AUNC - Zarządzanie - Uniwersytet Mikołaja Kopernika

Transkrypt

a c t a U n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i
Zarządzanie
XXXIX
Nauki Humanistyczno-Społeczne
Zeszyt 407
Toruń 2012
Rada Programowa
Mirosław Haffer, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Robert Karaszewski, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Artur J. Kożuch, Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie
Krzysztof Krukowski, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Tomáš Meluzín, Vysoké Učení Technické v Brně
Eugeniusz Niedzielski, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Joanna Paliszkiewicz, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Stanislav Škapa, Vysoké Učení Technické v Brně
Marek J. Stankiewicz, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Marek Zinecker, Vysoké Učení Technické v Brně
Redaktor Naczelny
Maciej Zastempowski
Redaktor Prowadzący
Dorota Grego-Planer
Redaktorzy Tematyczni
Katarzyna Liczmańska
Joanna Petrykowska
Agata Sudolska
Redaktor Statystyczny
Piotr Fiszeder
Sekretariat Redakcji
ul. Gagarina l3A, 87-100 Toruń
tel. (56) 61 14 890, e-mail: [email protected]
www.aunc.zarzadzanie.umk.pl
ISSN 1689-8966
ISSN 0860-1232
Printed in Poland
© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
Toruń 2012
WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA
www.wydawnictwoumk.pl
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
Redakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń
tel. (56) 611 42 95; fax (56) 611 47 05
e-mail: [email protected]
www.wydawnictwoumk.pl
Dystrybucja: ul. Reja 25, 87-100 Toruń
tel./fax (56) 611 42 38
e-mail: [email protected]
Druk: Wydawnictwo Naukowe UMK
Spis treści
Agnieszka Piotrowska, Jacek Puchała
Motywowanie jako funkcja zarządzania w obrębie przedsiębiorstwa . . . . . 7
Agnieszka Żołądkiewicz
Działalność innowacyjna małych i średnich przedsiębiorstw
w Niemczech na tle krajów Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Jakub Tadych
Strategiczna Karta Wyników – narzędzie pomiarowe czy coś więcej? . . . . 35
Bogumiła Bubiak
Społeczna odpowiedzialność biznesu w mikroprzedsiębiorstwach
na przykładzie branży ośrodków szkolenia kierowców . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Iwona Escher
Adaptacja organizacji i jej elementy z perspektywy ujęcia
systemowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Joanna Bruzda
Prognozowanie metodą wyrównywania falkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Artur Jacek Kożuch, Monika Wakuła
Rachunkowość jako źródło informacji o kosztach w procesie zarządzania
jednostką samorządu terytorialnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Leszek Reszka
Koniunkcja logistyki i optymalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Moda na markę alkoholu – przejaw konformizmu czy indywidualizmu . . 119
Joanna Żarnik-Żuławska
Wybrane instrumenty rządowe wspierające innowacyjność MŚP
we Francji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
4
Spis treści
Małgorzata Ludwikowska
Błędy popełniane w systemie motywacji pracowników . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Zbigniew Pietras, Edward Pałka
Logistyka w sytuacjach kryzysowych w aspekcie bezpieczeństwa
ruchu drogowego – wybrane problemy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Agnieszka Wiśniewska
Mechanizm oddziaływania wizerunku marki na zachowania
konsumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Marek Zarębski
Małe i średnie przedsiębiorstwa w logistyce polskiej gospodarki
rynkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Contents
Motivation as a management function within the company . . . . . . . . . . . . . 7
Innovative activity of small and medium enterprises in Germany
in comparison to eu countries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Jakub Tadych
Balanced Scorecard – how to consider this strategy’ measuring tool? . . . . 35
Bogumiła Bubiak
Corporate social responsibility in micro-enterprises for example
the sector driver training center . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Iwona Escher
Organization’s adaptation and its components from the perspective
of the systems approach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Joanna Bruzda
Forecasting via wavelet smoothing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Accounting as a source of information of costs in the management
of the local government unit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Leszek Reszka
Conjunction of logistics and optimization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Fashion brand for alcohol – is a manifestation of conformism
or individualism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Selected instruments of government supporting innovation
in small and medium enterprises in France . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
6
Contents
Mistakes made in the system of employee motivation . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Logistics in crisis management . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
The impact mechanism of brand image on consumer behavior . . . . . . . . . . 187
Marek Zarębski
Small and medium-sized enterprises as basic links in the logistic chain
of the polish market economy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i
zarządzanie XXXIX – zeszyt 407 – toruń 2012
Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie
Instytut Ekonomiczno-Społeczny
Agnieszka Piotrowska
Jacek Puchała
Motywowanie jako funkcja zarządzania
w obrębie przedsiębiorstwa
Z a r y s t r e ś c i. Struktura motywów ma zawsze układ hierarchiczny. Oznacza to, że
jedne wartości cenione są przez pracowników bardziej, inne trochę mniej. Powstaje
osobista hierarchia potrzeb, dla każdego człowieka różna, gdyż różne osoby cenią
różne wartości, przy czym ludzie preferują te wartości, które są przez nich najbardziej cenione i jednocześnie te, które uznają za najbardziej realne do osiągnięcia.
W artykule podjęto próbę określenia wartości systemu motywowania w badanym
przedsiębiorstwie. W tym celu przeprowadzono badania ankietowe. Podjęto również
próbę określenia stosunków, jakie panują między pracownikami, oraz jakie czynniki
motywacji materialnej i niematerialnej są najważniejsze dla badanych pracowników.
S ł o w a k l u c z o w e: motywacja, zarządzanie, dwuczynnikowa teoria F. Herzberga.
Wstęp – cel, metodyka
Zajęcie się problematyką motywacji oznacza poszukiwanie czynników sterujących poziomem gotowości i aktywizacji organizmu, jakim jest przedsiębiorstwo. Warto badać czynniki, które powodują, że człowiek wykazuje skłonność
do pewnych form zachowania, które są korzystne dla właściciela firmy. Stąd
ważne jest postawienie pytania: jakie zdarzenia będą wzmocnieniem pozy-
8
tywnych zachowań w procesie uczenia się organizacji oraz jak daleko efektywne okażą się te wzmocnienia dla przedsiębiorstwa. Ze względu na fakt, że
poszczególni pracownicy realizują różne cele osobiste i organizacyjne, mają
odmienne umiejętności i warunki pracy, organizacja, pragnąc realizować swój
cel, powinna elastycznie posługiwać się w procesie motywowania szerokim
spektrum środków oddziaływania na motywy postępowania pracowników
(Karaś, 2003).
Istnieje wiele firm na polskim rynku różniących się nie tylko wielkością,
ale także kulturą organizacyjną i podejściem do pracownika jako do człowieka. Motywacja do pracy jest niekiedy tylko pustym sloganem. Wszystko dzieje się na zasadzie płacę – wymagam. Poruszając problem motywacji, ludzie
często odpowiadają, że motywuje ich tylko wyższe wynagrodzenie za pracę.
Każdy chciałby zarabiać więcej, jednak ciągle zwiększanie wynagrodzenia
nie prowadzi do wydajniejszej pracy. Motywacyjna rola pieniądza nie polega na oddziaływaniu jego ilością, lecz raczej na oddziaływaniu składnikami
wynagrodzenia. W odczuciu pracowników musi istnieć współzależność pomiędzy wielkością otrzymywanych korzyści a nakładami starań i osiąganymi
wynikami w pracy (Zbiegień-Maciąg, 1997).
Motywowanie ma podstawowe i zarazem bardzo istotne znaczenie dla
współczesnego zarządzania zasobami ludzkimi. Zwiększa ono sprawność,
skuteczność oraz wydajność, a także prawdopodobieństwo realizacji wytyczonych celów przedsiębiorstwa. W odwrotnej sytuacji zwiększa się czasochłonność zarządzania, potrzebna jest nieustanna kontrola, narastają konflikty
i ogólny chaos w przedsiębiorstwie (Machaczka, 1999).
Brak motywacji w grupie pracowników może przyczynić się do występowania szkodliwych tendencji. Ich przykładem mogą być: zwiększona liczba
nieobecności pracowników, marnowanie czasu na przerwy, działanie na szkodę firmy, biurokracja, zmniejszenie staranności, zmniejszenia tempa pracy,
zmniejszenie kreatywności, zmniejszenie chęci brania na siebie odpowiedzialności. Każdy kierownik musi być świadomy tego, że jego zadaniem jest
wywieranie wpływu na swoich podwładnych (Bruce, Pepitone, 2001).
Dorobek teoretyczny w zakresie wyjaśniania motywacji ludzi do pracy
jest znaczny i niejednolity. Systematyzując poglądy na naturę motywacji do
pracy, można wyróżnić trzy grupy teorii: teorie treści, teorie procesu, teorie
wzmocnienia (Lubrańska, 2008). Według A. Maslowa istnieje 5 grup potrzeb, umieszczonych na 5-poziomowej piramidzie. Człowiek po zaspokojeniu potrzeb na niższym poziomie zwraca uwagę na potrzeby z kolejnego,
wyższego poziomu. Stwierdza on, że podstawowym wewnętrznym czynnikiem motywacyjnym są: Potrzeby fizjologiczne – odżywiania się, przetrwa-
Motywowanie jako funkcja zarządzania w obrębie przedsiębiorstwa
9
nia, wody, tlenu i snu. Potrzeba bezpieczeństwa pojawia się w momencie,
gdy potrzeby fizjologiczne zostaną zaspokojone, koncentrując uwagę na
zapewnieniu sobie bezpieczeństwa, oddaleniu wszelkich zagrożeń, stabilności, porządku oraz sprawiedliwości (Gick, Tarczyńska, 1999). Po pewnym czasie człowiek odczuwa pragnienie odnoszące się do relacji z innymi
ludźmi, bycia kochanym, przynależności do grupy – potrzeby społeczne.
Niezaspokojenie ich prowadzi do zamknięcia się w sobie i samotności, które
mogą się pogłębiać, doprowadzając do wyobcowania, co często jest skutkiem negatywnego funkcjonowania człowieka w miejscu pracy oraz jego
efektywności (Sikora, 2000). Na następnym poziomie pojawia się potrzeba
osiągnięć, prestiżu i uznania w miejscu pracy, ważne jest, by inni dostrzegli
profesjonalizm. Na szczycie ludzkich potrzeb według Maslowa jest samorealizacja. Na tym najwyższym poziomie ludzie koncentrują swoją uwagę na
potrzebach wykorzystaniach własnego potencjału i osiągnięciu celów, satysfakcję przynosi zaspokojenie osobistych ambicji. W przeciwieństwie do
wcześniejszych potrzeb potrzeba samorealizacji nigdy nie zostaje w pełni
zaspokojona (Karaś, 2003).
Następnym ważnym fundamentem praktycznej pracy kierowników może
być dwuczynnikowa teoria Fredericka Herzberga. Podstawowym założeniem
tej teorii jest stwierdzenie, że na zadowolenie ludzi z pracy mają wpływ dwie
niezależne kategorie czynników. Mianowicie są to: czynniki higieny zwane
zewnętrznymi orz czynniki motywacyjne – wewnętrzne. Pierwsza z grup
dotyczy środowiska pracy, czyli wynagrodzenia, bezpieczeństwa i warunków pracy, relacji międzyludzkich w środowisku pracy czy też dodatkowych
korzyści z pracy. Jeśli nie osiągną one wystarczającego poziomu, wówczas
spowodują poczucie niezadowolenia z pracy. Druga grupa czynników motywacyjnych związana jest z poczuciem satysfakcji. Jej źródłem mogą być:
potrzeba osiągnięć, uznanie, zakres odpowiedzialności, możliwość własnego
rozwoju. Na zadowolenie z pracy wpływa druga grupa czynników, pierwsza
zaś rodzi uczucie niezadowolenia. Zatem teoria ta mówi, że na początku kierownicy powinni zlikwidować niezadowolenie, czyli zapewnić swoim podwładnym odpowiednią płacę oraz warunki pracy, a dopiero później wzbudzać
w nich motywacje i zadowolenie (Gliszczyńska, 1991).
Celem badań było określenie jakości systemu motywowania funkcjonującego w przedsiębiorstwie. Podjęto również próbę określenia stosunków
interpersonalnych, jakie panują między badanymi pracownikami, oraz jakie
czynniki motywacji materialnej i niematerialnej są najważniejsze dla badanych pracowników. Aby zbadać system motywacyjny w tym przedsiębiorstwie, przeprowadzono badania ankietowe wśród 50 pracowników spośród
10
74 zatrudnionych. Ankieta była anonimowa i została przeprowadzona w lipcu
2010 roku.
Ogólna charakterystyka firmy
Analizowana firma powstała w 2001 roku. Przedsiębiorstwo zatrudnia ponad
70 osób, a w 2007 roku zdobyło wyróżnienie w konkursie „Firma równych
szans” za politykę równego dostępu do awansu. Produkty firmy dostępne są
w sprzedaży detalicznej w sieciach sklepów z branży: IT, Foto-Video, RTV
oraz wielu innych. W skład oferty firmy wchodzą płyty CD i DVD, akcesoria
komputerowe i sieciowe, produkty czyszczące oraz różnego rodzaju opakowania marek. Przedsiębiorstwo w ciągu kilku lat zdobyło pozycję lidera wśród
dystrybutorów nośników danych oraz akcesoriów komputerowych. Obsługuje grupę kilku tysięcy klientów na całym świecie, w tym sieci supermarketów
i hipermarketów. Potwierdzeniem dotychczasowych sukcesów są Gazele Biznesu 2005, 2006 i 2007 – nagroda dla przedsiębiorstw, które osiągają bardzo
dobre wyniki finansowe, dynamicznie rozwijają się oraz są rzetelnymi partnerami biznesowymi. Ponad połowa całkowitej sprzedaży towarów znajduje
nabywców za granicą, co pozwala zaliczyć to przedsiębiorstwo do czołówki
polskich eksporterów. Według rankingu eksporterów Home & Market firma
zajęła pierwsze miejsca w kategoriach: wzrost eksportu, wzrost przychodów
z eksportu oraz rentowność kapitałów własnych w 2005 roku.
W badaniu wzięło udział 50 pracowników przedsiębiorstwa. Wśród badanych pracowników 32% stanowiły kobiety, a 68% mężczyźni. Wynika to
z faktu, że na stanowiskach wykonawczych większość pracowników to magazynierzy. Kobiety wykonujące pracę fizyczną zatrudnione są jedynie w dziale
konfekcji. Wśród stanowisk nierobotniczych również częściej zatrudnienie
znaleźli mężczyźni, ponieważ w działach sprzedaży konieczna jest znajomości asortymentu, jego specyfikacji technicznej i przeznaczenia, a specjaliści
branży IT w naszym kraju to w przeważającej liczbie mężczyźni. Kobiety
stanowią z kolei większość w takich działach jak księgowy, finansowy czy
personalny.
11
Metody motywowania pracowników
w badanym przedsiębiorstwie
W ankiecie pytano respondentów o ich stosunek do pracy. Ankietowane kobiety (32% pań) dały odpowiedź twierdzącą. W grupie badanych 24% uważa, że czynnikiem który umożliwia oddziaływanie na pracownika w sposób
pozytywny, jest możliwość samorealizacji i odpowiednie wynagrodzenie za
pracę – 8%. Natomiast 68% badanych kobiet uznało, że nie lubi swojej pracy, a jako czynniki demotywujące wskazało brak możliwości samorealizacji
(38% pań), oraz nieodpowiednie wynagrodzenie za prace (30% wskazań).
Gdyby jednak podzielić odpowiedzi kobiet według rodzaju zajmowanego
stanowiska, otrzymamy zupełnie inne zestawienie. Okazuje się, że wszystkie kobiety pracujące na stanowiskach umysłowych odpowiedziały, że praca
pozwala im wykorzystać swój potencjał, a 33% z nich uważa, że jest odpowiednio opłacana za swoją pracę. Wszystkie badane kobiety na stanowiskach
wykonawczych uważają, że nie mają możliwości samorealizacji w pracy,
a 75% z nich uważa, że otrzymuje za wykonywaną pracę nieodpowiednie
wynagrodzenie. Powyższe wyniki wskazują, że dla objętych badaniem kobiet zajmujących stanowiska nierobotnicze praca stanowi wyzwanie, czują
się spełnione i z pewnością chętnie przychodzą do pracy. Można też uznać, że
znajdują się na szczycie potrzeb piramidy A. Maslowa. Kobiety wykonujące
pracę fizyczną swoją pracę oceniają negatywnie, żadna z nich nie spełnia się
zawodowo, a 75% pań narzeka na zarobki. Wszystkie ankietowane kobiety
pracujące fizycznie równocześnie podejmują naukę. Praca, którą wykonują,
jest jedynie tymczasowa, pozwala im przetrwać do osiągnięcia takiego wykształcenia, które pozwoli im podjąć pracę na innym, bardziej odpowiadającym im stanowisku.
Badani mężczyźni nieco inaczej wyrażali swoją opinię odnośnie, stosunku do swojej pracy. Tylko 20% ankietowanych mężczyzn dało odpowiedź
twierdzącą, wskazując, że lubi swoją pracę. Wśród nich 12% wskazało tak
ze względu na możliwość samorealizacji, a 8% ze względu na dobre zarobki.
Swojej pracy nie lubi aż 80% ankietowanych, jako demotywatory wskazując złe zarobki – 38% i brak możliwości samorealizacji (42% panów). Wśród
mężczyzn podobnie jak wśród kobiet wyniki dotyczące braku samorealizacji
występują głównie u osób uczących się, traktujących pracę jako tymczasową,
która ma zapewnić środki do życia. Motywację do pracy znajdują w chęci zaspokojenia potrzeb znajdujących się na niższych szczeblach piramidy A. Maslowa, takich jak potrzeba jedzenia czy mieszkania.
12
Stosunki interpersonalne w badanej firmie były tematem kolejnego pytania. Wszystkie badane kobiety i 95% ankietowanych mężczyzn określiło je
jako koleżeńskie. Jest to duży atut przedsiębiorstwa, gdyż coraz więcej ludzi ceni sobie odpowiednie traktowanie i dobrą atmosferę w pracy. Na motywację do pracy mają wpływ stosunki interpersonalne w przedsiębiorstwie
i opisywany przypadek nie jest od tej reguły wyjątkiem. Obrazuje to odsetek
wskazań na znaczenie relacji międzyludzkich dla motywacji do pracy. Dla co
czwartego respondenta jest on bardzo duży, duży – dla 44% pytanych, znaczący – 16% badanych, niewielki – jedynie dla 16% osób. Niewielki wpływ na
motywację wskazali pracownicy którzy wcześniej określali swoją pracę jako
słabo opłacaną i uniemożliwiającą ich samorealizację. Interpretując uzyskane
wyniki zgodnie z teorią F. Herzberga, można powiedzieć, że nie wszystkim
zostały zapewnione czynniki higieny, które związane są z warunkami wykonywania pracy. Są w badanej grupie osoby o znikomej motywacji do pracy,
traktujące ją jako przymus. Są one zwykle niezadowolone i sfrustrowane. Motywowanie takich pracowników jest bardzo trudne. Wśród osób, które w ankiecie wskazały na duży lub bardzo duży wpływ relacji między pracownikami
na motywację, 66% stanowią pracownicy umysłowi, a 34% to pracownicy
wykonawczy.
Prawie co dziesiąty ankietowany (8%) to osoba z wykształceniem zawodowym, ponad połowa badanych (54%) to osoby z wyższym wykształceniem. Wykształcenie wiąże się tu z rodzajem wykonywanej pracy i poziomem
w hierarchii społecznej. Pracownicy z wyższym wykształceniem pracują na
wyższych w hierarchii zarządzania stanowiskach. W ich przypadku podstawowe potrzeby już nie motywują, stąd dużą wagę przywiązują do atmosfery
w pracy.
Stosunki z przełożonymi są ważnym czynnikiem motywującym do pracy w badanej firmie (wykres 1). Wszyscy ankietowani udzielili odpowiedzi
potwierdzającej wpływ relacji z kierownictwem na chęć do pracy. Dla co
czwartego z ankietowanych wpływ ten jest bardzo duży, dla co piątego duży.
Niewielki wpływ relacji z przełożonymi na motywację do pracy odczuwa jedynie 20% ankietowanych. Uzyskane wyniki wskazują, iż atmosfera w pracy
jest bardzo ważnym elementem motywującym. Mimo że skala odpowiedzi
była szeroka, od bardzo dużego do niewielkiego wpływu tych relacji na motywację, to trzeba podkreślić, że dla 80% pytanych relacje z przełożonym są
ważnym motywatorem.
13
Wykres 1. Opinie badanych pracowników o wykonywanej pracy
Źródło: badania własne.
W dalszej części ankiety zadano pytanie dotyczące preferowanych przez
ankietowanych form motywacji materialnej. Każdy badany mógł zaznaczyć
do trzech odpowiedzi spośród sześciu propozycji. Największą liczbę wskazań otrzymała odpowiedź premia – 44%, przy czym wszystkie panie i ośmiu
z dziesięciu (84%) mężczyzn wskazało premię jako jedną z najważniejszych
form motywacji materialnej. Udział w zyskach jako premię preferuje jeden
na pięciu badanych. Premia po przekroczeniu określonego poziomu osiągnięć
motywuje 15% pracowników. Ankietowani mniej niż wcześniej omawiane
motywatory cenią nagrody za innowacje (11% wskazań), upominki rzeczowe
(7% wskazań), a najmniej doceniane są premie za kwalifikacje (jedynie 4%
wskazań). Otrzymane wyniki wskazują, że najbardziej motywują premie i nagrody finansowe. Potwierdza się również teoria, iż pracownicy bardziej cenią
nagrody, które można zdobyć szybko. Premia za kwalifikacje, której osiągnięcie wiąże się z uzupełnieniem wykształcenia bądź kursu, jest procesem długotrwałym, często trwającym kilka lat, przez co była najrzadziej wymieniana
jako efektywny motywator. Tylko 7% wskazań na motywatory dotyczyło upominków rzeczowych. Może to wskazywać na małą wartość dotychczasowych
nagród. Pracownicy wprost stwierdzili, że zbyt często upominki rzeczowe
miały dla nich niską wartość i uznali je za mało efektywną formę motywacji.
Dane na wykresie 2 przedstawiają preferencje pracowników badanej firmy oraz formy motywowania materialnego stosowane w przedsiębiorstwie.
14
Pracownicy, odpowiadając na pytanie, mieli za zadanie wymienić dostrzegane przez nich sposoby motywowania stosowane w badanej firmie. Co trzecia
osoba z grupy pięćdziesięciu badanych pracowników uznała, że nie występuje
w ich przedsiębiorstwie żadna z form motywowania materialnego, zatem nie
dostrzegają lub nie znają lokalnej specyfiki systemu motywacyjnego. Takie
osoby są równocześnie w grupie pracowników niezadowolonych z pracy. Odnosząc ten fakt do teorii motywacji F. Herzberga, można powiedzieć, że być
może nie zostały usunięte czynniki prowadzące do niezadowolenia z pracy.
Najczęściej wskazywaną formą motywowania materialnego były udziały
w 33% wskazań, podwyżka (17% głosów) oraz udziały w zyskach (13% opinii). Materialnym motywatorem rzadko są upominki rzeczowe i nagrody za
innowacje (odpowiednio 4 i 3% wskazań). Premia za kwalifikacje nie została
uznana za motywator przez żadnego z pracowników.
Formy motywowania występujące w przedsiębiorstwie są w znacznej części zgodne z tym, czego pracownicy oczekują. Najczęściej stosowane formy
motywacji w badanym przedsiębiorstwie są równocześnie najbardziej oczekiwane przez pracowników. Niektóre jednak z motywatorów są bardziej pożądane od pozostałych – środki finansowe nakierowane na motywowanie pracowników można lepiej zagospodarować. Oznacza to, iż system motywacji
materialnej w przedsiębiorstwie wymaga jednak korekty, które zbliżyłyby ten
system do systemu oczekiwanego przez pracowników.
premia za kwalifikacje
upominki rzeczowe
nagrody za innowacje
ś
udział w korzysciach
udział w zyskach
podwyżka
0
20
40
60
80
Częstotliwość odpowiedzi w %
Wykres 2. Najważniejsze czynniki motywacji materialnej dla badanych pracowników
i formy motywacji stosowane w badanym przedsiębiorstwie
W
wyniku
badań
przeprowadzonych
w
przedsiębiorstwie
stwie
15
W wyniku badań przeprowadzonych w przedsiębiorstwie stwierdzono, że
preferowanymi przez pracowników formami motywacji pozamaterialnej są
szansa na awans oraz możliwość rozwoju i doskonalenia umiejętności zawodowych (wykres 3). Obie odpowiedzi otrzymały po 29% wskazań. Pochwały
słowne są skutecznym sposobem na motywację według 17% ankietowanych,
udział w podejmowaniu decyzji – według 16% badanych, a na odpowiedź dotyczącą poszerzania zakresu obowiązków i odpowiedzialności wskazało 9%
pracowników. Pracownicy oczekują więc awansu w hierarchii przedsiębiorstwa oraz rozwijania swoich umiejętności.
Wykres 3. Najważniejsze formy motywacji niematerialnej według badanych pracowników
Formy motywowania niematerialnego stosowane w badanej firmie są zaprezentowane na wykresie 4. Mimo tak szerokiego ich wachlarza 27% badanych nie dostrzega w firmie form motywowania niematerialnego. Czterech
z dziesięciu pracowników otrzymało pochwały słowne (42% odpowiedzi)
i są one najczęściej dostrzeganym przez pracowników działaniem motywacyjnym. Taki wynik świadczy o dobrej komunikacji między przełożonymi
a podwładnymi w firmie. Kierownicy często i chętnie korzystają z pochwał,
co zostało dostrzeżone przez pracowników.
Szanse na awans, udział w podejmowaniu decyzji oraz poszerzanie zakresu obowiązków i odpowiedzialności dostrzega 8% ankietowanych (wykres 4).
Najrzadziej dostrzeganym działaniem pozafinansowym mającym na celu motywowanie pracowników jest możliwość rozwoju i doskonalenia umiejętności – 7% wskazań. Pracownicy najbardziej z wszystkich form pozamaterialnej
16
motywacji cenią sobie możliwość rozwoju oraz możliwość awansu. Wydaje
się, że konieczne jest dopracowanie systemu motywacji pozafinansowej. Firma powinna częściej organizować szkolenia, kursy, zachęcać pracowników
do poszerzania kompetencji, dalszej nauki przez opłacanie części lub całości
kosztów kształcenia. Również częstszym zjawiskiem powinny być awanse
pionowe, a każdy awans powinien być odpowiednio nagłaśniany wewnątrz
firmy.
możliwość rozwoju
i doskonalenia
umiejętności 6%
udział
w podejmowaniu
decyzji 7%
poszerzanie zakresu
obowiązków
i odpowiedzialnosci
8%
pochwały słowne
43%
możliwość
awansu 7%
Wykres 4. Niematerialne formy motywacji stosowane w badanym przedsiębiorstwie
Zrozumienie pojęcia motywacji było treścią ostatniego pytania w ankiecie. Wyniki zostały zaprezentowane na wykresie 5. Największa liczba ankietowanych (36% pytanych) motywację łączy z pieniędzmi i innymi korzyściami
materialnymi. Motywację co trzeci z badanych rozumie jako praktyczne działanie pracodawcy, które pobudza do lepszej pracy. Dla co piątego z badanych
motywacja to synonim dobrej komunikacji w miejscu pracy. Natomiast dla
12% badanych pracowników działania motywacyjne to indywidualne podejście do pracowników. Jedynie dla 4% ankietowanych motywacja kojarzy się
z pochwałami pracowników przez pracodawcę. Uzyskane odpowiedzi wskazują, że w badanym przedsiębiorstwie pracownicy wciąż uznają pieniądze
za najlepszy środek motywacji. Mimo wzrastającej roli atmosfery w pracy,
indywidualnego podejścia do pracowników, pobudzania ich do działania i po-
17
chwał za dobre zachowania jednak pieniądze pozostają najskuteczniejszym
instrumentem motywowania pracowników.
indywidualne
podejście; 12%
pochwała
pracownika;
3%
korzyść
materialna;
37%
dobra
komunikacja;
20%
pobudzenie do
działania; 27%
Wykres 5. Rozumienie pojęcia motywacji przez badanych pracowników
Podsumowanie
Wyniki przeprowadzonych badań dowodzą, że istniejący system motywowania w firmie uważany jest za poprawny i skuteczny. Ankietowani wskazali na
bardzo dobrą atmosferę w pracy – wszystkie ankietowane kobiety i 95% objętych badaniem mężczyzn – oraz odpowiednio do oczekiwań skonstruowany
system motywacji materialnej.
Przeprowadzone badania wykazały, że najskuteczniejszym motywatorem
są pieniądze. Pracownicy pojęcie motywacji kojarzą przede wszystkim z korzyściami materialnymi – 36% ankietowanych, dlatego też należy uznać je za
najważniejszy czynnik motywujący. Podwyżka (44%), udziały w korzyściach
(19%) czy zyskach(15%) są najbardziej pożądanymi przez pracowników motywatorami. Wśród wartości niematerialnych niemałe znaczenie ma atmosfera w pracy.
18
Zarówno relacje między pracownikami, jak i relacje miedzy przełożonymi a podwładnymi były w przedsiębiorstwie ważnym czynnikiem motywującym. Atmosferę można budować nie tylko codziennymi kontaktami w pracy,
wspólne szkolenia, kursy, imprezy firmowe czy wyjazdy integracyjne znacznie podnoszą morale pracowników, budują więzi, zwiększają lojalność i stopień identyfikacji pracownika z firmą, w której jest zatrudniony.
Literatura
Bruce A., Pepitone J. (2001), Jak motywować pracowników, Wydawnictwo RM, Warszawa.
Gick A., Tarczyńska M. (1999), Motywowanie pracowników, PWE, Warszawa.
Gliszczyńska X. (1991), Poznawcze modele motywacji pracowników, PWN, Warszawa.
Karaś R. (2003), Teorie motywacji w zarządzaniu, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań.
Lubrańska A. (2008), Psychologia pracy, Wyd. Difin, Warszawa.
Machaczka J. (1999), Podstawy zarządzania, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Krakowie.
Sikora J. (2000), Motywowanie pracowników, OPO, Bydgoszcz.
Zbiegień-Maciąg L. (1997), Motywacyjne aspekty wynagradzania pracowników, [w:]
Jak skutecznie wynagradzać pracowników, K. Sedlak (red.), Wydawnictwo
Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków.
Motivation as a management function
within the company
A b s t r a c t. The structure of motives is always a hierarchical system. This means that
some of the employees are appreciated more, some less. Created personal hierarchy of
needs, different for each person because different people prefer different values, but
people prefer the values that are most valued by them, while those that they consider
the most realistic to accomplish in the article attempts to determine the value of the
motivation system the audited company. For this purpose, a survey was conducted.
Been conducted to determine the relationships which exist between the employees and
the motivation factor tangible and intangible subjects are most important to employees. K e y w o r d s: motivation, management, two-factor theory of F. Herzberg.
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Działalność innowacyjna małych
i średnich przedsiębiorstw w Niemczech
na tle krajów unii europejskiej
Z a r y s t r e ś c i. W artykule przedstawiona została charakterystyka sektora MŚP
w Niemczech. Szczególna uwaga została poświęcona analizie działalności innowacyjnej niemieckich małych i średnich przedsiębiorstw. Ponadto została podjęta próba
porównania poziomu innowacyjności niemieckich przedsiębiorstw z przedsiębiorstwami pozostałych krajów Unii Europejskiej. W tym też celu omówione zostały takie aspekty, jak: odsetek podmiotów wdrażających innowacje produktowe lub procesowe, nakłady na działalność innowacyjną, odsetek firm, które wdrożyły innowacje
organizacyjne lub marketingowe, procent firm prowadzących wewnętrzną działalność
B+R oraz wielkość nakładów na ten cel.
S ł o w a k l u c z o w e: MŚP, innowacyjność, działalność B+R.
WSTĘP
Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) zajmują w gospodarce szczególne
miejsce. Z jednej strony z definicji wynika, iż należą do małych i tym samym
do słabszych podmiotów funkcjonujących na rynku. Można zatem stwierdzić, że nie ma potrzeby poświęcać im wiele uwagi. Jednak z drugiej strony
z powodu występowania ogromnej ich liczby w gospodarce, dużego udziału
20
w kształtowaniu siły i pozycji ekonomicznej kraju oraz obywateli stanowią
ważny temat polityki gospodarczej rządu i działalności jego agend odpowiedzialnych za gospodarkę.
Wraz z nasileniem presji konkurencyjnej, narastaniem walki o klienta,
a także globalizacją, internacjonalizacją i możliwością ekspansji na rynki zagraniczne jednym z warunków pozwalających na przetrwanie i osiąganie sukcesów rynkowych przez małe i średnie przedsiębiorstwa jest szerokie wprowadzenie innowacji. Nie wystarczy już bowiem uruchomienie działalności firmy,
która znalazła oraz zagospodarowała nawet intratną niszę rynkową. Aby sprostać wyzwaniom, niezbędne jest pogłębianie wiedzy o potrzebach klientów,
poprawa ich satysfakcji, wyprzedzanie konkurentów oraz stałe doskonalenie
oferty rynkowej. Tym samym coraz częściej konieczne staje się wdrażanie innowacji we wszystkich obszarach funkcjonowania MŚP (Koszałka, 2011, s. 7).
Małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią ważny sektor w gospodarkach
wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej, w tym m.in. odgrywają
znaczącą rolę w rozwoju gospodarczym Niemiec, gdzie zdolność oraz potencjał innowacyjny MŚP wpływa istotnie na zdobycie przewagi konkurencyjnej.
Celem pracy jest przedstawienie działalności innowacyjnej małych i średnich
przedsiębiorstw niemieckich na tle przedsiębiorstw krajów Unii Europejskiej.
1. DEFINICJA SEKTORA MŚP
W ŚWIETLE REGULACJI UE I NIEMIEC
Klasyfikacja przedsiębiorstw może być przeprowadzona na podstawie wielu kryteriów. W Unii Europejskiej od 1 stycznia 2005 r. z uwagi na pomoc
publiczną udzielaną przedsiębiorcom stosowana jest definicja mikroprzedsiębiorstw oraz małych i średnich przedsiębiorstw przyjęta w zaleceniu Komisji
Europejskiej z 6 maja 2003 r. Zgodnie z tym zaleceniem w ramach analizowanej grupy wyróżnia się przedsiębiorstwa:
– mikroprzedsiębiorstwa – zatrudniające nie więcej niż 10 osób, których
roczny obrót nie przekracza kwoty 2 mln euro lub roczny bilans nie
przekracza kwoty 2 mln euro;
– małe – zatrudniające mniej niż 50 pracowników, których roczny obrót nie przekracza kwoty 10 mln euro lub roczny bilans nie przekracza
kwoty 10 mln euro;
– średnie – zatrudniające mniej niż 250 pracowników, których roczny obrót nie przekracza kwoty 50 mln euro lub roczny bilans nie przekracza
kwoty 43 mln euro (Hybka, 2009, s. 613–614).
21
Działalność innowacyjna małych i średnich przedsiębiorstw...
Odnosząc się natomiast do regulacji funkcjonujących w gospodarce niemieckiej można zauważyć, że poza unijnymi kryteriami wyróżniania MŚP
stosowane są również kryteria narodowe. Przykładowo w § 267 niemieckiego
Kodeksu Handlowego, przedsiębiorstwa zorganizowane w formie spółek kapitałowych zostały podzielone na duże, średnie i małe, przy czym do sektora MŚP
zalicza się przedsiębiorstwa małe i średnie. Kryteria tej klasyfikacji prezentuje
tabela 1. Zakłada się, że do danej grupy przedsiębiorstw zaliczane są spółki,
które spełniają co najmniej dwa z podanych warunków (Hybka, 2009, s. 614).
Tabela 1. Podział przedsiębiorstw w Niemczech według § 267 Kodeksu Handlowego
Wielkość przedsiębiorstwa
Kryterium podziału
małe
średnie
duże
Suma bilansowa
(w euro)
poniżej 4 015 000
od 4 015 000
do 16 060 000
powyżej 16 060 000
Obrót (w euro)
poniżej 8 030 000
od 8 030 000
do 32 120 000
powyżej 32 120 000
poniżej 50
od 50 do 250
powyżej 250
Liczba pracowników
Źródło: Hybka, 2009, s. 614.
W niemieckich badaniach naukowych oraz w publicystyce ekonomicznej
dużą popularnością cieszą się kryteria podziału sformułowane przez Instytut
Badań MŚP w Bonn (Institut für Mittelstandsforschung Bonn – IfM), który
wyróżnia przedsiębiorstwa na podstawie podobnych kryteriów jak w przypadku definicji unijnych, tj. wielkości obrotów i liczby zatrudnionych pracowników. Zgodnie z nimi w analizowanym sektorze MŚP wymienia się przedsiębiorstwa małe i średnie, które spełniają poniższe kryteria (tabela 2).
Tabela 2. K
ryteria podziału przedsiębiorstw w ramach MŚP według Instytutu Badań
MŚP w Bonn
Kryterium podziału
Obrót (w euro)
Liczba pracowników
Wielkość przedsiębiorstwa
małe
średnie
poniżej 1 mln
od 1 mln do 50 mln
do 9
od 10 do 499
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Unternehmensgrößenstatistik – Unternehmen,
Umsatz und sozialversicherungspflichtig Beschäftigte 2004 bis 2009 in Deutschland, Ergebnisse des Unternehmensregisters (URS 95), 2012, IfM Bonn, s. 174.
22
Najbardziej istotnym odchyleniem pomiędzy zaleceniem Unii Europejskiej a niemiecką praktyką jest liczba zatrudnionych. W Unii Europejskiej
górna granica wynosi 250, a w Niemczech – 500 pracowników. Przestawienie
się na wytyczne Komisji Europejskiej nie byłoby ze względów statystycznych
żadnym problemem. Miałoby to jednak niekorzystne skutki ekonomiczne
szczególnie dla małych i średnich przedsiębiorstw w niemieckim przemyśle,
które w zestawieniu z innymi gałęziami gospodarki cechują się ponadprzeciętną wielkością, np. przeciętna wielkość małego i średniego przedsiębiorstwa
w przemyśle jest 5 razy większa niż w rzemiośle (Małachowski, 2011, s. 95).
Pomimo że w Niemczech ciągle powszechna jest definicja przedstawiona
przez IfM Bonn, to w niektórych niemieckich landach coraz częściej zastępuje się ją przez zalecenie KE. Kryteria unijne zaczyna się stosować szczególnie
przy udzielaniu małym i średnim przedsiębiorstwom pomocy z publicznych
programów wsparcia (Małachowski, 2011, s. 95).
2. STAN SEKTORA MŚP W NIEMCZECH
Według danych z Instytutu Badań MŚP w Bonn (IfM) w 2009 r. przedsiębiorstwa należące do sektora MŚP tzw. stanu średniego (mittelstandische
Unternehmen1) stanowiły w Niemczech 99,5% wszystkich przedsiębiorstw
(tabela 3). Przy tym sektor MŚP w większym stopniu zdominowany był przez
mikrofirmy, których udział w całkowitej liczbie przedsiębiorstw w roku 2009
wyniósł 90% (małe – 7,7%, średnie – 1,8%).
Jak wskazują długoterminowe tendencje w latach 2006–2009, liczba
przedsiębiorstw sektora MŚP w Niemczech systematycznie rosła. Zestawiając rok 2006 z rokiem 2008, można zauważyć wzrost liczby danych przedsiębiorstw o 2,37%. Pomimo jednak trendu wzrostowego w 2009 r. odnotowany
został spadek liczby firm z 3 619 016 (rok 2008) do 3 580510, tj. o 1,1%. Takie zmniejszenie liczby MŚP wywołane było skutkami kryzysu finansowego
gospodarki światowej.
1Niemieckojęzyczne określenie mittelstandische Unternehmen, a także Mittelstand
lub kleine und mittlere Unternehmen/KMU odpowiadają polskiemu określeniu ‘małe
i średnie przedsiębiorstwa’ i anglojęzycznej kategorii SME/Small and Medium sized Enterprises. 23
Tabela 3. Liczba przedsiębiorstw według klas wielkości2 w latach 2006–2009
Rok
Wyszczególnienie
2006
liczba
Mikro
Małe
2007
%
3 201 619
2008
liczba
%
90,2 3 234 462
liczba
90,1 3 272 529
2009
%
liczba
%
90,0 3 237 878
90,0
271 007
7,6
275 475
7,7
280 791
7,7
278 459
7,7
Średnie
62 477
1,8
64 365
1,8
65 696
1,8
64 173
1,8
Duże
16 137
0,5
16 963
0,5
17 479
0,5
16 738
0,5
Ogółem
3 551 240
100,0 3 551 240
100,0 3 636 495 100,00 3 597 248 100,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Schlüsselzahlen des Mittelstands in Deutschland gemäß der KMU-Definition der EU-Kommission, www.ifm-bonn.org,
(04.06.2012).
Znaczenie sektora MŚP w Niemczech nie wynika jedynie z liczebności
przedsiębiorstw. Sektor ten odgrywa również istotną rolę w tworzeniu miejsc
pracy (tabela 4). W 2009 r. w sektorze MŚP znalazło pracę około 14 mln osób.
W analizowanym okresie (2006–2009) można było zauważyć systematyczny
wzrost liczby pracujących, z wyjątkiem przedsiębiorstw średnich (jak i dużych), gdzie w 2009 r. odnotowany został spadek.
Tabela 4. L
iczba pracujących w przedsiębiorstwach według klas wielkości w latach
2006–2009 (w mln)
Rok
Wyszczególnienie
2006
liczba
2007
2008
%
liczba
%
liczba
2009
%
liczba
%
Mikro
3,86
15,9
3,88
15,6
3,89
15,3
3,92
15,6
Małe
4,52
18,5
4,60
18,5
4,69
18,5
4,72
18,7
Średnie
5,01
20,6
5,15
20,7
5,23
20,6
5,22
20,7
Duże
10,97
45,0
11,25
45,2
11,54
45,5
11,31
44,9
Ogółem
24,36
100,0
24,88
100,0
25,35
100,0
25,17
100,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Schlüsselzahlen des Mittelstands.
Klasyfikacja zgodna z zaleceniem Komisji Europejskiej z dnia 6 maja 2003 r.
2
24
Na podstawie danych z Eurostatu na rok 2008 Niemcy na tle krajów UE
zajęły pierwsze miejsce pod względem liczby osób pracujących w przedsiębiorstwach3 z wynikiem 22,4 mln osób. Liderem okazały się również w zestawieniu krajów UE pod względem liczby pracujących na jedną firmę (12,5)
(PARP, 2011, s. 19, 21).
Tak liczna grupa przedsiębiorstw będąca zarazem miejscem pracy dla
wielu osób ma istotny wpływ na rozwój gospodarczy kraju. Szacuje się, że
działalność gospodarcza sektora MŚP w 2009 r. w Niemczech stanowiła
37,7% (tabela 5) obrotów gospodarczych wszystkich przedsiębiorstw (mikro – 10,9%, małe – 11,7%, średnie – 15,1%). Analizując okres 2006–2009,
zauważyć można systematyczny wzrost wartości obrotów do roku 2009,
w którym odnotowany został już spadek, będący zapewne efektem wcześniej
wspomnianego kryzysu finansowego.
Tabela 5. Obrót przedsiębiorstw według klas wielkości w latach 2006–2009
Rok
Wyszczególnienie
2006
mld euro
2007
%
mld euro
2008
%
mld euro
2009
%
mld euro
Mikro
539,05
11,1
543,70
10,6
557,13
10,4
544,08
10,9
Małe
582,27
12,0
593,73
11,6
615,85
11,5
583,99
11,7
Średnie
746,74
15,3
774,64
15,1
804,73
15,0
752,04
15,1
Duże
3 004,35
61,7
3 211,71
62,7
3 384,92
63,1 3 098,84
62,2
Ogółem
4 872,41
100,0
5 123,78
100,0
5 362,64
100,0 4 978,94
100,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Schlüsselzahlen des Mittelstands.
%
Sekcje C-I oraz K NACE rev. 2.
3
25
3. SKALA INNOWACYJNOŚCI NIEMIECKICH
PRZEDSIĘBIORSTW SEKTORA MŚP NA TLE UE*
Termin „innowacja” wywodzi się od łacińskiego słowa innovatio, oznaczającego wdrożenie czegoś nowego, innowatorskiego lub nowość, odnoszący
się najczęściej do wyrobu, usługi lub pomysłu (Wilmańska-Sosnowska, 2010,
s. 11). W literaturze przedmiotu pojawia się wiele definicji pojęcia innowacyjność, jednak można stwierdzić, że wszystkie z nich koncentrują się na
Schumpeterowskiej myśli o postępie i rozwoju gospodarczym. To właśnie
J. Schumpeter jako pierwszy zastosował pojęcie innowacji we współczesnym
rozumieniu tego słowa, formułując w ten sposób pewną siłę społeczno-ekonomiczną, która jest podstawą przedsiębiorczości oraz motorem wzrostu i rozwoju jakiegokolwiek podmiotu (Nowacki, Staniewski, 2010, s. 35). Schumpeter, wyjaśniając istotę innowacji, posłużył się następującymi słowami: „dzięki
zastosowaniu nowych kombinacji aktualnie dostępnych czynników produkcji wykorzystywanych w nowych fabrykach i najczęściej dzięki powstawaniu nowych przedsiębiorstw wytwarzających nowe produkty lub stosujących
nowe, a więc jeszcze nie sprawdzone, metody wytwarzania lub dzięki temu,
że przedsiębiorstwa te obsługują nowe rynki lub nabywają środki produkcji
na nowych rynkach. To co my, wbrew regułom prawdziwej nauki, nazywamy
postępem ekonomicznym, na ogół odnosi się do użycia zasobów produkcyjnych według nowych, dotychczas niesprawdzonych w praktyce gospodarczej
zasad, a zarazem wycofywania tych zasobów z użycia w sposobach, które
* Zaprezentowana analiza nt. innowacyjności została przygotowana na podstawie raportu „Innowacyjność 2010”, w którym zamieszczone zostały dane z GUS
i Eurostat zbierane w ramach badania Community Innovation Survey (CIS 2006).
Dane z GUS dotyczą przedsiębiorstw, których działalność gospodarcza zaklasyfikowana była do następujących rodzajów działalności wg PKD 2004: Przemysł – sekcja
C, D, E. Z kolei dane Eurostat dotyczą przedsiębiorstw, których działalność gospodarcza zaklasyfikowana była do następujących rodzajów działalności wg Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD 2007 – NACE R2): Sekcja B, C, D, E. Ponadto dane GUS
dotyczące liczby przedsiębiorstw innowacyjnych obejmują firmy, które wdrożyły innowacje produktowe lub procesowe, podczas gdy dane Eurostat uwzględniają także
przedsiębiorstwa, które nie wdrożyły innowacji, jednak realizowały projekt innowacyjny, który był przerwany lub niezakończony. W porównaniach międzynarodowych
różna liczba analizowanych krajów może wynikać z braku lub niepełnych dostępnych
danych. W danym opracowaniu jako przedsiębiorstwa małe określa się przedsiębiorstwa o liczbie pracujących 10–49, a średnie – 50–249 (sektor MŚP – 10–249).
26
były stosowane do tej pory. To właśnie stanowi istotę pojęcia, które nazywamy innowacją” (Świtalski, 2005, s. 115–116).
W rozwiniętych gospodarkach, w tym również w gospodarce Niemiec
główną siłą napędową wzrostu produktywności są innowacje oparte na trzech
filarach: badaniach i rozwoju (B+R), wiedzy oraz edukacji. Prowadzone działania innowacyjne stanowią kluczowy element prowadzący do zwiększania
wydajności i wzrostu gospodarczego, przyczyniając się tym samym do umocnienia zdolności konkurencyjnej krajowej gospodarki na rynku międzynarodowym (Łapiński, 2010, s. 9).
Jednym z najczęściej używanych wskaźników do oceny innowacyjności
przedsiębiorstw jest odsetek podmiotów wdrażających innowacje produktowe
lub procesowe (Łapiński, 2010, s. 10). Dany wskaźnik został zaprezentowany
dla wybranych krajów na poniższym wykresie.
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
małe
średnie
Wykres 1.
innowacyjnych
w wybranych
krajach
w latach
Wykres
1. Odsetek
odsetekfirm
firm
innowacyjnych
w wybranych
krajach
w 2006–2008
latach
2006–2008
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Łapiński, 2010, s. 12.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Łapiński, 2010, s. 12.
Analizując dany wskaźnik, można zauważyć, że Niemcy na tle innych
Analizując dany wskaźnik można zauważyć, że niemcy na tle innych
krajów UE zanotowały najlepszy odsetek w populacji małych i średnich
krajów UE zanotowały najlepszy odsetek w populacji małych jak i
przedsiębiorstw, który został oszacowany odpowiednio na poziomie 68% –
średnich przedsiębiorstw, który został oszacowany odpowiednio na
małe, 79% –
poziomie
68%średnie.
- małe, 79% - średnie.
Odsetekprzedsiębiorstw
przedsiębiorstw innowacyjnych
innowacyjnych określa,
innowaOdsetek
określa, jaki
jakijest
jestudział
udział
torów
w ogólnej
liczbie
firm.
Wskaźnik
ten
nie
odzwierciedla
jednak
faktyczinnowatorów w ogólnej liczbie firm. Wskaźnik ten nie odzwierciedla
jednak
faktycznych
rozmiarów
działalności
innowacyjnej
przedsiębiorstw. Dlatego też za najważniejszy wskaźnik poziomu
innowacyjności gospodarki przyjmuje się nakłady na działalność
innowacyjną (Łapiński, 2010, s. 17).
27
nych rozmiarów działalności innowacyjnej przedsiębiorstw. Dlatego też za
najważniejszy wskaźnik poziomu innowacyjności gospodarki przyjmuje się
nakłady na działalność innowacyjną (Łapiński, 2010, s. 17).
Według danych Eurostatu w 2008 r. przeciętne nakłady na działalność innowacyjną niemieckich przedsiębiorstw prowadzących działalność innowacyjną o liczbie pracujących powyżej 9 osób wyniosły 1 821 tys. euro (wykres 2). Tym samym w ramach krajów UE Niemcy zajęły 6 miejsce.
3 500
3 000
2 500
2 000
1 500
1 000
500
0
Wykres 2. Nakłady na innowacje na jedno przedsiębiorstwo prowadzące działalność
Wykres
2. nakłady na innowacje na jedno przedsiębiorstwo prowadzące
tys. euro)
działalnośćinnowacyjną
innowacyjnąw 2008 r.
w 2008 (w
r. (w
tys. euro)
Źródło:
własne
na podstawie
Łapiński,
2010, 2010,
s. 18. s. 18.
Źródło:opracowanie
opracowanie
własne
na podstawie:
Łapiński,
efektem
działalności
innowacyjnej
prowadzonej
przez
Efektem działalności innowacyjnej prowadzonej przez przedsiębiorstwa
przedsiębiorstwa przemysłowe jest wprowadzanie na rynek nowych lub
przemysłowe
jest wprowadzanie
na rynek nowych
lub istotnie
istotnie
zmienionych
wyrobów. Wskaźnikami,
które poddają
oceniezmienionych
dany
wyrobów.
Wskaźniki,
które
poddają
ocenie
dany
efekt
działalności
innowaefekt działalności innowacyjnej jest odsetek przedsiębiorstw, które
cyjnej, towyroby
odseteknowe
przedsiębiorstw,
które sprzedały
wyroby
nowe lub
sprzedały
lub istotnie ulepszone
oraz udział
sprzedaży
tychistotnie
ulepszoneworaz
udziałsprzedaży
sprzedaży
tych wyrobów
w wartości
sprzedaży
wyrobów
wartości
ogółem
przedsiębiorstw
(Łapiński,
2010,ogółem
(Łapiński, 2010, s. 22).
s.przedsiębiorstw
22).
Biorąc
pod
uwagę
wyrobów
nowych
Biorąc pod uwagęwartość
wartośćprodukcji
produkcjisprzedanych
sprzedanych
wyrobów
nowych lub
lub
istotnie
zmodyfikowanych
jedynie
dla
firm
na
jedno które
istotnie zmodyfikowanych jedynie dla firm na jedno przedsiębiorstwo,
przedsiębiorstwo,
które wdrożyło
taką innowację,
przedsiębiorstwa
wdrożyło taką innowację,
przedsiębiorstwa
niemieckie
w latach 2006–2008
niemieckie
w
latach
2006-2008
zajęły
2
miejsce
wśród
23
krajów biorąc małe,
zajęły 2 miejsce wśród 23 krajów, biorąc pod uwagę przedsiębiorstwa
pod uwagę przedsiębiorstwa małe jak i średnie (wykres 3). Przeciętna
sprzedaż tego typu wyrobów wynosiła odpowiednio dla małych 1 434 tys.
euro, a dla średnich 8 985 tys. euro.
28
jak i średnie (wykres 3). Przeciętna sprzedaż tego typu wyrobów wynosiła
odpowiednio dla małych 1 434 tys. euro, a dla średnich 8 985 tys. euro.
10 000
9 000
8 000
7 000
6 000
5 000
4 000
3 000
2 000
1 000
0
małe
średnie
Wykres 3. Produkcja sprzedana wyrobów nowych lub istotnie zmodyfikowanych noWykres
3. Produkcja sprzedana wyrobów nowych lub istotnie
wych jedynie
dlajedynie
firm na jedno
przedsiębiorstwo,
które wdrożyło taką inzmodyfikowanych
nowych
dla firm
na jedno przedsiębiorstwo,
nowację,
w wybranych
krajach,
w latach
2006–2008
(tys. euro)
które wdrożyło taką innowację, w wybranych krajach, w latach
2006–
2008
(tys.opracowanie
euro)
Źródło:
własne na podstawie: Łapiński, 2010, s. 27.
Działalność innowacyjna poza innowacjami technologicznymi obejmuje
Działalność innowacyjna poza innowacjami technologicznymi
również
zmiany sposobu organizacji przedsiębiorstwa oraz zmiany na etapie
obejmuje również zmiany sposobu organizacji przedsiębiorstwa oraz4
marketingu
produktów
określane
jako innowacje
nietechnologiczne
zmiany na etapie
marketingu
produktów
określane
jako innowacje . Jeszcze
5
do niedawna nie.były
one uznawane
powszechnie
ważne jak innoJeszcze
do niedawna
nie byłyza równie
one uznawane
nietechnologiczne
wacje produktowe
i procesowe.
w ostatnich
latach
zostały włączone
powszechnie
za równie
ważne jak Dopiero
innowacje
produktowe
i procesowe.
Dopiero
w ostatnich
latach zostały
włączone do
badańbardziej
innowacyjności
do badań
innowacyjności
przedsiębiorstw
i coraz
zyskują na znaprzedsiębiorstw
i
coraz
bardziej
zyskują
na
znaczeniu
oraz
coraz
częściej
czeniu oraz coraz częściej podkreśla się ich znaczenie jako ważnego rodzaju
podkreśla
sięz reguły
ich znaczenie
jako ważnegoz równoczesnymi
rodzaju innowacji,inwestycjami
z reguły
innowacji,
ściśle powiązanego
w inściśle
powiązanego
z
równoczesnymi
inwestycjami
w
innowacje
nowacje technologiczne (Łapiński, 2010, s. 32–33).
technologiczne (Łapiński, 2010, s. 32-33).
W latach 2006–2008 innowacje organizacyjne lub marketingowe
wdrożyło w niemczech 73% firm przemysłowych, z tego 71% małych
5
Za innowacje organizacyjne przyjmuje się wdrożenie nowej metody organizacyjnej
4
Za innowacje organizacyjne przyjmuje się wdrożenie nowej metody organizacyjnej w
w przyjętych przez firmę zasadach działania, w organizacji miejsca pracy lub w stosunprzyjętych przez firmę zasadach działania, w organizacji miejsca pracy lub w stosunkach
z otoczeniem.
Natomiast
za innowacje
marketingowe
uznawane
jestnowej
wdrożenie noz kach
otoczeniem.
Natomiast
za innowacje
marketingowe
uznawane jest
wdrożenie
wej metody
marketingowej
się ze znaczącymi
w projekcie/konstrukcji
metody
marketingowej
wiążącejwiążącej
się ze znaczącymi
zmianamizmianami
w projekcie/konstrukcji
produktu
w opakowaniu,
dystrybucji,
promocji
lub strategii
produktu
lublub
w opakowaniu,
dystrybucji,
promocji
lub strategii
cenowej.cenowej.
29
Łotwa
Polska
Węgry
litwa
Bułgaria
Malta
rumunia
Słowacja
Hiszpania
Holandia
Finlandia
Finladnia
estonia
W.Brytania
Francja
małe
Szwecja
dania
Portugalia
Włochy
Słowenia
austria
irlandia
Belgia
Czechy
cypr
Luksemburg
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
niemcy
W latach 2006–2008 innowacje organizacyjne lub marketingowe wdrożyło w Niemczech 73% firm przemysłowych, z tego 71% małych firm, 76%
średnich
Na tle innych
państw
niemieckie
firmy zajęły
pierwsze
firm,
76%(wykres
średnich4).(wykres
4). Na tle
innych
państw niemieckie
firmy
miejsce
we wszystkich
tzn.kategoriach
biorąc pod tzn.,
uwagę
zarówno
całą zbiozajęły
pierwsze
miejsce kategoriach,
we wszystkich
zarówno
biorąc
pod
uwagę
zbiorowość
firm opowyżej
liczbie pracujących
powyżejmałe
9 osób,
rowość
firmcałą
o liczbie
pracujących
9 osób, jak również
i średnie
jak
również małe i średnie przedsiębiorstwa.
przedsiębiorstwa.
średnie
Wykres 4. Odsetek firm, które w latach 2006–2008 wdrożyły innowacje organizacyj-
Wykres 4. ne
Odsetek
firm, które w latach 2006–2008 wdrożyły innowacje
lub marketingowe
organizacyjne lub marketingowe
opracowanie
własne:
na podstawie
Łapiński,
Źródło:
własne
na podstawie
Łapiński,
2010,2010,
s. 33. s. 33.
analizie porównawczej
porównawczejzwiązanej
związanejzz poziomem
poziomem innowacyjności
innowacyjności poWWanalizie
poszczególnych
gospodarek,
kluczowy
wskaźnik
uważa
również
szczególnych gospodarek
za za
kluczowy
wskaźnik
uważa
sięsię
również
działaldziałalność
badawczo
rozwojową
przedsiębiorstw.
Działalność
ność badawczo-rozwojową przedsiębiorstw. Działalność badawczo-rozwojobadawczo
- rozwojowa
definiowana
jest jako prace
badania
i
wa (B+R) definiowana
jest (B+r)
jako badania
i eksperymentalne
rozwojowe,
eksperymentalne
prace
rozwojowe
tzn.,
działania
mające
na
celu
rozwój
tzn. działania mające na celu rozwój wiedzy oraz efektywne jej wykorzystanie
wiedzy
orazW skład
efektywne
jej wykorzystanie
w badania
praktyce.
W skład i stow praktyce.
działalności
B+R wchodzą
podstawowe
działalności
wchodzą
badania
podstawowe
i stosowane
oraz prace
sowane orazB+R
prace
rozwojowe.
Znaczenie
wyników
działalności
badawczorozwojowe. Znaczenie wyników działalności badawczo-rozwojowej w
-rozwojowej we współczesnym świecie stale rośnie. Prace B+R traktowane są
współczesnym świecie stale rośnie. Prace B+R traktowane są jako
jako główny czynnik postępu technologicznego w świecie. W szybko zmiegłówny czynnik postępu technologicznego w świecie. W szybko
niających się sektorach
gospodarki
firmyfirmy
zmuszone
są do ciągłego
dostosowyzmieniających
się sektorach
gospodarki
zmuszone
są do ciągłego
wania
siebie
i swoich
produktów
do
nowych
uwarunkowań.
Adaptacyjność,
dostosowywania siebie i swoich produktów do nowych uwarunkowań.
a także nowatorskość
rozwiązań
stają się rozwiązań
wówczas ważnymi
Adaptacyjność,
a także
nowatorskość
stają sięczynnikami
wówczas konkurencyjności
przedsiębiorstw
(Łapiński,
2010, s. 46). (Łapiński, 2010,
ważnymi
czynnikami
konkurencyjności
przedsiębiorstw
s. 46).
30
danych
Eurostatu
wynika,
że działalność
badawczo-rozwojowa
była
Z Zdanych
Eurostatu
wynika,
że działalność
badawczo
- rozwojowa
prowadzona
przez
znaczny
była
prowadzona
przez
znacznyodsetek
odsetekinnowacyjnych
innowacyjnych niemieckich
niemieckich przedsięprzedsiębiorstw
5). niemieckich
Aż 52% niemieckich
firm
biorstw (wykres(wykres
5). Aż 52%
małych firmmałych
innowacyjnych
zdecyinnowacyjnych
zdecydowało
się
na
wewnętrzną
działalność
B+R,
co
dało
dowało się na wewnętrzną działalność B+R, co dało 7 miejsce w zestawieniu
7 miejsce w zestawieniu wybranych krajów europejskich. Dla przykładu
wybranych krajów europejskich. Dla przykładu lider zestawienia – Finlanlider zestawienia – Finlandia – zanotował 75% małych przedsiębiorstw
dia –
zanotowałprowadzących
75% małych działalność
przedsiębiorstw
prowadzących
innowacyjnych
B+R.innowacyjnych
W analogicznym
działalność
B+R.
W analogicznym
zestawieniu
średnie
przedsiębiorstwa
niezestawieniu średnie przedsiębiorstwa niemieckie uplasowały się na
pozycji
wynikiem 68%.
mieckie9 zuplasowały
się na pozycji 9 z wynikiem 68%.
Sz
w
ec
ja
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
małe
średnie
Wykres 5.
5. Odsetek
liczWykres
Odsetek firm
firm prowadzących
prowadzących wewnętrzną
wewnętrzną działalność
działalność B+R
B+R w ogólnej
w
bie
innowacyjnych
przedsiębiorstw,
w wybranych
krajach
w latach
2006–
ogólnej liczbie innowacyjnych przedsiębiorstw, w wybranych krajach w
–2008
latach 2006–2008
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Łapiński, 2010, s. 47.
Co do przeciętnych nakładów na wewnętrzną działalność B+R na
do przeciętnychprowadzące
nakładów na
B+R na jedno
jednoCoprzedsiębiorstwo
takąwewnętrzną
działalność działalność
w wybranych
krajach,
przedsiębiorstwa
niemieckie
o
liczbie
pracujących
powyżej
9
przedsiębiorstwo prowadzące taką działalność w wybranych krajach,
przedosób
uplasowały
się
na
5
miejscu
z
wynikiem
1
482
tys.
euro,
siębiorstwa niemieckie o liczbie pracujących powyżej 9 osób uplasowały się
wyprzedzając
z takich krajów,
jak Holandia,
Belgia czy norwegia.
na 5 miejscufirmy
z wynikiem
1 482 tys. euro,
wyprzedzając
firmy z takich kraNajsłabiej wypadły małe przedsiębiorstwa, które zanotowały 12 pozycję
jów
jak
Holandia,
Belgia
czy
Norwegia.
Najsłabiej
wypadły
małe przedsię(74 tys. euro) na 23 notowanych krajów (wykres 6). Wyraźnie lepsze
biorstwa,
które zanotowały
12 Zajęły
pozycję
23 notowanych krawyniki
osiągnęły
średnie firmy.
one(74
9 tys. euro)
miejsce w na
zestawieniu,
jów (wykres
6).naWyraźnie
lepsze
osiągając
wyniki
poziomie 416
tys. wyniki
euro. osiągnęły średnie firmy. Zajęły one
9 miejsce w zestawieniu, osiągając wyniki na poziomie 416 tys. euro.
31
1200
1000
800
600
400
200
0
małe
średnie
Wykres 6.
6. PPrzeciętne
rzeciętne nakłady
przedsięWykres
nakładyna
nawewnętrzną
wewnętrznądziałalność
działalnośćB+R
B+Rnanajedno
jedno
biorstwo prowadzące taką działalność w wybranych krajach w 2008 r.
przedsiębiorstwo prowadzące taką działalność w wybranych krajach w
(w tys. euro)
2008 r. (w tys.
euro)
Źródło:
własne
na podstawie
Łapiński,
2010, s.
51. s. 51.
opracowanie
własne
na podstawie:
Łapiński,
2010,
PodSuMoWanie
PODSUMOWANIE
We współczesnych gospodarkach rynkowych wysoko rozwiniętych
We współczesnych
gospodarkach
wysoko
rozwiniętych państw
państw
ogromną rolę
odgrywają rynkowych
małe i średnie
przedsiębiorstwa.
ogromną rolę
i średnie przedsiębiorstwa.
Podobnie
jest rówPodobnie
jest odgrywają
również wmałe
gospodarce
Niemiec, gdzie sektor
MŚP
nież w gospodarce
Niemiec,
gdzie sektor
MŚP obejmujeprowadzących
zdecydowaną więkobejmuje
zdecydowaną
większość
przedsiębiorstw
szość przedsiębiorstw
prowadzących
działalność
gospodarczą.
Kluczowym działalność
czynnikiemgospodarczą.
zaistnienia Kluczowym
tych
przedsiębiorstw
na rynku tych
jak również
przetrwania
i tym samym
zdobycia
czynnikiem zaistnienia
przedsiębiorstw
na rynku,
jak również
przetrwakonkurencji
jest prowadzenie
przez nie działalności
innowacyjnej.
nia i tym samym
zdobycia konkurencji
jest prowadzenie
przez nie działalnodziałalność innowacyjną niemieckich małych i średnich
ściAnalizując
innowacyjnej.
przedsiębiorstw
porównaniuinnowacyjną
do przedsiębiorstw
innych małych
krajów UE,
Analizując wdziałalność
niemieckich
i średnich
można
stwierdzić,
że
cechuje
je
wysoki
poziom
innowacyjności.
przedsiębiorstw w porównaniu do przedsiębiorstw innych krajów UE, możPotwierdzeniem tego jest m.in. wysoki odsetek niemieckich
na stwierdzić, że cechuje je wysoki poziom innowacyjności. Potwierdzeniem
przedsiębiorstw wdrażających innowacje produktowe lub procesowe,
tego jestnakłady
m.in. wysoki
odsetek niemieckich
przedsiębiorstw
wdrażających
inznaczne
na prowadzoną
działalność innowacyjną,
czy też
wysoki
nowacje
produktowe
lub procesowe,
nakłady
na prowadzoną
odsetek
firm
prowadzących
wewnętrzną znaczne
działalność
B+R. Tym
samym to działalność
innowacyjną
czy
też
wysoki
odsetek
firm
prowadzących
wewnętrzną
przedsiębiorstwom prowadzącym działalność innowacyjną na wysokim
działalność B+R. Tym samym to przedsiębiorstwom prowadzącym działalność innowacyjną na wysokim poziomie można przypisać kluczową rolę
w zakresie konkurencyjności i dynamiki rozwoju gospodarczego.
32
LITERATURA
Hybka M. M. (2009), Rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce
Niemiec i Francji, [w:] A. Bielawska (red.), Uwarunkowania rynkowe rozwoju
mikro i małych przedsiębiorstw, MIKROFIRMA 2009, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.
Jodkowska L. (2010), Bariery działalności innowacyjnej MŚP w Niemczech, [w:]
Bielawska A., Szopa A. (red.), Strategie zarządzania mikro i małymi przedsiębiorstwami, MIKROFIRMA 2010, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu
Szczecińskiego, Szczecin.
Koszałka J. (2011), Doradztwo dla strategii rozwoju innowacyjnego w MŚP, PARP,
Warszawa.
Łapiński J. (2010), Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w Polsce, [w:] Innowacyjność 2010, PARP, Warszawa.
Małachowski W. (2011), Społeczna gospodarka rynkowa współczesnych Niemiec,
Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa.
Nowacki R., Staniewski M. W. (red.), (2010), Podejście innowacyjne w zarządzaniu
przedsiębiorstwem, Difin, Warszawa.
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, (2011), PARP,
Warszawa.
Schlüsselzahlen des Mittelstands in Deutschland gemäß der KMU-Definition der EU-Kommission, www.ifm-bonn.org [04.06.2012].
Świtalski W. (2005), Innowacje i konkurencyjność, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Unternehmensgrößenstatistik – Unternehmen, Umsatz und sozialversicherungspflichtig Beschäftigte 2004 bis 2009 in Deutschland, Ergebnisse des Unternehmensregisters (URS 95), (2012), IfM Bonn, Bonn.
Wilmańska-Sosnowska S. (2010), Innowacyjność jako źródło konkurencyjności polskich przedsiębiorstw, „Zarządzanie Innowacyjne w Gospodarce i Biznesie
2010”, nr 1.
33
INNOVATIVE ACTIVITY OF SMALL
AND MEDIUM ENTERPRISES IN GERMANY
IN COMPARISON TO EU COUNTRIES
A b s t r a c t. Small and medium enterprises constitute an important sector in the economies of all Member States of the European Union. In the German economy, the
SME sector comprises the vast majority of enterprises. A key factor in the existence of
these companies in the market is to carry out innovative activity. This article presents
the innovative activities of SMEs of Germany in comparison with EU countries. K e y w o r d s: SMEs, innovation, R&D.
Jakub Tadych
Strategiczna karta wyników –
narzędzie pomiarowe czy coś więcej?
Z a r y s t r e ś c i. Artykuł porusza kwestie zastosowania Strategicznej Karty Wyników w szerszym ujęciu. Autor wychodzi poza ogólnie przyjęte interpretowanie Strategicznej Karty Wyników jako narzędzia pomiarowego realizacji przyjętej strategii,
przedstawiając ją w szerszym świetle – narzędzia zarządzania strategicznego. Posługuje się przy tym badaniami przeprowadzonymi przez polskich i światowych autorytetów z dziedziny Karty, którzy przytaczają przykłady praktycznego zastosowania
Strategicznej Karty Wyników jako narzędzia zarządzania strategicznego w przedsiębiorstwie.
S ł o w a k l u c z o w e: zarządzanie strategiczne, controlling strategiczny, zarządzanie operacyjne, Strategiczna Karta Wyników.
WSTĘP
O Strategicznej Karcie Wyników powstało już wiele artykułów. Jej autorzy
(Kaplan i Norton) w 2001 roku po raz pierwszy opublikowali informacje na
temat tego innowacyjnego narzędzia pomiaru realizacji strategii. Od tego czasu zaobserwować można prawdziwy boom w implementacji SKW (Strategicznej Karty Wyników) wśród przedsiębiorstw w Stanach Zjednoczonych,
Europie Zachodniej, a także w Polsce.
Czym tak naprawdę jednak jest SKW i jak należy ją traktować? Czy jest
to tylko lub aż doskonałe narzędzie monitorujące realizację zadań zmierzają-
36
Jakub Tadych
cych ku realizacji zdefiniowanej strategii w czterech perspektywach, czy też
SKW to kompleksowy system zarządzania organizacją, który ma wpływ na
udoskonalenie tego procesu?
ROZWINIĘCIE
Wydaje się, że w obecnych czasach globalizacji o przetrwaniu firmy decyduje jej konkurencyjność. Wpływ na ową konkurencyjność bez wątpienia ma
stopień funkcjonalności wewnątrz organizacji, mierzony jej efektywnością.
Ponadto firma aby być w stanie rywalizować, musi prowadzić szeroko pojętą działalność innowacyjną i ciągle poszukiwać nowych rozwiązań. Szybkie,
nieprzewidywalne zmiany w otoczeniu, mające charakter nieciągły, dodatkowe zjawiska występujące w otoczeniu przedsiębiorstw wynikające z procesu
globalizacji (wzrost współzależności, natężenie partnerstwa biznesowego,
nieposkromiona konkurencja), wszystko to powoduje skutki dla kierowania
przedsiębiorstwem, tak w wymiarze strategicznego, jak i operacyjnego zarządzania (Duczkowska-Piasecka, 2012, s. 191).
Aby nie zagubić się w gąszczu wymagań rynkowych i mnogości zadań,
które powinny być podejmowane przez firmę w celu utrzymania pozycji konkurencyjnej, niezbędna jest przejrzysta misja i wizja oraz – na ich podstawie –
spójna strategia (Kozyra, on-line).
Strategię samą w sobie można interpretować jako drogowskaz wskazujący
kierunek działań nie tylko dla menadżerów, ale i pozostałych pracowników,
identyfikujący podstawowe czynniki sukcesu. Ponadto wskazuje on ścieżkę
rozwoju firmie, której powinno się trzymać, nie zważając na zawirowania
wokół niej. Stąd bardzo istotnym, jeżeli nie najistotniejszym elementem jest
prawidłowe zdefiniowanie i stworzenie strategii przedsiębiorstwa, które jednocześnie jest spoiwem łączącym wszystkie obszary funkcjonowania firmy
oraz podstawowym czynnikiem sukcesu organizacji.
Wspomnianą wcześniej efektywność przedsiębiorstwa należy nie tylko
poprawiać, ale i nią zarządzać. Zarządzanie efektywnością (Performance Management), zespolone ze strategią i SWK, to jeden z najbardziej skutecznych,
zintegrowanych procesów ustanawiania, monitorowania oraz pomiaru realizacji celów przez indywidualnych pracowników. Cele przypisane poszczególnym pracownikom wynikają ze strategii firmy, są kaskadowane w dół organizacji zgodnie ze Strategiczną Kartą Wyników. Cele podlegają ważeniu (ze
względu na poziom ich istotności dla organizacji), kontroli i ocenie (Kozyra,
on-line).
Strategiczna Karta Wyników – narzędzie pomiarowe czy coś więcej?
37
Strategiczna Karta Wyników przekłada ogólną wizję strategiczną na
działania operacyjne, a także cele w sposób przejrzysty i zrozumiały dla pracowników na wszystkich poziomach w organizacji. Źródłowy model Strategicznej Karty Wyników bazuje na koncepcji równoważenia celów krótkoterminowych z celami długoterminowymi (Jabłońska, Jabłoński, 2001). Logika
karty jest bardzo przejrzysta. Występują w niej cztery perspektywy patrzenia
na efektywność firmy: finansowa, klienta, procesów wewnętrznych i przyszłego sukcesu firmy (Kaplan, Norton, 2001). Definiując oczekiwane wyniki
realizacji strategii i czynniki, które wpływają na jej sukces, kierownictwo próbuje ukierunkować energię, umiejętności i wiedzę organizacji na realizację jej
celów długoterminowych.
W ramach perspektywy finansowej Karta podsumowuje łatwo mierzalne
czynniki ekonomiczne, ukazując tym samym, czy wdrożenie i realizacja strategii przyczynią się do poprawy wyników ekonomicznych firmy.
Druga z zaproponowanych perspektyw – klienta – określa grupy klientów
i segmenty rynku atrakcyjne z punktu widzenie kierownictwa przedsiębiorstwa. Karta w perspektywie klienta powinna zawierać kilka podstawowych
mierników, takich jak np. satysfakcja klienta, utrzymanie, zdobycie i rentowność klientów, a także ilościowy i jakościowy udział w rynku docelowym.
Perspektywa klienta jest ogromną pomocą przy formułowaniu strategii rynkowej.
Perspektywa procesów wewnętrznych służy do identyfikacji kluczowych
procesów wewnątrz przedsiębiorstwa, które docelowo mają umożliwić firmie
spełnienie oczekiwań akcjonariuszy (w kontekście wyników finansowych)
oraz kreować wartość, która przyciągnie i zatrzyma klientów docelowego segmentu rynku (Kaplan, Norton, 2001, s. 43). Zasadniczą różnicą, jaką wskazują
autorzy Karty, pomiędzy tradycyjnym podejściem do mierzenia efektywności
a SKW, jest fakt, iż podejścia tradycyjne pozwalają monitorować i usprawniać
istniejące procesy gospodarcze. Strategiczna Karta Wyników zwykle identyfikuje nowe procesy, które należy doskonalić, aby zrealizować strategiczne cele
rynkowe i finansowe (Kaplan, Norton, 2001, s. 43).
Ostatnia już perspektywa – rozwoju – prowadzi do identyfikacji zasobów,
które organizacja musi rozwijać, aby stworzyć fundament długoterminowego
rozwoju i doskonalenia. Zdolność organizacji do uczenia się i rozwoju mieści
się w trzech podstawowych źródłach: ludzie, system oraz procedury. Pewna
luka pomiędzy możliwościami ludzi, systemów i procedur a tym, co realnie
jest potrzebne, aby zrealizować założone cele strategiczne, wymaga inwestycji w zmianę kwalifikacji pracowników, doskonalenia technologii i systemów
informacyjnych, a także dostosowania procedur organizacyjnych.
38
Jakub Tadych
Ważnym obszarem implementacji Strategicznej Karty Wyników jest wyznaczenie związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy celami strategicznymi i operacyjnymi a działaniami związanymi z czterema logicznie powiązanymi pespektywami karty wyników (Jabłońska, Jabłoński, 2011, s. 95).
Z doświadczenia wynika, że największe szanse powodzenia przy tworzeniu i wdrażaniu strategii są wówczas, kiedy pracownicy zaangażowani są
w prace projektowe. Pozwala to na utożsamianie się pracowników z misją
i wizją, także celami strategicznymi. Wpływa to na zwiększenie ich motywacji i przekłada bezpośrednio na poprawę efektywności ich działań. A Strategiczna Karta Wyników jest do tego świetnym narzędziem (Kozyra).
Badania pokazują, że organizacje, które osiągnęły sukces, stosując Strategiczną Kartę Wyników, wykorzystały tę metodę bardzo szeroko, od opracowania aż do monitoringu strategii (Woźniak, 2008). Jak już wcześniej wspomniano, jednym z głównych zastosowań Karty jest możliwość przełożenia
strategii na działania (translating strategy into action). W wielu organizacjach odczuwa się brak narzędzia, które w jasny sposób umożliwiałoby powiązanie celów poszczególnych strategii funkcjonalnych w spójny system,
ukierunkowany na tworzenie wartości (Nowak, 2008, s. 123). Bez udziału
wszystkich pracowników przedsiębiorstwa osiągnięcie tego celu wydaje się
niemożliwe do spełnienia z powodu nie tyle braku zaangażowania, co niewiedzy odnoszącej się do obecnych zadań firmy.
Różnica pomiędzy systemem mierzenia efektywności a systemem zarządzania jest bardzo subtelna, ale fundamentalna. System mierzenia efektywności powinien być jedynie środkiem osiągnięcia o wiele ważniejszego
celu – systemu zarządzania strategicznego, ułatwiającego menadżerom realizację strategii oraz umożliwiającego monitorowanie postępów jej realizacji
(Kaplan, Norton, 2001, s. 241).
Przedsiębiorstwa, które wykorzystują Strategiczną Kartę Wyników jako
narzędzie zarządzania strategicznego, oprócz klasycznej budowy Karty dodają następujące czynniki uzupełniające:
– Karty wyników niższego szczebla zintegrowane z budżetami,
– Systemy motywujące bazujące na Kartach wyników,
– Procedury zarządzania na podstawie Kart wyników,
– Przeglądy strategiczne (Woźniak, 2008).
W procesie konstrukcji strategicznego systemu zarządzania na podstawie Balanced Scorecard można pokusić się o wytypowanie dwóch kluczowych zagadnień:
– Jakość i kompletność strategii,
– Wykorzystanie narzędzia Strategicznej Karty Wyników w procesie budowy, wdrażania i monitoringu wypracowanej strategii.
39
Proces wdrożenia Strategicznej Karty Wyników to składowa wielu elementów, takich jak opracowanie:
– Misji, wizji i strategii przedsiębiorstwa,
– Strategicznej Karty Wyników,
– Mapy Strategii,
– Programu systemu informacji strategii w przedsiębiorstwie.
Samo opracowanie strategii jest także procesem bardzo złożonym. Od
wyboru prawidłowej strategii zależy sytuacja przedsiębiorstwa w przyszłości.
Popełnienie najmniejszego błędu na tym etapie może spowodować, że organizacją brnąć będzie w niepożądanym kierunku, tracąc przy tym mnóstwo
nakładów na przełożenie jej w konkretne działania. Stąd też przy procesie
budowania bądź aktualizacji strategii zaleca się wykonanie szczegółowych
analiz, zbadania otoczenia zewnętrznego, w tym najbliższego otoczenia konkurencyjnego jak również analizy wnętrza organizacji. Zidentyfikowanie
kluczowych czynników sukcesu w obrębie zainteresowanej branży pozwoli
ukierunkować analizę wewnętrzną organizacji. Przydatnymi na tym etapie
narzędziami są analiza SWOT, 5 sił Portera, grup strategicznych i inne o podobnym przeznaczeniu.
Na podstawie uzyskanych z przeprowadzonych analiz wyników dotyczących otoczenia firmy, przystąpić można do kreowania wizji i misji przedsiębiorstwa. Kluczowe jest włączenie kadry menadżerskiej w proces wyborów
strategicznych, gdyż decyzje te muszą być akceptowalne przez wszystkich.
Jest to pierwszy etap planowania biznesowego, umożliwiający wypracowanie
konsensusu co do nadrzędnych celów organizacji. Rozwiązanie konfliktów
interesów pomiędzy głównymi aktorami w przedsiębiorstwie, odpowiedzialnymi za różne funkcje i procesy oraz zdobycie ich poparcia dla wizji i kluczowych wyborów strategicznych, jest gwarancją wykorzystania efektów synergii tkwiących w przedsiębiorstwie (Woźniak, 2008).
Zrozumienie strategii przez wszystkich pracowników organizacji jest
fundamentalnym wymogiem powodzenia zastosowania Strategicznej Karty Wyników, a także realizacji samej strategii. Czynnikiem determinującym
skuteczność jej wdrożenia jest proces jej komunikowania wśród wszystkich
pracowników przedsiębiorstwa – w przeciwnym razie szanse na jej powodzenie są bardzo ograniczone. Istnieje zatem konieczność przekazania zarówno
menadżerom, jak i pracownikom nie tylko istoty strategii, lecz także, a może
przede wszystkim ich roli w całym procesie realizacji strategii.
W tak kompleksowym cyklu, począwszy od przygotowania strategii,
wizji i misji przedsiębiorstwa, poprzez przełożenie na zadania operacyjne
i wyznaczenie elementów w czterech perspektywach zgodnie ze Strategiczną
40
Jakub Tadych
Kartą Wyników, z punktu widzenia przedsiębiorstwa istotnych dla realizacji
strategii i wymagającymi jednocześnie stałego monitoringu, a skończywszy
na komunikowaniu strategii i angażowaniu w jej realizację wszystkich pracowników, można dopatrywać się czegoś więcej aniżeli zwykłego narzędzia
pomiarowego. Strategiczna Karta Wyników ze względu na swoją komplementarność i szerokie zastosowanie pełnić może funkcję narzędzia zarządzania strategicznego. Motywy, dla których przedsiębiorstwa w większości
decydują się na wdrożenie Karty, świadczą również o tym, że w większości przypadków nie jest to tylko chęć/potrzeba nadzoru działań, lecz czegoś
zdecydowanie bardziej zaawansowanego. W sposób graficzny przedstawia
to schemat 1.
WYJAŚNIENIE I UZGODNIENIE STRATEGII
SKUPIENIE SIĘ NA REALIZACJI CELÓW
WYKREOWANIE LIDERÓW
WPŁYW NA KSZTAŁTOWANIE STRATEGII
OPRACOWANIE
STRATEGICZNEJ KARTY
WYNIKÓW
EDUKOWANIE ORGANIZACJI
WDROŻENIE NOWEGO
SYSTEMU ZARZĄDZANIA
USTALENIE CELÓW STRATEGICZNYCH
KOORDYNACJA INICJATYW I INWESTYCJI
WDROŻENIE SYSTEMU
MONITOROWANIA REALIZACJI STRATEGII
Schemat 1. P
owody zastosowania Strategicznej Karty Wyników w przedsiębiorstwach
Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. S. Kaplan, D.P. Norton, 2001, s. 243.
Z powyższego wynika, iż chęć zastosowania Strategicznej Karty Wyników jako narzędzia pomiarowego to jeden z nielicznych powodów jej implementacji w przedsiębiorstwach. Można pokusić się o interpretację, że jest
41
to tylko jedna z przesłanek, która jest częścią nadrzędnego celu, mianowicie
mobilizowania organizacji na rzecz realizowania nowych strategii.
PODSUMOWANIE
Współczesny świat wymaga wykorzystywania narzędzi wspomagających
procesy podejmowania decyzji. Narzędzia takie są potrzebne przedsiębiorstwom na drodze do budowania trwałej przewagi konkurencyjnej i wzrostu
ich wartości. Do takich narzędzi z pewnością zalicza się Strategiczna Karta
Wyników, która od prawie dwóch dekad wzbudza ogromne zainteresowanie
na całym świecie. Mimo że jej konstrukcja jest stosunkowo prosta, to jej zrozumienie wymaga od kierownictwa i pracowników otwarcia na innowacyjny
sposób myślenia, które pomoże budować system zarządzania przedsiębiorstwem wspomagany systemem monitorowania.
LITERATURA
Duczkowska-Piasecka M. (2012), Modele biznesu w zarządzaniu przedsiębiorstwem,
Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa.
Jabłoński A., Jabłoński M. (2001), Strategiczna Karta Wyników. Teoria i praktyka,
Wydawnictwo DIFIN S.A., Warszawa.
Kaplan R.S., Norton D.P. (2001), Strategiczna Karta Wyników. Jak przełożyć strategię na działanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Kasiewicz S. (2005), Budowanie wartości firmy w zarządzaniu operacyjnym, Szkoła
Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa.
Kozyra B., Strategiczna Karta Wyników – cudowne narzędzie, czy przereklamowany
instrument, www.simplesolution.pl/artykuły/poprawa_efektywnosci_skw.pdf.
Nowak E. (2008), Strategiczna rachunkowość zarządcza, Redakcja naukowa Edward
Nowak, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Woźniak T. (2008), Balanced Scorecard – system zarządzania strategią, Controlling
i Rachunkowość Zarządcza, nr 9.
42
Jakub Tadych
BALANCED SCORECARD – HOW TO CONSIDER
THIS STRATEGY’ MEASURING TOOL?
A b s t r a c t. This article is focusing on using Balanced Scorecard from a different –
wider point of view. Author is considering Balanced Scorecard a bit wider, as a strategy management tool, which is different from the original one – namely strategy
measuring system. This approach bases on articles and researches provided by Polish
and international authorities from relevant field, which presents practical experiences
from implementing Balanced Scorecard as a strategy management tool within enterprises. K e y w o r d s: strategy management, Balanced Scorecard, operational management,
strategic controlling.
Bogumiła Bubiak
Społeczna odpowiedzialność
biznesu w mikroprzedsiębiorstwach
na przykładzie branży
ośrodków szkolenia kierowców
Z a r y s t r e ś c i. Współczesne rozumienie zarządzania przedsiębiorstwem nie może
pomijać w swej treści koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu (ang. Corporate Social Responsibility), której stosowanie polega na uwzględnianiu przez przedsiębiorstwa w swoich działaniach interesów społecznych, aspektów środowiskowych
oraz relacji z interesariuszami, zwłaszcza z pracownikami. Koncepcja CSR nie jest
zjawiskiem nowym, mimo tego stosowana jest głównie w korporacjach, przedsiębiorstwach dużych, średnich czy małych. Mikroprzedsiębiorstwa sporadycznie wdrażają
i realizują strategię społecznej odpowiedzialności biznesu, często nieświadomie stosując jej elementy. Wynika to z braku świadomości, wiedzy, czy też z obawy przed
dodatkowymi kosztami. Celem niniejszego artykułu jest teoretyczne przedstawienie
zagadnienia oraz uświadomienie możliwości zastosowania strategii CSR w mikrofirmach. Artykuł jest jednocześnie pierwszym z serii opracowań przedstawiających
kolejne etapy wdrażania CSR w jednym z mikroprzedsiębiorstw reprezentujących
branżę ośrodków szkolenia kierowców.
S ł o w a k l u c z o w e: mikroprzedsiębiorstwa, społeczna odpowiedzialność biznesu, strategia, ośrodek szkolenia kierowców.
44
Bogumiła Bubiak
WSTĘP
Turbulentne warunki funkcjonowania, czasy niepewności i kryzysu, zawirowań w polityce i gospodarce, niż demograficzny i problemy społeczne,
często niejasne rozwiązania prawne czy podatkowe. Funkcjonowanie przedsiębiorstw w takiej rzeczywistości powoduje, że aby się utrzymać na rynku,
należy podejmować wiele nowatorskich wyzwań, szukać nowych instrumentów konkurowania, jeszcze intensywniej wsłuchiwać się w potrzeby klienta,
a nawet przewidywać jego oczekiwania. Mikroprzedsiębiorstwa, które stanowią trzon polskiej gospodarki, mają w tym względzie utrudnione zadanie,
przede wszystkim z powodu nasilonej konkurencji, braku profesjonalnej kadry
zarządczej, a co za tym idzie braku wiedzy w zakresie zarządzania, zwłaszcza
w turbulentnych warunkach. Stąd wiele koncepcji i nowatorskich metod dotyczących zarządzania nie jest stosowanych w mikrofirmach. Jedną z nich jest
koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu. Autorka w niniejszym artykule przedstawia zarys koncepcji i pokazuje na przykładzie konkretnej branży
możliwości, jakie daje stosowanie strategii CSR, aby w kolejnych opracowaniach pokazać proces wdrażania koncepcji w jednym z mikroprzedsiębiorstw.
1. SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU
O odpowiedzialności pisał i mówił już Platon w dialogu „Gorgiasz”: „No dobrze; a cóż ta skierowana do ludu ateńskiego retoryka, albo do innego w jakimś państwie ludu, złożonego z wolnych mężów; czymże ona jest, naszym
zdaniem? Czy myślisz, że mówcy zawsze przemawiają w duchu najwyższego dobra, zmierzając do tego, żeby się przez ich mowy obywatele stawali
jak najlepszymi, czy też i oni wychodzą na przypodobanie się obywatelom
i swoim tylko własnym dobrem zajęci nie dbają o pospolite i niby z dziećmi
małymi obcując z tłumami, przyjemność im tylko chcąc sprawić, a czy tłum
przez to będzie lepszy, czy gorszy, na tym im nic nie zależy? Kalikles: To nie
jest prosta rzecz to, o co się pytasz. Bo zdarzają się i tacy” (Kapias, 2011,
s. 20–21). Dialog powyższy ukazuje problem odpowiedzialności za słowa,
a słowa to poglądy, a poglądy z kolei rzutują na działalność człowieka. Zatem
można powiedzieć, że są ludzie odpowiedzialni, kierujący się troską a są też
ci, którzy za cel mają jedynie swoje dobro. Można być odpowiedzialnym za
kogoś – za dziecko, za coś – za powierzone zadanie do wykonania, można
być odpowiedzialnym w ogóle – za swoje czyny, za swoje decyzje. Jak więc
Społeczna odpowiedzialność biznesu w mikroprzedsiębiorstwach...
45
dyskutować o odpowiedzialności tworu zwanego przedsiębiorstwem? Michał
Kapias ukazuje trzy ujęcia, dokonując próby określenia społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa.
Pierwsze – ujęcie ekonomiczne jest związane z głównym celem przedsiębiorstwa, jakim jest maksymalizacja zysków; tutaj odpowiedzialność
jest traktowana jako zespół działań mających sprzyjać uzyskaniu przewagi
konkurencyjnej. Drugie ujęcie, mające charakter społeczny, uwzględnia fakt
istnienia przedsiębiorstwa jako jednostki funkcjonującej w społeczeństwie.
„Można ową sytuację postrzegać jako zbiór zobowiązań danej organizacji,
celem ochrony i umacniania społeczeństwa, w którym ona istnieje” (Fitch,
