytorialnego rozkładu dochodu, można sformułować wniosek, iż w powiatach o wyższych poziomach dochodu gospodarstw domowych, daje się zaobserwować wyższy stopień zadowolenia z sytuacji gospodarstwa domowego. W analogiczny sposób można spojrzeć na analizę regresji czynnika drugiego (tabela 3), czyli zadowolenia z osiągnięć indywidualnych. W przypadku tego czynnika występuje istotny wpływ większego zestawu zmiennych niż w przypadku czynnika pierwszego. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że mężczyźni mają tendencję do nieco bardziej optymistycznej oceny zadowolenia z osiągnięć indywidualnych w porównaniu z kobietami. W przypadku wielkości miejscowości zamieszkania bardziej optymistyczni są mieszkańcy dużych ośrodków miejskich (powyżej 100 tys. mieszkańców). Podobnie jak w przypadku czynnika pierwszego, należy podkreślić bardzo silny i istotny statystycznie związek zadowolenia z osiągnięć indywidualnych z poziomem dochodu zarówno na poziomie indywidualnym, jak i na poziomie gospodarstwa domowego. 122 Tabela 2. Regresja czynnika pierwszego: zadowolenie z sytuacji gospodarstwa domowego ze względu na podstawowe zmienne społeczno-demograficzne Zmienne wyjaśniające czynnik: zadowolenie z sytuacji gospodarstwa domowego współczynnik błąd stand. t P>|t| 0,04 1,49 0,14 płeć kobieta (kategoria referencyjna) mężczyzna 0,06 wielkość miejscowości zamieszkania miasto duże 0,05 0,05 1,03 0,30 miasto małe 0,07 0,09 0,80 0,43 wieś 0,11 0,05 2,19 0,03 miasto średnie (kategoria referencyjna) dochód respondenta poniżej 1000 PLN (kategoria referencyjna) 1001 - 2000 PLN 0,24 0,06 4,19 0,00 2001 - 3000 PLN 0,14 0,06 2,34 0,02 3001 - 5000 PLN -0,08 0,07 -1,12 0,26 5001 - 7000 PLN 0,11 0,11 0,98 0,33 powyżej 7 000 PLN 0,45 0,26 1,73 0,08 dochód gospodarstwa domowego poniżej 1000 PLN (kategoria referencyjna) 1001 - 2000 PLN 0,55 0,15 3,61 0,00 2001 - 3000 PLN 0,92 0,15 6,10 0,00 3001 - 5000 PLN 1,21 0,15 8,07 0,00 5001 - 7000 PLN 1,01 0,16 6,52 0,00 powyżej 7 000 PLN 1,06 0,16 6,75 0,00 poziom wykształcenia podstawowe -0,24 0,12 -1,95 0,05 gimnazjalne 0,07 0,08 0,86 0,39 średnie 0,03 0,08 0,39 0,70 wyższe 0,10 0,08 1,24 0,22 stała -1,17 0,17 -7,06 0,00 policealne (kategoria referencyjna) Źródło: Opracowanie własne 123 Tabela 3. Regresja czynnika drugiego: zadowolenie z osiągnięć indywidualnych ze względu na podstawowe zmienne społeczno-demograficzne Zmienne wyjaśniające czynniki: „zadowolenie z osiągnięć indywidualnych” współczynnik błąd stand. t P>|t| 0,03 4,75 0,00 płeć kobieta (kategoria referencyjna) mężczyzna 0,16 wielkość miejscowości zamieszkania miasto duże 0,07 0,04 1,69 0,09 miasto małe -0,18 0,08 -2,15 0,03 wieś -0,11 0,04 -2,56 0,01 miasto średnie (kategoria referencyjna) dochód respondenta poniżej 1000 PLN (kategoria referencyjna) 1001 - 2000 PLN 0,44 0,05 8,98 0,00 2001 - 3000 PLN 0,37 0,05 7,26 0,00 3001 - 5000 PLN 0,41 0,06 6,78 0,00 5001 - 7000 PLN 0,37 0,10 3,74 0,00 powyżej 7 000 PLN 0,35 0,23 1,53 0,13 dochód gospodarstwa domowego poniżej 1000 PLN (kategoria referencyjna) 1001 - 2000 PLN 0,60 0,13 4,54 0,00 2001 - 3000 PLN 0,96 0,13 7,36 0,00 3001 - 5000 PLN 0,96 0,13 7,36 0,00 5001 - 7000 PLN 1,19 0,14 8,80 0,00 powyżej 7 000 PLN 1,25 0,14 9,14 0,00 poziom wykształcenia podstawowe -0,88 0,11 -8,22 0,00 gimnazjalne -0,33 0,07 -4,61 0,00 średnie 0,01 0,07 0,21 0,84 wyższe 0,47 0,07 6,39 0,00 stała -1,24 0,14 -8,64 0,00 policealne (kategoria referencyjna) Źródło: Opracowanie własne Bardzo wyraźnie rysuje się też tendencja niższej oceny zadowolenia z osiągnięć indywidualnych u osób legitymujących niższymi poziomami wykształcenia i bardzo wyraźna tendencja lepszej oceny u osób z wykształceniem wyższym. Wyniki te należy uznać za dość intuicyjne w kontekście społecznego odbioru sukcesu 124 życiowego, który utożsamiany jest z wyższym poziomem dochodu i wykształcenia. Interesujący, z socjologicznego punktu widzenia, jest wyższy poziom zadowolenia mężczyzn z osiągnięć indywidualnych. Można to tłumaczyć tradycyjnym podziałem ról w gospodarstwie domowym i wynikającym z tego częstszymi przypadkami samorealizacji mężczyzn kosztem kobiet pracujących w gospodarstwach domowych. 7.4. Postrzeganie przyszłości Jak zauważono w powyższych analizach, zadowolenie z perspektyw na przyszłość było jednym ze słabiej ocenionych wymiarów. Około 61% respondentów uznało, że jest zadowolona ze swoich perspektyw na przyszłość. Odwołując się do przyjętego schematu analitycznego, postrzeganie przyszłości jest silnie związane z warunkami, jakością oraz możliwością zaspokojenia potrzeb życiowych. Stopień zadowolenia z perspektyw na przyszłość jest zróżnicowany ze względu na poziom dochodu oraz poziom wykształcenia, a więc dwie cechy, które najsilniej wpływają na warunki i jakość życia ludności53. Na wykresie 53 przedstawiono stopień zadowolenia z perspektyw na przyszłość względem poziomu łącznego dochodu netto gospodarstwa domowego. Analizując tę zależność, widać bardzo wyraźnie jak silny pozostaje związek między dobrostanem materialnym, a postrzeganiem przyszłości. Gospodarstwa domowe o ponadprzeciętnym poziomie dochodu zdecydowanie lepiej oceniają perspektywy na przyszłość niż gospodarstwa domowe o niskim poziomie dochodu. Obserwacja ta jest związana z wcześniejszymi spostrzeżeniami, co do wagi dochodu jako podstawowego czynnika determinującego warunki, jakość i poziom życia. 53 Analiza zadowolenia z perspektyw na przyszłość ze względu na inne zmienne społecznodemograficzne takie jak wiek, płeć oraz wielkość miejscowości zamieszkania przyniosła podobne rezultaty jak w przypadku ogólnego poziomu zadowolenia z życia. Zauważono jedynie nieco wyższy poziom optymizmu w postrzeganiu przyszłości u osób z dużych miast i osób w wieku 25-35 lat. 125 Wykres 53. Ocena zadowolenia z perspektyw na przyszłość ze względu na poziom dochodu łącznego netto gospodarstw domowych zadowolenie nastawienie neutralne powyżej 7000 niezadowolenie 69% 29% 73% 5001-7000 3001-5000 24% 69% 2001-3000 31% 47% poni żej 1000 42% 34% ogółem 20% 60% 10% 18% 33% 40% 7% 11% 48% 59% 0% 4% 24% 59% 1001-2000 2% 80% 8% 100% Źródło: Opracowanie własne Biorąc pod uwagę silny związek między poziomem wykształcenia i dochodu można oczekiwać, iż osoby o wyższym poziomie wykształcenia będą oceniały swoje perspektywy na przyszłość bardziej optymistycznie. Relacja ta, przedstawiona na wykresie 54, potwierdza te przypuszczenia. Osoby o wykształceniu co najmniej średnim zdecydowanie lepiej oceniają swoje perspektywy na przyszłość w porównaniu do osób o niższych poziomach wykształcenia. Połączenie powyższej informacji ze stopniem zadowolenia z posiadanego wykształcenia (wykres 51) umożliwia pośrednio pokazanie roli, jaką odgrywa wykształcenie w osiąganiu wyższego statusu materialnego i społecznego. Brak zadowolenia z poziomu wykształcenia świadczy nie tylko o świadomości tego, że wykształcenie jest kluczem do awansu społecznego i materialnego, ale także pokazuje społeczne oczekiwania co do roli jaką obecnie odgrywa wykształcenie. Oczekiwania te związane są głównie z postrzeganiem wykształcenia jako kanału mobilności społecznej, a inwestycje w poziom wykształcenia, jako inwestycje w przyszłą pozycję materialną i społeczną. 126 Wykres 54. Ocena zadowolenia z perspektyw na przyszłość ze względu na poziom wykształcenia respondentów zadowolenie nastawienie neutralne Wyżs ze niezadowolenie 74% 22% Pol i cea l ne 64% 28% Średni e 63% 31% Gi mna zja l ne 58% Pods ta wowe 33% 41% Ogółem 45% 60% 0% 20% 60% 8% 6% 9% 14% 32% 40% 4% 80% 8% 100% Źródło: Opracowanie własne 7.5. Podsumowanie i wnioski cząstkowe z rozdziału W ramach przyjętego schematu analitycznego, poziom zadowolenia jest zależny zarówno od warunków jak i jakości oraz poziomu życia. Analizując poziom ogólnego zadowolenia z życia zaobserwowano istotne różnice między powiatami województwa pomorskiego. Wynikają one w głównej mierze z różnic w poziomie dochodu, możliwości zaspokojenia potrzeb konsumpcyjnych oraz w ocenie jakości i poziomu życia. Z przeprowadzonych analiz wynika również, że to poziom dochodu jest zmienną najsilniej różnicującą poziom ogólnego zadowolenia. Warto zwrócić uwagę, iż poziom ogólnego zadowolenia z życia mieszkańców województwa pomorskiego jest nieco wyższy niż poziom ogólnokrajowy. Co więcej, jak wynika z badania Diagnozy Społecznej, jest jednym z najwyższych w kraju. Analizując zadowolenie z poszczególnych wymiarów życia zaobserwowano hierarchię, która jest zbieżna z wynikami innych badań. Respondenci są najbardziej zadowoleni z takich wymiarów jak życie rodzinne (dzieci, rodzina, przyjaciele), a najmniej z warunków materialnych, zdrowia, perspektyw na przyszłość oraz posiadanego wykształcenia. Szczególnie ten ostatni wymiar uwidocznił świadomość społeczną dotyczącą wagi i roli poziomu wykształcenia w odniesieniu sukcesu życiowego. Osoby z wykształceniem 127 wyższym i średnim okazały się zdecydowanie bardziej zadowolone z życia niż osoby o niższym poziomie wykształcenia. Analiza eksploracyjna umożliwiła pogrupowanie wymiarów zadowolenia z życia w dwa czynniki: zadowolenie z sytuacji gospodarstwa domowego oraz zadowolenie z osiągnięć indywidualnych. Uwzględnienie ogólnego poziomu zadowolenia z życia oraz dwóch czynników dodatkowych umożliwiło stworzenie rankingu powiatów województwa pomorskiego. Powiatami o najniższej pozycji okazały się powiaty sztumski i bytowski. Warto zwrócić uwagę na miasto Sopot, który w rankingu ogólnego poziomu zadowolenia oraz zadowolenia z sytuacji gospodarstwa domowego zajął przedostatnie miejsce, a w rankingu osiągnięć indywidualnych miejsce 11. Jak zostało to już wspomniane wcześniej, sytuacja ta może mieć związek ze strukturą wieku Sopocian, którzy są zdecydowanie starsi od ogółu mieszkańców województwa. W przypadku czołówki rankingu sytuacja nie jest już tak jednoznaczna. Na uwagę zasługuje wysoka pozycja powiatów nowodworskiego i lęborskiego. Z powiatów miejskich, najwyżej uplasowało się miasto Gdynia, które zajęło pierwsze miejsce w rankingu zadowolenia z osiągnięć osobistych. Warto zauważyć także wysokie miejsce powiatu kościerskiego, który zajął trzecie miejsce zarówno w rankingu zadowolenia z sytuacji gospodarstwa domowego oraz osiągnięć indywidualnych. Takie ukształtowanie rankingu da się po części wyjaśnić poziomem i rozwarstwieniem struktury dochodów w poszczególnych powiatach. Należy jednak pamiętać, iż w przypadku subiektywnej oceny poziomu zadowolenia mają wpływ także inne czynniki o charakterze niemierzalnym. Postrzeganie przyszłość przez mieszkańców województwa pomorskiego było jednym z najsłabiej ocenionych wymiarów. Jest to zgodne z wynikami innych badań, w których Polacy zazwyczaj postrzegają własną przyszłość z umiarkowanym optymizmem. Poziom zadowolenia z perspektyw na przyszłość jest ściśle związany z poziomem dochodu gospodarstw domowych, a także z poziomem wykształcenia. Warto w tym miejscu uwypuklić wniosek ogólny wynikający z przeprowadzonych analiz, który wskazuje na poziom dochodu jako główną zmienną determinującą poziom zadowolenia z życia. Jest to konkluzja charakterystyczna dla społeczeństw znajdujących się w fazie wzrostu ekonomicznego po transformacji ustrojowej w której to fazie gospodarstwa domowe akumulują zasoby w celu podnoszenia standardu życia oraz w celu przekazania środków dzieciom. Stąd poziom zadowolenia z życia jest ściśle związany z sytuacją materialną, poziomem dochodów oraz stopniem zaspokojenia potrzeb i aspiracji konsumpcyjnych gospodarstw domowych. 128 8. Wnioski i rekomendacje Pod względem warunków, jakości oraz zadowolenie z życia, województwo pomorskie należy do liderów wśród polskich regionów. Wniosek taki wynika z analiz prowadzonych w ramach Diagnozy Społecznej. Wyniki badania „Ocena warunków i jakości życia mieszkańców województwa pomorskiego i ich postrzeganie przyszłości” potwierdzają, że zdecydowana większość mieszkańców jest zadowolona w prawie wszystkich aspektach, które były badane, zarówno z perspektywy rodziny, jak i osób indywidualnych. Przy czym, w przypadku subiektywnej oceny materialnego poziomu życia dokonanej przez respondentów Diagnozy Społecznej w 2009 roku, mimo niewielkiego stopnia zróżnicowania odpowiedzi, wartości dla województwa pomorskiego stawiają je na piątym miejscu w kraju. Tymczasem, wskaźnik obiektywnego stanu dochodów netto na głowę mieszkańca plasuje województwo na drugim miejscu, jedynie za województwem mazowieckim i przewyższa średnią krajową o blisko 200 PLN. Analizując dane z wcześniejszych edycji Diagnozy Społecznej, można zauważyć systematyczny wzrost wartości tego miernika. Rekomendacja: Warto uświadamiać mieszkańców województwa, iż żyją w drugim pod względem dochodów netto na głowę mieszkańca województwie w kraju, o systematycznie rosnących dochodach. Może to podwyższyć ich subiektywne poczucie stopnia zaspokojenia potrzeb materialnych i tworzyć pozytywny wizerunek regionu na zewnątrz. Dobra sytuacja materialna gospodarstw domowych w województwie pomorskim w stosunku do reszty kraju, przekłada się na wysoką subiektywną ocenę zadowolenia z życia. W ramach wysokiego zidentyfikowanego poziomu zadowolenia z życia warto zauważyć, iż mieszkańcy w województwie pomorskim (podobnie zresztą jak w innych regionach) zdecydowanie najmniej są zadowoleni z takich wymiarów życia jak postrzeganie przyszłości i sytuacji finansowej, najbardziej zaś z takich jak dzieci i rodzina. Rekomendacja: Niezależnie od tego, że w porównaniu do innych województw, mieszkańcy województwa pomorskiego są najbardziej zadowoleni z postrzegania przyszłości, to biorąc pod uwagę, iż jest to jednak najniżej przez nich oceniany aspekt zadowolenia z życia, należy upowszechniać w przekazie społecznym pozytywną wizję i perspektyw rozwoju województwa. Budowanie powszechnie znanej i akceptowanej wśród mieszkańców wizji rozwoju regionu może zmniejszyć poziom niepewności i poprawić subiektywne postrzeganie przyszłości. 129 Warunki i jakość życia oraz zadowolenie mieszkańców województwa pomorskiego rosną wraz z dochodem i poziomem wykształcenia. Silne uzależnienie warunków i jakości życia od bieżących dochodów jest cechą charakterystyczną społeczeństw w fazie wzrostu ekonomicznego, które dopiero wchodzą w fazę akumulacji dóbr materialnych. Obraz, jaki wyłania się z niniejszego badania, pokrywa się z obrazem ogólnym polskiego społeczeństwa, ujętym w Diagnozie Społecznej, potwierdzając jednocześnie wyższy poziom dochodów w województwie pomorskim i związane z tym wyższe poziomy zadowolenia niż średnie krajowe. Najwyższe dochody mają te gospodarstwa domowe, które utrzymują się z działalności gospodarczej i pracy najemnej. Analizy gospodarstw domowych wykazały stosunkowo proporcjonalną dystrybucję i brak silnego rozwarstwienia dochodów. Rekomendacja: W celu poprawy zadowolenia, a także jakości życia mieszkańców województwa pomorskiego, należy kontynuować działania przyczyniające się do wzrostu dochodów mieszkańców. W szczególności należy kontynuować wspieranie rozwoju przedsiębiorczości – zakładania nowych firm i wzmacniania już istniejących w celu tworzenia przez nie miejsc pracy. Analiza poziomu dochodu netto według typu gospodarstwa domowego wykazała, że najniższe dochody charakteryzują gospodarstwa domowe osób samotnie wychowujących dzieci. Ten obiektywny stan znajduje także potwierdzenie w subiektywnie odczuwanej, niekorzystnej sytuacji materialnej. Negatywnie odczytują swoją sytuację materialną także osoby z rodzin emeryckich, jednak nie odpowiada to ich obiektywnej sytuacji materialnej, istotnie lepszej niż osób samotnie wychowujących dzieci czy rodzin z dziećmi. Rekomendacja: Biorąc pod uwagę znaczenie aktywności zawodowej osób samotnie wychowujących dzieci dla ich dochodów i powiązanej z tym jakości życia, należy zaplanować działania na rzecz poprawy możliwości łączenia pracy zawodowej i wychowania dzieci. Można tu wskazać jako przykład propagowanie elastycznych form zatrudnienia. Rekomendacja ta jest również adekwatna dla małżeństw z dziećmi, gdzie aktywność zawodowa obojga rodziców może istotnie korzystnie wpłynąć na poprawę warunków i jakości życia. Z analiz rozkładów dochodów gospodarstw domowych według wielkość miejscowości zamieszkania wynika, iż najtrudniejszą sytuację pod względem warunków i jakości życia można zaobserwować w małych miastach. Sytuacja 130 jest tam gorsza niż na obszarach wiejskich. Dane obiektywne znajdują potwierdzanie w subiektywnych odczuciach mieszkańców. Rekomendacja: Z punktu widzenia dążenia do podnoszenia jakości życia w kontekście różnej wielkości miejscowości, zarówno obiektywne dane jak i subiektywne odczucia mieszkańców, wskazują szczególnie na potrzebę działań na rzecz wzrostu dochodów mieszkańców małych miast. Warunkiem poprawy życia w małych miastach jest, z jednej strony rozwój drobnej przedsiębiorczości, z drugiej zaś poprawa warunków infrastruktury technicznej i społecznej. Wydaje się, że po okresie koncentracji nakładów inwestycyjnych na strategiczne regionalne przedsięwzięcia infrastrukturalne warto rozważyć w przyszłym okresie programowania pewne przesuniecie środków na inwestycje lokalne poprawiające warunki życia w małych miastach. Sama realizacja tego typu drobnych inwestycji będzie przyczyniała się do ożywiania lokalnej przedsiębiorczości. Analiza wysokości dochodów gospodarstw domowych w przekroju poszczególnych powiatów wykazała, iż wyraźnie rysuje się grupa powiatów o wyższym przeciętnym dochodzie a jednocześnie niskiej nierównomierności rozkładu. Do tej grupy powiatów zaliczają się głównie miasta na prawach powiatów (Gdańsk, Gdynia, Sopot, Słupsk) oraz powiat wejherowski. Pozostałe powiaty charakteryzują się zdecydowanie niższym poziomem przeciętnego dochodu, a często także wyższą nierównomiernością rozkładu dochodu (sztumski, chojnicki, kwidzyński, malborski oraz kościerski) lub też podobnie niskim stopniem nierównomierności rozkładu dochodów (tczewski, pucki, lęborski oraz człuchowski). Czwartą grupę stanowią powiaty, dla których wartości obu cech są zbliżone do poziomu wojewódzkiego (nowodworski, kartuski, starogardzki, bytowski, słupski oraz gdański). Interesujące zatem, że wyższy poziom dochodów w powiecie nie generuje większych nierówności w podziale dochodów, lecz raczej odwrotnie, wydaje się je redukować. Zatem niniejsze badanie ujawniło obraz województwa o dużym zróżnicowaniu wewnątrzregionalnym. Przywołane powyżej cztery grupy powiatów zostały zestawione z wynikami analizy poziomu zadowolenia z życia. W oparciu o nie można stwierdzić, że powiaty najbardziej zadowolone to te o umiarkowanym dochodzie i rozwarstwieniu (nowodworski, lęborski, człuchowski, kartuski). Najmniej zadowoleni są mieszkańcy powiatów o skrajnie niskim dochodzie (sztumski, chojnicki oraz kwidzyński), a umiarkowanie zadowoleni mieszkańcy najzamożniejsi (wejherowski, miasto Gdańsk, miasto Gdynia). Rekomendacja: Działania na rzecz podnoszenia dochodów w powiatach uboższych mogą przyczyniać się do wzrostu jakości życia nie tylko poprzez obiektywną poprawę warunków życia, ale także poprzez redukowanie stopnia nierówności rozkładu dochodów, co przyczynia się do wzrostu zadowolenia z życia. 131 Analiza subiektywnie postrzeganych zmian sytuacji materialnej gospodarstw domowych w ciągu ostatniego roku wskazuje w zdecydowanej mierze na stagnację bądź wręcz pogorszenie sytuacji materialnej, a tym samym możliwości zaspokojenia potrzeb życiowych. Może to być świadectwem negatywnych nastrojów w gospodarce oraz obiektywnego, związanego z tym pogorszenia sytuacji niektórych gospodarstw domowych. W przyszłości zmiany koniunktury gospodarczej mogą silnie wpływać na sytuację materialną gospodarstw domowych, co może prowadzić do przynajmniej przejściowego obniżania jakości życia. W sytuacjach kryzysu gospodarczego nawet w gospodarstwach osób prowadzących własną działalność czy pracowników sektora prywatnego może dochodzić do przejściowego, drastycznego pogorszenia sytuacji materialnej. Rekomendacja: Należy na bieżąco monitorować stan koniunktury gospodarczej w regionie i jej wpływ na sytuację materialną gospodarstw domowych. Informacje o zagrożeniach w tym zakresie powinny być wykorzystywane do podejmowania działań wspierających gospodarstwa znajdujące się w trudnej sytuacji. Wsparcie „na czas” odpowiednich gospodarstw domowych może zapobiec powstawaniu długotrwałych negatywnych konsekwencji, jak trwałe wypadnięcie z rynku pracy czy zaprzestanie inwestycji edukacyjnych. Możliwości bieżącego finansowania utrzymania oraz nabywanie dóbr trwałego użytku są w stosunku do dochodów modyfikowane przez kredyty i oszczędności. Źródła te okazały się silnie związane z dochodem miesięcznym gospodarstw domowych, którego wysokość wpływała zarówno na zdolność kredytową jak i na możliwości oszczędzania. Gospodarstwa o wyższych dochodach więcej oszczędzają, ale też zaciągają więcej kredytów. Zarówno poziom oszczędności jak i zadłużenia nie są szczególnie wysokie i dotyczą w obu przypadkach niecałej jednej piątej gospodarstw domowych. Koncentracja raczej na bieżącej konsumpcji, odzwierciedla jeszcze generalnie niewystarczający poziom zaspokojenia rozbudzonych potrzeb materialnych. Niepokojące może być przy tym to, że gospodarstwa o najniższych dochodach zaciągają kredyty w celu krótkookresowej poprawy sytuacji materialnej. Gospodarstwa te mogą nie mieć pełnej świadomości kosztów pozyskania środków finansowych. Co w ich przypadku, może prowadzić do obniżenia poziomu konsumpcji w nieco dłuższej perspektywie Rekomendacja: Należy rozważyć wprowadzenie w systemie edukacji młodzieży większego zakresu treści związanych z gospodarką rynkową, w tym z funkcjonowaniem rynku kredytowego i umiejętności korzystania z niego. 132 Podstawowe potrzeby mieszkańców województwa pomorskiego są zaspokojone w znacznym stopniu. Przy czym poziom zaspokojenia potrzeb materialnych jest ściśle zależny od poziomu dochodów danego gospodarstwa. Na realne zaspokojenie potrzeb nie mają większego wpływu takie czynniki jak: dorobek poprzednich pokoleń, czy wcześniejsze własne oszczędności. Wydaje się to zrozumiałe w Polsce jako kraju, który dopiero od niedawna buduje struktury gospodarki rynkowej i to na względnie jeszcze niskim poziomie rozwoju. Niezależnie od wielkości dochodu, gospodarstwa zaspokajają potrzeby żywnościowe i odzieżowe. Nawet gospodarstwa domowe o najniższym poziomie dochodu rezygnują tylko z niektórych produktów. W większości pozytywnie oceniane są także zasoby materialne oraz warunki mieszkaniowe. Nastąpiło nasyceniu gospodarstw domowych zarówno pod względem wyposażenia w sprzęt RTV i AGD jak i podstawowe instalacje sanitarne. Ocena warunków mieszkaniowych ze względu na poziom łącznych dochodów netto wskazuje wyraźnie, iż mimo powszechnego zapewnienia obiektywnego standardu dostępności podstawowych urządzeń sanitarnych, poziom dochodu przekłada się na stopień zadowolenia z warunków mieszkaniowych. Gospodarstwa o łącznych dochodach poniżej 1000 PLN, aż w 47% negatywnie oceniły swoją sytuację mieszkaniową, w grupie o dochodach do 2000 PLN odsetek ten wyniósł 25%. Rekomendacja: Należy wspierać najbiedniejsze gospodarstwa domowe w zakresie poprawy ich warunków mieszkaniowych. Można tu rozpatrywać różne rozwiązania: budowa mieszkań socjalnych czy komunalnych, rozwój budownictwa społecznego, ułatwienia w dostępie do mieszkań na wynajem, dopłaty do czynszu. Subiektywne postrzeganie dostępności do najważniejszych obiektów infrastruktury, jest w znacznym stopniu zbieżne z ich faktycznym zagęszczeniem na terenie województwa pomorskiego. Warto podkreślić rzadkość występowania w pobliżu gospodarstwa domowego żłobków, nawet w porównaniu do przedszkoli. Występują w pobliżu ok. 44% gospodarstw domowych, a żłobki trzykrotnie rzadziej. Najsłabsza dostępność placówek opieki przedszkolnej występuje w powiatach sztumskim, chojnickim, kościerskim i kartuskim. Najniższy poziom opieki przedszkolnej wskazano w powiecie sztumskim, za to najwyższy w powiecie chojnickim, nowodworskim, słupskim, mieście Słupsku i w powiecie gdańskim. Rekomendacja: Należy rozwijać sieć żłóbków i przedszkoli. Jest to istotne zarówno z perspektywy krajowej polityki prorodzinnej jak i wzmiankowanej wcześniej potrzeby zapewnienia możliwości podejmowania pracy i podnoszenia dochodów przez rodziny z dziećmi, a w szczególności osoby samotne wychowujące dzieci. Zapewnienie opieki nad dziećmi może pozwolić mieszkańcom regionu 133 na godzenie posiadania większej liczby dzieci z pracą zawodową i osiąganiem niezbędnych dochodów. W województwie pomorskim występują istotne zróżnicowania subiektywnych ocen przedstawicieli gospodarstw domowych co do dostępności i jakości oferty edukacyjnej szkół podstawowych i gimnazjalnych w ich otoczeniu. Pod względem dostępności i jakości najlepiej wypadają powiaty: lęborski, słupski, nowodworski, miasta Sopot oraz Gdańsk. Najgorzej zaś powiaty sztumski i bytowski. Rekomendacja: Należy podjąć dalsze badania zróżnicowania oferty edukacyjnej na poziomie powiatów i zapewnić przenoszenie dobrych praktyk do powiatów, gdzie dostępność i jakość oferty edukacyjnej są niżej oceniane. Zdecydowana większość członków gospodarstw domowych nie kontynuuje nauki w ramach kształcenia ustawicznego, niezależnie od powiatu zamieszkania. Kształcenie ustawiczne występuje w minimalnym zakresie, a przez to ma niewielki wpływ na poziom życia mieszkańców województwa pomorskiego. Niedostateczny też jest udział młodzieży w zajęciach pozalekcyjnych. Rekomendacja: W warunkach rozwoju gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa informacyjnego należy promować i upowszechniać kształcenie ustawiczne na terenie województwa. Generalnie, dostęp oferty edukacyjnej, opieki zdrowotnej, stan środowiska naturalnego i poziom bezpieczeństwa zyskały w większości oceny pozytywne lub przynajmniej neutralne. Większość była zadowolona z działalności służb publicznych w zakresie sprzątania lub dbania o czystość w miejscu zamieszkania. Zdecydowana większość badanych wyrażała zadowolenie z dostępności terenów zielonych. We wszystkich tych aspektach wystąpiły różnice ocen pomiędzy poszczególnymi powiatami. Rekomendacja: Należy analizować sposoby rozwiązań w poszczególnych obszarach dostępu do infrastruktury w powiatach, w których mieszkańcy wyrażają wysokie zadowolenie z danych usług i przenosić je jako dobre praktyki do pozostałych powiatów. Stan dróg został oceniony przez mieszkańców raczej negatywnie. Znacząco obniża to poczucie zadowolenia mieszkańców z infrastruktury transportowej. Respondenci, którzy korzystają z komunikacji publicznej oceniają ją na ogół dobrze 134 lub obojętnie zarówno, pod względem czystości, częstotliwości i punktualności kursowania. Rekomendacja: Inwestycje drogowe nadal powinny być traktowane priorytetowo. Styl życia mieszkańców województwa pomorskiego potwierdza tezę, iż jest ono w trakcie procesu bogacenia się, choć nie można go jeszcze nazwać zamożnym. Najbardziej popularną formą spędzania czasu wolnego jest oglądanie telewizji. Przy czym, im niższe dochody tym większa skłonność do poświęcania na to czasu. Dużo gorzej wygląda natomiast sytuacja, jeśli chodzi o aktywne formy spędzania czasu wolnego. Najczęściej wskazywano spędzanie czasu wolnego na działce. Takie formy jak bieganie, pływanie, jazda na rowerze czy gry na powietrzu otrzymały zdecydowanie mniej wskazań. Przeszło 1/3 społeczeństwa spędza urlop w domu. 60% respondentów nie uprawia żadnego sportu. Z odpowiedzi respondentów wynika, iż mają oni rosnąca świadomość zasadności aktywnego spędzania czasu wolnego, aczkolwiek w większości jeszcze nie stosują tego w swojej praktyce. Rekomendacja: Skłonność do korzystania z aktywnych form wypoczynku będzie rosła wraz ze wzrostem dochodów oraz świadomością korzyści dla zdrowia. Należy w niedalekiej przyszłości spodziewać się wzrostu zainteresowania infrastrukturą wypoczynku aktywnego. Zatem, zasadne jest już obecnie przygotowywanie infrastruktury sportowej, wypoczynkowej i turystycznej. Działania w tym zakresie wsparte programami propagowania zdrowego stylu życia i wypoczynku mogą także przyczyniać się do przyspieszenia pozytywnych przemian modelu wypoczynku mieszkańców województwa. Ocena poziomu zadowolenia ze stanu zdrowia mieszkańców jest silnie pozytywnie skorelowana z poziomem dochodów i wykształcenia. Rekomendacja: Działania na rzecz rozwoju gospodarczego oraz podnoszenia poziomu wykształcenia, kształcenia ustawicznego czy podnoszenia świadomości zdrowotnej mogą mieć także istotnie wpływać na poczucie stanu zdrowia mieszkańców. Podobnie jak reszta Polaków, mieszkańcy województwa pomorskiego cechują się niskim poziomem kapitału społecznego. Bardzo niewielu spośród nich należy do organizacji pozarządowych lub bierze udział w inicjatywach społecznych we współpracy z innymi mieszkańcami, na rzecz dobra wspólnego. Rekomendacja: Działania służące budowie kapitału społecznego powinny być intensyfikowane, zwłaszcza w ramach systemu edukacji oraz poprzez szersze 135 wsparcie dla różnego rodzaju inicjatyw lokalnych lub obywatelskich, tak aby tworzyć przekonanie o tym, że takie postawy i przedsięwzięcia mogą przynosić realne rezultaty. Wykorzystywanie Internetu nie jest jeszcze powszechne. Korzystanie z niego deklaruje 56% respondentów, przy czym odsetki są bardzo wyraźnie uzależnione od wieku respondentów. Częściej korzystają z Internetu mieszkańcy dużych miast niż osoby zamieszkujące tereny wiejskie a także osoby o wyższym poziomie dochodu. Rekomendacje: Biorąc pod uwagę konieczność budowy społeczeństwa informacyjnego, należy podjąć działania upowszechniające korzystanie z Internetu wśród osób starszych, mieszkańców terenów wiejskich i osób o niskich dochodach. Dla całej badanej próby przeciętny poziom zadowolenia z życia osiągną wartość 3,91 (w 5-punktowej skali). Wyrażając w odsetkach, blisko 77% respondentów w województwie pomorskim jest raczej zadowolonych lub bardzo zadowolonych ze swojego życia. Wskaźnik ten jest pozytywnie skorelowany z poziomem dochodów i wykształcenia. Dochód wydaje się główną zmienną warunkującą nie tylko status materialny, ale także ogólny poziom zadowolenia. Taka obserwacja jest typowa dla krajów w fazie wzrostu gospodarczego. Rekomendacja: Na obecnym etapie rozwoju zwiększanie poziomu zadowolenia z życia mieszkańców musi opierać się na podwyższaniu dochodów i poziomu wykształcenia. Jednak należy uwzględniać, iż w bliskiej perspektywie, wraz z osiąganiem krytycznego poziomu dochodów, znaczenia zaczną nabierać dodatkowe aspekty kształtujące zadowolenie z życia takie jak zaspokojenie potrzeb kulturowych i duchowych, czy też związane ze wzrostem zasobu kapitału społecznego. Do ich zaspokajania należy przygotowywać się już obecnie. Analiza ogólnego poziomu zadowolenia z życia wykazała jego najniższy poziom w powiatach: sztumskim, bytowskim, słupskim i kwidzyńskim natomiast najwyższy w powiatach: nowodworskim, lęborskim, kościerskim, miastach Gdańsk i Gdynia. Odnosząc ogólny poziom zadowolenia z życia do poziomu dochodów netto w gospodarstwie domowym, można stwierdzić, iż poziom zadowolenia z życia jest najwyższy w powiatach „przeciętnych”, niższy w powiatach „ponadprzeciętnych”, a najniższy w powiatach najuboższych. Z przeprowadzonych analiz wynika, że to poziom dochodu jest zmienną najsilniej różnicującą poziom ogólnego zadowolenia. Drugim czynnikiem różnicującym jest poziom wykształcenia. Należy jednak pamiętać, iż w przypadku subiektywnej oceny 136 poziomu zadowolenia niemierzalnym. mają wpływ także inne czynniki o charakterze Rekomendacje: Zważywszy, że najwyższy poziom niezadowolenia z warunków i jakości życia występuje w powiatach sztumskim, kwidzyńskim i chojnickim, to właśnie w odniesieniu do tych obszarów należałoby zintensyfikować działania prorozwojowe, wspierające je w sposób wieloaspektowy, przede wszystkim w zakresie przedsiębiorczości, poziomu wykształcenia mieszkańców. Nie należy pomijać kwestii integracji społecznej, która powinna być nastawiona kierunkowo na zmniejszanie rozwarstwienia dochodów, a więc w maksymalnie możliwy sposób, na wsparcie aktywności zarobkowej osób zagrożonych wykluczeniem. Gospodarstwa domowe o ponadprzeciętnym poziomie dochodu zdecydowanie lepiej oceniają perspektywy na przyszłość niż gospodarstwa domowe o niskim poziomie dochodu. Obserwacja ta jest związana z wcześniejszymi spostrzeżeniami co do wagi dochodu jako podstawowego czynnika determinującego warunki, jakość i poziom życia. Osoby o wykształceniu co najmniej średnim zdecydowanie lepiej oceniają swoje perspektywy na przyszłość w porównaniu do osób o niższym poziomie wykształcenia. Rekomendacja: Należy promować podwyższanie poziomu wykształcenia mieszkańców województwa i rozwijać system kształcenia ustawicznego, przygotowujący mieszkańców do sprostania wyzwaniom przyszłości. W dłuższej perspektywie, to poziom wykształcenia i kompetencji mieszkańców będzie decydował o poziomie dochodów i jakości życia w województwie pomorskim. 137 Literatura 1. Allardt E., Having, Loving, Being. An Alternative to the Swedish model of welfare research, [w:] M. Nussbaum, A. Sen, The Quality of Life, Clarendon Press, Oxford, 1993. 2. Czapiński J., Psychologia szczęścia, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa, 1994. 3. Czapiński J., Panek T. (red.) Diagnoza Społeczna, Rada Monitoringu Społecznego 2000-2009: www.diagnoza.com. Data pobrania: 15 lipca 2011. 4. Czapiński J. (red.) Badanie warunków i jakości życia oraz zachowań ekonomicznych w gospodarstwach domowych województwa podkarpackiego, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów, 2010. 5. Dziurowicz-Kozłowska A., Wokół pojęcia jakości życia, [w:] Psychologia jakości życia, t. 1, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Warszawa, 2002. 6. Deaton A., Understanding Consumption, Oxford University Press, Oxford, 1992. 7. Easterlin R. A., The Economics of Happiness, Oxford University Press, Oxford, 2006. 8. Easterlin R. A., Does economic growth improve the human lot? Some empirical evidence. In Nations and Households in Economic Growth, Academic Press, New York, 1974. 9. Easterlin R. A., Will raising the incomes of all increase the happiness of all? Journal of Economic Behavior & Organization, Volume 27, Issue 1, Elsevier, 1995. 10. Frey B., Stutzer A., Happiness and economics: how the economy and institutions affect well-being, Princeton University Press, Zurich, 2002. 11. Linley A. P., Joseph S. S., Psychologia pozytywna w praktyce, PWN, Warszawa, 2007. 12. Lissowski G. (red.), Metodologiczne problemy zjawiska niedostępności w badanich sondażowych, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006. 13. Maslow A., Motywacja i osobowość, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa, 1990. 138 14. Panek T., Statystyka Społeczna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, 2007. 15. Putnam R., Demokracja w działaniu, Wydawnictwo Znak, Kraków, 1995. 16. Ratajczak Z., W pogoni za jakością życia. O psychologicznych kosztach radzenia sobie w sytuacjach kryzysu ekonomicznego, Kolokwia Psychologiczne t. 2, Instytut Psychologii PAN, Warszawa, 1993. 17. Rószkiewicz M., Narzędzia statystyczne w analizach marketingowych, PWN, Warszawa, 2002 18. Rószkiewicz M., Metody ilościowe w badaniach marketingowych, PWN, Warszawa, 2002. 19. Sytuacja gospodarstw domowych w 2010 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS, Warszawa, 2011. 20. Sztompka P., Zaufanie. Fundament Społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków, 2007. 21. Veenhoven R., Subjective Measures of Well-Being, UNU-WIDER, Helsinki, 2004. 22. Veenhoven R., Why Social Policy Needs Subjective Indicators, Social Science Research Center Berlin, Berlin, 2002. 23. VanPraag B. M., The relativity of the Well-being concept, [w:] M. Nussbaum, A. Sen (red.), The Quality of Life, Oxford University Press, Oxfrod, 1993. 24. Walker I., Smith H. J., Relative Deprivation: Specification, Development, and Integration, Cambridge University Press, Cambridge, 2001. 25. Baza danych Eurostatu: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/education/data/database 26. Wiórka B., Polacy o swoim zadowoleniu z życia. Opinie z lat 1994-2008, CBOS, Warszawa,, 2009 139 Spis wykresów Wykres 1. Dochód netto na głowę w gospodarstwach domowych według badania Diagnoza Społeczna 2009 ............................................................. 30 Wykres 2. Zadowolenie z sytuacji finansowej rodziny według badania Diagnoza Społeczna 2009 .......................................................................... 32 Wykres 3. Ocena zmiany możliwości zaspokojenia potrzeb żywnościowych w roku 2009 w porównaniu z rokiem 2007 według badania Diagnoza Społeczna 2009 .......................................................................... 32 Wykres 4. Ocena materialnego poziomu życia według badania Diagnoza Społeczna 2009 .......................................................................................... 33 Wykres 5. Poziom zadowolenia z poszczególnych wymiarów życia w ocenie mieszkańców województwa pomorskiego według badania Diagnoza Społeczna 2009 .......................................................................... 34 Wykres 6. Poziom zadowolenia z sytuacji finansowej według badania Diagnoza Społeczna 2009 .......................................................................... 35 Wykres 7. Poziom zadowolenia z perspektyw na przyszłość według badania Diagnoza Społeczna 2009 .......................................................................... 36 Wykres 8. Ranking województwa pomorskiego ze względu na wybrane wymiary zadowolenia z życia, według badania Diagnoza Społeczna 2009............................................................................................................ 37 Wykres 9. Przeciętny dochód na głowę w gospodarstwach domowych oraz stopień nierównomierności rozkładu dochodów w powiatach województwa pomorskiego ........................................................................ 45 Wykres 10. Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego na przestrzeni ostatnich 3 miesięcy według głównego źródła dochodu ...................................................................................................... 49 Wykres 11. Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego na przestrzeni ostatnich 3 miesięcy według typu gospodarstwa domowego .................................................................................................. 49 Wykres 12. Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego na przestrzeni ostatnich 3 miesięcy według wielkości miejscowości zamieszkania .............................................................................................. 50 Wykres 13. Ocena bieżącej sytuacji materialnej w powiatach województwa pomorskiego ............................................................................................... 51 Wykres 14. Ocena zmian sytuacji materialnej gospodarstw domowych w ciągu ostatniego roku względem głównych typów źródeł utrzymania .................................................................................................. 53 Wykres 15. Ocena zmian sytuacji materialnej gospodarstw domowych na przestrzeni ostatniego roku względem typu gospodarstwa domowego .................................................................................................. 54 Wykres 16. Ocena zmian sytuacji materialnej gospodarstw domowych na przestrzeni ostatniego roku względem wielkości miejscowości zamieszkania. ............................................................................................. 54 140 Wykres 17. Ocena zmiany sytuacji materialnej gospodarstw domowych w ciągu ostatniego roku według powiatów województwa pomorskiego ............................................................................................ 55 Wykres 18. Indeks zaspokojenia potrzeb żywnościowych i odzieżowych względem łącznego dochodu netto gospodarstw domowych w województwie pomorskim ...................................................................... 61 Wykres 19. Indeks zaspokojenia potrzeb żywnościowych i odzieżowych względem typu gospodarstwa domowego w województwie pomorskim............................................................................................... 61 Wykres 20. Ocena zdolności finansowej gospodarstwa domowego do zaspokajania potrzeb żywnościowych w porównaniu do sytuacji z ubiegłego roku względem łącznego dochodu netto gospodarstw domowych .......................................................................... 62 Wykres 21. Ocena zdolności finansowej gospodarstwa domowego do zaspokajania potrzeb odzieżowych w porównaniu do sytuacji z ubiegłego roku względem łącznego dochodu netto gospodarstw domowych ............................................................................................... 63 Wykres 22. Czynniki decydujące o zakupie produktów żywnościowych względem poziomu łącznego dochodu netto gospodarstw domowych ............................................................................................... 66 Wykres 23. Czynniki decydujące o zakupie odzieży względem poziomu łącznego dochodu netto gospodarstw domowych. .................................. 66 Wykres 24. Średnia wartość indeksu zasobności materialnej ze względu na poziomu łącznego dochodu netto gospodarstw domowych ................ 69 Wykres 25. Średnia wartość indeksu zasobności materialnej ze względu na główne źródło dochodu gospodarstwa domowego ............................. 69 Wykres 26. Średnia wartość indeksu wyposażenia budynku oraz domu/mieszkania w zależności od typu gospodarstwa domowego ............................................................................................... 73 Wykres 27. Ocena zadowolenia z warunków mieszkaniowych gospodarstwa domowego ze względu na poziom łącznych dochodów netto ................. 74 Wykres 28. Ocena zadowolenia z warunków mieszkaniowych gospodarstwa domowego ze względu na typ budynku .................................................. 75 Wykres 29. Elementy infrastruktury wskazywane przez głowy gospodarstw domowych jako obecne w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego ............................................................................................... 78 Wykres 30. Odsetek gospodarstw, w których znajdują się dzieci do lat 16, które korzystają z poszczególnych form zajęć dodatkowych świadczonych przez placówki oświatowe ............................................... 80 Wykres 31. Indeks jakości i dostępności edukacji według powiatów województwa pomorskiego ..................................................................... 83 Wykres 32. Ocena dostępności usług w odpłatnych i nieodpłatnych placówkach służby zdrowia w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego ........................................................................ 84 Wykres 33. Zadowolenie z funkcjonowania służby zdrowia w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego ........................................................ 86 141 Wykres 34. Poczucie bezpieczeństwa w najbliższej okolicy mieszkańców województwa pomorskiego ..................................................................... 87 Wykres 35. Formy przestępstw wskazane przez mieszkańców województwa pomorskiego ............................................................................................ 88 Wykres 36. Zadowolenie z czystości powietrza w okolicy, w której mieszkają respondenci według wielkości miejsca zamieszkania ............................. 89 Wykres 37. Częstotliwość korzystania z komunikacji publicznej ze względu na płeć mieszkańców województwa pomorskiego .................................. 91 Wykres 38. Częstotliwość korzystania z komunikacji publicznej ze względu na wielkość miejsca zamieszkania mieszkańców województwa pomorskiego ............................................................................................ 