1976; Griffin, 2004, s. 144). Zdaniem autorki należy jednak polemizować
z autorem cytatu, ponieważ można podać w wątpliwość, czy społeczeństwo
faktycznie oczekuje od przedsiębiorstw ochrony, a jeśli tak, to jakiego rodzaju? Czym jest umacnianie społeczeństwa? Tego typu stwierdzenia, skoro
nie odnoszą się do konkretnej grupy przedsiębiorstw, należy traktować jako
prawdę ogólnie obowiązującą dla wszelkich firm. Czy więc przedsiębiorstwo
usługowe ma możliwość ochrony społeczeństwa i odpowiednie ku temu narzędzia? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należy określić pojęcie społecznej
odpowiedzialności biznesu. Na stronie Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej odnajdujemy taką definicję: „Społeczną odpowiedzialność biznesu określa się jako koncepcję, dzięki której przedsiębiorstwa na etapie budowania
strategii dobrowolnie uwzględniają interesy społeczne i ochronę środowiska,
a także relacje z różnymi grupami interesariuszy. Bycie odpowiedzialnym nie
oznacza tylko spełnienia wszystkich wymogów formalnych i prawnych, ale
oprócz tego zwiększone inwestycje w zasoby ludzkie, w ochronę środowiska i relacje z otoczeniem firmy, czyli dobrowolne zaangażowanie”1. Takie
pojmowanie CSR bardzo zawęża możliwości realizacji koncepcji. Czy więc
skoro przedsiębiorstwo uwzględnia interesy społeczne później, nie w trakcie
budowania strategii czyż to nie jest społeczna odpowiedzialność? A jeśli firma
nie ma strategii? Mikroprzedsiębiorstwo organizujące festyn dla dzieci, które
nie ma strategii, jest również społecznie odpowiedzialne. Poza tym jak rozumieć sformułowanie: „dobrowolne”? Jeśli przytaczany jako przykład festyn
jest organizowany ze względu na wcześniejsze zobowiązanie przedsiębiorstwa tudzież wynika z konkretnej umowy, jest również przykładem działania
społecznie odpowiedzialnego. Nie można więc w ramach CSR stosować tego
typu ram i ograniczeń, ale należy otwierać nowe drogi przedsiębiorstwom
1Departament Pożytku Publicznego, http://www.pozytek.gov.pl/Spoleczna,odpowiedzialnosc,biznesu,464.html (19.07.2012).
46
Bogumiła Bubiak
i zachęcać do działania, gdyż „to właśnie system sterowany przez polityków,
jako strażników publicznych interesów, nadaje (powinien nadawać) moralny
kierunek podejmowanym w przedsiębiorstwach decyzjom” (Zaorski-Sikora,
2004, s. 51). Bardziej zachęcająca definicja, jeśli w ogóle można definicje
rozpatrywać w kryteriach zachęty, zawarta jest w ramach normy ISO 26000.
Społeczna odpowiedzialność biznesu to: „Odpowiedzialność organizacji za
wpływ jej decyzji i działań (produkty, serwis, procesy) na społeczeństwo
i środowisko”, przez przejrzyste i etyczne zachowanie, które:
– przyczynia się do zrównoważonego rozwoju, zdrowia i dobrobytu społeczeństwa,
– bierze pod uwagę oczekiwania interesariuszy,
– jest zgodne z obowiązującym prawem i spójne z międzynarodowymi
normami zachowania,
– jest spójne z organizacją i praktykowane w jej relacjach”2.
„Społeczne odpowiedzialność jest procesem, w ramach którego przedsiębiorstwa zarządzają swoimi relacjami z różnorodnymi interesariuszami, którzy mogą mieć faktyczny wpływ na sukces w działalności gospodarczej, należy je zatem traktować jako inwestycję a nie koszt”3. Według R.W. Griffina
społeczna odpowiedzialność to „zestaw zobowiązań organizacji do ochrony
i umacniania społeczeństwa, w którym funkcjonuje” (Griffin, 1998, s. 144).
Natomiast grupa doradcza ISO ds. Społecznej Odpowiedzialności przyjęła
następującą roboczą definicję tej koncepcji: „Zrównoważone podejście w adresowaniu ekonomicznych, społecznych i środowiskowych zagadnień w taki
sposób, aby przynieść korzyść dla ludzi, społeczności i społeczeństwa”4.
W literaturze odnaleźć można wiele definicji CSR, zwracających uwagę
na różne aspekty zagadnienia; wynika to z faktu, iż problematyka CSR jest
przyczyną rozważań i dyskusji w wielu środowiskach. Zwolennicy uważają,
że należy ponosić konsekwencje działalności przedsiębiorstw oraz niwelować
jej negatywne skutki, natomiast przeciwnicy odpowiadają, że zajmowanie się
społeczną odpowiedzialnością spowoduje skierowanie uwagi na inne cele,
a nie na cel główny firmy, jakim jest osiąganie zysku5. Zdecydowany przeciwnik tej koncepcji M. Friedman uważa nawet, „iż w przypadku świata biznesu
2 http://www.odpowiedzialnafirma.pl/o-csr/iso-26000 (19.07.2012).
3Departament Pożytku Publicznego, http://www.pozytek.gov.pl/Spoleczna,odpowiedzialnosc,biznesu,464.html (20.07.2012).
4 Working Report on Social Responsibility, ISO Advisory Group on Social Responsibility, 30 kwietnia 2004 r., s. 27–28, [w:] j.w.
5 Zob. tamże, s. 16.
47
ukrywanie się pod maską społecznej odpowiedzialności jest zachowaniem
schizofrenicznym czy wręcz wywrotowym” (Zaorski, Sikora, 2007, s. 51).
Poglądy Friedmana dotyczące prawdziwych postaw właścicieli firm krytykuje P.H. Werhahn, uważając, że „taki typ odpowiada karykaturze egocentrycznego przedsiębiorcy, opanowanego wyłącznie dążeniem do zysku, który bogaci się kosztem współpracowników i konsumentów” (Werhahn, 2003,
s. 23). Przecież „człowiek poprzez swoją biologiczną konstrukcję wchodzi
w dialektyczny kontakt z otoczeniem: z innymi ludźmi tworząc społeczeństwo – wspólnoty/grupy oraz środowiskiem naturalnym – ekologia”, dodaje
S. Mycek (2006, s. 16). Na tle takich sporów CSR coraz bardziej się rozwija,
aczkolwiek pewne normy społecznej odpowiedzialności są uwarunkowane
tym, w jakim kraju zostały ustanowione, np. w Holandii za naczelne reguły
uznaje się bezpośredniość, przestrzeganie praw człowieka (Gasparski, 2003,
s. 46), z kolei w Szwecji mówi się o wspieraniu innych czy też o tzw. Folkhemmet – ludzkim domu, ciepłym i pełnym uczuć, a w Wielkiej Brytanii
kluczowe okazuje się wzorowanie się na USA, utylitaryzm, odrzucenie karty
z Maastricht (Gasparski, 2003, s. 46).
Coraz bardziej dynamicznie zwiększa się liczba firm zainteresowanych
wprowadzeniem CSR do swej działalności. Jak podaje Europejska Agencja
Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, „można zidentyfikować dwa podstawowe motywy wprowadzenia koncepcji odpowiedzialności społecznej: tworzenie nowych szans i lepsze kontrolowanie zagrożeń, zapewniające ciągłość
funkcjonowania organizacji. Rosnące zainteresowanie CSR wywołują także ostatnie skandale związane ze złym zarządzaniem firmami” (Społeczna,
2006, s. 15). Należy mieć nadzieję, iż mimo, że etyka w biznesie napotyka
na przeszkody zidentyfikowane jako czynniki organizacyjne: „konkurencja,
maksymalizacja zysków, zmiany w otoczeniu transformującej się gospodarki,
konflikty” (Górka red., 1999, s. 55), to jednak nadal będzie promowana jako
koncepcja sprzyjająca rozwojowi przedsiębiorstw, a przedsiębiorstwa wezmą
na siebie odpowiedzialność na poziomie minimalnym, „czyniąc przedmiotem
swej troski klienta: wyraża się to w zaspokajaniu jego potrzeb w zakresie łatwości wykorzystania i bezpieczeństwa oferowanego produktu, środowisko,
zapewnienie minimalnego standardu warunków pracy” (Pratley, 1998, s. 17).
48
Bogumiła Bubiak
2. SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚC BIZNESU
W MIKRORZEDSIĘBIORSTWACH
Problematykę CSR, często porusza się w kontekście dużych korporacji, ewentualnie niektórych firm z sektora MŚP. Aby rozwijać ideę społecznej odpowiedzialności, należy zatem spróbować dokonać analizy możliwości realizowania jej wytycznych w mikroprzedsiębiorstwach. Przemawiają za tym ważne
fakty: „Polska gospodarka opiera się na mikroprzedsiębiorstwach. Najmniejszych polskich firm jest niespełna 3,5 miliona, z czego działa połowa. Mikroprzedsiębiorstwa stanowią ok. 93 proc. podmiotów gospodarczych w Polsce.
Wśród nich ponad milion stanowią »jednoosobowi przedsiębiorcy«. Przez
przedsiębiorstwo mikro rozumiemy przedsiębiorstwo zatrudniające nie więcej niż 10 osób i mające przychód netto poniżej 2 mln euro lub sumę aktywów
w bilansie rocznym poniżej 2 mln euro”6. To bardzo istotna dla gospodarki
grupa firm, często pomijana w opracowaniach dotyczących kwestii związanych z zarządzaniem lub omawiana wraz z pozostałymi przedsiębiorstwami
z sektora MŚP: małymi i średnimi, co nieco zniekształca ogólny obraz sektora. Rola mikroprzedsiębiorstw w gospodarce kraju czy też poszczególnych
regionów nie tkwi tylko i wyłącznie w liczbie mikrofirm, ale też w specyfice funkcjonowania tego rodzaju przedsiębiorstw. Jako przykład można tu
przytoczyć chociażby wypełnianie luki rynkowej w przypadku, gdy działanie
dużych firm jest nieopłacalne; dotyczy to głównie sektora usług, umiejętności
dostosowania się do zmian na rynku przez modyfikację swojej oferty czy też
zmianę branży. Mikroprzedsiębiorstwa tworzą nowe miejsca pracy, zatrudniając często pracowników, którzy często ze względu na kryteria oceny stosowane podczas rekrutacji nie mają szans na zatrudnienie w dużych przedsiębiorstwach. Budowanie lojalności klienta, możliwość bezpośredniego kontaktu
właściciela z klientem pozwalająca na uzyskanie informacji o jego oczekiwaniach, uwagach czy też zastrzeżeniach pozwala na bieżące kontrolowanie poziomu satysfakcji czy też niezadowolenia ostatecznego nabywcy, a także daje
możliwości dostosowania oferty do zmieniających się potrzeb rynku i budowania nowych instrumentów konkurowania. Mikroprzedsiębiorstwa, wykorzystując swój potencjał, mogą dodatkowo czerpać rozwiązania stosowane
przez duże firmy i modyfikować je w sposób pozwalający na efektywne ich
zastosowanie w praktyce. Jednym z takich rozwiązań jest właśnie koncepcja
społecznej odpowiedzialności biznesu.
Pentor, http://www.pentor.pl/36526.xml?doc_id=11280 (23.07.2012).
6
49
Wiele mikrofirm realizuje, często nieświadomie, działania społeczne
wpisujące się w koncepcję społecznej odpowiedzialności biznesu, które nie
są elementem strategii przedsiębiorstwa czy też jego polityki. Świadczy to
o tym, że tego typu realizacje nie muszą oznaczać ogromnych nakładów finansowych, a wręcz przeciwnie – działania związane z CSR mogą oznaczać
zmniejszenie nakładów i wzrost zysku finansowego. Przykłady takich działań
to: wdrażanie ekologicznych procesów technologicznych, elastyczne formy
zatrudnienia, zatrudnianie osób wykluczonych społecznie czy zagrożonych
bezrobociem, terminowe wypłacanie wynagrodzeń, bezpieczeństwo pracy,
eko-znakowanie produktów, racjonalne gospodarowanie odpadami i zasobami naturalnymi. Zatem można, opierając się na śladach takich działań, podjąć
próbę stworzenia procesu mającego na celu systematyczne wdrażanie strategii CSR w mikroprzedsiębiorstwach. Bardzo ciekawym projektem skierowanym do sektora MŚP jest realizowana na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju
Przedsiębiorczości usługa pod nazwą: „Zwiększenie konkurencyjności regionów poprzez społeczną odpowiedzialność biznesu”. Projekt jest finansowany
przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi
krajami członkowskimi Unii Europejskiej. W ramach projektu zaproponowano mikroprzedsiębiorcom wdrażanie strategii CSR, opierając się na modelu
Deminga: PLAN-DO-CHECK-ACT7. Pierwszym etapem wdrażania strategii
będzie zatem określenie, czym dla danej branży i dla danego przedsiębiorstwa
jest CSR i jakie praktyki z punktu widzenia interesariuszy będą odpowiedzialne.
3. OŚRODKI SZKOLENIA KIEROWCÓW
Jedną z charakterystycznych grup mikroprzedsiębiorstw są firmy reprezentujące branżę ośrodków szkolenia kierowców. To branża dynamicznie się
rozwijająca, lecz dynamika ta ma swoje uwarunkowania i stwarza pewne
pozory rozwoju, co czyni ją odmienną od innych. Wynika to z faktów, iż
osoby nieposiadające przygotowania ani wiedzy w zarządzaniu, zakładając
własne ośrodki szkolenia kierowców zwane również w dalszej części pracy
szkołami jazdy, nie biorą pod uwagę wielu uwarunkowań mających wpływ
na rozwój firmy czy też na jej upadek, co często tymże upadkiem się właśnie
7Informacje pochodzą z materiałów szkoleniowych PARP przeznaczonych dla
uczestników spotkania informacyjnego na temat społecznej odowiedzialności biznesu organizowanego w ramach cytowanego projektu – dzień 2, s. 7.
50
Bogumiła Bubiak
kończy8. Firmy, które pozostają na rynku i zajmują się działalnością priorytetową w branży, a więc szkoleniem kandydatów na kierowców, mają jednak do
spełnienia nie tylko obowiązek wynikający z narzucanych im przepisów, ale
także misję wynikającą z charakteru działalności. Statystyki bowiem są zatrważające. „Mamy pierwsze – najgorsze – miejsce w Unii Europejskiej pod
względem liczby śmiertelnych ofiar wypadków drogowych w 2011 r., wynika
z danych Komisji Europejskiej, na które powołuje się »Gazeta Wyborcza«.
Jeszcze w 2010 r. w tej statystyce wyprzedzały nas Rumunia, Grecja i Bułgaria. W całej Unii w ciągu dziesięciu lat wskaźnik śmiertelnych wypadków na
drogach spadł o 43% (dzięki temu żyje 125 tys. osób), ale w Polsce już tylko
o 29%”9. Ten stan rzeczy wynika m.in. z takich czynników, jak jakość dróg,
zbyt mało restrykcyjne sankcje za niektóre wykroczenia, zwłaszcza jazda po
alkoholu, ale także błędy w szkoleniu i egzaminowaniu, u podstaw których
leży również cała masa błędów po stronie ustawodawcy. Jednak działalność
szkół jazdy prowadzona z głównym zamysłem – osiągania zysku – powinna również mieć cechy biznesu społecznie odpowiedzialnego, co ma swoje
uzasadnienie. Szczególnym przesłaniem, misją branży winno być wykształcenie u przyszłych użytkowników dróg postaw mających wpływ na bezpieczeństwo własne i innych kierowców. W żadnej innej branży nie występuje
tego rodzaju kształtowanie nawyków, umiejętności, zachowań. Dlatego też,
aby mówić o społecznej odpowiedzialności biznesu w takiej działalności jak
ośrodek szkolenia kierowców, nie wystarczy stosować ogólnie przyjętych pojęć. W opisywanej branży istnieje kilka obszarów nakładających się na siebie
w trakcie szkolenia. Są to:
– odpowiedzialność za otoczenie, w którym firma funkcjonuje,
– odpowiedzialność za przekazywaną wiedzę, umiejętności, postawy,
– odpowiedzialność za wykształcenie określonego stopnia świadomości
związanego z wyuczonymi nawykami.
Aby określić możliwości oddziaływania, należy zidentyfikować, kim są
interesariusze ośrodków szkolenia kierowców. Interesariusze, a więc osoby,
instytucje, organizacje pozostające we wzajemnych interakcjach z organizacją. W encyklopedii zarządzania znajdujemy definicję wskazującą na aktywny
charakter interesariuszy: interesariusze (ang. stakeholders) – są to osoby lub
inne organizacje, które uczestniczą w tworzeniu projektu (biorą czynny udział
w jego realizacji) lub są bezpośrednio zainteresowane wynikami jego wdroże 8 Wyniki badań własnych autorki.
9Onet, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/niepokojace-dane-w-polsce-najwiecejsmiertelnych-o,1,5076732,wiadomosc.html (10.08.2012).
51
nia. Interesariusze mogą wywierać wpływ na daną organizację10. W literaturze
przedmiotu nie definiowano interesariuszy ośrodków szkolenia kierowców,
stąd też autorka w ramach pierwszego etapu wdrażania strategii CSR dokonała samodzielnej analizy otoczenia, jednocześnie identyfikując interesariuszy
występujących w branży:
Rysunek 1. Wykaz interesariuszy występujących w branży OSK
Źródło: opracowanie własne.
Schemat pokazuje, jak wielu interesariuszy znajduje się w obszarze działania, pozostaje w pośredniej lub bezpośredniej zależności z firmą, ma wobec organizacji oczekiwania lub żądania spełnienia określonych przepisami
Encyklopedia Zarządzania, //www.mfiles. pl/pl/index.php/Interesariusze (23.08.2012).
10
52
Bogumiła Bubiak
wymagań. Zatem właściciel ośrodka szkolenia kierowców winien mieć pełną
świadomość powyższych zależności i ustalić taki harmonogram działań, który przyczyni się do zaspokojenia potrzeb interesariuszy, a jednocześnie pozwoli osiągać korzyści. Takie postrzeganie z jednej strony roli interesariuszy,
a z drugiej niewykorzystanych możliwości pozwala na aktywizację idei CSR
w przedsiębiorstwie. Aby dokonać takiego mapowania, należy oczywiście
zidentyfikować zakres możliwych działań na płaszczyźnie firma–otoczenie,
rozumiejąc w tym konkretnym przypadku otoczenie jako zbiór interesariuszy.
Poniższa tabela pokazuje wykaz obszarów, które mogą być źródłem inicjatywy dla określonych działań:
Tabela 1. Plan działań
Interesariusz
Obszar działania
Klienci
etyczne postępowanie, uczciwe przekazywanie pełnej informacji dotyczącej oferty firmy, realizacja procesu szkolenia
zgodnie z przepisami prawa i ustalonymi zasadami, realizowanie oczekiwań klientów w ramach przyjętych norm
i zasad, wolontariat pracowniczy – na usługi klientów
Wydział komunikacji
postępowanie zgodnie z ustalonymi zasadami, terminowe
przekazywanie informacji, udział w projektach i szkoleniach
organizowanych przez starostwa, respektowanie wytycznych ustalonych przez urząd
Pracownicy
komfortowe, bezpieczne, higieniczne warunki pracy, promocja zdrowia, programy redukujące stres, zapewnienie pomocy psychologicznej, profilaktyka wypalenia zawodowego,
stworzenie elastycznego czasu pracy, urlopy tacierzyńskie,
work life balance, stosowanie systemów motywacyjnych,
regularne wypłacanie wynagrodzeń, zarządzanie talentami
Dostawcy
współpraca zgodna z zasadami etyki, organizowanie
wspólnych przedsięwzięć, zakup artykułów wytworzonych
z materiałów ekologicznych
Rodzice, opiekunowie małoletnich
klientów
akcje związane z bezpieczeństwem, angażowanie rodziców
i opiekunów do wspólnych przedsięwzięć, organizowanie
spotkań edukacyjnych dla dorosłych, informowanie o praktykach związanych np. z ochroną środowiska możliwych do
zastosowania w gospodarstwie domowym, np. segregacja
odpadów
Cd. tabeli 1
Interesariusz
Obszar działania
Środowisko
propagowanie eko-jazdy, zakup materiałów szkoleniowych
i druków na papierze ekologicznym, kosze do segregacji
odpadów, analiza możliwości ograniczenia korzystania ze
sprzętu biurowego, ograniczenie druku – np. e-maili, ograniczenie korzystania z transportu, informacja proekologiczna
dla partnerów biznesowych
Organizacje
działające
na rzecz
Bezpieczeństwa
Ruchu Drogowego
czynne uczestnictwo w akcjach społecznych, współpraca
w zakresie wspólnych opracowań edukacyjnych, planowanie
działań w zakresie BRD, identyfikacja zagrożeń, tworzenie partnerstw tymczasowych – związanych z projektem
i stałych
Konkurencja
etyczne działania konkurencyjne, które nie szkalują, stosowanie uczciwej reklamy, współpraca w ponadbiznesowych
przedsięwzięciach
Szkoły, przedszkola
organizowanie możliwych akcji typu: organizacja egzaminów
na kartę rowerową, motorowerową, organizowanie konkursów, pokazy szkolenia w OSK, zainteresowanie uczniów
tematyką BRD
Urzędy: ZUS, US,
Inspekcja
Pracy
wywiązywanie się z zobowiązań wobec urzędów, zatem
regularne i terminowe płacenie należności, etyczna współpraca, reagowanie na pisma, udzielanie informacji, udostępnianie koniecznych danych
Wojewódzki
Ośrodek
Ruchu Drogowego
wspólne akcje promujące bezpieczeństwo w mieście i regionie, wymiana doświadczeń, analiza błędów na egzaminach
w celu zwiększenia zdawalności, a w konsekwencji bezpieczeństwa na drogach
Mieszkańcy
udział w festynach, rozmowy z mieszkańcami podczas
zebrań osiedlowych, organizowanie akcji uświadamiających
zagrożenia, tworzenie tzw. czarnych punktów na osiedlu,
profilaktyka zagrożeń
Policja,straż,
pogotowie
wspólne organizowanie pokazów z zakresu pierwszej pomocy, reagowania w przypadkach zagrożenia, planowanie akcji
zmniejszających demoralizację młodzieży, np. angażowanie
młodzieży do wspólnych akcji
54
Bogumiła Bubiak
Cd. tabeli 1
Interesariusz
Obszar działania
Stowarzyszenia OSK
opracowywanie rozwiązań mających na celu ustanowienie
zapisu w ustawie nakazującego stosowanie przez OSK
zasad CSR w związku z możliwościąami, jakie mają stowarzyszenia w zakresie zgłaszania do ministerstwa własnych
sugestii, organizowanie wspólnych akcji typu: „trzeźwość na
drodze”, „bezpieczny powrót do domu”, „jestem widoczny”,
propagowanie etycznych zachowań instruktorów podczas
procesu szkolenia
Reasumując powyższe analizy, trudno się nie zgodzić z teorią mówiącą
„przede wszystkim nie ma celów przedsiębiorstw, lecz jedynie cele ludzi”
(Kietliński, Reyes, Oleksyn, 2005, s. 243) – cele ludzi rozumiane w bardzo
szerokim znaczeniu, a więc cele środowiska, w którym funkcjonuje społeczeństwo, cele człowieka zważywszy na wiele ról, jakie pełni w społeczeństwie:
rola pracownika, pracodawcy, klienta, dostawcy, mieszkańca osiedla, zatem
interesariusza. Społeczna odpowiedzialność biznesu rozumiana jako stosowanie zrównoważonego biznesu, umiejętność osiągania zadowalającego zysku
jednocześnie z działaniami mającymi wpływ na społeczeństwo, środowisko
i pracowników to działalność bogatsza o nowe możliwości marketingowe,
poznawcze. Organizacja będąca ośrodkiem szkolenia kierowców, stosująca
zasady CSR stanowi bardzo ważny element lokalnej społeczności. Mieszkańcy powiedzą o firmie: „jest jedną z nas”, „utożsamiamy się”, „chcemy być
uczeni, szkoleni przez odpowiedzialnych ludzi”. Dlatego należy szeroko promować ideę CSR w mikroprzedsiębiorstwach, które są najbardziej rozpoznawanymi firmami w małych lokalnych społecznościach. Należy wprowadzać
nowe rozwiązania, łączyć koncepcje ze sobą dotyczące zarządzania i dostosowywać do potrzeb i specyfiki mikroprzedsiębiorstwa. Poza tym mikrofirma może za pomocą narzędzi CSR takich jak kampanie społeczne, programy
dla pracowników, działania proekologiczne, działania na rzecz społeczności
lokalnej budować swoją przewagę konkurencyjną, nie przeznaczając na ten
cel ogromnych nakładów finansowych. Należy zatem wierzyć, iż idea CSR
w mikroprzedsiębiorstwach będzie propagowana, tematyka podnoszona
w publikacjach naukowych, a badania i proponowane rozwiązania wdrożone
w mikroprzedsiębiorstwach nie tylko pozwolą na ich rozwój, ale także po-
55
każą nowe możliwość dla innych, większych firm. Jednocześnie autorka ma
nadzieję, że artykuł wzbudzi zainteresowanie wynikami dalszych prac nad
procesem wdrażania CSR w mikroprzedsiębiorstwach.
PODSUMOWANIE
Artykuł przedstawia ogólne zagadnienia teoretyczne obejmujące problematykę CSR w kontekście możliwości zastosowania koncepcji w mikroprzedsiębiorstwach. Autorka dokonała charakterystyki branży ośrodków szkolenia
kierowców i zidentyfikowała interesariuszy oraz przedstawiła ogólny plan
możliwych działań. W kolejnym artykule, kontynuującym tematykę, zostaną
przedstawione wyniki badań, które obejmą ocenę istotności poszczególnych
obszarów CSR dla branży, oraz wnioski wypływające z rozmów i spotkań
przeprowadzonych z interesariuszami.
LITERATURA
Gasparski W. (2003), Europejskie standardy etyki i społecznej odpowiedzialności biznesu, WSPiZ im. Koźmińskiego, Warszawa.
Górka K. (red.) (1999), Etyka zawodowa w biznesie, Wydawnictwo Naukowe WSB
w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała.
Hąbek P., Szewczyk P. (2010), Społeczna odpowiedzialność a zarządzanie jakością,
Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice.
Kietliński K.,V. M. Reyes, T. Oleksyn (2005), Etyka w biznesie i zarządzaniu, Oficyna
Ekonomiczna, Kraków, s. 243.
Polok G. (2011), Społeczna odpowiedzialność – aspekty teoretyczne i praktyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, Katowice.
Mycek S. (2006), Człowiek i odpowiedzialność, Wydawnictwo Diecezjalne, Sandomierz.
Platon (1956), Gorgiasz, przeł. W. Witwicki, Warszawa.
Pratley P. (1998), Etyka w biznesie, Gebethner&Ska, Warszawa.
Społeczna odpowiedzialność biznesu a bezpieczeństwo i higiena pracy, (2006), Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, Luksemburg.
Werhahn P.H. (2003), Przedsiębiorca, Wydawnictwo Fundacji ATK, Warszawa.
Zaorski-Sikora Ł. (2007), Etyka w biznesie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź.
56
Bogumiła Bubiak
ŹRÓDŁA INTERNETOWE
http://www.pozytek.gov.pl/Spoleczna,odpowiedzialnosc,biznesu,464.html
http://www.odpowiedzialnafirma.pl/o-csr/iso-26000
http://www.pentor.pl/36526.xml?doc_id=11280
http://wiadomosci.onet.pl/kraj/niepokojace-dane-w-polsce-najwiecej-smiertelnycho,1,5076732,wiadomosc.html
http://mfiles. pl/pl/index.php/Interesariusze
CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY
IN MICRO-ENTERPRISES FOR EXAMPLE
THE SECTOR DRIVER TRAINING CENTER
A b s t r a c t. This article presents the corporate social responsibility and the possibility to apply the concept in micro-enterprises. This article is also the first of a series of
studies showing the next stages in the implementation of CSR in the one of the microenterprises representing sector training centres of the drivers. K e y w o r d s: micro-enterprises, corporate social responsibility, strategy, driver training center.
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania
Katedra Marketingu i Handlu
Iwona Escher
Adaptacja organizacji i jej elementy
z perspektywy ujęcia systemowego
Z a r y s t r e ś c i. Rozważania prowadzone w prezentowanym artykule dotyczą zagadnienia adaptacji organizacji. Jest to termin, który stosunkowo często wiązany jest
w literaturze i w praktyce marketingowej z pojęciami rynkowej lub marketingowej
reorientacji organizacji. Występowanie tego faktu sugeruje zasadność podjęcia próby
ustalenia, na ile faktycznie, a jeśli tak – to w jaki sposób tematyka implementacji reguł
marketingowej koncepcji zarządzania (tematyka marketingowej i rynkowej reorientacji organizacji) wiąże się z zagadnieniem adaptacyjności organizacji. Dokonany przegląd literatury wskazuje jednak, że zadanie to nie jest łatwe, termin bowiem adaptacja
organizacji nie ma na gruncie literatury z zakresu marketingu (a także zarządzania)
wyraźnej, jednoznacznej interpretacji. W prezentowanym artykule autorka podejmuje
próbę wypracowania jego definicyjnego ujęcia, przyjmując za punkt wyjścia rozważania na temat adaptacji obecne w dorobku nauk systemowych.
S ł o w a k l u c z o w e: adaptacja systemu, adaptacja organizacji.
WSTĘP
Proces wdrażania w organizacjach reguł marketingowej koncepcji zarządzania stanowi od lat jeden z głównych przedmiotów badań realizowanych przez
przedstawicieli marketingowej dyscypliny. Badacze podejmujący się tej problematyki w ramach pomiarów prowadzonych w różnorodnych typach orga-
58
Iwona Escher
nizacji próbują m.in. identyfikować zmiany organizacyjne, które towarzyszą
temu procesowi, oraz czynniki ułatwiające lub ograniczające jego przebieg.
Mimo że do dziś w środowisku teoretyków i praktyków marketingowych nie
udało się ustalić jednej standardowej listy owych zmian organizacyjnych, to
jednak często w opisach towarzyszących uzyskiwanym wynikom implementacja reguł marketingowej koncepcji zarządzania (i związane z nią procesy
marketingowej lub rynkowej reorientacji) łączona jest z pojęciem adaptacji
organizacji. Zauważa się między innymi, iż wdrażanie w organizacjach marketingowej koncepcji jest niejako wyrazem ich adaptacji (bądź „przystosowania się”) do zmieniających się warunków działania i szukania możliwości
przetrwania i rozwoju w tych nowych uwarunkowaniach. Występowanie tego
typu stwierdzeń sugeruje zasadność podjęcia próby ustalenia, na ile faktycznie, a jeśli tak – to w jaki sposób, tematyka implementacji reguł marketingowej
koncepcji zarządzania wiąże się z zagadnieniem adaptacyjności organizacji.
Jak się jednak okazuje, realizacja tego zadania nie jest łatwa, pozornie
bowiem proste w definiowaniu pojęcie adaptacja organizacji funkcjonuje na
gruncie literatury z zakresu marketingu (a także zarządzania) w różnorodnym
kontekście, bez wyraźnej, jednoznacznej interpretacji, a to oznacza, że nie
sposób definitywnie rozstrzygać o relacjach istniejących między wymienionymi wyżej pojęciami bez wcześniejszego wypracowania definicji owego
terminu. Zaproponowanie wspomnianej definicji stanowi główny cel niniejszego artykułu. Z uwagi jednak na dużą różnorodność interpretacji terminu
adaptacja w wielu dziedzinach wiedzy pierwszym krokiem na drodze realizacji opisanego celu jest zaproponowanie odpowiedniego punktu wyjścia dla
podejmowanych w tym zakresie prac. Jak sugeruje tytuł opracowania, wspomnianym punktem wyjścia uczyniono rozważania obecne w dorobku ogólnej
teorii systemów i cybernetyki (w dalszej części nazywanych w skrócie naukami systemowymi1), w których pojęcie adaptacja systemu należy do kluczowych, a systemowa perspektywa badawcza jest na tyle uniwersalna, aby móc
mówić o systemie (a w konsekwencji o jego adaptacji) także w odniesieniu
do zjawisk czy obiektów będących przedmiotem zainteresowania innych dyscyplin wiedzy (w tym – marketingu czy nauki o zarządzaniu).
Zawarte w artykule opisy bazują na rozważaniach obecnych w literaturze
z zakresu ogólnej teorii systemów, cybernetyki, zarządzania, marketingu oraz
1 Kwestie odrębności pomiędzy dwiema wymienionymi dyscyplinami do dziś nie
zostały jednoznacznie opisane w teorii, dlatego też dla jasności przekazu w dalszych częściach niniejszego opracowania autorka posługiwać się będzie dla ich oznaczenia wspólnym terminem „nauki systemowe”.
Adaptacja organizacji i jej elementy z perspektywy ujęcia systemowego
59
nauk pokrewnych. Odwoływanie się do źródeł publikowanych w stosunkowo odległym czasie (dotyczy zwłaszcza nawiązań do dorobku nauk systemowych) było celowym zabiegiem autorki i wynikało z chęci dotarcia do poglądów pionierów i propagatorów wykorzystania podejścia cybernetycznego
(systemowego) do badania i opisu funkcjonowania organizacji.
1. ORGANIZACJA JAKO SYSTEM CYBERNETYCZNY
Systemem (w naukach systemowych) nazywany jest zbiór elementów sprzężonych ze sobą w taki sposób, że tworzą one całość wyodrębniającą się w danym otoczeniu. Dowodzenie tego, iż organizacja jest systemem, nie wydaje
się konieczne, pogląd taki jest bowiem powszechnie akceptowany odkąd dorobek nauk systemowych zaczęto wykorzystywać w teorii organizacji i zarządzania. Z punktu widzenia celu niniejszego artykułu istotne jest natomiast wykazanie, iż organizacje są systemami szczególnymi, a mianowicie systemami
sterowania (nazywanymi zamiennie systemami cybernetycznymi), to właśnie
bowiem w odniesieniu do nich mówi się o adaptacji jako o podstawowej ich
własności (Kaczmarczyk 1986, s. 17). Wykazując analogię pomiędzy cechami organizacji a cechami systemów, w tym szczególnie cechami systemów cybernetycznych, możliwe będzie przeniesienie wybranych zagadnień z zakresu
ich adaptacji na sferę organizacji. Zadanie takie wymaga wskazania, które
cechy systemów można przypisać organizacjom, i udzielenia odpowiedzi,
czy przypisane cechy pozwalają uznać organizacje za systemy cybernetyczne.
Pełna realizacja tak zdefiniowanego celu doprowadziłaby jednak do znacznego przekroczenia ograniczeń formalnych niniejszego artykułu, dlatego też
w dalszej części dojdzie jedynie do przedstawienia, w bardzo dużym skrócie,
podsumowania dokonanych przez autorkę w tym zakresie ustaleń.
Organizacje są systemami, którym można przypisać cechy wielu systemów opisywanych w naukach systemowych. Przykładowo, z racji tego, że
zachodzą w nich zdarzenia zmieniające organizacje w czasie (z przyjętego
przez badacza punktu widzenia),, można uznać je za systemy dynamiczne
(wielostanowe). Współwystępowanie w ich ramach ludzi, którzy dla realizacji
wspólnych celów z reguły posługują się środkami pracy, pozwala je jednocześnie uznać za systemy o charakterze mieszanym, tj. systemy złożone z ludzi,
rzeczy, procesów2. Ze względu na swoją istotę i cele działania organizacjom
2 Warto jednak zauważyć, że nie wszyscy autorzy uznają organizacje jednocześnie
za systemy sztuczne, których podkategorię stanowią wspomniane systemy mieszane. Są też
60
Iwona Escher
można przypisać cechy systemów otwartych (względnie odosobnionych). Mają
określone granice i są wydzielone z otoczenia, ale jednocześnie współdziałają
z otoczeniem przez wymianę materii, energii i informacji (Gomółka, 2000,
s. 12; Gościński, 1982, s. 35; Kaczmarczyk, 1986, s. 44–45). Organizacje
uznać można jednocześnie za systemy samoorganizujące się. Będąc systemami otwartymi, mogą czerpać z otoczenia materię, energię oraz informacje; są
zdolne do przeciwdziałania wzrostowi nieuporządkowania, a nawet do osiągania negatywnej entropii, czyli wzrostu uporządkowania. Z pominięciem pewnych szczególnych przypadków (por. Beer, 1966, s. 17) przyjąć można, że organizacje są także systemami probabilistycznymi, dany bodziec (stan wejścia)
bowiem (w przeciwieństwie do systemów deterministycznych) nie powoduje
w nich niejako automatycznie zawsze tej samej, dokładnie możliwej do przewidzenia reakcji (stan wyjścia systemu). Jednym z argumentów przemawiających za takim postrzeganiem organizacji jest niemożliwy do wyeliminowania
probabilistyczny charakter działalności człowieka, stanowiącego (ujmując to
w kategoriach systemowych) element każdej organizacji (Beer, 1966, s. 16;
Gościński, 1968, s. 29; Kaczmarczyk, 1986, s. 45; Regulski, 1974, s. 16–17).
Organizacje są jednocześnie systemami szczególnie złożonymi. Oznacza to, że
są systemami na tyle skomplikowanymi, że nie można nazwać ich prostymi
(najmniej złożone systemy, mające niewiele składników i współzależności)
i jednocześnie nie wystarczy nazwać ich systemami złożonymi. Z uwagi na
swoje skomplikowanie nie mogą być opisane w sposób dokładny i szczegółowy (Beer, 1966, s. 16; Flakiewicz, Oleński, 1989, s. 72; Gościński, 1968,
s. 27–31; Gościński, 1982, s. 62; Mynarski, 1974, s. 16).
Dokonane wyżej, zaledwie skrótowe omówienie, ukazuje wiele możliwych podejść do opisu organizacji z zastosowaniem terminologii systemowej. Zasadniczym pytaniem jest jednak, czy przypisane organizacjom cechy
są wystarczające, aby móc jednocześnie uznać je za systemy sterowania (cybernetyczne), w odniesieniu do których stosuje się pojęcie adaptacji systemu.
Sterowaniem, zgodnie z ujęciem wypracowanym na gruncie nauk systemowych, jest wszelkie celowe oddziaływanie jednego systemu względnie odosobnionego na drugi w celu uzyskania określonych zmian przebiegu
procesów zachodzących w systemie sterowanym (Kempisty, 1973, s. 420).
W każdym przypadku sterowania istnieje system sterowany i system steru-
i tacy, którzy rekomendują wręcz niestosowanie podziału systemów na sztuczne i naturalne w opisie organizacji por. m.in.: Bielski 2001, s. 60; Krzyżanowski 1985, s. 174.
61
jący3. Sterować można tylko tym, co zmienia się w czasie, działa, podlega
przekształceniom/transformacjom (Gomółka, 2000, s. 11–12; Wróblewski,
1993, s. 44). Nie ulega wątpliwości, że w organizacjach zachodzi sterowanie
(dochodzi w nich bowiem do celowego oddziaływania systemów sterujących
na systemy sterowane w celu uzyskania określonych zmian przebiegu procesów zachodzących w tych drugich)4. Jak jednak sugeruje literatura z zakresu
nauk systemowych, aby móc nazwać taki system systemem cybernetycznym,
konieczne jest spełnienie jeszcze kilku dodatkowych warunków.
Przede wszystkim system taki winien być zorganizowany w sposób celowy, a zatem stanowić spójne zespoły elementów, przeznaczone do realizacji
pewnego celu, z pewnego punktu widzenia, za pomocą określonych działań
(Gościński, 1968, s. 27). Nietrudno stwierdzić, że organizacje mają cechy systemu celowo zorganizowanego – z samej swojej istoty są bowiem jednostkami
dysponującymi określonym majątkiem do realizacji indywidualnych celów
działania (Wróblewski,1993, s. 50). Można przy okazji dodać, że organizacje są jednocześnie systemami zachowującymi się rozmyślnie, tzn. są zdolne
nie tylko osiągać cele różnymi drogami oraz z innych punktów wyjściowych,
ale też mogą samodzielnie wiązki celów określać, modyfikować i dokonywać
wyboru dróg ich osiągania (Bielski, 2001, s. 147–148; Gomółka, 1986, s. 56;
Gościński, 1982, s. 49–50).
Obok celowego zorganizowania, system cybernetyczny (zgodnie z ujęciem wypracowanym na gruncie nauk systemowych) charakteryzuje się
także: szczególną złożonością, probabilistycznym charakterem stanów wyróżnionych oraz zdolnością do samoregulacji (samosterowania) (Gościński,
1968, s. 27; Wróblewski, 1993, s. 49–51). Warto zauważyć, że o posiadaniu
przez organizacje dwóch pierwszych wymienionych cech pisano już wyżej.
Ostatnia cecha wymaga dokładniejszej analizy, zwłaszcza że ściśle związa-
3 Teoretycznie należałoby stosować określenia podsystem sterujący i podsystem
sterowany, ale jako że każdy system jest podsystemem jakiegoś systemu nadrzędnego,
a jednocześnie systemem nadrzędnym w stosunku do podsystemów składowych (por. zagadnienie hierarchii systemów), zróżnicowanie pojęć podsystem czy system jest płynne
i dla uproszczenia można mówić po prostu o systemach (Regulski, 1974, s. 17).
4 Warto przy okazji zauważyć, iż sterowanie jest pojęciem szerszym niż zarządzanie – podmiotem sterującym może być dowolny podsystem, np. rzecz (automat) lub człowiek, podczas, gdy podmiotem zarządzającym może być tylko człowiek. W ogólnym pojęciu sterowania mieści się również kierowanie – zarówno w organizacjach, jak i poza
nimi, wszędzie tam gdzie zarówno podmiotem, jak i przedmiotem sterowania są ludzie (a
dokładniej ich zachowania) (Kaczmarczyk, 1986, s. 16–17).
62
Iwona Escher
na jest z pojęciem adaptacja, które w niniejszym opracowaniu jest terminem
kluczowym.
Wspomniane pojęcie samoregulacji systemu wiąże się z terminem homeostaza, stosowanym do opisu zdolności zachowania przez system (w procesie współdziałania z otoczeniem) wartości istotnych zmiennych w pewnych
ustalonych granicach5. O homeostazie systemu mówi się w odniesieniu do
systemów wyposażonych w zdolność do samoorganizacji, czyli wyposażonych w zdolność „do zmiany – przy czynnym współdziałaniu z otoczeniem –
swojej struktury, zachowując przy tym integralność, działając w ramach praw
rządzących otoczeniem i dokonując wyboru jednego z możliwych wariantów
zachowania się” (Flakiewicz, Oleński, 1989, s. 203; Gościński, 1977, s. 83).
Odpowiedzi na pytanie, czy organizacja ma zdolność samoregulacji, udziela
Gościński (1982, s. 55), pisząc: „zdolność samoregulacyjną posiada każdy
organizm, a także system rozmyślny, a do tej klasy systemów zalicza się systemy ekonomiczne” (cytowany autor nazwą systemy ekonomiczne określa organizacje). Zgodnie z jednym z podstawowych praw cybernetyki żaden system
będący przedmiotem zakłóceń o dużej różnorodności nie może być całkowicie regulowany (sterowany) z zewnątrz. Oznacza to, że wraz z różnorodnością zakłóceń wzrasta potrzeba zwiększenia jego zdolności samoregulacyjnej.
Twierdzenie powyższe odnosi się również do organizacji.
Jak można zatem zauważyć, wszystkie dokonane powyżej ustalenia
wskazują na słuszność uznania organizacji za systemy mające cechy systemów cybernetycznych. To z kolei oznacza, że jest możliwe zastosowanie przy
ich opisie wybranych pojęć obecnych na gruncie nauk systemowych (w tym
zwłaszcza cybernetyki). Jednym z nich jest pojęcie adaptacji systemu. Cybernetyczne ujęcie tego terminu zaprezentowano w kolejnej części opracowania.
2. POJĘCIE ADAPTACJA W NAUKACH SYSTEMOWYCH
Funkcjonujące w języku potocznym rozumienie terminu adaptacja zwykle
utożsamiane jest z pojęciem przystosowanie, co wydaje się głównym powo 5 Zmienne istotne są ściśle związane z główną cechą systemu, której uszkodzenie
prowadziłoby do jego zniszczenia. Wyznaczają dwie podstawowe strategie funkcjonowania systemu w zmieniających się warunkach otoczenia, tj. strategię przeżycia/utrzymania
się przy życiu oraz strategię rozwoju. Przy różnorodnych stanach otoczenia zmienne istotne pozostają stabilne, zapewniając zrównoważenie systemu z otoczeniem (Flakiewicz,
Oleński, 1989, s. 202–203).
63
dem nadmiernego zawężania rzeczywistego jego znaczenia (także w dorobku
wielu dyscyplin naukowych, zapożyczających a priori owe wąskie rozumienie oraz uznających je za jedyne słuszne i oczywiste).
Tymczasem, jak zostanie wykazane poniżej, rozważania prowadzone
w obszarze nauk systemowych (a szczególnie cybernetyki) pozwalają spojrzeć na ów termin ze znacznie szerszej perspektywy. Wprawdzie adaptację
systemu nazywa się tu często zamiennie przystosowaniem systemu, to jednak
podkreśla się, iż owo przystosowanie związane może być nie tylko ze zmianami zmieniającymi stan systemu (przez dostrojenie do warunków zewnętrznych), ale też ze zmianami zmieniającymi stan otoczenia systemu – por. m.in.
definicja adaptacji systemu Gościńskiego (1982, s. 56–57).
Mimo że adaptacja jest jednym z głównych pojęć w naukach systemowych i jest w nich, jak wyżej wspomniano, rozpatrywana z dużo szerszej
perspektywy niż w przypadku wielu innych dyscyplin, to jednak także tutaj trudno odnaleźć jedno jej definicyjne ujęcie uznane za powszechnie obowiązujące. Z punktu widzenia celu niniejszego artykułu ustalenie, czym jest
adaptacja systemu, jest jednak zadaniem kluczowym, stanowi bowiem punkt
wyjścia dla wypracowania terminu adaptacja organizacji. Pomocny w tym
zadaniu staje się przegląd opracowań związanych z tematyką adaptacji systemu dostępnych na gruncie nauk systemowych. Przeprowadzone przez autorkę
studia literaturowe pozwalają wskazać przynajmniej kilka istotnych elementów ujęć pojęcia adaptacja systemu, identyfikowanych przez znaczącą większość autorów nim się posługujących.
Przede wszystkim warto zauważyć, że na gruncie literatury systemowej termin ten pojawia się najczęściej w kontekście pojęcia skuteczność
lub pojęć do niego zbliżonych. Adaptacja jest wiązana z pojawieniem się
zmian zmniejszających skuteczność działania systemu (skuteczność systemu
w osiąganiu celów) bądź zagrażających jej pogorszeniem (przy czym zmianom, o których mowa, przypisuje się równie często charakter zewnętrzny,
jak i wewnętrzny). Wskazuje się jednocześnie, że to adaptacja umożliwia
zwiększenie skuteczności działania systemu (lub też: osiągnięcie równowagi
systemu w nowych warunkach; utrzymanie wewnętrznego środowiska systemu w warunkach określonych przez zmieniające się otoczenie; osiągnięcie
najlepszego lub co najmniej zadowalającego funkcjonowania systemu w warunkach zmiennych itp.).
Wielu autorów, pisząc na gruncie nauk systemowych o adaptacji systemu,
wspomina także o możliwych jej klasyfikacjach na podstawie różnorodnych
kryteriów podziału. Jedną z nich jest klasyfikacja oparta o kryterium rodzaju
strategii przyjętej przez dany system, w ramach której wyróżnia się adaptację
64
Iwona Escher
czynną i adaptację bierną. Warto opisać ją szerzej, jest to bowiem klasyfikacja,
która jest szczególnie interesująca z punktu widzenia celu postawionego w niniejszym artykule. O adaptacji biernej mowa wówczas, gdy system biernie
przystosowuje się do warunków zmiennych, traktowanych jako niezależne od
własnych działań (w tym przypadku nie dochodzi do bezpośredniego oddziaływania na elementy otoczenia). Natomiast adaptacja czynna zachodzi wtedy,
gdy dany system oddziałuje na swoje otoczenie oraz warunki wewnętrzne,
wywołując zmiany owych warunków wewnętrznych i określonych elementów otoczenia w taki sposób, że jego obecne lub przyszłe funkcjonowanie
staje się bardziej skuteczne (Kaczmarczyk, 1986, s. 20–23).
Uznanie zaprezentowanej klasyfikacji za ważną z punktu widzenia rozważań prowadzonych w niniejszych artykule wynika z tego, że okazuje
się – spośród innych klasyfikacji adaptacji systemu opisywanych na gruncie
nauk systemowych – najbliższa ujęciom adaptacji funkcjonującym w nauce
o zarządzaniu i w marketingu, a tym samym wydaje się najwłaściwsza do
wykorzystania przy tworzeniu definicji adaptacji organizacji (por. kolejna
część niniejszego opracowania). Warto dodatkowo zauważyć, że to właśnie
wyodrębnienie biernej i czynnej formy adaptacji w najbardziej bezpośredni
i wyraźny sposób przeciwstawia się rozpatrywaniu terminu adaptacja jedynie w aspekcie dostosowywania się określonego systemu do zmian, na które
system ten nie ma wpływu. Jak wskazują zaprezentowane wyżej opisy, o adaptacji można mówić nie tylko wtedy, gdy system dostosowuje się do zmienionych (zmieniających się) warunków wewnętrznych i zewnętrznych, dokonując zmian jedynie w swoim obrębie, ale także wtedy, gdy system, w miarę
swoich zdolności, wywołuje zmiany w swoim otoczeniu, „dostosowując”
otoczenie do własnych możliwości i potrzeb. A zatem, to, co w powszechnym
rozumieniu bywa nazywane adaptacją (dostosowaniem), w świetle poczynionych przed chwilą ustaleń może być uznane jedyne za jej część, a dokładnie –
za jej formę bierną.
Jeśli zmienia się w kierunku wypracowania definicyjnego ujęcia adaptacji systemu, konieczne wydaje się ustalenie tego, czy adaptacja jest stanem
(rezultatem) określonego działania, czy też procesem. Za tym drugim ujęciem
opowiada się m.in. powoływany wcześniej Kaczmarczyk (1986, s. 17–19).
Jak pisze, adaptacja to proces ciągły zachodzący na bieżąco w danym systemie, zatem nie należy jej rozumieć jedynie jako reakcję (odpowiedź), lecz
szereg następujących po sobie reakcji (odpowiedzi). Podobne są też ujęcia
adaptacji proponowane przez Gościńskiego (1977, s. 82) czy Lernera (1971,
s. 196). Uznanie poglądów wskazanych wyżej autorów za słuszne pozwala na
przypisanie pojęciu adaptacja cech procesu i przeniesienie elementów jego
65
definicyjnego ujęcia do tworzonej definicji adaptacji systemu – por. m.in. ujęcia procesu Gomółki (2000, s. 12); Kaczmarczyka (1986, s. 14) czy Gościńskiego (1977, s. 105).
Łącząc wszystkie dokonane powyżej ustalenia, można pokusić się
o stwierdzenie, że adaptacja systemu jest procesem, czyli ciągiem określonych zdarzeń (rozumianych, zgodnie z ujęciem Lernera (1971, s. 196), jako
zmiany struktury systemu i/lub formy jego zachowania), koniecznych i wystarczających do wywołania innych zdarzeń, tworzących razem pewien system i zmierzających do wywołania i zaistnienia takiego zdarzenia, które jest
celem tego ciągu zmian (procesu) lub takich zdarzeń, które jako wiązka tworzą zbiór celów ciągu zmian (procesu).
W proponowanym ujęciu świadomie wprowadzono sformułowanie „ciąg
określonych zdarzeń” dla podkreślenia tego, że nie każde zdarzenie (tj. nie
każdą zmianę struktury systemu lub formy jego zachowania) można uznać za
składnik adaptacji. Z dostępnych w literaturze systemowej rozważań wynika bowiem (por. opisy zaprezentowane wyżej), że chodzi tu o takie zmiany,
które prowadzą do podniesienia stopnia skuteczności systemu lub do innych
zbliżonych efektów (np. osiągnięcia równowagi systemu w nowych warunkach itp.).
Nawiązując do wcześniej dokonanych ustaleń, należy także przypomnieć,
iż zdarzenia o charakterze adaptacyjnym (zdarzenia stanowiące składniki
adaptacji, tj. wymienione w zaproponowanej definicji zmiany struktury i/lub
formy zachowania się/funkcjonowania systemu) mogą być wywoływane na
skutek zajścia określonych zdarzeń wewnątrz systemu bądź w jego otoczeniu.
Można pokusić się zatem o stwierdzenie, że adaptacja, jako proces, nie jest
ciągiem zdarzeń autozdeterminowanych (czynów). Mimo że brakuje w tym
zakresie jednoznacznej zgody na gruncie literatury systemowej, obecny
w niej sposób interpretowania pojęcia adaptacja daje podstawy do twierdzenia, że ciąg zdarzeń uznanych za składniki tego procesu tworzy kombinacja
reakcji lub odpowiedzi systemu – por. trójdzielna klasyfikacja zdarzeń mogących zachodzić w systemie, wydzielająca czyny, reakcje i odpowiedzi (Gomółka,1986, s. 22–23; Gościński, 1982, s. 47–48; Koźmiński, 1976, s. 14).
Sugerowanie, że adaptacja nie jest procesem autozdeterminowanym, nie
odrzuca kategorycznie, zdaniem autorki, możliwości mówienia o adaptacji
niewymuszonej. W dokonanym powyżej opisie wskazano bowiem, że adaptację mogą inicjować nie tylko zmiany w otoczeniu systemu, ale także zdarzenia
w nim zachodzące. Zatem, niezachodzenie określonych zmian zewnętrznych
nie przekreśla jeszcze możliwości mówienia o adaptacji, aczkolwiek konieczne jest w tym przypadku spełnienie jednocześnie dwóch warunków: po pierw-
66
Iwona Escher
sze, zdarzenia wewnątrz systemu muszą zachodzić, po drugie, zdarzenia te
muszą prowadzić do pogorszenia skuteczności działania systemu (zachwiania
dotychczasowego układu relacji między nim a otoczeniem) lub muszą grozić
pogorszeniem tej skuteczności (zachwianiem układu relacji system – otoczenie) w przyszłości.
Podsumowując, wypracowane w niniejszej części ujęcie adaptacji systemu zakłada, że jest ona procesem wywołanym określonymi zmianami uwarunkowań wewnętrznych bądź zewnętrznych. Zdarzenia będące elementami
tego procesu zachodzą wewnątrz systemu, natomiast ich rezultat może być
umiejscowiony zarówno w systemie, jak i w jego otoczeniu.
Kobrinski (1972, s. 38) pisze: „systemami, które mają pełną zdolność adaptacji, są organizmy żywe. Teoria i praktyka sterowania stara się odtwarzać
przebiegające w nich procesy adaptacyjne w systemach technicznych. Nie
ma żadnych przeszkód, by o adaptacji mówić także w przypadku systemów
rynkowych (ekonomicznych), które mają wiele wspólnych cech z systemami
technicznymi i biologicznymi”. Przytoczone stwierdzenie stanowi dodatkowy argument przemawiający za możliwością przeniesienia dotychczasowych
rozważań na temat adaptacji systemu na grunt funkcjonowania organizacji.
Zagadnienie adaptacji organizacji stanowi temat rozważań prowadzonych
w kolejnej części niniejszego opracowania.
3. ADAPTACJA ORGANIZACJI
Wystarczy zaledwie krótki przegląd literatury z zakresu zarządzania czy marketingu, aby przekonać się, że pojęcie adaptacja (adaptacja organizacji) jest
w nich powszechnie stosowane, mimo że owo stosowanie nie idzie w parze
z jednoznacznością w zakresie sposobu jego definiowania. Jeden z głównych
obszarów niezgodności, jaki można tu dostrzec, wynika z faktu pomijania
przez wielu autorów możliwości rozpatrywania pojęcia adaptacja organizacji
w szerszym kontekście, uwzględniającym nie tylko jej bierną, ale także czynną formę, o której pisano w poprzedniej części niniejszego opracowania.
Z drugiej jednak strony przyznać trzeba, że znacząca liczba ujęć adaptacji
organizacji tworzonych na gruncie rozważanych tu dyscyplin ma jednak wiele wspólnych elementów z opisami adaptacji systemu obecnymi w naukach
systemowych. Warto chociażby zauważyć, że stosowane na gruncie nauki
o zarządzaniu czy marketingu pojęcie adaptacja (dosłownie użyte lub wynikające z kontekstu) pojawia się najczęściej przy nawiązaniach dotyczących
opisu zmian otoczenia organizacji (adaptację często uznaje się za podstawo-
67
wy warunek funkcjonowania i rozwoju organizacji w warunkach zmiennego
otoczenia czy chociażby warunek konieczny przetrwania organizacji w długim okresie), a jej stan końcowy zwykle definiowany jest w kategoriach skuteczności (najczęściej wspomina się o tym, że adaptacja organizacji prowadzi
do poprawy czy też podniesienia skuteczności działania organizacji).
Wybierając to, co wspólne dla różnorodnych ujęć adaptacji funkcjonujących w literaturze z zakresu zarządzania (oraz marketingu) i jednocześnie
zestawiając z ustaleniami poczynionymi w poprzedniej części niniejszego
artykułu (dotyczącymi adaptacji systemu) można zaproponować takie ujęcie
adaptacji organizacji, w myśl którego będzie ona rozumiana jako ciąg określonych zmian struktury organizacji i/lub formy jej zachowania, wywołany
wewnętrznymi bądź zewnętrznymi zdarzeniami zaburzającymi jej działanie
i prowadzący do pewnego konkretnego stanu końcowego. Warto jednak zauważyć, że zdefiniowanie owego stanu końcowego, tj. rezultatu adaptacji organizacji, nie jest proste, nie zawsze bowiem właściwe może okazać się jego
zdefiniowanie w kategoriach skuteczności działania organizacji (nawet mimo
wspomnianego wyżej faktu, że takie spojrzenie na rezultat adaptacji organizacji jest zgodne z poglądami znaczącej liczby autorów piszących na ten temat na gruncie nauki o zarządzaniu czy marketingu). Wystarczy przypomnieć,
że skuteczność (powszechnie utożsamiana ze stopniem realizacji założonych
celów) jest jedną z podstawowych, ale nie jedyną postacią (walorem) sprawnego działania organizacji (Kieżun, 1997, s. 18–23). Pomimo tego, że każde
zdarzenie w organizacji powoduje określone skutki (przybierają one postać
stanów rzeczy, zdarzeń, zjawisk), ich ocena może zależeć od kryterium wartościowania przyjętego przez konkretnego badacza (Przybyła, 2001, s. 40).
Trzeba też pamiętać, że ocena organizacji pod kątem skuteczności wymaga
znajomości celów organizacji oraz przyjęcia przez oceniającego tzw. progu
skuteczności. Tymczasem ustalenie, co stanowi cel organizacji, nie należy do
czynności najprostszych (por. m.in. Bolesta-Kukułka, 1997, s. 48; Robbins,
DeCenzo, 2002, s. 78–79; Sudoł, 2002, s. 76–88), nie wspominając już o tym,
że niektórzy autorzy twierdzą nawet, iż samo mówienie o celu organizacji nie
jest w pełni poprawne6.
6Niektórzy autorzy podkreślają, że pojęcie celu w ścisłym znaczeniu może mieć
zastosowanie tylko do jednego rodzaju systemu, tj. człowieka. Organizacje jako takie nie
są obdarzone świadomością i nie mogą antycypować przyszłych stanów rzeczy, które
uważają za pożądane, zatem nie można mówić o ich celach w rozumieniu przyjętym dla
celów człowieka. Cele mogą mieć ludzie wchodzący w skład zespołu, a indywidualne cele
pewnej grupy ludzi mogą być wspólne (zbieżne). Traktowanie celów organizacji tak, jak
68
Iwona Escher
Uwzględniając zaprezentowane powyżej zastrzeżenia, można uznać, że
właściwszą propozycją dla tworzonej definicji adaptacji organizacji jest zdefiniowanie jej stanu końcowego w kategoriach sprawności, a nie skuteczności. Skuteczność jest jedną z postaci sprawnego działania, ale nie jedyną i nie
zawsze najwłaściwszą (walorami sprawnego działania mogą być też m.in.
korzystność, ekonomiczność, prostota, energiczność i czystość sposobu działania oraz dokładność, udatność czy czystość efektu działania).
Wskazując na możliwy sposób definiowania pojęcia adaptacja organizacji, warto przy okazji zwrócić uwagę na termin blisko z nią wiązany, a nawet
utożsamiany. Mowa tutaj o antycypacji. Zgodnie z definicją Nowego słownika
języka polskiego PWN (Sobol, 2002, s. 17) antycypacja to „wyprzedzanie,
przewidywanie, zakładanie czegoś, co jeszcze nie istnieje”. Autorzy Słownika
wyrazów obcych (Sobol, 2003, s. 59) dodają do tego m.in. „przedwczesne realizowanie czegoś; [...] przewidywanie mającego nastąpić zdarzenia i przygotowywanie się do jego przyjęcia przez zajęcie określonej postawy; zakładanie
czegoś z góry, przed zaistnieniem”. Przenosząc tak definiowane pojęcie na
problematykę funkcjonowania organizacji, można stwierdzić, że antycypacja
przejawia się w podejmowaniu w ramach organizacji zmian o charakterze
antycypacyjnym, to znaczy zmian wyprzedzających zdarzenia mające dopiero nastąpić (mogą to być zarówno zdarzenia wewnętrzne, jak i zewnętrzne
względem organizacji). Uwzględniając wcześniej poczynione ustalenia nt.
adaptacji organizacji można wyraźnie zobaczyć, że antycypacja różni się od
adaptacji. Mimo to wielu autorów stosuje wymienione terminy w sposób zamienny. Szczególnie widoczne jest to w sformułowaniach typu „adaptacja do
oczekiwanych zmian”. Tego typu stwierdzenia uznać należy za niepoprawne.
Uznanie przyszłych zdarzeń za źródło zmian o charakterze adaptacyjnym stoi
nie tylko w konflikcie z wypracowanym w niniejszym artykule ujęciem adaptacji organizacji (wywołuje wątpliwości co do dalszej zasadności określania
zmian wchodzących w skład procesu adaptacji mianem reakcji lub odpowiedzi organizacji), ale też z innymi terminami blisko związanymi z pojęciem
adaptacja, opisywanymi w literaturze systemowej, takimi jak: wrażliwość
systemu, próg wrażliwości oraz wskaźnik reagowalności (por. m.in.: Kaczmarczyk, 1986, s. 24–26).
celów jednostki ludzkiej jest błędem „antropomorfizacji organizacji”. Jak pisze Bielski
(2001, s. 95–102), termin cele organizacji jednak się stosuje i nic nie stoi na przeszkodzie,
aby go używać, pamiętając jednak, że określenie cele organizacji jest pewnym skrótem
myślowym. Cele te można wówczas rozumieć analogicznie jak cele jednostki, czyli jako
pożądany stan spraw, który organizacja usiłuje zrealizować
69
Mówiąc najogólniej, różnica pomiędzy dwoma rozważanymi procesami
(adaptacją i antycypacją) wynika z charakteru zdarzeń je inicjujących – zdarzenia inicjujące adaptację zachodzą (ich wystąpienie nie ma, tak jak w przypadku antycypacji, charakteru potencjalnego). Zajście zdarzeń inicjujących
może zagrażać sprawności działania organizacji, ale niekoniecznie doprowadzi do faktycznego jej pogorszenia z racji wprowadzonych zmian adaptacyjnych. Uwzględniając ten fakt, niektórzy autorzy twierdzą (nie bez racji), że
zmiany adaptacyjne mogą mieć – w pewnym sensie – charakter „wyprzedzający”. Tak się dzieje, gdy działania te są podejmowane w sytuacji zajścia
wewnątrz lub na zewnątrz organizacji zdarzeń zagrażających potencjalnie jej
sprawności. Jak można przypuszczać, stwierdzenie to jest jednym z najistotniejszych źródeł nieporozumień związanych z pojmowaniem adaptacji i jej
związku z pojęciem antycypacja.
Wobec wyzwań, przed którymi stoją współczesne organizacje, oczywiste
jest, że antycypację należy uznać za pożądany kierunek zachowań organizacji,
a tematyka niniejszego opracowania nie ma na celu dyskredytowanie tego poglądu. Antycypacja wymaga jednak od organizacji większego (w porównaniu
z procesem adaptacji) zaangażowania, zwłaszcza w sferze ciągłego badania
warunków wewnętrznych i zewnętrznych, przewidywania zmian tych warunków oraz podejmowania na ich podstawie trafnych decyzji. Tymczasem, wyniki wielu badań prowadzonych w organizacjach (także polskich) wskazują,
że w większości z nich sfera badań należy do najbardziej zaniedbywanych.
Jako przykład warto przywołać chociażby wyniki dwóch ogólnopolskich
badań przedsiębiorstw działających na terenie Polski, w których realizacji
uczestniczyła autorka opracowania (Grant KBN Nr 1 H02D03318 pt. Czynniki kształtujące marketingową świadomość polskiej kadry kierowniczej oraz
stan i rozwój zastosowań marketingu w małych i średnich przedsiębiorstwach,
zrealizowany przez zespół badawczy pracowników ówczesnej Katedry Marketingu WNEiZ UMK, w okresie 01.2000–06.2002 r. oraz będący w dużej
mierze jego kontynuacją Grant MNiSW Nr N N115 549738 pt. Stan i rozwój
marketingu w przedsiębiorstwach funkcjonujących na terenie Polski, zrealizowany w Katedrze Marketingu i Handlu WNEiZ UMK w okresie 05.2010–
–05.2012 r., w obu przypadkach pod kierownictwem prof. dr. hab. S. Kaczmarczyka). Z danych uzyskanych z tych dwóch badań wynikało, że w większości przedsiębiorstw biorących udział w pomiarze nie realizowano badań
marketingowych. W pierwszym badaniu (z roku 2000) spośród 473 przedsiębiorstw poddanych pomiarowi odsetek tych, w których nigdy nie podejmowano badań, wyniósł 83,5%. Z upływem czasu sytuacja ta nie uległa znaczącej
poprawie – w drugim badaniu (z roku 2010) jedynie w 21,1% podmiotów
70
Iwona Escher
spośród 350 przebadanych przyznano, że w ciągu ostatnich 3 lat poprzedzających moment pomiaru przeprowadzono choć jedno badanie marketingowe
lub zlecono jego realizację (Escher, 2002, s. 49–63; Pawlak-Kołodziejska,
Schulz, 2011, s. 35–43).
4. PRZYKŁADY ZMIAN ORGANIZACYJNYCH
O CHARAKTERZE ADAPTACYJNYM
Naturalnym uzupełnieniem zaproponowanej w poprzedniej części definicji
adaptacji organizacji winno być wskazanie przykładów zmian w organizacji,
którym można przypisać charakter adaptacyjny (tj. przykładów elementów
procesu adaptacji organizacji). Tej kwestii poświęcono rozważania prowadzone w niniejszej części prezentowanego artykułu. Należy jednak podkreślić,
że dokonane tu rozstrzygnięcia mogą mieć jedynie charakter ogólny, dokładne bowiem wyszczególnienie (stworzenie jednej, standardowej listy) zmian
o charakterze adaptacyjnym nie jest w praktyce możliwe chociażby z tego
powodu, że trudno jest zidentyfikować wszystkie tego typu zmiany, a zwłaszcza ustalić kolejność ich zajścia w ciągu zdarzeń, jakim jest adaptacja. Trzeba
również pamiętać o tym, iż obok pewnej grupy łatwiejszych w identyfikacji
zmian (z uwagi na powszechność ich zachodzenia w dużej liczbie organizacji)
jest też cały szereg zmian indywidualnych, tj. istotnych dla poszczególnych
organizacji, a jednocześnie nieistotnych dla pozostałych, i dlatego trudnych
do identyfikacji, jednoznacznego opisu i zakwalifikowania7.
Pomocne w wykazaniu przykładów rozważanych zmian mogą być m.in.
informacje wtórne, których źródłem są raporty z badań prowadzonych w różnego rodzaju organizacjach przez różnorodne zespoły badawcze – specjalistów z zakresu organizacji i zarządzania czy marketingu. W ich ramach często
dochodzi do opisu zmian zachodzących w badanych organizacjach na skutek
zajścia różnorodnych zdarzeń wewnętrznych lub zewnętrznych, zagrażających sprawności ich działania w przyszłości lub rzeczywiście tę sprawność
pogarszających (choć oczywiście nie zawsze we wspomnianych raportach
zmiany te wiązane są dosłownie z pojęciem adaptacja organizacji czy zmiana
7 Warto przypomnieć, że organizacje są systemami deterministycznymi i systemami
zachowującymi się rozmyślnie. Są zdolne osiągać cele różnymi drogami, cele mogą samodzielnie wybierać lub modyfikować – mogą zatem osiągać poprawę sprawności działania
(pogorszonej na skutek zajścia określonych zdarzeń wewnętrznych/zewnętrznych), wprowadzając zmiany odmienne w stosunku do innych organizacji.
71
adaptacyjna). Z uwagi na ograniczenia formalne nie sposób zaprezentować
w niniejszym artykule nawet wycinka rozważanych tu wyników badań, tym
bardziej że nawet pobieżna ich analiza wskazuje, iż identyfikowane w nich
zmiany, którym przypisać można charakter adaptacyjny, są nie tylko liczne,
ale i bardzo różnorodne.
W tej sytuacji wydaje się, że jedynym możliwym sposobem realizacji postawionego celu może okazać się podjęcie próby syntetycznego ujęcia rozważanych zmian. Poczynione pod tym kątem studia literaturowe podpowiadają,
że możliwe jest m.in. ich zaklasyfikowanie do dwóch ściśle ze sobą powiązanych obszarów (podsystemów). Obszary, o których mowa ,to:
1) zmiany repertuaru i zakresu działań realizowanych w obrębie organizacji oraz wobec elementów jej otoczenia (także związane z nimi
zmiany w zakresie wykorzystania zasobów organizacji),
2) zmiany struktury organizacyjnej.
Oczywiście należy pamiętać, iż stosowanie wobec wymienionych wyżej
zmian nazwy zmiana adaptacyjna jest możliwe tylko wówczas, gdy są one reakcjami lub odpowiedziami organizacji na zmiany (wewnętrzne/zewnętrzne)
zakłócające jej relacje (obecnie lub potencjalnie) z otoczeniem.
Warto zauważyć, że zmiany tego typu jak zgrupowane w zaproponowanej
dwudzielnej klasyfikacji często w literaturze z zakresu zarządzania określane są mianem zmian organizacyjnych. Jak pisze Griffin (1996, s. 393 oraz
s. 401–405), zmiana organizacyjna to każda istotna modyfikacja jakiejś części
organizacji – może dotyczyć niemalże każdego aspektu organizacji, tj. strategii organizacji (jej określonego obszaru, na przykład określonej strategii
funkcjonalnej), struktury organizacji (podstawy grupowania stanowisk, rozpiętości zarządzania, układu stosunków podporządkowania, rozkładu władzy
formalnej), systemu zarządzania zasobami ludzkimi (kryteriów doboru kadr,
metod oceny wyników, systemu wynagrodzeń), stosowanej techniki czy samych ludzi (poziomu kwalifikacji, systemu wynagrodzeń, zakresu szkoleń,
postaw pracowników) itp.
Większość zmian organizacyjnych wynika z realizacji jednej lub kilku
równocześnie (rozpatrywanych jako wzajemnie uzupełniające się) koncepcji
zarządzania organizacją, uznanych przez kadrę zarządzającą za zapewniające
optymalne funkcjonowanie organizacji w danych warunkach zewnętrznych
i wewnętrznych. Z punktu widzenia rozważań prowadzonych w niniejszym
artykule można powiedzieć, że są to koncepcje, których realizacja zapewnia
organizacji utrzymanie właściwych relacji zarówno pomiędzy jej elementami
wewnętrznymi, jak i pomiędzy organizacją a jej otoczeniem, a tym samym
72
Iwona Escher
umożliwia utrzymanie równowagi funkcjonalnej organizacji, tj. zdolności
do samosterowania sobą (formułowania celów i powodowania ich realizacji)
i zachowania odrębności (utrzymania swej struktury jako elementu wyraźnie
wyodrębnionego z otoczenia).
Decyzja o wdrożeniu określonej koncepcji zarządzania należy do przedstawicieli kadry zarządzającej, wynika zaś m.in. z ich postaw wobec działań aktualnie realizowanych w organizacji, wobec otoczenia organizacji oraz
wobec postulatów i rozwiązań zawartych w innych koncepcjach zarządzania.
Zmiany w zakresie opisanych postaw określają w dużej mierze kierunek pozostałych zmian zachodzących w organizacjach. Można zatem przyjąć, że zarówno zmiany z pierwszego, jak i z drugiego obszaru dwudzielnej klasyfikacji
(wcześniej zaprezentowanej) są przejawem realizacji określonej koncepcji zarządzania, preferowanej w danym momencie przez pion zarządzający (kierujący) daną organizacją.
Pierwszy obszar zmian adaptacyjnych ujęty w zaproponowanej wyżej
dwudzielnej klasyfikacji wydaje się nie tylko najobszerniejszy, ale też najczęściej identyfikowany oraz opisywany w ramach badań prowadzonych przez
przedstawicieli nauki o zarządzaniu czy marketingu. Obejmuje zmiany repertuaru i zakresu działań realizowanych w obrębie organizacji oraz wobec
elementów jej otoczenia (także związane z nimi zmiany w zakresie wykorzystania zasobów organizacji), a zatem zmiany z jednej strony bardzo różnorodne, a z drugiej – bardzo indywidualne. Jak podkreślono we wstępie do
niniejszej części, w organizacjach – nawet jeśli zarządzane są wedle tej samej koncepcji – często podstawowe jej postulaty realizowane są (wdrażane)
przez podejmowanie działań celowo odróżniających je od pozostałych. Tak
jest dla przykładu z organizacjami funkcjonującymi zgodnie z marketingową
koncepcją zarządzania – łączy je wspólna idea zaspokajania potrzeb klienta
w satysfakcjonujący sposób, jednocześnie – dążąc do urzeczywistnienia tej
idei – zakres realizowanych w nich działań jest bardzo zróżnicowany, a co
więcej systematycznie się poszerza o nowe, wymagające równolegle zmian
w zakresie wykorzystywanych do tej pory zasobów. Implementacja każdej
z koncepcji zarządzania (nie tylko marketingowej) wiąże się ze zmianami,
które można zakwalifikować do rozważanego tu pierwszego obszaru zmian.
Ściśle z nimi są powiązane zmiany należące do drugiego obszaru zaproponowanej wyżej klasyfikacji (zmiany struktury organizacyjnej), pozwalają
bowiem podtrzymać zmiany w zakresie dynamicznego aspektu organizacji
(tj. jej funkcjonowania). Za słusznością przypisania zmianom struktury organizacyjnej charakteru adaptacyjnego przemawiają poglądy licznych autorów zajmujących się problematyką funkcjonowania organizacji. Przykładowo
73
Robbins (1998, s. 341–344) pisze, że modyfikowanie struktury organizacyjnej
jest jednym ze sposobów radzenia sobie organizacji z niepewnością otoczenia. Koźmiński i Obłój (1989, s. 221) twierdzą nawet, że kadra kierownicza
traktuje strukturę organizacyjną jako główny instrument zarządzania i dlatego
na zakłócenia i niesprawności w funkcjonowaniu organizacji reaguje przede
wszystkim poszukiwaniem nowych rozwiązań strukturalnych. Obserwacja
przemian zachodzących w organizacjach oraz publikowane wyniki badań nie
dają podstaw, aby nie zgodzić się z takimi opiniami, aczkolwiek można pod
ich adresem zgłosić zastrzeżenia, które wynikają wprost z braku jednoznacznej interpretacji pojęcia struktura organizacyjna (por. m.in. Przybyła, 2001,
s. 64–65). Niezależnie jednak od istniejących w tym zakresie sporów słuszne
wydaje się uznanie, że to właśnie zmiany struktury organizacyjnej uznać można za drugi istotny obszar zmian adaptacyjnych, możliwych do identyfikacji
w organizacjach (przy czym pamiętać trzeba, że termin zmiany struktur organizacyjnych odnosi się do zmian wartości cech struktury organizacyjnej, a nie
do zmian samych cech).
PODSUMOWANIE
Rozważania prowadzone w niniejszym artykule służyły wypracowaniu definicji adaptacji organizacji. Dzięki wykazaniu, iż organizacja jest szczególnym rodzajem systemu cybernetycznego, możliwe było oparcie budowanego
ujęcia na rozwiązaniach dostępnych w dorobku nauk systemowych. Obecne
w nich rozumienie terminu adaptacja systemu, a także klasyfikacja wyodrębniająca adaptację bierną i adaptację czynną pozwoliły na wykazanie, iż w stosowanych na gruncie teorii i praktyki zarządzania oraz marketingu ujęciach
terminu adaptacja organizacji często przebija jedynie jej wąskie rozumienie,
w którym kojarzona jest wyłącznie ze zmianami przystosowującymi organizację do określonych zmian zewnętrznych. Dokonane w artykule ustalenia
pozwoliły nie tylko na stworzenie nowego, szerszego ujęcia pojęcia adaptacja organizacji, ale też na wykazanie odmienności adaptacji wobec zjawiska
antycypacji oraz na zaproponowanie dwudzielnej klasyfikacji zmian zachodzących w organizacjach, którym można przypisać charakter adaptacyjny.
W kontekście wprowadzenia dokonanego do niniejszego artykułu naturalnym rozwinięciem poczynionych w nim ustaleń winno być wykazanie,
na ile opisane tu pojęcie adaptacja organizacji faktycznie wiąże się z procesami marketingowej i rynkowej reorientacji organizacji (tak jak sugerują
to liczni autorzy i badacze zajmujący się problematyką marketingową). Na
74
Iwona Escher
przeszkodzie realizacji wskazanego celu stanęły jednak w niniejszym artykule
ograniczenia formalne. Jak się bowiem okazuje, podobnie jak pojęcie adaptacja organizacji, także wspomniane marketingowa oraz rynkowa reorientacja organizacji są terminami różnorodnie interpretowanymi i stosowanymi
w różnorodnych kontekstach (często bywają nawet traktowane jako synonimy, bądź też nie są odróżniane od pojęć marketingowa orientacja i rynkowa orientacja). Wymagają zatem podjęcia próby nadania im jednoznacznych
ujęć. Z uwagi na wspomniane wyżej ograniczenia formalne, tego typu zadanie
nie mogło zostać zrealizowane w niniejszym opracowaniu (planowane jest
jednak do realizacji w kolejnych publikacjach autorki, traktowanych jako ciąg
dalszy podjętych tutaj rozważań).
LITERATURA
Beer S. (1966), Cybernetyka a zarządzanie, PWN, Warszawa.
Bielski M. (2001), Organizacje. Istota. Struktury. Procesy, Wydawnictwo UŁ, Łódź.
Bolesta-Kukułka K. (1997), Świat organizacji, [w:] A.K. Koźmiński, W. Piotrowski (red.), Zarządzanie. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa.
Escher I. (2002), Badania marketingowe w działalności polskich przedsiębiorstw,
[w:] S. Kaczmarczyk (red.), Zarządzanie marketingowe w polskich przedsiębiorstwach. Stan, zastosowanie, tendencje i kierunki zmian. Raport z badania.
t. I, Wydawnictwo UMK, Toruń.
Flakiewicz W., Oleński J. (1989), Cybernetyka ekonomiczna, PWE, Warszawa.
Griffin R.W. (1996), Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa.
Gomółka Z., (2000), Cybernetyka w zarządzaniu, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa.
Gomółka Z. (1986), Elementy ogólnej teorii systemów, Wydawnictwo USz, Szczecin.
Gościński J. (1968), Elementy cybernetyki w zarządzaniu, PWN, Warszawa.
Gościński J. (1982), Sterowanie i planowanie. Ujęcie systemowe, PWE, Warszawa.
Gościński J. (1977), Zarys teorii sterowania ekonomicznego, PWN, Warszawa.
Kaczmarczyk S., (1986), Marketing jako podsystem czynnego sterowania adaptacyjnego przedsiębiorstwem eksportującym. Ujęcie systemowe, Zeszyt Naukowy
Nr 78, Wydawnictwo UG, Gdańsk.
Kempisty M. (red.) (1973), Mały słownik cybernetyczny, Wiedza Powszechna, Warszawa.
Kieżun W. (1997), Sprawne zarządzanie organizacją. Zarys teorii i praktyki, Wydawnictwo SGH, Warszawa.
75
Kobrinski N.E. (1972), Podstawy sterowania w systemach ekonomicznych, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa.
Koźmiński A.K. (1976), Analiza systemowa organizacji, PWE, Warszawa.
Koźmiński A.K., Obłój K. (1989), Zarys teorii równowagi organizacyjnej, PWE,
Warszawa.
Krzyżanowski L. (1985), Podstawy nauki zarządzania, PWN, Warszawa.
Lerner A.J. (1971), Zarys cybernetyki, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa.
Mynarski S., (1974), Elementy teorii systemów i cybernetyki, PWN, Warszawa.
Pawlak-Kołodziejska K., Schulz M. (2011), Badania marketingowe realizowane
przez przedsiębiorstwa funkcjonujące na terenie Polski, [w:] Kaczmarczyk S.,
Petrykowska J. (red), Stan i rozwój marketingu w przedsiębiorstwach funkcjonujących na terenie Polski, „Handel Wewnętrzny” (część 2, t. I), Instytut
Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa.
Przybyła M. (2001), Organizacja jako obiekt badań składniki organizacji, [w:]
M. Przybyła (red.), Organizacja i zarządzanie. Podstawy wiedzy menedżerskiej, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław.
Regulski J. (1974), Cybernetyka systemów planowania, Wiedza Powszechna, Warszawa.
Robbins S.P., DeCenzo D.A. (2002), Podstawy zarządzania, PWE, Warszawa.
Robbins S.P. (1998), Zachowania w organizacji, PWE, Warszawa.
Sobol E. (red.) (2002), Nowy słownik języka polskiego PWN, PWN, Warszawa.
Sobol E. (red.) (2003), Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa.
Sudoł S. (2002), Przedsiębiorstwo. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Teorie
i praktyka zarządzania, Dom Organizatora TNOiK, Toruń.
Wróblewski K.J. (1993), Podstawy sterowania przepływem produkcji, Wydawnictwa
Naukowo-Techniczne, Warszawa.
ORGANIZATION’S ADAPTATION AND ITS COMPONENTS
FROM THE PERSPECTIVE OF THE SYSTEMS APPROACH
A b s t r a c t. All considerations presented in this paper are related to the issue of organization’s adaptation. It is a term that is relatively often associated in the marketing literature and practice with the concepts of market or marketing reorientation.
Because of this fact it seems interesting to try to explore how much, and if so – in
which way the issue of the implementation of the rules of marketing concept (that is
the issue of marketing and market reorientation of the organization) is associated with
76
Iwona Escher
the term of organization’s adaptation. The review of management and marketing literature shows that this task is not easy, because the term of organization’s adaptation
hasn’t had one clear, unambiguous interpretation so far in the theory of management
(and also in marketing). Because of this, in the article the author attempts to propose
a definition of organization’s adaptation. It will be based on a definition of adaptation which comes from systems science (cybernetics, most of all) because, as it is
presented in the article, this interdisciplinary field of science gives much wider and
complete interpretation of the term of adaptation than marketing and theory of management do. The transfer of the term of adaptation from systems science into an area
of organization was possible by proving that there is an analogy between organization
and cybernetic system, for which adaptation is one of the most important feature.
K e y w o r d s: system’s adaptation, organization’s adaptation.
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
Katedra Logistyki
Joanna Bruzda
Prognozowanie
metodą wyrównywania falkowego*
Z a r y s t r e ś c i. W artykule dyskutuje się metody wyznaczania prognoz falkowych
na podstawie szeregów jednowymiarowych oraz proponuje nowe rozwiązanie w tym
zakresie, oparte na nieparametrycznej estymacji losowego sygnału metodą wyrównywania falkowego. Podejście to jest falkowym odpowiednikiem metody wyrównywania wykładniczego, będąc jednak rozwiązaniem znacznie bardziej uniwersalnym
przy niewiele większej złożoności obliczeniowej. Badanie empiryczne wykonane
na podstawie 17 szeregów czasowych z bazy M3-IJF-Competition dostarcza bardzo
obiecujących wyników, które potwierdzają przydatność proponowanego rozwiązania.
S ł o w a k l u c z o w e: prognozy falkowe, nieparametryczna estymacja sygnałów,
przeskalowywanie falkowe.
Wstęp
Analiza czasowo-skalowa (falkowa) jest rodzajem analizy częstotliwościowej
pozwalającym efektywnie badać zmienne w czasie charakterystyki spektralnej procesów. Chociaż nie jest ona techniką prognostyczną per se, jej cechy
wyróżniające, takie jak dekompozycja procesów według pasm częstości, do
* Praca finansowana z grantu MNiSW nr N N111 285135.
78
Joanna Bruzda
bre własności lokalizacyjne w czasie, efektywność obliczeniowa i względna
prostota metodyczna nasuwają przypuszczenie, że może być ona użyteczna
w prognozowaniu ekonomicznych szeregów czasowych, szczególnie szeregów charakteryzujących się niestacjonarnością, przejawiających krótkookresowe oscylacje o zmiennej amplitudzie, dla których ogniwa poprzedzające
w łańcuchach przyczynowych zależą od skali czasu (horyzontu decyzyjnego).
Z teoretycznego punktu widzenia falki powinny – z jednej strony – umożliwiać dokładniejszą analizę przez specyfikacje osobnych zależności według
pasm częstości, a następnie konstruowanie prognoz oryginalnych szeregów
w postaci agregatów prognoz wyznaczonych dla poszczególnych komponentów procesów (skal czasu), z drugiej zaś – upraszczać analizę przez przekształcenie szeregu do postaci, dla której może być łatwiej dobrać odpowiedni
predyktor. W tym drugim przypadku zakłada się, że dekompozycja falkowa
upraszcza strukturę procesów, czyniąc je łatwiejszymi w prognozowaniu (por.
Kaboudan, 2005). Należy jednak pamiętać o możliwych wadach takiego podejścia, wiążących się z większa ilością parametrów podlegających estymacji
i arbitralnością wyboru falki czy poziomu dekompozycji.
Celem artykułu jest zaprezentowanie metod konstrukcji prognoz falkowych ograniczonych do przypadku prognoz konstruowanych na podstawie
szeregów jednowymiarowych, ocena użyteczności predyktorów falkowych
z punktu widzenia m.in. zastosowań logistycznych oraz propozycja nowego rozwiązania w zakresie sposobu wykorzystania falek w prognozowaniu.
Proponowana metoda opiera się na nieparametrycznej estymacji losowego
sygnału z wykorzystaniem falkowej redukcji szumu, który to sygnał jest następnie prognozowany z użyciem liniowych bądź nieliniowych modeli typu
autoregresyjnego. W dotychczasowych pracach falkowe metody redukcji
szumu jako podstawę prognozowania zawężano jedynie do tzw. falkowej
eliminacji progowej (ang. wavelet thresholding) – patrz Alrumaih, Al-Fawzan (2002), Ferbar, Čreslovnik, Mojškerc, Rajgelj (2009), Schlüter, Deuschle
(2010). W artykule argumentuje się, że progowanie falkowe ma zastosowanie
jedynie w przypadku sygnałów deterministycznych, proponowane zaś tutaj
wyrównywanie falkowe zakłada implicite, że badany sygnał ma charakter losowy i – wobec tego – jedynie przeskalowuje się spektrum badanego procesu,
zwłaszcza w zakresie częstości wysokich, a nie redukuje jego wartość do zera.
Proponowaną metodę prognozowania weryfikuje się w oparciu o 17 szeregów
czasowych z bazy M3-IJF-Competition (patrz np. Makridakis, Hibon, 2000),
wskazując na jej przewagę nad klasycznym wyrównywaniem wykładniczym,
błądzeniem przypadkowym czy liniowymi modelami autoregresji.
Prognozowanie metodą wyrównywania falkowego
79
1. Dyskretna analiza falkowa
Analiza falkowa polega na dekompozycji szeregu na składowe będące przesuniętymi i przeskalowanymi wersjami pewnej funkcji ѱ(x) zwanej falką
podstawową, wycałkowującej się do zera i mającej jednostkową energię.
Dekompozycja ta może mieć różny charakter w zależności od rodzaju zastosowanej transformaty falkowej. W przypadku tzw. analizy dyskretnej
(DWT – ang. Discrete Wavelet Transform), która pojawia się najczęściej
w zastosowaniach prognostycznych, efektem transformacji są współczynniki
falkowe zdefiniowane dla oktaw częstości, co skutkuje oszczędną reprezentacją danych. Ponadto rozważanie wyłącznie oktaw częstości może być uzasadnionePrognozowanie
w przypadku
analizy sygnałów
procesów
ekonomicznych,
dla których – jak
ii estymacja
metodą
wyrównywania
falkowego
3
Prognozowanie
estymacja
sygnałów
metodą
wyrównywania
falkowego
się wydaje – posługiwanie
sięsygnałów
przedziałami
częstości, a falkowego
nie pojedynczymi33
Prognozowanie
i estymacja
metodą wyrównywania
Prognozowanie
i estymacja
sygnałów
częstościami
nie powinno
wiązać
się z nadmierną
utratą falkowego
informacji, co na-3
zać
się
z
nadmierną
utratą
informacji,
co
będzie
miało
miejsce
w
szczególności
zać
się
z
nadmierną
utratą
informacji,
co
będzie
miało
miejsce
w szczególności
szczególności
stąpi
w szczególności
w przypadku
procesów,
których
dynamika
zależy od
zać
się z nadmierną
utratą
informacji,
co będzie
miało
miejsce w
w
przypadku
procesów,
których
dynamika
zależy
od
diadycznej
skali
czasu.
w
przypadku
procesów,
których
dynamika
zależy
od
diadycznej
skali
czasu.
diadycznej
skali czasu.
zaćprzypadku
się z nadmierną
utratą
informacji,
co będzie
miejsce wskali
szczególności
w
procesów,
których
dynamika
zależymiało
od diadycznej
czasu.
definiuje
się
dyskretną
transformatę
falkową
(dyskretnego)
sygnału
(x
)) definiuje
Dyskretną
transformatę
falkową
(dyskretnego)
sygnałuff f(x)
w przypadku
procesów,
których
dynamika
zależy
od
diadycznej
skali
czasu. się
definiuje
się
dyskretną
transformatę
falkową
(dyskretnego)
sygnału
(x
się
dyskretną transformatę falkową (dyskretnego) sygnału f (x) definiuje
następująco:
następująco:
następująco:
dyskretną transformatę falkową (dyskretnego) sygnału f (x) definiuje się
następująco:


następująco:
 f ( x)
W
dx
(1)
jj ,, tt 
W

 jj ,, tt (((xxx))) dx
dx ,,,
(1)(1)
W j , t   ff ((xx))
(1)
j, t
W j , t   f ( x) j , t ( x) dxJ , j J–j
(1)
2,
, ...,
J2
j
gdzie
j =1
1,,, 
t=
0,,,
1,,, 2
...,
–1,
funkcje
zaś
ѱjj,,t t(((x)
wersjami
falki
xx)) są
gdzie
,, zaś
funkcje
są
wersjami
falki
0
,,1
1
jj 
,, 2
JJ ,, J,tt 
J j 

gdzie
zaś
funkcje
są
wersjami
falki

0
1

2

1

1
2

,
j ,t ( x) są wersjami falki

gdzie
 1 , zaś funkcje
j  1, 2, ,przesuniętymi
J , t  0,1,, 2i przeskalowanymi
j
,
t
podstawowej,
na
skali
diadycznej,
tj.:
J j
podstawowej,
przesuniętymi
i
przeskalowanymi
na
skali
diadycznej,
tj.:
 j ,diadycznej,
gdzie
falki
, 2  1 , zaś funkcje
j  1, 2, 
, J , t  0,1,
podstawowej,
przesuniętymi
przeskalowanymi
na skali
skali
tj.:
t ( x) są wersjami
podstawowej,
przesuniętymi
ii przeskalowanymi
na
diadycznej,
tj.:
 j/2
j
podstawowej,
przesuniętymi
i
na skali diadycznej, tj.: (2)

2  j / 2
t . (2)(2)
 jj ,,tt (((xxx))) 

 222 jj xxx 
przeskalowanymi

22 j / 2
tt ..
(2)
j ,t
2
j
 j ,t ( x)  2  j /jest
 2zwykle
x  t definiowana
.
(2)
Falka podstawowa
podstawowa
jest
zwykle
za pomocą
pomocą tzw.
tzw. funkcji
funkcji skalującej,
skalującej,
Falka
definiowana
za
Falka
podstawowa
jest zwykle
definiowana
za pomocą
tzw.
funkcji
skaluFalka
podstawowa
jest
zwykle
definiowana
za
pomocą
tzw.
funkcji
skalującej,
odpowiednio
przeskalowanej
i przesuniętej
funkcji
skalującej
z
 (x
) . Splot
Splot
odpowiednio
przeskalowanej
przesuniętej
funkcji
skalującej
(x
Falka
zwykle
definiowana
pomocą
tzw.
funkcji
skalującej,
jącej,
ϕ(x).odpowiednio
Splot jest
odpowiednio
przeskalowanej
i przesuniętej
funkcji
skalują-zz
Splot
przeskalowanej
iizaprzesuniętej
funkcji
skalującej
(x
)) .. podstawowa
sygnałem
dostarcza
tzw.
współczynników
skalujących
postaci:
sygnałem
dostarcza
tzw. współczynników
współczynników
skalujących
postaci:
Splot
odpowiednio
przeskalowanej
i przesuniętej
funkcji
skalującej z
 (xcej
) . z sygnałem
dostarcza
tzw. współczynników
skalujących
postaci:
sygnałem
dostarcza
tzw.
skalujących
postaci:


sygnałem
dostarcza
tzw.
współczynników
skalujących
postaci:
V
dx
(3)
V jj ,, tt 
  fff (((xxx)))
 jj ,, tt (((xxx))) dx
dx (3)(3)
V
(3)

j, t
j, t

V j, t 
f ( x)  j , t ( x) dx
(3)
Te
dwa
rodzaje
tworzą
dekompozycję
wyjściowej
funkcji
  współczynników
Te dwa
dwa
rodzaje
współczynników
tworzą
dekompozycję
wyjściowej
funkcji
Te rodzaje
dwa rodzaje
współczynników
tworzą
dekompozycję
wyjściowejfunkcji
funkTe
współczynników
tworzą
dekompozycję
wyjściowej
postaci:
postaci:
Tecjidwa
rodzaje współczynników tworzą dekompozycję wyjściowej funkcji
postaci:
postaci:
postaci:ff (( xx)) 
V
 JJ ,, tt (( xx)) 
 JJ ,, tt (( xx)) 
 11,, tt (( xx)) 
VJJ ,, tt
 W
WJJ ,, tt


 W
W11,, tt

f ( x)  t V
J , t J , t ( x)  t WJ , t J , t ( x)    t W1, t 1, t ( x) 
(4)
t
t
t
(4)
f ( x)  t VJ , t J , t ( x)  t WJ , t J , t ( x)    t W1, t 1, t ( x)  (4)

S
(
x
)

D
(
x
)

D
(
x
)



D
(
x
).
J
J
J

1
1
DJ ((xx))  D
D
t J 1 ( x)    D1 ( x). t
(4)
(4)
 SStJJ ((xx))  D
J
J 1 ( x)    D1 ( x).