92 Wykres 39. Częstotliwość korzystania z komunikacji publicznej ze względu na wiek mieszkańców województwa pomorskiego ................................. 92 Wykres 40. Czas dojazdu do pracy lub szkoły ze względu na wielkość miejscowości zamieszkania ..................................................................... 93 Wykres 41. Zadowolenie z poszczególnych aspektów funkcjonowania komunikacji publicznej wśród jej użytkowników ................................... 93 Wykres 42. Formy spędzania czasu wolnego względem poziomu dochodu gospodarstwa domowego ........................................................................ 97 Wykres 43. Aktywne formy spędzania czasu wolnego względem poziomu dochodu gospodarstwa domowego.......................................................... 99 Wykres 44. Formy spędzania urlopu względem poziomu dochodu gospodarstwa domowego ...................................................................... 101 Wykres 45. Zadowolenie mieszkańców województwa pomorskiego ze stanu zdrowia względem poziomu dochodu ................................................... 102 Wykres 46. Zadowolenie mieszkańców województwa pomorskiego ze stanu zdrowia względem poziomu wykształcenia .......................................... 103 Wykres 47. Poziom ogólnego zadowolenia z życia w województwie pomorskim oraz w poszczególnych powiatach ..................................... 111 Wykres 48. Poziom ogólnego zadowolenia z życia w poszczególnych powiatach województwa pomorskiego .................................................. 112 Wykres 49. Poziom ogólnego zadowolenia z życia ze względu na łączny dochód netto gospodarstw domowych .................................................. 113 Wykres 50. Ranking poszczególnych wymiarów zadowolenia z życia uszeregowany względem łącznej wartości odpowiedzi „zdecydowanie zadowolony” i „raczej zadowolony” ............................ 115 Wykres 51. Zadowolenie z poziomu wykształcenia według posiadanego wykształcenia respondentów ................................................................. 116 Wykres 52. Ładunki określające zadowolenie mieszkańców województwa pomorskiego .......................................................................................... 118 Wykres 53. Ocena zadowolenia z perspektyw na przyszłość ze względu na poziom dochodu łącznego netto gospodarstw domowych ................ 126 Wykres 54. Ocena zadowolenia z perspektyw na przyszłość ze względu na poziom wykształcenia respondentów ............................................... 127 142 Spis tabel Tabela 1. Ranking powiatów województwa pomorskiego ze względu na dwa czynniki zadowolenia z życia ................................................................ 119 Tabela 2. Regresja czynnika pierwszego: zadowolenie z sytuacji gospodarstwa domowego ze względu na podstawowe zmienne społeczno-demograficzne ...................................................................... 123 Tabela 3. Regresja czynnika drugiego: zadowolenie z osiągnięć indywidualnych ze względu na podstawowe zmienne społecznodemograficzne ....................................................................................... 124 Spis diagramów Diagram 1. Schemat relacji między warunkami, jakością życia oraz zadowoleniem z życia wykorzystany w badaniu ............................. 28 Spis map Mapa 1. Przeciętny dochód na głowę w gospodarstwach domowych w powiatach województwa pomorskiego ..................................................... 46 Mapa 2. Stopień nierównomierności rozkładu dochodów w powiatach województwa pomorskiego (mierzony ilorazem decyla 9 i decyla 1 rozkładu dochodów)...................................................................................... 47 Mapa 3. Ocena bieżącej sytuacji materialnej w powiatach województwa pomorskiego .................................................................................................. 51 Mapa 4. Ocena zmiany sytuacji materialnej gospodarstw domowych w ciągu ostatniego roku według powiatów województwa pomorskiego .................... 56 Mapa 5. Gospodarstwa domowe deklarujące pogorszenie zdolności finansowej gospodarstwa domowego do zaspokajania potrzeb żywnościowych w porównaniu do sytuacji z ubiegłego roku ....................... 64 Mapa 6. Gospodarstwa domowe deklarujące pogorszenie zdolności finansowej gospodarstwa domowego do zaspokajania potrzeb odzieżowych w porównaniu do sytuacji z ubiegłego roku ............................ 64 Mapa 7. Średnia wartość indeksu wyposażenia budynku mieszkalnego według powiatu województwa pomorskiego ............................................................. 72 Mapa 8. Średnia wartość indeksu wyposażenia domu/mieszkania według powiatu województwa pomorskiego ............................................................. 72 Mapa 9. Łączny odsetek respondentów "zadowolonych" i "raczej zadowolonych" z sytuacji mieszkaniowej gospodarstwa domowego według powiatów .......................................................................................... 75 Mapa 10. Respondenci określający okolice swojego miejsca zamieszkania jako "bezpieczną" lub "raczej bezpieczną" według powiatów województwa pomorskiego ........................................................................... 88 143 Mapa 11. Odsetek respondentów korzystających z Internetu według powiatów województwa pomorskiego ..................................................... 106 Mapa 12. Poziom ogólnego zadowolenia z życia w poszczególnych powiatach województwa pomorskiego .................................................... 111 Mapa 13. Zadowolenie z sytuacji gospodarstwa domowego według powiatów województwa pomorskiego ...................................................................... 120 Mapa 14. Zadowolenie z osiągnięć indywidualnych według powiatów województwa pomorskiego ...................................................................... 120 144 Załącznik 1. Opis zastosowanej metodologii, narzędzia badawcze, opis realizacji badania Wprowadzenie do części metodologicznej Podstawowym założeniem badania było uzyskanie reprezentatywnych danych na poziomie powiatu zarówno dla gospodarstw domowych, jak i dla danych indywidualnych (członków gospodarstw domowych) Aby uzyskać reprezentatywność na poziomie powiatu dla danych dotyczących gospodarstw domowych próba do badania została dobrana w sposób losowy, uwzględniając proporcje wielkości miejscowości zamieszkania. Przy założonej wielkości próby 4000 wywiadów w gospodarstwach domowych w województwie pomorskim, próba zostało rozłożona w sposób proporcjonalny na poszczególne powiaty. Błąd maksymalny dla województwa przy tak założonej próbie wynosił 2%. Dla danych w poszczególnych powiatach waha się od 5% do maksymalnie 10%. Tabela I. Struktura próby i populacji wraz z maksymalnym błędem Powiat Próba zrealizowana Wielkość populacji bytowski 138 76 078 Maksymalny błąd oszacowania przy 95% przedziale ufności 9% chojnicki 166 93 674 8% człuchowski 102 56 759 10% gdański 168 94 473 8% kartuski 210 117 067 7% kościerski 120 68 557 9% kwidzyński 146 81 940 8% lęborski 116 64 035 9% malborski 114 62 919 9% nowodworski 100 35 683 10% pucki 140 77 507 8% słupski 164 93 466 8% starogardzki 222 124 345 7% sztumski 102 41 653 10% tczewski 208 113 717 7% wejherowski 344 194 078 5% 411 247 539 5% Gdynia 145 Gdańsk 759 456 874 4% Słupsk 172 96 871 8% Sopot 100 38 276 10% Ogółem 4002 2 235 511 2% Źródło: Opracowanie własne Uzyskane w badaniu wyniki w celu zachowania ich reprezentatywności pod względem struktury gospodarstw domowych, jak i pod względem wyników indywidualnych zostały poddane procedurze ważenia. Dla danych uzyskanych w gospodarstwach domowych w skali powiatu ważenie odnosiło się do wielkości powiatu oraz wielkości gospodarstwa domowego 54. Czynniki, które zostały wzięte pod uwagę przy procedurze ważenia zostały oparte na istniejących danych dla gospodarstw domowych i dla danych indywidualnych na poziomie powiatu według danych GUS55. Szczegóły przeprowadzonej procedury ważenia danych, wyboru czynników poddanych ważeniu oraz uzyskanych rozkładów wyników dla wybranych zmiennych znajdują się w rozdziale „Ważenie danych”. Uzyskane w badaniu i poddane procedurze ważenia wyniki są reprezentatywne dla gospodarstw domowych i dla członków gospodarstw domowych, co oznacza, iż można je ekstrapolować na populacje gospodarstw domowych i członków gospodarstw domowych na poziomie powiatów w województwie pomorskim. Opis zastosowanej metodologii badania Badanie zostało zrealizowane metodą pomiaru ilościowego opartego o wywiad kwestionariuszowy face-to-face, na reprezentatywnej, dla powiatów województwa próbie losowej gospodarstw domowych. Losowanie zostało przeprowadzone z uwzględnieniem warstw (powiatów). Wywiady zostały zrealizowane w domach respondentów (gospodarstwach domowych) przez przeszkolonych ankieterów, wyposażonych w specjalnie przygotowane narzędzie badawcze (kwestionariusz) składające się z przygotowanych pytań, na które odpowiadali respondenci. Narzędzie badawcze zostało wystandaryzowane i przy jego wykorzystaniu przeprowadzono wywiady w badanych podmiotach tj. gospodarstwach domowych. Pytania zawarte w kwestionariuszu ściśle nawiązywały do wyróżnionych przed 54 Taka sama procedura ważenia została zastosowana w projekcie „Badanie warunków i jakości życia oraz zachowań ekonomicznych w gospodarstwach domowych województwa podkarpackiego” pod kierunkiem prof. Janusza Czaplińskiego w 2010 r. 55 Dane Spisu powszechnego dla gospodarstw domowych, 2002, GUS; dane GUS o wielkości populacji za rok 2010 i 2011. 146 rozpoczęciem badania obszarów badawczych i wypełniły założone cele badania. Odpowiedzi respondentów pozwoliły na diagnozę wcześniej określonych aspektów będących przedmiotem zainteresowania Zamawiającego badanie. Pytania kwestionariuszowe wraz z kafeterią odpowiedzi zostały tak skonstruowane, by informacje dzięki nim uzyskane były jednoznaczne i dawały się porównywać miedzy respondentami. Pytania zawarte w kwestionariuszu w większości przypadków były pytaniami zamkniętymi, z przygotowaną kafeterią odpowiedzi, najczęściej o 5-stopniowej skali oceny. Odpowiedzi miały charakter jednokrotnego lub wielokrotnego wyboru. W związku, z czym uzyskane dane mają charakter ilościowy, co pozwoliło na oszacowanie na ile dana postawa lub opinia przeważa lub nie w badanej populacji. Podstawowym operatem badawczym było gospodarstwo domowe. W ramach gospodarstwa domowego zostały przeprowadzone wywiady z jego członkami. W gospodarstwach domowych zostały wyróżnione dwa typy respondentów: Głowa gospodarstwa domowego - pełnoletni członek gospodarstwa domowego, na którym spoczywa główna odpowiedzialność za utrzymanie rodziny oraz podejmowanie istotnych dla gospodarstwa domowego decyzji. Jest to osoba, która całkowicie lub w przeważającej części dostarcza środków utrzymania dla danego gospodarstwa domowego. Jeżeli dwie lub więcej osób dostarczają środków utrzymania w jednakowym stopniu, za głowę gospodarstwa domowego uznaje się osobę, która tymi środkami rozporządza. Jeżeli trudno było wskazać taką osobę (decyzje są podejmowane wspólnie przez dwóch lub więcej członków gospodarstwa domowego), głowa gospodarstwa domowego będzie wskazywana przez członków gospodarstwa domowego lub była to osoba, która wnosi najwyższy wkład finansowy w działanie gospodarstwa domowego. Pozostali członkowie gospodarstwa domowego - członkowie gospodarstwa domowego niebędący głową gospodarstwa domowego w wieku powyżej 16 lat i obecni podczas realizacji wywiadu w gospodarstwie domowym. Opis zastosowanych technik zbierania danych Przy realizacji badania zostały wykorzystano dwie techniki zbierania danych. Wybór techniki uzależniony był od zakresu pozyskiwanych informacji i typu respondenta: głowa gospodarstwa domowego, pozostali członkowie gospodarstwa domowego. Wywiady były realizowane w domach respondentów. 147 Przy realizacji badania ilościowego została wykorzystana technika zbierania danych PAPI (z ang. Paper and Pencil Interview - ankieta papierowa wypełniana przez ankietera podczas wywiadu z respondentem) oraz technika zbierania danych wywiad audytoryjny (ankieta papierowa do samodzielnego wypełnienia przez respondenta). Ankiety z głową gospodarstwa domowego - zostały przeprowadzone metodą wywiadu bezpośredniego techniką PAPI. Ankiety z członkami gospodarstw domowych - została przeprowadzone metodą samodzielnego wypełniania kwestionariusza, techniką ankiety audytoryjnej przez respondentów. Technika PAPI jest to ilościowa technika zbierania danych za pomocą wywiadu bezpośredniego prowadzonego przez przeszkolonego ankietera z respondentem przy użyciu wystandaryzowanej ankiety papierowej. Pytania oraz kafeterie odpowiedzi odczytuje ankieter, a następnie w kwestionariuszu zapisuje odpowiedzi udzielone przez respondenta. Ankieta audytoryjna to jedna z technik badawczych zbierania danych przy wykorzystaniu ankiet papierowych do samodzielnego wypełnienia przez większą grupę respondentów przy asyście ankietera. Polega ona na zebraniu w pewnej przestrzeni, w tym wypadku miejscu zamieszkania, wybranej grupy osób i rozdaniu im ankiet do wypełnienia. Ankieter w takiej sytuacji nie przeprowadza wywiadu osobiście z każdym respondentem, ani nie odczytuje pytań, jedynie ogranicza się do podania celu prowadzonych badań i ewentualnie tłumaczy, jak ankietę należy wypełnić. Dane w ten sposób zebrane (zarówno w badaniu PAPI jak i ankiecie audytoryjnej) zostały zakodowane i wprowadzane do elektronicznej bazy danych, następnie poddawane obróbce analitycznej. Kodowanie polegało na przypisaniu każdej ankiecie unikalnego numeru cyfrowego. W kodzie tym zawarte zostały informacje dotyczące rodzaju ankiety, warstwy, kwoty, oraz numeru przyporządkowanego badanemu podmiotowi wraz z informacją o typie respondenta (głowa gospodarstwa domowego, inny uczestnik gospodarstwa domowego). Każde pytanie oraz odpowiedź przypisana do pytania również otrzymała unikalny (w ramach ankiety) kod numeryczny. Tak zakodowane dane zostały wprowadzane do elektronicznej bazy danych i stworzyły zbiór danych, zwany dalej macierzą danych. W zależności od potrzeb została ona poddana procedurze ważenia według założonych kwot. 148 Dane z kwestionariuszy zostały wprowadzone do bazy danych najpóźniej 4 dnia po realizacji wywiadu. Pozwoliło to na bieżąco śledzić poziom realizacji próby, kontrolować wielkość założonych kwot i warstw, a także pomogło w kontroli poprawności realizacji badania. Przed właściwą realizacją terenową badania, obydwa kwestionariusze (PAPI i Ankieta audytoryjna) zostały poddane badaniu pilotażowemu na wybranych losowo gospodarstwach domowych, celem sprawdzenia poprawności pytań wraz z odpowiedziami, sprawdzenia właściwego rozumienia pytań przez respondentów, poprawności zapisu odpowiedzi i właściwego kodowania danych. Badanie pilotażowe zostało zrealizowane na próbie 5 gospodarstw domowych. Przed realizacją projektu ankieterzy zaangażowani w projekt zostali przeszkoleni z zakresu i tematyki badania oraz z poprawnej realizacji wywiadów z respondentami, właściwego dotarcia do wylosowanych podmiotów oraz poprawnego doboru respondentów. Opis doboru próby Próba badawcza dobrana w sposób losowy wyniosła 4000 podmiotów, co stanowi niecały 1% całej populacji gospodarstw domowych w województwie pomorskim 56. Losowanie zostało przeprowadzone w ramach poszczególnych warstw (powiatów). Operatem losowanie była ulica w danej wielkości miejscowości (według kwot). Warstwami w wylosowanej próbie było 20 powiatów województwa pomorskiego. Wielkości kwot losowanych w ramach warstwy odpowiadały aktualnym danym podawanym przez GUS i odnosiły się do wielkości miejscowości w podziale 57: Miasta duże - powyżej 100 tys. mieszkańców, Miasta średnie - powyżej 10 tys. mieszkańców i poniżej 100 tys. mieszkańców, Miasta małe - poniżej 10 tys. mieszkańców, Wsie. Poprzez zachowanie kryterium losowości badanych podmiotów w obrębie powiatów i w obrębie wielkości miejscowości, uzyskano reprezentatywność wyników ze względu na grupę społeczno-ekonomiczną respondentów oraz ze względu na typ gospodarstwa domowego. Przyjęte definicje gospodarstwa domowego Za gospodarstwo domowe58 uważa się osoby mieszkające w mieszkaniach lub zamieszkanych pomieszczeniach nie będących mieszkaniami (np. strych, 56 57 Dane według GUS, „Narodowy spis powszechny 2002” Przyjęty podział odpowiada zastosowanemu w badaniu „Diagnoza Społeczna 2009” 149 barakowóz, przyczepa kempingowa, barka). Przez gospodarstwo domowe rozumie się zespół osób spokrewnionych lub niespokrewnionych, mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się. Jeżeli któraś z osób mieszkających razem utrzymuje się oddzielnie, osoba ta tworzy oddzielne jednoosobowe gospodarstwo domowe. W każdym gospodarstwie domowym wyodrębnia się “głowę” gospodarstwa, wobec której ustalano stosunek pokrewieństwa (powinowactwa) wszystkich pozostałych członków gospodarstwa domowego. Na podstawie stosunku pokrewieństwa każdej osoby z głową gospodarstwa domowego oraz dodatkowych informacji (daty zawarcia związku małżeńskiego, informacji czyje jest dziecko lub czyim partnerem jest osoba żyjąca w związku nieformalnym) ustalano skład rodzinny gospodarstwa domowego, tzn. liczbę i typy rodzin. Ze względu na liczbę oraz stosunek pokrewieństwa osób wyróżniono następujące typy gospodarstw domowych: v Jednorodzinne, v Wielorodzinne, v Nierodzinne jednoosobowe, v Nierodzinne wieloosobowe, v Rodziny niepełne. W gospodarstwach domowych wyróżnia się grupy pokoleniowe: osoby młode – w przedziale wieku 0-29 lat, w średnim wieku - 30-59 lat i starsze - 60 lat i więcej. Gospodarstwo domowe z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego (działki rolnej) jest to gospodarstwo, w którym jeden z członków jest użytkownikiem gospodarstwa rolnego, działki rolnej lub właścicielem zwierząt gospodarskich. Próba w niniejszym badaniu wyniosła 4000 gospodarstw domowych, Jak już wspomniano, wylosowana próba miała charakter warstwowy, gdzie warstwą był powiat województwa pomorskiego. W województwie pomorskim jest 16 powiatów i 4 miasta na prawach powiatu. Wielkości poszczególnych warstw w próbie zostały określone na podstawie danych GUS dotyczących wielkości populacji w powiatach województwa pomorskiego za 2010 rok. 58 Według GUS „Gospodarstwa domowe i rodziny” 150 Tabela II. Wielkość populacji w powiatach województwa pomorskiego w 2011 roku Powiat bytowski Wielkość populacji 76 078 Procentowy udział w populacji 3% chojnicki 93 674 4% człuchowski 56 759 3% gdański 94 473 4% kartuski 117 067 5% kościerski 68 557 3% kwidzyński 81 940 4% lęborski 64 035 3% malborski 62 919 3% nowodworski 35 683 2% pucki 77 507 3% słupski 93 466 4% starogardzki 124 345 6% sztumski 41 653 2% tczewski 113 717 5% wejherowski 194 078 9% Gdańsk 456 874 20% Gdynia 247 539 11% Słupsk 96 871 4% Sopot 38 276 2% Razem 2 235 511 100% Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Kwotami w próbie kontrolowanymi podczas badania była podana wyżej wielkość miejscowości. Dokładny udział poszczególnych kategorii kwotowych (wielkości miast) i powiatów województwa pomorskiego zawiera tabela nr III. 151 Tabela III. Wielkość populacji w powiatach województwa pomorskiego wraz w podziale na wielkość miejscowości w 2011 rok Powiat Liczba ludności Miasta duże Miasta średnie Miasta małe Wsie bytowski 76 078 0 27 417 0 48 661 chojnicki 93 674 0 39 918 14 474 39 282 człuchowski 56 759 0 14 250 11 327 31 182 gdański 94 473 0 26 591 0 67 882 kartuski 117 067 0 14 932 6 500 95 635 kościerski 68 557 0 23 122 0 45 435 kwidzyński 81 940 0 38 236 8 564 35 140 lęborski 64 035 0 34 601 3 760 25 674 malborski 62 919 0 38 286 4 362 20 271 nowodworski 35 683 0 0 11 307 24 376 pucki 77 507 0 26 394 7 671 43 442 słupski 93 466 0 16 056 3 753 73 657 starogardzki 124 345 0 48 246 13 631 62 468 sztumski 41 653 0 0 15 246 26 407 tczewski 113 717 0 60 226 15 041 38 450 wejherowski 194 078 0 114 034 0 80 044 Gdańsk 456 874 456 874 0 0 0 Gdynia 247 539 247 539 0 0 0 Słupsk 96 871 0 96 871 0 0 Sopot 38 276 0 38 276 0 0 Razem 2 235 511 704 413 657 456 115 636 758 006 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Przy założeniu wielkości warstw i kwot, struktura próby wynoszącej 4000 wywiadów w podmiotach przedstawia się jak zaprezentowano w tabeli nr IV. Aby móc w sposób poprawny wnioskować na poziomie powiatów, minimalna wielkość zrealizowanych wywiadów z podmiotami powinna wynieść 100 wywiadów. Biorąc pod uwagę, iż w trzech powiatach (nowodworskim, sztumski i mieście Sopot), według struktury ludności, liczba wywiadów byłaby mniejsza, zaproponowano zwiększenie do 100 wywiadów w gospodarstwach domowych, kosztem powiatów najsilniej reprezentowanych (miasta Gdańsk i Gdynia). 152 Tabela IV. Rozkłady i struktura próby na warstwy i kwoty Powiat Liczba gospodarstw domowych bytowski 136 168 człuchowski 102 gdański 169 kartuski 209 kościerski 123 kwidzyński 147 lęborski 115 malborski 113 nowodworski 100 pucki 139 słupski 167 starogardzki 222 sztumski 102 tczewski 203 wejherowski 347 Gdańsk 755 Gdynia 410 Słupsk 173 Sopot 100 Razem 4000 Źródło: Opracowanie własne chojnicki Miasta duże Miasta średnie Miasta małe Wsie 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 755 410 0 0 1165 49 71 25 48 27 41 68 62 69 0 47 29 86 0 108 204 0 0 173 100 1208 0 26 20 0 12 0 15 7 8 32 14 7 24 37 27 0 0 0 0 0 228 87 70 56 121 171 81 63 46 36 68 78 132 112 65 69 143 0 0 0 0 1398 Po zebraniu danych z badania, próba zrealizowana została przeważona, tak by wyniki odpowiadały strukturze prezentowanej w tabeli nr III, zgodnie z przyjętą procedurą ważenia. Sposób losowania Podstawą losowania były adresy (ulice) w poszczególnych powiatach. Baza adresowa wykorzystana do losowania została oparta na bazie Poczty Polskiej, kodach pocztowych spisu PNA (Spisu Pocztowych Numerów Adresowych) dla województwa pomorskiego. Kody pocztowe dla wszystkich miejscowości będących w krajowym rejestrze urzędowym podziału terytorialnego kraju TERYT 153 prowadzonym przez GUS, zawarte były w spisie PNA (wg. stanu na 1 sierpnia 2009 roku). Losowanie dotyczyło klastrów (wartości liczbowych na przecięciu kwot i warstw). Dla każdego klastra został przygotowany oddzielny operat losowania, wynikający z wielkości danego klastra w próbie. Dla każdej podwarstwy została określona liczba losowa z zakresu od 1 do N (z tym, że N nie była większa od ilości adresów w klastrze), która wyznaczyła początek losowania. Stosowanie operatu losowego zakończyło się w momencie wylosowania całej próby dla klastra. Dla każdej podwarstwy został przyjęty skok losowania uzależniony od wielkości populacji i wielkości próby w danym klastrze. Skok losowania odpowiadał za skok od pierwszego wylosowanego rekordu (adresu) wchodzącego do badania, do adresu następnego, który wszedł do badania. Obliczenie skoku do losowania dla każdej podwarstwy wyraża się następująco: iloraz liczby adresów w bazie do wielkości klastra w próbie, będący liczbą naturalną do zera miejsc po przecinku. Zasady losowania uwzględniały zróżnicowanie na kwoty. Założono, że w dużych miastach w wylosowanej lokalizacji (adresie) zostaną zrealizowane wywiady z trzema podmiotami (gospodarstwami domowymi), w miastach średnich w danym adresie zrealizowane wywiady z czterema podmiotami (gospodarstwami domowymi), w miastach małych w danym adresie zostaną zrealizowane wywiady z sześcioma podmiotami (gospodarstwami domowymi), na wsiach przy wylosowanym adresie zostanie zrealizowanych dziesięć wywiadów z podmiotami (gospodarstwami domowymi)59. Oznacza to, że losowane były wiązki respondentów, czyli w wylosowanym adresie została zrealizowana liczba wywiadów większa niż 1. Wielkość wiązki (liczba zrealizowanych wywiadów w wylosowanym adresie) zależy od wielkości miejscowości. W związku z zastosowaniem powyższego sposobu losowania, ostateczna struktura próby, na której zostało przeprowadzono losowanie oraz rozkład adresów (ulic) w poszczególnych warstwach i kwotach oparty na bazie Poczty Polskiej przedstawiono w tabeli nr 6. 59 Sposób losowania zbliżony do przyjętego w badaniu „Diagnoza społeczna 2009” 154 Tabela V. Rozkłady ilości i struktura lokalizacji do losowania w klastrach Powiat Miasta duże bytowski 0 chojnicki 0 człuchowski 0 gdański 0 kartuski 0 kościerski 0 kwidzyński 0 lęborski 0 malborski 0 nowodworski 0 pucki 0 słupski 0 starogardzki 0 sztumski 0 tczewski 0 wejherowski 0 Gdańsk 252 Gdynia 137 Słupsk 0 Sopot 0 Razem 388 Źródło: Opracowanie własne Miasta średnie 12 18 6 12 7 10 17 15 17 0 12 7 22 0 27 51 0 0 43 25 302 Miasta małe 0 4 3 0 2 0 3 1 1 5 2 1 4 7 5 0 0 0 0 0 38 Wsie 9 7 6 12 17 8 6 5 4 7 8 13 11 6 7 14 0 0 0 0 140 Dla przykładu: liczba adresów w mieście Gdańsk według bazy Poczty Polskiej wynosi 1817. Każdy z adresów otrzymał niepowtarzalny numer od 1 do 1817. Liczba adresów, jaka została wylosowana to 252. Wielkość skoku wyniosła (1817/252)=7. Na początku została wylosowana liczba startowa z zakresu od 1 do 1817. Pierwszym adresem, który wszedł do próby to adres o przypisanym numerze 427, kolejny adres został obliczony według wzoru (427+7)=434, itp., aż do wylosowania 252 adresów. Po wylosowaniu adresu, ankieter udał się do gospodarstw domowych znajdujących się w pobliżu danego wylosowanego adresu i przeprowadzał wywiady z podmiotami w zależności od typu kwoty (wielkości miejscowości). 155 Struktura wylosowanej próby Procedura losowania próby poprzez losowanie adresów, w której w zależności od wielkości miejscowości, były przeprowadzane konkretne liczby wywiadów (wiązek), skutkowała, że rozłożenie liczby wywiadów w poszczególnych powiatach różniło się od modelu założonej struktury próby. Wynika to z ogólnych reguł matematycznych zastosowanej procedury losowania. Zróżnicowanie liczby wywiadów w poszczególnych klastrach nie było jednak większe niż 5 wywiadów na założony klaster. Liczba wszystkich wywiadów w gospodarstwach domowych wyniosła 4002, a nie jak zakładała próba 4000. Dokładny rozkład wylosowanej i zrealizowanej próby przedstawia tabela nr 8. Tak zrealizowana próba była następnie poddana ważeniu do struktury wielkości populacji. Tabela VI. Rozkłady wylosowanych podmiotów do badania Powiat Wieś Miasto małe Miasto średnie Miasto duże Razem bytowski 90 0 48 0 138 chojnicki 70 24 72 0 166 człuchowski 60 18 24 0 102 Gdańsk 0 0 0 759 759 gdański 120 0 48 0 168 Gdynia 0 0 0 411 411 kartuski 170 12 28 0 210 kościerski 80 0 40 0 120 kwidzyński 60 18 68 0 146 lęborski 50 6 60 0 116 4malborski 40 6 68 0 114 nowodworski 70 30 0 0 100 pucki 80 12 48 0 140 Słupsk 0 0 172 0 172 słupski 130 6 28 0 164 Sopot 0 0 100 0 100 starogardzki 110 24 88 0 222 sztumski 60 42 0 0 102 156 tczewski 70 30 108 0 208 wejherowski 140 0 204 0 344 Suma końcowa 1400 228 1204 1170 4002 Źródło: Opracowanie własne Ważenie danych Ważenie danych jest to procedura matematyczna stosowana w odniesieniu do danych uzyskanych z badania ilościowego, której celem jest zapewnienie, by struktura/skład próby badawczej odpowiadał rzeczywistym proporcjom określonej cechy w całej badanej populacji (np. wiek, płeć i dochody respondentów w próbie rozkładały się zgodnie z realnymi proporcjami tych parametrów w całej zbiorowości Polaków). Od strony statystycznej, ważenie danych polega na obniżeniu rangi (wagi) odpowiedzi respondentów nadreprezentowanych w próbie i podwyższeniu rangi odpowiedzi respondentów niedoreprezentowanych. Ważenie danych stosowane jest w większości badań społecznych i marketingowych o charakterze ilościowym realizowanych na próbach losowych lub losowo-kwotowych, w chwili, gdy są dostępne informacje o cechach w badanej populacji (struktura danej cechy w populacji), poprzez które ma zostać przeprowadzone ważenie. Ważenie danych z ankiety: „Głowa gospodarstwa domowego” Przed przystąpieniem do analizy zostało przeprowadzone ważenie danych dotyczących ankiety „Głowa Gospodarstwa Domowego”. Zostało ono zrealizowane w trzech krokach, które zostały niżej omówione. Ważenie zostało przeprowadzone z dwóch powodów. Pierwszym powodem ważenia było zachowanie proporcji i struktury gospodarstw domowych ze względu na wielkość powiatów. Powód ten wynikał ze zróżnicowanej wielkości powiatów i przyjętego sposobu losowania danych. Drugim powodem ważenia była struktura gospodarstw domowych ze względu na dane społeczno-ekonomiczne. Aby w pełni poprawnie przeprowadzić ten aspekt ważenia należało odnieść się do dostępnych danych ilustrujących strukturę społeczno-ekonomiczną gospodarstw domowych na poziomie powiatów. W tym celu zostały przestudiowane dane dotyczące gospodarstw domowych z badania GUS Narodowy spis powszechny 2002. Dana dostępna dla powiatów, którą można bezpośrednio wykorzystać w procedurze ważenie na poziomie powiatów to 157 informacja dotycząca wielkości gospodarstwa domowego (liczba członków)60. Inne dane charakteryzujące gospodarstwa domowe na poziomie powiatów nie są dostępne. Pierwszym krokiem ważenia było odwzorowanie struktury przebadanej próby do struktury badanej populacji pod względem wielkości miejscowości i powiatów i liczby zrealizowanych wywiadów w gospodarstwach domowych do 4000. Dotyczyło to powiatów: nowodworskiego, sztumskiego, miasta Sopot (próba była zawyżona odpowiednio o 0,904%, 0,637%, i 0,788%), oraz miast Gdańsk i Gdynia (próba była zaniżona odpowiednio o 1,56% i 0,823%). Zróżnicowanie liczby wywiadów pokazuje tabela VIII. Drugim krokiem ważenia było dostosowanie struktury próby wynikające z zastosowanego operatu losowania adresów (wiązek), w których była realizowana różna liczba wywiadów (uzależniona od wielkości miejscowości). Ważenie pozwoliło na dokładne odwzorowanie danych na założonej próbie według danych GUS i uzyskanie reprezentatywność danych dotyczących gospodarstw domowych. Tabela VII. Rozkład wylosowanych podmiotów do badania z założoną próbą i rzeczywista strukturą. Dane z założonej próby Powiat Próba zwiększająca udział wywiadów w mniej licznych powiatach Próba wylosowana Różnice z ważenia i próby (pomiędzy III a I wynikające z operatu losowania i zwiększająca udział) Tabela I Tabela II Liczebność Liczebność Liczebność bytowski 136 136 138 2 2 chojnicki 168 168 166 -2 -2 człuchowski 102 102 102 0 0 gdański 169 169 168 -1 -1 kartuski 209 209 210 1 1 kościerski 123 123 120 -3 -3 lęborski 115 115 116 1 1 60 Tabela III Różnice z ważenia i próby (pomiędzy III a II wynikające z operatu losowania) Wykorzystując tę samą daną zostało zrealizowane ważenie w Badanie warunków i jakości życia oraz zachowań ekonomicznych w gospodarstwach domowych województwa podkarpackiego” pod kierunkiem prof. Janusza Czaplińskiego Warszawa-Rzeszów 2010 158 malborski 113 113 114 1 1 nowodworski 64 100 100 0 36 pucki 139 139 140 1 1 Gdańsk 817 755 759 4 -58 Gdynia 443 410 411 1 -32 kwidzyński 147 147 146 -1 -1 Słupsk 173 173 172 -1 -1 słupski 167 167 164 -3 -3 Sopot 68 100 100 0 32 starogardzki 222 222 222 0 0 sztumski 75 102 102 0 27 tczewski 203 203 208 5 5 wejherowski 347 347 344 -3 -3 Razem 4000 4000 4002 2 2 Źródło: Opracowanie własne Trzecim krokiem ważenia uzyskanych danych było ważenie dotyczące wielkości gospodarstwa domowego. Wyróżniono pięć kategorii wielkości gospodarstwa domowego: v Gospodarstwa jednoosobowe, v Gospodarstwa dwu osobowe, v gospodarstwa trzy osobowe, v Gospodarstwa cztero osobowe, v Gospodarstwa pięcioosobowe i większe. Strukturę danych uzyskanych z Spisu powszechnego z 2002 roku GUS, do których zostały przeważone dane z badania przedstawia tabela VIII. Tabela VIII. Struktura wielkości gospodarstwa domowego w powiatach województwa pomorskiego w 2002 roku, według których została przeprowadzona procedura ważenia Powiat Ogółem Jedno osobowe Dwu osobowe Trzy osobowe Cztero osobowe Pięcioosobowe i więcej bytowski 22 192 3 918 4 232 4 096 4 674 5 272 chojnicki 27353 4793 5378 5430 5820 5932 człuchowski 17652 3220 3769 3427 3666 3570 gdański 25155 4441 5235 5261 5539 4679 kartuski 29110 4489 5234 5232 6269 7886 kościerski 18820 2973 3492 3579 3989 4787 159 kwidzyński 25263 4902 5382 5042 5254 4683 lęborski 20912 4325 4621 4237 4366 3363 malborski 21745 4832 5227 4501 4128 3057 nowodworski 11339 2246 2422 2235 2260 2176 pucki 21878 3654 4459 4550 4802 4413 słupski 29067 5659 6206 5891 5866 5445 starogardzki 37629 7237 7769 7447 7621 7555 sztumski 13126 2510 2686 2625 2695 2610 tczewski 36496 7462 7929 7736 7329 6040 wejherowski 54158 9420 10973 11618 12055 10092 Gdynia 101293 29766 26315 21639 16815 6758 Gdańsk 184067 56925 47736 37705 28360 13341 Słupsk 39012 11242 9976 8265 6545 2984 Sopot 18925 7572 4845 3314 2235 959 Razem 755 192 181 586 173 886 153 830 140 288 105 602 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Procedura losowania i zabieg ważenia danych uzyskanych z badania gospodarstw domowych pozwolił z jednej strony zachować losowość dotarcia do badanych podmiotów w obrębie założonej warstwy (powiatu) i kwoty (wielkości miejscowości) przez co spełnia warunek reprezentatywności wyników, a z drugiej strony pozwolił na odwzorowanie właściwej struktury populacji w założonej próbie badawczej w zależności od dostępnych ogólnie cech społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych (wielkości gospodarstwa domowego), przy jednoczesnym zachowaniu odpowiedniej liczby przebadanych podmiotów w poszczególnych próbach (minimum 100 wywiadów na powiat). Wielkość zastosowanych wag do danych gospodarstwa domowego pokazuje tabela nr IX. Tabela IX. Wielkość zastosowanych wag do ważenia próby z badania gospodarstw domowych. Powiat Ogółem 3,40% Jedno osobowe 0,60% Dwu osobowe 0,65% Trzy osobowe 0,63% Cztero osobowe 0,72% Pięcioosobowe i więcej 0,81% bytowski chojnicki 4,20% 0,74% 0,83% 0,83% 0,89% 0,91% człuchowski 2,55% 0,47% 0,54% 0,50% 0,53% 0,52% gdański 4,22% 0,75% 0,88% 0,88% 0,93% 0,79% kartuski 5,23% 0,81% 0,94% 0,94% 1,13% 1,42% 160 kościerski 3,07% 0,49% 0,57% 0,58% 0,65% 0,78% kwidzyński 3,67% 0,71% 0,78% 0,73% 0,76% 0,68% lęborski 2,88% 0,59% 0,64% 0,58% 0,60% 0,46% malborski 2,82% 0,63% 0,68% 0,58% 0,54% 0,40% nowodworski 1,60% 0,32% 0,34% 0,32% 0,32% 0,31% pucki 3,47% 0,58% 0,71% 0,72% 0,76% 0,70% słupski 4,18% 0,81% 0,89% 0,85% 0,84% 0,78% starogardzki 5,55% 1,07% 1,15% 1,10% 1,12% 1,11% sztumski 1,87% 0,36% 0,38% 0,37% 0,38% 0,37% tczewski 5,08% 1,04% 1,10% 1,08% 1,02% 0,84% wejherowski 8,68% 1,51% 1,76% 1,86% 1,93% 1,62% Gdynia 20,42% 6,00% 5,31% 4,36% 3,39% 1,36% Gdańsk 11,07% 3,43% 2,87% 2,27% 1,71% 0,80% Słupsk 4,33% 1,25% 1,11% 0,92% 0,73% 0,33% Sopot 1,70% 0,68% 0,44% 0,30% 0,20% 0,09% Razem 100,00% 22,81% 22,56% 20,40% 19,15% 15,07% Źródło: Opracowanie własne Ważenie danych z ankiety: „Członek gospodarstwa domowego” Ze względu na przyjętą procedurę realizacji wywiadów i zachowanie reprezentatywności danych na poziomie gospodarstwa domowego wynikające z losowego doboru gospodarstw domowych do badania, wywiady poszczególnych członków gospodarstwa domowego nie odzwierciedlały struktury ludności poszczególnych powiatów województwa pomorskiego. Porównując strukturę ludności według danych GUS do struktury uzyskanej w badaniu zaobserwowano: przeszacowanie liczby kobiet w stosunku do mężczyzn, przeszacowanie osób w wieku średnim w stosunku do osób starszych i młodych. W związku z czym, zgodnie z przyjętą metodologią, podjęto działania polegające na ważeniu wyników struktury przebadanych respondentów do struktury ludności niwelujące te różnice. W badaniu zastosowano procedurę ważenia danych tak, aby dane te odzwierciedlały strukturę ludności względem wieku i płci w poszczególnych powiatach i zachowały reprezentatywność pod względem znanych i dostępnych cech demograficznych mieszkańców województwa pomorskiego. Zabieg ten pozwolił na ekstrapolacje danych dotyczących indywidualnych respondentów na całą populacje w poszczególnych powiatach. Inne dane odnoszące się do sytuacji ekonomiczno-społecznej (np. źródła dochodów, rodzaj zatrudnienia) 161 na poziomie powiatów są niedostępne lub nie można ich wykorzystać w przeprowadzonym badaniu. Struktura przebadanych indywidualnych respondentów odzwierciedla tabela X. Strukturę danych według GUS, do której zostały przeważone dane odwiercie dla tabela XI. Tabela X. Struktura przebadanych respondentów indywidualnych w ankiecie Członek gospodarstwa domowego Wyjaśnienie skrótów (T= Total, K= Kobieta, M= Mężczyzna) Powiat T 15-19 20-24 25-29 Płeć Płeć Płeć k m T k m T k 30-34 Płeć m T k m bytowski 2 2 0 0 0 0 11 9 2 23 14 9 chojnicki 3 1 2 5 4 1 8 6 2 15 9 6 człuchowski 2 0 2 8 3 5 19 12 7 24 16 8 Gdańsk 23 15 8 64 40 24 107 76 30 138 82 56 gdański 4 2 2 10 7 3 17 10 7 27 15 12 Gdynia 34 15 19 24 17 6 59 28 31 79 49 30 kartuski 3 2 1 5 2 3 21 11 10 35 20 15 kościerski 0 0 0 3 1 2 18 15 3 19 9 10 kwidzyński 0 0 0 2 2 0 11 8 3 13 10 3 lęborski 3 2 1 1 1 0 14 7 7 23 18 5 malborski 1 1 0 5 3 2 13 7 6 21 15 6 nowodworski 4 3 2 4 4 1 10 5 4 14 8 6 pucki 2 0 2 12 6 6 21 12 9 19 14 5 Słupsk 1 1 0 9 6 3 23 12 11 12 6 6 słupski 0 0 0 5 3 2 23 12 11 16 6 10 Sopot 0 0 0 3 3 0 4 3 1 5 3 2 starogardzki 2 2 0 17 11 6 29 25 4 31 18 13 sztumski 1 1 0 1 1 0 6 4 1 5 4 1 tczewski 1 1 0 19 12 7 30 20 11 27 21 6 wejherowski 4 2 2 8 7 1 44 35 9 44 25 19 162 Powiat 35-39 40-44 Płeć 45-49 Płeć T k m bytowski 13 10 chojnicki 22 11 człuchowski 18 Gdańsk 90 gdański 50-54 Płeć k 3 18 11 7 9 4 5 8 5 3 11 21 15 6 27 19 8 18 10 8 12 6 9 6 3 12 8 4 6 3 3 48 42 113 59 54 79 54 25 82 50 32 19 14 5 17 10 7 17 14 3 27 16 11 Gdynia 85 50 36 70 41 29 43 24 19 46 23 24 kartuski 28 17 11 14 9 5 9 7 2 26 22 4 kościerski 10 5 5 8 6 2 12 7 5 10 7 3 kwidzyński 10 7 3 20 15 5 8 3 5 16 8 8 lęborski 18 13 5 6 2 4 2 1 1 11 8 3 malborski 13 9 4 10 8 2 7 4 3 12 10 2 nowodworski 15 9 6 13 7 6 8 3 4 10 4 6 pucki 14 9 5 26 19 7 18 10 8 18 12 6 Słupsk 23 13 10 15 9 6 20 15 5 22 15 7 słupski 14 6 8 19 11 8 23 12 11 14 8 6 Sopot 3 1 3 7 3 3 4 3 1 3 1 1 starogardzki 18 12 6 17 9 8 28 17 11 27 13 14 sztumski 6 6 0 5 3 2 5 4 1 5 4 1 tczewski 19 14 5 19 9 10 19 10 9 19 10 9 wejherowski 40 32 8 29 22 7 37 26 11 45 33 12 Powiat 55-59 Płeć m T 60-64 Płeć T k k Płeć T m T 65-69 Płeć m T k k m 70-74 Płeć T k m m bytowski 12 7 5 9 6 3 12 6 6 chojnicki 15 9 6 14 10 4 10 8 2 człuchowski 9 6 3 11 6 5 3 1 Gdańsk 108 66 42 129 81 48 104 75 gdański 27 14 13 20 10 10 14 Gdynia 61 43 18 56 39 17 58 kartuski 23 10 13 20 14 6 kościerski 18 17 1 18 8 kwidzyński 17 13 4 21 16 lęborski 7 5 2 15 malborski 9 8 1 12 nowodworski 6 3 3 pucki 19 14 5 T k m 20 10 10 16 11 5 2 3 2 1 29 67 39 28 9 5 8 4 4 30 28 29 17 12 12 10 2 12 8 4 10 8 5 3 6 2 4 5 14 10 4 8 7 1 10 5 9 6 3 13 8 5 8 4 6 2 4 6 5 1 6 3 3 2 1 1 3 1 2 14 7 7 8 6 2 7 4 3 163 Słupsk 22 14 8 14 8 6 11 7 4 6 2 4 słupski 11 7 4 13 9 4 8 8 0 17 10 7 Sopot 12 8 4 17 11 6 12 9 3 7 5 2 starogardzki 25 14 11 21 13 8 9 7 2 7 5 2 sztumski 6 5 1 6 4 2 10 7 3 9 6 3 tczewski 16 9 7 18 13 5 4 4 0 11 7 4 wejherowski 47 32 15 56 37 19 22 13 9 13 5 8 Powiat 75-79 80-84 85 i więcej Płeć Płeć Płeć Razem Płeć T k m T k m T k m T k m bytowski 7 5 2 0 0 0 0 0 0 142 88 54 chojnicki 8 5 3 8 5 3 2 1 1 194 125 69 człuchowski 2 1 1 1 0 1 0 0 0 127 76 51 Gdańsk 27 17 10 17 11 6 2 2 0 1149 715 434 gdański 3 2 1 5 3 2 1 1 0 217 132 86 Gdynia 11 10 1 0 0 0 0 0 0 656 385 272 kartuski 10 8 2 9 7 2 3 2 1 229 148 81 kościerski 2 2 0 1 0 1 0 0 0 136 86 50 kwidzyński 3 1 2 5 5 0 0 0 0 149 106 43 lęborski 2 2 0 0 0 0 1 1 0 124 83 41 malborski 6 4 2 4 2 2 4 3 1 128 88 40 nowodworski 2 1 1 0 0 0 0 0 0 98 51 47 pucki 2 1 1 2 2 0 1 1 0 182 116 66 Słupsk 7 3 4 2 2 0 1 1 0 189 115 74 słupski 0 0 0 2 2 0 0 0 0 168 96 72 Sopot 3 3 1 2 1 1 1 1 0 84 56 28 starogardzki 3 1 2 6 3 3 6 4 2 246 154 92 sztumski 4 3 1 4 4 0 2 1 1 75 57 18 tczewski 8 5 3 7 2 5 2 2 0 216 137 79 wejherowski 10 7 3 4 3 1 3 1 2 410 282 127 Źródło: Opracowanie własne 164 165 6 848 4 082 6 588 9 258 4 922 5 828 4 608 4 169 2 399 5 545 6 832 9 061 7 734 14 024 3 033 23 519 12 545 5 480 1 640 143 808 chojnicki człuchowski gdański kartuski kościerski kwidzyński lęborski malborski nowodworski pucki słupski starogardzki tczewski wejherowski sztumski Gdańsk Gdynia Słupsk Sopot POMORSKIE ogółem 5 693 bytowski Powiat 73 869 864 2 730 6 337 11 960 1 597 7 270 3 954 4 685 3 590 2 845 1 264 2 146 2 422 2 943 2 555 4 729 3 309 2 156 3 542 2 971 mężczyźni 15-19 kobiety 69 939 776 2 750 6 208 11 559 1 436 6 754 3 780 4 376 3 242 2 700 1 135 2 023 2 186 2 885 2 367 4 529 3 279 1 926 3 306 2 722 ogółem 169 410 2 579 7 144 15 114 30 243 3 627 15 689 9 175 10 604 7 735 6 220 2 961 4 745 5 109 6 585 5 688 10 120 7 375 4 828 7 421 6 448 85 977 1 271 3 515 7 616 14 951 1 846 8 026 4 753 5 411 3 917 3 177 1 581 2 429 2 664 3 477 2 855 5 197 3 774 2 399 3 765 3 353 mężczyźni 20-24 Tabela XI. Struktura ludności według płci i wieku w województwie pomorskim w 2011 roku kobiety 83 433 1 308 3 629 7 498 15 292 1 781 7 663 4 422 5 193 3 818 3 043 1 380 2 316 2 445 3 108 2 833 4 923 3 601 2 429 3 656 3 095 ogółem 193 999 2 962 8 185 19 721 38 115 3 879 17 393 10 096 11 215 8 772 6 664 3 244 5 606 5 568 7 577 6 013 9 891 8 796 5 148 8 207 6 947 97 340 1 448 4 036 9 768 18 575 2 030 8 512 5 094 5 786 4 568 3 349 1 696 2 878 2 825 3 854 3 158 4 954 4 356 2 691 4 189 3 573 mężczyźni 25-29 kobiety 96 659 1 514 4 149 9 953 19 540 1 849 8 881 5 002 5 429 4 204 3 315 1 548 2 728 2 743 3 723 2 855 4 937 4 440 2 457 4 018 3 374 166 5 571 7 120 4 133 8 755 9 082 5 167 6 781 4 779 4 947 2 694 6 100 6 933 9 259 9 146 16 518 3 033 41 956 21 325 7 725 3 048 184 072 chojnicki człuchowski gdański kartuski kościerski kwidzyński lęborski malborski nowodworski pucki słupski starogardzki tczewski wejherowski sztumski Gdańsk Gdynia Słupsk Sopot POMORSKIE ogółem bytowski Powiat 30-34 92 284 1 556 3 873 10 318 20 578 1 572 8 311 4 634 4 787 3 652 3 102 1 405 2 529 2 410 3 481 2 649 4 518 4 329 2 128 3 630 2 822 mężczyźni 91 788 1 492 3 852 11 007 21 378 1 461 8 207 4 512 4 472 3 281 2 998 1 289 2 418 2 369 3 300 2 518 4 564 4 426 2 005 3 490 2 749 kobiety 163 715 2 688 6 849 20 055 35 628 2 724 14 469 8 060 8 437 6 293 5 857 2 394 4 197 4 241 5 792 4 683 8 449 7 850 3 519 6 526 5 004 ogółem 35-39 82 433 1 339 3 399 10 147 18 015 1 296 7 278 4 031 4 245 3 266 2 942 1 248 2 060 2 102 2 894 2 403 4 242 3 877 1 789 3 279 2 581 mężczyźni 81 282 1 349 3 450 9 908 17 613 1 428 7 191 4 029 4 192 3 027 2 915 1 146 2 137 2 139 2 898 2 280 4 207 3 973 1 730 3 247 2 423 kobiety 136 834 2 232 5 707 15 051 27 429 2 528 12 233 6 988 7 724 5 459 5 107 2 138 3 805 3 953 4 881 4 197 7 654 6 216 3 263 5 650 4 619 ogółem 40-44 69 341 1 099 2 772 7 747 13 899 1 304 6 173 3 575 3 879 2 888 2 583 1 055 1 884 1 965 2 470 2 146 3 923 3 215 1 643 2 872 2 249 mężczyźni 67 493 1 133 2 935 7 304 13 530 1 224 6 060 3 413 3 845 2 571 2 524 1 083 1 921 1 988 2 411 2 051 3 731 3 001 1 620 2 778 2 370 kobiety 167 5 118 6 118 3 858 6 003 7 685 4 486 5 215 4 075 4 124 2 444 5 275 6 174 8 321 7 047 12 653 2 757 25 725 14 561 6 225 2 126 139 990 chojnicki człuchowski gdański kartuski kościerski kwidzyński lęborski malborski nowodworski pucki słupski starogardzki tczewski wejherowski sztumski Gdańsk Gdynia Słupsk Sopot POMORSKIE ogółem bytowski Powiat 45-49 69 680 1 023 2 957 7 151 12 699 1 401 6 390 3 462 4 152 3 052 2 643 1 228 2 063 1 952 2 699 2 254 3 927 2 959 1 963 3 112 2 593 mężczyźni 70 310 1 103 3 268 7 410 13 026 1 356 6 263 3 585 4 169 3 122 2 632 1 216 2 061 2 123 2 516 2 232 3 758 3 044 1 895 3 006 2 525 kobiety 164 567 2 828 7 814 18 137 32 283 3 249 13 569 8 423 9 106 7 688 5 645 2 867 5 194 5 044 6 108 4 884 7 750 6 768 4 720 6 706 5 784 ogółem 50-54 79 965 1 296 3 684 8 444 14 989 1 611 6 684 4 144 4 636 3 862 2 916 1 441 2 491 2 462 2 975 2 462 3 939 3 331 2 292 3 313 2 993 mężczyźni 84 602 1 532 4 130 9 693 17 294 1 638 6 885 4 279 4 470 3 826 2 729 1 426 2 703 2 582 3 133 2 422 3 811 3 437 2 428 3 393 2 791 kobiety 165 021 3 209 8 252 