S
(
x
)

D
(
x
)

D
(
x
)



D
(
x
).
D
(x
(x
znane
są
wartości
lub
aproksymaFunckje
Jand
1 jako
1 wygładzone
D jj (x
(xJ))) znane
S jj (x
(x))) and
and D
znane Jsą
są
jako wartości
wartości
wygładzone lub
lub aproksymaaproksymaFunckje SS
jako
wygładzone
Funckje
j
j
cje
(ang.
smooths)
i
detale
(ang.
details).
aproksymacje
z
najwyższego
pozioznane details).
są jako wartości
wygładzone
lub aproksymaFunckje
cje (ang.
(ang. Ssmooths)
smooths)
detale
aproksymacje
najwyższego
pozioj (x) andi D
j (x) (ang.
cje
i detale
(ang. details).
aproksymacje
zz najwyższego
pozioS
(x
)
mu,
,
reprezentują
komponent
niskoczęstotliwościowy
procesu,
podczas
J
(xsmooths)
mu,(ang.
reprezentują
komponent
procesu, podczas
podczas
cje
i detalekomponent
(ang. details).
aproksymacje z najwyższego
pozioSSJJ (x
)) ,, reprezentują
mu,
procesu,
D
(
x
)
D
(
x
)
D
(x
)
gdy
detale
,
,
…,
są
związane
z
oscylacjami
o
okresach
S
(x
)
mu,
,
reprezentują
komponent
procesu,
podczas
gdy detale D1 (x) , D2 (x) , …, DJ (x) są związane z oscylacjami o okresach zz

















80
Joanna Bruzda
Funckje SJ (x) and DJ (x) znane są jako wartości wygładzone lub aproksymacje (ang. smooths) i detale (ang. details). Aproksymacje z najwyższego poziomu, SJ (x), reprezentują komponent niskoczęstotliwościowy procesu, podczas gdy detale D1 (x), D2 (x) , …, DJ (x) są związane z oscylacjami o okresach
z przedziałów 2–4, 4–8, …, 2J–2J+1. Dekompozycja postaci (4) określana jest
jako analiza wielorozdzielcza (ang. multiresolution analysis).
Rozważmy wektor długości N = 2 J 0 postaci x = (x0, x1, ..., xN–1)′. Wówczas możliwa jest maksymalnie J0-poziomowa dekompozycja szeregu, przy
czym liczby (konwencjonalnych) współczynników falkowych i skalujących
z każdego poziomu są następujące: N 2 , N 4 ,  , 1. Natomiast tzw. maksymalnie nachodząca (ang. maximal overlap) dyskretna transformata falkowa
(MODWT), zwana również transformatą niezdziesiątkowaną lub ciągło-dysJoannawspółczynników
Bruzda
obu typów (odpowied4 kretną, dostarcza takiej samej liczby
Joanna Bruzda
4
~
~
i )
na
każdym
poziomie
dekompozycji
ze
względu
na brak operacji
nio
W
V
j ,t
j ,t
Joanna Bruzda
4
Joanna
Bruzda
4
podpróbkowania
(decymacji),które
przy czym
ta wynosi
N. Współczynniki
czynniki
te po przeskalowaniu,
służy liczba
zachowaniu
energii,
dane są nastęczynniki
którezachowaniu
służy zachowaniu
energii,
dane są nastęte po przeskalowaniu,
które służy
energii, dane
są następująco:
pująco:
czynniki
pująco: te po przeskalowaniu, które służy zachowaniu energii, dane są nastęczynniki
które
służy
zachowaniu energii, dane są nastęL j 1
Joanna
pująco:
4
,
(5)(5)
, Bruzda
t  0, ,2 JJ  jj  1,
L j 1 h j , l x j
j, t 
[
2
(
1
)
1
]
mod
t



l
N
0
l

pująco:W
(5)
W j , t  lLj 01 h j , l x[ 2 j (t 1) 1l ] mod N , t  0, ,2  1 ,
J j
,
(5)
Wjj/,2t 
,
t

0
,

,
2

1
L j 1 hLjj,l 1x j
~
J

j
l L0j 1h x[ 2 ( t 1) 1l ] mod N ,
J,
j 1 , 1 ,
(5)(5)
W

t

0
,

2
j x
2 jW

h
,
t

0
,

,
N

(6)
L

1
~
,
j/,2t W
j
l
j
,

h
x
,
t

0
,

,
2

1
[
2
(
1
)
1
]
mod
t



l
N
j
,
t
j
,
l
(
t

l
)
mod
N
l  0 l j0,l

,t
[ 2 j (tx
1)1l ] mod N,
l 0
2 j / 2 jW

h
t

0
,

,
N

1
,
(6)
,
(6)
j
,
t
j
,
l
(
t

l
)
mod
N
~
lLj 01
LLj 11h j , l x( t l ) mod N ,
2 j / 2jW

t

0
,

,
N

1
~
,
(6)
L
j 1
J

j
~
j
,
t
/2
2 W
j01
, , t t 0,
,0
,N
(6)(6)
(7)
V

gllj,00lj xh
,, N

hjj, l xx(t l ) mod
,21J, 1j,  1 ,
j , tj ,ltL
l ] mod
NN,N ,t t0
l 0x[ 2 jj ,(lt 1(t)l1)mod
,
(7)
V jj2,,tt  W
g
0
,

,
2

1
,
j
l
1
L

[ 2 ( t 1) 1l ] mod N
l 0
(7)(7)
V j ,/t2 ~ lLjjL0j 11gL jj ,l1x[ 2 j (t 1) 1l ] mod N , t  0, J,2 jJJ  jj  1, (7)
V

g
x
,

g
x
,,2N,2 1
 ,1, 1 ,
j
2 jV,/t2j V

g
, ,, t tt
00,,0
(8)(7)
,t~j , t
mod
l]]mod
)lmod
NNN
1()t11l
l l00 lLjj 0,j,ll1 [[22jj, (ltx
2 j / 2 V~j , t  lLj 01 g j , l x(t l ) mod N , t  0, , N  1 ,
(8)
~
L

1
L

1
2
V

g
x
,
t

0
,

,
N

1
~
,
(8)
j
/
2
jj
j ,it {g
j , l x ( t l ) mod N, tfiltrami
}V
odpowiednimi
j-tego
dekompozycji
gdzie {2hj2/j ,l2 V
0 g
 ,l }l lsą
,N
 1, 1poziomu
t00,
,
,N
(8)(8)
,, (8)
00 g
jj,,ll ((ttll))mod
modNN , filtrami
{g jj
}
są
odpowiednimi
j-tego
poziomu
dekompozycji
gdzie {h j ,l } j ,itj ,t
l

,l
j
} i (i{2gj{j
są
odpowiednimi
gdzie
)(
 1odpowiednimi
)  1 (patrz filtrami
długości
Percival,
Walden,
2000,dekompozycji
Rozdział
4).
{jj h,l,lL
g,l,l }}1
}L
filtramij-tego
j-tegopoziomu
poziomu
dekompozycji
gdzie{{h
są
odpowiednimi
filtrami
j-tego
poziomu
dekompozycji
gdzie
L}jjj,l}}i i {g
({2g j
1j ,l)(
Lsą
 1)  1 (patrzfiltrami
długości
Percival,
Walden,
2000,dekompozycji
Rozdział
4).
gdzieh{h
}
są
odpowiednimi
j –
tego
poziomu
j, l
j j, l
j 1
j
j
L

(
2

1
)(
L

1
)

1
długości
(patrz
Percival,
Walden,
2000,
Rozdział
4).4).
{hdługości
}
jest
filtrem
pasmowym
z
pasmem
przenoszenia
,
na1
/
2

f

1
/
2
j ,l
j2000,
12000,
(patrz
Percival,
Walden,
L 1) 1) 1z pasmem
1(patrz
(patrzPercival,
Percival,Walden,
Walden,
L jjLj (2(j2pasmowym
 1)(1L)(
długości
Rozdział
4).
{hdługości
przenoszenia
1 / 2 2000,
 f Rozdział 4).
Rozdział
1 / 2 j , naj ,l } jest filtrem
j
j 1 j +1
j
}
jest
filtrem
pasmowym
z pasmem
przenoszenia
,
{
g
}
tomiast
jest
filtrem
dolnoprzepustowym
z
częstotliwością
odcięcia
1
/
2
≤
f
≤
1
/
2
{h{{h
}
j

1
j
jest
filtrem
pasmowym
z
pasmem
przenoszenia
,
na1
/
2

f

1
/
2
j
,l
1
j2 , najh
,l j, l} jest filtrem pasmowym z pasmem przenoszenia 1 / j2

f

1
/
{
g
}
tomiast
jest
filtrem
dolnoprzepustowym
z
częstotliwością
odcięcia
{hnatomiast
}
jest
filtrem
pasmowym
z
pasmem
przenoszenia
,
naj
,l
1
/
2

f

1
/
2
j
,l
j ,l
{g
}
jest
filtrem
dolnoprzepustowym
z częstotliwością
odcięcia
l
tomiast
1 /tomiast
2 j 1 .j +1{g j ,l } j, jest
jestfiltrem
filtremdolnoprzepustowym
dolnoprzepustowymzz zczęstotliwością
częstotliwościąodcięcia
odcięcia
tomiast
filtrem
dolnoprzepustowym
częstotliwością
odcięcia
1 / 12/j 21 . {. g{jg,l }j ,l }jest
j

1
Współczynniki
falkowe
i
skalujące
nie
tworzą
jeszcze
wielorozdzielczej
j.1
Współczynniki
falkowe
i skalujące
nie tworzą
tworzą jeszcze
1 /12/Współczynniki
2
falkowe
icelu
skalujące
nie
jeszcze wielorozdzielczej
wielorozdzielczej
1 / dekompozycji
2 j21 . .
przeprowadzenia
analizy
wielorozdzielczej
dekompozycji
procesu
2. 1.W
procesu
W celu
przeprowadzenia
analizy
wielorozdzielczej
Współczynniki
falkowe
i
skalujące
nie
tworzą
jeszcze
.
W
celu
przeprowadzenia
analizy
wielorozdzielczej
dekompozycji
procesu
Współczynniki
falkowe
i skalujące
tworzą
jeszcze
wielorozdzielczej
stosuje
sięsię
odpowiednie
przekształcenie
falkowe,
które
prowadzi
bezWspółczynniki
falkowe
icelu
skalujące
nienietworzą
jeszcze
wielorozdzielczej
2 odwrotne
stosuje
odpowiednie
przekształcenie
falkowe,
które
prowadzi
2Wodwrotne
przeprowadzenia
analizy
wielorozdzielczej
dekompozycji
procesu
stosuje
się do
odpowiednie
przekształcenie
falkowe,
które
prowadzi
bez2.odwrotne
.
W
celu
przeprowadzenia
analizy
wielorozdzielczej
dekompozycji
procesu
pośrednio
addytywnej
dekompozycji
szeregu
czasowego.
Dekompozycja
ta
W celu przekształcenie
przeprowadzenia
analizyktóre
wielorozdzielczej
dekompozycji
procesu .odwrotne
stosuje
się
odpowiednie
falkowe,
prowadzi
bezpośrednio
do
addytywnej
dekompozycji
szeregu
czasowego.
Dekompozycja
ta
stosuje
się
odpowiednie
odwrotne
przekształcenie
falkowe,
które
prowadzi
bezmoże być
wykonana zodwrotne
użyciemprzekształcenie
zarówno konwencjonalnej
jak i ciągłostosuje
się do
odpowiednie
falkowe, które
prowadzi
bezpośrednio
addytywnej
dekompozycji
szeregu
czasowego.
Dekompozycja
ta ta
może
być
wykonana
z
użyciem
zarówno
konwencjonalnej
jak
i
ciągłopośrednio
doaddytywnej
addytywnej
dekompozycji
szeregu
czasowego.
Dekompozycja
dyskretnej
transformaty,
dostarczając
za każdym
razem
składowych
o długości
pośrednio
do
dekompozycji
szeregu
czasowego.
ta
1być
Wyjątkiem
jest popularna
w prognozowaniu
falka
Haara,
którejDekompozycja
współczynniki
falmoże
wykonana
z
użyciem
zarówno
konwencjonalnej
jak
i
ciągłodyskretnej
transformaty,
dostarczając
za
każdym konwencjonalnej
razem
składowych
osię
długości
może
być
wykonanadekompozycję
zużyciem
użyciemzarówno
zarówno
jak
iciągłoidentycznej
z addytywną
oryginalnym
sygnałem.
Problemem
praktycznym,
jaki
tuciągłopokowebyć
tworzą
wyjściowego
sygnału.
może
wykonana
z
konwencjonalnej
jak
i
dyskretnej
transformaty,
dostarczając
razem
składowych
identycznej
ztransformaty,
oryginalnym
sygnałem. za
Problemem
praktycznym,
jaki osię
tuoraz
podyskretnej
dostarczając
zakażdym
każdym
razem
składowych
odługości
długości
jawia,
są zniekształcenia
współczynników
falkowych
bądź
skalujących
dyskretnej
transformaty,
dostarczając
za
każdym
razem
składowych
o
długości
identycznej
z
oryginalnym
sygnałem.
Problemem
praktycznym,
jaki
się
tu
jawia,
są
zniekształcenia
współczynników
falkowych
bądź
skalujących
oraz
identycznej
z oryginalnym
sygnałem.
Problemem
praktycznym,
jakisię
siętu tupopodetali
i aproksymacji
na krańcach
próby.
Powoduje
to konieczność
usuwania
identycznej
z oryginalnym
sygnałem.
Problemem
praktycznym,
jaki
pojawia,
są
zniekształcenia
współczynników
falkowych
bądź
skalujących
oraz
detali
i
aproksymacji
na
krańcach
próby.
Powoduje
to
konieczność
usuwania
jawia,
są
zniekształcenia
współczynników
falkowych
bądź
skalujących
oraz
odpowiednich
współczynników
brzegowych
i
jest
szczególnie
istotne
w
przyjawia,
sąaproksymacji
zniekształcenia
współczynników
falkowychto bądź
skalujących
oraz
detali
nanakrańcach
próby.
konieczność
odpowiednich
współczynników
brzegowych
i jest szczególnie
istotneusuwania
wusuwania
przydetaliiisygnałów
i aproksymacji
krańcach
próby.Powoduje
Powoduje
konieczność
padku
niestacjonarnych.
detali
aproksymacji
na krańcach
próby.
Powoduje
totokonieczność
usuwania







 





81
bezpośrednio do addytywnej dekompozycji szeregu czasowego. Dekompozycja ta może być wykonana z użyciem zarówno konwencjonalnej, jak i ciągło-dyskretnej transformaty, dostarczając za każdym razem składowych o długości identycznej z oryginalnym sygnałem. Problemem praktycznym, jaki się
tu pojawia, są zniekształcenia współczynników falkowych bądź skalujących
oraz detali i aproksymacji na krańcach próby. Powoduje to konieczność usuwania odpowiednich współczynników brzegowych i jest szczególnie istotne
w przypadku sygnałów niestacjonarnych.
W części trzeciej niniejszej pracy, gdzie prezentowane są metody konstrukcji predyktorów falkowych, zwraca się w szczególności uwagę na to,
jakie elementy analizy falkowej stanowią podstawę budowy prognoz: podpróbkowane bądź maksymalnie nachodzące współczynniki falkowe i skalujące czy też odpowiednie detale i wartości wygładzone.
2. Metody konstrukcji prognoz falkowych
Wśród metod konstrukcji prognoz falkowych z wykorzystaniem jednowymiaPrognozowanie i estymacja sygnałów metodą wyrównywania falkowego
5
rowych szeregów czasowych Schlüter i Deuschle (2010) wyróżniają cztery
następujące:
 redukcja
reprezentacji
redukcja
– redukcja
reprezentacjiczasowo-częstotliwościowej
czasowo-częstotliwościowej(falkowa
(falkowa redukcja
szumu,
ang. wavelet
denoising)
z wykorzystaniem
techniki
eliminacji
proszumu,
ang. wavelet
denoising)
z wykorzystaniem
techniki
eliminacji
gowejprogowej
miękkiejmiękkiej
lub twardej;
lub twardej;
 Falkowe
modele
strukturalne
szeregów
czasowych;
– falkowe
modele
strukturalne
szeregów
czasowych;
– prognozowanie
w dziedzinie
falkowej
(prognozowanie
współczynni Prognozowanie w dziedzinie falkowej (prognozowanie
współczynników
ków falkowych);
falkowych);
– prognozowanie
z wykorzystaniem
lokalnie
stacjonarnych
modelifalkofal Prognozowanie
z wykorzystaniem
lokalnie
stacjonarnych
modeli
kowych.
wych.
W pierwszym z tych podejść bazuje się na obserwacji, że białoszumowy
W pierwszym z tych podejść bazuje się na obserwacji, że białoszumowy składskładnik losowy w reprezentacji postaci ‘sygnał + szum’ w jednakowym stopnik losowy w reprezentacji postaci ‘sygnał + szum’ w jednakowym stopniu
niu zniekształca współczynniki falkowe różnych poziomów dekompozycji.
zniekształca współczynniki falkowe różnych poziomów dekompozycji. Dlatego
dla poziomów
wszystkichproponuje
poziomówsięproponuje
redukcję współczynników
dlaDlatego
wszystkich
redukcję się
współczynników
co do wartoco
do
wartości
bezwzględnej
mniejszych
od
wybranej
wielkości
ści bezwzględnej mniejszych od wybranej wielkości progowej.
Takprogowej.
zmodyfiTak zmodyfikowane
współczynniki
następnie
do dziedziny
kowane
współczynniki transformuje
siętransformuje
następnie dosię
dziedziny
czasu
uzyskując
czasu, uzyskując
sygnał wyjściowy.
Przekształcone
współprzekształcony
sygnałprzekształcony
wyjściowy. Przekształcone
współczynniki
otrzymuje
się
czynniki
otrzymuje
się,
stosując
eliminację
progową
miękką
lub
twardą,
przy
stosując eliminację progową miękką lub twardą, przy czym ta pierwsza dana
ta pierwsza dana jest następująco:
jestczym
następująco:
W' j , t  W j , t 1 W
zaś druga:
j ,t


,, 
W' j , t  sig(W j , t ) W j , t   1 W
j ,t

,
(9a)
(9a)
(9b)
ści bezwzględnej mniejszych od wybranej wielkości progowej. Tak zmodyfikowane współczynniki transformuje się następnie do dziedziny czasu uzyskując
przekształcony sygnał wyjściowy. Przekształcone współczynniki otrzymuje się
stosując eliminację progową miękką lub twardą, przy czym ta pierwsza dana
jest następująco:
Joanna Bruzda
82
W' j , t  W j , t 1 W    ,
(9a)
druga:
zaśzaś
druga:
j ,t


W' j , t  sig(W j , t ) W j , t   1 W
j ,t

,,
(9b)
(9b)
gdzie
λ jestprzyjętą
przyjętąwartością
wartościąprogową.
progową.Wartość
Wartość progu
progu dyskryminacji może
 jest
może
gdzie
byćbyć
wyznaczana
na podstawie
charakterystyk
całego
szeregu
(eliminacja
prowyznaczana
na podstawie
charakterystyk
całego
szeregu
(eliminacja
2 zastosowagowa
globalna)
lub adaptacyjnie
(patrz augustyniak,
2003)3,2003)
lecz w
, lecz w zaprogowa
globalna)
lub adaptacyjnie
(patrz Augustyniak,
niach
prognostycznych
spotyka się,
jak dotąd,
jedynie
to jedynie
pierwszeto podejście,
stosowaniach
prognostycznych
spotyka
się, jak
dotąd,
pierwsze
realizowane
najczęściej
w
oparciu
o
tzw.
próg
uniwersalny
i
implementowane
podejście, realizowane najczęściej w oparciu o tzw. próg uniwersalny i implena mentowane
bazie konwencjonalnej
dWT.
na bazie konwencjonalnej
DWT.
W
badaniu
prezentowanym
w pracy
Schlüterai i Deuschle
(2010)okazało
okazaW badaniu prezentowanym w pracy Schlütera
Deuschle (2010)
że falkowa
eliminacja
progowa
poprawia
krótkookresowe
prognozy
się,łożesię,
falkowa
eliminacja
progowa
poprawia
krótkookresowe
prognozy
generowane
z modeliz modeli
arMa ARMA
i ariMa.
Wniosek
ten otrzymano
na podstawie
anagenerowane
i ARIMA.
Wniosek
ten otrzymano
na podstalizywie
cenanalizy
ropy i kursów
Podobne
otrzymali
cen ropywalut.
i kursów
walut.wnioski
Podobne
wnioskialrumaih,
otrzymalial-Fawzan
Alrumaih,
(2002),
analizując
notowania
artykułem artykułem
jest praca
Al-Fawzan
(2002),
analizującgiełdowe.
notowaniaInteresującym
giełdowe. Interesującym
Ferbara
i
in.
(2009),
w
której
proponuje
się
zastosowanie
metody
eliminacji
jest praca Ferbara i in. (2009), w której proponuje się zastosowanie
metoprogowej
do prognozowania
w łańcuchu
dostaw.
Wedle moje
wiedzy,
dy eliminacji
progowej do popytu
prognozowania
popytu
w łańcuchu
dostaw.
Wejestdle
to moje
pierwsza
propozycja
aplikacjipropozycja
prognoz falkowych
optymalizacji
koszwiedzy
jest to pierwsza
aplikacji do
prognoz
falkowych
do
tówoptymalizacji
w ramach łańcucha
dostaw.
Z
analizy
symulacyjnej
prezentowanej
w
cytokosztów w ramach łańcucha dostaw. Z analizy symulacyjnej
wanym
opracowaniu
wynika, że prognozy
falkowe
mają że
przewagę
nadfalkowe
wygłaprezentowanej
w cytowanym
opracowaniu
wynika,
prognozy
mają przewagę nad wygładzaniem wykładniczym, które zostało potraktowane
3
jako
metoda
benchmarkowa.
Na temat
różnych
metod ustalania wartości progu dyskryminacji patrz np. Percival, Walden
Druga metoda
falkowych na podstawie szeregów
(2000), Rozdział
X, Nason wyznaczania
(2008), Rozdziałprognoz
III.
jednowymiarowych polega na zastosowaniu analizy wielorozdzielczej w celu
dekompozycji szeregu, a następnie osobnym modelowaniu i prognozowaniu
składowych procesu. Ostateczna prognoza jest sumą prognoz poszczególnych
składników. Podejście to zaproponowano w pracy Arino (1995), a stosowane było ono także m.in. przez Wonga i in. (2003) i Fernandez (2008), przy
czym Arino i Fernandez rozważają osobne modelowanie dwu składowych
procesów, a Wong i in. dekomponują szeregi na trzy części. Na przykład
w pracy Arino analizowano miesięczną sprzedaż samochodów w Hiszpanii,
przyjmując składnik trendowy postaci Y = S 7 + D7 + D6 + D5 oraz składnik zawierający wahania sezonowe i komponent przypadkowy w postaci
Z = D1 + D2 + D3 + D4. Dla każdego z tak zdefiniowanych szeregów dopasowano następnie odpowiedni model (S)ARIMA.
2Na temat różnych metod ustalania wartości progu dyskryminacji patrz np. Percival,
Walden (2000), Rozdział X, Nason (2008), Rozdział III.
83
Trzecie podejście do prognozowania jest stosowane m.in. w pracach Chena i in. (2004), Conejo i in. (2005), Renaud i in. (2002) oraz Minu i in. (2010).
Na przykład w pierwszej ze wspomnianych prac opracowano oryginalną metodę prognostyczną WAW (skrót od ang. wavelet-armax-winters), w myśl
której stosuje się transformatę MODWT w celu zdefiniowania komponentów
trendu, sezonowości i wysokiej częstotliwości, a następnie prognozuje osobno te składniki z wykorzystaniem metod takich jak wyrównywanie wykładnicze, modele harmoniczne i modele ARMA(X). Ostateczna prognoza powstaje
po zastosowaniu odwrotnego przekształcenia falkowego. Natomiast Renaud
i in. (2002) wprowadzają modele MAR (ang. Multiscale Autoregression), definiowane z wykorzystaniem współczynników konwencjonalnej DWT, przeprowadzanej z użyciem falki Haara, Minu i in. (2010) zaś przekształcają ten
model do postaci nieliniowej z zastosowaniem sieci neuronowych. W każdym
z przypadków zakłada się implicite, że współczynniki falkowe można opisać
z wykorzystaniem prostszych modeli niż dane oryginalne.
Czwarta z metod prognozowania falkowego, opracowana przez Fryźlewicza i in. (2003), bazuje na pojęciu lokalnie stacjonarnych procesów falkowych
(patrz Nason, 2008, i znajdujące się tam odwołania do literatury). W metodzie tej stosuje się predyktor typu autoregresyjnego o parametrach zmieniających się w czasie, wyznaczanych przez falkowy odpowiednik równań Yule’
a–Walkera. Podstawą metody jest niezdziesiątkowana (maksymalnie nachodząca) dyskretna transformata falkowa, a wykorzystanie tej metody w praktyce wymaga estymacji ewolucyjnego spektrum falkowego metodą skorygowanego periodogramu falkowego.
Porównanie jakości różnych metod prognozowania falkowego na podstawie jednowymiarowych rzeczywistych szeregów czasowych prezentowane w pracy Schlütera i Deuschle (2010) wskazuje na przewagę pierwszego
i trzeciego podejścia, które są w stanie wygenerować prognozy lepsze od tych
uzyskanych metodami klasycznymi.
3. Prognozowanie z wykorzystaniem
Wyrównywania falkowego
Jak wspominano we wprowadzeniu, metoda prognozowania oparta na eliminacji progowej zakłada, że prognozowany proces jest sumą deterministycznego sygnału i losowego szumu. Takie założenie skutkuje eliminacją wysokich
częstotliwości w szeregu, tj. w praktyce współczynniki falkowe z niższych poziomów dekompozycji (w szczególności z pierwszego poziomu) traktuje się
Prognozowanie
estymacja
sygnałów
metodą
wyrównywania
falkowego
Prognozowanie
i estymacja
sygnałów
metodą
wyrównywania
falkowego
Prognozowanie
estymacja
sygnałów
metodą
wyrównywania
falkowego
Prognozowanie
estymacja
sygnałów
metodą
wyrównywania
falkowego
Prognozowanie
iiiiestymacja
sygnałów
metodą
wyrównywania
falkowego
7
7777
dejścia, które są w stanie wygenerować prognozy lepsze od tych uzyskanych
3. ProGnoZoWanie Z WYKorZYSTanieM
metodami
klasycznymi.
dejścia,
które
wygenerować
prognozy
lepsze
uzyskanych
dejścia,
są
w
stanie
wygenerować
prognozy
lepsze
od
tych
uzyskanych
dejścia,
które
są
w
stanie
wygenerować
prognozy
lepsze
od
tych
uzyskanych
dejścia,
które
są są
w
stanie
wygenerować
prognozy
lepsze
odod
tych
uzyskanych
dejścia,
które
sąw
wstanie
stanie
wygenerować
prognozy
lepsze
odtych
tych
uzyskanych
WYRÓWNYWANIA
FaLKoWeGo
dejścia,które
które
są
w
stanie
wygenerować
prognozy
lepsze
od
tych
uzyskanych
dejścia,
które
są
w
stanie
wygenerować
prognozy
lepsze
od
tych
uzyskanych
metodami
klasycznymi.
metodami
klasycznymi.
metodami
klasycznymi.
metodami
klasycznymi.
metodami
klasycznymi.
metodami
klasycznymi.
metodami
Jak
wspominano
we wprowadzeniu,Zmetoda
prognozowania oparta na eli3.klasycznymi.
ProGnoZoWanie
WYKorZYSTanieM
minacji progowej zakłada,
że prognozowany
proces
jest sumą deterministyczWYRÓWNYWANIA
FaLKoWeGo
JZoanna
Bruzda
84
3.
ZZZ
WYKorZYSTanieM
3.
ProGnoZoWanie
WYKorZYSTanieM
3.
ProGnoZoWanie
ZZZ
WYKorZYSTanieM
ProGnoZoWanie
WYKorZYSTanieM
3.ProGnoZoWanie
ProGnoZoWanie
WYKorZYSTanieM
3.
ProGnoZoWanie
WYKorZYSTanieM
3.
ProGnoZoWanie
WYKorZYSTanieM
nego sygnału 3.
i losowego
szumu. Takie założenie
skutkuje eliminacją wysokich
WYRÓWNYWANIA
FaLKoWeGo
WYRÓWNYWANIA
FaLKoWeGo
Jak wspominano
we
wprowadzeniu,
metoda
prognozowania
oparta napoeliWYRÓWNYWANIA
FaLKoWeGo
WYRÓWNYWANIA
FaLKoWeGo
WYRÓWNYWANIA
FaLKoWeGo
WYRÓWNYWANIA
FaLKoWeGo
częstotliwości
w szeregu,
tj.
w praktyce współczynniki
falkowe z niższych
WYRÓWNYWANIA
FaLKoWeGo
minacji
progowej
zakłada,
że
prognozowany
proces
jest
sumą
deterministyczziomów
dekompozycji
(w
szczególności
z
pierwszego
poziomu)
traktuje
się
jako
szum.
Podejście
takie
jest jednak
niewłaściwe,
jeśli przyjmie
założeJak
wprowadzeniu,
metoda
prognozowania
oparta
na
Jak
wspominano
we
wprowadzeniu,
metoda
prognozowania
oparta
na
eliJak
wspominano
we
wprowadzeniu,
metoda
prognozowania
oparta
na
eliJak
wspominano
wewe
wprowadzeniu,
metoda
prognozowania
oparta
nasię
eliJakwspominano
wspominano
we
wprowadzeniu,
metoda
prognozowania
oparta
naelieliJak
wspominano
we
wprowadzeniu,
metoda
prognozowania
oparta
na
eliJak
wspominano
we
wprowadzeniu,
metoda
prognozowania
oparta
na
elinego
sygnału
i losowego
szumu.
Takie
założenie
skutkuje
eliminacją
wysokich
jako
szum.
Podejście
takie
jest
jednak
niewłaściwe,
jeśli
przyjmie
się
założenie
minacji
progowej
zakłada,
że
prognozowany
proces
jest
sumą
deterministyczminacji
progowej
zakłada,
że
prognozowany
proces
jest
sumą
progowej
zakłada,
że
prognozowany
proces
jest
sumą
deterministycznie
o losowym
charakterze
sygnału.
Założenie
o losowości
sygnałów
jest
minacji
progowej
zakłada,
że
prognozowany
proces
jest
sumą
progowej
zakłada,
że
prognozowany
proces
jest
sumą
progowej
zakłada,
że
prognozowany
proces
jest
sumą
deterministyczminacji progowej
zakłada,
prognozowany
procesfalkowe
jest sumą
deterministyczczęstotliwości
wi szeregu,
tj.szumu.
wże
praktyce
współczynniki
z niższych
po- podonego
losowym
charakterze
sygnału.
Założenie
ozałożenie
losowości
sygnałów
jest
podstawą
nego
sygnału
losowego
Takie
skutkuje
eliminacją
wysokich
nego
sygnału
i
losowego
szumu.
Takie
założenie
skutkuje
eliminacją
wysokich
nego
sygnału
i
losowego
szumu.
Takie
założenie
skutkuje
eliminacją
wysokich
sygnału
i
losowego
szumu.
Takie
założenie
skutkuje
eliminacją
wysokich
nego
sygnału
i
losowego
szumu.
Takie
założenie
skutkuje
eliminacją
wysokich
nego
sygnału
i
losowego
szumu.
Takie
założenie
skutkuje
eliminacją
wysokich
stawą
konstrukcji
tzw.
strukturalnych
modeli
szeregów
czasowych
czy
modeli
nego sygnału
i losowego
szumu.
Takie
skutkuje
eliminacją
wysokich
ziomów
dekompozycji
(w szczególności
zzałożenie
pierwszego
poziomu)
siępokonstrukcji
tzw.wstrukturalnych
modeli
szeregów
czasowych
czy
modeli
wyczęstotliwości
w
szeregu,
tj.
w
praktyce
współczynniki
falkowe
zztraktuje
niższych
częstotliwości
w
szeregu,
tj.
w
praktyce
współczynniki
falkowe
niższych
poczęstotliwości
w
szeregu,
tj.
w
praktyce
współczynniki
falkowe
z
niższych
poczęstotliwości
szeregu,
tj.
w
praktyce
współczynniki
falkowe
z
niższych
poczęstotliwości
w
szeregu,
tj.
w
praktyce
współczynniki
falkowe
z
niższych
poczęstotliwości
w
szeregu,
tj.
w
praktyce
współczynniki
falkowe
z
niższych
poczęstotliwości
w
szeregu,
tj.
w
praktyce
współczynniki
falkowe
z
niższych
powyrównywania
wykładniczego
i wydaje
się
bardziej
adekwatne
w opisie
projako
szum. dekompozycji
Podejście
takie(w
jednak
niewłaściwe,
jeśli przyjmie
sięprocesów
założenie
równywania
wykładniczego
ijest
wydaje
się
bardziej
adekwatne
w
opisie
ziomów
szczególności
zzzzzzpierwszego
poziomu)
traktuje
się
ziomów
dekompozycji
(w
szczególności
pierwszego
poziomu)
traktuje
się
ziomów
dekompozycji
(w
szczególności
pierwszego
poziomu)
traktuje
się
ziomów
dekompozycji
(w
szczególności
z
pierwszego
poziomu)
traktuje
się
ziomów
dekompozycji
(w
szczególności
pierwszego
poziomu)
traktuje
się
ziomów
dekompozycji
(w
szczególności
pierwszego
poziomu)
traktuje
się
ziomów
dekompozycji
(w
szczególności
pierwszego
poziomu)
traktuje
się
o
losowym
charakterze
sygnału.
Założenie
o
losowości
sygnałów
jest
podstawą
cesów
ekonomicznych,
dla
których
zwykle
lepsze
efekty
w modelowaniu
daje
ekonomicznych,
dla których
zwykle
lepsze
efekty w jeśli
modelowaniu
daje
przyjjako
szum.
Podejście
takie
jest
jednak
niewłaściwe,
jeśli
przyjmie
się
założenie
jako
szum.
Podejście
takie
jest
jednak
niewłaściwe,
jeśli
przyjmie
się
założenie
jako
szum.
Podejście
takie
jest
jednak
niewłaściwe,
jeśli
przyjmie
się
założenie
jako
szum.
Podejście
takie
jest
jednak
niewłaściwe,
przyjmie
się
założenie
jako
szum.
Podejście
takie
jest
jednak
niewłaściwe,
jeśli
przyjmie
się
założenie
jako
szum.
Podejście
takie
jest
jednak
niewłaściwe,
jeśli
przyjmie
się
założenie
jako
szum.
Podejście
takie
jest
jednak
niewłaściwe,
jeśli
przyjmie
się
założenie
konstrukcji
tzw.
strukturalnych
modeli
szeregów
czasowych
czy
modeli
wyprzyjmowanie
paradygmatu
losowości
i których
kształt
spektrum
odbiega
mowanie
paradygmatu
losowości
i
których
kształt
spektrum
odbiega
od
spekooooolosowym
charakterze
sygnału.
Założenie
ooooolosowości
sygnałów
podstawą
charakterze
sygnału.
Założenie
sygnałów
jest
podstawą
losowym
charakterze
sygnału.
Założenie
losowości
sygnałów
jest
podstawą
orównywania
losowym
charakterze
sygnału.
Założenie
o losowości
sygnałów
jestjest
podstawą
olosowym
losowym
charakterze
sygnału.
Założenie
olosowości
losowości
sygnałów
jest
podstawą od
losowym
charakterze
sygnału.
Założenie
losowości
sygnałów
jest
podstawą
losowym
charakterze
sygnału.
Założenie
losowości
sygnałów
jest
podstawą
wykładniczego
i
wydaje
się
bardziej
adekwatne
w
opisie
procesów
trów
w
reprezentacjach
‘funkcja
deterministyczna
+
biały
szum’.
spektrów
w reprezentacjach
‘funkcja
deterministyczna
+
biały
szum’.
konstrukcji
tzw.
strukturalnych
modeli
szeregów
czasowych
modeli
wykonstrukcji
tzw.
strukturalnych
modeli
szeregów
czasowych
czy
modeli
wykonstrukcji
tzw.
strukturalnych
modeli
szeregów
czasowych
czy
modeli
wykonstrukcji
tzw.
strukturalnych
modeli
szeregów
czasowych
czyczy
modeli
wykonstrukcji
tzw.
strukturalnych
modeli
szeregów
czasowych
czy
modeli
wykonstrukcji
tzw.
strukturalnych
modeli
szeregów
czasowych
czy
modeli
wykonstrukcji
tzw.
strukturalnych
modeli
szeregów
czasowych
czy
modeli
wyekonomicznych,
dla
których
zwykle
lepsze
efekty
w
modelowaniu
daje
przyjrównywania
wykładniczego
i
wydaje
się
bardziej
adekwatne
w
opisie
procesów
równywania
wykładniczego
i
wydaje
się
bardziej
adekwatne
w
opisie
procesów
Załóżmy,
że
interesujący
nas
proces
jest
generowany
według
modelu:
Załóżmy,
że
interesujący
nas
proces
jest
generowany
według
modelu:
równywania
wykładniczego
i
wydaje
się
bardziej
adekwatne
w
opisie
procesów
równywania
wykładniczego
i
wydaje
się
bardziej
adekwatne
w
opisie
procesów
równywania
wykładniczego
i
wydaje
się
bardziej
adekwatne
w
opisie
procesów
równywania
wykładniczego
i
wydaje
się
bardziej
adekwatne
w
opisie
procesów
równywania
wykładniczego
i wydaje
się bardziej
adekwatne
w opisie
procesów
mowanie
paradygmatu
losowości
i których
kształt
spektrum
odbiega
od
spekekonomicznych,
dla
zwykle
lepsze
efekty
w
daje
przyjekonomicznych,
których
zwykle
lepsze
efekty
w
modelowaniu
daje
przyjekonomicznych,
dla
których
zwykle
lepsze
efekty
w
modelowaniu
daje
przyjekonomicznych,
których
zwykle
lepsze
efekty
w
modelowaniu
daje
przyjekonomicznych,
dlaktórych
których
zwykle
lepsze
efekty
wmodelowaniu
modelowaniu
daje
przyjekonomicznych,
dla
których
zwykle
lepsze
efekty
w
modelowaniu
daje
przyjekonomicznych,
dla
których
zwykle
lepsze
efekty
w
modelowaniu
daje
przyjYt reprezentacjach
 X t  t dladla
(10)
trów
w
‘funkcja
deterministyczna
+
biały
szum’.
mowanie
paradygmatu
losowości
i
których
kształt
spektrum
odbiega
od
mowanie
paradygmatu
losowości
i
których
kształt
spektrum
odbiega
od
spekmowanie
paradygmatu
losowości
iiiktórych
których
kształt
spektrum
odbiega
od
spekmowanie
paradygmatu
losowości
i których
kształt
spektrum
odbiega
od spekmowanie
paradygmatu
losowości
których
kształt
spektrum
odbiega
odspekspekmowanie
paradygmatu
losowości
których
kształt
spektrum
odbiega
od
spek=
X
+
η
,
(10)
Y
mowanie
paradygmatu
losowości
i
kształt
spektrum
odbiega
od
spekt
t że interesujący
t
Załóżmy,
nasdeterministyczna
proces
jest generowany
według
modelu:
trów
reprezentacjach
‘funkcja
deterministyczna
+dla
biały
szum’.
trów
w
reprezentacjach
‘funkcja
deterministyczna
++
biały
szum’.
wt w
jest
białym
szumem
nieskorelowanym
z X+t biały
wszystkich
opóźnień i
gdzie
trów
w
reprezentacjach
‘funkcja
deterministyczna
+++
biały
szum’.
trów
reprezentacjach
‘funkcja
szum’.
trów
w
reprezentacjach
‘funkcja
deterministyczna
biały
szum’.
trów
w
reprezentacjach
‘funkcja
deterministyczna
biały
szum’.
trów
w
reprezentacjach
‘funkcja
deterministyczna
biały
szum’.
YZałóżmy,
 XChcąc
 że
interesujący
(10)
Załóżmy,
interesujący
nas
proces
jest
generowany
według
modelu:
Załóżmy,
że
interesujący
nas
proces
jest
generowany
według
modelu:
X t jest
wyprzedzeń.
oszacować
sygnał
, rozwiązujemy
następujący
problem:
Załóżmy,
że
interesujący
nas
proces
jest
generowany
według
modelu:
Załóżmy,
nas
proces
generowany
według
modelu:
interesujący
nas
proces
jest
generowany
według
modelu:
Załóżmy,
że
interesujący
nas
proces
jest
generowany
według
modelu:
tZałóżmy,
t że
tże
że
interesujący
nas
proces
jest
generowany
według
modelu:
gdzie ηt jest białym szumem nieskorelowanym z Xt dla wszystkich opóźnień

XX
(10)
YY
(10)
Y
X2t


(10)
X
(10)

i wyprzedzeń.
Chcąc
oszacować
sygnał X
(10)
Yt Yjest
nieskorelowanym
z t,Xrozwiązujemy
opóźnień
i progdzie
(10)
tY
t
tY
tszumem
tbiałym

(10)
t dla wszystkichnastępujący
tttt
tttt
ˆXXtXttttt
E
X

X
min
,
(11)
blem:
X t , rozwiązujemy
wyprzedzeń.
Chcąc
oszacować
sygnał
następujący
problem:
białym
szumem
nieskorelowanym
wszystkich
opóźnień
gdzie
jest
białym
szumem
nieskorelowanym
dla
wszystkich
opóźnień
gdzie
XXtXt dla

jest
białym
szumem
nieskorelowanym
dla
wszystkich
opóźnień
gdzie
t jest
białym
szumem
nieskorelowanym
z zXzzzzXXdla
wszystkich
opóźnień
i iiiii
gdzie
jest
białym
szumem
nieskorelowanym
dla
wszystkich
opóźnień
gdzie
jest
białym
szumem
nieskorelowanym
dla
wszystkich
opóźnień
gdzie
t
t ttjest

gdzie
t t jest białym szumem nieskorelowanym zt X ttt t dla wszystkich opóźnień i
2Chcąc
wyprzedzeń.
Chcąc
oszacować
sygnał
następujący
problem:
wyprzedzeń.
Chcąc
oszacować
sygnał
następujący
problem:
gdzie
X i X̂ są
wektorami
(wierszowymi)
T odpowiednio
– problem:
wartości
Xdługości
wyprzedzeń.
Chcąc
oszacować
sygnał
następujący
problem:
X t X,XX
wyprzedzeń.
Chcąc
oszacować
sygnał
rozwiązujemy
następujący
wyprzedzeń.
oszacować
sygnał
,rozwiązujemy
rozwiązujemy
następujący
problem:
X
wyprzedzeń.
Chcąc
oszacować
sygnał
,rozwiązujemy
rozwiązujemy
następujący
problem:
tX
t,tt,t,,rozwiązujemy
wyprzedzeń.
oszacować
sygnał
t rozwiązujemy następujący problem: (11)
,
X ocen.
Xˆ Chcąc

min
,
sygnału E
i jego
Z222własności
przekształcenia falkowego otrzymujemy: (11)
2
22
ˆX
ˆX
ˆ 2
ˆ
ˆ
XX
min
(11)
EE

min
(11)
2 (11)
ˆˆX
X


min
(11)
E EX
XX
min
J

min
, ,,,,,, 2
(11)
EEX
XXX

min
(11)
2X

min
(11)
~ X ~ˆ XT 2odpowiednio
~ X ~ˆ–X wartości
gdzie X i E
są
wektorami
długości
X̂
X (wierszowymi)
X
ˆ
ˆ
E
X

X

E
W

W

E
W

W

E
V

V
, wartości
T odpowiednio –
gdzie X i są wektorami (wierszowymi)
j
j
j długości
j
sygnału
i jego
ocen.wektorami
Z własności
przekształcenia
falkowego
otrzymujemy:
1
jprzekształcenia
gdzie
iii jego
(wierszowymi)
długości
TTfalkowego
––––––wartości
gdzie
są
wektorami
(wierszowymi)
długości
odpowiednio
wartości
gdzie
XXX
są
wektorami
(wierszowymi)
długości
TTTodpowiednio
odpowiednio
wartości
X̂X̂X̂są
gdzie
XX
iXX
wektorami
(wierszowymi)
długości
T odpowiednio
– wartości
X̂
gdzie
są
wektorami
(wierszowymi)
długości
odpowiednio
wartości
sygnału
ocen.
Z własności
otrzymujemy:
gdzie
są
wektorami
(wierszowymi)
długości
odpowiednio
wartości
gdzie
iiiiX̂X̂są
są
wektorami
(wierszowymi)
długości
T
odpowiednio
wartości
X̂
2
2
J
2
2
(12)
sygnału
i
jego
ocen.
Z
własności
przekształcenia
falkowego
otrzymujemy:
sygnału
i
jego
ocen.
Z
własności
przekształcenia
falkowego
otrzymujemy:
sygnału
iiijego
jego
ocen.
Z
własności
przekształcenia
falkowego
otrzymujemy:
sygnału
i jego
ocen.
Z
własności
przekształcenia
falkowego
otrzymujemy:
~
~
~
~
sygnału
jego
ocen.
Z
własności
przekształcenia
falkowego
otrzymujemy:
sygnału
jego
ocen.
Z
własności
przekształcenia
falkowego
otrzymujemy:
ˆ
ˆ
X
X
X
X
X
X
sygnału
i
ocen.
Z
własności
przekształcenia
falkowego
otrzymujemy:
EX X  XˆX  E W  Wˆ
 JE W j  W j 22E V j  V j , 22
J JJ
222
2
22wektorami
222
2X 222222jJ1T JJwspółczynników
~~
~ˆ~
~~
~ˆ~
długości
DWT
gdzie W i Ŵ ˆ 2ˆsą
~~~
~ˆˆ~ˆ~
~~X~XXXX~
~ˆˆ~ˆX2~ˆXXX,XX 22,22 (12)
X
X
XXXXX~
XˆXXXX 2 klasycznej
~W
~V
2
X
ˆW
XXXˆ XˆˆˆˆˆX
XXX
X~
Xˆ~
X
X~
Xˆ~
Xˆ V
ˆX
ˆX
ˆˆ E
X
XW
X E
EX
X

XXX

EEE
W

W

E


E

EE
XX
W

W

E
W

W

E
V

V
ˆ
ˆ
E
X

X

E
W

W

E
W

W

E
V

V
E

X
W

W

E
W

V

V
E
X


E
W

W

E
W

W

E
V

E
X


E
W

W

E
W

W

E
V

V
j
j
j
j
j
j
~ X ~W ~ˆ X 1 Ej W jjjj j W jjjj  Ej V jjjj j VjVj jjj,j ,,,,,
~X W
(12)
1
sygnału i jego oceny, W j , V j , Ŵ jX , Vjj1 j jsą
jjjj1111odpowiednimi wektorami długoX
X
(12)
(12)
(12)
(12)
(12)
(12)
W i Ŵ są MODWT,
wektoramizaś
długości
T współczynników
DWT
gdzie
ści
T(12)
współczynników
J jest przyjętym
poziomemklasycznej
dekompozycji.
XXX
XXanalizowane
~
~
~
~
ˆ
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Dalej
zakłada
się,
że
współczynniki
falkowe
mają
średnią
0,
co
jest
ii są
wektorami
TTT
współczynników
klasycznej
DWT
gdzie
W
ioceny,
są
wektorami
długości
współczynników
klasycznej
DWT
gdzie
W
Ŵ
są
wektorami
długości
TTT
współczynników
klasycznej
DWT
gdzie
W
Ŵdługości
WiW
sygnału
jego
, V j , długości
, V j T są
odpowiednimi
wektorami
długowektorami
współczynników
klasycznej
DWT
gdzie
Wi XŴ
ŴsąXsą
iŴ
są
wektorami
długości
współczynników
klasycznej
DWT
gdzie
W
Ŵ
są
wektorami
długości
współczynników
klasycznej
DWT
gdzie
gdzie
wektorami
współczynników
klasycznej
DWT
W
Ŵ
iiiŴ
są
długości
współczynników
klasycznej
DWT
gdzie
j wektorami
jdługości
równoważne
założeniu,
że
filtry
falkowe
mają
wystarczającą
liczbę
zerowych
~
~
~
~
~
~
~
~
ˆ
ˆ
~
~
~
~
X
X
X
X
~
~
~
~
~
~
~
~
~
~
~
~
X
X
X
X
ˆ
ˆ
ˆ
ˆ
XXX X J
XXX
XXX X ~ zaś
XXX X przyjętym
X~X
~
~
ˆ
ści
T
współczynników
MODWT,
jest
poziomem
dekompozycji.
X
X
X
V
V
W
Ŵ
sygnału
i
jego
oceny,
,
,
,
są
odpowiednimi
wektorami
długosygnału
ii jego
oceny,
,,,,VV
,,,,VV
są
wektorami
długoW
Ŵ
sygnału
jego
oceny,
są
odpowiednimi
wektorami
długoW jW
W
Ŵ
sygnału
i jego
oceny,
,j j V
,jVj Ŵ,,,,Ŵ
,j j Vdeterministycznych
wektorami
długosygnału
ijego
jego
oceny,
sąodpowiednimi
odpowiednimi
wektorami
długomomentów
dla
eliminacji
komponentów
badanego
szeregu.
V
sygnału
oceny,
VjVsą
są
odpowiednimi
wektorami
długoW
Ŵ
sygnału
jego
oceny,
odpowiednimi
wektorami
długoj odpowiednimi
W
sygnału
iiijego
oceny,
jjj j j, V jjj j ,j Ŵ jjj j j, V jjj j są odpowiednimi wektorami długoDalej
zakłada
się,
że
analizowane
współczynniki
falkowe
mają
średnią
0, dekompozyco jest
ponadto
zakłada
się
także
stacjonarność
tych
współczynników.
ści
T
współczynników
MODWT,
zaś
J
jest
przyjętym
poziomem
dekompozycji.
ści
T
współczynników
MODWT,
J
jest
zaś
przyjętym
poziomem
ści
współczynników
MODWT,
zaś
J
jest
przyjętym
poziomem
dekompozycji.
ści
TTTwspółczynników
współczynników
MODWT,
zaś
jest
przyjętym
poziomem
dekompozycji.
ści
T
współczynników
MODWT,
Jzaś
jest
przyjętym
poziomem
dekompozycji.
ści
współczynników
MODWT,
jestprzyjętym
przyjętym
poziomem
dekompozycji.
ści
współczynników
MODWT,
zaś
jest
przyjętym
poziomem
dekompozycji.
ści
T
zaś
JJJJjest
poziomem
dekompozycji.
równoważne
założeniu,
żeMODWT,
filtry zaś
falkowe
mają
wystarczającą
liczbę
zerowych
Dalej
zakłada
się,
że
analizowane
współczynniki
falkowe
mają
średnią
0,
co
jest
Dalej
zakłada
się,
że
analizowane
współczynniki
falkowe
mają
średnią
0,
co
jest
Dalej
zakłada
się,
że
analizowane
współczynniki
falkowe
mają
średnią
0,
co
jest
cji.
Dalej
zakłada
się,
że
analizowane
współczynniki
falkowe
mają
średnią 0,
Dalej
zakłada
się,
że
analizowane
współczynniki
falkowe
mają
średnią
0,szeregu.
co
jest
Dalej
zakłada
się,
że
analizowane
współczynniki
falkowe
mają
średnią
0,
co
jest
Dalej
zakłada
się,
że
analizowane
współczynniki
falkowe
mają
średnią
0,
co
jest
Dalej
zakłada
się,
że
analizowane
współczynniki
falkowe
mają
średnią
0,
co
jest
momentów
dla
eliminacji
komponentów
deterministycznych
badanego
równoważne
założeniu,
że
filtry
falkowe
mają
wystarczającą
liczbę
zerowych
równoważne
założeniu,
że
filtry
falkowe
mają
wystarczającą
liczbę
zerowych
równoważne
założeniu,
że
filtry
falkowe
mają
wystarczającą
liczbę
zerowych
równoważne
założeniu,
że
filtry
falkowe
mają
wystarczającą
liczbę
zerowych
równoważne
założeniu,
że
filtry
falkowe
mają
wystarczającą
liczbę
zerowych
równoważne
założeniu,
że
filtry
falkowe
mają
wystarczającą
liczbę
zerowych
co
jest
równoważne
założeniu,
że
filtry
falkowe
mają
wystarczającą
liczbę
równoważne
założeniu,
że
filtry
falkowe
mają
wystarczającą
liczbę
zerowych
ponadto
zakłada
się
także stacjonarność
tychdeterministycznych
współczynników. badanego szeregu.
momentów
dla
eliminacji
komponentów
momentów
dla
eliminacji
komponentów
deterministycznych
badanego
szeregu.
momentów
dla
eliminacji
komponentów
deterministycznych
badanego
szeregu.
momentów
dlamomentów
eliminacji
komponentów
badanego
szeregu.
momentów
dla
eliminacji
komponentów
deterministycznych
badanego
szeregu.
momentów
dla
eliminacji
komponentów
deterministycznych
badanego
szeregu.
momentów
dla
eliminacji
komponentów
deterministycznych
badanego
szeregu.
zerowych
dla
eliminacjideterministycznych
komponentów
deterministycznych
badaponadto
zakłada
się
także
stacjonarność
tych
współczynników.
ponadto
zakłada
się
także
stacjonarność
tych
współczynników.
ponadto
zakłada
się
także
stacjonarność
tych
współczynników.
ponadto
zakłada
się
także
stacjonarność
tych
współczynników.
ponadto
zakłada
się
także
stacjonarność
tych
współczynników.
ponadto
zakłada
się
także
stacjonarność
tych
współczynników.
ponadto
zakłada
się takżezakłada
stacjonarność
tychstacjonarność
współczynników.
nego
szeregu.
Ponadto
się także
tych współczynników.






W dalszej kolejności przyjmujemy estymator postaci3:
3 Propozycję taką wysuwają Percival i Walden (2000), s. 407, w odniesieniu do
współczynników konwencjonalnej transformaty falkowej. W niniejszej pracy koncentrujemy się na współczynnikach transformaty niezdziesiątkowanej z kilku powodów. Po
pierwsze, dają one dokładniejsze estymatory wariancji falkowej wykorzystywane dalej
w operacyjnej wersji proponowanego nieparametrycznego estymatora sygnału. Po drugie,
transformata niezdziesiątkowana działa na szeregach dowolnej długości (niekoniecznie
8
8
88
Joanna Bruzda
88
W8 dalszej
~
Joanna Bruzda
Joanna
Bruzda
kolejności przyjmujemy estymator
postaci:4
Joanna
Bruzda
Joanna
Bruzda
Joanna
Bruzda
Joanna Bruzda
85
~
ˆ X kolejności
Y
WW
dalszej
przyjmujemy
estymator
postaci:4
44
 adalszej
(13)
j W
jW j
Joanna
Bruzda
kolejności
przyjmujemy
estymator
postaci:
Joanna
Bruzda
4
W
dalszej
kolejności
przyjmujemy
estymator
przyjmujemy estymator postaci:
(13)
4postaci:
W
dalszej
kolejności
4
W
dalszej
kolejności
przyjmujemy
estymator
postaci:
~ˆ
~Y
W dalszej
przyjmujemy
estymator postaci:
i rozwiązujemy
zadanie:
~ˆ~jˆW
~
~
W jX ~ˆW
akolejności
(13)
XX j
YY
~jW
(13)
X j~ aa
YWj
W
(13)
~
WW
dalszej
kolejności
przyjmujemy
estymator postaci:
postaci:44
j
Wajkolejności
j YYazadanie:
(13)
~ˆˆ XX 
~
iW
rozwiązujemy
dalszej
estymator
2 jj przyjmujemy
jW
W
(13)
~ˆjj X
W jj ~X a jjW
(13)
i rozwiązujemy
zadanie:
(14)
E
W

min ,
i~ˆirozwiązujemy
zadanie:
rozwiązujemy
zadanie:
X j W
~ YYj zadanie:
X
i rozwiązujemy
W

a
W
(13)
2
(13)
ii rozwiązujemy
zadanie:
j
j
j
j ~
j zadanie:
j
rozwiązujemy
~
22
X
~ˆ~jXXX 2~
~ˆpostaci:
,
~ˆX2min
,
(14) (14)
E W rozwiązanie
~W
X
j E
ˆ
,,
(14)
W

W
min
2
X
X
iiotrzymując
rozwiązujemy
zadanie:
(14)
Ezadanie:
W

min
~
~
rozwiązujemy
ˆˆ jXXj WjWj j 
X W
,
E
min
~
~
X
j
(14) (14)
EW
Wj 
~W
WXj ~ 2Y 
 min
min ,,
(14)
E
j E W jW 2
otrzymując
rozwiązanie
j t postaci:
otrzymując
postaci:
~
~ˆj t XXrozwiązanie
.
(15)
aotrzymując
 jXX rozwiązanie
otrzymując
rozwiązanie
postaci:
(14)
E
W
jW
,,postaci:
(14)
jY ~2  min
~
otrzymując
rozwiązanie
postaci:
~
j
j
X
Y postaci:
otrzymując
rozwiązanie
otrzymując rozwiązanie
EEWWj t jW
XX ~~YY
t ~j t ~~postaci:
E
X j.~
YWj t
E2YW
W
~
tj tW
(15) (15)
a j rozwiązanie
jt
X ~
E
~
~W
XW
Yj t W
otrzymując
postaci:
~
jt
.
(15)
a
E
W
~ Y ~ X ~
Y
otrzymując
rozwiązanie
postaci:
(15)
a
j
j
t
j
t
22. .
E
W
W
jjt
~
(15)
a

~
E
W
Y
j
t
.
W

W

W
Y
oraz
z
nieskorelowania
Następnie,
korzystając
z
faktu,
że
.. 2
(15)
a
~W
j
j
j
~~XX Yj t~E
YW
(15)
a jj 
 Ej W
E
2Y
Y
j
t
j
t
E 2W
~W
~
E
~
~~ X ~~
EW
Wjjtt jjYtt jjtt W~j..tzX faktu,
(15)
a jj  wektorów
elementów
dostajemy:
~~z nieskorelowania
(15)
~j YY ~W~j XX oraz
W jYże~W
Następnie,
korzystając
j i W j ,że
~
22
Y
~W
W

W
z
nieskorelowania
Następnie,
korzystając
z
faktu,
Y
YW
Xj 
Wj oraz

W
oraz
z
nieskorelowania
Następnie,
korzystając
z
faktu,
że
~
~
~
j
E
W
Y
X

j
j
j
oraz z nieskorelowaNastępnie,
korzystając
że
~że
~  WW
~  W j oraz
z nieskorelowania
Następnie,
z~z faktu,
~zX faktu,
Y W
jj tt
W
Następnie,
korzystając
2 ~
~korzystając
~faktu,
W
W
Wj jjX 
 Wj jj oraz
oraz zz nieskorelowania
nieskorelowania
Następnie,
korzystając
żedostajemy:
,że
X 2 Wz faktu,
~~
~~jj ,
W
elementów
wektorów
j XX
j iE
E
W
W
~
~
i dostajemy:
nia elementów
wektorów
~
~
W
W
elementów
wektorów
i
,
dostajemy:

X
jt wektorów
i W,j dostajemy:
, dostajemy:
~
W
~jWj ijjt,że
elementów
wektorów
~1Xfaktu,
~
aelementów
.WjjjYY  W jjXX  W jj oraz
oraz zz nieskorelowania
nieskorelowania
Następnie,
korzystając
Następnie,
korzystając
elementów
iiWW
dostajemy:
j wektorów
22 j
~ YX 22 W
~jj Y,że
W
WzzjjX faktu,
elementów
wektorów
dostajemy:
W jtjt ~ ~~2 22
~~~XXX2X 2E
2 ~
E W jtjt E~W
Wjt
X1
E.W
2E W
2E
elementów
wektorów
dostajemy:
~
jtj jtii W~
W
a j wektorów
elementów
,, dostajemy:

X W
~~E
~
jj 
j
2 jt jt
E 2W
X 22
1~

aW
E
E
W
1
aW
j j jtY żejt~z
jtY o białoszumowści
E
W
E
W
2
~~Y2Y .22 . .
t wynika, iż:
Zauważmy
ponadto,
założenia
2
1



a
~
E
E
W
jtjt
Y2
Y
1
 j ~ jtXjt E

a
.W
2E
2E
~
~
W
E
Y
Y
2
1


a jj 
.

W
W
2
~

X
YE 2W jtjt E W
YE 2W jtjt
~
~
E
W
jt
E
E2 W
E2 W
WjtjtjtjtY 1 żejt 1z~założenia
W jtjtjtY o..białoszumowści
~ ponadto,
E
t wynika, iż:
Zauważmy

aE
2 E W1t że
2
~ YY ponadto,
.
jj W
iż:
Zauważmy
z
założenia
oobiałoszumowści
2
2
jt
Y
~
wynika,
Zauważmy
ponadto,
że
z
założenia
białoszumowści
t t wynika,
Y
twynika,
iż: iż:
Zauważmy
ponadto,
żeEzW
założenia
o białoszumowści
2jtjt j 1że z założenia
E
W
jt

wynika,
iż:
Zauważmy
ponadto,
o
białoszumowści
jt
t

wynika,
iż:
Zauważmy~ ponadto,
że
z
założenia
o
białoszumowści
2
2
1 2 ~
t

111t wariancja
~~2 22 falkowa
2E W
E W przyjmiemy,
 ~~2ponadto,
.~ z założenia
Zauważmy
że
o białoszumowści
ηt wynika,
iż:
jt E~
Jeśli teraz
że
szumu nawynika,
pierwszym
j1że
1
W

E
W
.
W

iż: poziomie
Zauważmy
ponadto,
z
założenia
o
białoszumowści
E

E
W
.
2
2
jt
t
1
1
~
~
2

Zauważmy
ponadto,
że
z
założenia
o
białoszumowści
t wynika, iż:
jt
1t.
jE
112W

j
2
E
W
t
1
~
~
1t 1 ) dana jest następująco:
EW
W jt (tj.