20 159 37 220 3 099 12 687 7 998 8 384 7 164 5 136 2 736 4 834 4 911 5 974 4 344 6 615 6 246 4 245 6 536 5 272 ogółem 55-59 78 116 1 454 3 687 9 111 16 853 1 539 6 129 3 806 4 056 3 570 2 479 1 347 2 388 2 360 2 912 2 154 3 395 3 034 2 108 3 156 2 578 mężczyźni 86 905 1 755 4 565 11 048 20 367 1 560 6 558 4 192 4 328 3 594 2 657 1 389 2 446 2 551 3 062 2 190 3 220 3 212 2 137 3 380 2 694 kobiety 168 4 207 5 005 3 264 5 008 5 089 3 550 4 497 3 727 3 686 1 908 4 031 5 290 6 490 6 614 10 014 2 274 32 793 18 282 7 020 3 157 135 906 chojnicki człuchowski gdański kartuski kościerski kwidzyński lęborski malborski nowodworski pucki słupski starogardzki tczewski wejherowski sztumski Gdańsk Gdynia Słupsk Sopot POMORSKIE ogółem bytowski Powiat 60-64 63 128 1 371 3 074 8 256 14 701 1 117 4 860 3 075 3 010 2 616 1 923 899 1 756 1 770 2 173 1 685 2 474 2 421 1 601 2 315 2 031 mężczyźni 72 778 1 786 3 946 10 026 18 092 1 157 5 154 3 539 3 480 2 674 2 108 1 009 1 930 1 957 2 324 1 865 2 615 2 587 1 663 2 690 2 176 kobiety 73 404 1 906 3 672 10 443 18 311 1 009 5 303 3 619 3 768 2 468 2 285 1 031 1 964 1 845 2 149 1 948 2 812 2 450 1 632 2 752 2 037 ogółem 65-69 32 666 823 1 567 4 751 7 882 445 2 416 1 618 1 631 1 143 1 033 460 834 840 950 903 1 351 1 138 702 1 234 945 mężczyźni 40 738 1 083 2 105 5 692 10 429 564 2 887 2 001 2 137 1 325 1 252 571 1 130 1 005 1 199 1 045 1 461 1 312 930 1 518 1 092 kobiety 73 441 1 832 3 584 10 368 18 415 1 114 5 315 3 528 3 786 2 450 2 124 1 004 1 979 1 799 2 101 2 061 3 081 2 352 1 570 2 872 2 106 ogółem 70-74 30 077 725 1 414 4 139 7 585 427 2 290 1 446 1 502 970 903 413 773 716 830 873 1 383 974 640 1 157 917 mężczyźni 43 364 1 107 2 170 6 229 10 830 687 3 025 2 082 2 284 1 480 1 221 591 1 206 1 083 1 271 1 188 1 698 1 378 930 1 715 1 189 kobiety 169 1 359 1 864 2 494 1 613 1 736 1 474 1 700 883 1 615 2 089 2 916 2 747 4 114 934 15 214 8 912 2 933 1 624 60 235 człuchowski gdański kartuski kościerski kwidzyński lęborski malborski nowodworski pucki słupski starogardzki tczewski wejherowski sztumski Gdańsk Gdynia Słupsk Sopot POMORSKIE 23 213 605 1 097 3 509 5 899 327 1 618 1 081 1 178 780 628 302 593 534 605 674 1 014 720 491 900 658 mężczyźni 75-79 kobiety 37 022 1 019 1 836 5 403 9 315 607 2 496 1 666 1 738 1 309 987 581 1 107 940 1 131 939 1 480 1 144 868 1 408 1 048 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS 2 308 chojnicki ogółem 1 706 bytowski Powiat ogółem 40 519 1 370 1 968 6 047 10 723 606 2 530 1 760 1 951 1 453 975 625 1 186 1 023 1 170 1 050 1 532 1 179 895 1 467 1 009 13 579 468 615 2 326 3 646 172 855 549 618 417 348 169 354 302 338 381 550 407 274 504 286 mężczyźni 80-84 kobiety 26 940 902 1 353 3 721 7 077 434 1 675 1 211 1 333 1 036 627 456 832 721 832 669 982 772 621 963 723 ogółem 26 769 1 255 1 321 3 729 7 697 330 1 590 1 096 1 180 878 602 415 692 664 763 581 1 004 743 569 977 683 6 796 326 327 992 2 049 71 374 264 299 221 152 100 161 159 176 153 242 183 135 235 177 mężczyźni 85 i więcej kobiety 19 973 929 994 2 737 5 648 259 1 216 832 881 657 450 315 531 505 587 428 762 560 434 742 506 Stopień realizacji próby Realizacja terenowa badania przebiegała od 19 maja do 6 czerwca 2011 roku i została zrealizowana w zaplanowanej wielkości. Po otrzymaniu wypełnionych ankiet sprawdzono je merytorycznie oraz przeprowadzono kontrolę próby wraz z telefoniczną weryfikacją 10% ankiet. W wyniku kontroli stwierdzono, że 168 ankiet zostało zrealizowane w innych lokalizacjach niż wylosowana próba (część lokalizacji zostało zdublowanych kosztem innych, w innych nie zrealizowano ankiety), w 95 ankietach znaleziono błędy, które dyskwalifikowały ich wartość poznawczą dla badania. Rodzaje zidentyfikowanych błędów to: Braki w wypełnieniu ankiety (np. 30% pytań nie ma odpowiedzi, braki różnego typu, nie ma jednoznacznych typów braków); Brak realizacji ankiety członka gospodarstwa domowego z głową gospodarstwa domowego; Brak informacji identyfikacyjnych respondentów m. in. adresu, wieku, liczby członków. W związku z faktem wykrycia nieprawidłowości we wskazanych ankietach, w dniach 8-15 czerwca 2011 roku zrealizowano dodatkowe wywiady zgodnie z przyjętą procedurą. Łącznie do ponownego przeprowadzenia skierowano 263 ankiety. W efekcie podjętych działań, zostały zrealizowane 4002 wywiady w gospodarstwach domowych, w tym 4908 wywiady z członkami gospodarstwa domowego, co daje średnią 1,23 ankiet na jedno gospodarstwo domowe. W przypadku wystąpienia w kwestionariuszu braków w poszczególnych pytaniach, odpowiedzi zostały zakodowane jako kategoria nie dotyczy. Stopień zwrotu ankiet (response rate) z próby wyniósł 68%. Oznacza to, że w 38% odmówiono ankieterom (lub nie zostały spełnione warunki do realizacji wywiadu, np. brak głowy gospodarstwa domowego) udzielenia wywiadu. Od lat 90. XX wieku wraz ze wzrostem liczby badań, ich złożoności, obserwuje się systematyczny spadek stopnia realizowalności wywiadów wśród podmiotów wylosowanych do badania. Nie istnieje normatywny wskaźnik realizowalności próby badawczej, który można wykorzystać jako wzorcowy. Możliwa jest jedynie analiza publikowanych danych na temat „response rate” w różnych badaniach sondażowych. Według danych przytaczanych np. w pracy „Metodologiczne problemy zjawiska niedostępności w badaniach sondażowych”, pod kierunkiem dr hab. Grzegorza Lissowskiego, wskaźnik zwrotu dla przykładowych badań European Social Survey kształtuje się następująco: okres realizacji – październik-grudzień 2004; próba badawcza: ogólnopolska wśród osób w wieku 15 i więcej lat, licząca 2399 170 jednostek, bez próby zapasowej; stopa zwrotu ankiet - 36% - wyniki dla badania w grupie osób indywidualnych. W omawianym badaniu, przy wykorzystaniu techniki PAPI, uzyskano wynik 68%, co należy jednoznacznie uznać za wynik bardzo dobry. Oznacza to, iż ankieterzy dotarli i uzyskali zgodę na realizacje badania w prawie 70% gospodarstw, do których udawali się zgodnie z wylosowaną próbą. Podstawowe informacje i wyniki badania Według uzyskanych w badaniu danych, średnia wieku głowy gospodarstwa domowego w województwie pomorskim wyniósł: 48 lat, minimalny - 19 lat, maksymalny - 98 lat. Średni wynik wskazuje, iż w próbie nie występuje nadreprezentacja osób powyżej 60 lat. Według uzyskanych wyników średnia liczba członków gospodarstwa domowego wyniosła 2,85. Według danych GUS z 2002 roku wartość ta wynosiła 2,86. Co potwierdza poprawność uzyskanych danych. Średnio w jednym gospodarstwie domowym liczba członków powyżej 16 roku życia wyniosła 2,32. Średnio w jednym gospodarstwie domowym liczba członków poniżej 16 roku życia wyniosła 0,52. Dana zbieżna z danymi GUS z roku 2002, dotyczącymi gospodarstw domowych. Podstawowe wyniki Głowa gospodarstwa domowego Poniżej przedstawiono tabele charakteryzujące przebadane gospodarstwa domowe przeważone do struktury powiatów województwa pomorskiego. W prawie 8% przypadków wywiady były realizowane z podmiotami w innych lokalizacjach niż pierwotnie wylosowane. Wynika to z faktu braku gospodarstw domowych w wylosowanych lokalizacjach lub wyczerpania się dostępnych do realizacji wywiadu gospodarstw domowych. 171 Tabela XII. Udane przeprowadzenie wywiadów na wylosowanej ulicy Tabela XIII. Wywiady po przeważeniu Powiat [%] Powiat Procent ważnych bytowski 3,4% bytowski 93,4% chojnicki 4,2% chojnicki 86,9% człuchowski 2,6% człuchowski 97,1% gdański 4,2% gdański 80,5% kartuski 5,2% kartuski 77,0% kościerski 3,1% kościerski 100,0% kwidzyński 3,7% kwidzyński 91,2% lęborski 2,9% lęborski 98,3% malborski 2,8% malborski 92,0% nowodworski 1,6% nowodworski 95,3% pucki 3,5% pucki 84,2% słupski 4,2% słupski 99,4% starogardzki 5,6% starogardzki 86,9% sztumski 1,9% sztumski 80,0% tczewski 5,1% tczewski 90,1% wejherowski 8,7% wejherowski 91,1% Gdańsk 20,4% Gdańsk 96,2% Gdynia 11,1% Gdynia 98,9% Słupsk 4,3% Słupsk 95,4% Sopot 1,7% Sopot 98,5% Razem 100,0% Ogółem 92,4% Źródło: Opracowanie własne Tabela XIV. Struktura wywiadów według wielkości miejscowości po przeważeniu Powiat Miasto duże Miasto średnie Miasto małe Wieś Ogółem 31,5% 29,3% 5,1% 34,0% bytowski 0% 34,8% 0% 65,2% chojnicki 0% 43,4% 14,5% 42,2% człuchowski 0% 23,5% 17,6% 58,8% gdański 0% 28,6% 0% 71,4% kartuski 0% 13,3% 5,7% 81,0% kościerski 0% 33,3% 0% 66,7% kwidzyński 0% 46,6% 12,3% 41,1% lęborski 0% 51,7% 5,2% 43,1% malborski 0% 59,6% 5,3% 35,1% 172 nowodworski 0% 0% 30,0% 70,0% pucki 0% 34,3% 8,6% 57,1% słupski 0% 17,1% 3,7% 79,3% starogardzki 0% 39,6% 10,8% 49,5% sztumski 0% 0% 41,2% 58,8% tczewski 0% 51,9% 14,4% 33,7% wejherowski 0% 59,3% 0% 40,7% Gdańsk 100,0% 0% 0% 0% Gdynia 100,0% 0% 0% 0% Słupsk 0% 100,0% 0% 0% Sopot 0% 100,0% 0% 0% Źródło: Opracowanie własne Tabela XV. Typ gospodarstwa domowego Powiat 1-osobowe Wieloosobowe nierodzinne Rodzinne niepełne 1rodzinne 2rodzinne 3- i więcej rodzinne Ogółem 22,6% 2,2% 5,8% 61,2% 4,7% 3,5% bytowski 20,2% 0,0% 2,1% 62,6% 3,2% 11,9% chojnicki 12,9% 0,0% 6,0% 74,7% 5,5% 1,0% człuchowski 18,0% 2,4% 3,6% 71,4% 3,5% 1,1% gdański 17,0% 0,6% 19,0% 44,7% 13,0% 5,8% kartuski 15,2% 0,6% 1,1% 64,4% 11,3% 7,3% kościerski 13,6% 0,0% 3,3% 73,0% 5,1% 4,9% kwidzyński 19,1% 3,6% 3,0% 72,0% 2,3% 0,0% lęborski 13,4% 0,0% 0,0% 86,6% ,0% 0,0% malborski 23,7% 1,3% 0,6% 74,4% ,0% 0,0% nowodworski 18,3% 2,3% 1,8% 68,0% 3,9% 5,6% pucki 18,2% 0,6% 4,7% 69,3% 7,2% 0,0% słupski 20,3% 3,2% 5,2% 63,0% 8,3% 0,0% starogardzki sztumski 18,6% 20,1% 5,9% 0,0% 14,2% 0,6% 53,8% 68,0% 6,8% 8,4% 0,7% 2,8% tczewski 19,5% 2,8% 8,2% 59,3% 6,0% 4,2% wejherowski 17,0% 2,2% 3,5% 73,2% 3,0% 1,1% Gdańsk 30,5% 2,9% 8,3% 47,9% 4,1% 6,2% Gdynia 30,6% 3,6% 2,4% 61,5% 1,4% 0,6% Słupsk 27,9% 2,3% 8,1% 47,9% 3,4% 10,4% Sopot 44,2% 0,0% 1,5% 53,4% 0,0% 0,9% Źródło: Opracowanie własne 173 174 46,0% 40,4% 37,1% 46,9% 43,1% 44,0% 38,2% 29,1% 61,4% 50,8% 51,5% 37,2% 56,7% 48,7% 32,6% 44,5% 39,6% 53,9% 42,9% 59,1% 30,1% Ogółem bytowski chojnicki człuchowski gdański kartuski kościerski kwidzyński lęborski malborski nowodworski pucki słupski starogardzki sztumski tczewski wejherowski Gdańsk Gdynia Słupsk Sopot 4,9% 7,1% 8,2% 5,7% 8,5% 9,5% 16,2% 7,4% 9,3% 11,4% 5,6% 8,5% 4,8% 8,0% 9,8% 7,4% 7,4% 3,6% 15,3% 14,2% 8,2% Renta Źródło: Opracowanie własne Stała pensja Powiat 51,6% 15,5% 34,1% 27,8% 24,8% 18,2% 20,7% 18,9% 11,7% 22,4% 10,5% 26,3% 21,8% 38,0% 19,1% 16,7% 17,3% 20,3% 23,9% 19,5% 24,1% Emerytura 0,0% 0,0% 0,0% 0,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,7% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,5% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,1% Stypendium 1,7% 2,3% 3,4% 2,4% 6,5% 0,0% 1,1% 4,1% 3,7% 5,1% 11,5% 2,7% 1,7% 0,7% 3,6% 6,6% 7,4% 2,0% 0,6% 3,9% 3,5% Dochód z prowadzonej działalności gospodarczej Tabela XVI. Źródła dochodu głowy gospodarstwa domowego 0,0% 0,0% 0,0% 0,1% 1,7% 5,6% 8,1% 3,8% 3,8% 0,0% 3,9% 0,0% 0,0% 3,1% 6,0% 5,5% 4,6% 1,5% 3,3% 15,0% 2,5% Dochód z rolniczej działalności 0,7% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,0% 0,0% 1,7% 0,0% 0,8% 0,0% 0,0% 0,0% 0,7% 0,0% 0,0% 0,0% 0,1% Dochód z wynajmu 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,3% 0,0% 0,0% 0,4% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,5% 0,0% 0,1% Dochód z lokat bankowych 2,8% 1,9% 1,4% 2,7% 1,8% 1,3% 1,7% 1,8% 1,1% 1,1% 2,2% 0,0% 0,0% 0,5% 0,7% 1,1% 4,0% 1,1% 1,9% 0,8% 1,7% Dochód z umów o dzieło/ prac zleconych 3,1% 8,0% 5,3% 4,1% 6,7% 5,0% 1,3% 5,9% 3,8% 5,1% 13,7% 1,4% 2,2% 4,4% 6,3% 3,8% 1,2% 3,8% 8,6% 2,1% 4,8% Inne 9,3% 6,1% 7,2% 5,7% 12,8% 17,0% 18,2% 10,2% 8,4% 18,8% 1,7% 10,3% 10,4% 15,6% 17,7% 16,9% 17,0% 20,7% 10,6% 4,6% 10,7% Nie dotyczy 175 6,3% 4,6% 14,1% 0,9% 4,5% 6,9% 5,4% 19,9% 4,1% 16,0% 4,5% 0,9% 6,6% 8,6% 22,2% 13,0% 1,2% 3,2% 4,8% 5,0% 3,3% Razem bytowski chojnicki człuchowski gdański kartuski kościerski kwidzyński lęborski malborski nowodworski pucki słupski starogardzki sztumski tczewski wejherowski Gdańsk Gdynia Słupsk Sopot 24,0% 12,4% 13,5% 6,9% 12,5% 25,2% 41,8% 14,4% 16,4% 23,1% 24,5% 27,3% 15,1% 31,6% 14,6% 12,3% 15,1% 9,2% 36,3% 9,1% 16,4% 1001 2000 PLN Źródło: Opracowanie własne Poniżej 1 000 PLN Powiat 11,3% 10,6% 17,3% 9,5% 15,1% 25,6% 18,3% 17,8% 21,5% 10,6% 22,0% 33,4% 24,4% 20,4% 19,4% 17,4% 30,0% 14,1% 24,7% 8,3% 17,3% 2001 3000 PLN 22,1% 33,9% 20,0% 14,0% 26,0% 8,3% 7,3% 12,1% 32,3% 8,5% 10,2% 13,2% 26,1% 15,1% 10,9% 17,4% 25,3% 8,8% 13,6% 2,6% 18,2% 3001 5000 PLN Tabela XVII. Dochody gospodarstw domowych netto 8,6% 3,9% 13,7% 13,5% 11,6% 2,0% 4,4% 6,4% 10,9% 4,9% 4,9% 0,7% 2,2% 2,4% 8,7% 3,5% 6,7% 16,1% 2,7% 0,5% 8,2% 5001 7000 PLN 5,1% 2,6% 6,4% 14,5% 3,9% 0,9% 0,0% 5,2% 4,4% 0,0% 1,2% 0,6% 0,7% 1,2% 3,6% 2,8% 1,7% 8,2% 1,0% 0,0% 4,3% 7000 10 000 PLN 0,0% 2,6% 1,3% 1,8% 1,2% 0,4% 0,0% 1,9% 0,0% 0,6% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,8% 0,0% 1,9% 0,0% 0,0% 0,9% 10 000 15 000 PLN 0,0% 0,0% 0,8% 0,9% 0,0% 0,0% 0,0% 0,7% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,2% 15 001 20 000 PLN 0,0% 0,0% 0,2% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,5% 1,0% 0,1% 20 001 25 000 PLN 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 1,1% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Powyżej 25 000 PLN 7,7% 2,7% 1,1% 3,2% 5,8% 7,0% 2,6% 12,3% 2,7% 4,5% 1,1% 2,7% 2,3% 4,6% 6,8% 2,9% 1,7% 3,9% 1,3% 21,8% 4,9% Nie wiem/ trudno powiedzieć 18,0% 26,2% 20,9% 34,6% 20,9% 17,5% 3,5% 20,6% 5,2% 46,9% 30,5% 6,1% 25,2% 4,8% 30,5% 36,0% 18,6% 33,4% 5,9% 52,0% 23,2% Odmowa odpowiedzi Podstawowe wyniki Członek gospodarstwa domowego Łączna liczba wywiadów z członkiem gospodarstwa domowego wynosi 4908 (w tym 4000 wywiadów z głową gospodarstwa domowego). Według danych średnia wieku członka gospodarstwa domowego wyniosła 45 lat, minimalny - 16 lat, maksymalny 98 lat. Poniżej przedstawiono tabele charakteryzujące przebadanych członków gospodarstwa domowego przeważone do struktury powiatów województwa pomorskiego. Tabela XVIII. Rozkład wywiadów z członkami gospodarstwa domowego według powiatów Powiat Rozkład bytowski 2,9% chojnicki 4,3% człuchowski 2,5% gdański 4,4% kartuski 5,2% kościerski 2,7% kwidzyński 3,2% lęborski 2,7% malborski 2,9% nowodworski 1,6% pucki 3,4% słupski 3,7% starogardzki 5,5% sztumski 4,6% tczewski 8,4% wejherowski 1,9% Gdańsk 22,2% Gdynia 11,6% Słupsk 4,5% Sopot 1,8% Razem 100,0% Źródło: Opracowanie własne 176 Tabela XIX. Rozkład wywiadów z członkami gospodarstwa domowego według wielkości miejscowości Powiat Miasto duże Miasto średnie Miasto małe Wieś Razem 33,5% 29,1% 4,6% 32,8% bytowski 0,0% 35,8% 0,0% 64,2% chojnicki 0,0% 49,9% 11,3% 38,8% człuchowski 0,0% 21,1% 14,3% 64,6% gdański 0,0% 23,9% 0,0% 76,1% kartuski 0,0% 8,6% 3,8% 87,6% kościerski 0,0% 25,8% 0,0% 74,2% kwidzyński 0,0% 47,2% 11,7% 41,1% lęborski 0,0% 56,3% 4,2% 39,5% malborski 0,0% 52,4% 3,9% 43,7% nowodworski 0,0% 0,0% 40,0% 60,0% pucki 0,0% 40,8% 15,4% 43,8% słupski 0,0% 15,5% 4,4% 80,1% starogardzki 0,0% 42,2% 9,9% 47,9% sztumski 0,0% 0,0% 28,4% 71,6% tczewski 0,0% 53,0% 13,2% 33,8% wejherowski 0,0% 62,8% 0,0% 37,2% Gdańsk 100,0% 0,0% 0,0% 0,0% Gdynia 100,0% 0,0% 0,0% 0,0% Słupsk 0,0% 100,0% 0,0% 0,0% Sopot 0,0% 100,0% 0,0% 0,0% Źródło: Opracowanie własne Tabela XX. Rozkład wywiadów z członkami gospodarstwa domowego według płci Powiat Kobieta Mężczyzna Razem 52,7% 47,3% bytowski 53,1% 46,9% chojnicki 51,4% 48,6% człuchowski 48,0% 52,0% gdański 51,5% 48,5% kartuski 50,5% 49,5% kościerski 50,5% 49,5% kwidzyński 54,5% 45,5% lęborski 54,9% 45,1% malborski 54,2% 45,8% nowodworski 50,0% 50,0% 177 pucki 49,1% 50,9% słupski 51,2% 48,8% starogardzki 53,7% 46,3% sztumski 51,8% 48,2% tczewski 55,0% 45,0% wejherowski 51,2% 48,8% Gdańsk 53,7% 46,3% Gdynia 52,5% 47,5% Słupsk 56,3% 43,7% Sopot 57,7% 42,3% Źródło: Opracowanie własne Tabela XXI. Rozkład wywiadów z członkami gospodarstwa domowego według grup wiekowych Powiat Ogółem Do 20 lat 7,3% Do 30 lat 19,9% Do 40 lat 19,2% Do 50 lat 15,5% Do 60 lat 17,9% Do 70 lat 11,3% Powyżej 70 lat 8,9% bytowski 5,3% 16,4% 21,1% 20,9% 16,6% 13,2% 6,5% chojnicki 11,3% 19,1% 18,9% 15,8% 14,8% 11,5% 8,6% człuchowski 8,9% 18,9% 20,3% 13,1% 22,4% 10,2% 6,2% gdański 9,8% 20,5% 22,5% 14,3% 17,0% 8,6% 7,3% kartuski 10,0% 22,5% 18,9% 16,1% 16,3% 7,7% 8,5% kościerski 0,0% 27,6% 18,4% 16,5% 20,4% 11,3% 5,8% kwidzyński 0,0% 22,6% 18,6% 19,5% 21,6% 9,4% 8,3% lęborski 9,5% 19,9% 17,3% 19,2% 18,3% 10,0% 5,8% malborski 5,5% 20,7% 20,0% 17,0% 16,0% 10,3% 10,5% nowodworski 9,2% 23,5% 16,0% 17,5% 17,6% 10,6% 5,6% pucki 6,4% 21,3% 21,7% 14,9% 18,2% 10,5% 7,0% słupski 0,0% 26,8% 19,8% 19,2% 20,9% 8,7% 4,6% starogardzki 5,9% 23,0% 16,1% 18,2% 16,2% 12,5% 8,1% sztumski 5,9% 25,2% 13,4% 19,2% 20,7% 8,7% 6,9% tczewski 4,7% 23,2% 19,8% 15,4% 17,7% 9,5% 9,7% wejherowski 14,6% 16,9% 18,9% 15,7% 16,3% 10,2% 7,4% Gdańsk 7,1% 18,2% 19,4% 12,9% 17,5% 12,8% 12,1% Gdynia 7,2% 16,9% 20,2% 14,8% 19,3% 13,3% 8,3% Słupsk 4,9% 20,0% 17,4% 14,2% 20,3% 13,0% 10,2% Sopot 2,1% 12,5% 17,4% 16,0% 17,6% 16,8% 17,6% Źródło: Opracowanie własne 178 Tabela XXII. Procentowy rozkład wywiadów z członkami gospodarstwa domowego według statusu zawodowego Powiat 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Razem 47,3 2,3 0,3 4,0 1,3 0,1 1,3 6,1 5,2 4,6 21,3 6,2 0,0 bytowski 53,9 2,4 0,0 5,3 3,2 0,1 0,4 4,0 2,4 2,6 23,7 2,0 0,0 chojnicki 37,8 0,9 0,0 1,1 1,4 1,0 0,9 7,0 11,9 2,4 21,0 14,6 0,0 człuchowski 47,5 4,3 0,0 2,5 1,1 0,0 0,6 16,3 0,0 2,4 18,0 7,3 0,0 gdański 40,6 6,0 2,1 6,1 3,2 0,0 0,0 8,2 6,3 5,0 15,0 7,5 0,0 kartuski 44,8 0,4 0,5 5,7 1,3 0,0 0,0 3,7 3,9 5,1 15,4 19,2 0,0 kościerski 44,3 1,0 0,0 8,5 4,4 0,0 3,8 4,4 0,0 5,9 18,0 9,7 0,0 kwidzyński 31,1 0,7 0,6 2,5 3,6 0,0 0,0 11,5 4,3 8,9 23,0 13,8 0,0 lęborski 62,4 0,3 0,4 4,8 0,0 0,0 0,0 5,5 0,0 6,1 15,3 5,2 0,0 malborski 65,5 0,0 0,0 4,5 0,0 0,0 0,8 4,5 0,0 2,7 21,4 0,6 0,0 nowodworski 47,8 2,2 0,0 8,4 2,3 0,0 0,8 9,0 8,4 1,6 17,2 2,3 0,0 pucki 38,9 2,1 0,4 5,9 0,6 0,0 2,5 13,6 2,6 6,3 19,1 8,0 0,0 słupski 51,1 6,9 0,5 3,5 5,3 0,5 0,4 8,9 3,0 6,2 12,2 1,5 0,0 starogardzki 44,8 2,6 1,2 6,3 2,6 0,3 1,1 7,6 0,8 4,8 21,3 6,6 0,0 sztumski 27,5 0,6 0,0 0,0 3,1 0,0 0,0 22,8 0,0 11,8 15,9 18,3 0,0 tczewski 47,2 1,3 0,4 0,0 3,1 0,0 0,3 7,3 4,3 8,0 21,4 6,7 0,0 wejherowski 39,4 1,5 0,1 6,3 1,2 0,1 2,1 3,4 11,7 7,2 18,7 8,3 0,0 Gdańsk 52,1 3,5 0,3 2,8 0,2 0,1 2,4 2,9 6,9 2,3 24,3 2,1 0,1 Gdynia 45,9 1,7 0,4 3,3 0,0 0,6 1,5 5,3 6,3 5,2 26,0 3,8 0,0 Słupsk 55,6 1,2 0,0 3,1 0,0 0,0 0,8 6,5 3,9 3,6 24,3 1,0 0,0 Sopot 40,2 1,8 0,0 2,6 0,3 0,0 1,0 3,5 3,1 7,6 37,8 2,1 0,0 1 - Zatrudniony/a na umowę o pracę, 2 - Zatrudniony/a na umowę zlecenie/umowę o dzieło, 3 - Praca bez umowy, 4 Własna działalność gospodarcza, 5 - Działalność rolnicza, 6 - Działalność rolnicza, 7 – Wolny zawód, 8 - Urlop macierzyński/wychowawczy/długotrwałe zwolnienie lekarskie, 9 - Bezrobotny/a, 10 - Uczący/a się, 11 – Renta, 12 – Emerytura, 13 - Nie pracuje/zajmuję się domem, 14 - Wolontariat Źródło: Opracowanie własne 179 Załącznik 2 Ankieta dla członka gospodarstwa domowego Numer ankiety: _ _ _ _ Kwestionariusz do badania ilościowego „Ocena warunków i jakości życia mieszkańców województwa pomorskiego i ich postrzeganie przyszłości”. Dzień dobry, Nazywam się ………………….., reprezentuję konsorcjum firm Quality Watch sp. z o.o. i PSDB, które na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego realizuje badanie pt. „Ocena warunków i jakości życia mieszkańców województwa pomorskiego i ich postrzeganie przyszłości”. Pani/Pana gospodarstwo domowe zostało wylosowane do badania i w związku z powyższym chciałabym/chciałbym prosić o samodzielne wypełnienie poniższej ankiety. Wszystkie uzyskane poniżej informacje będą ukazywane tylko w zbiorczych zestawieniach statystycznych i w żaden sposób nie będą łączone z konkretnym gospodarstwem domowym, ani z konkretną osobą. Kwestionariusz Członek Gospodarstwa Domowego (pytania 0.0-0.1, oraz 1.1 i 1.2 wypełnia samodzielnie ankieter) 0.0 Kod gospodarstwa domowego numer do SMS z próby ………………………………………… 0.1 Numer członka gospodarstwa domowego. Numeracja członków od najstarszego do najmłodszego z pominięciem głowy rodziny, musi być zgodna z oznaczeniami zawartymi w ankiecie z głową gospodarstwa domowego zapisany zgodnie ze schematem: Głowa Pierwszy rodziny członek gospodarstwa domowego 1. Drugi członek gospodarstwa domowego Trzeci członek Czwarty gospodarstwa członek domowego gospodarstwa domowego Piąty członek gospodarstwa domowego Szósty członek gospodarstwa domowego 1.1. Powiat (oznaczyć „x): a) Powiat bytowski k) b) Powiat chojnicki l) Powiat pucki c) Powiat człuchowski m) Powiat starogardzki d) Powiat gdański n) Powiat sztumski e) Powiat kartuski o) Powiat tczewski f) Powiat kościerski p) Powiat wejherowski g) Powiat kwidzyński q) Gdańsk h) Powiat lęborski r) Gdynia i) Powiat malborski s) Słupsk j) Powiat nowodworski t) Sopot Powiat słupski Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 180 1.2 Wielkość miejscowości: a) Miasto duże powyżej 100 tys. mieszkańców, b) Miasto średnie powyżej 10 tys. mieszkańców i poniżej 100 tys. mieszkańców, c) Miasto małe poniżej 10 tys. mieszkańców d) Wieś 2.Charakterystyka członka Gospodarstwa Domowego 2.1 Płeć: a) Kobieta b) Mężczyzna 2.2 Rok urodzenia: a) 2.3 Stopień pokrewieństwa z głową gospodarstwa domowego: a) Mąż/Żona b) Partner/Partnerka c) Syn/Córka d) Zięć/Synowa e) Brat/Siostra f) Wnuk/Wnuczka g) Ojciec/Matka h) Dziadek/Babcia i) Teściowa/Teść j) Inne, (jakie…………………………….………..) k) ND 2.4 Proszę określić swój poziom wykształcenia: a) Podstawowe (w tym podstawowe niepełne) b) Gimnazjalne c) Zasadnicze zawodowe d) Średnie zawodowe nietechniczne (np. ekonomiczne, gastronomiczne, hotelarskie, itp.) e) Średnie ogólnokształcące (licea ogólnokształcące) f) Średnie techniczne (np. samochodowe, elektryczne, itp.) g) Policealne h) Wyższe techniczne (inżynierskie) i) Wyższe nietechniczne (nie inżynierskie) 2.5 Czy kontynuuje w chwili obecnej Pan/Pani naukę? a) Tak b) Nie -> przejście do 2.7. 