E
W
j2
2
11t  .. 
dekompozycji
skali
E
jt2dla
W
j 1 E
jt
1t 1
j 1 2 że
Jeśli teraz~
przyjmiemy,
2
2wariancja falkowa szumu na pierwszym poziomie
1
~
~
2
2
2


1
~
 teraz
przyjmiemy,
szumu
na pierwszym
poziomie
Jeśli
teraz
przyjmiemy,
że wariancja
wariancja
szumu
pierwszym
poziomie
2
~
~ falkowa
EJeśli
Wteraz
przyjmiemy,
E2W
W11tt .. że2że
2W
Yfalkowa
E

jt
Jeśli
falkowa
szumu
na na
pierwszym
11E
jt
)1dana
jest
następująco:
dekompozycji
(tj.
skali
jj

W
hwariancja
1skali
Y 1(wariancja
) h
) Edana
W
dla
pewnego
h  [0,poziomie
1] , poziomie
Jeśli
teraz
przyjmiemy,
że
wariancja
falkowa
szumu
na pierwszym
pierwszym
poziomie
1)  E
1t (tj.
1t jest
 (
Jeśli
teraz
przyjmiemy,
że
falkowa
szumu
na
22dla

1
następująco:
dekompozycji
dla


1
)
dana
jest
następująco:
dekompozycji
(tj.
dla
skali
111 ) dana
jest2 następująco:
dekompozycji
(tj.skali
dla skali


1)1 dana
jest następująco:
dekompozycji
(tj. dla
dla
2
~ skali
~
1


21 )wariancja
Y szumu
dana
następująco:
dekompozycji
(tj.
Jeśli
teraz
przyjmiemy,
że
wariancja
falkowa
szumu
na
pierwszym
poziomie
Jeśli
teraz
przyjmiemy,
że
falkowa
na pierwszym
1
to ostatecznie
otrzymujemy:
2
2
Jeśli
teraz
że
wariancja
na
~
~~Yszumu
2
2 pierwszym
 2 (przyjmiemy,
)

E
W

h


(

2falkowa
h2 jest
EW
dla
pewnego
h  [0,poziomie
1] , pozio Y h1 )
1  22( )1t E~W~
1h
t  E~W
2
(

)

pewnego
h [[00,1,1]], ,
2
2


(

)

E
W

h


(

)

h22następująco:
E YW12t1Yt dladla
dla
pewnego
2
1~
1t1t 
1

Y
~
1 E
1
 )dla
Y
)
dana
jest
następująco:
dekompozycji
(tj.
dla
skali
2  (tj.
2
Y
mie dekompozycji
(tj.
dla
skali
λ
)
dana
jest
2
(

W
h


(
)
h

E
W
pewnego
h
h[0
,1] ,
~
~


1
)
dana
jest
następująco:
dekompozycji
skali
1 2 ( )Y1 h1  E W Y
1dla
t
E
pewnego
 2 ((
11 ))
otrzymujemy:
E1 W
W11tt 
1th
h 1
 YY (11 )  h  E W11tt
dla
pewnego h
h
 [[0
0,,1
1]] ,,
to ostatecznie
toto
ostatecznie
~
~ YY 22
otrzymujemy:
22
otrzymujemy:
~
~
22 ostatecznie

toostatecznie
otrzymujemy:
E
EW
W
 hh   YY22 ((11)) 
 hh  E
EW
W
dla pewnego
pewnego hh 
[[00,,11]] ,,

dla
to
otrzymujemy:
 ((11 )) 
11tt
11tt

to ostatecznie
ostatecznie
otrzymujemy:
to to
ostatecznie
otrzymujemy:
otrzymujemy:
4 ostatecznie
to
ostatecznie
Propozycję otrzymujemy:
taką wysuwają Percival i Walden (2000), s. 407, w odniesieniu do współczynni88









 





 
   
   



   
  
 
   



  
 
   

      
    
   
   
  
 





  
 

ków konwencjonalnej transformaty falkowej. W niniejszej pracy koncentrujemy się na współ4
czynnikach
transformaty
niezdziesiątkowanej
z kilku
powodów.
pierwsze, dają
one dokładPropozycję
taką wysuwają
Percival i Walden
(2000),
s. 407, Po
w odniesieniu
do współczynni44
Propozycję
taką
wysuwają
Percival
i iWalden
(2000),
s.s.407,
ww
odniesieniu
do
współczynniPropozycję
taką
wysuwają
Percival
Walden
(2000),
407,
odniesieniu
do
współczynni4
niejsze
estymatory
wariancji
falkowej
wykorzystywane
dalej
w operacyjnej
wersji
proponowaneków4 konwencjonalnej
transformaty
falkowej.
W
niniejszej
pracy
koncentrujemy
się do
na współczynniwspółPropozycję
taką
wysuwają
Percival
i
Walden
(2000),
s.
407,
w
odniesieniu
4 Propozycję
długości
będącej
potęgą
liczby
2). iiPonadto
można
wykazać,
że
w przypadku
stosowania
taką
wysuwają
Percival
Walden
(2000),
s.
407,
w
odniesieniu
do
współczynników
konwencjonalnej
transformaty
falkowej.
W
niniejszej
pracy
koncentrujemy
się
na
ków
konwencjonalnej
transformaty
falkowej.
W
niniejszej
pracy
koncentrujemy
się
nawspółwspółgo
nieparametrycznego
estymatora
sygnału.
Po
drugie,
transformata
niezdziesiątkowana
działa
Propozycję
taką
wysuwają
Percival
Walden
(2000),
s.
407,
w
odniesieniu
do
współczynniczynnikach
transformaty
z
kilku
powodów.
Po
pierwsze,
dają
one
dokładków konwencjonalnej
transformaty
falkowej.
W niniejszej
pracy
koncentrujemy
się
nanawspółków
konwencjonalnej
transformaty
falkowej.
W
niniejszej
pracy
koncentrujemy
się
na
współczynnikach
transformaty
z
kilku
powodów.
Po
pierwsze,
dają
one
dokładprzekształcenia
odwrotnego
podejście
takie
wiąże
się
z mniejszym
błędem
średniokwaczynnikach
transformaty
z
kilku
powodów.
Po
pierwsze,
dają
one
dokładszeregach
dowolnej
długości
(niekoniecznie
długości
będącej
potęgą
liczby
2).
Ponadto
można
ków
transformaty
falkowej.
W niniejszej
pracy
koncentrujemy
się dają
na współniejsze
estymatory
wariancji
falkowej
wykorzystywane
dalej
w
operacyjnej
wersji
proponowane44 konwencjonalnej
czynnikach
transformaty
z
kilku
powodów.
Po
pierwsze,
one
dokładPropozycję
taką
wysuwają
Percival
Walden
(2000),
s. 407,
407,dalej
w odniesieniu
do współczynniwspółczynniczynnikach
zzwykorzystywane
kilku
powodów.
Po
pierwsze,
dają
one
dokładPropozycję
taką
wysuwają
Percival
iiBruzda,
Walden
(2000),
s.
w
do
niejsze
estymatory
wariancji
falkowej
wwto
operacyjnej
wersji
proponowaneniejsze
estymatory
wariancji
falkowej
wykorzystywane
dalej
operacyjnej
wersji
proponowanewykazać,
żetransformaty
w
przypadku
stosowania
przekształcenia
odwrotnego
podejście
takie
wiąże
się
estymacji
sygnału
(patrz
2011)
niż
pokazuje
formuła
(12),
opisująca
czynnikach
transformaty
kilku
powodów.
Powodniesieniu
pierwsze,
dają
one
dokładgo dratowym
nieparametrycznego
estymatora
sygnału.
Po
drugie,
transformata
niezdziesiątkowana
naz
niejsze
estymatory
wariancji
falkowej
wykorzystywane
dalej
operacyjnej
wersji
proponowaneków
konwencjonalnej
transformaty
falkowej.
W
niniejszej
pracy
koncentrujemy
się na
nadziała
współniejsze
estymatory
wariancji
falkowej
wykorzystywane
dalej
w
operacyjnej
wersji
proponowaneków
konwencjonalnej
transformaty
falkowej.
W
niniejszej
pracy
koncentrujemy
się
współgo
nieparametrycznego
estymatora
sygnału.
Po
drugie,
transformata
niezdziesiątkowana
na
go
nieparametrycznego
estymatora
sygnału.
Po
drugie,
transformata
niezdziesiątkowana
działa
mniejszym
błędem
średniokwadratowym
estymacji
sygnału
(patrz
Bruzda,
2011)
niż
pokazuje
todziała
niejsze
estymatory
wariancji
falkowej
wykorzystywane
dalej w
operacyjnej
wersji
proponowaneodpowiedni
błąd
wynikający
z zastosowania
transformaty
zdziesiątkowanej.
Dodatkowo,
szeregach
dowolnej
długości
(niekoniecznie
długości
będącej
potęgą
liczby
2).
Ponadto
można
go
nieparametrycznego
estymatora
sygnału.
Po
drugie,
transformata
niezdziesiątkowana
działa
na na
czynnikach
transformaty
kilku długości
powodów.
Poniezdziesiątkowana
pierwsze,
dają
one
dokładgo
nieparametrycznego
estymatora
sygnału.
Po
transformata
działa
na
czynnikach
transformaty
zzdrugie,
kilku
powodów.
Po
pierwsze,
dają
one
dokładszeregach
dowolnej
długości
(niekoniecznie
będącej
potęgą
liczby
2).
Ponadto
można
szeregach
dowolnej
długości
(niekoniecznie
długości
będącej
potęgą
liczby
2).
Ponadto
można
formuła
(12),
opisująca
odpowiedni
błąd
wynikający
z
zastosowania
transformaty
zdziesiątkowago
nieparametrycznego
estymatora
sygnału.
Po
drugie,
transformata
niezdziesiątkowana
działa
na
wykazać,
że
w
przypadku
stosowania
przekształcenia
odwrotnego
podejście
takie
wiąże
się
z
oceny
sygnału
uzyskane
tą
metodą
nie zależą
odbędącej
momentu
czasu,
w którym
rozpoczynamy
szeregach
dowolnej
długości
(niekoniecznie
długości
potęgą
liczby
2).
Ponadto
można
niejsze
estymatory
wariancji
falkowej
wykorzystywane
dalej będącej
w potęgą
operacyjnej
wersji
proponowaneszeregach
dowolnej
długości
(niekoniecznie
długości
liczby
2).
Ponadto
można
niejsze
estymatory
wariancji
falkowej
wykorzystywane
dalej
w
operacyjnej
wersji
proponowanewykazać,
że
wwsygnału
przypadku
stosowania
przekształcenia
odwrotnego
podejście
wiąże
z
wykazać,
że
przypadku
stosowania
przekształcenia
odwrotnego
podejście
takie
wiąże
się
nej.
dodatkowo,
oceny
uzyskane
tądługości
metodą
nie
zależą
od
momentu
czasu,
wtakie
którym
szeregach
dowolnej
długości
(niekoniecznie
będącej
potęgą
liczby
2).
Ponadto
można
mniejszym
błędem
średniokwadratowym
estymacji
sygnału
(patrz
Bruzda,
2011)
niż takie
pokazuje
to sięsię
wykazać,
żewspółczynników
w
przypadku
stosowania
przekształcenia
odwrotnego
podejście
wiąże
z z
wyznaczanie
falkowych,
co
wiąże
się
z niezmienniczością
transformaty
go
nieparametrycznego
estymatora
sygnału.
Po
drugie,
transformata
niezdziesiątkowana
działa
na
wykazać,
że
w
przypadku
stosowania
przekształcenia
odwrotnego
podejście
takie
wiąże
się
z
go
nieparametrycznego
estymatora
sygnału.
Po
drugie,
transformata
niezdziesiątkowana
działa
na
mniejszym
błędem
średniokwadratowym
estymacji
sygnału
(patrz
Bruzda,
2011)
niż
pokazuje
toto
mniejszym
błędem
średniokwadratowym
estymacji
sygnału
(patrz
Bruzda,
2011)
niż
pokazuje
rozpoczynamy
wyznaczanie
współczynników
falkowych,
co
wiąże
się
z
niezmienniczością
transwykazać,
że
w
przypadku
stosowania
przekształcenia
odwrotnego
podejście
takie
wiąże
się
z
formuła
(12),
opisująca
odpowiedni
błąd
wynikający
z
zastosowania
transformaty
zdziesiątkowamniejszym
błędem
średniokwadratowym
estymacji
sygnału
(patrz
Bruzda,
2011)
niżmożna
pokazuje
to
szeregach
dowolnej
długości
(niekoniecznie
długości
będącej
potęgą
liczby
2).
Ponadto
można
MODWT
względem
przesunięć
kołowych.
mniejszym
błędem
średniokwadratowym
estymacji
sygnału
(patrz
Bruzda,
2011)
niż pokazuje
pokazuje
to
szeregach
dowolnej
długości
(niekoniecznie
długości
będącej
liczby
2).
Ponadto
formuła
(12),
opisująca
odpowiedni
błąd
wynikający
zzpotęgą
zastosowania
transformaty
zdziesiątkowaformuła
(12),
opisująca
odpowiedni
wynikający
zastosowania
transformaty
zdziesiątkowaformaty
MODWT
względem
przesunięć
kołowych.
mniejszym
błędem
średniokwadratowym
estymacji
sygnału
Bruzda,
2011)
niż
to
nej. dodatkowo,
oceny
sygnału
uzyskane
tą błąd
metodą
nie
zależą
od
momentu
czasu,
wzdziesiątkowaktórym
formuła
(12),
opisująca
odpowiedni
błąd
wynikający
z(patrz
zastosowania
transformaty
wykazać,
że
w
przypadku
stosowania
przekształcenia
odwrotnego
podejście
takie
wiąże
się
z
formuła
(12),
opisująca
odpowiedni
błąd
wynikający
z
zastosowania
transformaty
zdziesiątkowawykazać,
że
w
przypadku
stosowania
przekształcenia
odwrotnego
podejście
takie
wiąże
się
z
nej.
dodatkowo,
oceny
sygnału
uzyskane
tą
metodą
nie
zależą
od
momentu
czasu,
w
którym
nej.
dodatkowo,
oceny
sygnału
uzyskane
metodą
nie
zależą
od
momentu
czasu,
w którym
formuła
(12),
opisująca
odpowiedni
błąduzyskane
wynikający
ztązastosowania
transformaty
zdziesiątkowarozpoczynamy
wyznaczanie
współczynników
falkowych,
co(patrz
wiąże
się
z od
niezmienniczością
transnej.
dodatkowo,
oceny
sygnału
tąsygnału
metodą
nie
zależą
momentu
czasu,
wto
mniejszym
błędem
średniokwadratowym
estymacji
sygnału
Bruzda,
2011)
niż
pokazuje
toktórym
nej.
dodatkowo,
oceny
sygnału
uzyskane
tą metodą
metodą
nie
zależą
od
momentu
czasu,
w którym
którym
mniejszym
błędem
średniokwadratowym
estymacji
(patrz
Bruzda,
2011)
niż
pokazuje
rozpoczynamy
wyznaczanie
współczynników
falkowych,
co
się
zczasu,
transrozpoczynamy
wyznaczanie
współczynników
falkowych,
cowiąże
wiąże
sięniezmienniczością
zniezmienniczością
niezmienniczością
transnej.
dodatkowo,
oceny
sygnału
uzyskane
tą
nie
zależą
od
momentu
w
formaty
MODWT
względem
przesunięć
kołowych.
rozpoczynamy
wyznaczanie
współczynników
falkowych,
co
wiąże
się
z
transformuła
(12),
opisująca
odpowiedni
błąd
wynikający
z
zastosowania
transformaty
zdziesiątkowarozpoczynamy
wyznaczanie
współczynników
falkowych,
co
wiąże
się
zz niezmienniczością
transformuła
(12),
opisująca
odpowiedni
błąd
wynikający
z zastosowania
transformaty
zdziesiątkowaformaty
MODWT
względem
przesunięć
kołowych.
formaty
MODWT
względem
przesunięć
kołowych.
rozpoczynamy
wyznaczanie
współczynników
falkowych,
co
wiąże
się
niezmienniczością
transformaty
MODWT
względem
przesunięć
kołowych.
nej.
dodatkowo,
oceny
sygnału
uzyskane
tą metodą
metodą
nie zależą
zależą od
od momentu
momentu czasu,
czasu, w
w którym
którym
formaty
MODWT
względem
przesunięć
kołowych.
nej.
dodatkowo,
sygnału
uzyskane
tą
nie
formaty
MODWToceny
względem
przesunięć
kołowych.
rozpoczynamy wyznaczanie
wyznaczanie współczynników
współczynników falkowych,
falkowych, co
co wiąże
wiąże się
się zz niezmienniczością
niezmienniczością transtransrozpoczynamy
86
Joanna Bruzda
Prognozowanie ii estymacja
estymacja sygnałów
sygnałów metodą
wyrównywania falkowego
falkowego
Prognozowanie
Prognozowanie i estymacja sygnałów metodą wyrównywania falkowego
Prognozowanie i estymacja sygnałów metodą wyrównywania falkowego
99
9
9
22 (
)  ~
h
~
~ˆˆ XX 
~
11 ) W
(16) (16)
 ~jjYY Y,,,
 11
 hj h1 YY2 Y(2(
W
)W
(16)
~ˆjj X
W
1

1
2
j
 YY2 ((2 jj))) ~W j ,
(16)
~ˆWX j  1 22h2 j 1
1 
(16)
W j  1 j 1 Y2 Y (
 jY ,
j )W

~ 2( j ) 
2 ~
Yt dla
jest wariancją
wariancją falkową
falkową procesu
procesu Y
dla skali
skali
gdzie  YY22 ((2 jj )) 
E
EW
W~jjYYtt YY2 2 jest
gdzie
gdziej 1 Y ( j )  E~W j t2 jest
falkową
procesu
Yt dlatYtskali
= 2 j–1
jestwariancją
wariancją
falkową
procesu
dlaλj skali
gdzie
Y
j 12 (j = 1, 2, …,


2
J).
Skorzystanie
ze
wzoru
(16)
będzie
w
praktyce
wyjest ze
wariancją
falkową
dla skali
gdzie
 2,((j…,
W
=) 
1,
…,
ze(16)
wzoru
(16)procesu
będzie wYpraktyce
wy-zaj(j=21,
J).E2,Skorzystanie
wzoru
będzie
w praktyce
wymagać
j t J). Skorzystanie
j j  2 Yj 1 (jj = 1, 2, …,
J). Skorzystanie ze
wzoru (16) będzie wt praktyce wy2 ocenami uzyskanymi na podstawie
j 1 wariancji falkowych σ 2 (λ ) ich
stąpienia
2
 YY wzoru
 j )) ich
magać
zastąpienia
wariancji
falkowych
ich
ocenami
uzyskanymi
na
 j  2 zastąpienia
(j = 1, 2,wariancji
…, J). Skorzystanie
(16)ocenami
będzie w
praktyce wyY
j ze

((
magać
falkowych
uzyskanymi
na
 Y2 (j j ) ich ocenami uzyskanymi na
magać
zastąpienia MODWT
wariancji 4falkowych
współczynników
.
5
5
2
podstawie
współczynników
MODWT
podstawie
współczynników
MODWT
..5  Ynieparametrycznej
( j ) ich ocenami estymacji
magać
zastąpienia
wariancji
falkowych
uzyskanymi
na
Proponowaną
procedurę
falkowej
sygnału
podstawie
współczynników
MODWT
.
Proponowaną procedurę
procedurę falkowej
falkowej
nieparametrycznej estymacji
estymacji sygnału
sygnału
5
Proponowaną
nieparametrycznej
podstawie
współczynników
MODWT
. dwoma
losowego
należy procedurę
uzupełnić
dalszymi
rozwiązaniami
szczegółowymi.
Proponowaną
falkowej
nieparametrycznej
estymacji
sygnału
losowego
należy uzupełnić
uzupełnić dalszymi
dalszymi
dwoma
rozwiązaniami szczegółowymi.
szczegółowymi.
Po
losowego
należy
dwoma
rozwiązaniami
Po
Po
pierwsze,
do
tej
pory
nie
dyskutowaliśmy
jeszcze
sposobu
redukcji
współProponowaną
procedurę
falkowej
nieparametrycznej
estymacji
sygnału
losowego
należy
uzupełnić
dalszymi
dwoma
rozwiązaniami
szczegółowymi.
Po
pierwsze, do
do tej
tej pory
pory nie
nie dyskutowaliśmy
dyskutowaliśmy jeszcze
jeszcze sposobu
sposobu redukcji
redukcji współczynwspółczynpierwsze,
czynników
skalujących.
W tym
zakresie
można
zaproponować
albo
pozostalosowego
należy
uzupełnić
dalszymi
dwoma
rozwiązaniami
szczegółowymi.
Po
pierwsze,
do
tej
pory
nie
dyskutowaliśmy
jeszcze
sposobu
redukcji
współczynników skalujących.
skalujących. W
W tym
tym zakresie
zakresie można
można zaproponować
zaproponować albo
albo pozostawienie
pozostawienie
ników
pierwsze,
do
tej
pory postaci
nie tym
dyskutowaliśmy
jeszcze
sposobu
redukcji
współczynwienie
ich
w niezmienionej
postaci
(por.
Percival,
Walden,
2000,
s. 424),
ników
skalujących.
W
zakresie
można
zaproponować
albo
ich
w
niezmienionej
(por.
Percival,
Walden,
2000,
s.
424),
co ma
ma
uza- co
ich w niezmienionej postaci (por. Percival, Walden, 2000, s. 424),pozostawienie
co
uzaników
skalujących.
W
tym
zakresie
można
zaproponować
albo
pozostawienie
ich
w
niezmienionej
postaci
(por.
Percival,
Walden,
2000,
s.
424),
co
ma
uzama
uzasadnienie
w przypadku
procesów
niestacjonarnych
kowariancyjnie,
sadnienie w
w przypadku
przypadku procesów
procesów niestacjonarnych
niestacjonarnych kowariancyjnie,
kowariancyjnie, albo
albo przeprzesadnienie
ich
w
niezmienionej
postaci
(por.
Percival,
Walden,
2000,
s.
424),
co
ma
uzasadnienie
w
przypadku
procesów
niestacjonarnych
kowariancyjnie,
albo
przealbo przeskalowanie
tych współczynników
ich wartości
średmtt w
skalowanie
odchyleń tych
tychodchyleń
współczynników
od ich
ich wartości
wartościod
średniej
w spospom
skalowanie
współczynników
od
średniej
sadnienie
wodchyleń
przypadku
procesów
niestacjonarnych
kowariancyjnie,
albo
przem
skalowanie
odchyleń
tych
współczynników
od
ich
wartości
średniej
w
sponiej m
w sposób
zgodny
ze
wzorem
(17),
tj.
następująco:
t
sób zgodny
zgodny
ze wzorem
wzorem (17),
(17), tj.
tj. następująco:
następująco:
t
sób
ze




skalowanie
tych(17),
współczynników
sób zgodnyodchyleń
ze wzorem
tj. następująco:od ich wartości średniej mt w spo
sób zgodny
(17),

 ~ Y
22  )
następująco:
h tj.
~ˆˆ XX ze wzorem
h
~
Y ((2
1)

Y m ,

Y
1



1
V
m
V~jt~
(17)
V jt~
mtt ,
(17)
jtˆ X mtt  1 
jt Y
Y Y (1 ) 22   V
j
h
1
~
j
1
~



Y2  m
 1 22h j 1E



V
m

V

m
,
(17)(17)

E
V
jt
t
jt
t
V
jt (
~
 m) tt 2  ~ Y
~ˆ
V jtX  mt  1 2j 1 E~VjtY jtY 1 m
(17)
t2  V jt  mt ,
 2 Ezastosowanie
co może
może mieć
mieć praktyczne
praktyczne
zastosowanie
w przypadku
przypadku procesów
procesów niestacjonarniestacjonarV jtY  mt  w
co

co
może
mieć
praktyczne
zastosowanieww przypadku
procesówniestacjonarniestacjonarco
może
mieć
praktyczne
zastosowanie
przypadku
procesów
nych
w
średniej
oraz
procesów
stacjonarnych.
nych
w średniej
orazoraz
procesów
stacjonarnych.
nych
w średniej
procesów
stacjonarnych.
conych
może
mieć
praktyczne
zastosowanie
w
przypadku
procesów
niestacjonarw średniej oraz procesów stacjonarnych.
Drugie uzupełnienie
uzupełnienie procedury
procedury estymacji
estymacji dotyczy
dotyczy sposobu
sposobu uzyskania
uzyskania końkońnychDrugie
wDrugie
średniej
oraz procesów
stacjonarnych.
uzupełnienie
procedury
estymacjidotyczy
dotyczysposobu
sposobuuzyskania
uzyskaniakońkońDrugie
uzupełnienie
procedury
estymacji
cowej
oceny
sygnału.
Z
zasady
ma
tu
zastosowanie
odwrotne
przekształcenie
cowej
oceny
sygnału.
Z
zasady
ma
tu
zastosowanie
odwrotne
przekształcenie
cowej
oceny
sygnału.
Z zasady
ma
zastosowanie
odwrotne
przekształcenie
Drugie
estymacji
dotyczy sposobu
uzyskania
końcowej
oceny
sygnału.
zasady ma
tutu zastosowanie
odwrotne
przekształcenie
falkowe,
couzupełnienie
rodzi
jednakZprocedury
potrzebę
ustalenia
przeskalowanych
wartości
współfalkowe,
co
rodzi
jednak
potrzebę
ustalenia
przeskalowanych
wartości
współfalkowe,
co
rodzi
jednak
potrzebę
ustalenia
przeskalowanych
wartości
współcowej
oceny
sygnału.
Z
zasady
ma
tu
zastosowanie
odwrotne
przekształcenie
falkowe,
co
rodzi
jednak
potrzebę
ustalenia
przeskalowanych
wartości
współczynników także
także poza
poza próbą
próbą estymacyjną,
estymacyjną, gdyż
gdyż filtry
filtry odwrotnego
odwrotnego przekształceprzekształceczynników
falkowe,
co
rodzi
jednak
potrzebę
ustalenia
przeskalowanych
wartości
współczynników
także
poza
próbą
estymacyjną,
gdyż
filtry
odwrotnego
przekształczynników
także
poza
próbą
estymacyjną,
gdyż
filtry
odwrotnego
przekształcenia falkowego
falkowego są
są symetrycznymi
symetrycznymi filtrami
filtrami nieprzyczynowymi.
nieprzyczynowymi. W
W niniejszej
niniejszej praprania
czynników
także
poza
próbą
estymacyjną,
gdyż
filtry
odwrotnego
przekształcenia
falkowego
są
symetrycznymi
filtrami
nieprzyczynowymi.
W
niniejszej
pracenia
falkowego
są
symetrycznymi
filtrami
nieprzyczynowymi.
W niniejszej
cy
proponuje
się
więc
rozwiązanie
dwojakiego
rodzaju.
Po
pierwsze,
przy
przycy proponuje się więc rozwiązanie dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, przy przynia
falkowego
są
symetrycznymi
filtrami
nieprzyczynowymi.
W
niniejszej
pracy
proponuje
się
więc
rozwiązanie
dwojakiego
rodzaju.
Po
pierwsze,
przy
przypracy
proponuje
się więc
rozwiązanieoraz
dwojakiego
rodzaju. Poii pierwsze,
przy
jęciu
niskich
poziomów
dekompozycji
oraz
filtrów falkowych
falkowych
skalujących
jęciu
niskich
poziomów
dekompozycji
filtrów
skalujących
cy
proponuje
siępoziomów
więcma
rozwiązanie
dwojakiego
rodzaju.
Po pierwsze,
przy
przyjęciu
niskich
dekompozycji
oraz
filtrów
falkowych
i
skalujących
Haara
zastosowanie
prosta
formuła
postaci
(patrz
Bruzda,
2011):
przyjęciu
niskich
poziomów
dekompozycji
oraz
filtrów
falkowych
i skalująHaara zastosowanie ma prosta formuła postaci (patrz Bruzda, 2011):
jęciu
niskich
poziomów
dekompozycji
oraz filtrów
falkowych
i skalujących
Haara
zastosowanie
ma prosta
formuła
postaci
(patrz
Bruzda,
cych
prosta formuła
postaci
(patrz2011):
Bruzda,
2011):
~ˆˆ zastosowanie
~ˆˆ ma prosta
~ˆˆ ma
ˆHaara
~
~
~
ˆ
Haara zastosowanie
formuła
postaci
(patrz
Bruzda,
2011):
(18)
Xˆ ˆ
V
VJJ~ˆ 
W
W11~ˆ 
 ...
... 
W
W~
(18)
X
Jˆ ..
J
ˆ  V  W  ...  W .
(18)
X
J
1
J
~
~
~
ˆ
ˆ
ˆprzy dekompozycji
ˆ
W szczególności,
szczególności,
jednopoziomowej
błąd
estymacji
sygnału
.
(18)
(18)
Xˆ  VJ  Wprzy

...

W
W
dekompozycji
jednopoziomowej
błąd
estymacji
sygnału
1
J
W szczególności,
przy dekompozycji
błąd wyższych
estymacji sygnału
związany
estymatorem
(18) jest dany
danyjednopoziomowej
wzorem (12),
(12), aa przy
przy
wyższych
poziozwiązany
zz estymatorem
(18)
jest
wzorem
pozioW
szczególności,
dekompozycji
jednopoziomowej
estymacji
sygnału
związany
z estymatorem
(18)
jest
dany
wzorem
(12), błąd
a przy
wyższych
poziomach
jest
od
niegoprzy
większy.
Do
oceny
sygnału
uzyskanej
wzorem
(18)
stosuje
mach
jest
od
niego
większy.
Do
oceny
sygnału
uzyskanej
wzorem
stosuje
W szczególności
przy
dekompozycji
jednopoziomowej
błąd(18)
estymacji
syzwiązany
z
estymatorem
(18)
jest
dany
wzorem
(12),
a
przy
wyższych
poziomach
jest
od
niego
większy.
Do
oceny
sygnału
uzyskanej
wzorem
(18)
stosuje
sięgnału
w etapie
etapie
postestymacyjnym
założone
proste
metody prognozowania
prognozowania
(np.
się
w
postestymacyjnym
założone
proste
metody
(np.
związany
z estymatorem
(18)
jest
dany
wzorem
(12),
a przy
wyższych
mach
od niego
większy. Do oceny
uzyskanej
(18) stosuje
się wjest
etapie
postestymacyjnym
założone
proste
metodywzorem
prognozowania
(np.
model
błądzenia
przypadkowego
czy sygnału
modele
autoregresyjne).
Niewątpliwą
model
błądzenia
przypadkowego
czy
modele
autoregresyjne).
Niewątpliwą
się
w etapie
postestymacyjnym
założone
proste metody
prognozowania
(np.
model
błądzenia
przypadkowego
czy modele
autoregresyjne).
Niewątpliwą
4Na
temat własności
DWT- i MODWT-estymatorów
wariancji falkowej
patrz np.
model
błądzenia
przypadkowego
czy modele autoregresyjne).
Niewątpliwą




 
 