2.6 Proszę określić, na jakim poziomie kontynuuje Pan/Pani naukę: a) Szkoły podstawowe (w tym podstawowe niepełne) b) Gimnazja c) Zasadnicze szkoły zawodowe d) Szkoły średnie zawodowe nietechniczne (np. liceum/technikum ekonomiczne, gastronomiczne, hotelarskie, itp.) e) Szkoły średnie ogólnokształcące (licea ogólnokształcące) f) Szkoły średnie techniczne (np. technikum samochodowe, elektryczne, itp.) Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 181 g) h) i) j) Szkoły policealne Szkoły wyższe techniczne (inżynierskie) Szkoły wyższe nietechniczne (nie inżynierskie) Kursy zawodowe k) Dodatkowe szkolenia (informatyczne, językowe, itp.) l) Zajęcia uniwersytetu III wieku 2.7 Jakby Pan/Pani określił/a poziom swojego zadowolenia z posiadanego wykształcenia? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie niezadowolony 2-Raczej niezadowolony 3-Ani zadowolony, ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony 5-Zdecydowa nie zadowolony 2.8 Czy zamierza Pan/Pani w ciągu najbliższego roku, podnieść obecny poziom swojego wykształcenia, np. rozpocząć naukę na studiach, itp.? 1-Zdecydowanie nie 2-Raczej nie 3-Nie brałem tego pod uwagę 4-Raczej tak 5-Zdecydowanie tak 2.9 Czy zamierza Pan/Pani w ciągu najbliższego roku, podnieść lub rozszerzyć obecny poziom swoich kwalifikacji zawodowych lub umiejętności poprzez dodatkowe szkolenia, kursy zawodowe, warsztaty? 1-Zdecydowanie nie 2-Raczej nie 3- Nie brałem tego pod uwagę 4-Raczej tak 5-Zdecydowanie tak Rynek pracy 2.10 Jaki jest Pana/Pani obecny status zawodowy? (ankieter: zaznacz wszystkie pasujące) a) Zatrudniony/a na umowę o pracę b) Zatrudniony/a na umowę zlecenie/umowę o dzieło c) Praca bez umowy d) Własna działalność gospodarcza e) Działalność rolnicza f) Wolny zawód g) Urlop macierzyński/wychowawczy/długotrwałe zwolnienie lekarskie h) Bezrobotny/a -> przejście do bloku 3 i) Uczący/a się -> przejście do 2.18. j) Renta k) Emerytura l) Nie pracuje/zajmuje się domem -> przejście do bloku 3 m) Wolontariat -> przejście do bloku 3 2.11 Od ilu lat Pan/Pani pracuje zawodowo? Proszę określić liczbę lat od roku rozpoczęcia pracy zawodowej do chwili obecnej (łącznie z przerwami w pracy, np. urlopy wychowawcze, pozostawanie na bezrobociu)Jeżeli okres pracy jest krótszy niż 1 rok (np. 2-3 miesięcy) wpisz 1. a) liczba lat zawodowej pracy b) Nie dotyczy/ jeszcze nie pracuję/ nigdy nie pracowałem zawodowo-przejdź do pytania 2.18 2.12 Czy w ostatnim roku zmieniał/a Pan/Pani pracę? a) Tak Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 182 b) Nie c) Nie dotyczy/jeszcze nie pracuję/ nigdy nie pracowałem zawodowo 2.13 Jakby Pan/Pani określił/a poziom swojego zadowolenia z wykonywanej pracy? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie niezadowolony 2-Raczej niezadowolony 3-Ani zadowolony, ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony 5-Zdecydowa zadowolony b) Nie dotyczy/ 2.14 Jakby Pan/Pani określił/a poziom swojego zadowolenia ze stosunków panujących w Pana/Pani pracy: Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) relacje z przełożonymi. 1-Zdecydowanie niezadowolony 2-Raczej niezadowolony 3-Neutralny 4-Raczej zadowolony 5-Zdecydowanie zadowolony 3-Neutralny 4-Raczej zadowolony 5-Zdecydowanie zadowolony b) relacje z kolegami w pracy 1-Zdecydowanie niezadowolony 2-Raczej niezadowolony c) Nie dotyczy/ 2.15 Jak Pan/Pani określiłby/łaby szanse na znalezienie nowej pracy, gdyby zaszła taka potrzeba, np. w przypadku utraty pracy? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie małe szanse 2-Raczej małe szanse 3-Ani małe, ani duże szanse 4-Raczej duże szanse 5-Zdecydowanie duże szanse b) Nie dotyczy/ 2.16 Proszę określić poziom swoich miesięcznych dochodów netto w złotych polskich (łączna suma dochodów, czyli to, co otrzymujemy „na rękę” ze wszystkich źródeł zarobkowych w ciągu miesiąca): a) b) c) d) e) f) g) h) i) Do 1 000 złotych Od 1001 do 2000 złotych Od 2001 do 3000 złotych Od 3001 do 5000 złotych Od 5001 do 7000 złotych Od 7001 do 10000 złotych Powyżej 10 000 złotych Brak dochodów Odmowa odpowiedzi 2.17 Na ile zgadza się Pan/Pani z poniższymi stwierdzeniami: 2.17.1 Obecna praca to spełnienie moich zawodowych ambicji i aspiracji a) Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 183 1-Zdecydowanie nie zgadzam się 2-Raczej nie zgadzam się 3-Ani zgadzam się, ani nie zgadzam się 4-Raczej zgadzam się 5-Zdecydowanie zgadzam się b) Nie dotyczy 2.17.2 Lubię swoją prace, robię to nie tylko dlatego by mieć źródło dochodu a) 1-Zdecydowanie nie zgadzam się 2-Raczej nie zgadzam się 3-Ani zgadzam się, ani nie zgadzam się 4-Raczej zgadzam się 5-Zdecydowanie zgadzam się b) Nie dotyczy/ 2.17.3 Gdybym tylko miał/a taką możliwość zmienił/abym natychmiast obecną pracę 1-Zdecydowanie nie zgadzam się a) 2-Raczej nie zgadzam się 3-Ani zgadzam się, ani nie zgadzam się 4-Raczej zgadzam się 5-Zdecydowanie zgadzam się Nie dotyczy/ 2.18 Proszę określić, w jaki sposób zwyczajowo Pan/Pani dociera do pracy/szkoły? Proszę wybrać zwyczajowy sposób dotarcia do pracy, jeśli jest ich kilka, proszę zaznaczyć najczęściej występujący, nie więcej jednak niż 3. a) Pracuję/uczę się w domu, nie dojeżdżam b) Idę na piechotę c) Dojeżdżam rowerem d) Dojeżdżam skuterem/motorem e) Dojeżdżam własnym samochodem/ Jestem dowożony samochodem członka rodziny f) Jestem dowożony samochodem znajomego g) Korzystam z komunikacji publicznej h) Nie dotyczy/ 2.19 Proszę określić, ile czasu zazwyczaj zajmuje Panu/Pani dotarcie do miejsca pracy/nauki. a) Pracuję/uczę się w domu, nie dojeżdżam b) Do 10 minut c) Powyżej 10 minut, ale nie dłużej niż 30 minut d) Powyżej 30 minut, ale nie dłużej niż 1 godzina e) Powyżej 1 godziny, ale nie dłużej niż 2 godziny f) Ponad 2 godziny g) Nie dotyczy 3. Poczucie bezpieczeństwa 3.1 Jakby Pan/Pani określił/a poziom bezpieczeństwa w najbliższej okolicy, w której Pan/Pani mieszka. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 184 1-Zdecydowanie niebezpiecznie 2-Raczej niebezpiecznie 3-Ani bezpiecznie, ani niebezpiecznie 4-Raczej bezpiecznie 5-Zdecydowanie bezpiecznie 3.2 Czy w ciągu ostatnich 3 miesięcy miało miejsce w najbliższej okolicy poważne przestępstwo, o którym Pan/Pani słyszała? (Proszę zaznaczyć wszystkie pasujące odpowiedzi) a) b) c) d) e) f) g) h) Tak, napad rabunkowy Tak, gwałt lub próba gwałtu Tak, pobicie/ bójka Tak, zabójstwo Tak, włamanie z kradzieżą Tak, kradzież samochodu Tak, akt wandalizmu Nie, o niczym takim nie słyszałem/łam 3.2 Jakby Pan/Pani określił/a oświetlenie ulic i chodników w okolicy, w której Pan/Pani mieszka. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie niezadowalający 2-Raczej niezadowalający 3-Trudno powiedzieć 4-Raczej zadowalający 5-Zdecydowanie zadowalający 3.4 Czy ma Pan/Pani obawy przed samotnym wyjściem po zmroku w okolicy, w której mieszka. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 4-Raczej nie mam 5-Zdecydowanie nie 2-Raczej się takich obaw, wydaje mam żadnych obaw 1-Zdecydowanie mam takie obawy, obawiam, okolica nie mi się że jest w miarę jest całkowicie jest to niebezpieczne jest bezpieczna bezpiecznie bezpiecznie 3-Trudno powiedzieć 3.5 Jakby Pan/Pani określił/a swój poziom znajomości z bezpośrednimi sąsiadami w okolicy, w której Pan/Pani mieszka.(Proszę wybrać jedną odpowiedź) a) Znam wszystkich moich bezpośrednich sąsiadów b) Znam większość moich bezpośrednich sąsiadów c) Znam tylko niektórych moich bezpośrednich sąsiadów d) Znam tylko najbliższego mojego sąsiada e) Nie znam żadnych moich bezpośrednich sąsiadów 3.6 Czy w przypadku dłuższej nieobecności w domu wszystkich członków gospodarstwa domowego, może Pan/Pani liczyć na sąsiadów, iż dopilnują Pana/Pani mieszkania / domu? 1-Zdecydowanie nie 2-Raczej nie 3-Ani tak, ani nie 4-Raczej tak 5-Zdecydowanie tak 4. Postawy i relacje społeczne 4.1 Czy w ostatnim roku był/a Pan/Pani na jakimś zebraniu publicznym w związku z inicjatywą społeczną np. wspólne sprzątanie, wspólna akcja mieszkańców, itp. ? a) Tak b) Nie Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 185 4.2 Czy uczestniczył Pan/Pani w ostatnim roku w jakiejś inicjatywie społecznej, np. wspólne sprzątanie, wspólna akcja mieszkańców, itp.? a) Tak b) Nie 4.3 Czy jest Pan/Pani członkiem jakichś grup: społecznych, lokatorskich, pomagających innym ludziom, itp. Chodzi o wszystkie grupy, których celem jest podejmowanie inicjatyw społecznych zmierzających do poprawy wspólnego dobra lub pomocy innym? a) Tak, jednej b) Tak, dwóch c) Tak, trzech lub więcej d) Nie 4.5 Czy brał/a Pan/Pani w ostatnim roku aktywny udział (np. jako wolontariusz) w organizowanych akcjach charytatywnych: np. zbiórkach odzieży, żywności dla osób potrzebujących, zbiórkach środków pieniężnych? a) Tak b) Nie c) Nie dotyczy 4.6 Czy w przeciągu ostatniego roku przekazywał/a Pan/Pani jakiekolwiek środki finansowe instytucjom charytatywnym, pomocowym? (nie dotyczy 1% przekazanego na cele charytatywne w ramach rocznego rozliczenia zawartego – (PIT ) a) Tak b) Nie 4.7 Czy w przeciągu ostatniego roku przekazywał/a Pan/Pani jakiekolwiek środki nie finansowe (np. żywność, ubranie itp.) instytucjom charytatywnym lub pomocowym? a) Tak b) Nie 4.8 Czy w przeciągu ostatniego roku przekazywał Pan/Pani jakiekolwiek kwoty pieniężne osobom proszącym o wsparcie? (Proszę udzielić tylko jednej pasującej odpowiedzi) a) Tak, zawsze przekazuje kwoty pieniężne napotkanym osobą proszącym o wsparcie b) Tak, często ale nie wszystkim i nie zawsze, sam/a decyduję kogo należałoby wspomóc c) Tak, jednak czynię to sporadycznie i w wyjątkowych sytuacjach d) Nie, nie przekazuję żadnych kwot osobom proszącym o wsparcie na ulicy e) Nie dotyczy, nie spotykam osób proszących o wsparcie 4.9 Czy aktywnie korzysta Pan/Pani z internetowych portali społecznościowych (np. facebook, My Space, Tweeter, Nasza-Klasa, itp.? a) Tak b) Nie 5. Stan zdrowia 5.1 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia ze swojego zdrowia. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie niezadowolony 2-Raczej niezadowolony 3-Ani zadowolony, ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony 5-Zdecydowanie zadowolony 5.2 Czy Pana/Pani zdrowie w przeciągu ostatniego roku: a) Zdecydowanie się poprawiło Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 186 b) c) d) e) Poprawiło się Pozostało na tym samym poziomie Pogorszyło się Zdecydowanie się pogorszyło 5.3 Poniżej wymienionych jest kilka dolegliwości związanych ze zdrowiem. Proszę powiedzieć, czy w okresie minionego miesiąca zdarzało się Panu/Pani doświadczać tych dolegliwości: a) Bóle głowy b) Bóle brzucha c) Bóle zębów d) Bóle mięśni i stawów e) Bóle serca f) Uciążliwy kaszel g) Przeziębienie h) Żadne z powyższych 5.4Proszę określić stan swojej sprawności. a) Jestem w pełni sprawny b) Posiadam I grupę inwalidzką c) Posiadam II grupę inwalidzką d) Posiadam III grupę inwalidzką 5.5 Czy choruje Pan/Pani przewlekle (choroba przewlekła to choroba, która trwa dłużej niż 2 miesiące i nie została uleczona)? a) Tak b) Nie 5.6 Czy posiada Pan/Pani jakieś zdiagnozowane schorzenia zawodowe? a) Tak b) Nie c) Nie dotyczy 5.7 Proszę określić, które z poniższych działań Pan/Pani podejmuje. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 5.7.1 Uprawianie sportu 1-Bardzo rzadko lub wcale 2-Raczej rzadko 3-Ani rzadko, ani często 4-Raczej często 5-Zdecydowanie często 3-Ani rzadko, ani często 4-Raczej często 5-Zdecydowanie często 3-Ani rzadko, ani często 4-Raczej często 5-Zdecydowanie często 3-Ani rzadko, ani 4-Raczej często 5-Zdecydowanie 5.7.2 Palenie papierosów 1-Bardzo rzadko lub wcale 2-Raczej rzadko 5.6.3 Spożywanie alkoholu 1-Bardzo rzadko lub wcale 2-Raczej rzadko 5.6.4 Zdrowe odżywianie 1-Bardzo rzadko lub 2-Raczej rzadko Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 187 wcale często często 5.6.5 Spędzanie czasu na oglądaniu telewizji 1-Bardzo rzadko lub wcale 2-Raczej rzadko 3-Ani rzadko, ani często 4-Raczej często 5-Zdecydowanie często 4-Raczej często 5-Zdecydowanie często 5.6.6 Używanie leków przeciwbólowych bez recepty 1-Bardzo rzadko lub wcale 2-Raczej rzadko 3-Ani rzadko, ani często 5.8 Ile godzin zazwyczaj na dobę Pan/Pani śpi? a) ……………….. godzin b) Nie wiem 5.9 Proszę określić kwotę w złotych polskich, jaką przeznaczył Pan/Pani na leki oraz badania medyczne/zabiegi medyczne w ostatnich 3 miesiącach. a) ……………….. PLN b) Nie wiem 5.10 Czy kwota na leki oraz na badania medyczne (USG, prześwietlenie itp.)/zabiegi medyczne (np. operacje), jaką Pan / Pani wydaje, w stosunku do roku poprzedniego: a) Zwiększyła się b) Zmniejszyła się c) Pozostaje bez zmian 5.11 Czy korzysta Pan/Pani z zabiegów kosmetycznych (poprawiających urodę, np. masaże, drobne operacje plastyczne etc.)? a) Tak b) Nie 5.12 Czy w ostatnim roku przydarzyła się Panu/Pani sytuacja, iż z powodów finansowych musiał/a Pan/Pani zrezygnować z zakupu leków lub zabiegów medycznych ? a) Tak b) Nie c) Nie dotyczy 5.13 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia ze swojego wyglądu. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie 2-Raczej 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony 3-Neutralny 4-Raczej zadowolony zadowolony 6. Jakość środowiska i przyrody 6.1 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia z czystości powietrza w najbliższej okolicy Pana/Pani miejsca zamieszkania. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie niezadowolony 2-Raczej niezadowolony 3-Ani zadowolony, ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony 5-Zdecydowanie zadowolony Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 188 6.2 Jakby Pan/Pani ocenił poziom zadowolenia z jakości wody dostępnej w domu/mieszkaniu, w którym Pan/Pani mieszka? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie niezadowolony 2-Raczej niezadowolony 3- Ani zadowolony, ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony 5-Zdecydowanie zadowolony 6.3 Jakby Pan/Pani ocenił poziom hałasu w najbliższej okolicy Pana/Pani miejsca zamieszkania? 1-Zdecydowanie utrudniający życie 2-Uciążliwy i przeszkadzający ale można się do niego przyzwyczaić 3-Nieznaczy hałas, nie wpływający w żadnym stopniu na jakość życia 4-Brak jakiegokolwiek hałasu 6.4 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia z działalności służb komunalnych w zakresie sprzątania/ dbania o czystość w najbliższej okolicy Pana/Pani miejsca zamieszkania. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie niezadowolony 2-Raczej niezadowolony 3- Ani zadowolony, ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony 5-Zdecydowanie zadowolony 6.5 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia z dostępności do terenów zielonych (parki, lasy, ogrody botaniczne) w najbliższej okolicy Pana/Pani miejsca zamieszkania? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie niezadowolony 2-Raczej niezadowolony 3- Ani zadowolony, ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony 5-Zdecydowanie zadowolony 6.6 Czy Pan/Pani segreguje śmieci? a) Tak b) Nie 7. Technologie informacyjno-komunikacyjne 7.1 Jakby Pan/Pani określił/a poziom własnych umiejętności korzystania z komputera. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie niezadowalający 2-Raczej niezadowalający 3- Ani zadowolony, ani niezadowalający 4-Raczej zadowalający 5-Zdecydowanie zadowalający 7.2 Czy korzysta Pan/Pani z Internetu? a) Tak b) Nie 7.3 Czy korzysta Pan/Pani z kart płatniczych przy płaceniu za zakupy? a) Tak b) Nie 7.4 Czy korzysta Pan/Pani z bankomatów? a) Tak b) Nie 7.5 Czy zdarza się Panu/Pani dokonywać zakupów poprzez Internet? a) Tak b) Nie Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 189 7.6 Czy korzysta Pan/Pani z telefonu komórkowego? a) Tak b) Nie 7.7 Czy posiada Pan\Pani laptop lub notebook do własnego użytku? a) Tak b) Nie 8. Transport i komunikacja 8.1 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia ze stanu dróg w gminie, w której Pan/Pani mieszka. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony b) Nie wiem/nie mam zdania 8.2 Jak często korzysta Pan/Pani z komunikacji publicznej? a) Codziennie lub prawie codziennie b) Raz lub kilka razy w tygodniu c) Raz lub kilka razy w miesiącu d) Rzadziej niż raz w miesiącu e) Nie korzystam w ogóle z komunikacji publicznej 8.3 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia z czystości w komunikacji publicznej, z której Pan/Pani korzysta. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony c) Nie wiem/nie mam zdania d) Nie korzystam z komunikacji publicznej 8.4 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia z częstotliwości kursowania komunikacji publicznej?. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony a) Nie wiem/nie mam zdania b) Nie korzystam z komunikacji publicznej 8.5 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia z punktualności kursowania komunikacji publicznej? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony a) Nie wiem/nie mam zdania b) Nie korzystam z komunikacji publicznej Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 190 9. Kontakty z instytucjami i urzędami 9.1 Jakby Pan/Pani określił/a poziom kompetencji urzędników, z którymi miał/a Pan/Pani kontakt. Urzędy rozumiane są tutaj, jako: urzędy miejskie, gminne, powiatowe, urzędy skarbowe, NFZ, ZUS? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 3-Ani kompetentni, 1-Zdecydowanie 2-Raczej ani nie 5-Zdecydowanie niekompetentni kompetentni niekompetentni komponentami 4-Raczej kompetentni b) Nie wiem/nie mam zdania / nie miałam kontaktu 9.2 Jakby Pan/Pani określił/a swój poziom zadowolenia z dostępności do urzędów i urzędników, w Pana/Pani gminie/powiecie. Urzędy rozumiane są tutaj, jako: urzędy miejskie, gminne, powiatowe, urzędy skarbowe, NFZ, ZUS? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony b) Nie wiem/nie mam zdania 9.3 Jakby Pan/Pani określił/a swój poziom zadowolenia z szybkości działania, podejmowania decyzji i załatwiania spraw przez urzędników, w Pana/Pani gminie/powiecie. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony b) Nie wiem/nie mam zdania 10. Zadowolenie z poszczególnych aspektów życia 10.1 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia ze swoich stosunków z najbliższymi w rodzinie. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony 10.2 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia z sytuacji finansowej własnej rodziny. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony 10.3 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia z warunków mieszkaniowych. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony 10.4 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia ze swoich osiągnięć życiowych. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 191 10.5 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia z perspektyw na przyszłość. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony 10.6 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia ze stosunków ze znajomymi / grupą przyjaciół. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony 10.7 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia z życia seksualnego. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony 10.8 Jakby Pan/Pani określił/a poziom zadowolenia z możliwości spędzania wolnego czasu. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony 10.9 Jakby Pan/Pani ocenił/a zadowolenie z częstotliwości imprez artystycznych z których chciałby/aby Pan / Pani skorzystać. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony 10.10 Jakby Pan/Pani ocenił/a zadowolenie z częstotliwości imprez sportowych, z których chciałby/aby Pan / Pani skorzystać. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony 10.11 Jak by Pan/Pani określił/a poziom ogólnego zadowolenia ze swojego życia. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani zadowolony, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony 4-Raczej zadowolony zadowolony Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 192 Karta realizacji wywiadu Bez wypełnionej karty realizacji wywiadu ankieta jest nieefektywna i nie będzie traktowane jako ankieta zrealizowana Kod gospodarstwa domowego/Nr SMS ………………………………………….. Numer ankiety zrealizowanej z członkiem gospodarstwa domowego …………….. Kolejność członków gospodarstwa domowego ustalamy według ich wieku, od najstarszego do najmłodszego, w kolejnych pytaniach oraz w kwestionariuszu dla członka gospodarstwa domowego proszę posługiwać się tą informacją Ankieter poproś o dane personalne respondenta, powiedz że są one niezbędne do celów kontroli realizacji badania. Podkreśl, że nie będą one w żaden sposób łączone z odpowiedziami udzielonymi w kwestionariuszu Imię i Nazwisko Respondenta ………………………………………….. Adres zamieszkania respondenta ulica ……………………………………………… nr domu……… nr mieszkania…………….. Miejscowość ……………………………………………………………………………… Numer telefonu kontaktowy do respondenta ……………………………………… Imię i nazwisko Ankietera ……………………………………………………………………………………….. Data realizacji………………………… Godzina Realizacji……………… Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 193 Załącznik 3 Ankieta dla głowy gospodarstwa domowego Numer ankiety: _ _ _ _ Kwestionariusz do badania ilościowego „Ocena warunków i jakości życia mieszkańców województwa pomorskiego i ich postrzeganie przyszłości”. Dzień dobry, Nazywam się ………………….., reprezentuję konsorcjum firm Quality Watch sp. z o.o. i PSDB, które na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego realizuje badanie pt. „Ocena warunków i jakości życia mieszkańców województwa pomorskiego i ich postrzeganie przyszłości”. Pani/Pana gospodarstwo domowe zostało wylosowane do badania i w związku z powyższym chciałabym/chciałbym zadać kilka pytań dotyczących Pani/Pana warunków życia. Badanie będzie składało się z dwóch części. W pierwszej części chciałbym przeprowadzić wywiad kwestionariuszowy z głową gospodarstwa domowego. Wywiad taki potrwa około 60 minut. Druga część badania polega na tym, że rozdam papierowe ankiety do samodzielnego wypełnienia wszystkim obecnym w tej chwili członkom gospodarstwa domowego w wieku 16 lat i więcej. Wszystkie uzyskane poniżej informacje będą ukazywane tylko w zbiorczych zestawieniach statystycznych i w żaden sposób nie będą łączone z konkretnym gospodarstwem domowym. Czy jest w chwili obecnej głowa gospodarstwa domowego / głowa rodziny? Tak -realizujemy wywiad Czy zgodził by się Pan/Pani na udział w badaniu? Tak -realizujemy wywiad - Upewnij się, że rozmawiasz z osobą podejmującą kluczowe decyzje dotyczące wyznaczonego gospodarstwa domowego. Jeżeli nie, poproś o rozmowę z osobą podejmującą kluczowe decyzje. Jeśli brak ustal godzinę powrotu lub zmiana gospodarstwa domowego. Kwestionariusz Głowa Gospodarstwa Domowego (pytania 0.1-0.6, oraz 1.1 i 1.2 wypełnia samodzielnie ankieter) 0.0 Kod gospodarstwa domowego/numer do SMS z próby ………………………………………… 01. Czy wywiad z gospodarstwem domowym odbył się na wylosowanej ulicy a) Tak - przejdź do pytania 03 b) Nie 02. Nazwa ulicy na której został zrealizowany wywiad ………………………………………… 03. Czy wywiad został zrealizowany w pierwszym podejściu/pod wylosowanym adresem a) Tak b) Nie 04. W którym podejściu do gospodarstwa domowego został zrealizowany wywiad. a) Pierwsze b) Drugie c) Trzecie Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 194 1. Charakterystyka Gospodarstwa Domowego (Zadaj pytania od 1.3 do końca kwestionariusza respondentowi „ głowie rodziny”, odpowiedzi zapisz w kwestionariuszu) 1.0 Powiat (oznacz „x”): a) Powiat bytowski k) Powiat pucki b) Powiat chojnicki l) Powiat słupski c) Powiat człuchowski m) Powiat starogardzki d) Powiat gdański n) Powiat sztumski e) Powiat kartuski o) Powiat tczewski f) Powiat kościerski p) Powiat wejherowski g) Powiat kwidzyński q) Gdańsk h) Powiat lęborski r) Gdynia i) Powiat malborski s) Słupsk j) Powiat nowodworski t) Sopot 1.2 Wielkość miejscowości: a) Miasto duże, powyżej 100 tys. mieszkańców, b) Miasto średnie, powyżej 10 tys. mieszkańców i poniżej 100 tys. mieszkańców, c) Miasto małe, poniżej 10 tys. Mieszkańców d) Wieś 1.3 Liczba wszystkich członków gospodarstwa domowego powyżej (lub równym) 16 roku życia: a) (wpisz liczbę) 1.4 Liczba członków gospodarstwa domowego poniżej 16 roku życia: a) (wpisz liczbę) 1.5 Liczba wszystkich obecnych członków gospodarstwa domowego podczas realizacji wywiadu: a) (wpisz liczbę) 1.5.1 Powód nieobecności członków gospodarstwa domowego. (zakreśl w tabeli właściwe powody) Ankieter: Kolejność członków gospodarstwa domowego ustalamy według ich wieku, od najstarszego do najmłodszego, w kolejnych pytaniach oraz w kwestionariuszu dla członka gospodarstwa domowego proszę posługiwać się tą informacją 1.5.1.1 1.5.1.2 1.5.1.3 1.5.1.4 1.5.1.5 1.5.1.6 Pierwszy członek gospodarst wa domowe go Drugi członek gospodarst wa domowe go Trzeci członek gospodarst wa domowe go Czwarty członek gospodarst wa domowe go Piąty członek gospodarst wa domowe go Szósty członek gospodarst wa domowe go a) Nieobecność chwilowa (2 -3 godziny, nie dłuższa niż 1 dzień) . a) a) a) a) a) a) b) Nieobecność krótkotrwała (członka rodziny nie ma obecnie w gospodarstwie domowym, nieobecność nie krótsza niż 1 dzień i nie dłuższa niż 3 dni) b) b) b) b) b) b) Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 195 c) Nieobecność krótkoterminowa (członka rodziny nie ma obecnie w gospodarstwie domowym, jego nieobecność będzie dłuższa niż 3 dni, jednak nie więcej niż 14 dni) c) c) c) c) c) c) d) Nieobecność długoterminowa (członka rodziny nie ma obecnie w gospodarstwie domowym, jego nieobecność będzie dłuższa niż 14 dni) d) d) d) d) d) d) c.1 Nieobecność jest związana z nauką c.1 c.1 c.1 c.1 c.1 c.1 c.2 Nieobecność jest związane z pracą zawodową c.2 c.2 c.2 c.2 c.2 c.2 c.3 Nieobecność jest związana z innym powodem (jakim……………………………………………… ……………..) c.3 c.3 c.3 c.3 c.3 c.3 e) Nie dotyczy/ są obecni wszyscy członkowie gospodarstwa domowego e) 1.6 Płeć głowy gospodarstwa domowego: a) Kobieta b) Mężczyzna 1.7 Rok urodzenia głowy gospodarstwa domowego: a) wpisz rok urodzenia b) (jeśli odmowa odpowiedzi, oceń i wpisz wiek samodzielnie) Informacje o pozostałych członkach gospodarstwa domowego (zakreśl w tabeli właściwe odpowiedzi dla każdego członka gospodarstwa domowego). 1.8.1 1.8.2 1.8.3 1.8.4 1.8.5 Pierwszy członek gospodarstwa domowego Drugi członek gospodarstwa domowego Trzeci członek gospodarstwa domowego Czwarty członek gospodarstwa domowego Piąty członek Szósty gospodarstwa członek domowego gospodarstw a domowego 1.8.6 1.8 Płeć członka gospodarstwa domowego: a) Kobieta a) a) a) a) a) a) b) Mężczyzna b) b) b) b) b) b) c) ND c) c) c) c) c) c) 1.9 Rok urodzenia członka gospodarstwa domowego: Wpisujemy rok w formacie a) a) …. 1972 b) ND a) …. b) ND a) …. b) ND a) …. b) ND a) …. a) …. b) ND Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 196 b) ND 1.10 Stopień pokrewieństwa z głową rodziny: a) Mąż/Żona a) a) a) a) a) a) b) Partner/Partnerka b) b) b) b) b) b) c) Syn/Córka c) c) c) c) c) c) d) Zięć/Synowa d) d) d) d) d) d) e) Brat/Siostra e) e) e) e) e) e) f) Wnuk/Wnuczka f) f) f) f) f) f) g) Ojciec/Matka g) g) g) g) g) g) h) Dziadek/Babcia h) h) h) h) h) h) i) Teściowa/Teść i) i) i) i) i) i) j) Inne, (jakie………………….………..) J) J) J) J) J) J) k) k) k) k) k) k) k) ND 1.11 Typ gospodarstwa domowego (ankieter zaznacz tylko jedną odpowiedź): a) Jednoosobowe b) Wieloosobowe nierodzinne (np. konkubinat) c) Rodzinne, niepełne (np. matka samotnie wychowująca dziecko) d) Jednorodzinne e) Dwurodzinne f) Trzy i więcej rodzinne 2.Zasobność materialna 2.1 Proszę podać wszystkie możliwe źródła dochodów wszystkich członków gospodarstwa domowego: 2.1.1. 2.1.2 2.1.3 2.1.4 Głowa Pierwszy rodziny członek gospodarstwa domowego Drugi członek gospodarstwa domowego 2.1.5 2.1.6 2.1.7 Trzeci członek Czwarty gospodarstwa członek domowego gospodarstwa domowego Piąty członek gospodarstwa domowego Szósty członek gospodarstwa domowego a) Stała pensja a) a) a) a) a) a) a) b) Renta b) b) b) b) b) b) b) c) Emerytura c) c) c) c) c) c) c) d) Stypendium d) d) d) d) d) d) d) e) e) e) e) e) e) f) f) f) f) f) f) g) g) g) g) g) g) h) h) h) h) h) h) e) Dochód z prowadzonej e) działalności gospodarczej f) Dochód z rolniczej f) działalności g) Dochód z wynajmu g) h) Dochód z lokat bankowych h) Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 197 i) Dochód z umów o dzieło/ prac zleconych j) Inne, (jakie…………………) k) ND i) i) i) i) i) i) i) j) j) j) j) j) j) j) ND ND ND ND ND ND ND 2.2 Proszę określić łączną miesięczną wielkość dochodów netto (czyli to, co otrzymujemy „na rękę”) wszystkich członków gospodarstwa domowego w złotych polskich (ankieter zaznacz tylko jedną odpowiedź) a) Poniżej 1 000 złotych b) Od 1001 do 2000 złotych c) Od 2001 do 3000 złotych d) Od 3001 do 5000 złotych e) Od 5001 do 7000 złotych f) Od 7000 do 10 000 złotych g) Od 10 000 do 15 000 złotych h) Od 15 001 do 20 000 złotych i) Od 20 001 do 25 000 złotych j) Powyżej 25 000 złotych k) Nie wiem/trudno powiedzieć l) Odmowa odpowiedzi 2.3 Jakby Pan/Pani określił/a sytuację materialną gospodarstwa domowego na przestrzeni ostatnich trzech miesięcy? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1- Zdecydowanie zła 2-Raczej zła 3-Ani dobra, ani zła 4-Raczej dobra 5-Zdecydowanie dobra 2.4 Czy Pana/Pani zdaniem, sytuacja materialna gospodarstwa domowego na przestrzeni ostatniego roku (ankieter zaznacz tylko jedną odpowiedź) a) Zdecydowanie się poprawiła b) Poprawiła się w niewielkim stopniu c) Pozostała bez zmian d) Pogorszyła się w niewielkim stopniu e) Zdecydowanie się pogorszyła f) Nie wiem / Trudno powiedzieć 2.5 Czy Pana/Pani gospodarstwo domowe posiada jakieś oszczędności lub inwestycje (środki zainwestowane)? a) Tak- przejdź do 2.6 b) Nie- przejdź do 2.9 c) Odmowa odpowiedzi- przejdź do 2.9 2.6 Jaka jest w przybliżeniu łączna wartość posiadanych przez gospodarstwo domowe oszczędności i inwestycji? (ankieter: zaznacz tylko jedną odpowiedź) a) Do wysokości 1 miesięcznych dochodów netto gospodarstwa domowego b) Powyżej 1 miesięcznych - do 3 miesięcznych dochodów netto gospodarstwa domowego c) Powyżej 3 miesięcznych – do 6 miesięcznych dochodów netto gospodarstwa domowego d) Powyżej 6 miesięcznych – do rocznych dochodów netto gospodarstwa domowego e) Powyżej rocznych dochodów netto gospodarstwa domowego f) Nie wiem / Trudno powiedzieć g) Odmowa odpowiedzi 2.7 W jakiej formie gromadzone są oszczędności i inwestycje? (ankieter: możliwość wielu odpowiedzi) a) Lokaty w bankach w złotych b) Lokaty w bankach w walutach obcych Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 198 c) d) e) f) g) h) i) j) k) Obligacje Fundusze inwestycyjne Indywidualne Konto Emerytalne Papiery wartościowe notowane na giełdzie Udziały lub akcje w prywatnych spółkach Lokaty w nieruchomościach Lokaty w innych niż nieruchomości dobrach materialnych Gotówka W innej formie, jakiej……………………………………… 2.8 W jakim celu Pana/Pani gospodarstwo domowe gromadzi oszczędności? (ankieter: możliwość wielu odpowiedzi) a) Zakup dóbr trwałego użytku (samochód, lodówka, telewizor, itp.) b) Zakup domu, zakup mieszkania, wkład do spółdzielni mieszkaniowej c) Remont domu, mieszkania d) Leczenie e) Rehabilitacja f) Wypoczynek (wakacje, wyjazdy turystyczne, itp.) g) Rezerwa na sytuacje losowe h) Zabezpieczenie przyszłości dzieci i) Zabezpieczenie na starość j) Na inne cele, (jakie……………………………) k) Bez sprecyzowanego przeznaczenia 2.9 Czy Pana/Pani gospodarstwo domowe w chwili obecnej spłaca pożyczkę/i lub kredyt/y? a) Tak- przejdź do 2.10 b) Nie- przejdź do 2.15 c) Odmowa odpowiedzi- przejdź do 2.15 2.10 Gdzie Pana/Pani gospodarstwo domowe zaciągnęło pożyczkę/i lub kredyt/y? (ankieter: możliwość zaznaczenia wielu odpowiedzi) a) W banku b) W innych instytucjach finansowych, pożyczkowych c) U osób prywatnych / znajomych / rodziny d) W pracy e) W innej instytucji 2.11 Przez jaki okres, od dnia dzisiejszego, gospodarstwo domowe będzie spłacać zaciągnięte/y kredyt/y lub pożyczkę/i. Zaznaczając proszę odnieść się do najdłuższego okresu, jeśli w gospodarstwie jest więcej niż jeden kredyt / pożyczka. (ankieter: zaznacz tylko jedną odpowiedź) a) Do pół roku b) Do roku c) Do dwóch lat d) Do pięciu lat e) Do dziesięciu lat f) Do piętnastu lat g) Do trzydziestu lat h) Powyżej trzydziestu lat i) Nie wiem/nie pamiętam 2.12 Ile wynosi łączne zadłużenie z tytułu kredytu/ów / pożyczki/ek Pana/Pani gospodarstwa domowego? (ankieter: zaznacz tylko jedną odpowiedź) a) Do wysokości 1 miesięcznych dochodów netto gospodarstwa domowego Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 199 b) c) d) e) f) g) Powyżej 1 miesięcznych – do 3-miesięcznych dochodów netto gospodarstwa domowego Powyżej 3-miesięcznych – do 6-miesięcznych dochodów netto gospodarstwa domowego Powyżej półrocznych – do rocznych dochodów netto gospodarstwa domowego Powyżej rocznych dochodów netto gospodarstwa domowego Nie wiem / Trudno powiedzieć Odmowa odpowiedzi 2.13 Na jakie cele, Pana/Pani gospodarstwo domowe przeznacza / przeznaczyło zaciągnięte pożyczki lub kredyty? (ankieter: możliwość zaznaczenia wielu odpowiedzi) a) Na bieżące wydatki konsumpcyjne (np. żywność, odzież, obuwie) b) Stałe obciążenia (np. opłaty mieszkaniowe) c) Zakup dóbr trwałego użytku d) Zakup domu, zakup mieszkania, wkład do spółdzielni mieszkaniowej e) Remont domu, mieszkania f) Leczenie g) Rehabilitację h) Wypoczynek i) Zakup papierów wartościowych j) Spłata wcześniejszych długów k) Rozwój własnej działalności gospodarczej l) Kształcenie m) Na inne cele n) Nie pamiętam / Trudno powiedzieć 2.14 Jaka jest łączna wysokość wszystkich rat kredytowych / rat pożyczki w miesiącu w Pana/Pani gospodarstwie domowym w złotych polskich?(ankieter: uwaga dotyczy tylko gospodarstwa domowego, nie bierzemy pod uwagę kredytów zaciągniętych w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą) a) PLN b) Odmowa odpowiedzi 2.15 Czy Pana/Pani gospodarstwo domowe lub ktokolwiek z członków gospodarstwa domowego posiada poniższe dobra? (ankieter: możliwość wielu odpowiedzi) a) Pralkę automatyczną b) Zmywarkę do naczyń c) Kuchenkę mikrofalową d) Telewizor LCD lub plazma e) Płatną telewizję satelitarną lub kablową f) Odtwarzacz DVD g) Kino domowe h) Komputer stacjonarny i) Komputer przenośny (laptop, notebook) j) Dostęp do Internetu w domu z komputera, laptopa lub przez telefon komórkowy k) Telefon stacjonarny (w tym telefon internetowy z możliwością dzwonienia na telefony stacjonarne lub na komputer) l) Samochód osobowy (również samochód służbowy wykorzystywany do celów prywatnych) i) liczba samochodów w gospodarstwie domowym (ankieter: wpisz liczbę) ii) wiek najmłodszego samochodu (ankieter: wpisz wiek) iii) wiek najstarszego samochodu (ankieter: wpisz wiek) m) Samochód dostawczy/ciężarowy (pow. 3,5 tony) (również samochód służbowy wykorzystywany do celów prywatnych) n) Ciągnik rolniczy o) Łódź motorową, żaglową p) Działkę rekreacyjną/ Ogródek działkowy q) Dom letniskowy Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 200 3.Wyżywienie, odzież 3.1 Które z poniższych stwierdzeń najlepiej odpisuje możliwości zakupowe poszczególnych artykułów dokonywane przez gospodarstwo domowe i jego członków? (ankieter: przy każdej kategorii zaznacz tylko jedną odpowiedź) 3.1.1 Warzywa, owoce i ich przetwory: a) Kupujemy je bez jakichkolwiek ograniczeń finansowych, b) Kupujemy ale nie zawsze i nie w takiej ilości, jaką chcielibyśmy c) Rzadko / okazjonalnie kupujemy te artykuły spożywcze z powodu ograniczeń finansowych, d) Nie stać nas i nie kupujemy ich z powodu ograniczeń finansowych e) Nie dotyczy/nie kupujemy tych artykułów / są zbędne / nie jemy tych artykułów 3.1.2 Mięso (w tym drób) i ich przetwory: a) Kupujemy je bez jakichkolwiek ograniczeń finansowych, b) Kupujemy ale nie zawsze i nie w takiej ilości, jaką chcielibyśmy c) Rzadko / okazjonalnie kupujemy te artykuły spożywcze z powodu ograniczeń finansowych, d) Nie stać nas i nie kupujemy ich z powodu ograniczeń finansowych e) Nie dotyczy/nie kupujemy tych artykułów / są zbędne / nie jemy tych artykułów 3.1.3 Ryby i przetwory rybne: a) Kupujemy je bez jakichkolwiek ograniczeń finansowych, b) Kupujemy ale nie zawsze i nie w takiej ilości, jaką chcielibyśmy c) Rzadko / okazjonalnie kupujemy te artykuły spożywcze z powodu ograniczeń finansowych, d) Nie stać nas i nie kupujemy ich z powodu ograniczeń finansowych e) Nie dotyczy/nie kupujemy tych artykułów / są zbędne / nie jemy tych artykułów 3.1.4 Masło i inne tłuszcze jadalne (margaryna, oleje): a) Kupujemy je bez jakichkolwiek ograniczeń finansowych, b) Kupujemy ale nie zawsze i nie w takiej ilości, jaką chcielibyśmy c) Rzadko / okazjonalnie kupujemy te artykuły spożywcze z powodu ograniczeń finansowych, d) Nie stać nas i nie kupujemy ich z powodu ograniczeń finansowych e) Nie dotyczy/nie kupujemy tych artykułów / są zbędne / nie jemy tych artykułów 3.1.5 Mleko i przetwory mleczne (jogurty, sery, śmietana, kefir, desery mleczne, itp.): a) Kupujemy je bez jakichkolwiek ograniczeń finansowych, b) Kupujemy ale nie zawsze i nie w takiej ilości, jaką chcielibyśmy c) Rzadko / okazjonalnie kupujemy te artykuły spożywcze z powodu ograniczeń finansowych, d) Nie stać nas i nie kupujemy ich z powodu ograniczeń finansowych e) Nie dotyczy/nie kupujemy tych artykułów / są zbędne / nie jemy tych artykułów 3.1.6 Cukier i wyroby cukiernicze (ciastka, czekolada, lody, itp.): a) Kupujemy je bez jakichkolwiek ograniczeń finansowych, b) Kupujemy ale nie zawsze i nie w takiej ilości, jaką chcielibyśmy c) Rzadko / okazjonalnie kupujemy te artykuły spożywcze z powodu ograniczeń finansowych, d) Nie stać nas i nie kupujemy ich z powodu ograniczeń finansowych e) Nie dotyczy/nie kupujemy tych artykułów / są zbędne / nie jemy tych artykułów 3.1.7 Kawa, herbata, napoje gazowane i niegazowane: a) Kupujemy je bez jakichkolwiek ograniczeń finansowych, b) Kupujemy ale nie zawsze i nie w takiej ilości, jaką chcielibyśmy c) Rzadko / okazjonalnie kupujemy te artykuły spożywcze z powodu ograniczeń finansowych, d) Nie stać nas i nie kupujemy ich z powodu ograniczeń finansowych e) Nie dotyczy/nie kupujemy tych artykułów / są zbędne / nie jemy tych artykułów 3.1.8 Używki (alkohol, papierosy): a) Kupujemy je bez jakichkolwiek ograniczeń finansowych, Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 201 b) c) d) e) Kupujemy ale nie zawsze i nie w takiej ilości, jaką chcielibyśmy Rzadko / okazjonalnie kupujemy te artykuły spożywcze z powodu ograniczeń finansowych, Nie stać nas i nie kupujemy ich z powodu ograniczeń finansowych Nie dotyczy/nie kupujemy tych artykułów / 3.2 Czy w ostatnich trzech miesiącach zdarzyło się Panu/Pani zrezygnować z zakupu towarów spożywczych z powodu braku środków finansowych? a) Tak b) Nie 3.3 Czy w porównaniu do sytuacji sprzed roku, zdolność finansowa gospodarstwa domowego do zaspokajania potrzeb żywnościowych jej członków (ankieter: zaznacz tylko jedną odpowiedź) a) Polepszyła się b) Pogorszyła się c) Pozostała bez zmian d) Nie wiem/trudno powiedzieć 3.4 Czym kieruje się Pan/Pani robiąc zakupy żywnościowe? (ankieter: zaznacz tylko jedną odpowiedź) a) Przede wszystkim ich jakością b) Przede wszystkim najniższą ceną c) Obydwa czynniki są brane pod uwagę w równym stopniu d) Nie wiem/trudno powiedzieć 3.5 Jaką kwotę średnio miesięcznie wydaje Pana/Pani gospodarstwo domowe na wyżywienie wszystkich jego członków? a) (wpisujemy kwotę w złotych) b) Nie wiem/nie pamiętam c) Odmowa odpowiedzi 3.6 Czy w Pana/ Pani odczuciu, miesięczna kwota wydawana na wyżywienie wszystkich członków gospodarstwa domowego jest: a) Mniejsza, niż ta, którą przeznaczałem/am w poprzednim roku b) Większa, niż ta, którą przeznaczałem/am w poprzednim roku c) Zbliżona d) Nie wiem/ Trudno powiedzieć 3.7 Które z poniższych stwierdzeń najlepiej opisuje możliwości zakupowe poszczególnych artykułów odzieżowych przez gospodarstwo domowe i jego członków? (ankieter: przy każdej kategorii zaznacz tylko jedną odpowiedź) 3.7.1 Kurtki, płaszcze: a) Kupujemy je bez ograniczeń w zależności od potrzeb, b) Kupujemy ale kiedy są już niezbędne, np. są już zniszczone c) Rzadko kupujemy te artykuły, często poniżej potrzeb, np. nawet jak są już zniszczone, to nie stać nas na ich wymianę d) Nie stać nas i nie kupujemy tych artykułów (otrzymujemy np. od znajomych, pomocy społecznej, itp.) e) Nie dotyczy/nie kupujemy w ogóle tych produktów, np. sami szyjemy, otrzymujemy od rodziny z zagranicy, itp. 3.7.2 Odzież wizytową (garnitury, garsonki, suknie): a) Kupujemy je bez ograniczeń w zależności od potrzeb, b) Kupujemy ale kiedy są już niezbędne, np. są już zniszczone c) Rzadko kupujemy te artykuły, często poniżej potrzeb, np. nawet jak są już zniszczone, to nie stać nas na ich wymianę d) Nie stać nas i nie kupujemy tych artykułów (otrzymujemy np. od znajomych, pomocy społecznej, itp.) e) Nie dotyczy/nie kupujemy w ogóle tych produktów, np. sami szyjemy, otrzymujemy od rodziny z zagranicy, itp. Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 202 3.7.3 Odzież sportową: a) Kupujemy je bez ograniczeń w zależności od potrzeb, b) Kupujemy ale kiedy są już niezbędne, np. są już zniszczone c) Rzadko kupujemy te artykuły, często poniżej potrzeb, np. nawet jak są już zniszczone, to nie stać nas na ich wymianę d) Nie stać nas i nie kupujemy tych artykułów (otrzymujemy np. od znajomych, pomocy społecznej, itp.) e) Nie dotyczy/nie kupujemy w ogóle tych produktów, np. sami szyjemy, otrzymujemy od rodziny z zagranicy, itp. 3.7.4 Obuwie: a) Kupujemy je bez ograniczeń w zależności od potrzeb, b) Kupujemy ale kiedy są już niezbędne, np. są już zniszczone c) Rzadko kupujemy te artykuły, często poniżej potrzeb, np. nawet jak są już zniszczone, to nie stać nas na ich wymianę d) Nie stać nas i nie kupujemy tych artykułów (otrzymujemy np. od znajomych, pomocy społecznej, itp.) e) Nie dotyczy/nie kupujemy w ogóle tych produktów, np. otrzymujemy od rodziny z zagranicy, itp. 3.8 Czym przede wszystkim kieruje się Pan/Pani robiąc zakupy odzieży? (ankieter: tylko jedna odpowiedź) a) Przede wszystkim ich jakością. b) Przede wszystkim najniższą ceną c) Obydwa czynniki są brane pod uwagę w równym stopniu d) Atrakcyjnością / modą (kupujemy to, co mi się podoba) e) Miejscem zakupu / kategorią sklepów f) Radą znajomych g) Inne powody, jakie …………………………………… h) Nie wiem/trudno powiedzieć 3.9 Czy w porównaniu do sytuacji sprzed roku, zdolność finansowa gospodarstwa do zaspokojenia potrzeb odzieżowych jej członków? a) Polepszyła się b) Pogorszyła się c) Pozostała bez zmian d) Nie wiem/trudno powiedzieć 3.10 Czy w Pana/ Pani odczuciu, kwota wydawana na odzież wszystkich członków gospodarstwa domowego jest: a) Mniejsza, niż ta, którą przeznaczałem/am w poprzednim roku b) Większa, niż ta, którą przeznaczałem/am w poprzednim roku c) Zbliżona d) Nie wiem/ Trudno powiedzieć 4.Warunki mieszkaniowe 4.1 Proszę określić typ budynku, jaki Pana/Pani gospodarstwo domowe użytkuje? (ankieter: w przypadku wątpliwości respondenta, pomóż mu rozstrzygnąć) a) Dom jednorodzinny (wolnostojący) b) Dom wielorodzinny (stojący na własnej działce) c) Dom szeregowy d) Bliźniak (dom połączony z innym) e) Mieszkanie w bloku/ budynku wielopiętrowym f) Mieszkanie w kamienicy g) Inne, (jakie…………………….) 4.2 Czy Pana/Pani gospodarstwo domowe użytkuje lokal samodzielnie (tzn. bez sublokatorów)? Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 203 a) Tak b) Nie 4.3 Jaki jest status mieszkania lub domu, jaki Pana/Pani gospodarstwo domowe zajmuje? a) Pełna własność (bez obciążenia kredytem hipotecznym lub innym) b) Współwłasność z innym gospodarstwem domowym c) Własność obciążona kredytem hipotecznym d) Lokal wynajmowany e) Lokal socjalny f) Lokal użyczony g) Inny (jaki …………………………………………) 4.4. Jaka jest powierzchnia użytkowa mieszkania lub domu zajmowanego przez gospodarstwo domowe w pełnych m2 ? a) m2 (ankieter: jeżeli brak odpowiedzi próba oszacowania „na oko”) b) Nie wiem c) Odmowa odpowiedzi 4.5. Proszę określić, jakie instalacje i wyposażenie sanitarne znajduje się w budynku, z którego Państwo korzystają (ankieter : możliwość wielu odpowiedzi) a) Wodociąg b) Szambo c) Kanalizacja d) Sauna e) Jacuzzi f) Basen g) Gaz z sieci h) Elektryfikacja i) Piec j) Centralne ogrzewanie k) Agregat prądotwórczy l) Ekologiczne źródła energii m) Przydomowe oczyszczalnie ścieków 4.6. Proszę określić, jakie instalacje i wyposażenie sanitarne znajdują się w mieszkaniu lub wewnątrz domu, z którego Państwo korzystają (ankieter : możliwość wielu odpowiedzi) a) Ustęp spłukiwany wodą bieżącą b) Wanna c) Prysznic d) Ciepła woda bieżąca e) Sauna f) Jacuzzi g) Kominek h) Elektryczny lub gazowy podgrzewacz wody (Bojler) i) Gaz z butli j) Agregat prądotwórczy 4.7. W jaki sposób ogrzewane jest mieszkanie lub dom? (ankieter: zaznacz wszystkie właściwe) a) Centralne ogrzewanie zbiorowe b) Centralne ogrzewanie indywidualne (na gaz, węgiel, koks, elektryczność, inne paliwo) c) Piece na opał (węgiel, drewno, trociny itp.) d) Piecyk gazowy/piecyk elektryczny/farelka Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 204 e) f) Kominek Inne, (jakie…………………….) 4.8. Czy obecnie Pana/Pani gospodarstwo domowe zalega z? (ankieter: zaznacz wszystkie właściwe) a) Opłatami za mieszkanie (czynsz) b) Opłatami za gaz lub energię elektryczną c) Spłatą kredytu mieszkaniowego d) Inne zadłużenie z tytułu użytkowania nieruchomości e) Nie zalega z żadnymi opłatami z tytułu użytkowania nieruchomości f) Odmowa odpowiedzi 4.9 Jakby Pan/Pani ocenił/a sytuację mieszkaniową własnego gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. 1-Zdecydowanie zła 2-Raczej zła 3-Ani zła ani dobra 4-Raczej dobra 5-Zdecydowanie dobra 4.10. Czy w stosunku do sytuacji sprzed roku warunki mieszkaniowe Pana/Pani gospodarstwa domowego? 1-Zdecydowanie pogorszyły się 2-Raczej się pogorszyły 3-Są na tym samym poziomie 4-Raczej się polepszyły 5-Zdecydowanie się polepszyły 4.11 Kiedy był dokonywany remont mieszkania/domu (remont obejmuje m.in. malowanie mieszkania, tapetowanie ścian, inne prace remontowe)? (ankieter: tylko jedna odpowiedź) a) W tym roku b) W zeszłym roku c) Dwa lata temu d) Trzy lata temu e) Ponad cztery lata temu f) Nigdy nie było remontu g) Nie pamiętam h) Nie dotyczy/ to nowy budynek 4.12 Proszę określić, jakie elementy infrastruktury znajdują się w najbliższym otoczeniu Pana/Pani gospodarstwa domowego (ankieter: zaznacz wszystkie właściwe) a) Żłobek b) Przedszkole c) Szkoła d) Dom kultury e) Kino f) Teatr g) Basen h) Boisko sportowe i) Kort tenisowy j) Ścieżka rowerowa k) Plac zabaw dla dzieci l) Poczta m) Przystanek komunikacji publicznej (autobusowy, tramwajowy, trolejbusowy, stacja PKP, kolejka podmiejska ) n) Przychodnie lekarskie/ o) Gabinet lekarski p) Sklep ogólnospożywczy Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 205 5.Edukacja 5.1 Proszę określić poziom wykształcenia wszystkich członków gospodarstwa domowego powyżej 16 roku życia: (zaznaczamy wykształcenie ukończone) a) Podstawowe (w tym podstawowe niepełne) b) Gimnazjalne c) Zasadnicze zawodowe d) Średnie zawodowe nietechniczne (np. ekonomiczne, gastronomiczne, hotelarskie, itp.) e) Średnie ogólnokształcące (licea ogólnokształcące ) f) Średnie techniczne (np. samochodowe, elektryczne, itp.) g) Policealne h) Wyższe techniczne (inżynierskie) i) Wyższe nietechniczne (nie inżynierskie) 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.1.5 5.1.6 5.1.7 Głowa gospodarstwa domowego Pierwszy członek gospodarstw a domowego Drugi członek gospodarstw a domowego Trzeci członek gospodarstw a domowego Czwarty członek gospodarstw a domowego Piąty członek Szósty gospodarstw członek a domowego gospodarstw a domowego b) b) b) b) b) b) b) d) d) d) d) d) d) d) f) f) f) f) f) f) f) g) g) g) g) g) g) g) h) h) h) h) h) h) h) i) i) i) i) i) i) i) k) k) k) k) k) k) k) m) m) m) m) m) m) m) n) n) n) n) n) n) n) 5.2 Czy członkowie Pan/Pani gospodarstwa domowego powyżej 16 roku życia kontynuują naukę? a) Tak- Proszę zadać pytanie 5.3 b) Nie- Proszę zadać pytanie 5.4 c) Nie wiem - Proszę zadać pytanie 5.4 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 206 5.3 W jakich typach szkół członkowie Pani/Pana gospodarstwa domowego powyżej 16 roku życia kontynuują naukę: 5.3.1 5.3.2 Pierwszy Głowa gospodarstwa członek gospodarstwa domowego 5.3.3 5.3.4 5.3.5 Drugi członek gospodarstwa domowego Trzeci członek gospodarstwa domowego Czwarty Piąty członek członek gospodarstwa gospodarstwa domowego domowego 5.3.6 5.3.7 Szósty członek gospodarstwa domowego a) Szkoły Podstawowe (w tym podstawowe niepełne) b) b) b) b) b) b) b) b) Gimnazja d) d) d) d) d) d) d) c) Zasadnicze szkoły zawodowe f) f) f) f) f) f) f) g) g) g) g) g) g) g) h) h) h) h) h) h) h) i) i) i) i) i) i) i) k) k) k) k) k) k) k) m) m) m) m) m) m) m) n) n) n) n) n) n) n) d) Szkoły średnie zawodowe nietechniczne (np. liceum/technikum ekonomiczne, gastronomiczne, hotelarskie, itp.) e) Szkoły średnie ogólnokształcące (licea ogólnokształcące) f) Szkoły średnie techniczne (np. technikum samochodowe, elektryczne, itp.) g) Szkoły policealne h) Szkoły wyższe techniczne (inżynierskie) i) Szkoły wyższe nietechniczne (nie inżynierskie) 5.4 Czy członkowie powyżej 16 roku życia w Pana/Pani gospodarstwie domowym kontynuują naukę w ramach kształcenia ustawicznego (kursy zawodowe, szkolenia, itp.): 5.4.1 Głowa gospodarst wa a)Tak b) Nie c)Nie wiem d) Nie dotyczy a) b) c) d) 5.4.2 Pierwszy członek gospodarstwa domowego a) b) c) d) 5.4.3 Drugi członek gospodarstwa domowego a) b) c) d) 5.4.4 Trzeci członek gospodarstwa domowego a) b) c) d) 5.4.5 Czwarty członek gospodarstwa domowego a) b) c) d) 5.4.6 Piąty członek gospodarstwa domowego a) b) c) d) 5.4.7 Szósty członek gospodarstwa domowego a) b) c) d) Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 207 5.5 Z jakich typów placówek oświatowych/opiekuńczych korzystają członkowie gospodarstwa domowego poniżej 16 roku życia Pana/Pani: (ankieter: możliwość wielu odpowiedzi) a) Żłobki b) Przedszkola c) Szkoły podstawowe d) Gimnazja e) Zasadnicze szkoły zawodowe f) Szkoły średnie ogólnokształcące g) Szkoły średnie techniczne h) Żadne z powyższych i) Brak członków gospodarstwa domowego poniżej 16 roku życia 5.6 Jakby Pan/Pani ocenił/a dostępność opieki przedszkolnej w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej słaba 4-Raczej dobra 5-Zdecydowanie 3-Ani dobra, ani zła słaba dostępność dostępność dostępność dobra dostępność b) Nie wiem / trudno powiedzieć 5.7 Jakby Pan/Pani ocenił/a poziom opieki przedszkolnej w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie zły 4-Raczej dobry 5-Zdecydowanie 2-Raczej zły poziom 3- Ani dobra, ani zła poziom poziom dobry poziom a) Nie wiem / trudno powiedzieć 5.8 Jakby Pan/Pani ocenił/a dostępność szkół podstawowych w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej słaba 3- Ani dobra, ani 4-Raczej dobra 5-Zdecydowanie słaba dostępność dostępność słaba dostępność dobra dostępność a) Nie wiem / trudno powiedzieć 5.9 Jakby Pan/Pani ocenił/a dostępność szkół gimnazjalnych w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie słaba dostępność 2-Raczej słaba dostępność 3- Ani dobra, ani zła 4-Raczej dobra dostępność 5-Zdecydowanie dobra dostępność b) Nie wiem / trudno powiedzieć 5.10 Jakby Pan/Pani ocenił/a dostępność szkół ponad gimnazjalnych w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej słaba 3- Ani dobra, ani 4-Raczej dobra 5-Zdecydowanie słaba dostępność dostępność słaba dostępność dobra dostępność a) Nie wiem / trudno powiedzieć Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 208 5.11 Jakby Pan/Pani ocenił/a jakość nauczania w szkołach podstawowych w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej niski 3- Ani wysoki, ani 4-Raczej wysoki 5-Zdecydowanie niski poziom poziom niski poziom wysoki poziom b) Nie wiem / trudno powiedzieć 5.12 Jakby Pan/Pani ocenił/a jakość nauczania w szkołach gimnazjalnych w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej niski 3-Ani wysoki, ani 4-Raczej wysoki 5-Zdecydowanie niski poziom poziom niski poziom wysoki poziom b) Nie wiem / trudno powiedzieć 5.13 Jakby Pan/Pani ocenił/a jakość nauczania w szkołach ponad gimnazjalnych w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej niski 3- Ani wysoki, ani 4-Raczej wysoki 5-Zdecydowanie niski poziom poziom niski poziom wysoki poziom b) Nie wiem / trudno powiedzieć 5.14 Jakby Pan/Pani ocenił/a ogólny poziom wyposażenia szkół podstawowych w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej niski 3- Ani wysoki, ani 4-Raczej wysoki 5-Zdecydowanie niski poziom poziom niski poziom wysoki poziom b) Nie wiem / trudno powiedzieć 5.15 Jakby Pan/Pani ocenił/a ogólny poziom wyposażenia szkół gimnazjalnych w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej niski 3- Ani wysoki, ani 4-Raczej wysoki 5-Zdecydowanie niski poziom poziom niski poziom wysoki poziom b) Nie wiem / trudno powiedzieć 5.16 Jakby Pan/Pani ocenił/a ogólny poziom wyposażenia szkół ponad gimnazjalnych w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej niski 3- Ani wysoki, ani 4-Raczej wysoki 5-Zdecydowanie niski poziom poziom niski poziom wysoki poziom b) Nie wiem / trudno powiedzieć Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 209 5.17 Czy członkowie gospodarstwa domowego poniżej 16 roku życia uczestniczą w bezpłatnych zajęciach dodatkowych organizowanych przez placówki oświatowe? (ankieter: odpowiedź dla każdego członka gospodarstwa domowego) 5.17.1 5.17.2 5.17.3 5.17.4 5.17.5 5.17.6 Pierwszy członek gospodarstwa domowego Drugi członek gospodarstwa domowego Trzeci członek gospodarstwa domowego Czwarty członek gospodarstwa domowego Piąty członek gospodarstwa domowego Szósty członek gospodarstwa domowego a) Tak a) a) a) a) a) a) b) Nie b) b) b) b) b) b) c) Nie wiem c) c) c) c) c) c) d) Nie dotyczy d) d) d) d) d) d) 5.18 Proszę określić, w jakich zajęciach dodatkowych bezpłatnych uczestniczą członkowie gospodarstwa domowego poniżej 16 roku życia. (ankieter: odpowiedź dla każdego członka gospodarstwa domowego) 5.18.1 5.18.2 5.18.3 5.18.4 5.18.5 5.18.6 Pierwszy członek gospodarstwa domowego Drugi członek gospodarstwa domowego Trzeci członek gospodarstwa domowego Czwarty członek gospodarstwa domowego Piąty członek gospodarstwa domowego Szósty członek gospodarstwa domowego a) Koła zainteresowań a) a) a) a) a) a) b) Koła sportowe b) b) b) b) b) b) c) Zajęcia z języków obcych c) c) c) c) c) c) d) Inne, jakie ……… d) d) d) d) d) d) 5.19 Czy członkowie gospodarstwa domowego poniżej 16 roku życia uczestniczą w płatnych zajęciach dodatkowych organizowanych przez placówki oświatowe? (ankieter odpowiedź dla każdego członka gospodarstwa domowego) 5.19.1 5.19.2 5.19.3 5.19.4 5.19.5 5.19.6 Pierwszy członek gospodarstwa domowego Drugi członek gospodarstwa domowego Trzeci członek gospodarstwa domowego Czwarty członek gospodarstwa domowego Piąty członek gospodarstwa domowego Szósty członek gospodarstwa domowego a) Tak a) a) a) a) a) a) b) Nie b) b) b) b) b) b) c) Nie wiem c) c) c) c) c) c) d) Nie dotyczy d) d) d) d) d) d) Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 210 5.20 Proszę określić, w jakich zajęciach dodatkowych płatnych uczestniczą członkowie gospodarstwa domowego poniżej 16 roku życia. (ankieter odpowiedź dla każdego członka gospodarstwa domowego) a) Koła zainteresowań b) Koła sportowe c) Zajęcia z języków obcych d) Inne, jakie ……… 5.20.1 5.20.2 5.20.3 5.20.4 5.20.5 5.20.6 Pierwszy członek gospodarstwa domowego Drugi członek gospodarstwa domowego Trzeci członek gospodarstwa domowego Czwarty członek gospodarstwa domowego Piąty członek gospodarstwa domowego Szósty członek gospodarstwa domowego a) a) a) a) a) a) b) b) b) b) b) b) c) c) c) c) c) c) d) d) d) d) d) d) 5.21 W jaki sposób członkowie gospodarstwa domowego poniżej 16 roku życia docierają do szkół, do których uczęszczają? (ankieter odpowiedź dla każdego członka gospodarstwa domowego) a) Na piechotę b) Dowożeni przez komunikację publiczną pod opieką osób dorosłych/znajomych c) Dowożeni przez rodzinę własnymi środkami transportu d) Samodzielny dojazd komunikacją publiczną e) Komunikacją zorganizowaną przez placówki oświatowe (gimbusy) f) Nie dotyczy 5.21.1 5.21.2 5.21.3 5.21.4 5. 21.5 5. 21.6 Pierwszy członek gospodarstwa domowego Drugi członek gospodarstwa domowego Trzeci członek gospodarstwa domowego Czwarty członek gospodarstwa domowego Piąty członek gospodarstwa domowego Szósty członek gospodarstwa domowego a) a) a) a) a) a) b) b) b) b) b) b) c) c) c) c) c) c) d) d) d) d) d) d) e) e) e) e) e) e) f) f) f) f) f) f) 6. Kultura i wypoczynek 6.1 Jakie formy spędzania wolnego czasu w formie wypoczynku dla całej lub części rodziny są najczęściej praktykowane w Pana/Pani gospodarstwie domowym? (ankieter: zaznacz maksymalnie 4 odpowiedzi) a) Oglądanie TV b) Korzystanie z Internetu/ c) Gry komputerowe/Play Station d) Gry planszowe (szachy, warcaby itp.) e) Wyjścia do muzeów f) Wyjścia do teatrów/opery g) Wyjścia na imprezy sportowe h) Wyjścia do kina Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 211 i) j) k) l) m) n) Wyjścia do znajomych Wyjście do pubu Wyjście na dyskoteki Wspólne zakupy Czytanie książek/prasy Inne, (jakie……………………) 6.3 Która z form wypoczynku występuje najczęściej w Pana/Pani gospodarstwie domowym? (ankieter: wpisz nr (literę) odpowiedzi z pytania 6.1) a) b) Nie wiem/trudno powiedzieć 6.4 Jakie formy rekreacyjnego spędzania wolnego czasu dla całej lub części rodziny są najczęściej praktykowane w Pana/Pani gospodarstwie domowym? (ankieter: zaznacz maksymalnie 4 odpowiedzi) a) Wycieczki rowerowe/jazda na rowerze b) Jogging c) Gry w piłkę/siatkówkę/inne gry zespołowe d) Gry w tenisa/squsha/ badmintona e) Zabawy na placu zabaw f) Baseny/ kąpieliska g) Inna aktywność ruchowa na świeżym powietrzu h) Imprezy realizowane wspólnie na świeżym powietrzu (np. grill, grzybobranie, itp.) i) Wyjścia na bilard/kręgle (itp.) j) Spędzanie czasu na działce rekreacyjnej k) Spędzanie czasu na ogródku działkowym l) Inne, (jakie……………………) 6.5 Która z form rekreacyjnego spędzania wolnego czasu występuje najczęściej w Pana/Pani gospodarstwie domowym? (ankieter: wpisz nr (literę) odpowiedzi z pytania 6.1) a) b) Nie wiem/trudno powiedzieć 6.6 Jakby Pan/Pani ocenił/a dostępność instytucji kultury: kina, teatry, biblioteki, w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej słaba 4-Raczej dobra 5-Zdecydowanie 3-Ani dobra, ani słaba słaba dostępność dostępność dostępność dobra dostępność b) Nie wiem / trudno powiedzieć 6.7 Jakby Pan/Pani ocenił/a dostępność parków i terenów zielonych w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej słaba 3- Ani dobra, ani 4-Raczej dobra 5-Zdecydowanie słaba dostępność dostępność słaba dostępność dobra dostępność b) Nie wiem 6.8 Jakby Pan/Pani ocenił/a dostępność infrastruktury sportowej (boiska, baseny, sale gimnastyczne) w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej słaba 3- Ani dobra, ani 4-Raczej dobra 5-Zdecydowanie słaba dostępność dostępność słaba dostępność dobra dostępność c) Nie wiem / trudno powiedzieć 6.9 Jakby Pan/Pani ocenił/a dostępność infrastruktury turystycznej (szlaki turystyczne, ścieżki rowerowe) w Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 212 najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej słaba 3- Ani dobra, ani 4-Raczej dobra 5-Zdecydowanie słaba dostępność dostępność słaba dostępność dobra dostępność b) Nie wiem 6.10 Jakby Pan/Pani ocenił/a ogólnie zadowolenie z możliwości spędzania wolnego czasu poza gospodarstwem domowym i korzystania z atrakcji znajdujących się w jego otoczeniu? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3- Ani dobra, ani 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony słaba zadowolony 4-Raczej zadowolony b) Nie wiem / trudno powiedzieć 6.11 Czy w stosunku do sytuacji sprzed roku, możliwości spędzania wolnego czasu poza Pana/Pani gospodarstwem domowym i korzystania z atrakcji znajdujących się w jego najbliższym otoczeniu: a) Polepszyła się b) Pogorszyła się c) Pozostała bez zmian d) Nie wiem / trudno powiedzieć 6.12 Czy ktokolwiek z członków Pana/Pani gospodarstwa domowego musiał z powodu braku pieniędzy zrezygnować lub ograniczyć w ciągu ostatniego roku korzystanie z: (ankieter: zaznacz wszystkie właściwe odpowiedzi) a) Kina b) Teatru, opery, operetki, filharmonii, koncertu c) Muzeum lub wystawy d) Zakupu książki e) Zakupu prasy (gazet, tygodników, miesięczników) f) Zajęć sportowych: fitness, basen, tenis g) Nigdy nie wystąpiła taka sytuacja h) Nie dotyczy 6.13 Ile jest w przybliżeniu w Państwa domu książek (bez podręczników szkolnych i instrukcji obsługi) a) Do 25 szt. b) 26 - 50 szt. c) 51 - 100 szt. d) 101 - 500 szt. e) Ponad 500 szt. f) Nie posiadamy 6.14 Jak spędzali Państwo urlop w ostatnim roku? (ankieter: zaznacz wszystkie właściwe odpowiedzi) a) Wspólny wyjazd na zagraniczne wakacje b) Wspólny wyjazd na krajowe wakacje c) Pobyt dzieci na kolonii/obozie d) Wspólny wyjazd do rodziny e) Wyjazd dzieci do rodziny f) Urlop spędzany na działce rekreacyjnej g) Urlop spędzany w domu h) Inna forma spędzania wspólnie czasu wolnego 6.15 Czy w ciągu ostatniego roku musieli Państwo (ktoś z dorosłych lub/i dzieci) z powodu braku pieniędzy zrezygnować z: (ankieter: zaznacz wszystkie właściwe odpowiedzi) Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 213 a) b) c) d) e) Kolonii, obozu, innych wyjazdów grupowych dzieci (niepełnoletnich) Urlopu, wyjazdów dorosłych Wyjazdów rodzinnych (dorośli i dzieci niepełnoletnie) Wspólnego wyjścia do kina, teatru, koncertu, itp. Nie wystąpiła taka sytuacja 7.Opieka zdrowotna 7.1 Czy w ciągu ostatniego roku ktokolwiek z Pana/Pani gospodarstwa domowego korzystał z usług? (ankieter: zaznacz wszystkie właściwe odpowiedzi) a) Nieodpłatnych placówek służby zdrowia b) Placówek, w których trzeba płacić z własnej kieszeni za wizyty i usługi medyczne c) Placówek opłacanych przez pracodawcę (np. w formie abonamentu) d) Placówek opłacanych przez instytucje dobroczynne lub inne podmioty w ramach pomocy społecznej 7.2 Czy ktokolwiek z członków Pana/Pani gospodarstwa domowego przebywał w ostatnim roku w szpitalu dłużej niż 1 dzień z innych powodów niż ciąża? a) Tak b) Nie c) Nie wiem d) Odmowa odpowiedzi 7.3 Jakby Pan/Pani ocenił/a dostępność do usług nieodpłatnych świadczonych przez placówki służby zdrowia w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej słaba 3- Ani dobra, ani 4-Raczej dobra 5-Zdecydowanie słaba dostępność dostępność słaba dostępność dobra dostępność b) Nie wiem / trudno powiedzieć 7.4 Jakby Pan/Pani ocenił/a dostępność usług placówek służby zdrowia, w których trzeba płacić z własnej kieszeni w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej słaba 3- Ani dobra, ani 4-Raczej dobra 5-Zdecydowanie słaba dostępność dostępność słaba dostępność dobra dostępność b) Nie wiem / trudno powiedzieć 7.5 Jakby Pan/Pani ocenił/a dostępność do bezpłatnych podstawowych usług opieki zdrowotnej (np. dostęp do lekarza pierwszego kontaktu, internisty, pediatry) w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej słaba 3- Ani dobra, ani 4-Raczej dobra 5-Zdecydowanie słaba dostępność dostępność słaba dostępność dobra dostępność a) Nie wiem / trudno powiedzieć 7.6 Jakby Pan/Pani ocenił/a dostępność bezpłatnych specjalistycznych usług opieki zdrowotnej (okulista, laryngolog, ginekolog, itp.) w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego? Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej słaba 3- Ani dobra, ani 4-Raczej dobra 5-Zdecydowanie słaba dostępność dostępność słaba dostępność dobra dostępność b) Nie wiem 7.7 Jakby Pan/Pani ocenił/a dostępność doraźnej opieki medycznej (np. nocna pomoc medyczna, ostre dyżur) w Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 214 najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej słaba 4-Raczej dobra 5-Zdecydowanie słaba dostępność dostępność 3-Neutralna dostępność dobra dostępność b) Nie wiem 7.8 Jakby Pan/Pani ocenił/a zadowolenie z funkcjonowania służby zdrowia w najbliższym otoczeniu gospodarstwa domowego. Odpowiedzi proszę udzielić na skali od 1 do 5. a) 1-Zdecydowanie 2-Raczej 3-Ani zadowolony/a, 5-Zdecydowanie niezadowolony niezadowolony ani niezadowolony/a 4-Raczej zadowolony zadowolony b) Nie wiem / trudno powiedzieć Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 215 Karta realizacji wywiadu Bez wypełnionej karty realizacji wywiadu ankieta jest nieefektywna i nie będzie traktowane jako ankieta zrealizowana Kod gospodarstwa domowego/Nr SMS ………………………………………….. Liczba członków gospodarstwa domowego z którymi były realizowane ankiety …………….. Ankieter poproś o dane personalne respondenta, powiedz że są one niezbędne do celów kontroli realizacji badania. Podkreśl, że nie będą one w żaden sposób łączone z odpowiedziami udzielonymi w kwestionariuszu Imię i Nazwisko Respondenta ………………………………………….. Adres zamieszkania respondenta ulica ……………………………………………… nr domu……… nr mieszkania…………….. Miejscowość ……………………………………………………………………………… Numer telefonu kontaktowy do respondenta ……………………………………… Imię i nazwisko Ankietera ……………………………………………………………………………………….. Data realizacji ………………………… Godzina Realizacji ……………… JEŚLI CZEGOŚ NIE WIESZ LUB MASZ WĄTPLIWOŚĆ ZADZWOŃ POD NUMER: 022 205 03 72 lub 728 457 192 lub 728 303 740. Po wywiadzie wyślij SMS pod numer: 505 640 374 W TREŚĆ SMS WPISZ: KOD GOSPODARSTWA DOMOWEGO.LICZBA, która określa z ilu części składa się ankieta.NAZWISKO AUDYTORA Kod gospodarstwa domowego otrzymają Państwo od koordynatora, proszę nie wpisywać swoich numerów. Znakiem interpunkcyjnym oddzielającym kod gospodarstwa domowego od liczby kwestionariuszy oraz nazwiska audytora JEST TYLKO i WYŁĄCZNIE KROPKA(.)!! PRZYKŁADOWY SMS: 201020.3.kowalski, 211020.2.KOWALSKA Wielkość liter nie ma znaczenia. Podpis ankietera…………………………………………………………………………………… ANKIETĘ ZEWRYFIKOWAŁEM/AM. POTWIERDZAM ZGODNOŚĆ JEJ WYKONANIA Z INSTRUKCJĄ I SCENARIUSZEM. DATA ……………..... PODPIS KOORDYNATORA ………………………………… Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 216