Percival, Walden (2000), Rozdział VIII.
55
Na temat
temat własności
własności DWTDWT- ii ModWT-estymatorów
ModWT-estymatorów wariancji
wariancji falkowej
falkowej patrz
patrz np.
np. Percival,
Percival,
Na
5
tematRozdział
własności
DWT- i ModWT-estymatorów wariancji falkowej patrz np. Percival,
WaldenNa
(2000),
Rozdział
VIII.
Walden
(2000),
VIII.
5
Walden
(2000),
RozdziałDWTVIII. i ModWT-estymatorów wariancji falkowej patrz np. Percival,
Na temat
własności
Walden (2000), Rozdział VIII.
87
poziomach jest od niego większy. Do oceny sygnału uzyskanej wzorem (18)
stosuje się w etapie postestymacyjnym założone proste metody prognozowania (np. model błądzenia przypadkowego czy modele autoregresyjne). Niewątpliwą zaletą tego podejścia jest to, iż opiera się ono w całości na filtrach
przyczynowych i, jako takie, nie wymaga prognozowania współczynników
falkowych.
Drugie rozwiązanie polega natomiast na przeniesieniu całego procesu prognozowania do dziedziny falkowej, co wiąże się z wyznaczeniem osobnych
prognoz dla współczynników z różnych poziomów dekompozycji w horyzoncie obejmującym założony na początku horyzont predykcji i powiększonym
o okres niezbędny dla przeprowadzenia transformaty odwrotnej. Podejście to
nawiązuje więc do założenia, w myśl którego współczynniki falkowe i współczynniki skalujące można prognozować z użyciem prostszych narzędzi niż
procesy oryginalne. W praktyce – ze względu na problemy związane z koniecznością ekstrapolacji próby już na etapie estymacyjnym – zastosowanie
mogą mieć krótkie filtry Daubechies. Warto natomiast podkreślić, że w zakresie samej jedynie estymacji sygnału błąd średniokwadratowy jest tutaj niższy
od wartości danej wzorem (12).
4. Ocena własności predyktywnych
proponowanego narzędzia
W celu praktycznej weryfikacji proponowanej metody prognozowania zastosowano ją do wyznaczenia prognoz 17 szeregów gospodarczych z bazy M3-IJF-Competition. Były to szeregi o numerach: N2863–N2883, które wybrano
ze względu na to, iż wydają się one mieć stałą wartość średnią, tj. nie zawierają wyraźnej tendencji wzrostowej lub spadkowej. Metodę zaimplementowano, przyjmując pierwszy sposób podejścia do współczynników skalujących5
oraz ustalając arbitralnie stałą wygładzania na poziomie h = 0.5. Rozważono dwa najkrótsze filtry falkowe Daubechies (falkę Haara i falkę d4), po 20
prognoz w horyzoncie od jednego do pięciu okresów, wydłużając stopniowo
próbę o jedną obserwację, szacując za każdym razem wariancje falkowe i wyznaczając nowe prognozy i błędy ex post. W charakterze prostych z założenia
metod prognozowania współczynników transformaty MODWT oraz oszaco 5 W istocie, dalsze wyniki przeprowadzonego badania wskazują, że drugi sposób
potraktowania tych współczynników, tj. przyjęcie formuły (17) z wartością m szacowaną
na poziomie średniej arytmetycznej szeregu, dostarcza jeszcze bardziej przekonywających
wyników na rzecz proponowanej tutaj metody.
88
Joanna Bruzda
wanego sygnału przyjęto modele takie jak błądzenie przypadkowe oraz modele autoregresyjne dla poziomów i przyrostów z liczbą opóźnień ustaloną
zgodnie ze wskazaniem kryterium AIC6. W przypadku falki Haara zastosowano podejście bez inwersji (patrz wzór (18)) oraz z inwersją. Przyjęto do pięciu
poziomów dekompozycji w metodzie bez inwersji, do czterech w metodzie
z inwersją przy zastosowaniu falki Haara i do dwóch – w metodzie z inwersją
przy zastosowaniu falki d4. Należy dodać, że prognozowane szeregi czasowe
mają długości w przedziale: 76–79, tak więc długość pierwszej próby będącej
podstawą estymacji sygnału była liczbą z przedziału 52–55. Dla porównania
zastosowano także klasyczne podejście w postaci modelu błądzenia przypadkowego, modelu wyrównywania wykładniczego Browna z optymalizowaną
stałą wygładzania i wartością początkową identyczną z pierwszą obserwacją
oraz modeli autoregresji dla poziomów i przyrostów dla oryginalnych (nieprzekształconych) danych. W Tabeli 1 prezentuje się średniokwadratowe błędy dla prognoz jednokrokowych, które to prognozy są najczęściej wykorzystywane w logistyce, np. w kontekście optymalizacji rozmieszczenia towarów
w magazynie. Należy dodać, że przewaga proponowanego podejścia nad metodami klasycznymi była bardziej widoczna dla dłuższych horyzontów. Dwa
najlepsze rezultaty dla każdego szeregu wyróżniono tłustym drukiem.
Wyniki badania można podsumować następująco. Klasyczne metody
prognozowania pozwoliły osiągnąć najmniejszy średniokwadratowy błąd
prognozy tylko w czterech przypadkach spośród 17 przebadanych. Najlepsze
wyniki osiągnięto, stosując falkową wersję wyrównywania wykładniczego realizowaną za pomocą metody bez inwersji, która w wielu sytuacjach pozwoliła znacznie zredukować błąd prognoz. Tylko w jednym przypadku klasyczne wyrównywanie wykładnicze dostarczyło prognoz o mniejszym średnim
błędzie. Metody z inwersją uplasowały się na drugiej pozycji, przy czym nie
daje się zaobserwować wyraźnej przewagi falki Haara lub falki d4. Ponadto
można zauważyć, że dobre prognozy uzyskane za pomocą falki d4 wydają się
korespondować z odpowiednimi prognozami uzyskanymi metodą z inwersją
za pomocą falki Haara, ale dla wyższych poziomów dekompozycji.
Zaprezentowany przykład wskazuje, że podejście do prognozowania sugerowane w niniejszej pracy jest obiecujące i może stanowić alternatywę względem klasycznych metod wygładzania szeregów. Do zastosowań praktycznych
należy zarekomendować metodę bez inwersji wymagającą użycia falki Haara.
Kolejne badania empiryczne na tym samym i rozszerzonym zestawie danych,
6 Wskazania uzyskane kryterium Schwartza nie różniły się od tych uzyskanych kryterium Akaike’a. Maksymalna liczba opóźnień wynosiła 8.
89
nieprzytaczane w tym artykule, wskazują także, że dalszą poprawę przynosi
wygładzenie współczynników skalujących oraz, co jest oczywiste, optymalizacja stałej h i poziomu dekompozycji, wymagająca podziału próby estymacyjnej na dwie części. W dalszych badaniach zwraca uwagę także fakt, że
przyjęcie stałej wygładzania h na poziomie 1, co w przybliżeniu odpowiada
metodzie falkowej eliminacji progowej, dostarcza wyraźnie gorszych wyników niż te przytaczane w pracy, prowadząc w mniejszej liczbie przypadków
do dominacji nad metodami klasycznymi.
Podsumowanie
Metoda prognozowania zaproponowana w niniejszym artykule zakłada, że
obserwowane szeregi gospodarcze są realizacjami procesów będących sumą
losowego (stacjonarnego lub niestacjonarnego) sygnału i szumu będącego
procesem czysto losowym. Ważnym etapem procedury prognostycznej jest tu
nieparametryczna estymacja sygnału z użyciem metod falkowych. Do wygładzonych szeregów stosuje się proste narzędzia prognostyczne, takie jak metoda naiwna czy modele autoregresyjne. Podstawową zaletą takiego podejścia
jest redukcja złożoności obliczeniowej wynikająca z obejścia konieczności
estymacji parametrów modeli strukturalnych szeregów czasowych z użyciem
takich metod, jak filtracja Kalmanowska. Jednym z możliwych obszarów zastosowań tej metody są prognozy procesów nieliniowych generowanych według prostych modeli typu STAR czy SETAR, zanieczyszczonych dodatkowo
szumem białym, jednakże interesujące wyniki otrzymuje się także w przypadku prognozowania procesów liniowych.
Zaprezentowana w artykule analiza empiryczna dostarczyła obiecujących
wyników pozwalających na zarekomendowanie do zastosowań praktycznych
wariantu metody opartej na falce Haara, który nie wymaga prognozowania
współczynników transformaty falkowej. Dalszą poprawę metody można uzyskać, optymalizując stałą wygładzania h i liczbę poziomów dekompozycji
falkowej oraz – w przypadku procesów stacjonarnych bądź trendo-stacjonarnych – stosując, obok przeskalowywania współczynników falkowych, także
redukcję współczynników skalujących. Wydaje się, że proponowana metoda
w praktyce może dominować nad innymi mechanicznymi podejściami do prognozowania w rodzaju wyrównywania wykładniczego i średnich ruchomych
z arbitralnie przyjmowanym systemem wag. Ze względu na fakt, że uniwersalność tego podejścia nie jest okupiona dużą złożonością obliczeniową, metodę tę można zarekomendować do zastosowań w ramach automatycznych
systemów prognostycznych.
N2867
N2866
N2865
N2864
N2863
(H5)
152.0
(H5)
89.31
(iH4)
72.74
(iH4)
61.73
(H1)
131.4
(H5)
36.55
(H5)
29.86
(H1)
90.53
(H1)
31.16
(iH4) >>
(iH4)
38.47
(H1)
29.15
(H5)
19.17
(H5)
5.736
(iH4)
14.65
(iH4)
15.55
(H1)
5.522
(H5)
19.23
(H5)
11.02
(H1)
5.761
(H1)
12.71
(iH4)
28.48
(iH4)
30.93
(H1)
11.03
(H5)
23.45
(H5)
21.59
AR
(H1)
18.14
(H1)
21.80
RW
(H5)
131.3
(H1)
122.5
(iH4)
52.69
(H5)
32.55
(H1)
29.14
(iH4)
16.56
(H5)
26.10
(H1)
6.912
(iH4)
13.52
(H5)
17.68
(H1)
13.12
(iH4)
23.51
(H5)
20.58
(H1)
17.30
∆AR
(iH1)
91.79
(H2)
89.28
(D1)
49.62
(iH1)
38.65
(H2)
29.44
(D1)
7.610
(iH1)
7.035
(H2)
5.734
(D1)
14.00
(iH1)
12.01
(H2)
11.04
(D1)
39.39
(iH1)
28.34
(H2)
21.99
RW
(iH1)
130.4
(H2)
130.3
(D1)
42.00
(iH1)
36.70
(H2)
32.25
(D1)
7.459
(iH1)
4.830
(H2)
5.216
(D1)
13.79
(iH1)
12.63
(H2)
12.55
(D1)
27.33
(iH1)
21.95
(H2)
18.80
AR
RW
(iH1)
120.0
(H2)
119.1
(D1)
41.71
(iH1)
34.62
(H2)
30.06
(D1)
8.872
(iH2)
85.83
(H3)
89.11
(D2)
80.75
(iH2)
49.16
(H3)
29.92
(D2)
14.88
(iH2)
9.175
(H3)
5.802
(H2)
6.649
(iH1)
7.515
(D2)
21.53
(iH2)
14.00
(H3)
11.04
(D2)
63.15
(iH2)
32.67
(H3)
21.68
(D1)
13.91
(iH1)
12.55
(H2)
13.03
(D1)
21.99
(iH1)
19.20
(H2)
17.02
∆AR
Tabela 1. Średniokwadratowe błędy prognoz na jeden okres w przód
AR
(iH2)
121.1
(H3)
130.2
(D2)
61.67
(iH2)
42.40
(H3)
32.69
(D2)
8.917
(iH2)
4.719
(H3)
6.330
(D2)
15.68
(iH2)
13.21
(H3)
12.86
(D2)
43.30
(iH2)
26.24
(H3)
18.98
∆AR
RW
(iH2)
109.3
(H3)
119.8
(D2) >>
(iH2)
40.32
(H3)
30.20
(iH3)
88.23
(H4)
89.10
27.22
(iH3)
73.44
(H4)
29.94
5.594
(iH3)
20.25
(iH2)
6.904
(D2)
84.70
(H4)
5.791
11.04
(iH3)
15.61
(H4)
11.03
20.10
(iH3)
31.40
(H4)
21.59
(H3)
7.692
(D2)
25.11
(iH2)
13.42
(H3)
12.80
(D2)
91.57
(iH2)
23.83
(H3)
16.89
AR
(iH3)
121.3
(H4)
130.5
32.35
(iH3)
52.67
(H4)
34.02
6.839
(iH3)
12.56
(H4)
9.509
13.26
(iH3)
14.85
(H4)
13.15
18.81
(iH3)
36.61
(H4)
19.22
∆AR
(iH3)
103.5
(H4)
118.6
29.41
(iH3)
41.13
(H4)
29.50
7.249
(iH3)
8.079
(H4)
12.29
13.72
(iH3)
14.90
(H4)
13.21
17.64
(iH3)
33.48
(H4)
17.08
29.98
5.610
11.04
20.10
ES
[90]
N2872
N2871
N2870
N2869
N2868
(H1)
33.61
(iH4)
15.63
(iH4)
23.14
(H1)
27.49
(H5)
12.63
(H5)
16.13
(iH4)
10.44
(iH4)
8.211
(H1)
9.660
(H5)
7.308
(H5)
8.881
(H1)
16.29
(H1)
7.899
(iH4)
20.21
(iH4)
20.13
(H1)
9.248
(H5)
14.85
(H5)
20.98
(iH4)
30.91
(iH4)
41.36
(H1)
11.68
(H5)
19.30
(H5)
31.14
(H1)
21.66
(H1)
17.06
(H1)
31.88
AR
(iH4)
119.6
RW
(iH4)
100.1
Cd. tabeli 1
∆AR
(H1)
33.63
(iH4)
13.27
(H5)
10.60
(H1)
10.02
(iH4)
8.199
(H5)
6.404
(H1)
7.653
(iH4)
19.07
(H5)
18.96
(H1)
13.11
(iH4)
21.32
(H5)
14.63
(H1)
15.89
(iH4)
105.8
RW
(H2)
27.17
(D1)
31.25
(iH1)
22.65
(H2)
16.31
(D1)
10.65
(iH1)
9.671
(H2)
8.910
(D1)
35.46
(iH1)
26.26
(H2)
21.22
(D1)
60.51
(iH1)
42.68
(H2)
31.33
(D1)
83.06
AR
(H2)
33.58
(D1)
13.43
(iH1)
11.25
(H2)
10.05
(D1)
9.247
(iH1)
8.940
(H2)
7.092
(D1)
14.20
(iH1)
12.28
(H2)
11.62
(D1)
24.54
(iH1)
19.39
(H2)
16.28
(D1)
120.1
(H2)
33.29
(D1)
12.36
(iH1)
9.599
(H2)
10.28
(D1)
10.59
(iH1)
8.198
(H2)
7.485
(D1)
16.69
(iH1)
14.41
(H2)
13.11
(D1)
23.03
(iH1)
16.56
(H2)
14.57
(D1)
110.7
∆AR
RW
(H3)
26.95
(D2)
48.69
(iH2)
25.07
(H3)
16.16
(D2)
9.682
(iH2)
7.496
(H3)
8.899
(D2)
31.13
(iH2)
20.83
(H3)
21.05
(D2)
54.31
(iH2)
33.74
(H3)
31.19
(D2)
70.73
AR
(H3)
34.90
(D2)
20.15
(iH2)
11.73
(H3)
10.32
(D2)
8.063
(iH2)
8.595
(H3)
6.995
(D2)
19.03
(iH2)
14.46
(H3)
12.03
(D2)
40.40
(iH2)
25.10
(H3)
13.98
(D2)
92.58
∆AR
(H3)
34.80
(D2)
68.85
(iH2)
11.02
(H3)
10.43
(D2)
18.02
(iH2)
7.060
(H3)
6.840
(D2)
54.14
(iH2)
14.15
(H3)
12.59
(D2)
98.95
(iH2)
20.67
(H3)
13.13
(D2)
99.06
RW
(H4)
26.84
14.79
(iH3)
20.82
(H4)
16.14
9.376
(iH3)
7.916
(H4)
8.885
20.57
(iH3)
18.86
(H4)
21.01
29.27
(iH3)
30.46
(H4)
31.17
96.99
AR
(H4)
36.56
9.497
(iH3)
13.17
(H4)
12.49
7.174
(iH3)
7.485
(H4)
7.023
11.46
(iH3)
14.86
(H4)
12.11
16.32
(iH3)
32.74
(H4)
13.43
134.5
∆AR
(H4)
35.22
9.913
(iH3)
12.18
(H4)
12.94
7.721
(iH3)
8.070
(H4)
6.089
13.07
(iH3)
12.45
(H4)
13.73
17.20
(iH3)
21.54
(H4)
12.65
126.0
ES
14.79
9.378
20.57
29.27
102.1
[91]
N2876
N2875
N2874
N2873
(H5)
0.8193
(H5)
0.2645
(iH4)
28.98
(iH4)
27.02
(H1)
0.3910
(H5)
31.03
(H5)
22.99
(H1)
0.2579
(H1)
22.87
(iH4)
12.60
(iH4)
15.17
(H1)
23.31
(H5)
14.49
(H5)
13.90
(iH4)
19.96
(iH4)
22.75
(H1)
10.63
(H5)
19.92
(H5)
13.63
(H1)
14.31
(H1)
12.57
(iH4)
48.88
(iH4)
34.90
(H1)
13.82
(H5)
39.33
(H5)
38.95
(H5)
26.83
(H5)
0.7263
(H1)
0.4298
(iH4)
26.83
(H5)
36.08
(H1)
23.85
(iH4)
10.61
(H5)
12.64
(H1)
11.39
(iH4)
10.89
(H5)
18.42
(H1)
11.95
(iH4)
35.47
∆AR
AR
RW
Cd. tabeli 1
(iH1)
0.3753
(H2)
0.2681
(D1)
35.93
(iH1)
27.65
(H2)
23.40
(D1)
27.76
(iH1)
19.40
(H2)
14.23
(D1)
21.08
(iH1)
17.67
(H2)
13.82
(D1)
34.69
(iH1)
31.22
RW
(iH1)
0.4717
(H2)
0.4002
(D1)
24.96
(iH1)
22.80
(H2)
22.99
(D1)
13.89
(iH1)
12.26
(H2)
10.43
(D1)
13.88
(iH1)
13.42
(H2)
12.83
(D1)
35.40
(iH1)
31.72
AR
(iH1)
0.5261
(H2)
0.4381
(D1)
21.26
(iH1)
23.12
(H2)
25.58
(D1)
15.36
(iH1)
13.37
(H2)
11.25
(D1)
12.45
(iH1)
12.34
(H2)
12.02
(D1)
35.96
(iH1)
30.14
∆AR
(iH2)
0.5624
(H3)
0.2700
(D2)
54.46
(iH2)
31.54
(H3)
23.07
(D2)
42.27
(iH2)
21.47
(H3)
13.96
(D2)
29.92
(iH2)
20.71
(H3)
13.62
(D2)
42.59
(iH2)
33.53
RW
(iH2)
0.5739
(H3)
0.4173
(D2)
30.40
(iH2)
22.63
(H3)
24.80
(D2)
22.17
(iH2)
12.45
(H3)
10.18
(D2)
17.53
(iH2)
13.78
(H3)
13.11
(D2)
38.59
(iH2)
33.90
AR
(iH2)
0.5940
(H3)
0.4705
(D2)
90.44
(iH2)
25.07
(H3)
23.64
(D2)
47.24
(iH2)
14.46
(H3)
11.03
(D2)
44.81
(iH2)
12.13
(H3)
12.49
(D2)
84.45
(iH2)
31.60
∆AR
(iH3)
0.7187
(H4)
0.2668
22.33
(iH3)
31.23
(H4)
23.00
13.23
(iH3)
18.09
(H4)
13.91
13.48
(iH3)
15.83
(H4)
13.63
27.67
(iH3)
36.21
RW
(iH3)
0.9584
(H4)
0.4496
24.81
(iH3)
30.92
(H4)
24.72
10.68
(iH3)
12.05
(H4)
10.60
12.46
(iH3)
14.77
(H4)
17.79
35.16
(iH3)
35.65
AR
(iH3)
0.9264
(H4)
0.4684
25.70
(iH3)
32.70
(H4)
26.84
11.84
(iH3)
12.72
(H4)
11.51
12.48
(iH3)
13.25
(H4)
13.52
34.79
(iH3)
30.99
∆AR
22.33
13.23
13.58
27.98
ES
[92]
(H5)
0.6210
(H5)
0.5616
(iH4)
0.4715
(H5)
0.3946
(iH4)
0.5448
(iH4)
0.5604
(H1)
0.4870
(iH4)
0.1298
(H1)
0.4114
(iH4)
0.1202
(iH4)
0.1302
(H5)
0.2484
(H1)
0.1091
(iH4)
0.3207
(H5)
0.3218
(H1)
0.2228
(H1)
0.4086
(H5)
0.2472
(H5)
0.1170
(iH4)
0.7351
(iH4)
0.2110
(H1)
0.1148
(H5)
0.3042
(H5)
0.2167
(H1)
0.1193
(H1)
0.2182
(H1)
0.2227
∆AR
(iH4)
0.8848
RW
(D1)
0.5464
(iH1)
0.4825
(H2)
0.4113
(D1)
0.1256
(iH1)
0.1121
(H2)
0.1214
(D1)
0.2347
(iH1)
0.2392
(H2)
0.2184
(D1)
0.4820
AR
(D1)
0.4436
(iH1)
0.4182
(H2)
0.4331
(D1)
0.1037
(iH1)
0.1137
(H2)
0.1088
(D1)
0.2759
(iH1)
0.2316
(H2)
0.2297
(D1)
0.5512
(D1)
0.5311
(iH1)
0.4784
(H2)
0.5061
(D1)
0.1202
(iH1)
0.1177
(H2)
0.1126
(D1)
0.2336
(iH1)
0.2225
(H2)
0.2325
(D1)
0.6092
∆AR
RW
(D2)
0.8003
(iH2)
0.6169
(H3)
0.3998
(D2)
0.3266
(iH2)
0.1766
(H3)
0.1179
(D2)
0.1883
(iH2)
0.2100
(H3)
0.2166
(D2)
0.9702
AR
(D2)
0.5214
(iH2)
0.4434
(H3)
0.4259
(D2)
0.1548
(iH2)
0.1160
(H3)
0.1028
(D2)
0.3473
(iH2)
0.2566
(H3)
0.2349
(D2)
0.9011
∆AR
(D2)
1.0135
(iH2)
0.5194
(H3)
0.5106
(D2)
0.2594
(iH2)
0.1514
(H3)
0.1141
(D2)
0.2142
(iH2)
0.2119
(H3)
0.2311
(D2)
1.998
RW
0.4064
(iH3)
0.6196
(H4)
0.3959
0.1281
(iH3)
0.1200
(H4)
0.1175
0.2348
(iH3)
0.1806
(H4)
0.2167
0.2425
AR
0.4246
(iH3)
0.4303
(H4)
0.4421
0.1177
(iH3)
0.1105
(H4)
0.1117
0.2326
(iH3)
0.2915
(H4)
0.3493
0.4131
∆AR
0.5029
(iH3)
0.4815
(H4)
0.5401
0.1030
(iH3)
0.1350
(H4)
0.1284
0.2253
(iH3)
0.1980
(H4)
0.2211
0.4646
ES
0.5172
0.1217
0.2033
0.4347
(H1)–(H5) – metoda oparta na falce Haara bez inwersji; (iH1)–(iH4) – metoda oparta na falce Haara z inwersją; (D1)–(D2) – metoda
oparta na falce d4 z inwersją; liczby w nawiasach oznaczają poziom dekompozycji; RW – prognoza z modelu błądzenia przypadkowego; AR – prognoza z modelu autoregresji; ∆AR – prognoza z modelu autoregresji dla przyrostów; ES – wyrównywanie wykładnicze;
‘>>’ oznacza wartość o co najmniej dwa rzędy wielkości przewyższającą pozostałe wartości błędów; wszystkie wielkości przemnożono
przez 0.0001.
N2879
N2878
N2877
AR
(iH4)
0.8457
RW
(iH4)
0.8184
Cd. tabeli 1
[93]
94
Joanna Bruzda
Literatura
Alrumaih R. M., Al-Fawzan M. A. (2002), Time Series Forecasting Using Wavelet
Denoising, Journal of King Saudi University, Engineering Sciences, 14, 221–
–234.
Arino M. (1995), Time Series Forecasts via Wavelets: An Application to Car Sales
in the Spanish Market, Discussion Paper No. 95–30, Institute of Statistics and
Decision Sciences, Duke University.
Augustyniak P. (2003), Transformacje falkowe w zastosowaniach elektrodiagnostycznych, Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, AGH, Kraków.
Bruzda J. (2011), Wavelet Analysis in Economic Applications, monografia w przygotowaniu.
Chen H., Vidacovic B., Mavris D. (2004), Multiscale Forecasting Method using
ARMAX Models, Biomedical Engineering Technical Report No. 30/2004,
Georgia Institute of Technology.
Conejo A. J., Plazas M. A., Espínola R., Molina A. B. (2005), Day-Ahead Electricity
Price Forecasting Using the Wavelet Transform and ARIMA Models, IEEE
Transactions on Power Systems, 20, 1035–1042.
Ferbar L., Čreslovnik D., Mojškerc B., Rajgelj M. (2009), Demand Forecasting Methods in a Supply Chain: Smoothing and Denoising, International Journal of
Production Economics, 118, 49–54.
Fernandez V. (2008), Traditional versus Novel Forecasting Techniques: How Much
do We Gain?, Journal of Forecasting, 27, 637–648.
Fryźlewicz P., Van Bellegem S., von Sachs R. (2003), Forecasting Nonstationary
Time Series by Wavelet Process Modelling, Annals of the Institute of Statistical Mathematics, 55, 737–764.
Kaboudan M. (2005), Extended Daily Exchange Rates Forecasts Using Wavelet Temporal Resolution, New Mathematics and Natural Computation, 1, 79–107.
Makridakis S., Hibon M. (2000), The M3-Competition: Results, Conclusions and Implications, International Journal of Forecasting, 16, 451–476.
Minu K. K., Lineesh M. C., Jessy John C. (2010), Wavelet Neural Networks for Nonlinear Time Series Analysis, Applied Mathematical Sciences, 4, 2485–2495.
Nason G. P. (2008), Wavelet Methods in Statistics with R, Springer-Business Media,
New York.
Percival D. B., Walden A. T. (2000), Wavelet Methods for Time Series Analysis, Cambridge University Press, Cambridge.
Renaud O., Starck J.-L., Murtagh F. (2002), Wavelet-based Forecasting of Short and
Long Memory Time Series, Working Paper No. 2002.04, University of Geneva.
95
Schlüter S., Deuschle C. (2010), Using Wavelets for Time Series Forecasting – Does
it Pay Off?, Diskussionspapier No. 4/2010, Institut für Wirtschaftspolitik und
Quantitative Wirtschaftsforschung, Friedrich-Alexander-Universität.
Wong H., Ip W.-C., Xie Z., Lui X. (2003), Modelling and Forecasting by Wavelets, and
the Application to Exchange Rates, Journal of Applied Statistics, 30, 537v553.
Forecasting via wavelet smoothing
A b s t r a c t. In the paper we discuss existing techniques for univariate time series
forecasting based on the wavelet transform and introduce also a new method of forecasting with wavelets. The new approach is based on a nonparametric estimation of
a stochastic signal via a wavelet smoothing. The method can be thought of as a wavelet variant of the exponential smoothing, which is, however, much more universal,
being at the same time relatively computationally efficient. Our empirical verification
based on 17 time series from the M3-JIF-Competition database provides very promising results, confirming the practical relevance of the suggested approach.
K e y w o r d s: wavelet forecasting, nonparametric signal estimation, wavelet
smoothing.
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach
Artur Jacek Kożuch
Monika Wakuła
Rachunkowość jako źródło informacji
o kosztach w procesie zarządzania
jednostką samorządu terytorialnego
Z a r y s t r e ś c i. Stopniowa zmiana systemu zarządzania jednostkami samorządu
terytorialnego powoduje wzrost potrzeb informacyjnych generowanych przez rachunkowość. Oczekuje się od niej jednoznacznego określenia kryteriów identyfikacji, pomiaru, klasyfikacji i grupowania zasobów kontrolowanych i konsumowanych
przez jednostki samorządu terytorialnego. Celem tego jest umożliwienie efektywnego
zarządzania sektorem publicznym i dopełnienie obowiązków wynikających z zastosowania zasady memoriałowej w ewidencji księgowej. Według tej zasady podstawą oceny skuteczności prowadzonej gospodarki finansowej jest ujmowanie w księgach rachunkowych kosztów związanych z realizacją danego zadania budżetowego
w okresach, w których one faktycznie zostały poniesione, a nie w momencie przekazania środków finansowych na dany tytuł wydatkowania.
S ł o w a k l u c z o w e: rachunkowość, informacja, zasada memoriałowa, koszt.
WSTĘP
Postępujący rozwój gospodarki rynkowej, decentralizacja władzy państwowej polegająca na przekazywaniu części zadań publicznych samorządom oraz
98
stopniowa ewolucja systemu zarządzania sektorem publicznym polegająca na
wdrożeniu Zasad Nowego Zarządzania Publicznego wpływają na wzrost potrzeb informacyjnych zgłaszanych wobec rachunkowości. Nowe wymagania
stawiane przed rachunkowością sektora budżetowego wymuszają klarowne
i jednoznaczne określenie kryteriów identyfikacji, pomiaru, klasyfikacji i grupowania zasobów kontrolowanych i konsumowanych przez jednostki tego
sektora. Ma to z jednej strony umożliwić efektywne zarządzanie sektorem publicznym, a z drugiej strony dopełnić obowiązków wynikających z opartych
na zasadzie memoriałowej nowoczesnych systemów rachunkowości.
Celem niniejszego opracowania jest próba identyfikacji obszarów rachunkowości jednostek samorządu terytorialnego, w których należałoby wprowadzić zmiany, aby informacje z niej płynące były w pełni przydatne w procesie
nowego zarządzania co w konsekwencji wpłynie na bardziej efektywne wykorzystanie zasobów.
1. POJĘCIE I ISTOTA KOSZTÓW
W PROCESIE ZARZĄDZANIA
JEDNOSTKĄ SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO
Jednostki samorządu terytorialnego mają za zadanie zaspokajać potrzeby
mieszkańców zamieszkujących teren ich wspólnoty. Aby to zrealizować, wykorzystują szeroką gamę usług publicznych, do świadczenia, których potrzebne są im różne zasoby i umiejętności. Ich różnorodność oraz niepowtarzalność
powoduje, że są one wyróżnikiem organizacji, a jednocześnie determinują
skuteczność i sprawność jej działania. Posiadanie i wykorzystanie odpowiedniego zbioru czynników wytwórczych, które przekształcane są w odpowiednie dobra i usługi, stanowi podstawę sprawnego funkcjonowania każdej organizacji.
Zapewnienie potencjału rozwojowego1 niezbędnego do osiągnięcia głównych celów organizacji wymaga wyposażenia ich w odpowiednie środki finansowe. Powoduje to zmianę spojrzenia na główne zadania realizowane w organizacji, do których należy zaliczyć w szczególności maksymalizację wartości
przyszłych wpływów pieniężnych netto, lub bardziej precyzyjnie – wartości
bieżącej przyszłych wpływów pieniężnych (Drury, 2002, s. 25). W jednostkach samorządu terytorialnego wpłynie to na poprawę jakości i asortymen 1 Możliwości, zdolności i użyteczności zawarte w posiadanych zasobach, a także
umiejętne korzystanie z zasobów otoczenia.
Rachunkowość jako źródło informacji o kosztach...
99
tu świadczonych usług publicznych. Jest to niezwykle istotne gdyż potrzeby
społeczeństwa są nieograniczone, ciągle się zmieniają i muszą być zaspokajane nieprzerwanie (Flejterski, Panasiuk, Perenc, Rosa, 2005, s. 452).
Istotnym zagadnieniem w każdej organizacji, w tym również samorządowej, jest proces ustalania kosztów realizacji zadań i związanych z nimi wydatków. Punktem wyjścia dla zamierzeń opisanych w planach, jako rezultaty
działań powinny być cechy i funkcje realizowanych usług, które zaspokoją potrzeby wspólnoty. Wskażą one bowiem zasoby, jakie powinny zostać zużyte,
oraz sposoby, jak należy je powiązać, by osiągnięte rezultaty w jak najlepszy
sposób zaspokajały określone potrzeby. Przeprowadzone badania oczekiwań
oraz ich analiza dadzą informacje o zużyciu zasobów będących w dyspozycji
jednostki, czyli o wysokości kosztów własnych. Koszty te stanowią wyrażone w pieniądzu celowe zużycie czynników produkcji oraz niektóre wydatki
niestanowiące ich zużycia (np. ubezpieczenia, podatki, opłaty, a w przypadku
JST również udzielone dotacje lub inne świadczenia finansowane z budżetu),
których efektem jest użyteczny produkt lub usługa.
Koszty to kategoria ekonomiczna, której przypisuje się charakter pierwotności względem uzyskiwanych efektów. Powoduje to, że są one podstawą
procesów informacyjno-decyzyjnych we wszystkich organizacjach, niezależnie od celu, jaki chcą zrealizować. Wysokość kosztów w JST jest odpowiedzią
na pytanie, czy wytworzenie pewnej liczby usług publicznych o określonym
poziomie społecznej korzystności stanowi w oczach społeczności usprawiedliwienie dla zużycia ograniczonych zasobów. Podejmując określoną działalność, organizacja winna zatem rozważać również koszty utraconych korzyści (Obłój, 2000, s. 25–26), które wyrażają niezrealizowane efekty z innych
możliwych do uzyskania przy wykorzystaniu tych samych zasobów działań.
Prowadzi to do obowiązku wykorzystywania w ocenie efektywności prowadzonej działalności porównań ponoszonych kosztów nie tylko z osiąganymi
efektami, ale również z kosztami utraconych możliwości. Jest to szczególnie ważne w organizacjach publicznych, w których istnieją znaczne trudności
z pomiarem uzyskiwanych efektów.
Od pojęcia koszt należy odróżnić pojęcie wydatek. Wydatek oznacza
wszelkie zmniejszenia środków pieniężnych.
Informacje o wysokości ponoszonych kosztów mają podstawowe znaczenie dla zarządzania każdą organizacją. Wynika to z faktu, że w nich znajduje
się odzwierciedlenie jakości pracy na wszelkich odcinkach działalności (Nowak, Piechota, Wierzbiński, 2004, s. 23).
Na podstawie przedstawionych wyżej zależności można stwierdzić, że
koszty własne są związane z ponoszonymi wydatkami, choć nie wszystkie
100
wydatki mają charakter kosztów – wynika to z faktu, że pojęcie „wydatki” jest
szersze od pojęcia „koszty”, gdyż charakter kosztów mają tylko te wydatki,
które związane są ze zużyciem zasobów (np. nie są kosztami wydatki związane ze spłatą raty kredytu) (Gabrusewicz, Kamela-Sowińska, Poetschke, 2000,
s. 47–48).
Kolejnym wnioskiem wnikającym z zależności pomiędzy pojęciem kosztu a wydatku jest to, że powstawanie kosztów własnych może być niezależne
w czasie od dokonywania wydatków – zużycie zasobów jest ściśle powiązane z działalnością jednostki, a więc konkretnymi przedziałami czasowymi;
zależność ta nie dotyczy czasu zapłaty (dokonania wydatku), co powoduje
rozbieżności między momentem powstania kosztu i wydatku (Gabrusewicz,
Kamela-Sowińska, Poetschke, 2000, s. 47–48).
Omawiana zależność wskazuje również, że wydatki nie są związane ze
zużyciem zasobów, ale wycena ponoszonych kosztów opiera się z reguły na
dokonywanych wydatkach – tym sposobem ustalenie kosztów poniesionych
w związku z realizacją celów następuje przez wycenę zużytych zasobów, której dokonuje się zwykle na podstawie ceny nabycia (Gabrusewicz, Kamela-Sowińska, Poetschke, 2000, s. 47–48).
Specyficzny charakter jednostek samorządu terytorialnego powoduje, że
w długim okresie zależność pomiędzy wpływami pieniężnym netto a uzyskiwanymi efektami z prowadzonej działalności powinna osiągnąć wartość
równą zero. Jest to podstawa do oceny prawidłowości w relacji wydatki-koszty własne. Wymagane jest, by w długim okresie, wydatki ponoszone w toku
realizacji określonego działania odpowiadały kosztom tego działania2. Jednocześnie przedstawiona definicja kosztów nakazuje między innymi, że dla
zaliczenia wydatku do kosztów nieodzowne jest, by były one ponoszone celowo i dla uzyskania społecznie użytecznego efektu. Jeśli więc w ostatecznym
rozrachunku przedstawiona równość zostanie zachwiana, to poniesionych
wydatków nie można uznać za celowe lub w efekcie końcowym nie moż 2Relacja ta dotyczy tylko kosztów własnych i dlatego do kategorii wydatki zalicza
się tylko te, które poniesiono ze środków własnych organizacji, np. nie można zaliczyć tu
wydatków dokonywanych przy użyciu środków finansowych pochodzących z zaciągniętego kredytu, a za wydatki będą w takiej sytuacji uznane spłacane raty, które finansowane
są z wypracowanych (pozyskanych) w toku działalności środków własnych (inne podejście spowodowałoby podwójne liczenie kwot wydatkowanych z kredytu na finansowanie
działania i rat kredytu spłacanych właścicielowi kapitału). Rozbieżności mogą również
powstać, gdy w realizacji działań wykorzystane zostaną czynniki produkcji otrzymane
nieodpłatnie (brak wydatku), ale ich oceny można dokonać na postawie analizy odchyleń
pomiędzy wydatkami i kosztami.
101
na doszukać się użyteczności (odpowiedniego poziomu zaspokojenia potrzeb
ludzkich) zrealizowanych usług. Tego typu wydatki sklasyfikować należy jako
straty, a ich występowanie będzie wskaźnikiem braku racjonalności działania
jednostek samorządu terytorialnego oraz pozwoli ocenić jakość planowania
działań w tych jednostkach.
2. RACHUNKOWOŚĆ JAKO SYSTEM INFORMACYJNY
Z analizy definicji rachunkowości formułowanych przez różnych autorów
wynika, że jest ona procesem ciągłej identyfikacji, pomiaru, klasyfikacji, grupowania, rejestracji i prezentacji informacji w mierniku pieniężnym dla szerokiego zakresu celów informacyjnych i kontrolnych, ustalania i planowania
wyników działania, stanu posiadanych zasobów i źródeł ich finansowania oraz
sporządzania różnego rodzaju sprawozdań (Sawicki, 2002, s. 18; Hendriksen,
van Berda, 2002, s. 1; Winiarska, 2000, s. 34). Przedmiotem rachunkowości
są zjawiska i procesy gospodarcze związane z ruchem i finansowaniem środków, podmiotem zaś wszystkie jednostki prowadzące rachunkowość, które
zostały wyodrębnione majątkowo, a powierzony im majątek osób prawnych
bądź fizycznych stanowi materialną podstawę ich działalności. Informacje
dostarczane przez rachunkowość umożliwiają syntetyczne wyrażenie stopnia
realizacji celów oraz efektów działalności jednostek gospodarczych, są więc
ważnym elementem zarządzania. Zadaniem rachunkowości jest przetwarzanie
pierwotnych danych księgowych w postaci nieuporządkowanego zbioru liczb
w informacje ekonomiczne wykorzystywane przez odbiorców wewnętrznych
w procesie zarządzania, jak również przez odbiorców zewnętrznych zajmujących się oceną kondycji finansowej jednostki gospodarczej.
Rachunkowość jest jedna, lecz ze względu na szeroki zakres jednostek
zobligowanych do jej prowadzania wyodrębnia się dla celów praktyki gospodarczej różne jej typy. Dlatego też w przypadku jednostek funkcjonujących
w ramach finansów publicznych można mówić o rachunkowości budżetowej.
Według Leksykonu rachunkowości rachunkowość budżetowa obejmuje rachunkowość rządu, samorządów lokalnych i instytucji budżetowych. Jej zadaniem jest dostarczenie informacji o wykonaniu budżetu, a także planów finansowych i sytuacji majątkowej jednostek budżetowych (Nowak, 1996, s. 175).
Cechą charakterystyczną omawianego rodzaju rachunkowości jest to, że
opiera się ona na zasadzie kasowej. Ujęcie kasowe w jednostkach samorządu
terytorialnego dotyczy ewidencji dochodów i wydatków budżetowych i wynika z dwóch aktów prawnych:
102
– Ustawy o finansach publicznych, która nakazuje, aby dochody i wydatki ujmowane były w terminie ich zapłaty, niezależnie od rocznego
budżetu, którego dotyczą (Ustawa o finansach publicznych, 2009);
– Rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie szczegółowych zasad
rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz niektórych jednostek sektora finansów publicznych.
W rachunkowości prowadzonej według zasady kasowej podstawowymi kategoriami są przepływy środków pieniężnych. W tym ujęciu transakcje i zdarzenia ujmowane są w księgach niezależnie od momentu realizacji
umowy, tylko wtedy, gdy następuje faktyczny wpływ środków pieniężnych
na rachunek bankowy lub ich wypłata. Konsekwencją tego może być zaksięgowanie dochodów i wydatków budżetowych w innym roku obrachunkowym
niż ten, którego dotyczą. Przy zastosowaniu tej metody podstawowym problemem jest posiadanie odpowiedniej ilości środków pieniężnych w określonym
czasie, ich wydatkowanie zgodnie z paragrafem i we właściwej ilości, a nie
zadanie, na które środki finansowe zostały przeznaczone. Ujęcie to nie sprzyja analizie skuteczności realizacji zadań wykonywanych przez JST (Filipiak,
2009, s. 149).
Kolejną niedoskonałością stosowania zasady kasowej w rachunkowości
jednostek samorządu terytorialnego jest brak konieczności tworzenia rezerw
na należności i zobowiązania. Może to wpływać na wiarygodność poziomu
nadwyżki bądź deficytu budżetowego na skutek przyspieszenia lub opóźnienia regulowania płatności. Nieujmowanie, jako wydatków budżetowych
zobowiązań, które powstały w wyniku zakupionych i otrzymanych towarów
i usług, wpływa na zaniżenie rzeczywistego deficytu budżetowego (Winiarska, Kaczurak-Kozak, 2010, s. 34). Istnienie potencjalnej możliwości kreowania wyniku budżetu obniża racjonalne zarządzanie środkami przeznaczonymi
na wydatki danego roku.
Zaletą stosowania ujęcia kasowego jest możliwość szybkiej oceny gospodarowania środkami pieniężnymi i dokonywania porównań z ustalonymi
wcześniej wielkościami. Zalety i wady zasady kasowej przedstawia tabela 1.
Jak wspomniano wcześniej, najważniejsze dla właściwego podejmowania
decyzji zarządczych są informacje dotyczące kosztów funkcjonowania jednostki. Bez ich ponoszenia nie jest możliwe przeprowadzenie jakichkolwiek
działań gospodarczych. W rachunkowości budżetowej prowadzonej według
zasady kasowej nie ma możliwości skalkulowania kosztów świadczonych
usług, a nawet ogólnych kosztów operacyjnych jednostki. W księgach ujmowane są płatności fizycznie wykonane niezależnie od tego, czy dotyczyły one
103
kosztów tego roku. Ponadto wydatki inwestycyjne są traktowane w taki sam
sposób, jak wydatki dotyczące kosztów zatrudnienia, bez względu na fakt, że
są one produktywne przez wiele lat. Konsekwencją tego jest brak bodźców do
efektywnego wykorzystania majątku trwałego. Niekapitalizowanie aktywów
trwałych oraz niewykazywanie zobowiązań długoterminowych powoduje, że
nie można rzetelnie i wiarygodnie przedstawić kosztów działalności operacyjnej w danym okresie sprawozdawczym (Zysnarska, 2010, s. 37).
Tabela 1. Zalety i wady rachunkowości według zasady kasowej
Zalety
– koherencyjność z kasowym sposobem
budżetowania,
– prostota i porównywalność informacji
pieniężnych,
– gwarancja sprawnego monitorowania
i kontroli wykonania budżetu
Wady
– wąski zakres informacji obejmujący wyłącznie przepływy pieniężne i stan gotówki,
– możliwość kreowania wyniku wykonania
budżetu,
– brak informacji dla racjonalnego zarządzania zasobami publicznymi,
– niedoinformowanie społeczeństwa o faktycznym zadłużeniu
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Zysnarska, 2010, s. 39.
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 28 lipca 2006 w sprawie szczegółowych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz niektórych jednostek sektora
finansów publicznych nakłada na jednostki samorządu terytorialnego obowiązek sporządzania Rachunku zysków i strat w wariancie porównawczym.
Konsekwencją tego jest konieczność ewidencji przez te jednostki kosztów
w układzie rodzajowym. Koszty według rodzaju ujęte są w zespole 4 planu
kont i służą do ewidencji kosztów prostych według rodzajów oraz do ich rozliczania na kontach zespołu 5. Na kontach tego zespołu księguje się wyłącznie koszty operacyjne. Zgodnie z cytowanym już Rozporządzeniem Ministra
Finansów w JST wyróżnia się takie konta syntetyczne zespołu 4, jak: Koszty
według rodzaju, Amortyzacja, Rozliczenie kosztów.
Układ rodzajowy kosztów pozwala na uzyskanie informacji o wielkości
sumarycznego zużycia w danym okresie czynników produkcji w przekroju
prostych, jednorodnych i niepodzielnych kosztów.
Ewidencja kosztów według rodzaju jest wystarczająca dla potrzeb sprawozdawczości, lecz dla właściwego podejmowania decyzji zarządczych wewnątrz JST jest zbyt zagregowana. Wpływa to na zwiększenie możliwości
popełnienia błędu w budżetowaniu kosztów i mniejszą efektywność systemu
104
dostarczania informacji. Aby zapobiec takim sytuacjom, postuluje się odstąpienie od ewidencji kosztów w układzie rodzajowym na rzecz takich systemów, które lepiej posłużą procesowi zarządzania. Jednym z nich może być
kalkulacyjny układ ewidencji kosztów, który dostarczy odpowiedzi na pytania, na co zostały poniesione koszty w poszczególnych pozycjach. Układ ten
opiera się na podziale kosztów na bezpośrednie i pośrednie i pozwala odpowiedzieć na pytanie, jaki jest jednostkowy koszt własny produktów i usług
oraz jaka jest struktura kosztów ponoszonych przez JST.
Reasumując przedstawione rozważania nt. metody kasowej wykorzystywanej w rachunkowości budżetowej, można stwierdzić, że to ujęcie generuje
zbyt wąski zakres informacji związanych z ruchem i stanem aktywów pieniężnych w danym okresie sprawozdawczym, nie dostarcza informacji o kosztach
działalności i związanych z nimi zobowiązaniach. Ujęcie to uniemożliwia
otrzymanie pełnej informacji finansowej istotnej z punktu widzenia podejmowania decyzji i odpowiedzialności za zarządzanie zasobami publicznymi.
3. PROPOZYCJE ZMIAN
W RACHUNKOWOŚCI BUDŻETOWEJ
W związku z częściowo omówionymi wcześniej dysfunkcjami systemu rachunkowości budżetowej należy dążyć do stworzenia docelowego systemu
ewidencji budżetowej, który umożliwiłby równoległe śledzenie ruchu pieniądza i zadania, na które dane środki były przekazane. Wpłynęłoby to na zwiększenie skuteczności realizacji zadań publicznych. Może się to dokonać przez
przejście z ewidencji opartej na zasadzie kasowej na rzecz ewidencji według
zasady memoriałowej. Ujmowanie w księgach rachunkowych kosztów związanych z realizacją danego zadania budżetowego w okresach, w których one
faktycznie zostały poniesione, a nie w momencie przekazania środków finansowych na dany tytuł wydatkowania, stanie się podstawą oceny skuteczności
prowadzonej gospodarki finansowej.
Zasada memoriałowa oraz związane z nią ukierunkowanie na zużycie zasobów, planowanie na podstawie zużycia zasobów ma szczególne znaczenie
w odniesieniu do planowania zadaniowego JST. Znajduje to uzasadnienie
w możliwości określenia funkcji i cech realizowanych usług publicznych,
które zaspokoją potrzeby mieszkańców, a jednocześnie pozwoli na wskazanie takiej kompilacji zasobów, które w sposób efektywny zrealizują ten cel
jednostki. W odniesieniu bowiem do zjawiska konkurencji, dynamiki wymagań klientów i ciągłych zmian w otoczeniu organizacji oraz ograniczoności
105
możliwych do wykorzystania środków publicznych ważne jest poszukiwanie
kompromisu między jakością i funkcjonalnością efektów działania a kosztem ich wytworzenia. Jednostki samorządu terytorialnego zobligowane są
więc – podobnie jak inne organizacje, również komercyjne – do obniżania
kosztów własnych przy jednoczesnym doskonaleniu jakości wyrobów i usług.
Te zależności powodują, że podstawowe działania planistyczne w skali mikro (Wernik, 2007, s. 75–76) powinny dokonywać się w powiązaniu z zasadą
memoriałową, a wynikające z obowiązku zachowania dyscypliny budżetowej
stosowanie zasady kasowej musi być traktowane, jako uzupełnienie i dodatkowy obowiązek jednostek sektora publicznego.
Chociaż rachunkowość oparta na zasadzie kasowej nie generuje informacji potrzebnych w procesie podejmowania decyzji oraz wyceny rezultatów
działalności czy egzekwowania odpowiedzialności za powierzone zasoby,
to służy interesowi sprawujących rządy, umożliwiając kreowanie odpowiedniego wizerunku prowadzonej przez nich polityki finansowej. To może uzasadniać brak politycznej woli wdrożenia bardziej efektywnego informacyjnie
modelu rachunkowości (Zysnarska, 2010, s. 35).
Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym utrzymywaniu się omawianego
systemu rachunkowości jest opór ze strony pracowników samorządowych
przed jakimikolwiek zmianami. Nie są oni motywowani do skuteczniejszego działania, ponieważ każda wprowadzana zmiana kojarzona jest z nowymi
obowiązkami, dodatkową pracą bez dodatkowego ekwiwalentu.
Na wprowadzenie zasady memoriałowej w jednostkach samorządu terytorialnego w Polsce wpływ będą miały wymagania dotyczące przygotowania
oraz prezentacji informacji finansowej i statystycznej, wynikające z Systemu
Rachunków Narodowych (SNA 93) oraz Systemu Rachunków Europejskich
95 (ESA 95). SNA 93 obowiązuje wszystkie kraje w gospodarce rynkowej,
ESA 95 zaś dodatkowo kraje członkowskie UE.
Kolejnym krokiem mającym przyczynić się do zwiększenia użyteczności informacji płynących z sytemu rachunkowości budżetowej jest rozbudowa systemów ewidencji kosztów. Jest to proces bardzo kosztowny i mogący
napotkać w JST wiele barier wynikających ze specyfiki ich finansowania.
Ograniczoność środków finansowych wymaga działań, które przyniosą odpowiednie efekty, a jednocześnie nie stanowią znacznego obciążenia finansowego jednostek. Takim rozwiązaniem może być analityczna struktura kosztów
według rodzaju, w której dokonano by rozbudowy struktury kosztów rodzajowych, tak by lepiej służyła procesowi podejmowania decyzji.
Wprowadzenie kalkulacyjnego układu ewidencji kosztów i wykorzystywanych w nim rozwiązań ewidencyjnych mogłoby się również przyczynić do
106
uzyskania szczegółowej informacji niezbędnej do prawidłowego podejmowania decyzji zarządczych. Można byłoby wyróżnić ośrodki odpowiedzialności,
którym przydzielone zostały zadania i środki na ich realizację, a odpowiedzialność za tę działalność przypisać wskazanej i posiadającej odpowiednie
kwalifikacje osobie. Doprowadziłoby to do uzyskania informacji o kosztach
funkcji zaopatrzenia, produkcji, zbytu i zarządu.
Konieczność uzyskiwania coraz to bardziej szczegółowych informacji
płynących z rachunkowości budżetowej wynika również ze zmian, jakie nadchodzą przy sporządzaniu budżetów JST. Wymogi wspominanego Nowoczesnego Zarządzania Publicznego postulują, aby odchodzić od budżetów liniowych na rzecz budżetów zadaniowych. Podstawą planów finansowych JST
sporządzanych w tym układzie jest wskazanie dla konkretnych zadań osób
odpowiedzialnych za nie i przypisanie większego znaczenia efektywności
prowadzonych zadań. Wszystko to wymagać będzie pełniejszego i dokładniejszego systemu rachunkowości. Zmiany, jakie zachodzą w zarządzaniu
JST, powodują potrzebę sprowadzenia ich działalności do realizacji poszczególnych zasad. Z tego powodu słuszne wydaje się dalsze rozbudowanie systemu rachunkowości z uwzględnieniem wymagań rachunkowości zarządczej.
Nowe rozwiązania rachunkowości jednostek samorządu terytorialnego
nie mogą więc prowadzić do zastępowania układu rodzajowego czy kalkulacyjnego (w rozwiązaniu tradycyjnym) nową strukturą służącą grupowaniu
i analizie kosztów – układem kosztów działań w organizacji. Powinien on
zostać wprowadzony jako dodatkowy układ analityczny kosztów. Możliwym
efektem będzie też zastosowanie rachunku kosztów standardowych, który
wykorzysta informacje o poziomie i kierunku odchyleń generowanych na
kontach zespołu 5. Znacznym usprawnieniem może też być wykorzystanie
nośników kosztów dla rozliczania usług świadczonych przez poszczególne
jednostki wewnętrzne na rzecz pozostałych części JST.
Wskazane rozwiązania nie stanowią zaprzeczenia wymaganiom prawnym, które nakazują stosowanie rozwiązań służących ustaleniu rzetelnego
obrazu kosztów i efektów we wszystkich podmiotach gospodarki.
PODSUMOWANIE
Wraz z rozwojem gospodarki rynkowej, a przede wszystkim decentralizacją
władzy państwowej i umacnianiem się lokalnej samorządności spowodowanej nowymi wzorcami zarządzania przed rachunkowością postawiono nowe
cele, związane z realizacją zadań, pomiarem rezultatów działań. Zmiana
107
sposobu zarządzania sektorem publicznym wywołała ostrą krytykę modelu
kasowego rachunkowości, według którego transakcje, zdarzenia związane
z gromadzeniem dochodów i dokonywaniem wydatków budżetowych ujmowane są z chwilą zmiany salda na rachunku budżetowym, a podstawowymi
kategoriami sprawozdawczymi są przepływy środków pieniężnych oraz ich
stan na początek i koniec okresu sprawozdawczego. Pojawiły się postulaty
zastąpienia zasady kasowej rachunkowości budżetowej zasadą memoriałową,
która zapewnia znacznie pełniejszą informację sprawozdawczą.
Zadania stojące przed rachunkowością jednostek samorządu terytorialnego wymagać będą szeregu czasochłonnych i kosztownych zmian. W szczególności dotyczy to zapewnienia odpowiedniej ilości środków służących
zatrudnieniu, potrafiącej wprowadzić wskazane usprawnienia kadry. Jednocześnie też, zarządzający tymi jednostkami muszą uzmysłowić sobie potrzebę
tych przeobrażeń oraz korzyści z nich wynikające.
LITERATURA
Drury C. (2002), Rachunek kosztów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Filipiak B., (2009), Metodyka kompleksowej oceny gospodarki finansowej jednostki
samorządu terytorialnego, DIFIN, Warszawa.
Hendriksen E.A., van Berda M.F. (2002), Teoria rachunkowości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Lichtarski J. (2005), Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław.
Nowak E. (1996), Leksykon rachunkowości, PWN, Warszawa.
Nowak E., Piechota R., Wierzbiński M. (2004), Rachunek kosztów w zarządzaniu
przedsiębiorstwem, PWE, Warszawa.
Obłój K. (2000), Strategia sukcesu firmy, PWE, Warszawa.
Sawicki K. (red.) (2001), Podstawy rachunkowości, PWE, Warszawa.
Winiarska K. (2000), Rachunkowość przedsiębiorstw w procesie integracji z UE,
Wyższa Szkoła Integracji Europejskiej, Szczecin.
Winiarska K, Kaczurak-Kozak M. (2010), Rachunkowość budżetowa, Oficyna a Wolters Kluwer business. Zysnarska A. (2010), Rachunkowość budżetowa w świetle koncepcji prawdziwego
i wiernego obrazu, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
108
ACCOUNTING AS A SOURCE OF INFORMATION
OF COSTS IN THE MANAGEMENT OF THE LOCAL
GOVERMMENT UNIT
A b s t r a c t. Gradual changes in the management of local government units increase
the need for information generated by the accounting. It should clearly define the
criteria for the identification, measurement, classification and grouping the resources
that are controlled and consumed by local government units. The purposes of this are:
to enable effective management of public sector and to fulfill the obligations arising
from the application of accrual accounting principle. According to this principle the
basis for the assessment of the effectiveness of financial management is the presentation of costs associated with the implementation of the tasks of the budget in the periods in which they are actually incurred, and not during the transfer of funds to spend.
K e y w o r d s: accounting, information, accrual-based accounting, cost.
Uniwersytet Gdański
Katedra Logistyki
Leszek Reszka
Koniunkcja logistyki i optymalizacji
Z a r y s t r e ś c i. Niniejszy artykuł jest próbą odpowiedzi na pytanie o wzajemne
relacje między logistyką a optymalizacją. Rozważania koncentrują się wokół zagadnień definicyjnych, aspektów historycznych tych dwu koncepcji oraz ich zastosowania we współczesnej praktyce gospodarczej. Wskazano również na obszary zaniedbań
w działaniach logistycznych oraz obszary wspólne dla optymalizacji i logistyki, dowodząc, że powiększanie tych obszarów może przyczynić się do usprawniania stosowania koncepcji logistycznych w praktyce.
S ł o w a k l u c z o w e: logistyka, optymalizacja.
1. Wprowadzenie
Optymalizacja i logistyka to terminy, które całkiem niepostrzeżenie weszły
do współczesnego języka i na dobre się w nim zadomowiły. Używane są powszechnie nie tylko na niwie nauki, ale również (a może przede wszystkim)
w języku potocznym. Moda na wszystko co „logistyczne” i „optymalne”
często prowadzi do nieprecyzyjnego, a nierzadko wręcz błędnego używania
tych terminów. Termin optymalizacja, kojarzony z czymś optymistycznym,
dobrym, bywa nadużywany w wielu wypowiedziach osób chcących być pozytywnie odbieranymi, mających na celu zdobycie poparcia odbiorców (nie
sposób nie wspomnieć w tym miejscu o wypowiedziach niektórych polityków). Podobnie dzieje się z terminem logistyka, aczkolwiek w tym przypadku
110
Leszek Reszka
niepoprawne jego użycie często wynika z innej przyczyny. Nadużywanie tego
pojęcia w przeciwieństwie do optymalizacji nie jest implikacją optymistycznych skojarzeń, lecz tego, że termin ów kojarzony jest z nowoczesnością, zaawansowaną technologią czy niewłaściwie rozumianą „quasi-naukowością”.
Co więcej, powszechnie użycie terminu urywa się w zawężonym jego znaczeniu, np. tylko do transportu, magazynowania czy spedycji, albo też do tzw.
zabezpieczenia logistycznego działań wojskowych.
W obliczu powyższych przesłanek zasadne wydaje się podjęcie prac porządkujących i systematyzujących owe pojęcia przez próbę odpowiedzi na
szereg nasuwających się w tym momencie pytań: co tak naprawdę oznaczają
terminy optymalizacja i logistyka? jakie są wzajemne relacje między nimi,
to znaczy, czy każde działanie logistyczne jest optymalne? czy może istnieć
logistyka bez optymalizacji?
2. Istota optymalizacji
Etymologii pojęcia optymalizacji, zgodnie ze Słownikiem wyrazów obcych
(Kopaliński, 2007), należy szukać w języku łacińskim od słowa: optimus oznaczającego ‘najlepszy’. Według tego źródła optymalizacja to: „wyznaczanie
przy użyciu metod matematycznych optymalnego (najlepszego, najkorzystniejszego), ze względu na wybrane kryteria, rozwiązania danego problemu”.
W podobnym ujęciu hasło optymalizacja prezentowane jest w Słowniku języka polskiego (Dubisz, 2003), gdzie oprócz znaczenia książkowego, według
którego optymalizacja to: „uzyskanie najlepszych, optymalnych wyników
w jakiejś dziedzinie; także wybór najlepszego wariantu”, wskazano również
na znaczenie ekonomiczne, w myśl którego jest to „poszukiwanie za pomocą metod matematycznych najlepszego, ze względu na wybrane kryterium,
rozwiązania danego zagadnienia gospodarczego, przy uwzględnieniu określonych ograniczeń”. Pojawiające się w obu zacytowanych definicjach słownikowych „metody matematyczne” uzasadniają odwołanie się do literatury
z dziedziny matematyki. W Słowniku matematyki i cybernetyki ekonomicznej
(Fiedorenko, 1974) oprócz hasła optymalizacja, którą jest po prostu: „proces wyznaczania optimum”, znaleźć można również hasło bardziej złożone,
nawiązujące do ekonomicznych aplikacji optymalizacji, czyli optymalizację
systemu gospodarczego, definiowaną jako: „proces doskonalenia zarządzania
systemem gospodarczym, zapewniający osiągnięcie najlepszego stanu (lub
w dynamice – najlepszy sposób funkcjonowania) tego systemu według ustalonego kryterium optymalności i przy ustalonych ograniczeniach”. Z przyto-
Koniunkcja logistyki i optymalizacji
111
czonych definicji wynika wyraźnie, że nie można mówić o optymalizacji bez
określenia kryterium optymalizacyjnego czy warunków ograniczających.
Historia optymalizacji, sięgająca czasów starożytnych, wskazuje również
na silne powiązania z matematyką. Pierwsze zastosowania rachunku optymalizacyjnego przypisuje się greckiemu matematykowi Euklidesowi1. Optymalizacją zajmowali się również tak zasłużeni matematycy jak Gauss, LaGrange,
Euler czy Bernoulli (Luenberger,1974). Niewątpliwym przełomem w historii
optymalizacji były czasy drugiej wojny światowej, kiedy to rachunek optymalizacyjny zaczęto wykorzystywać do planowania różnego rodzaju operacji
wojskowych.
Druga wojna światowa to również okres powstania nowego obszaru zastosowań optymalizacji, a mianowicie badań operacyjnych2. Mimo swojej
typowo wojskowej proweniencji badania operacyjne znalazły szeroki zakres
zastosowania w innych, cywilnych dziedzinach życia, przede wszystkim
w gospodarce. Znalazło to również swój wyraz w ich definicjach. Przykładowo według W. Radzikowskiego (Radzikowski, 1997): „istota badań operacyjnych tkwi w gromadzeniu (drogą operacji lub badań) liczbowych materiałów
informacyjnych o ważnych dla przedsiębiorstwa procesach i szukaniu, na podstawie tych materiałów liczbowych, takich organizacyjnych rozwiązań, które
pozwolą osiągnąć wynik najlepiej odpowiadający wybranemu kryterium”.
Porównując przytoczoną definicję optymalizacji z cytowanymi wcześniej,
warto zwrócić uwagę na podobieństwo między nimi, mianowicie w obu przypadkach jest mowa o osiąganiu wyniku (rozwiązania) najlepiej odpowiadającego wybranemu kryterium (najlepszego ze względu na wybrane kryterium).
Podobieństwo to potwierdza dodatkowo istnienie wspólnych celów optymalizacji i badań operacyjnych. Jeszcze wyraźniej widoczne jest to w definicji encyklopedycznej (Wielka encyklopedia powszechna PWN 1966), według której
badania operacyjne to: „wyznaczenie optymalnych rozwiązań różnorodnych
problemów, głównie technicznych, organizacyjnych, ekonomicznych i wojskowych za pomocą zespołu metod matematyczno-statystycznych”.
Niezależnie od dziedziny zastosowań badań operacyjnych mają one charakterystyczne dla siebie wyznaczniki (Wagner, 1980):
1 Więcej na ten temat znaleźć można w: History of Optimization, dostępny w Internecie (http://hse-econ.fi/kitti/opthist.html) z 9 sierpnia 2011 r.
2 Termin badania operacyjne wywodzi się z języka ang. (operational research).
Często stosowany jest również amerykański odpowiednik: operations research (badanie
operacji) lub management science (nauka o zarządzaniu), (Wagner, 1980).
112
Leszek Reszka
– bezpośredni związek wyników analiz z podejmowanymi na ich podstawie decyzjami,
– mierzalny charakter działań będących wynikiem podjętych decyzji, pozwalający na porównanie ich użyteczności dla danej organizacji,
– jednoznaczność wykorzystywanych modeli decyzyjnych umożliwiająca stosowanie ich przez wielu specjalistów,
– wysoki stopień skomplikowania obliczeń powodujący konieczność
użycia technologii informatycznych.
Warto nadmienić, że czasy współczesne wraz z rozwojem zaawansowanych technologii informatycznych, stwarzają szerokie możliwości zastosowań
badań operacyjnych. Coraz powszechniejsze w użyciu są programy optymalizacyjne3. Rachunek optymalizacyjny staje się podstawą podejmowania tzw.
optymalnych decyzji ekonomicznych, czyli takich, które są zgodne z zasadą
racjonalnego gospodarowania (Kryński, Badach, 1976), która mimo upływu
lat nie traci na swej aktualności, stanowiąc jeden z fundamentów współczesnej ekonomii. Alternatywne warianty owej zasady: maksymalizacja efektu
z użytych środków albo minimalizacja nakładów przy założonym efekcie stanowią podstawę założeń metodologicznych modeli optymalizacyjnych wykorzystywanych w ekonomii.
Istota logistyki
Etymologii pojęcia logistyki zgodnie ze Słownikiem wyrazów obcych (Kopaliński, 2007) należy szukać w języku greckim od słowa logistikos oznaczającego ‘obliczeniowy, racjonalny’. W takim kontekście pojęcie to stosował
np. żyjący na przełomie VI i V w. p.n.e. grecki filozof Heraklit z Efezu, który logistyką określał sztukę rozumnego myślenia4. Jak widać, etymologiczne korzenie logistyki nie dają podstaw do zawężania jej znaczenia tylko do
transportu, magazynowania czy spedycji (o czym była mowa we wprowadzeniu). Przeciwnie, należy zgodzić się z M. Chaberkiem, że: „kojarzenie logistyki z takim właśnie (rozumnym, logicznym) zachowaniem jest konieczne,
w celu skoncentrowania uwagi nie na samym przedmiocie działań fizycznych
3 Wspomnieć tu można chociażby o dodatku Solver do popularnego programu Microsoft Excel.
4 W takim kontekście pojęcie to stosował np. żyjący na przełomie VI i V w. p.n.e.
grecki filozof Heraklit z Efezu, który logistyką określał sztukę rozumnego myślenia (por.
Tatarkiewicz, 2002).
żyjący na przełomie VI i V w. p. n. e. grecki filozof Heraklit z Efezu, który
logistyką określał sztukę rozumnego myślenia4. Jak widać, etymologiczne korzenie logistyki nie dają podstaw do zawężania jej znaczenia tylko do transportu, magazynowania czy spedycji (o czym była mowa we wprowadzeniu). Przeciwnie, należy zgodzić Koniunkcja
się z M. Chaberkiem,
że: „kojarzenie logistyki z takim
logistyki i optymalizacji
113
właśnie [rozumnym, logicznym] zachowaniem jest konieczne, w celu skoncentrowania uwagi nie na samym przedmiocie działań fizycznych (…), lecz na
[…], leczukształtowaniu
na właściwymrelacji
ukształtowaniu
relacji między
procesemipodstawowłaściwym
między procesem
podstawowym
wspierająwym
i wspierającym
go
procesem
zaopatrzeniowo-obsługowym”
cym go procesem zaopatrzeniowo-obsługowym” (Chaberek, 2002).(Chaberek,
Współist2002).
Współistnienie
owych procesów
zobrazowano
na rysunku 1.
nienie
owych
procesów zobrazowano
na rysunku
1.
Rysunek 1. Współistnienie procesu podstawowego i wspierającego go procesu logistycznego
rysunek 1 Współistnienie procesu podstawowego i wspierającego go procesu logiŹródło:stycznego
Chaberek, 2002.
Źródło: (Chaberek, 2002).
Jak przedstawiono na rysunku, dla prawidłowej realizacji każdej celowo
zorganizowanej działalności człowieka (zwanej procesem podstawowym)
jest istnienie
również
procesu wspierającego
w zakresie
Jak niezbędne
przedstawiono
na rysunku,
dla prawidłowej
realizacji ją
każdej
celowozapewzorganienia zasobów.
Zapewnieniem
właściwych
zasobów
we właściwej
ilości
nizowanej
działalności
człowieka (zwanej
procesem
podstawowym)
niezbędne
właściwym
czasie
i miejscu po właściwym
zajmujezasosię
jest i jakości,
istnienie we
również
procesu
ją wspierającego
w zakresiekoszcie
zapewnienia
właśnie
logistyka5. właściwych zasobów we właściwej ilości i jakości, we
bów.
Zapewnieniem
Na przestrzeni wieków wraz ze zmianami w sferach aktywności życiowej
człowieka zmieniało się również znaczenie i zakres działań określanych pojęciem: logistyka. Mimo to, trzeba tutaj zaznaczyć, że w literaturze praktyczne
4 zastosowania logistyki udokumentowane są najlepiej głównie w odniesieW takim kontekście pojęcie to stosował np. żyjący na przełomie VI i V w. p. n. e. grecki filoniu do działań
zastosowanie
logistycznych
zof Heraklit
z Efezu, wojskowych.
który logistyką Pierwsze
określał sztukę
rozumnego koncepcji
myślenia; (por.
Tatarkiewicz,
2002).
przypisuje się Aleksandrowi Wielkiemu (Chaberek, 1999), który zastosował
je, reformując armię macedońską.
W historii myśli logistycznej znaleźć można również jej związki z optymalizacją, czego przykładem może być działalność naukowa francuskiego
ekonomisty Juliusa Dupuita, który w 1844 roku opracował teorię kosztów
transportu, wyznaczając zależności, dzięki czemu można było optymalizować
koszty całkowite. Stworzył również podwaliny kompleksowego traktowania
działań logistycznych, łącząc transport i magazynowanie w magazynach wy 5 W literaturze przedmiotu te zasadnicze cele logistyki określa się mianem zasady
6W (z ang. 6R: the right resources, in the right quantity, of the right quality, to the right
place, at the right time, and right cost); (por. Naim, Lalwani, Fortun, Schmidt, Taylor,
Aronson, 2000).
114
Leszek Reszka
budowanych przy kanałach regulujących zdolność przepustową dróg wodnych (Witkowski, 1995).
Jeszcze wyraźniej związek logistyki i optymalizacji widoczny jest w okresie II wojny światowej, kiedy to właśnie dzięki rozwojowi badań operacyjnych nastąpił przełom w rozwoju logistyki. W Departamencie Obrony USA
utworzono wówczas zespół, którego zadaniem było tworzenie matematycznych modeli decyzyjnych i ich wykorzystywanie do rozwiązywania problemów logistycznych armii. Chodziło przede wszystkim o problemy związane
z lokalizacją i zaopatrzeniem magazynów wojskowych oraz optymalizacją
tras transportowych (Szymonik, 2004). Wśród przykładów wspólnego zastosowania logistyki i optymalizacji w czasie II wojny światowej wymienić należy przede wszystkim opracowanie planu pomocy materialnej dla Związku
Radzieckiego czy też lądowanie aliantów w Normandii w roku 1944 (Całczyński, 2000).
Opracowane w czasie II wojny światowej metody i techniki związane
z logistyką znalazły po wojnie liczne zastosowania również w działalności
gospodarczej. Od tego czasu zakres stosowania działań logistycznych w gospodarce stawał się coraz szerszy. Początkowo rozwinięto teorię kosztów całkowitych, nastąpił również rozwój podejścia systemowego, a także wzrosło
zainteresowanie dystrybucją fizyczną oraz obsługą klienta. Przejawem podejścia systemowego było przyporządkowanie odrębnych działań logistycznych
wspólnemu celowi, np. minimalizacji kosztów całkowitych, umożliwiając
w ten sposób unikanie rozwiązań suboptymalnych na rzecz rozwiązań optymalnych z punktu widzenia całego przedsiębiorstwa. W latach 70. XX wieku,
głównie w wyniku gwałtownego wzrostu cen ropy naftowej, nastąpiła zmiana
priorytetów, skoncentrowano się na sposobach redukcji zużycia energii i materiałów. Coraz większego znaczenia nabrały informatyczne systemy stosowane w logistyce, które umożliwiły maksymalną integrację logistyki (opierającą
się na zarządzaniu wszystkimi działaniami logistycznymi zarówno w sferze
zaopatrzenia, produkcji, jak i dystrybucji) oraz optymalizację procesów logistycznych (Sołtysik, 2009).
Rozważania dotyczące istoty optymalizacji i logistyki oraz ich historycznego rozwoju wskazują na szereg wzajemnych oddziaływań między nimi.
Zbadanie charakteru tych relacji przybliży odpowiedź na kolejne pytania sformułowane we wprowadzeniu do niniejszego opracowania.
które umożliwiły maksymalną integrację logistyki (opierającą się na zarządzaniu wszystkimi działaniami logistycznymi zarówno w sferze zaopatrzenia, produkcji jak i dystrybucji) oraz optymalizację procesów logistycznych (Sołtysik,
2009).
Rozważania dotyczące istoty optymalizacji i logistyki oraz ich historyczneKoniunkcja logistyki i optymalizacji
115
go rozwoju wskazują na szereg wzajemnych oddziaływań między nimi. Zbadanie charakteru tych relacji przybliży odpowiedź na kolejne pytania sformułowane we wprowadzeniu do niniejszego opracowania.
Relacje między optymalizacją a logistyką
RELACJE MIĘDZY OPTYMALIZACJĄ A LOGISTYKĄ
Punktem wyjścia do zbadania relacji między optymalizacją a logistyką jest
Punktem wyjścia do zbadania relacji między optymalizacją a logistyką jest
próba odpowiedzi na pytanie: czy może istnieć logistyka bez optymalizacji?
próba odpowiedzi na pytanie: czy może istnieć logistyka bez optymalizacji? W
W tym celu należy więc postawić i zweryfikować hipotezę, że te dwa obszary
tym celu należy więc postawić i zweryfikować hipotezę, że te dwa obszary
działań stanowią zbiory rozłączne (rysunek 2).
działań stanowią zbiory rozłączne (rysunek 2).
Rysunek 2. H
ipoteza o rozłączności obszarów działań optymalizacyjnych i logistyczrysunek 2nych
Hipoteza o rozłączności obszarów działań optymalizacyjnych i logistycznych
przekonaniuautora
autora,
zarówno
przedstawiona
wcześniej
historia
rozwoju i
WWprzekonaniu
zarówno
przedstawiona
wcześniej
historia
rozwoju
zastosowań optymalizacji i logistyki,
i logistyki jak i ich
i ich istota
istotajednoznacznie
jednoznaczniewskazują
wskazują na
i zastosowań
wieków roznakonieczność
koniecznośćodrzucenia
odrzuceniatak
takpostawionej
postawionejhipotezy.
hipotezy.Na
Naprzestrzeni
przestrzeni wieków
wój
koncepcji
optymalizacyjnych
i
logistycznych
charakteryzował
sięszeszererozwój koncepcji optymalizacyjnych i logistycznych charakteryzował się
giem
ścisłych
powiazań.
Można
wręcz
zaryzykować
stwierdzenie,
że
regiem ścisłych powiązań. Można wręcz zaryzykować stwierdzenie, że owoowo
współdziałaniestanowiło
stanowiłoniejednokrotnie
niejednokrotniepunkty
punkty
zwrotne
w ich
rozwoju,
współdziałanie
zwrotne
w ich
rozwoju,
jak jak
chociażby
powstanie
badań
operacyjnych
i
zastosowanie
ich
w
logistyce.
chociażby powstanie badań operacyjnych i zastosowanie ich w logistyce.
Zgodniez przytoczoną
z przytoczonąwcześniej
wcześniejistotą
istotą
logistyki,
jej zasadniczym
celem
Zgodnie
logistyki
jej zasadniczym
celem
jest
zapewnienie
właściwych
zasobów
we
właściwej
ilości
i
jakości,
we
jest zapewnienie właściwych zasobów we właściwej ilości i jakości, we wła-właściwymczasie
czasiei imiejscu
miejscu po
po właściwym
właściwym koszcie.
koszcie. Warto
ściwym
Warto w
w tym
tym miejscu
miejscu poświepocić
chwilę
dla
rozważenia
znaczenia
słowa
właściwy
w
kontekście
tej
definicji.
święcić chwilę dla rozważenia znaczenia słowa właściwy w kontekście tej
Jak piszeJak
M.piszą
Chaberek
i G. Karwacka
(Chaberek,
Karwacka,
2009): „podkreśla
definicji.
M. Chaberek
i G. Karwacka
(Chaberek,
Karwacka,
2009):
[ono]
ten
aspekt,
że
dane
działanie
logistyczne
odnosi
się
do
konkretnego
„podkreśla [ono] ten aspekt, że dane działanie logistyczne odnosi
się do kon-prokretnego procesu podstawowego”, jest więc dla niego możliwie najlepsze
w danych warunkach, biorąc pod uwagę określone kryterium, czyli właśnie
optymalne.
Wobec powyższych przesłanek pytanie o relacje między optymalizacją
a logistyką można sformułować następująco: czy każde działanie logistyczne
jest optymalne? Graficzny obraz takiej sytuacji przedstawia rysunek 3.
cesu podstawowego”, jest więc dla niego możliwie najlepsze w danych warunkach, biorąc pod uwagę określone kryterium, czyli właśnie optymalne.
Wobec powyższych przesłanek, pytanie o relacje między optymalizacją a
logistyką
każde działanie logistyczne jest
Leszek Rczy
eszka
116 można sformułować następująco:
optymalne? Graficzny obraz takiej sytuacji przedstawia rysunek 3.
Rysunek 3. Hipoteza o zawieraniu się obszaru działań logistycznych w obszarze dzia-
rysunek 3 Hipoteza
o zawieraniu się obszaru działań logistycznych w obszarze działań
łań optymalizacyjnych
optymalizacyjnych
z definicją
przytoczoną
powyżej
taka interpretacja
owej relacji
Zgodnie Zgodnie
z definicją
przytoczoną
powyżej
taka interpretacja
owej relacji
jest jak
jest jak właściwa.
najbardziej Jednak
właściwa.
w praktyce
gospodarczej
ta sytuacja
wy-się
najbardziej
w Jednak
praktyce
gospodarczej
ta sytuacja
wydaje
daje
się
stanem
pożądanym,
idealnym,
aczkolwiek
nie
zawsze
osiągalnym.
być stanem pożądanym, idealnym, aczkolwiek nie zawsze osiągalnym. Można
wskazać
na występowanieokreślonych
określonych obszarów
obszarów zaniedbań
wręczMożna
wskazać
na występowanie
zaniedbańdotycządotyczą6cych6:
cych :
– niewłaściwych zasobów, np. dostarczenie towaru niezgodnego z zamó niewłaściwych
np.obniżenie
dostarczenie
towaru
niezgodnego
z zamówiewieniem zasobów,
powodujące
poziomu
obsługi
klienta,
niem– powodujące
obniżenie
poziomu
obsługi
klienta,
niewłaściwej ilości, np. niepotrzebne zapasy, powodujące wydłużanie
 niewłaściwej
ilości, np. niepotrzebne
zapasy, powodujące
wydłużanie
cykli
cykli operacyjnych
i wzrost zapotrzebowania
na powierzchnię
niezbędną do prowadzenia
działalności, na powierzchnię niezbędną do prooperacyjnych
i wzrost zapotrzebowania
– niewłaściwej
jakości, np. występowanie usterek w dostarczanych do
wadzenia
działalności,
produkcji
materiałach
odbijające się na
jakościw
wytwarzanego
produktu
 niewłaściwej
jakości,
np. występowanie
usterek
dostarczanych
do profinalnego,
dukcji materiałach odbijające się na jakości wytwarzanego produktu finalnego,– niewłaściwego czasu, np. opóźnienia, powodujące konieczność oczekiwania na wykonanie określonych czynności,
 niewłaściwego
czasu, np.
opóźnienia,
powodujące
konieczność
oczekiwania
– niewłaściwego
miejsca,
np. dostarczenie
zasobu
do niewłaściwego
na wykonanie
określonych
czynności,
punktu docelowego powodujące konieczność dalszych działań,
– niewłaściwych
kosztów,
wiążących się
z zaniedbaniami
w obszarach
 niewłaściwego
miejsca,
np. dostarczenie
zasobu
do niewłaściwego
punktu
opisanych
powyżej.konieczność dalszych działań,
docelowego
powodujące
Wobec powyższych przesłanek również hipoteza o zawieraniu się obsza niewłaściwych
kosztów, wiążących się z zaniedbaniami w obszarach opisaru działań logistycznych w obszarze działań optymalizacyjnych powinna zonych powyżej.
stać odrzucona. Zatem z punktu widzenia praktyki gospodarczej relację mię-
6
Harison
A. Harison
van wskazują
Hoek wskazują
tzw. siedem
marnotrawstwa
w logi- tj.:
A.
i R. vani R.
Hoek
na tzw.nasiedem
typówtypów
marnotrawstwa
w logistyce,
styce,
tj.:oczekiwanie,
nadprodukcja,transport,
oczekiwanie,
transport, nieodpowiednie
sposobyniepotrzebne
działania, nieponadprodukcja,
nieodpowiednie
sposoby działania,
zapasy,
zbędne ruchy,
usterki(2010).
(Harrison, van Hoek (2010).
zbędnetrzebne
ruchy, zapasy,
usterki (Harison,
van Hoek
6
8
Leszek reszka
Wobec powyższych przesłanek,
równieżi optymalizacji
hipoteza o zawieraniu się obszaru
Koniunkcja logistyki
117
działań logistycznych w obszarze działań optymalizacyjnych powinna zostać
odrzucona. Zatem z punktu widzenia praktyki gospodarczej relację między lodzy alogistyką
a optymalizacją
zobrazować
można
dwazzbiory
z częścią
gistyką
optymalizacją
zobrazować
można jako
dwajako
zbiory
częścią
wspólną
wspólną
(rysunek
4).
(rysunek 4).
Rysunek 4. Koniunkcja logistyki i optymalizacji w praktyce gospodarczej
rysunek 4 Koniunkcja logistyki i optymalizacji w praktyce gospodarczej
W sytuacji
zilustrowanej
rysunku4.4 występują obszary
W sytuacji
zilustrowanej
nanarysunku
obszary działań
działańlogilogistycznych,
których
cechuje
optymalność,
zawierają
tutaj
opisane
obstycznych,
których
nie nie
cechuje
optymalność,
zawierają
się się
tutaj
opisane
obszary
szary zaniedbań.
Obszar koniunkcji
to natomiast
logistyka
optymalna
zaniedbań.
Obszar koniunkcji
to natomiast
logistyka
optymalna
w pełniw pełni
realizującarealizująca
zasadę 6W.zasadę
Zwiększanie
tego obszaru,
korzyścikopły6W. Zwiększanie
tego wobec
obszaru,niewątpliwych
wobec niewątpliwych
nących
ze stosowania
metod
optymalizacyjnych
w logistyce, powinno,
zdaniem
rzyści
płynących ze
stosowania
metod optymalizacyjnych
w logistyce,
poautora,
stanowić
kierunek
logistyki stosowania
w praktycelogistyki
gospodarczej.
winno,
zdaniem
autora,stosowania
stanowić kierunek
w praktyce
gospodarczej.
literatUra
Całczyński A. (2000), Badania operacyjne
a logistyka [w:] Elementy badań operacyjnych w
Literatura
zarządzaniu, praca zbiorowa pod red. A. Całczyńskiego, Wydawnictwo Politechniki radomskiej, radom.
Całczyński
A. (2000),
BadaniaLogistyka
operacyjne
[w:] Elementy badań
operaChaberek
M., Karwacka
G. (2009),
jakoa logistyka,
praktyczne urzeczywistnienie
prakseologicznych cyjnych
zasad dobrej
roboty [w:] A. Całczyński
Acta Universitatis
Nicolai
Copernici. Politechniki
Ekonomia, tom
w zarządzaniu,
(red.),
Wydawnictwo
Ra-XL.
Naukidomskiej,
Humanistyczno-Społeczne.
Zeszyt 391. Wydawnictwo naukowe uniwersytetu MiRadom.
kołaja Kopernika, Toruń.
Chaberek
M. (1999),
Logistyka –
i współczesne
płaszczyzny
praktycznego
jej
Chaberek
M. (1999),
Logistyka
– dawne dawne
i współczesne
płaszczyzny
praktycznego
jej stosowania,
stosowania,
„Pieniądze
i Więź”,
nr
3.
„Pieniądze i Więź”. Nr 3.
Chaberek
M. (2002)
Makro- Makroi mikroekonomiczne
aspekty wsparcia
Wydawnictwo
Chaberek
M. (2002),
i mikroekonomiczne
aspektylogistycznego,
wsparcia logistycznego,
Uniwersytetu
Gdańskiego,
Gdańsk. Gdańskiego, Gdańsk.
Wydawnictwo
Uniwersytetu
Harison a., van Hoek r. (2010), Zarządzanie logistyką, Polskie Wydawnictwo ekonomiczne,
Chaberek
M., Karwacka G. (2009), Logistyka jako praktyczne urzeczywistnienie
Warszawa.
prakseologicznych
zasad dobrej roboty, Acta(9.08.2011)
Universitatis Nicolai Copernici.
History of Optimization, http://hse-econ.fi/kitti/opthist.html
Ekonomia,
tom
XL.
Nauki
Humanistyczno-Społeczne,
z. 391. Wydawnictwo
Kopaliński W. (2007), Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych
z almanachem.
Naukowe
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
tom V.
HPS, Warszawa.
Kryński
H., Badach
matematyki
do podejmowania
decyzji ekonomiczHarrison
A., R.A.
van(1976),
Hoek Zastosowania
(2010), Zarządzanie
logistyką,
Polskie Wydawnictwo
Ekonych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
nomiczne, Warszawa.
Luenberger d. G. (1974), Teoria optymalizacji, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
118
Leszek Reszka
History of Optimization, http://hse-econ.fi/kitti/opthist.html (9.08.2011).
Kopaliński W. (2007), Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, t. V, HPS, Warszawa.
Kryński H., Badach A. (1976), Zastosowania matematyki do podejmowania decyzji
ekonomicznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
Luenberger D. G. (1974), Teoria optymalizacji, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Naim M., Lalwani C., Fortun L., Schmidt T., Taylor J., Aronson H. (2000), A Model
for Logistics Systems Engineering Management in Europe, “European Journal
of Engineering Education”, III, vol. 25, No. 1.
Radzikowski W. (1997), Badania operacyjne w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Toruńska Szkoła Zarządzania, Toruń.
Słownik matematyki i cybernetyki ekonomicznej, (1974), pod red. N.P. Fiedorenki,
Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Sołtysik M. (2009), Rozwój koncepcji logistyki, [w:] Logistyka, pod red. D. Kisperskiej-Moroń i S. Krzyżaniaka, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań.
Szymonik A. (2004), Logistyczne zarządzanie wojskową jednostką budżetową, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa.
Tatarkiewicz W. (2002), Historia filozofii, PWN, Warszawa.
Uniwersalny słownik języka polskiego (2003), pod red. S. Dubisza, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa.
Wagner H. (1980), Badania operacyjne. Zastosowania w zarządzaniu, Państwowe
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Wielka encyklopedia powszechna PWN (1966), PWN, Warszawa.
Witkowski J. (1995), Kierunki rozwoju koncepcji logistycznych, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław.
CONJUNCTION OF LOGISTICS AND OPTIMIZATION
A b s t r a c t. This article attempts to answer the question about the relationship
between logistics and optimization. The considerations are focused on definitional
issues, historical development of these two concepts and their application in modern
business practice. It also identifies areas of neglect in logistic practice and common
areas for optimization and logistics, proving that expansion of these areas of the
conjunction can contribute to the improvement of logistic applications in practice.
K e y w o r d s: logistics, optimization.
Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwem
Moda na markę alkoholu –
przejaw konformizmu
czy indywidualizmu
Z a r y s t r e ś c i. Zachowania konsumentów stały się dominującym tematem badań na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci. Pozyskiwane informacje mają ogromne
znaczenie dla funkcjonowania przedsiębiorstw w szczególności w sektorze alkoholi
wysokoprocentowych, gdzie w związku z całkowitym zakazem reklamy publicznej
utrudniona jest komunikacja z konsumentem. Autorka na podstawie przeprowadzonych badań1 analizuje znaczenie mody na markę alkoholu dla decyzji konsumenckich, stawia również tezę, że analizowany aspekt jest przejawem konformizmu. Alkohol pija się w towarzystwie, dla rozrywki, z potrzeby przynależności, a moda na
markę alkoholu jest jedną z głównych determinant zakupowych.
S ł o w a k l u c z o w e: decyzje konsumenckie, marka, moda na markę, konformizm,
indywidualizm.
1 W artykule przedstawiono wyniki dwóch uzupełniających się badań. Pierwsze zostało zrealizowane metodą wywiadu osobistego na próbie 1500 respondentów indywidualnych w Polsce w roku 2007, natomiast drugie przeprowadzono metodą ankiety bezpośredniej lub internetowej na próbie 16 przedsiębiorstw produkujących bądź importujących
alkohole wysokoprocentowe. Stanowią one grupę posiadającą w swojej ofercie najbardziej znane i liczące się marki alkoholi, łącznie odpowiadają za 95,95% rynku.
120
Wstęp
Każdego dnia konsumenci dokonują zakupów, wybierając spośród szerokiej oferty najczęściej podobnych do siebie, świetnie wyeksponowanych
i reklamowanych produktów (Wiśniewska, 2005, s. 13). Wiedza z zakresu
problematyki zachowań nabywców na rynku jest podstawowym elementem
w tworzeniu strategii marketingowej przedsiębiorstwa. Umiejętność przewidywania reakcji konsumentów, identyfikacji czynników determinujących ich
decyzje oraz znajomość stopnia ich wrażliwości na markę w dużej mierze
może świadczyć o powodzeniu danego przedsiębiorcy na rynku (Wiśniewska,
2009, s. 14).
Na proces podejmowania decyzji konsumenckich wpływ mają różne źródła informacji, kluczowym jest komunikacja marketingowa (Lazer, Culley,
1983, s. 100), której cel stanowi dostarczenie odbiorcom informacji ułatwiających proces podejmowania decyzji zakupowych.
W polskim prawie istnieje wiele ograniczeń dotyczących komunikacji
marketingowej, a konkretnie reklamy określonych produktów i usług. Niektórych z nich nie można reklamować wcale, reklama innych jest zaś dozwolona
wyłącznie po spełnieniu ściśle określonych warunków. Najwięcej ograniczeń
obowiązujące przepisy stwarzają w przypadku reklamy i promocji wszelkiego rodzaju używek, a przede wszystkim alkoholu i papierosów. W sektorze
alkoholi wysokoprocentowych główne ograniczenie stanowi całkowity zakaz
reklamy oraz wszelkich instrumentów komunikacji masowej2. W przypadku
omawianego sektora to właśnie silna marka staje się kluczowym instrumentem komunikacji marketingowej (Liczmańska, 2011, s. 288–297).
Markę od znaku towarowego odróżniają przypisane jej wartości, zarówno
o charakterze obiektywnym – atrybuty funkcjonalne, jak i bardziej subiektywne – wartości emocjonalne (Maison, 2004, s. 42). Marka wytwarza w konsumencie zaufanie do produktu, redukuje ryzyko związane z zakupem (Kimpakorn, Tocquer, 2010, s. 380): finansowe, związane z funkcjonowaniem
produktu, akceptacją społeczną, jak również ryzyko psychologiczne, czyli
dopasowanie wizerunku marki i wizerunku jej użytkownika.
Na decyzje zakupowe przeciętnego konsumenta mają wpływ dwa główne
źródła siły marki: jej świadomość i wizerunek. O tym, czy marka jest silna,
2 Podstawowym aktem ograniczającym reklamę napojów alkoholowych jest ustawa
z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.
Moda na markę alkoholu – przejaw konformizmu czy indywidualizmu
121
decyduje rodzaj skojarzeń jej towarzyszących. Marce silnej będą towarzyszyły pozytywne, wyjątkowe i trwałe skojarzenia, a marce słabej nie będą
towarzyszyły w ogóle, bądź będą to skojarzenia negatywne (Kall, Kłeczek,
Sagan, 2005, s. 19–23). Jak wskazuje Adam Grzegorczyk, główna różnica
polega na tym, iż produkt fizycznie może ulegać zmianom, natomiast marka i jej wizerunek to stałe i niepowtarzalne atrybuty produktu (Grzegorczyk,
2010, s. 64–65). Silna marka ma grupę lojalnych klientów, którzy przedłużają
okres jej obecności na rynku, w wyniku czego staje się stabilniejsza, nabiera
większej wartości (Wiśniewska, 2009, s. 155).
1. ZARYS HISTORII PROMOCJI ALKOHOLI
WYSOKOPROCENTOWYCH
W latach 80. w Polsce nie funkcjonował prosty podział marek alkoholi, każdy ówczesny Polmos mógł produkować wszystkie istniejące na rynku marki.
Skutkowało to tym, że wszystkie były zaniedbane i niedoinwestowane, żaden z producentów nie widział interesu w inwestowaniu w produkty, które
nie mają właściciela. Dlatego też jedyne istniejące wtedy marki to te ogólnodostępne, wszędzie produkowane, typu: Żytnia, Stołowa, Lajkonik. Nie
prowadzono żadnych działań marketingowo-promocyjnych, nikt nie dbał
o dystrybucję, odpowiednie pozycjonowanie, nie inwestował w marki wódek.
Strategie konkurencyjne ograniczały się wyłącznie do konkurowania ceną.
W latach tych na sklepowych półkach obserwowało się niedobór towarów,
więc sprzedawały się wszystkie produkty, które były w sklepach obecne.
Dopiero po podziale marek alkoholi rozpoczęły się wyścigi producentów
w budowaniu marek swoich produktów. Powstały działy marketingu, które
zadbały o wizerunek, dostępność w punktach sprzedaży, odpowiednią ekspozycję na półce oraz działania promocyjne. Część marek zupełnie przestała istnieć, a niektóre – zadbane i doinwestowane przez nowych właścicieli, istnieją
do dnia dzisiejszego i zajmują czołowe miejsca w udziałach rynkowych, np:
Luksusowa czy Wyborowa.
Kolejne lata to początek marketingu wódek, kiedy stały się najpopularniejszym składnikiem drinków i koktajli. Pojawiły się pierwsze działania
z kategorii komunikowania marki; jako pierwsza kampanię reklamową przeprowadziła wódka Wyborowa w USA i Europie Zachodniej. Producenci rozpoczęli pozycjonowanie produktowe, jednolity do tej pory segment wódek zaczął różnicować się cenowo i wizerunkowo. Wszelkimi sposobami usiłowano
reklamować wyroby z procentami. Na billboardach, w radio i prasie pojawiły
122
się reklamy: producent wódki Smirnoff w ramach akcji „Walczymy z podróbkami” informował o zmianie znaku towarowego i kształtu butelki; kampania
Bols Sport & Travel, wykorzystująca nazwę i logo wódki, ukazywała łódkę
Bols w otoczeniu fal, sportu, wypoczynku i dobrej zabawy; bądź też reklama
Wypoczynkowej Turystyki Konnej „Soplica” przedstawiająca nazwę i logo
wódki Soplica.
Pomimo ustawowego zakazu alkohol był reklamowany w najlepsze, czemu starała się przeciwstawić Krajowa Agencja Rozwiązywania Problemów
Alkoholowych. Po uchwaleniu w 2001 roku nowelizacji ustawy całkowicie
już zabroniono tego typu praktyk i publiczne kampanie reklamowe alkoholi
wysokoprocentowych przestały istnieć.
2. MODA NA MARKĘ DETERMINANTĄ ZAKUPOWĄ
W SEKTORZE ALKOHOLI WYSOKOPROCENTOWYCH
Obecnie marka jest traktowana jako istotny, często podstawowy składnik organizacji (Witek-Hajduk 2011, s. 17–20), niezwykle ważne narzędzie marketingowe, dzięki któremu przedsiębiorstwo zyskuje lojalność klientów oraz
przewagę konkurencyjną (Marconi 2002, s. 78). Jest kompozycją złożoną
z wielu elementów zawierających zintensyfikowane treści, których celem
jest wyróżnienie jednego dobra spośród całej rzeszy dóbr konkurencyjnych
(Sudoł, Szymczak, Haffer 2000, s. 23). Należy traktować ją jako narzędzie
skupiające wiele istotnych funkcji oraz wartości funkcjonalnych i emocjonalnych, istotnych zarówno dla klientów, jak i producentów (Chernatony, 2003,
s. 13).
Determinanty zakupowe w sektorze alkoholi w deklaracjach przedstawia
wykres 1.
Dla konsumentów najważniejszymi elementami decyzyjnymi w procesie
zakupu są silna marka i ekspozycja produktu, obydwa te czynniki na pierwszym miejscu wskazało 88% badanych. Zauważyć trzeba, że producenci posiadający uznane, prestiżowe marki mogą rozszerzać je o nowe produkty, np.
kolejne warianty smakowe. Klienci poszukujący nowinek oraz innych doznań
smakowych, a kupujący produkty markowe z pewnością się na nie skuszą.
Na trzeciej pozycji z niewiele mniejszą ilością wskazań znalazła się jakość
wyrobu. Pod tym pojęciem możemy dopatrywać się nie tylko oceny zawartości, ale też wyglądu zewnętrznego, schludnego, eleganckiego opakowania
w stylu, z którym konsument będzie chciał się utożsamiać.
Wykres 1. Znaczenie poszczególnych czynników w procesie decyzyjnym zakupu alkoholi zModa
punktu
widzenia konsumenta
na markę alkoholu – przejaw konformizmu czy indywidualizmu
123
Zaufanie do producenta
Przyzwyczajenie
12%
31%
32%
38%
Opinia znajomych
Atrakcyjne opakowanie
44%
44%
Dostępność
Smak wyrobu
55%
56%
Przystępna cena
Wartości dodane
69%
82%
Moda na markę
Jakość wyrobu
88%
88%
Ekspozycja produktu
Silna marka produktu
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Wykres 1. Zwłasne
naczenie
czynników w procesie
Źródło: opracowanie
naposzczególnych
podstawie przeprowadzonych
badań decyzyjnym zakupu alkoholi z punktu widzenia konsumenta
Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań.
Dla konsumentów najważniejszym elementem decyzyjnym w procesie
Na pozycji czwartej konsumenci wskazują modę na markę, dodatkowo
zakupu są
silna marka i ekspozycja produktu, obydwa te czynniki na pierwszym
mając na uwadze wskazywaną na pierwszym miejscu silną markę produkmiejscu wskazało
88%
badanych.
Zauważyć
iż produktu,
producenci
posiadający
tu, zauważyć
trzeba,
jak ogromne
znaczenietrzeba,
ma marka
szczególnie
uznane, ta,
prestiżowe
marki ciesząca
mogą rozszerzać
je o wśród
nowekonsumentów.
produkty, np.
kolejne
która jest modna,
się popularnością
Nawet
czynniki takie, jak cena, opinia znajomych, przyzwyczajenie czy zaufanie do
producenta mają zdecydowanie mniejsze znaczenie.
Podobne pytanie, szeregujące elementy decyzyjne w procesie zakupu wódek, zadano również przedstawicielom producentów z tego sektora. W tabeli 1 ocena znaczenia poszczególnych czynników wskazanych przez 16 przedsiębiorstw odpowiadających za 95,95% rynku.
Reprezentanci producentów modę na markę alkoholu wskazują na pierwszym miejscu, a silną markę produktu na miejscu drugim. W przypadku alkoholi to właśnie marka jest tym, co klienci kupują, i producenci mają tego świadomość. W tym sektorze największe znaczenie ma umiejętność zbudowania
i utrzymania silnej marki. Właściciele uznanych marek z czołowych miejsc
we wskazaniach popularności zapewniają sobie prestiż, zaufanie, lojalność
124
konsumentów, a dzięki temu również wysoki poziom sprzedaży oraz zysków.
Wskazania te pokrywają się z deklaracjami kupujących.
Tabela 1. Ocena znaczenia poszczególnych czynników w procesie decyzyjnym zakupu alkoholi wysokoprocentowych przez przedstawicieli producentów tego
sektora
Czynnik
suma
Moda na markę
79
Silna marka produktu
74
Ekspozycja produktu
71
Dostępność
70
Opinia znajomych
66
Smak wyrobu
64
Atrakcyjność opakowania
64
Przystępna cena
63
Wartości dodane
62
Przyzwyczajenie
61
Jakość wyrobu
57
Produkt zachodni
51
Produkt polski
45
Zaufanie do producenta
42
Objaśnienie: skala punktowa 1–5.
W dalszej kolejności wskazywano odpowiednią ekspozycję produktu, dostępność produktu, opinię znajomych, smak wyrobu, atrakcyjność opakowania, przystępną cenę czy wartości dodane; wydaje się, że pozostałe czynniki
mają zdecydowanie mniejsze znaczenie.
Istnieją różne segmenty rynku, a każdy z nich ma swoje własne trendy w modzie (Law, Shang, Leung, 2004, s. 362–374). Rynkiem alkoholi
sterują chwilowe mody i preferencje konsumentów. Wódka, podobnie jak
rum i tequila, jest obecnie modnym i popularnym produktem na Zachodzie,
125
szczególnie ze względu na możliwość mieszania z najróżniejszymi rodzajami napojów. Jej konsumpcja rośnie w przeciwieństwie do staromodnych
whisky i koniaków.
Od otwarcia granic Polski na rynki zagraniczne zmieniło się bardzo wiele.
Zmienił się styl ubioru, mieszkania, zachowania, zmieniły się również poglądy polityczne i spojrzenie na świat. Wydawało się jednak, że pewnych zwyczajów ponadpokoleniowych, takich jak np. kultura picia wódki, nie uda się
zmienić, a przynajmniej nie tak szybko. Że „czysta” będzie zawsze królowała
na naszych stołach a wódki „kolorowe”, niczym sezonowe ciekawostki, nie
zdobędą szerokiego grona odbiorców.
Większość Polaków z pewnością pamięta wyjazdy zagraniczne na początku lat 90., kiedy w strefach bezcłowych można było kupić smakowe odmiany
wódek, takich jak Smirnoff czy Danzka, podczas gdy na rodzimym rynku
oferowano wyłącznie pospolitą „czystą”. Produkty te pokazały, że „czysta”
nie jest synonimem wyrazu „wódka”.
Zauważając potrzebę stworzenia wódki modnej, „na czasie”, przyjaznej również kobietom, producenci wprowadzali na rynek wódki smakowe.
Bogatsza paleta smaków wpłynęła na poszerzenie się grupy konsumentów
(Szczepaniak, 2007, s. 18). Kolejny przełom to rozwój kategorii RTD (gotowe
drinki), z której korzystają najczęściej ludzie młodzi, traktując ją głównie jako
produkt modny, który wypada spożywać. Produkty fabrycznie zamknięte, gotowe do spożycia, a do tego kolorowe, w ładnym poręcznym opakowaniu,
zyskują ogromną popularność.
Z badań przeprowadzonych przez AC Nielsen wynika, że Polacy coraz
chętniej sięgają po smakowe odmiany alkoholi. Niezaprzeczalnym faktem
jest to, że pomimo delikatnego kurczenia się rynku wódki czystej rynek wódek smakowych w Polsce zdobywa coraz więcej udziałów – trend w długim
okresie wyraźnie zauważalny.
Firmy alkoholowe doceniły gusta Polaków, poszerzając swoje oferty o coraz to nowsze propozycje. Wśród nich można znaleźć kilka oryginalnych produktów: Sobieski Mandarin (z fragmentem owocu w środku), Absolut Raspberry (o smaku wytrawnej truskawki), Finlandia Grapefruit (delikatny cytrus). Bardzo często zdarza się, że aromaty dostosowywane są bezpośrednio
do gustów narodowościowych, stąd różnica między Sobieskim smakowym
kupionym w Polsce, a we Francji może być mocno zauważalna.
Najchętniej kupowane i najbardziej znane wódki kolorowe w Polsce produkowane są na bazie aromatów żurawinowych i są to Finlandia Cranberry
wśród wódek importowanych oraz Sobieski Cranberry wśród wódek polskich.
Drugim ulubionym smakiem Polaków jest czarna porzeczka, najlepiej sprze-
126
dające się wódki z tym aromatem to Absolut Kurant i Zawisza Czarny Black
Currant. Sporą popularnością cieszą się również wódki o smaku lemon/citron,
czyli Finlandia Lime, Absolut Citron, Zawisza Czarny Lemon i na końcu Bols
Lemon. Tradycyjne aromaty, takie jak jabłko i owoce leśne w wódkach Wyborowa Apple i Bols Forest Fruits, wzbudzają nikłe zainteresowanie.
Popularność owoców w wódkach wpływa również korzystnie na rozwój
kategorii gotowych drinków, będących mieszaniną wódki i napoju. Coraz
chętniej spożywane są bardzo kolorowe napoje zawierające ok. 6% alkoholu,
będące aktualnie hitem klubów i dyskotek. Liderem w tej branży są popularne
wśród kobiet Sobieski Impress, Bacardi Breezer, Smirnoff Ice.
3. WPŁYW SPOŁECZNY NA KONSUMPCJĘ
W procesie konsumpcji ważną rolę odgrywa zjawisko wpływu społecznego
a z kolei widoczność tej konsumpcji ma istotne znaczenie dla podkreślenia
pozycji społecznej. Zjawiska społeczne w dziedzinie konsumpcji związane są
z postawą materialistyczną w postaci pragnienia posiadania dóbr, jak również
konsumpcją spektakularną objawiającą się potrzebą pokazania się (Antonides, van Raaj, 2003, s. 245–246).
Do zjawisk społecznych w dziedzinie konsumpcji należą: zjawisko większości, zjawisko Veblena oraz zjawisko snobizmu, przedstawione w tabeli 2.
Tabela 2. Zjawiska społeczne w dziedzinie konsumpcji
Wyszczególnienie
Zjawisko większości
Zjawisko Veblena
Zachowanie
„dotrzymanie kroku
Kowalskim”, naśladowanie grupy odniesienia
konsumpcja spektakularna, „pokazywanie się”
posiadanie rzadkich
dóbr, wysoka jakość
estetyczna
Grupa
grupa normatywna
grupa porównawcza
grupa aspirująca
Znaczenie
konformizm
powodzenie
i osiągnięcia
wyróżnienie się, wyjątkowość
Przykład
picie w barze
z przyjaciółmi
kupno drogiego
samochodu
kupno jachtu
morskiego
Źródło: G. Antonides, W. F. van Raaj, 2003, s. 345.
Zjawisko snobizmu
127
Grupa społeczna jest czynnikiem w dużym stopniu wpływającym na zakupy (Gronhaug, Venkatesh, 1986, s. 55–65), tym samym generującym różne
zjawiska społeczne. Zjawisko Veblena polega na kupowaniu drogich produktów podkreślających zamożność i pozycję społeczną w celu wywierania wrażenia na innych. Zjawisko snobizmu podkreśla fakt, iż im mniej ludzi posiada
dany produkt, tym bardziej rośnie atrakcyjność tegoż produktu.
Z kolei zjawisko większości polega na tym, że im więcej osób posiada
dany produkt, tym większa potrzeba posiadania go u pozostałych (Antonides,
van Raaj 2003, s. 345). Mechanizm naśladownictwa wewnętrznego w obrębie
grupy społecznej przejawiający się tendencją podporządkowania się obowiązującym normom i standardom określa się konformizmem (Gajewski 1997,
s. 109).
Widoczność zachowań konsumpcyjnych zwiększa motywację do konformizmu grupowego rozumianego zgodnie ze Słownikiem psychologii (Kurcz,
Skarżyńska, 2000, s. 311) jako: „tendencja do dostosowywania opinii, postaw,
działań, a nawet spostrzegania do przeważających w grupie opinii, postaw,
działań i spostrzeżeń. Termin ten może odnosić się do zachowania, czyli do
tendencji, by dostosowywać się do grupy, działać zgodnie z tym, co robi większość”.
4. SPOŁECZNO-KULTUROWE ASPEKTY
SPOŻYWANIA ALKOHOLI W POLSCE
Badania pokazują, że w przypadku alkoholi grupa odniesienia wywiera znaczący wpływ zarówno na ich konsumpcję, jak i na wybór marki produktu.
Można zakładać, że moda na markę ma kluczowe znaczenie dla wyboru alkoholi spożywanych publicznie, ale może mieć mniejsze w przypadku produktów spożywanych w samotności. Widoczność konsumpcji ma znaczenie dla
podkreślenia pozycji w grupie społecznej. Na wykresie 2 przedstawiono deklarację konsumentów dotyczącą okazji sprzyjających spożywaniu alkoholu
(wśród tych, którzy w badaniu spożywanie alkoholu deklarowali).
ślenia
pozycji w
w samotności.
grupie społecznej.
Poniżej,
na wykresie
przedstawiono
deklaspożywanych
Widoczność
konsumpcji
ma2 znaczenie
dla podkrerację
konsumentów
dotyczącą
okazji
sprzyjających
spożywaniu
alkoholu
ślenia pozycji w grupie społecznej. Poniżej, na wykresie 2 przedstawiono dekla(wśród
tych, którzy w badaniu
spożywanie
alkoholu deklarowali).
rację konsumentów
dotyczącą
okazji sprzyjających
spożywaniu alkoholu
(wśród tych,
którzy
w
badaniu
spożywanie
alkoholu
deklarowali).
128
Wykres 2.
Okazje sprzyjające spożywaniu
alkoholu w deklaracjach konsumentów
Wykres 2. Okazje sprzyjające spożywaniu alkoholu w deklaracjach konsumentów
12%
Bez okazji
12% 38%
Wydarzenia Bez
sportowe
okazji
38% 69%
Imprezy
rodzinnekonsumencka
(imieniny,
urodziny)
Imprezy
towarzyskie
78%reklamy publicznej
69%
Promocja
w warunkach zakazu
Imprezy towarzyskie
Wydarzenia
sportowe
91%
78%
Imprezyrodzinne
specjalne
(wesela, urodziny)
rocznice,…
Imprezy
(imieniny,
Imprezy specjalne (wesela, rocznice,…
0%
20%
91% 60%
40%
80%
9
100%
Tylko
respondentów
spożywa
w większości
0% alkoholu
20% alkohol
40% bez
60% okazji,
80% 100%
własne
na podstawie
przeprowadzonych
badań
Wykres 12%
2. Okazje
sprzyjające
spożywaniu
w deklaracjach
konsumentów
przypadków
sprzyjające
są
najróżniejsze
spotkania,
niemal
wszystkim
alkohol
własne nawłasne
podstawie
przeprowadzonych
badań badań.
na podstawie
przeprowadzonych
towarzyszy podczas imprez specjalnych takich, jak: wesela, rocznice czy Sylwester, często
również
spożywanyspożywa
jest przy
okazji
rodzinnych
Tylko
12% respondentów
alkohol
bez imprez
okazji, w większości czy toprzypadków
sprzyjające
są najróżniejsze spotkania, niemal wszystkim alkowarzyskich
oraz wydarzeń
sportowych.
Wykres
hol towarzyszy podczas imprez specjalnych, takich jak: wesela, rocznice czy
również spożywany jest przy okazji imprez rodzinnych czy
3.Sylwester,
Miejsca,często
w których
konsumenci spożywają alkohol
towarzyskich oraz wydarzeń sportowych.
35%
38%
46%
57%
57%
61%
W domu
W plenerze
U znajomych
W dyskotekach
W pubach
W klubach
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
własne na
podstawie
przeprowadzonych
badań
Wykres 3. Miejsca,
w których
konsumenci
spożywają alkohol
respondenci najczęściej spożywają alkohol w miejscach spotkań towaRespondenci
najczęściej
alkohol
miejscach
spotkań
towa- bądź u
rzyskich takich,
jak kluby,
puby,spożywają
dyskoteki
czy w plener.
Jeśli
w domu,
rzyskich takich jak kluby, puby, dyskoteki czy plener. Jeśli w domu bądź
znajomych to przy okazji imprez towarzyskich czy rodzinnych.
u znajomych, to przy okazji imprez towarzyskich czy rodzinnych.
Wykres 4. towarzystwo, w którym respondenci spożywają alkohol
W samotności
9%
rzyskich takich, jak kluby, puby, dyskoteki czy plener. Jeśli w domu, bądź u
znajomych to przy okazji imprez towarzyskich czy rodzinnych.
Wykres 4. towarzystwo,
w którym
respondenci
alkohol 129
Moda na markę alkoholu –
przejaw
konformizmuspożywają
czy indywidualizmu
9%
W samotności
36%
Z partnerem
41%
Z rodziną
66%
Ze znajomymi
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
własne na podstawie
badań
Wykres 4. Towarzystwo,
w którym przeprowadzonych
respondenci spożywają
alkohol
Z powyższych wykresów wynika, iż alkohol występuje podczas spotkań
Z powyższych
wykresów
że alkohol
towarzyskich,
spożywany
jest ze wynika,
znajomymi
czywystępuje
rodziną podczas
podczasspotkań
różnych okatowarzyskich,
spożywany
jest
ze
znajomymi
czy
rodziną
podczas
różnych
zji co potwierdza stawianą tezę, iż moda na markę alkoholu jest przejawem
okazji, co potwierdza stawianą tezę, iż moda na markę alkoholu jest przekonformizmu.
Alkohol spożywa się wśród znajomych, dla rozrywki a modna
jawem konformizmu. Alkohol spożywa się wśród znajomych, dla rozrywki,
marka alkoholu
ma znaczenie
dla
znalezienia
miejscamiejsca
w grupie,
poczucia
przya modna marka
alkoholu ma
znaczenie
dla znalezienia
w grupie,
ponależności.
czucia przynależności.
PODSUMOWANIE
Sektor alkoholi wysokoprocentowych w Polsce objęty jest całkowitym zakazem reklamy publicznej. W tej sytuacji to silna, uznana marka staje się głównym elementem komunikacji marketingowej. W przedstawionym w artykule
badaniu zarówno konsumenci, jak i przedstawiciele producentów wskazują,
iż moda na markę alkoholu jest jedną z głównych determinant zakupowych.
Konsumenci określając towarzystwo, w którym spożywają alkohol, miejsca
i okazje temu sprzyjające, wskazują, iż najczęściej towarzyszy on rozrywce,
zabawie, spotkaniom w grupie znajomych, niewielu respondentów pije w samotności i bez okazji.
Alkohol spożywa się w towarzystwie, dla rozrywki i dobrej zabawy, moda
na markę jest przejawem konformizmu, umożliwia znalezienie miejsca w grupie, zaspokojenie poczucia akceptacji, przynależności. Producenci funkcjonujący w omawianej branży doskonale zdają sobie sprawę z ogromnego znaczenia mody na marki alkoholi. Zmieniające się upodobania konsumentów,
trendy, wzrost popularności poszczególnych marek mają bezpośrednie przełożenie na wyniki sprzedaży, a tym samym udziały w rynku.
130
Można zauważyć, jak upodobania konsumentów zmieniają się przez ostatnie lata. Jedne marki zyskują na popularności, inne tracą. Najmodniejsze, najpopularniejsze w deklaracjach konsumentów marki to również te z czołowych
miejsc sprzedażowych, kluczowe to: Absolwent, Bols, Finlandia, Sobieski,
Żołądkowa Gorzka, Żubrówka, Luksusowa, Wyborowa. To również główne
polskie produkty eksportowe, z których słynie nasz kraj; niemal we wszystkich krajach świata można skosztować Żubrówki ze słynną trawką w środku
czy wódki Wyborowej.
Moda i trendy determinują również decyzje związane z zarządzaniem
marką alkoholu. Można zaobserwować rewolucję wśród wódek, coraz więcej
kolorowych odmian, coraz więcej premier smakowych i coraz większa sprzedaż, choć kosztem wódki czystej. Każdy może znaleźć swój smak i odkryć
ten staropolski alkohol na nowo. Znane, popularne marki rozszerzają swoją
ofertę o kolejne smaki, a nawet nowe kategorie, takie jak RTD, wychodząc
naprzeciw oczekiwaniom konsumentów.
Literatura
Antonides G., van Raaj W. F. (2003), Zachowanie konsumenta, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Chernatony L. (2003), Marka. Wizja i tworzenie marki, GWP, Gdańsk.
Gajewski S. (1997), Zachowanie się konsumenta a współczesny marketing, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Gronhaug K., Venkatesh A. (1986), Products and Services in the Perspective of Consumer Socjalization, European Journal of Marketing, Vol. 20, Issue 10.
Grzegorczyk A. (2010), Reklama, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Kall J., Kłeczek R., Sagan J. (2005), Zarządzanie marką, Oficyna Ekonomiczna, Warszawa.
Kimpakorn N., Tocquer G. (2010), Service Brand equity and employee brand commitment, Journal of Services Marketing, vol. 24, Issue 5.
Law K. M., Zhang Z.-M., Leung Ch-S. (2004), Fashion change and fashion consumption: the chaotic perspective, „Journal of Fashion Marketing and Management”, vol. 8 Iss: 4.
Lazer M., Culley J. D. (1983), Marketing Management Foundations and Practices,
Houghton Mifflin Co., Boston.
Liczmańska K. (2011), Marka jako komunikacji marketingowej w warunkach zakazu
reklamy publicznej na przykładzie sektora alkoholi wysokoprocentowych, [w:]
131
Komunikacja Rynkowa. Kultura. Perswazja. Technologia, red. nauk. Z. Waśkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań.
Maison D. (2004), Utajone postawy konsumenckie, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot.
Marconi J. (2002), Marketing marki, Liber, Warszawa.
Słownik psychologii (2010), pod red. I. Kurcz, K. Skarżyńskiej, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa.
Sudoł S., Szymczak J., Haffer M. (2000), Marketingowe testowanie produktów, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Szczepaniak M. (2007), Exquisite – nowe podejście do luksusu, „Marketing w Praktyce” sierpień.
Witek-Hajduk M. K. (2011), Zarządzanie silną marką, Wolters Kluwer, Warszawa.
Zarządzanie relacjami z klientami (2009), pod red. A. Wiśniewskiej, Wyższa Szkoła
Promocji, Warszawa.
Wiśniewska A. (2005), Czynniki decydujące o wrażliwości konsumentów na markę,
[w:] Instrumenty kształtowania wizerunku marki, pod red. A. Grzegorczyka,
Wyższa Szkoła Promocji, Warszawa.
FASHION BRAND FOR ALCOHOL – IS A MANIFESTATION
of conformiSM OR individualism
A b s t r a c t. Consumer behavior has become the dominant theme of research over
the past decades. Obtained information is of great importance for the functioning of
enterprises in particular in the liquor, and by a total ban on public advertising is difficult to communicate with the consumer. In this paper the author on the basis of the
study examines the significance of alcohol fashion brand for the customers, also raises
the idea that aspect analyzed is the manifestation of conformity. Drunk alcohol in the
company, for entertainment, the need to belong and the fashion brand of alcohol is one
of the main determinants of purchase.
K e y w o r d s: consumer decisions, brand, fashion brand, conformity, individualism.
Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwem
Wybrane instrumenty rządowe
wspierające innowacyjność MŚP
we Francji
Z a r y s t r e ś c i. Na skutek internacjonalizacji i globalizacji małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) stoją przed koniecznością sprostania wymogom konkurencyjności w skali międzynarodowej. Ważnym źródłem ich przewagi są innowacje. Innowacyjność wymaga różnorodnych działań podejmowanych przez różne podmioty
i instytucje. Artykuł uwzględnia powody przemawiające za potrzebą wsparcia MŚP
przez rząd francuski. Opisuje programy stymulowania aktywności MŚP we Francji
w zakresie tworzenia i wprowadzania innowacji. Zawiera opis wybranych inicjatyw
prawno-administracyjnych wspierających rozwój gospodarki francuskiej. Pokazuje
także znaczenie programów współfinansowanych z funduszy UE dla innowacyjności
i przedsiębiorczości pracowników MŚP we Francji. Artykuł jest próbą usystematyzowania danych dotyczących tego, jak trwający kryzys wpłynął na decyzje polityczno-ekonomiczne i czy doceniono znaczenie MŚP dla rozwoju gospodarczego Francji?
S ł o w a k l u c z o w e: innowacje, polityka interwencji, bieguny konkurencyjności,
parki naukowo-technologiczne.
WSTĘP
Globalizacja oraz intensywny rozwój gospodarki opartej na wiedzy wymusza
na firmach umiejętne i efektywne zarządzanie potencjałem intelektualnym.
134
Szczególnie istotne dla przyspieszenia rozwoju gospodarczego jest kreowanie
i wdrażanie innowacji w MŚP, które stanowią prawie 99% firm działających
w Unii Europejskiej i zapewniają miejsca pracy dla 2/3 ogółu zatrudnionych
(Maziarski, Maszek [online] 24 maja 2012. Na skutek internacjonalizacji
i globalizacji MŚP stoją przed koniecznością sprostania wymogom konkurencyjności w skali międzynarodowej. Ważnym źródłem konkurencyjności
są innowacje, będące wytworem pracowników. Kreatywność, przedsiębiorczość, poziom wiedzy i kwalifikacji personelu stanowią warunek niezbędny
do rozwoju przedsiębiorstwa. Innowacyjność intelektualna pracowników
może przyczynić się do wypracowania nowej koncepcji produktu, usługi, nowej płaszczyzny współpracy z klientem, nowego systemu dostarczania usług
czy optymalnego wykorzystania technologii (Janasz, 2011, s. 177–201). Elastyczność zasobów ludzkich i umiejętność ich szybkiego dostosowania się do
strategii działania firmy wyznaczają wartość rynkową MŚP.
Twórczość, jako kompetencja stała się ważną częścią działalności organizacji, jest procesem indywidualnym i umożliwia firmie wyprzedzanie zmian
czy wytworzenie nowego pomysłu. Zastosowanie pomysłu w praktyce sprawia, że organizacja działa innowacyjnie. Z kolei innowacyjna działalność
organizacji przyczynia się do wzrostu jej konkurencyjności (Haffer, 2005,
s. 465).
Pojecie innowacji jest różnie definiowane na potrzeby ekonomii, socjologii i psychologii oraz innych dyscyplin naukowych (szerzej zob. Zastempowski, 2010, s. 56–71). W ujęciu psychologicznym rozpatrywane jest ono
zwłaszcza w kategoriach indywidualnej pomysłowości, talentu. W sensie socjologicznym innowacja to zjawisko konstruowane społecznie. Ekonomiczny
wymiar innowacji zauważają m.in. W. M. Grudzewski i I. K. Hejduk, którzy
twierdzą, że innowacja to specyficzna forma przedsiębiorczości, która polega
na systematycznym poszukiwaniu nowych kombinacji czynników wytwórczych w celu osiągnięcia i pomnożenia kapitału, zwłaszcza zysku. Warunkiem osiągnięcia sukcesu przez współczesne przedsiębiorstwa jest wdrażanie
nowych produktów, elastyczne reagowanie na zmiany zachodzące na rynku,
a także wprowadzanie innowacji we wszystkich obszarach funkcjonowania
(Stabryła (red.), 2005, s. 294–295).
Władysław Janasz zwraca uwagę, że innowacyjność wymaga różnorodnych działań podejmowanych przez różne podmioty i instytucje na różnych
poziomach: przedsiębiorstw, władz lokalnych, instytutów naukowo-badawczych, politechnik, uniwersytetów, banków, instytucji finansowych, agencji
rozwoju regionalnego, technoparków, regionalnych centrów innowacji, instytucji i programów zagranicznych (Janasz, 2003, s. 144). Gospodarka, w której
Wybrane instrumenty rządowe wspierające innowacyjność MŚP we Francji
135
te warunki nie zostaną spełnione, ma małe szanse konkurowania nie tylko
w dziedzinie przemysłu, wysokiej techniki, lecz również w staraniach o podnoszenie swojej efektywności.
1. UDZIAŁ SEKTORA MŚP W ZATRUDNIENIU WE FRANCJI
Szczególnie istotne dla przyspieszenia rozwoju gospodarczego jest kreowanie
i wdrażanie innowacji w MŚP, które stanowią prawie 99% firm działających
w Unii Europejskiej i zapewniają miejsca innowacji i pracy dla 2/3 ogółu
zatrudnionych.
Niezależnie od dyskusji toczącej się na temat dostępności, jakości danych
statystycznych, metod badań i analiz dotyczących MŚP, nie da się ukryć, że
rola sektora MŚP w kreowaniu miejsc pracy jest bardzo znacząca. Średnie
roczne tempo wzrostu zatrudnienia w poszczególnych klasach wielkości firm
w latach 1988–2003 wyniosło w krajach grupy E-19 (według raportu Observatory of European SMEs 2003) odpowiednio: 0,3% dla mikroprzedsiębiorstw, 0,1% – dla małych przedsiębiorstw, 0,2% – dla średnich i 0,1 – dla
DP (dużych) (Domain, 2005, s. 126).
Tabela 1. Udziały mikroprzedsiębiorstw i MŚP w zatrudnieniu ogółem w krajach
UE-19
MIKRO
MŚP
Powyżej
40%
Belgia, Grecja, Hiszpania,
Włochy
powyżej
75%
Grecja, Hiszpania,
Portugalia, Włochy
30–40%
Francja, Norwegia,
Portugalia
powyżej
70–75%
Luksemburg, Norwegia
25–30%
Dania, Finlandia, Irlandia,
Islandia, Niemcy,
Szwecja, Wielka Brytania
65–70%
Austria, Belgia, Dania,
Francja, Irlandia, Szwecja
20–25%
Austria, Holandia,
Luksemburg, Szwajcaria
60–65%
Holandia, Szwajcaria
50–60%
Finlandia, Niemcy, Islandia,
Wielka Brytania
Źródło: P. Dominiak, 2005, tab. 4.17, s. 131.
136
Poza przemysłem wydobywczym i energetycznym oraz sektorem usług
we wszystkich pozostałych zatrudnienie w MŚP rosło szybciej niż w DP –
dużych (lata 1988–2003). Należy przy tym zwrócić uwagę, że udział sektora
MŚP i DP w zatrudnieniu zmienił się zaledwie o 1 punkt procentowy – udział
MŚP wzrósł, udział DP spadł (dotyczy krajów E-19). Tylko we Francji udział
MŚP spadł pomiędzy początkiem, a końcem badanego okresu (Domain, 2005,
s. 126–127).
Tradycyjnie sektor MŚP dominuje w zatrudnieniu w krajach śródziemnomorskich. Mikroprzedsiębiorstwa odgrywają ogromną rolę jako pracodawcy
w Belgii. Więcej niż 40% zatrudnionych w DP jest tylko w 4 krajach (Finlandia, Islandia, Niemcy, Wielka Brytania). We Francji MŚP pozostają bardzo
poważnym pracodawcą i zatrudniają ponad 60% ogółu pracowników.
2. UZASADNIENIE INTERWENCJI RZĄDU
W ROZWÓJ MŚP
Statystyczne informacje wskazały, że małe firmy tworzą większość nowych
miejsc pracy. Bardzo szybko dotarło to do świadomości polityków i szerokiej
opinii publicznej. Ukształtował się pewien schemat rozumowania zmierzający do wspierania i promowania MŚP w celu zmniejszenia bezrobocia. Piotr
Dominiak słusznie zauważa, że wzrost udziału MŚP w zatrudnieniu może wynikać z szybszego przyrostu miejsc pracy w tym sektorze niż w DP, ale także
z wolniejszego ich ubytku. W jednym i drugim przypadku wsparcie tego sektora z punktu widzenia polityki prozatrudnieniowej jest zasadne (Dominiak,
2005, s. 132–135).
Małe i średnie przedsiębiorstwa mają generalnie trudniejszy dostęp do
kapitału obcego niż firmy duże. Koszty dostępu do prywatnych funduszy
zewnętrznych są w małych firmach większe niż w dużych. Zatem finansowe wsparcie MŚP przez państwo wywołuje silniejszą pozytywną reakcję
w postaci przyrostu miejsc pracy. Z kolei argumentem przemawiającym na
niekorzyść małych przedsiębiorstw jest większe prawdopodobieństwo ich
upadku. Powstaje ryzyko, że przekazywane im fundusze pomocowe zostaną
zaprzepaszczone. Z takim podejściem można dyskutować. Należy bowiem
pamiętać, że prawdopodobieństwo upadku jest zazwyczaj największe w tej
grupie przedsiębiorstw, która ma największe szanse wzrostu, czyli w firmach
nowych i działających stosunkowo krótko.
Zatem pomoc adresowana za strony państwa do MŚP powinna mieć
na celu przede wszystkim zmniejszenie prawdopodobieństwa ich upadku,
137
zwłaszcza w pierwszym okresie działalności. To wówczas bariery finansowe
są najczęściej przeszkodami w rozwoju przedsiębiorstw.
Za wsparciem MŚP przez rząd francuski i premiera przemawia także przeciętnie niższy koszt tworzenia miejsc pracy w tym sektorze. Jest to dla większości rządów i polityków mocnym argumentem, ponieważ ta sama wielkość
środków może pomóc w stworzeniu większej liczby miejsc pracy niż byłoby
to możliwe w DP (dużych przedsiębiorstwach).
3. RZĄDOWA POLITYKA FRANCJI
DOTYCZĄCA MŚP
Fakt przynależności Francji do UE stwarza możliwość korzystania przez ten
kraj ze wspólnotowych inicjatyw proinnowacyjnych skierowanych do MŚP.
Przedsiębiorstwa francuskie od wielu lat korzystają z unijnych inicjatyw adresowanych do sektora MŚP, co jest jedną z przyczyn wysokiej pozycji innowacyjnej francuskiej gospodarki, która jest piątą potęgą gospodarczą świata
(po USA, Chinach, Japonii i Niemczech).
Z myślą o zwiększeniu konkurencyjności francuskiej gospodarki
w 2009 roku prezydent Nicolas Sarkozy uruchomił we Francji długo zapowiadany program tzw. wielkiej pożyczki. Pożyczka ta miała sfinansować inwestycje państwowe w pięciu sektorach, od których zależy zdolność innowacji
Francji w przyszłych dziesięcioleciach. Należą do nich:
– konkurencyjność, szkolnictwo wyższe, szkolnictwo zawodowe (10 mld
euro),
– badania naukowe (8 mld euro),
– innowacje w przemyśle motoryzacyjnym, transporcie lądowym, lotniczym i kosmicznym oraz wspieranie MŚP (6,5 mld euro),
– technologie służące zrównoważonemu i proekologicznemu rozwojowi
(5 mld),
– rozbudowa infrastruktury teleinformacyjnej (750 mln euro, [Ministerstwo Spraw Zagranicznych, [online] 5 maja 2012; Błoński, 2009, [online], 24 maja 2012.
Polityka innowacyjna stała się w ostatnich latach jedną z najważniejszych polityk państw Unii Europejskiej. Potwierdzają to takie inicjatywy jak
PRO INNO Europe (wspieranie współpracy między agencjami ds. innowacji
w skali międzynarodowej) czy Europe INNOVA (przepływ informacji dotyczących innowacyjności w gospodarce). UE ustala istotne warunki ramowe
138
determinujące rozwój MŚP. Taka polityka ma ograniczoną siłę oddziaływania. Trudność dotycząca rozwoju MŚP w krajach członkowski sprowadza się
m.in. do tego, że istnieją tam różne warunki administracyjne (Ruszkowski,
2003, s. 157).
Oprócz inicjatyw ponadnarodowych ważnym elementem wpływającym
na budowę potencjału innowacyjnego MŚP we Francji jest rządowa polityka
dotycząca badań i rozwoju. Polityka rządu dotycząca sektora MŚP (PME)
stanowi integralną część polityki ekonomicznej Francji. Wszystkie działania
państwa w ramach planów wieloletnich uwzględniają w swych założeniach
ten obszar działalności. Priorytetowymi celami tej polityki ekonomicznej
są promocja przedsiębiorczości oraz uproszczenie i zredukowanie niepotrzebnych procedur administracyjnych (Mikołajczyk, Kurczewska, 2004,
s. 77–81).
Stymulowanie aktywności MŚP we Francji w zakresie tworzenia i wprowadzania innowacji rozpoczęło się w latach 70. XX wieku. Podjęto wówczas
działania mające na celu rozwój najnowszych technologii. Te działania zwiększyły zapotrzebowanie na finansowanie procesów innowacyjnych. W rezultacie powstały formalne instrumenty wspierające aktywność innowacyjną MŚP.
W latach 80. francuska polityka przemysłowa została poddana gruntownym zmianom opartym na dwóch głównych ideach: decentralizacji polityki interwencji władz państwowych i zwiększenia liczby instytucji pomocy
dla przedsiębiorstw oraz skierowania pomocy publicznej do sektora MŚP.
Lata 80. to także okres refleksji na temat roli MŚP w rozwoju systemu produkcyjnego. To właśnie wtedy MŚP stały się głównymi twórcami miejsc pracy, okazując przy tym zdolność do adaptacji zmian i innowacji. Na skutek
tego pojawiała się nowa forma pomocy, która koncentrowała się na podstawowych funkcjach przedsiębiorstwa, takich jak: zarządzanie, zasoby ludzkie, komercjalizacja, innowacja. Polityka interwencji wobec MŚP obrała
nowe kierunki oddziaływania (Dominiak, Wasilczuk, Daszkiewicz, 2005,
s. 132–139).
Obecny system pomocy dla MŚP jest bardzo złożony. Skupia on wiele
instytucji, które interweniują na różnych poziomach. Podstawowymi podmiotami systemu stały się państwo i regiony. W 2002 roku Francja jako państwo członkowskie UE przyjęła Europejską Kartę Małych Przedsiębiorstw,
w której zwrócono uwagę m.in. na kształcenie i szkolenie z zakresu przedsiębiorczości, mniejsze koszty i szybsze rozpoczęcie działalności, sprawniejsze ustawodawstwo, zwiększenie możliwości technologicznych małych
przedsiębiorstw czy rozwijanie reprezentacji interesów małych przedsię-
139
biorstw na szczeblu UE i nie tylko. (Europejska Karta Małych Przedsiębiorstw 2012).
Obok znajduje się kilka inicjatyw prawno-administracyjnych wspierających rozwój MŚP podejmowanych we Francji w latach 1997–2003.
Tabela 2. Inicjatywy prawno-administracyjne wspierające rozwój MŚP we Francji
OCZEKIWANY
REZULTAT
DZIAŁANIE
CEL
Plan „Faciliter la vie
des Petites et Moyennes
Entreprises” z 1997 r.,
wprowadzony przez
sekretariat ds. małych
i średnich przedsiębiorstw
– polepszenie stosunków między
sektorem prywatnym i administracją państwową,
– przyspieszenie powstawania
nowych przedsiębiorstw,
– uproszczenie procedur administracyjnych, rachunkowości
i opodatkowania,
– rozwinięcie dostępu do Internetu, tak by umożliwić bardziej
sprawne przesyłanie dokumentacji administracyjno-fiskalnej
Działania w dziedzinie
szkoleń i edukacji,
organizowanie licznych
spotkań informacyjnych
i konferencji dotyczących
przedsiębiorczości, stałe
dokształcanie, szczególnie w przypadku umiejętności z zakresu technologii informatycznej
– promocja innowacyjności i technologii oraz otworzenie się
francuskich MŚP (PME) na rynki zagraniczne
Utworzenie 11 kwietnia
2000 r. Narodowego
Forum Kreacji Przedsiębiorstw (Forum National
de Création d’Entreprises)
– stworzenie dogodniejszych warunków dla zakładania przedsiębiorstw we Francji przez uproszczenie procedur administracyjnych i obniżenie kosztów związanych z zakładaniem
przedsiębiorstwa
– stymulacja wzrostu ekonomicznego i zatrudnienia w małych i średnich
przedsiębiorstwach
[140]
Cd. tabeli 2
DZIAŁANIE
Nowe prawo dotyczące przedsiębiorczości
(Ustawa o inicjatywie
ekonomicznej z 2003)
CEL
– uproszczenie procedur tworzenia i przejęcia przedsiębiorstwa,
ułatwienie przejścia z pozycji
pracownika do pozycji przedsiębiorcy oraz wzmocnienie bezpieczeństwa przedsiębiorców.
Ciekawym rozwiązaniem jest
zezwolenie na prowadzenie
przedsiębiorstwa pod adresem
zamieszkania przedsiębiorcy
przez pierwszych 5 lat. Pozwala
to na znaczne obniżenie kosztów
prowadzenia działalności.
OCZEKIWANY
REZULTAT
W ciągu najbliższych 5 lat
(od daty wprowadzenia
ustawy) planowano powstanie miliona nowych
przedsiębiorstw, a w
ciągu 10 lat przewiduje się
transmisję 500 tys. przedsiębiorstw.
Dwa nowe systemy:
„Mikro Social” i „Mikro
Fiscal”, 2003
– Mikroprzedsiębiorstwa mogą ubiegać się o naliczanie składek
na ubezpieczenie społeczne od dochodu realnego. Ustawa ma
za zadanie umożliwić każdemu pracownikowi, który pragnie
stać się niezależnym, założenie własnego przedsiębiorstwa
i uelastycznić proces przejścia z pozycji pracownika do pozycji właściciela. Pracownikowi, który staje się przedsiębiorcą,
przysługuje możliwość pracy w niepełnym wymiarze godzin
w pierwszym miejscu pracy. Ustawa powołuje również agencję UBIFRANCE, której celem jest pomoc małym i średnim
przedsiębiorstwom eksportującym swoje produkty lub usługi.
Akcja (prowadzona przez
rząd) wsparcia rozwoju
technologii i dostępu do
handlu elektronicznego
przez małe i średnie
przedsiębiorstwa pod
nazwą „Nadzieje handlu
elektronicznego”, marzec
1999.
– Posługiwanie się Internetem w działalności małych i średnich
przedsiębiorstw.
Październik 1998, projekt
wsparcia innowacji i konkurencyjności przedsiębiorstw rzemieślniczych
pt. „Podtrzymywanie
rozwoju przedsiębiorstw
w dziedzinie innowacji”
141
Cd. tabeli 2
DZIAŁANIE
CEL
OCZEKIWANY
REZULTAT
Program „FASEP-Garantie” z 1999 r.
– Rząd francuski wspierał działania zagraniczne swoich małych
i średnich przedsiębiorstw. Inwestując w wybranych krajach,
przedsiębiorcy mogli liczyć na nowy system gwarancji wspierających inwestycje zagraniczne.
Sieci Aniołów Biznesu
(Business Angels).
Tworzą je inwestorzy
prywatni, którzy wnoszą
swój kapitał lub technikę
do przedsiębiorstwa powstającego lub będącego
w fazie początkowego
rozwoju.
– Sieci Aniołów Biznesu umożliwiają nawiązanie relacji między
dwoma stronami: potencjalnymi inwestorami i przedsiębiorstwami szukającymi możliwości finansowania. Zapewniają
obu stronom rzetelną informację, doradztwo i selekcję
partnerów.
1998, program „Łatwość
dostępu do finansowania”
– System gwarancji i kredytów preferencyjnych jest tak kształtowany, aby ułatwić dostęp do kredytów przedsiębiorstwom
rzemieślniczym.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Mikołajczyk, Kurczewska, 2004, s. 77–81.
Radykalna poprawa kondycji innowacyjnej gospodarki całej UE jest
najważniejszym strategicznym zadaniem obecnej dekady (strategia lizbońska). MŚP mają ważną rolę do odegrania podczas realizacji tego celu (Łuczki
(red.), 2007, s. 181–202). Na skutek Strategii Lizbońskiej we Francji powstał Narodowy Program Reform. Efektem jego prac ma być wdrożenie
wytycznych unijnych na poziomie krajowym. Zaproponowano m.in. pomoc
dla przedsiębiorstw rodzinnych oraz podejmowanie współpracy z partnerami
europejskimi.
Francja jest krajem, w którym dużą wagę przywiązuje się do wspólnych
inicjatyw i łączenia potencjału wielu podmiotów gospodarczych i instytucji.
Osobna instytucja powstała w celu wspierania innowacji mniejszych przedsiębiorstw OSEO (Le groupe OSEO Au service de l’entrepreneur). Podlega
ona Ministerstwu Gospodarki, Finansów i Zatrudnienia oraz Ministerstwu
Szkolnictwa Wyższego i Badań. W zakres jej działań wchodzą: wspieranie innowacyjności, finansowanie inwestycji i produkcji oraz udzielanie gwarancji
finansowych. OSEO ma szczególne znaczenie dla MŚP na każdym etapie ich
rozwoju. W całym kraju te przedsiębiorstwa mogą wykorzystywać techniczno-ekonomiczne możliwości inżynieryjne OSEO czy specjalistyczną wiedzę
142
finansową. OSEO wspiera małe i średnie przedsiębiorstwa w ich rozwoju oraz
współpracy z instytucjami sektora bankowego i inwestycyjnego. Udziela kredytów i wsparcia finansowego na bardzo innowacyjne działania (przez dofinansowywanie od 40 do 70% wartości projektów), a także do prowadzenia
badań dotyczących rozwoju MŚP. Ponadto OSEO nadaje firmom tytuł „firmy
innowacyjnej” (Societe Innovante), który uprawnia do korzystania z dotacji
(Dorocki, 2008, s. 179–181).
Na uwagę zasługuje istnienie 25 regionalnych oddziałów OSEO, co sprzyja skuteczności przy docieraniu do potencjalnych beneficjentów. (Michalska,
[online] 2012).
W 2004 r. we Francji pojawiły się tzw. bieguny konkurencyjności. Powstały one z inicjatywy rządu francuskiego i miały na celu skupienie w ramach jednej grupy przedsiębiorstw, centrów badawczych i instytucji szkoleniowych oraz podejmowania wspólnych działań na rzecz innowacyjności.
Wspólne działanie czynni je bardziej skutecznymi w pozyskiwaniu subwencji, ulg czy zwolnień podatkowych, ma to duże znaczenie zwłaszcza dla MŚP
(Czech, 2010, s. 147–150).
Bieguny konkurencyjności to charakterystyczna dla Francji nomenklatura, która w istocie rzeczy odnosi się do klastrów czy też je określa. Wspomniane Bieguny/Klastry to sieci współpracy firm o złożonej strukturze,
w której dominującą rolę odgrywają duże podmioty gospodarcze otoczone
siatką lokalnych podwykonawców. Strategia rozwoju i działania tego rodzaju
organizacji opierają się na partnerstwie pomiędzy różnymi organizmami, mającymi uznane i komplementarne kompetencje, a najważniejszym obszarem
współpracy są badania i rozwój, co można streścić w jednym słowie-kluczu:
innowacyjność.
Istotną rolą zrzeszeń przedsiębiorstw we Francji jest dbanie o optymalną
strukturę branży, co znajduje wyraz w integrowaniu się przedsiębiorstw różnej wielkości, zarówno z sektora MŚP, jak i dużych, co oznacza priorytet interesów branżowych nad wielkością przedsiębiorstw (Lachniewicz, Matejun,
2011, s. 321).
Współpracując ze sobą nawzajem i innymi podmiotami, MŚP zyskują
dostęp do nieosiągalnych indywidualnie zasobów, m.in. technicznych, surowców i materiałów, kapitału ludzkiego oraz finansowego. Umożliwia się
wspólne dokonywanie inwestycji w nowe zasoby, niedostępne dla działających samodzielnie podmiotów. Dzięki współpracy MŚP mają ułatwiony dostęp do nowych kompetencji i umiejętności, np. z zakresu zarządzania, badań
i rozwoju lub know-how. Ponadto wspólne działania wywierają pozytywny
wpływ na przebieg ich procesów produkcyjnych, logistycznych oraz związa-
143
nych z organizacją i zarządzaniem. Z kolei w wyniku ułatwionego dostępu do
zasobów i umiejętności możliwa jest redukcja kosztów, wzrost elastyczności
działania, wymagana wiedza oraz innowacyjność (Adamik, 2011, s. 208).
Ciekawym przykładem inicjatywy wspierającej MŚP francuskie od lat 60.
są parki naukowo-technologiczne, czyli zespół wyodrębnionych nieruchomości wraz z infrastrukturą techniczną, utworzony w celu dokonywania przepływu wiedzy i technologii pomiędzy jednostkami naukowymi a przedsiębiorcami. Parki naukowo-technologiczne w ostatnich czasach zaistniały również
na gruncie polskim. Stanowią one jedno z najważniejszych narzędzi rozwoju
MŚP, tworzą pozarządowe instytucje i ułatwiają dostęp do innowacyjnych
rozwiązań.
Analizując specyfikę sektora MŚP we Francji oraz jego osiągnięcia i perspektywy, można stwierdzić, że sektor ten zajmuje kluczową pozycję w rozwoju gospodarki tego kraju. Z tego powodu polityka wobec małych i średnich
przedsiębiorstw od dawna zajmuje priorytetowe miejsce wśród głównych
obszarów działań władz francuskich. Uzyskanie sukcesów w polityce dotyczącej MŚP jest bowiem warunkiem koniecznym dla osiągnięcia zrównoważonego rozwoju, który jest z kolei najistotniejszym celem wszystkich krajów
Wspólnoty Europejskiej.
4. SZKOLENIA W MŚP WE FRANCJI
W sytuacji wzrastającej konkurencji ze strony innych krajów, związanej
z rozszerzeniem UE i procesem globalizacji, podmioty sektora MŚP w całej
Europie za najważniejsze wyzwanie uznają obecnie potrzebę wzmocnienia
swojego potencjału innowacyjnego oraz podniesienia kwalifikacji i umiejętności. MŚP mają duży udział w organizowaniu szkoleń zawodowych, ale jednocześnie wielu pracowników odchodzi z nich na lepiej płatne stanowiska
w dużych przedsiębiorstwach. Firma ponosi wówczas koszt szkolenia, ale nie
odnosi korzyści z tego tytułu. Brak wykwalifikowanych pracowników jest
problemem dla ponad jednej trzeciej wszystkich MŚP w UE (Przewodnik po
szkoleniach w małych i średnich przedsiębiorstwach, KE, 2009).
Walcząc o dotrzymanie kroku nowościom w dziedzinie technologii informacyjnych i komunikacyjnych, MŚP napotykają zatem trudności przy poszukiwaniu wykwalifikowanych pracowników oraz zapewnieniu im odpowiednich szkoleń i edukacji.
W świetle tych argumentów oczywiste staje się znaczenie szkoleń i dostosowania kwalifikacji i umiejętności. Powinny one stanowić priorytetowy cel
144
polityki zarówno na poziomie europejskim, jak i na poziomie rządów krajowych, regionalnych i lokalnych. W grudniu 2008 roku Komisja uruchomiła
na szczeblu UE inicjatywę „Nowe umiejętności w nowych miejscach pracy”
w celu zapewnienia lepszego dostosowania umiejętności pracowników do
dostępnych miejsc pracy. W inicjatywie bierze się pod uwagę m.in. wzrost
znaczenia umiejętności miękkich, takich jak umiejętność rozwiązywania problemów, zdolności analityczne, umiejętność samokontroli i komunikacji, ale
również znajomość języków, kompetencje informatyczne i umiejętność pracy
w zespole, których znaczenie będzie wzrastać.
Sporo uwagi zwraca się na różnice pod względem udziału pracowników
w szkoleniach w zależności od wielkości firmy. Ogólnie w dużych przedsiębiorstwach udział ten jest znacznie większy niż w małych. Jednocześnie występują też duże różnice między poszczególnymi krajami. Najwyższe wskaźniki
udziału w szkoleniach obserwuje się w krajach skandynawskich, natomiast
najniższe w krajach Europy Południowej oraz Środkowej i Wschodniej.
Duże możliwości dofinansowywania szkoleń sprawiły, że zainteresowanie
tego rodzaju formą rozwijania pracowników przejawia wiele firm. Na podstawie poniższych danych podsumowujących wdrażanie programów unijnych
można stwierdzić, że francuskie przedsiębiorstwa średnio chętnie korzystają
ze współfinansowania procesów rozwojowych pracowników z funduszy UE.
Powyższe dane są szczególnie interesujące na tle wyników badań Stefa
Lachniewicza i Marka Matejuna, opublikowanych w 2011 roku. Typowano,
że największe znaczenie w wykorzystywaniu okazji do rozwoju MŚP mają
nieformalne relacje z otoczeniem. Na drugim miejscu pojawiały się: wiedza,
umiejętności, postawa i talenty pracowników. Na kolejnych: technologie informatyczne, lokalizacja, źródła finansowania i formalne relacje z otoczeniem
(Lachniewicz, Matejun, 2011, s. 176). Na znaczenie strefy zatrudnienia w budowaniu innowacyjności MŚP zwrócił uwagę również Maciej Zastempowski.
Wyniki jego badań wskazują na duże znaczenie wydajności pracowników,
poziom wykształcenia oraz gotowości do podnoszenia kwalifikacji (Zastempowski, 2010, s. 202). Potwierdza to tezę, że wspieranie rozwoju i kompetencji pracowników umacnia innowacyjność i przedsiębiorczość MŚP. Francja
nie przoduje, jeżeli chodzi o udział w kształceniu pracowników, niemniej jednak od wielu lat traktuje obszar innowacji i przedsiębiorczości jako priorytet.
To pozwoliło jej uczynić z francuskich MŚP konkurencyjne podmioty na rynku UE.
145
BUŁGARIA
GreCJa
ruMunia
9,4%
13,9%
18,3%
LiTWa
23,5%
FranCJa
25,1%
WŁOCHY
26,1%
WĘGRY
26,7%
CYPr
27,8%
PorTuGaLia
28,2%
ŁOTWA
29,2%
HisZpania
31,1%
MaLTa
31,6%
PoLSKa
32,8%
UE OGÓŁEM
34,0%
LuKSeMBurG
35,1%
SŁOWACJA
36,1%
BeLGia
36,5%
estonia
36,6%
nieMCY
36,8%
aUstria
40,9%
irLandia
41,8%
dania
44,0%
WieLKa BrYTania
44,8%
CZeCHY
46,0%
SLoWaCJa
48,0%
SZWeCJa
48,7%
HoLandia
48,8%
FinLandia
0,0%
51,0%
20,0%
40,0%
60,0%
Wykres 1. Udział procentowy w kształceniu opłacanym przez pracodawcę lub finansowanym przez osoby samozatrudnione w krajach Unii Europejskiej.
Źródło: M. Czernecka, P. Woszczyk, 2011, s. 20.
Najważniejszym podmiotem podejmującym działania innowacyjne jest człowiek. Zatem zasoby miękkie przedsiębiorstwa: kompetencje
właścicieli, menedżerów, pracowników w największym stopniu decydują o szansach innowacyjnych. Gdyby znaczenie zasobów (materialnych
lub finansowych) było decydujące, to MŚP nie miałby większych szans
146
w rywalizacji z wielkimi korporacjami. Czynnikiem najważniejszym jest
kapitał intelektualny, który stanowi o kompetencji innowacyjnej przedsiębiorstwa i jego rozwoju.
Firmy francuskie przejawiają stosunkowo niskie zaangażowanie w doskonalenie kwalifikacji swojego personelu. Przeciętna liczba dni roboczych
przeznaczonych na edukację i szkolenie jednego pracownika w 2002 roku
wzrosła do 6,8 dnia, co plasowało Francję na 10 miejscu wśród 15 krajów
UE. Średnia dla państw UE wyniosła 11,6 (Baruk, 2006 s. 368). Zastanawiająca jest niska liczba dni przeznaczonych na doskonalenie kwalifikacji
w państwach rozwiniętych, takich jak: Niemcy, Francja czy Szwecja. Generalnie w 2002 roku w UE 50% firm przeznaczyło na szkolenie i edukację jednego pracownika od 1 do 6 dni. Powyżej tej przeciętnej znalazła
się Francji, gdzie 66% firm zdecydowało się na szkolenie pracowników
w takiej liczbie dni. Uwzględniając wielkość przedsiębiorstwa, największą
przeciętną liczbę dni na szkolenie i edukację jednego pracownika przeznaczyły MŚP, przy czym przedsiębiorstwa małe dominowały wśród tych,
które na szkolenie jednego pracownika przeznaczyły 7 i więcej dni w ciągu roku. Takich organizacji w 2002 roku w UE było 35%.
Niska liczba dni przeznaczonych na doskonalenie kwalifikacji we
Francji jest interesująca z jeszcze jednego powodu. Z badań prowadzonych przez Jerzego Baruka wynika, że czynnikiem decydującym o zdolności przedsiębiorstwa do innowacji są kwalifikacje personelu. Tak uznali kierownicy małych i średnich przedsiębiorstw francuskich. Kolejnym
czynnikiem kształtującym siłę przedsiębiorstw francuskich w zakresie innowacji jest współpraca z dostawcami i klientami. Zwraca uwagę odległe
miejsce postępu technologicznego i kompetencji badawczo-rozwojowych.
W zarządzaniu współczesnym przedsiębiorstwem dominujące znaczenie ma człowiek. Pracownik, jego wiedza i doświadczenie są traktowane
jako główna siła przedsiębiorstw, prowadząca do wzrostu aktywności innowacyjnej organizacji. Podobną rolę odgrywają dobre stosunki z organizacją i jego podmiotami. We Francji kierownicy większą wagę przywiązują do tzw. miękkich czynników wzrostu innowacyjności.
147
Tabela 3. Najważniejsze czynniki objaśniające silne strony przedsiębiorstwa w zakresie innowacji (według opinii kierowników)
NAJWAŻNIEJSZE CZYNNIKI/liczba WSKAZAŃ
Kwalifikacje
personelu
Współpraca
z dostawcami
Zdolności
dostosowania
się do
potrzeb
rynku
Efektywne
metody
produkcji
Przywództwo
w trendach rynkowych
Postęp
technologiczny
i zdolności B+R
Unia Europejska
(UE 15)
49
39
38
17
14
13
Francja
56
43
34
13
7
8
WYSZCZEGÓLNIENIE
Źródło: J. Baruk, 2006, tab. 12.2, s. 355.
5. WSPIERANIE ROZWOJU MŚP WE FRANCJI
W OKRESIE KRYZYSU I ROSNĄCEJ NIEPEWNOŚCI
Światowy kryzys gospodarczy zapoczątkował w drugiej połowie lat
70. XX wieku w krajach kapitalistycznych proces dynamicznego rozwoju
małych i średnich przedsiębiorstw, które miały stanowić antidotum na problem bezrobocia. Właśnie MŚP stały się w tym okresie głównym źródłem
nowych miejsc pracy, zwłaszcza w usługach, handlu i drobnej wytwórczości. Wzrost znaczenia MŚP w rozwoju systemów gospodarczych wyraża
się w przyroście zatrudnienia, wysokiej efektywności działania, zdolności
do współpracy z innymi podmiotami czy pozytywnym wpływem na rozwój regionalny. Zdaniem Agnieszki Zakrzewskiej-Bielawskiej pozytywny
wpływ wynika m.in. z tego, że w praktyce występuje zależność pomiędzy
rozwojem regionu a rozwojem MŚP. Najczęściej MŚP powstają w miejscach zamieszkania założycieli, którzy korzystają z miejscowych zasobów,
płacą tam podatki, przyczyniając się tym samym do kolejnych inwestycji
(Zakrzewska-Bielawska, 2011, s. 72–74).
Mając na uwadze znaczenie MŚP, warto dodać, że przyczyny i warunki
ich rozwoju tkwią zarówno w wewnętrznych, jak i zewnętrznych strefach
funkcjonowania tych przedsiębiorstw. Niewątpliwie dużą rolę odgrywa polityka rządowa i sytuacja społeczno-ekonomiczna państwa.
148
Połowa roku 2008 jest kojarzona ze światowym kryzysem gospodarczym. Jak kryzys obszedł się z gospodarką francuską i czy doceniono znaczenie MŚP dla rozwoju gospodarczego Francji? Mimo wsparcia ze strony rządu
przedsiębiorstwa francuskie niezbyt dobrze radziły sobie z kryzysem, zwłaszcza w początkowej jego fazie. Najwyższą cenę za kryzys zapłaciły średnie
przedsiębiorstwa. Stanowiły one ogromną większość spośród 70 000 firm,
które ogłosiły upadłość w 2008 roku. Spowolnienie gospodarcze oznaczało
dla nich nie tylko spadek sprzedaży, ale równocześnie ograniczenia w dostępie do kredytu.
W październiku 2009 roku wiadomością dnia w sferze ekonomicznej było
ogłoszenie przez prezydenta Sarkozy’ego nowej fazy planu wsparcia dla średnich i małych przedsiębiorstw, na którą prezydent Francji przeznaczył dwa
miliardy euro.
Już w 2008 roku MŚP uzyskały ulgi i udogodnienia, wśród których najważniejsze to moratoria na długi socjalne i fiskalne, zwolnienia ze składek socjalnych nowo zatrudnionych pracowników, nieopodatkowywanie inwestycji
produkcyjnych, szybsze wypłacanie subwencji na badania naukowo-techniczne, wsparcie kapitału przedsiębiorstw oraz ułatwienia kredytowe za pośrednictwem dwóch specjalnie do tego powołanych instytucji. Pierwszą z nich był
Strategiczny Fundusz Inwestycyjny FSI, zaopatrzony w 20 mld euro. Druga, nakierowana specjalnie na małe i średnie firmy, to publiczny bank OSEO
(opisany wyżej). Bank ten udzielił dotąd kredytu 18 tysiącom firm na sumę
4,5 mld euro, a przez mechanizm mediacji umożliwił pożyczenie im przez
banki dalsze półtora miliarda. Na 150 000 szacuje się liczbę uratowanych
w ten sposób stanowisk pracy (Błoński, 25 maja 2012).
Publiczny bank OSEO został zaopatrzony w miliard euro na specjalne pożyczki długoterminowe, zwane pożyczkami partycypatywnymi. Spłata tych
kredytów jest nie tylko przesunięta w czasie, ale w dodatku nie jest objęta
gwarancją w razie niepowodzenia firmy. Warto jednak dodać, że koszty tego
kredytu są wyższe niż kredyty rynkowe.
Dowodem na przychylność państwa francuskiego dla MŚP jest uruchomienie w 2012 roku kolejnej puli pieniędzy w wysokości 800 milionów euro.
Należy to uznać za znaczący wyczyn, zwłaszcza że decyzja została podjęta
w okresie ogólnej tendencji do restrykcji budżetowych.
W 2011 roku zanotowano wzrost liczby zarejestrowań różnych form działalności we Francji. Najprawdopodobniej liczna grupa byłych pracowników
zdecydowała się na stworzenie swoich firm. Rejestracje w formie indywidualnej działalności gospodarczej spadły o 8%, liczba rejestracji różnych form
spółek wzrosła o 2%. Ta stabilizacja wynika z bardzo silnego wzrostu (+42%)
149
spółek jednoosobowych. Jednocześnie liczba małych przedsiębiorców indywidualnych czyli uproszczonych form działalności gospodarczej, reprezentujących 53% powstałych w tym okresie przedsiębiorstw, spadła o 21% (Kaluzinska, 2012). Liczba spółkek jednoosobowych wzrosła niemal dwukrotnie
od początku kryzysu, podczas gdy grupa MPI – małe przedsiębiorstwa indywidualne – gwałtownie zmalała.
Pomimo deklarowanego zaangażowania państwa wydaje się, że przedsiębiorcy zaczynają wątpić w zalety „państwowych” systemów wspomagania,
które cieszyły się wielkim powodzeniem w roku 2008, tj. po wprowadzeniu
ustawy o modernizacji gospodarki (zwanej potocznie ustawą LME). Głównym powodem tego sceptycyzmu jest to, że nie wpłynęły one w żadnym stopniu na nieprzychylność banków, co powoduje ciągły niedobór kredytów dla
nowo powstających przedsiębiorstw.
Ponadto przedłużono o rok wymienione na wstępie ulgi socjalne i fiskalne. Te działania niewątpliwie ułatwiły wielu firmom przeżycie ciężkich czasów, ale równocześnie świadczą o dużej zależności gospodarki francuskiej od
państwa.
PODSUMOWANIE
Francja, jak i cała Unia Europejska, stoi przed koniecznością istotnych przemian, koniecznych ze względu na proces globalizacji i trwającego kryzysu.
Głównym celem krajów Wspólnoty jest stanie się najbardziej dynamiczną
i konkurencyjną gospodarką na świecie. Aby było to realne, konieczny jest
trwały i zrównoważony wzrost gospodarczy, wystarczająca liczba miejsc
pracy, rozwój innowacyjności i nowych technologii oraz spójność socjalna. Większość z tych czynników jest bezpośrednio zależna od stanu sektora
małych i średnich przedsiębiorstw. Wynika stąd potrzeba promocji przedsiębiorczości. Należy zachęcać do podejmowania ryzyka, propagować proprzedsiębiorczą edukację, lansować zakładanie nowych przedsiębiorstw.
Unia Europejska w licznych obszarach polityki gospodarczej ustala warunki
ramowe determinujące rozwój MŚP. Jednym z głównych źródeł problemów
dotyczących rozwoju MŚP w krajach członkowskich są istniejące tam warunki administracyjne. Wynikają z tego różnice w wydajności przedsiębiorstw
(Limański A., 2003, s. 157–158). Rząd Francji stosuje wiele instrumentów pobudzania innowacyjności i przedsiębiorczości MŚP, ma bowiem świadomość,
że sektor ten zajmuje kluczową pozycję w rozwoju gospodarki tego kraju.
Na uwagę zasługuje także intensywność działań realizowanych we Francji
150
na szczeblu regionalnym, co sprawiło, że innowacyjność francuskich regionów jest oceniana stosunkowo wysoko. Z drugiej strony warto zaznaczyć, że
francuski system pomocy publicznej dla MŚP jest bardzo złożony, a przez to
oceniany często jako źle zorganizowany. W wyniku decentralizacji pojawiło
się wiele instytucji publicznych zajmujących się pomocą. Nadal brakuje jednej kluczowej instytucji, która mogłaby poprowadzić przedsiębiorców przez
gąszcz procedur w różnych sieciach finansowania.
LITERATURA
Adamik A. (2011), Kształtowanie konkurencyjności i przewagi konkurencyjnej małych i średnich przedsiębiorstw, C.H. Beck, Warszawa.
Baruk J. (2006), Zarządzanie wiedzą i innowacją, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń.
Czech K., Infrastruktura instytucjonalna w procesie wspierania działalności innowacyjnej MŚP we Francji – wnioski dla Polski, s. 147–150. [Dostęp 08.05
2012]. Dostępny w World WideWeb:http://mikro.univ.szczecin.pl/system/publication_files/106/original/11.pdf?131488080.
Dominiak P., Wasilczuk J., Daszkiewicz N. (2005), Małe i średnie przedsiębiorstwa
w obliczu internacjonalizacji i integracji gospodarek europejskich. Przykłady
Włoch, Francji, Polski i Czech, Gdańsk.
Dominiak P. (2005), Sektor MŚP we współczesnej gospodarce, PWN, Warszawa.
Haffer M. (2005), Zasoby wiedzy, jako czynnik wzrostu innowacyjności przedsiębiorstwa, [w:] B. Godziszewski, M. Haffer, M. J. Stanker, Wiedza jako czynnik
międzynarodowej konkurencyjności w gospodarce, Toruń.
Janasz W., Innowacje w zrównoważonym rozwoju organizacji, Warszawa, 2011.
Janasz W. (2003), Innowacje w modelach działalności przedsiębiorstw, Uniwersytet
Szczeciński, Szczecin.
Lachniewicz S. (2011), Matejun M., Zarządzanie rozwojem małych i średnich przedsiębiorstw, Wolters Kluwer Polska, Warszawa.
Limański A. (red.) (2003), Funkcjonowanie przedsiębiorstw w warunkach integracji
i globalizacji gospodarki, WSZMiJO, Katowice.
Łuczki T. (red.) (2007), Szkice o współczesnej przedsiębiorczości, Politechnika Poznańska, Poznań.
Mikołajczyk B. , Kurczewska A. (2004), Sektor małych i średnich przedsiębiorstw we
Francji, Uniwersytet Łódzki, Łódź.
151
Ruszkowski J. M. (2003), Małe i średnie przedsiębiorstwa w procesie integracji Polski
z Unią Europejską, [w:] A. Limański (red.), Funkcjonowanie przedsiębiorstw
w warunkach integracji i globalizacji gospodarki, WSZMiJO, Katowice.
Zastempowski M. (2010), Uwarunkowania budowy potencjału innowacyjnego polskich małych i średnich przedsiębiorstw, WN UMK, Toruń.
Stabryła A. (red.), Innowacyjność we współczesnych organizacjach, Kraków 2005.
Zakrzewska-Bielawska A. (2011), Wyzwania rozwojowe małych i średnich przedsiębiorstw. Innowacja technologia kryzys, Difin, Warszawa.
Dokumenty elektroniczne i adresy internetowe
Błoński P., Sarkozy na pomoc małym i średnim firmom, [Dostęp 25 maja 2012]. Dostępny w World Wide Web: http://www.rfi.fr/actupl/articles/118/article_8872.
asp.
Błoński P., Sarkozy i 35 miliardów, [Dostęp 24 maja 2012]. Dostępny w World Wide
Web: http://www.rfi.fr/actupl/articles/120/article_9418.asp.
Czernecka M.,Woszczyk P., [Raport, on-line]. 2011 [Dostęp 2 maja 2012]. Dostępny w World Wide Web: http://www.hrtrendy.pl/wpcontent/uploads/downloads/2011/12/Raport_EFSEnd_Financial_Support_Przyszlosc_rynku_szkolen_w_Polsce.pdf. s. 20.
Dorocki S., Gospodarka oparta na wiedzy w założeniach Strategii Lizbońskiej na
przykładzie Francji, [w:] Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na
wiedzy, Z. Zioło, T. Rachwał, „Przedsiębiorczość – Edukacja” nr 4, Wydawnictwo Nowa Era i Zakład Przedsiębiorczości Instytutu Geografii Akademii
Pedagogicznej w Krakowie, Warszawa–Kraków 2008, s. 179–181. [Dostęp
12.05 2012]. Dostępny w World Wide Web: http://www.p-e.up.krakow.pl/pdf/
pe4/dorocki4.pdf.
Kaluzińska E., Przedsiębiorczość i kryzys gospodarczy we Francji, On 1 février 2012,
in Polski, by C. Dekeuwer, [Dostęp 25 maja 2012]. Dostępny w World Wide
Web: http://thelegalbloginfrance.com/?p=166.
Maziarski J., Maszek M., Małe i Średnie Przedsiębiorstwa w Unii Europejskiej, Ministerstwo Gospodarki i Polityki Społecznej [Dostęp 24 maja 2012]. Dostępny
w World Wide Web: http://www.uw.olsztyn.pl/inte/male.htm.
Michalska A., Finansowanie nauki we Francji, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa
Wyższego, Departament Współpracy Międzynarodowej MNiSW 2008. [Dostęp 24.05 2012]. Dostępny w World Wide Web: http://www.nauka.gov.pl/
nauka/nauka-dla-kazdego/raporty-i-publikacje/sprawy-nauki/nauka-gospodarka-spoleczenstwo/nauka-gospodarka-spoleczenstwo/artykul/finansowanie-nauki-we-francji/.
152
Przewodnik po szkoleniach w małych i średnich przedsiębiorstwach, KE, 2009, [Dostęp 07.05 2012]. Dostępny w World Wide Web: https://docs. google.com/
viewer?a=v&q=cache:YJeiQO2L9yEJ:ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId%3D4202%26langId%3Dpl+Przewodnik+po+szkoleniach+w+ma%
C5%82ychi+%C5%9Brednich+przedsi%C4%99biorstwach&hl=pl&gl=pl
&pid=bl&srcid=ADGEESgjH1bxcdps0itzu0YD2w9h1kcqD15T8hSgDaNHUjw0oph6Zp5fsVgH7VSBtV8UVt4D0Zm6ujOULWDpG51e_9kBNSE8088smZuxAzfFzHEcUq1sDBi4fEEA1pJe4QkbVVY8eaB&sig=AHIEtbTgnXkBFO3gpwfXP1POT4qrR5WUEA.
Informator ekonomiczny o krajach świata, Francja, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, [Dostęp 5 maja 2012]. Dostępny w World Wide Web: http://www.msz.
gov.pl/files/Informator%20ekonomiczny%20%20pdf/Francja/Francja%2004.
pdf.
Europejska Karta Małych Przedsiębiorstw [Dostęp 24 maja 2012]. Dostępny w World
Wide Web: http://ec.europa.eu/enterprise/policies/sme/files/charter/docs/charter_pl.pdf.
SELECTED INSTRUMENTS OF GOVERNMENT
SUPPORTING INNOVATION IN SMALL
AND MEDIUM ENTERPRISES IN FRANCE
A b s t r a c t. As a result of internationalization and globalization SMEs are facing the
need to meet the demands of international competitiveness. An important source of
their advantage is innovation. Innovation requires a variety of activities undertaken
by different actors and institutions. Article includes reasons for the need to support
SMEs by the French government. Describes programs stimulate the activity of SMEs
in France in the creation and innovation.
Includes description of selected legal and administrative initiatives to promote the
economy of France. It also shows the importance of programs co-financed from EU
funds for innovation and entrepreneurship, SME employees in France. This article is
an attempt to systematize data on how the current crisis affected the political and economic decisions, and whether recognized the importance of SMEs for the economic
development of France?
K e y w o r d s: innovation, policy intervention, competitive clusters, science and technology parks. a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i
Błędy popełniane
w systemie motywacji pracowników
Z a r y s t r e ś c i. Motywacja jest elementem procesu zarządzania zasobami ludzkimi. Stanowi ona podstawę tego systemu. W trakcie budowy systemu motywacji i jego
stosowania w praktyce popełniane są niekiedy błędy zmniejszające efektywność tego
systemu. W artykule zwrócono uwagę na problem tych błędów i pokazano możliwe
sposoby ich uniknięcia. Szczególną uwagę autorka zwróciła na błędy, które najczęściej popełnia kadra kierownicza w tworzeniu i praktycznym wykorzystaniu systemu
motywacji pracowników.
S ł o w a k l u c z o w e: motywacja, zarządzanie zasobami ludzkimi, system motywowania.
WSTĘP
Na temat budowy systemu motywacji pracowników powiedziano i napisano
już bardzo dużo. Istnieje wiele metodyk i wskaźników dotyczących sposobu pomiaru tego czynnika, szeroko opisanych w różnych wydawnictwach.
Niemniej, w praktyce zarządzania bardzo często zdarzają się przypadki niezrozumienia głównego celu i istoty motywacji pracowników, przy czym niezrozumienie to zaczyna się na ogół od kadry kierowniczej firmy. Błędy zaś
zawsze odbijają się na tym, kto je popełnia. I albo dzięki nim nabywa się
mądrości i wiedzy i firma się rozwija, albo niszczą wszystko to, co już zostało
dokonane.
154
Błędy popełniane w procesie stymulowania motywacji pracowników prowadzą do poważnych strat finansowych i strat środków materialnych, straty
czasu, są przyczyną obniżenia konkurencyjności, a niekiedy i upadłości firmy.
Poniżej będą rozpatrzone bardziej szczegółowo niektóre z podstawowych błędów popełnianych w tym przedmiocie. Do najczęściej popełnianych błędów
w systemie motywacji można zaliczyć:
1. „błąd strusia” albo próba niezwracania uwagi na problem,
2. błędy w rozumieniu istoty motywacji,
3. błędne rozumienie roli motywacji materialnej,
4. błędne rozumienie wzajemnych relacji między zarządzaniem i motywowaniem,
5. błędy w tworzeniu systemu motywacji;
a) uchylanie się kierownika od obowiązku realizowania przedsięwzięć
z zakresu motywacji,
b) niedocenianie znaczenia lojalności pracowników,
c) kopiowanie cudzego systemu motywacji,
d) „brak systemu” w systemie motywacji.
ANALIZA BŁĘDÓW POPEŁNIANYCH
W PROCESIE MOTYWACJI
1. „Błąd strusia” albo próba niezwracania uwagi na problem
Kierownicy w wielu wypadkach ignorują fakt, że efektywność i wydajność
pracy pracowników w danym momencie zależy nie tylko od umiejętności
i wiedzy, ale też od ich chęci do pracy i chęci osiągania wysokich wyników.
W wyniku rozwoju technologicznego i postępu procesów globalizacji
w życiu społeczeństw zaszły istotne, fundamentalne zmiany. Znacznie wzrósł
udział usług w tworzeniu PKB. W chwili obecnej w krajach rozwiniętych do
80% PKB powstaje w sferze usług, gdzie pracuje cztery piąte całej aktywnej zawodowo ludności. Podstawową właściwością gospodarki usługowej
jest świadczenie usług, a zatem bezpośredni kontakt między pracownikiem
a konsumentem. W zasadniczy sposób ulegają zmianie warunki działalności
produkcyjnej większości pracowników, stawiane im wymagania. Większość
pracowników sfery usług ze względu na sam charakter swojej działalności
zmuszona jest do podejmowania samodzielnych decyzji w niestandardowych
sytuacjach. Na tym polega podstawowa różnica między nimi a pracownikami
tradycyjnych firm.
Błędy popełniane w systemie motywacji pracowników
155
Współczesna gospodarka ma też do czynienia z zasadniczo nową kategorią pracowników najemnych, których przyjęto nazywać knowledge workers – „pracownicy wiedzy”1. Tacy pracownicy pozwalają firmom zwyciężać
w walce konkurencyjnej. W odróżnieniu od proletariusza epoki przemysłowej, pracownicy wiedzy nie zależą od materialnych czynników produkcji oni
już dysponują wszystkim, co potrzebne do tego, żeby być wydajnymi.
Wymaga to gruntownych zmian stosunków między pracownikiem a firmą: ze stosunku absolutnej zależności pracownika od pracodawcy przekształcają się oni w równoprawnych partnerów. Pracownicy wiedzy, znając swoją
wartość i swoje możliwości, bez problemu rozstają się z firmą, która im nie
odpowiada, która w stosunku do nich nie jest lojalna.
Taka sytuacja powoduje, że na czołową pozycję pracy z kadrami wysuwa
się problem motywacji pracowników, kształtowanie motywacji do efektywnej
pracy właśnie w danej firmie.
2. Błędy w rozumieniu istoty motywacji
Pojęcia motywu i motywacji mocno weszły do leksykonu biznesu, w praktyce jednak często błędnie rozumiana jest istota motywacji pracowników. Taka
sytuacja nie dziwi, ponieważ nawet psychologowie nie mogą jednoznacznie
ustalić znaczenia tych pojęć. Nie zagłębiając się w naukowe dyskusje i maksymalnie upraszczając definicje, motyw można określić jako wewnętrzne pobudzenie do podjęcia działania, to znaczy motyw jest wewnętrzną przyczyną
wykonywania przez człowieka określonych działań i czynów.
Również pojęcie „motywacja” ma kilka znaczeń. Uwzględniając potrzeby
działalności praktycznej, ważne jest zrozumienie, że motywacja pracowników – to proces kształtowania u ludzi motywów do wysokoefektywnej pracy. Inaczej mówiąc, to proces oddziaływania jednego człowieka na drugiego,
1 T. Davenport w następujący sposób określa pracowników wiedzy:
– reprezentują wysoki poziom wiedzy specjalistycznej, wykształcenie lub doświadczenie, a do najważniejszych celów ich pracy należy tworzenie, rozpowszechnianie
lub praktyczne wykorzystanie wiedzy,
– reprezentują wysoki poziom abstrakcji, niski poziom rutyny oraz cechuje ich stała
potrzeba aktualizacji wiedzy,
– zgłaszają potrzebę autonomii, zaufania, oceny pracy, potrzebę rozumienia kontekstu, potrzebę uczenia się przez doświadczenie, mają świadomość konieczności
wymiany myśli z ekspertami. T. Davenport, Zarządzanie pracownikami wiedzy,
Wolters Kluwer, Kraków 2007, s. 27.
156
w którego rezultacie u tego ostatniego pojawia się wewnętrzny impuls, aby
pracować lepiej i skuteczniej. Bezwarunkowo w trakcie takiego oddziaływania należy uwzględniać indywidualne właściwości pracowników, specyfikę
sytuacji, kultury organizacyjnej firmy, treść samego działania, warunki wynagrodzenia za pracę i inne okoliczności.
Co więc powinno skłaniać pracownika do wysoko skutecznej działalności
w miejscu pracy po tym, jak zapoznał się ze swoimi obowiązkami funkcyjnymi? Kadra kierownicza, popełniając rozpatrywany wyżej błąd, upatruje przyczyny efektywnego działania pracowników tylko w nacisku zewnętrznym.
System motywacji w takim przypadku sprowadza się do wypłaty wynagrodzenia (często bardzo skromnego), całkowitego reglamentowania działalności pracownika, surowej kontroli i nacisku ze strony kadry kierowniczej. Taka
„motywacja” niszczy lojalność pracownika, paraliżuje twórczość i inicjatywę
pracowników. Firma ogólnie rzecz biorąc robi się ociężała, nie jest zdolna do
opracowania i wdrożenia innowacji, i w konsekwencji staje się niekonkurencyjna.
3. Błędne rozumienie roli motywacji materialnej
Błąd ten polega utożsamianiu motywacji pracowników z motywacją materialną. Bezwzględnie motywacja materialna jest najbardziej widocznym
i najczęściej stosowanym motywatorem, z pewnością rola pieniędzy we
współczesnym społeczeństwie polskim w porównaniu z okresem gospodarki
socjalistycznej znacznie wzrosła. Pojawiła się rzeczywista możliwość ich zarabiania i wydawania. Równocześnie pieniędzy prawie nigdy nie bywa tyle,
ile człowiek by pragnął. Większość ludzi chce zarabiać więcej. Dlatego za
jedną z podstawowych charakterystyk pieniędzy i wynagrodzenia w formie
pieniężnej uważa się nienasyconość. Powyższa charakterystyka pieniędzy
jako narzędzia motywującego zawiera w sobie i zalety, i wady. Z jednej strony, są one potężnym środkiem motywacji każdej działalności, z drugiej zaś
mogą być przyczyną zniszczenia motywacji.
Naukowcy już dość dawno zaczęli mieć wątpliwości związane z wszechwładzą pieniądza jako środka motywacji do pracy. Znane jest powiedzenie, że
„za pieniądze można kupić czarującego psa, ale żadne pieniądze nie zmuszą
go radośnie merdać ogonem”. Według opinii F. Herzberga i innych naukowców, o ile brak pieniędzy może wywoływać niezadowolenie z pracy, to ich
wystarczająca ilość sama z siebie nie przynosi długotrwałego zadowolenia.
Jest to szczególnie aktualne dla ludzi, których wynagrodzenie za pracę jest
157
stałe. Tacy ludzie mogą doświadczać pozytywnych emocji, zadowolenia, kiedy zostają awansowani: oprócz dodatkowych pieniędzy to równocześnie forma uznania zasług. Ale jak zaznacza autor jednej z cieszących się wielkim
autorytetem prac z zarządzania zasobami ludzkimi M. Armstrong, „uczucie
euforii może szybko minąć, jeżeli pracownicy nie czerpią zadowolenia z samej pracy”.
Naukowcy i praktycy ujawnili także prawidłowość, którą wskazuje autorka podręcznika motywacji G. Hagemann. Im mniej człowiek zarabia, tym
więcej dla niego znaczy wynagrodzenie materialne, wysokość płacy. Dlatego
pracownicy mało zarabiający są zależni od każdej zarobionej złotówki. Prawdziwe jest również twierdzenie odwrotne: im więcej ludzie zarabiają, i im bardziej pasjonują się oni swoją pracą, tym mniej interesują ich pieniądze. Ich
bardziej interesuje możliwość samorealizacji, uznanie ich zasług, możliwość
wpływania na wyniki swojej pracy. Analiza systemów motywacji daje podstawy, aby przewidywać, że istnieje pewien graniczny poziom wynagrodzenia,
którego przekroczenie w żaden sposób nie będzie wpływać na motywację.
Jeżeli zaś porównywać stymulację materialną i niematerialną, to tutaj
B. Nelson, i P. Economy zwracają uwagę na następującą właściwość ich postrzegania. Większość pracowników rozpatruje otrzymywane przez nich pieniądze jako mniej lub bardziej sprawiedliwą formę wymiany za swoją pracę. To otrzymywanie wynagrodzenia w formie pieniężnej jest rozpatrywane
przez współczesnych pracowników jako coś, co im się prawnie należy. Wynagrodzenie niematerialne natomiast (aprobata słowna, uznanie zasług itp.)
jest odbierane jako swego rodzaju „dar” i właśnie dlatego ich stosowanie
pozwala bardzo silnie zmotywować każdego z pracowników. Oprócz tego,
zdaniem tych autorów, regularne (comiesięczne, cokwartalne) nagrody i inne
wynagrodzenie pracownicy wkrótce zaczynają uważać za część swojego wynagrodzenia podstawowego, gwarantowany zarobek, a zatem za to, do czego
mają niezbywalne prawo. W tym momencie całkowite albo częściowe zniesienie wypłat premiowych będzie odbierane przez pracowników jako kara ze
wszystkimi wynikającymi z tego faktu negatywnymi, demotywującymi (to
jest burzącymi motywację) następstwami.
Praktycy są prawie jednomyślni co do tego, że pieniądze są dość silnym
motywatorem, ale tylko w przypadku, gdy pracownik uważa, że wynagrodzenie za jego pracę jest sprawiedliwe. Wpływ systemu stymulacji materialnej
działającej w firmie, na motywację i zachowanie się pracowników w pracy
jest wyrażany pośrednio przez to, na ile jest on odbierany przez pracowników
jako sprawiedliwy. Bezpośrednio natomiast, na ile wynagrodzenie za pracę
jest związane z wynikami osiąganymi w pracy.
158
Jest zrozumiałe, że uznając ważną rolę wynagrodzenia materialnego,
trzeba je rozpatrywać w kontekście wszystkich czynników motywujących
stosowanych w firmie, z uwzględnieniem wszystkich aspektów wpływu wynagrodzenia wypłacanego w formie pieniężnej na motywację zawodową konkretnego pracownika.
Jak już wcześniej stwierdzono, pieniądze bezwarunkowo są silnym bodźcem do pracy. Jednak należy pamiętać, że różni ludzie, mający różny stosunek
do pieniędzy, różnią się podatnością na tego typu motywator. Na pewno nie
można twierdzić, że pieniądze stanowią równie silny motywator dla wszystkich pracowników. Naiwnością byłoby również twierdzenie, że wprowadzenie systemu wynagrodzenia za pracę zależnego od wyników pracy w cudowny
sposób zmieni w ciągu jednej chwili wszystkich pracowników w pracowników silnie zmotywowanych do osiągania wysokich wyników w pracy.
Naukowcy wskazują także na to, że ze wzrostem dobrobytu materialnego, wieku i wykształcenia maleje rola pieniędzy wśród czynników, skłaniających człowieka do aktywności zawodowej. Im człowiek starszy, tym bardziej ceni sobie spokój i stabilność, tym więcej myśli o zdrowiu i cichym
spokojnym życiu i dlatego z wiekiem rola pieniędzy także maleje. Nie można
powiedzieć, że takich ludzi pieniądze zupełnie nie interesują, ale pracują oni
nie tylko dla pieniędzy. Ze wzrostem poziomu wykształcenia, jak twierdzą
specjaliści, wielu ludzi w większym stopniu skłania do działania świadomość
posiadania wysokich kompetencji w swojej dziedzinie, możliwość kierowania
ludźmi, rozwijania się, posiadania ciekawej i twórczej pracy.
W stosunku do pieniędzy można wyróżnić dwie diametralnie różne kategorie pracowników: z wysoką i z niską potrzebą posiadania pieniędzy. Dla
pierwszej kategorii pieniądze stanowią podstawową siłę motywującą. Niekiedy ich dążenie może przybrać wynaturzoną formę: pieniądze potrzebne
są człowiekowi nie tylko do utrzymania domu i rodziny, ale też dla samych
pieniędzy. Jak dowcipnie zauważają amerykańscy uczeni S. Ritchie i P. Martin, jest to ten przypadek, kiedy „dość nigdy nie bywa dość”. Samo z siebie
pragnienie zarobienia dużej ilości pieniędzy nie stanowi podstawy do negatywnej charakterystyki takiego człowieka. Jednakże kierującym takimi pracownikami uczeni ci zalecają zwracać szczególną uwagę na kompetencje zawodowe. Oprócz tego należy mieć na uwadze, że tacy pracownicy w pogoni
za pieniędzmi mogą ignorować zachowanie wymogów technologicznych lub
postanowień kontraktów, a czasem nawet dokonywać bezprawnych działań.
Dla pracowników z wysoką potrzebą posiadania pieniędzy szczególnie ważne
jest, aby widzieć bezpośredni związek między swoim nakładem pracy a wysokością wynagrodzenia w formie pieniężnej.
159
W jaki sposób zachowują się ludzie z niską potrzebą posiadania pieniędzy?
Dla nich motywatorami są inne czynniki: treść pracy, możliwość kontaktów
z innymi ludźmi, władza, istnienie warunków do rozwoju zawodowego i inne.
„Z historycznego punktu widzenia znajdujemy się w unikatowej sytuacji – pisze G. Hagemann – na przestrzeni wieków człowiek był zmuszony pracować,
aby przeżyć, teraz po raz pierwszy w historii może on pozwolić sobie na przepych zaspokojenia w pracy swoich potrzeb emocjonalnych i intelektualnych.
Ale to nie znaczy, że takich pracowników nie interesuje wynagrodzenie. Oni
nie dopuszczą do tego, żeby ich eksploatowano, wynagrodzenie ich pracy powinno być sprawiedliwe. Naruszenie tej zasady staje się dla nich poważnym
czynnikiem demotywującym”.
Potrzeba posiadania pieniędzy u jednego i tego samego człowieka także
może zmieniać się na przestrzeni jego życia albo w ogóle mieć charakter sytuacyjny, to znaczy jej zwiększenie może być uwarunkowane przez powstanie nowych okoliczności rodzinnych, pojawienie się dodatkowych zobowiązań finansowych itd. Oprócz tego określona część tych pracowników, którzy
przywiązywali dużą wagę danego czynnika, znacznie osłabia swoje dążenie
do zdobycia większych pieniędzy po osiągnięciu tego poziomu zarobku, do
którego dążyli.
Pieniądze dość często nie są decydującym czynnikiem motywującym.
Duża konkurencja wysoko wykwalifikowanych pracowników doprowadza do
tego, że posługując się tylko bodźcami materialnymi, trudno przyciągnąć albo
zatrzymać w firmie niezbędnego specjalistę. Dla takich specjalistów uczucie
pomyślności, stosunki międzyludzkie w firmie, wzajemne zaufanie, możliwość realizowania swojego potencjału są nie mniej ważne niż kwota wynagrodzenia pieniężnego. Ludzi do lepszej pracy motywuje zdrowa, twórcza
atmosfera w pracy, ciekawa i ważna praca. Dlatego jak pisze G. Hagemann,
„menedżerowie powinni wiedzieć, że mogą oni w istotny sposób podnieść
motywację swoich pracowników, nie wydając na to ani dolara”.
Z powyższych rozważań wynika, że motywowanie pracowników powinno opierać się na optymalnym połączeniu form i metod materialnych i niematerialnych, powinno maksymalnie uwzględniać indywidualne właściwości
pracowników, treść i warunki działalności zawodowej.
160
4. Błąd w rozumieniu wzajemnych relacji
między kierowaniem i motywowaniem
Motywowanie jest tu rozpatrywane w oderwaniu od kierowania. W swojej
skrajnej postaci błąd ten wyraża się w tym, że funkcja motywacji pracowników w całości jest realizowana przez oddział kadr albo struktury zarządzania
zasobami ludzkimi. W takim przypadku działalnością pracowników kierują
jedne struktury (kierownicy jednostek strukturalnych, menedżerowie), a motywują inne (kierownicy i pracownicy struktur zarządzania zasobami ludzkimi).
U podstaw tego błędu leży też przesłanka teoretyczna, która polega na
mało poprawnym rozgraniczeniu takich dyscyplin naukowych i przedmiotów
nauczania, jak kierowanie (zarządzanie) i kierowanie personelem (zarządzanie zasobami ludzkimi).
Takie postawienie sprawy jest absurdalne z praktycznego punktu widzenia kierownika, który na co dzień musi rozwiązywać zadania kierowania.
To właśnie bezpośredni kierownik na ogół określa, co i jak będą robić jego
podwładni, w jakich terminach, na jakich warunkach, a także jakie środki
i metody mają w tym celu stosować. To kierownik kontroluje wyniki i realizuje sprzężenie zwrotne, to jest powiadamia pracowników, na ile dobrze
lub poprawnie wykonali postawione zadanie. W większości przypadków od
kierownika zależy wysokość płacy, ponieważ to kierownik nagradza lub karze
swoich podwładnych.
Wszystkie powyższe elementy są ważnymi częściami składowymi systemu motywacji. Bezpośredni kierownik realizuje ponad 80% funkcji związanych z motywacją swoich podwładnych. Powyższe okoliczności są powodem,
dla którego właśnie od kierownika wymaga się wysokiego poziomu kompetencji psychologicznych.
Na czym wobec tego polega rola organów kadrowych? Tworzą one podstawę systemu motywacji w czasie prowadzenia doboru zawodowo-psychologicznego kandydatów, szkolenia i adaptacje nowych pracowników, planowanie ich kariery. Tworzą system motywacji pracowników przedsiębiorstwa,
badają poziom ich lojalności, planują przedsięwzięcia w celu podniesienia
tego poziomu, organizują działania integracyjne itp.
161
5. Błędy w budowaniu systemu motywacji
Jak już wcześniej stwierdzono, zbudowanie systemu motywacyjnego jest jednym z warunków optymalnego wykorzystania zasobów ludzkich firmy. Tworząc taki system, powszechnie popełnia się opisane poniżej błędy:
a) Uchylanie się kierownika od obowiązku realizowania przedsięwzięć z zakresu motywacji. Bardzo często kierownicy próbują uchylić się od obowiązku realizowania przedsięwzięć z zakresu motywacji,
szukają takiego systemu (zautomatyzowany, komputerowy itp.) zarządzania motywacją pracowników, który nie wymagałaby ich bezpośredniego udziału. Niestety takiego systemu dotąd nie wymyślono. To
właśnie kierownik i jego działanie, pozycja lidera jest podstawowym
elementem organizacyjnego systemu motywacji pracowników. Więcej – wysoka motywacja pracowników jest niemożliwa przy niskiej
motywacji samego kierownika. Jak twierdzi Klaus Kobjoll, motywacja jest zaraźliwa: „Kierownik motywuje podwładnych już przez swój
stosunek do pracy, swoją pasję i zapał w wykonywaniu obowiązków
służbowych”.
b) Niedocenianie znaczenia lojalności pracowników. Lojalność wobec
firmy lub inaczej pozytywny stosunek pracownika do firmy, w której
on pracuje, jest podstawą budowy dowolnego systemu motywacji. Za
wyrzucone w błoto można uważać pieniądze, które wkłada się w celu
rozwoju motywacji pracowników, którzy nie utożsamiają się z przedsiębiorstwem i którzy w każdej chwili są gotowi się z niego zwolnić.
Lojalność wobec firmy rodzi się w pracownikach, gdy są spełnione
minimum trzy warunki: są oni zadowoleni z treści i warunków pracy, dostrzegają sprawiedliwość stosunków panujących w firmie oraz
darzą zaufaniem kierownictwo firmy i bezpośrednich przełożonych.
Zaufanie z kolei rodzi się w wyniku skutecznej działalności kierownictwa firmy i bezpośredniego przełożonego, z ich troski o podwładnych,
z ich przyzwoitości i przestrzegania przez nich zasad moralnych. To
w interesie firmy leży wyznaczanie na stanowiska kierownicze profesjonalnych, o wysokich walorach moralnych pracowników. I odwrotnie – niskie walory moralne kadry kierowniczej stanowią poważną
przeszkodę do stworzenia skutecznego systemu motywacji. W chwili
obecnej istnieją wystarczająco pewne i efektywne metody pomiaru lojalności pracowników wobec firmy, ujawniania przyczyn i czynników,
które ją niszczą. Zgromadzono ciekawe doświadczenia w zakresie
162
kształtowania i podnoszenia poziomu lojalności pracowników wobec
firmy, których wykorzystanie w praktyce może przynieść odczuwalne
wyniki.
c) Kopiowanie cudzego systemu motywacji. Z pewnością potrzebne
jest studiowanie pozytywnych doświadczeń innych firm w zakresie
motywacji pracowników. Ale nie ma sensu na ślepo kopiować cudzych
systemów motywacji. Każda firma ma swoją własną specyfikę, jest
organizacją w pewnym sensie jednostkową i unikalną. Ma swoją historię powstania i rozwoju, swoją specyficzną kulturę organizacyjną
i kulturę pracy, niepowtarzalne właściwości pozycji lidera. Wszystko
to wymaga doboru takich elementów systemu motywacji, które będą
maksymalnie efektywne właśnie w tych unikalnych, jednostkowych
warunkach konkretnej firmy.
d) „Brak systemu” w systemie motywacji. System motywacji pracowników powinien obejmować wszystkie poziomy firmy i cały cykl życiowy każdego z pracowników w firmie, poczynając od przyjęcia do
pracy, a kończąc na zwolnieniu. Elementy skutecznego systemu są
wzajemnie powiązane i wzajemnie się uzupełniają. Takie wymagania
stawia teoria. Jednak w praktyce często spotykamy się z faktem, że
poszczególne elementy nie tworzą spójnego systemu, brakuje ich koordynacji, a czasami są one ze sobą sprzeczne. Zazwyczaj jest tak, że
podczas rekrutacji pracowników szczegółowo studiuje się indywidualne motywatory, szczegółowo bada się tzw. profil motywacyjny kandydatów na wakujące stanowiska. Ale potem informacje te albo nie
są przekazywane bezpośrednim przełożonym nowych pracowników,
albo nie są przez nich wykorzystywane. W wyniku tego pożytek z pracy wysoko wykwalifikowanych specjalistów, studiujących motywację kandydatów, sprowadza się do zera. Poważną przeszkodą w opracowaniu i wdrożeniu systemu motywacji jest także brak gotowości
albo niechęć kadry kierowniczej do spełniania funkcji związanych
z motywacją podwładnych, ponieważ wymaga to od nich dodatkowego wysiłku. Sam system motywacji powinien być ściśle związany
z wynikami pracy i osobistym wkładem pracy każdego pracownika
w realizację zadań firmy. Pracownik powinien wiedzieć, jaki jest jego
wkład w osiąganie celów firmy, realizację planów produkcyjnych,
mieć pewność, że zostanie sprawiedliwie oceniony, zarówno w trakcie
realizacji, jak i po zrealizowaniu zadania, a nie kiedyś potem, w bliżej nieokreślonej przyszłości. Dlatego też nagrody i premie powinny
być wypłacane nie później niż po tygodniu od zakończenia prac nad
163
projektem albo w innym, dokładnie określonym terminie (jeśli mają
spełnić funkcję motywatora).
Jeszcze jeden istotny błąd polega na tym, że często nie przestrzega się
lub też zbyt często wprowadza się zmiany do istniejącego systemu motywacji. Stałość w rozumnych granicach jest warunkiem koniecznym skutecznego
systemu motywacji. W przeciwnym razie pracownicy tracą wiarę w sprawiedliwość, a system motywacji przestaje być tym, czego pracownicy oczekują.
Inna skrajność – nie zmienia się wprowadzonego systemu motywacji przez
kilka lat i nie odpowiada on już nowym warunkom rynkowym i warunkom
panującym wewnątrz firmowy. Nie wprowadza się korekt związanych ze
wzrostem inflacji, osiągniętymi wynikami, warunkami panującymi na rynku
pracy itp. Dlatego też, aby system motywacji był ciągle aktualny, należy go
aktualizować co najmniej raz na dwa lata.
I ostatnia ważna sprawa. Jeżeli personel zarządzający będzie uważał, że
większość pracowników ma za niskie kwalifikacje i nie przykłada się do pracy, to będą mieć właśnie takich pracowników. Natomiast jeżeli będą wierzyć
w profesjonalizm swoich ludzi, w to, że są oni zdolni osiągnąć wysokie wyniki, są lojalni wobec firmy i kierownictwa, wówczas powodzenie firmy jest
zapewnione.
PODSUMOWANIE
Działalność związana z motywacją pracowników wymaga solidnego przygotowania zawodowego, praktycznego opanowania odpowiednich metod i stosowania właściwych narzędzi. W artykule rozpatrzono tylko niektóre, najpoważniejsze błędne poglądy i podejścia dotyczące zagadnienia motywacji
pracowników. Można stwierdzić, że efektywność systemu motywacji zależy
przede wszystkim od stopnia przygotowania kadry kierowniczej oraz profesjonalności zbudowanego systemu motywacji. Ważne jest też twórcze podejście do utworzonego systemu, jego systematyczne doskonalenie i szerokie
korzystanie z doświadczeń innych podobnych firm zgodnie z zasadą, że najlepiej uczyć się na cudzych błędach. Takie podejście z pewnością pozytywnie
wpłynie na motywowanie personelu każdej firmy.
164
LITERARURA
Armstrong M. (2009), Zarządzanie wynagrodzeniami, Wolters Kluwer business, Kraków.
Borkowska S. (1985), System motywowania w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa.
Cofer Ch. N. (1972), Appley M. H., Motywacja. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa.
Davenport T. (2007), Zarządzanie pracownikami wiedzy, Wolters Kluwer business,
Kraków.
Hagemann, G. (1992), The motivational manual, Vermont: Gower.
Haus B. (1987) (red.), Motywacja pracy: z teorii i praktyki organizacji i zarządzania,
TNOiK, Wrocław.
Herzberg F. (2003), One more time: How do you motivate employees?, Harvard Business Review, nr 81(1).
Kieżun W. (1997), Sprawne zarządzanie organizacją, Szkoła Główna Handlowa,
Warszawa.
Kobjoll K. (2000), Motywacja, Wydawnictwo Astrum, Wrocław.
Król H., Ludwiczyński A. (red.), (2008), Zarządzanie Zasobami Ludzkimi – Tworzenie kapitału ludzkiego organizacji, PWN, Warszawa.
Nelson B., Economy P. (2007/2008), Blanchard K., Zarządzanie dla bystrzaków,
wyd. II, Helion. Parkinson B., Colman A.M. (red), (1995), Emotion and Motivation, Zysk i S-ka, Poznań.
Penc J. (2000), Motywowanie w zarządzaniu, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły
Biznesu, Kraków.
Penc J. (2000), Kreatywne Kierowanie. Organizacja i Kierownik Jutra. Rozwiązywanie Problemów Kadrowych, Agencja Wydawnicza „Placet”, Warszawa.
Reykowski J. (1975), Teoria motywacji a zarządzanie, PWN, Warszawa.
Schulz D. P., Schulz S. E. (2002), Psychologia a wyzwania dzisiejszej pracy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Vroom V. H. (1964), Work and Motivation, Wiley, New York.
165
MISTAKES MADE IN THE SYSTEM
OF EMPLOYEE MOTIVATION
A b s t r a c t. Motivation is the element of the human resource management process. It
constitutes the basis of this system. Under construction of the motivation system and
applying it in practice sometimes mistakes, reducing the effectiveness of this system
are being made. In the article they paid attention to the problem of these mistakes and
possible means of avoiding them were shown.
The Author paid special attention to mistakes which the senior staff most often
commits in creating and the practical application system of the motivation of employees. K e y w o r d s: motivation, human resource management, motivation system.
Wyższa Szkoła Bankowa
Bydgoska Szkoła Wyższa
Zbigniew Pietras
Edward Pałka
Logistyka w sytuacjach kryzysowych
w aspekcie bezpieczeństwa
ruchu drogowego – wybrane problemy
Z a r y s t r e ś c i. W artykule przedstawiono wybrane elementy działań logistycznych podejmowanych w sytuacjach kryzysowych. Zaprezentowano propozycję systematyzacji wszystkich zagrożeń, przedstawiając przy tym szczegółowy podział tych
związanych z żywiołami. Odniesiono się do wybranych elementów problematyki
sytuacji kryzysowych w ruchu drogowym, przedstawiając stan za lata 1990–2010,
a także prognozy ofiar śmiertelnych związanych z ruchem drogowym do roku 2013.
S ł o w a k l u c z o w e: bezpieczeństwo, logistyka, kryzys, sytuacje kryzysowe, zagrożenia, żywioły.
„Bezpieczeństwa nie dają prawa natury ani zjednoczenie nielicznych ludzi czy
rodzin, ani wielka mnogość, o ile nie kieruje nią jedna wola”.
Thomas Hobbes
168
Wstęp
Dzisiejsze mass media przyzwyczaiły nas do postrzegania globalnego świata,
kontynentu, państwa, a nawet najbliższego lokalnego zakątka przez permanentne prezentowanie zdarzeń mających znamiona kryzysu gospodarczego,
politycznego, społecznego, ekologicznego, naturalnego jako sytuacji trwałych, chronicznych czy też powtarzalnych. Kryzysy tego typu przyjmujemy
jako coś normalnego, typowego, coś, co nieprędko zniknie z mapy problemów otaczającej nas rzeczywistości.
Od pierwszych dekad XIX w., a w zasadzie w burzliwym XX stuleciu
społeczeństwo odeszło od optymistycznego myślenia w kategoriach postępu,
przechodząc do pojmowania globalnej rzeczywistości w formie dużo bardziej
pesymistycznej (myślenia w kategoriach kryzysu). Jakie to ma przełożenie na
świadomość obywateli? Wynikiem kryzysu są postawy zwątpienia, rozczarowania, zagubienia, bezsilności, zatrata sensu życia, zanik myślenia perspektywicznego, zerwanie poczucia ciągłości z tradycją, prywatyzacja celów i ignorowanie spraw publicznych (Sztompka, 2002, s. 446) na rzecz partykularnych
interesów osobistych, korporacyjnych czy partyjnych.
Już w odległej przeszłości, sięgającej Juliusza Cezara w roku 45 przed
naszą erą, można doszukać się pierwszych konkretnych poczynań w zakresie
zwiększenia bezpieczeństwa w ruchu drogowym. Ten władca imperium rzymskiego wydał pierwszy zanotowany przepis dotyczący uspokojenia ruchu drogowego, zakazujący wjazdu na drogi Rzymu wszelkich pojazdów, łącznie
z końmi, w ciągu dnia i pozwalający im na pojawianie się w mieście dopiero
nocą (Gapiński, 2008, s. 27). Wiek XX to postęp nauki i techniki, w którym
rozwiązano wiele problemów politycznych, społecznych i ekonomicznych.
Jednakże nie uporano się z wypadkami drogowymi, których liczba jest ciągle
zatrważająca. Wypadki drogowe ciągle przypominają wstydliwą chorobę społeczną, z którą rządy nie zawsze potrafią sobie poradzić.
Życie i zdrowie ludzkie to nadrzędne wartości, dlatego zapewnienie bezpieczeństwa ruchu drogowego jest podstawowym światowym, unijnym, krajowym i lokalnym priorytetem. Kwestia bezpieczeństwa drogowego dotyczy
wszystkich obywateli i wszyscy powinniśmy przyczynić się do jego zapewnienia. Holistyczne podejście do tego problemu wymaga również rozpatrywania jego wszystkich aspektów, także w kontekście logistycznym.
Logistyka w sytuacjach kryzysowych w aspekcie bezpieczeństwa...
LOGISTYKA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH
169
3
1. BEZPIECZEŃSTWO I JEGO POSTRZEGANIE
Bezpieczeństwo kojarzy się z porządkiem, spokojem oraz zdolnością do
zorganizowanego i szybkiego reagowania wobec naruszeń prawa, które mają
Bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą i nadrzędną wartością człowieka, grup
miejsce we współczesnym świecie. Podmiotem bezpieczeństwa jest człowiek
społecznych, etnicznych, jest również podstawową potrzebą państw i systewraz z jego wartościami (moralnymi i materialnymi), traktowany jest jako jedmów międzynarodowych, a także ich deklarowanym celem. Pojęcie „beznostka społeczna lub zbiorowość społeczna o różnym charakterze więzi i uwapieczeństwo” (łac. securitas) występuje w zasadzie w każdej dyscyplinie narunkowań
W hierarchiii celów
potrzebbadań
człowieka,
określonej
przez
ukowej
i worganizacyjnych.
zależności od płaszczyzny
jest ono
odpowiednio
kultowego w tym
zakresie i bezpieczeństwo
wielokrotnie cytowanego
interpretowane.
Historycznie
znane jestabrahama
ludzkości Maslowa
od zaraniabezpieczeństwo
jest
drugą
z
podstawowych
potrzeb
człowieka,
które
są niepojej dziejów. Niektórzy twierdzą nawet, że potrzeba bezpieczeństwa była
trzebne mu
do życia.
odzowną
potrzebą
powstania państwa (Pieprzny, 2009, s. 13).
5. Potrzeby
zaijacnjiia:
Psoatrm
zeobryeraolziw
Siebie;
Zdolności;
Talentów; zainteresowań;
Rozwoju duchowego;
Potwierdzenia własnej wartości
4.
Potrzeby uznania
Potrzeby:
Sukcesu
Szacunk u;

Prestiżu;

ZnaczePotrzeby przynniaależności;


3.




Akceptacji;
Miłości;
Przyjaźni;
Przynależności do:


grupy;
elity
2. Potrzeby bezpieczeństwa
Zabezpieczenie przed:
 chorobą;
 bezrobociem
 starczą niezdolnością do pracy
1. Potrzeby fizjologiczne




Pożywienie
Mieszkanie;
Odzież;
Prokreacja
Rysunek 2. Umiejscowienie ryzyka w systemie potencjalnych zagrożeń. Układ: środowisko–człowiek–maszyna
rys. 1. Piramida potrzeb człowieka Abrahama Maslowa1.
1
abraham Harold Maslow 1908 – 1970, Amerykanin, jeden z najważniejszych przedstawicieli nurtu psychologii humanistycznej i psychologii transpersonalnej. W 1954 r. opublikował
170
Bezpieczeństwo kojarzy się z porządkiem, spokojem oraz zdolnością
do zorganizowanego i szybkiego reagowania wobec naruszeń prawa, które
zachodzą we współczesnym świecie. Podmiotem bezpieczeństwa jest człowiek wraz z jego wartościami (moralnymi i materialnymi), traktowany jako
jednostka społeczna lub zbiorowość społeczna o różnym charakterze więzi
i uwarunkowań organizacyjnych. W hierarchii potrzeb człowieka określonej
przez kultowego w tym zakresie i wielokrotnie cytowanego Abrahama Maslowa bezpieczeństwo jest drugą z podstawowych potrzeb człowieka, które są
5
potrzebne mu do życia.
Rysunek
ryzykawwsystemie
systemiepotencjalnych
potencjalnych
zagrożeń.
Układ:
śrorysunek 2.
2. Umiejscowienie
Umiejscowienie ryzyka
zagrożeń.
Układ:
środowisko – człowiek - maszyna
dowisko–człowiek–maszyna
Źródło: opracowanie własne
Źródło:
opracowanie własne.
3. TYPoLoGia WYBRANYCH ZAGROŻEŃ
3. TYPOLOGIA wybranych zagrożeń
Z pojęciem „bezpieczeństwo” ściśle związane jest pojęcie „zagrożenie”,
Zktóre
pojęciem
„bezpieczeństwo”
ściśle grupa
związane
jest pojęcie
jest jego
antonimem. Człowiek,
społeczna,
państwo,„zagrożenie”,
organizacja
które
jest
jego
antonimem.
Człowiek,
grupa
społeczna,
państwo,
organizamiędzynarodowa starają się oddziaływać na swoje otoczenie,
by usuwać
a
cja
międzynarodowa
starają
się
oddziaływać
na
swoje
otoczenie,
by
usuwać,
przynajmniej oddalać zagrożenia, eliminując własny lęk, obawy, niepokój i
niepewność (Słownik terminów z zakresu psychologii dowodzenia i zarządzania, 2000, s. 17). Bezpieczeństwo pozostaje w ścisłym związku z zagrożeniami
i oznacza zdolność przeciwstawiania się im.
171
a przynajmniej oddalać zagrożenia, eliminując własny lęk, obawy, niepokój
i niepewność (Słownik terminów z zakresu psychologii dowodzenia i zarządzania, 2000, s. 17). Bezpieczeństwo pozostaje w ścisłym związku z zagrożeniami i oznacza zdolność przeciwstawiania się im.
Zdaniem Jana Strelaua (Strelau, 2003, s. 433) efektem niezaspokojenia
ludzkich potrzeb jest: „brak stabilności w otoczeniu, chaos, konflikty społeczne, deficyty ekonomiczne, a ponadto różnego rodzaju bodźce zagrażające”.
Zagrożenia (bezpieczeństwo) można podzielić wg kilku kryteriów:
1. Czasu:
– okres pokoju,
– okres wojny.
2. Obszaru:
– globalne,
– międzynarodowe,
– narodowe,
– regionalne.
3. Stosunku do obszaru państwa:
– zewnętrzne,
– wewnętrzne.
4. Dziedziny, w jakiej występują:
– militarne,
– polityczne,
– energetyczne,
– ekologiczne,
– informatyczne,
– społeczne,
– kulturowe,
– socjalne,
– strukturalne,
– personalne.
Na rysunku zaprezentowano systematykę zagrożeń wg różnych kryteriów,
które możemy spotkać współcześnie (mogą przynieść szkody dla człowieka
jako jednostki, ale również dla społeczności).
Agroterroryzm
Awarie
BHP
Błąd człowieka
Woda
Ogień
Informacyjny
Kryminalny
Handel Ludźmi
Sekty
Społeczne
Stres
Toksykomania
HIV/AIDS
Cywilizacyjne
Szarańcze
Insekty
Owady
Gady
Ssaki
Epizootie
Pandemie
Epidemie
Biologiczne
Uderzenia
Bronią
konwencjonalną
Biologiczne
Chemiczne
Nuklearne
Uderzenia BMR
Dezinformacja
Flory
Fauny
Urządzeń
Ludzi
Wywoływanie
Chorób u ludzi
i zwierząt
Terenu
Obiektów
Klimatyczne
Skażenie Zanieczyszczenie
Niszczenie
obiektów i urządzeń
Działanie GDR
Czasu wojny
Mezo
Mikro
Makro
Ekonomiczne
Źródło: Z.Z. Pietras,
Pietras, Materiał
prezentowany
na iii Międzynarodowej
konferencji naukowej,
Słok k/Bełchatowa,
13-15.06.2007
r. Zagrożenia niemilitarne
rodzaje i podział
oraz
Źródło:
Materiał
prezentowany
na III Międzynarodowej
konferencji
naukowej,
13–15.06.2007 r.
Zagrożenia
elementy modelowania systemu zabezpieczenia logistycznego
niemilitarne – rodzaje i podział oraz elementy modelowania systemu zabezpieczenia logistycznego.
Rysunek 3. Wybrane
zagrożenia
rysunek 3. Wybrane zagrożenia.
Inne
Informatyczny
Komunikacyjne
Obiektów
Hydrotechnicz.
Ziemia
Przedmiotowy
Budowlane
Obiektów Przemysł.
Ideowy
Terroryzm
Powietrze
Ekologiczne
Katastrofy
Obiektównuklearny
ch
Związane z budową
i produkcją i
eksploatacją
Kosmos
Żywioły
Czasu pokoju
Zagrożenia
[172]
173
Dokonując klasyfikacji zagrożeń, musimy zdawać sprawę z ich „jakości”
i ilości.
Wspominając
ciągłych zmianach
czynników
zagrożeń,
Dokonując
klasyfikacjio zagrożeń,
musimy zdawać
sprawę
z ich możemy
„jakości” i
mieć
współcześnie
do
czynienia
z całą
gamą
zagrożeń
wynikających
z konilości. Wspominając o ciągłych zmianach czynników zagrożeń możemy
mieć
fliktów zbrojnych,
związanych
żywiołami
(rysunek
4), będących
często
współcześnie
do czynienia
z całą z gamą
zagrożeń
wynikających
z konfliktów
zbrojnych,
z żywiołami
(rysunek
będących często skutkiem
skutkiemzwiązanych
nieprzestrzegania
praw przyrody
przez4),
człowieka.
nieprzestrzegania
praw
przyrody
przezefektem
człowieka.
Mogą to być
zagrożenia
będące
rozwoju terroryzmu, dewastacji
Mogą
to być
zagrożenianiesprawiedliwego
będących efektem
rozwoju
terroryzmu,
środowiska
naturalnego,
podziału
dóbr,
uzależnieńdewastacji
(alkośrodowiska
naturalnego,
niesprawiedliwego
podziału
dóbr,
uzależnień
(alkohoholizm, nikotynizm, lekomania, narkotyki, od internetu, telewizji), skutkiem
lizm,przestępczości,
nikotynizm, lekomania,
narkotyki,
od
internetu,
telewizji),
skutkiem
przechorób.
stępczości, chorób.
Żywioły
Kosmos
Powietrze
Ziemia
Woda
Ogień
Planety
Wiatr
Trzęsienia
Wezbrania
Pożary obiektów
Planetoidy
Burza
Wulkany
Powodzie
Pożary
urządzeń
Komety
Sztormy
Ruch
górotworu
Deszcz
Pożary leśne
Burze słoneczne
Klimat
Tąpnięcia,
zapadnięcia
Mgła
Pożary upraw
Dziura ozonowa
Wyładowania
atmosferyczne
Lawiny
Śnieg
Wytwory
ludzkiej
„inteligencji”
Kamieniste
Magnetyzm
słońca
Ziemne
Inne
Błotne
Lawiny
Grad
Poflotacyjne
Rysunek 4. Wybrane
żywioły
rysunek
4. Wybrane żywioły.
Źródło:
Z. Pietras,
Materiał
prezentowany
nanaiii
Źródło:
Z. Pietras,
Materiał
prezentowany
III Międzynarodowej
Międzynarodowejkonferencji
konferencji naukowej,
naukowej, Słok
k/Bełchatowa, 13-15.06.2007
r. Zagrożenia
niemilitarne rodzaje
i podział
oraz elementy
modelowania
13–15.06.2007 r.
Zagrożenia
niemilitarne
– rodzaje
i podziałsystemu zabezpieczenia logistycznego
oraz elementy modelowania systemu zabezpieczenia logistycznego.
174
Na rysunkach 3 i 4 przedstawiono tylko część zagrożeń, rozwinięcie ich to
kilkaset różnych sytuacji, problemów, które z chwilą zaistnienia należy szybko (pod presją czasu) rozwiązać. W dalszej części artykułu przedstawione zostaną wybrane elementy działalności logistycznej w sytuacjach kryzysowych
dotyczących transportu drogowego.
4. Kryzys, sytuacja kryzysowa
Punktem wyjściem dla rozważań o problematyce zarządzania kryzysowego
w Polsce jest pojęcie samego kryzysu. Słowo „kryzys” wywodzi się z greckiego krino co w wolnym tłumaczeniu oznacza wybór, decydowanie, zmaganie
się, walkę, w której konieczne jest działanie pod wpływem czasu. „Kryzys”
w języku angielskim rozwija takie parametry, jak: urazowość, subiektywne
konsekwencje urazu w postaci negatywnych przeżyć. W związku z powyższym „kryzys” to moment przełomowy do zmian na lepsze lub na gorsze,
istotne emocjonalne zdarzenie.
Historia tego pojęcia jest o tyle interesująca, że częściowo odeszło ono
od swojego pierwotnego znaczenia – „stan przejściowy, o kluczowym, decydującym znaczeniu dla dalszego rozwoju, jakieś szczególne zagęszczenie
i wyostrzenie alternatyw w przyszłości” (Sztompka, 2002, s. 446).
W takim znaczeniu pojęcie kryzys używane jest wciąż w medycynie,
gdzie może oznaczać przesilenie, z którego są tylko dwa wyjścia – chory wyzdrowieje lub nie.
Dla dalszych rozważań można przyjąć definicję lepiej oddającą jego społeczny charakter.
Przez sytuację kryzysową należy rozumieć sytuację wpływającą negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia w znacznych rozmiarach lub
środowiska, wywołującą znaczne ograniczenia w działaniu właściwych organów administracji publicznej ze względu na nieadekwatność posiadanych sił
i środków1. To sytuacja będąca następstwem zagrożenia dla stanu bezpieczeństwa państwa (rys. 5), jednak w takim stopniu, że użyte środki niezbędne do
zapewnienia lub przywrócenia bezpieczeństwa nie uzasadniają wprowadzenia
żadnego ze stanów nadzwyczajnych, o których mowa w art. 228 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Niestety sytuacji kryzysowych nie jesteśmy w stanie zliczyć. Może być ich tyle, ile ludzkich zachowań, ponieważ
1Ustawa o zarządzaniu kryzysowym z dnia 26 kwietnia 2007 r., Dz.U.07.89.590,
art. 3, pkt 1.
10
Zbignieww aspekcie
Pietras, Edward
Pałka
Logistyka w sytuacjach kryzysowych
bezpieczeństwa...
175
powodujące
„kryzys”
możemy
orazSytuacje
zmniejszyć
jego skutki.
ludzkie zachowania
nie zawsze
dadząograniczać
się przewidzieć.
kryzysowe
powodujące
„kryzys”
możemy
ograniczać
oraz
zmniejszyć
jego
skutki.
Natomiast nie da się ich wyeliminować do końca.
miast nie da się ich wyeliminować do końca.
Rysunek 5. Usytuowanie sytuacji kryzysowej w stanie bezpieczeństwa państwa
rysunek 5. Usytuowanie sytuacji kryzysowej w stanie bezpieczeństwa państwa
Źródło: Z. Pietras, opracowanie na podstawie: E. Nowak, 2005, s. 11.
Źródło: Z. Pietras, opracowanie na podstawie: e. nowak, Logistyka w sytuacjach kryzyso
aon, Warszawa 2005, s. 11
5. WYBRANE ELEMENTY
KIEROWANIA I ZARZĄDZANIA LOGISTYCZNEGO
W SYTUACJI KRYZYSOWEJ
5. WYBrane eLeMenTY KieROWANIA I ZARZĄDZAN
Logistyka w sytuacjach
kryzysowych zajmujeW
sięSYTuaCJi
nie tylko kwestiami
zaopaLoGiSTYCZneGo
KrYZYSoWeJ
trzenia i świadczenia usług specjalistycznych oraz gospodarczo-bytowych na
rzecz ludności poszkodowanej,
również zabezpieczeniem
logistycznym
Logistyka walesytuacjach
kryzysowych
zajmuje się nie
podmiotów
prowadzących
działania ratownicze
i prewencyjne,
aspekkwestiami
zaopatrzenia
i świadczenia
usług a także
specjalistycznych
ora
tami logistycznymi działań związanych z odbudową obiektów infrastruktury
spodarczo-bytowych
rzecz ludności
poszkodowanej,
krytycznej,
obiektów infrastrukturynatransportowej,
drogowej
itp. Jednak pro-ale równie
bezpieczeniem logistycznym podmiotów, prowadzących działan
townicze i działania prewencyjne, a także aspektami logistycz
działań związanych z odbudową obiektów infrastruktury krytyc
176
blematyka ta postrzegana jest z innego logistycznego punktu widzenia i towarzyszą jej inne określone, specyficzne procedury (Nowak, Nowak, 2009, s. 7).
LOGISTYKA
W SYTUACJACH
KRYZYSOWYCH
11
Obecnie w działalności
służb
odpowiedzialnych
za zarządzanie kryzysowe dominuje pogląd (Nowak, 2008, s. 28) o czterech fazach zabezpieczenia
Aktualnie
w działalności służb odpowiedzialnych za zarządzanie kryzysowe
logistycznego
(rys. 6):
dominuje pogląd (nowak, 2008, s. 28) o czterech fazach zabezpieczenia logi1. Faza wstępna; charakteryzuje ją nagły rozwój zagrożenia, którego chastycznego (rys. 6):
rakter może przerastać wielkość potencjału logistycznego przygotowa1. Faza wstępna, charakteryzuje ją nagły rozwój zagrożenia, którego charakter
nego
napotencjału
czas kryzysu.
możew danym
przerastaćrejonie
wielkość
logistycznego przygotowanego w da2. Faza
w której
następuje zespolenie wszystkich dostępnych
nymintegracji,
rejonie na czas
kryzysu.
i środków
logistycznych
adekwatnych
wielkości
realizowanych
2. siłFaza
integracji,
w której następuje
zespoleniedo
wszystkich
dostępnych
sił i
środków
logistycznych
adekwatnych
do
wielkości
realizowanych
zadań lozadań logistycznych.
gistycznych.
3. Faza
usuwania skutków, w której do akcji wkraczają inne niż ratowni3. cze
Faza
usuwania
w której do akcji
wkraczają inne
niż ratownicze
służby,
takieskutków,
jak przedsiębiorstwa
transportowe,
firmy
remontowe.
służby, takie jak przedsiębiorstwa transportowe, firmy remontowe.
4. Faza przywracania stanu pierwotnego, w której następuje odtworzenie
4. Faza przywracania stanu pierwotnego, w której następuje odtworzenie
zniszczonej infrastruktury, pracy służb pomocy socjalnej i innych.
zniszczonej infrastruktury, pracy służb pomocy socjalnej i innych.
Faza wstępna
1
Faza przywracania
stanu pierwotnego
4
2
Faza integracji
3
Faza usuwania
skutków
rysunek 6. Standardy
działaniaw przewidywaniu
w przewidywaniu zagrożenia.
Rysunek 6. Standardy
działania
zagrożenia
Źródło: opracowanie własne
Wydaje się jednak, że celem nadrzędnym logistyki w sytuacjach kryzyso-
Wydaje
się jednak,
że celem nadrzędnym
logistyki poszkodowanym
w sytuacjach kryzysowych winno
być zapewnienie
przetrwania wszystkim
jak i
niosącym
pomoc
(rys.
7).
wych winno być zapewnienie przetrwania wszystkim poszkodowanym oraz
niosącym pomoc (rys. 7).
12
Zbigniew
Pietras, Edward
Pałka
kryzysowych
w aspekcie
bezpieczeństwa...
177
Misja
Bezkolizyjne i skuteczne zabezpieczenie podejmowanych działań w poszczególnych obszarach
Cel działania
Sposoby osiągania celu działania
Rysunek 7. Misja i zadania logistyki sytuacji kryzysowych
rysunek 7. Misja i zadania logistyki sytuacji kryzysowych
Źródło: Z. Pietras, por.: Nowak, 2008.
Źródło: Z. Pietras, Por.: Nowak E., Logistyka w sytuacjach kryzysowych, AON, Warszawa 2008
Wielu praktyków w standardach działania w przewidywaniu zagrożenia
Wieluprzewiduje
praktyków
w standardach działania w przewidywaniu zagrożenia
cztery etapy działania (rys. 8):
przewiduje cztery
etapy działania (rys. 8):
1. Zapobieganie.
2. Przygotowanie.
1. Zapobieganie.
3. Monitorowanie i reagowanie.
2. Przygotowanie.
4. Odtwarzanie.
Na podstawie
doświadczenia, obserwacji z ćwiczeń, przeprowadzonych
3. Monitorowanie
i reagowanie.
analiz wydaje się, że najbardziej właściwy jest podział na pięć etapów roz4. odtwarzanie.
patrywanych w standardach działania dla mogących zaistnieć zagrożeń
uwzględniających (rys. 9):
Zapobii planowanie.
eganie
1. Rozpoznawanie, analizowanie
2. Przygotowanie, szkolenie.
1
3. Profilaktyka zapobiegania.
4. Reagowanie.
5. Odtwarzanie.
Odtwpodział
arzaniezapewni
4 nam w miarę pełne przygotowanie do wszelkiego
Taki
2 terenie.
Przygotowanie
rodzaju nowych zagrożeń mogących powstać na danym
3
1.
2.
3.
4.
Zapobieganie.
Przygotowanie.
Monitorowanie i reagowanie.
178
odtwarzanie.
Zapobieganie
1
Odtwarzanie
4
na podstawie doświadczenia,
obserwacji z ćwiczeń, przeprowadzonych
2
Przygotowanie
analiz wydaje się, że najbardziej właściwym jest podział
na pięć
etapów rozpatrywanych w standardach działania dla mogących zaistnieć zagrożeń uwzględniających (rys. 9):
1. rozpoznawanie analizowanie i3planowanie.
2. Przygotowanie, szkolenie. MRoenaitgoorowwananieie
3. Profilaktyka zapobiegania.
Rysunek 8. Standardy
działania w przewidywaniu zagrożenia
rysunek
Standardy działania w przewidywaniu zagrożenia.
4. 8.reagowanie
odtwarzanie.
Źródło: 5.
opracowanie
własne
Standardy
działania w
przewidywaniu zagrożenia
Rysunek 9. Propozycja standardów działania w przewidywaniu zagrożenia
rysunek 9. Propozycja standardów działania w przewidywaniu zagrożenia.
Źródło:
opracowanie
własne.
własne.
taki podział zapewni nam w miarę pełne przygotowanie do wszelkiego
WYBRANE
logistyki
rodzaju nowych 6.
zagrożeń
mogącychaspekty
powstać na danym
terenie.
w SYTUACJach KRYZYSOWYCH
6. WYBrane
aSPeKTY
LoGiSTYKi
W SYTuaCJacH
związanych
z ruchem
drogowym
KrYZYSoWYCH ZWIĄZANYCH Z ruCHeM
droGoWYM
Ze względu na obszerny zakres i różnorodność zagrożeń nie sposób w tak
Ze względu
na obszerny
zakres i różnorodność
zagrożeń, nie
sposóbkryzysow tak
krótkim
materiale
opisać (uwzględnić)
całej problematyki
sytuacji
krótkim materiale opisać (uwzględnić) całej problematyki sytuacji kryzysowych. Biorąc powyższe pod uwagę, podjęto próbę przedstawienia wybranych
aspektów logistyki w kontekście wypadków drogowych.
Liczba ofiar śmiertelnych (wykres 1) na przełomie od 1990 do 2011 roku
179
14
wych. Biorąc powyższe pod uwagę, podjęto próbę przedstawienia wybranych
aspektów logistyki w kontekście wypadków drogowych.
Liczba ofiar śmiertelnych (wykres 1) od 1990 do 2011 roku oscylowała na
poziomie ok. 6100 osób
osiągając
max ok.
7900Pałka
zabitych w 1991 r., a najniżZbigniew
Pietras,
Edward
szy poziom ok. 3760 ofiar śmiertelnych w 2010 r.
8 000
7 901
7 500
7 311
7 333
7 000
6 500
7 080
6 900
6 946
6 730
6 744
6 341
y = -143,72x + 7709,1
R 2 = 0,7974
6 359
6 294
6 000
5 827
5 500
5 000
5 534
y = -4,8417x 2 - 37,206x + 7300,7
5 444
5 583
5 437
5 243
R 2 = 0,8237
4 572
4 500
4 000
5 712
5 640
Od 17.04.2007 obowiązek jazdy
na światłach
3 759
3 500
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Wykres Wykres 1.
1. Zabici Zabici
w wypadkach
drogowych
w w Polsce
Polsce wraz
prognoządodo2013 r.
2013 r.
w wypadkach
drogowych
wraz zz prognozą
Źródło: M.
Żuber,
2010,s. 460.
Katastrofy naturalne i cywilizacyjne. Różne oblicza bezpieczeńŹródło:
M. (red.),
Żuber, 2010,
stwa, wyd. WSWLąd Wrocław. Z. Pietras Ekonomiczne i logistyczne aspekty wypadków w transporcie drogowym,
s. 460.
Skorygowany
współczynnik determinacji2 dla ofiar śmiertelnych w wy-
3
padkach
od 1990 współczynnik
do 2010 r. kształtuje
się na poziomie
80%,
natomiast
Skorygowany
determinacji
dla ok.
ofiar
śmiertelnych
w
wielomianowej
funkcji
na
poziomie
ok.
82%
wartości
współczynnika
deterwypadkach od 1990 do 2010 r., kształtuje się na poziomie ok. 80%, natomiast
minacji liniowej
R2,na
przy
średniorocznej
malejącej
liczbiewspółczynnika
na poziomie ok. 144
wielomianowej
funkcji
poziomie
ok. 82%
wartości
determi2
ofiar
śmiertelnych.
Błąd
estymacji
jest
na
poziomie
ok.
461,
nacji liniowej r . przy średniorocznej malejącej liczbie naa odchylenie
poziomie obok. 144
serwacji teoretycznych od rzeczywistych na poziomie ok. 8% liczby ofiar.
ofiar śmiertelnych.
Reczywiste
wartościok.
rozpatrywanej
liczby ofiar
śmiertelnych
mogą się
Błąd estymacji
na poziomie
461, a odchylenie
obserwacji
teoretycznych
od
odchylać
od
wyznaczonej
prognozy
średnio
o wartość
±
519.
W
2013
roku
rzeczywistych na poziomie ok. 8% liczby ofiar,
przeciętnabiorąc,
liczba ofiar
może się wartości
różnić od prognozowanej
ok. 11%.
Przeciętnie
prawdziwe
rozpatrywanejo liczby
ofiar śmiertelna podstawie
przebieguprognozy
obu linii (wykres
również±donych mogąReasumując,
się odchylać
od wyznaczonej
średnio2)ojak
wartość
519. W
pasowania
procentowego
należyliczba
sądzić,ofiar
że w kolejnych
latach winien
nastę-stano2013 roku
przeciętne
oczekiwana
od prognozowanej
liczby
wić może
ok. dalszy
11% wartości
prognozy.
pować
spadek liczby
ofiar śmiertelnych w wypadkach drogowych.
Reasumując, na podstawie zachowania się obu linii jak również dopasowa 2Informacje
na temat
sposobużewyboru
funkcji trendu
możnawinien
znaleźć m.in.
w pracy dalnia procentowego
należy
sądzić,
w kolejnych
latach
następować
M.
Osińska,
2007,
rozdz. 9
szy spadek liczby ofiar śmiertelnych w wypadkach drogowych.
Również wg danych Komendy Głównej Policji, jak również danych statystycznych GuS4, od szeregu lat utrzymuje się generalnie tendencja spadkowa w
liczbie zabitych w wypadkach samochodowych. W celu poprawy sytuacji i
15
dalszego obniżania tej liczby, od 2007 r. wszedł obligatoryjny nakaz jazdy na
światłach przez całą dobę. Znalazły się jednak osoby, które kwestionowały ten
wymóg
(pytanie dla jakich
celów?).
Przedstawiano
nie do końca wiarygodne
Zbigniew
Pietras
, Edward Pałka
180
dane, nie uwzględniające zwiększającej się liczby samochodów(Pietras, dołkowski, 2010, s. 807), przy nie koniecznie najlepszych drogach.
0,9
0,82
Liczba aut [w mln]
0,81
0,8
25
21,9
21,2
0,69
0,7
0,62
0,61
y = 0,6515x + 7,4212
R 2 = 0,9628
0,60
0,56
0,6
0,51
0,54
0,38
14,6
13,1
0,4
14,0
12,2
0,3
11,1
10,4
9,8
0,2
16,7
Liczba
zabitych na
1 000 000 aut
15,8
15
0,33
0,34
12,6
0,29
0,26
0,29
y = -0,03x + 0,7991
R 2 = 0,9652
10,1
17
0,36
11,7
10,8
8,9
0,38
20
19,4
17,9
16,6
0,45 15,4
0,5
22
22,1
0,63
12
0,21
10
0,17
0,1
7
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Wykres
2. Zabici
wypadkach drogowych
w Polsce
wrazwraz
z prognozą
nana
1 01 000 000
00 000 aut aut
Wykres 2.
Zabiciww wypadkach
drogowych
w Polsce
z prodo 2013
gnozą
dor.2013 r.
Źródło: Z. Pietras r. Dołkowski , Bezpieczeństwo w transporcie drogowym jako problem, logistyka
nr 2/2010,
Polit.
radom,
807
Źródło:
Z. Pietras
R.radomska,
Dołkowski,
2010,s.s. 807.
5,0
3,5
4,92
Liczba aut ciężarowych
Według danych Komendy Głównej Policji,
jak
również danych staty[w mln]
3
stycznych GUS od szeregu lat utrzymuje się tendencja spadkowa w liczbie
y = 0,1048x + 1,3266
zabitych w wypadkach samochodowych.
W celu poprawy sytuacji i dalszego
R = 0,9747
obniżania tej liczby od 2007 r. wszedł obligatoryjny nakaz jazdy na światłach
Liczba zabitych na
przez całą dobę. Znalazły się jednak osoby, które kwestionowały
ten wymóg
1 000 aut ciężarowych
(pytanie, dla jakich celów?). Przedstawiano nie do końca wiarygodne dane,
nieuwzględniające zwiększającej się liczby samochodów (Pietras, Dołkowski, 2010, s. 807), przy niekoniecznie najlepszych drogach.
Dlatego z logistycznego
widzenia
y = punktu
-0,2357x
+ 4,7706najwyższy czas, by przy budo= 0,9039
wie ciągów komunikacyjnych R
uwzględnić:
– obwodnice dla miast w celu odciążenia dróg śródmiejskich,
– pasy
techniczne
aby umożliwić
ratunkowych,
Wykres
3. Zabici
w wypadkach
drogowychdojazd
w Polsce wraz z
na 1 00służb
0 aut ciężarowych
prognozą
do 2013 r.na obwodnicach miast,
– zatoczki
techniczne,
– wykorzystać technologie zapewniające dłuższą żywotność dróg (obecne winny wytrzymywać 8–12 lat, a wytrzymują 5–8 lat),
– wdrożyć systemy kontroli od projektowania przez budowę, a na eksploatacji kończąc,
4,8
4,53
4,5
4,3
3,3
4,44
4,00
4,0
3,0
3,8
2
2,86
2,80
3,5
3,35
3,3
3,0
2,52
2,39
2,69
2,80
2,8
2,16
2,5
2,3
2,31
2,44
2,39
2,0
2,5
2,39
2,31
2,36
2,3
2,21
2,19
2,0
2,01
1,98
1,88
1,8
2,8
2,71
1,63
1,5
1,8
1,0
1,32
1,68
1,3
1,43
1,49
2
1,56
1,5
0,8
0,5
1,3
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
3Rocznik Statystyczny GUS 1996, s. 445; RS GUS 1997, s. 419; RS GUS 2000,
s. 405; RS GUS 2003, s. 443; RS GUS 2006, s. 532; RS GUS 2008, s. 534.
dane, nie uwzględniające zwiększającej się liczby samochodów(Pietras, dołkowski, 2010, s. 807), przy nie koniecznie najlepszych drogach.
0,9
0,82
Liczba aut [w mln]
0,81
0,8
25
21,9
21,2
22
181
0,63
kryzysowych w aspekcie bezpieczeństwa...
22,1
0,69
0,7
0,62
0,61
y = 0,6515x + 7,4212
R 2 = 0,9628
0,60
0,56
0,6
0,51
20
19,4
17,9
16,6
Liczba stronę,
zabitych n(środków
a
– budować autostrady po 3–4 0,45
pasy ruchu w jedną
fi1 000 000 aut
nansowych powinno wystarczyć z 0,38
podatków
VAT
i CIT
od
paliw,
tj.
0,36
0,38
ok. 60 mld rocznie),
0,33
0,34
0,29
0,29
0,26 a centra logi– zakazać ruchu w mieście pojazdów wysokotonażowych,
y = -0,03x + 0,7991
0,21 skomunikowane
styczne przewidywać na obrzeżach
miast, tak aby były
R = 0,9652
0,17
wszystkimi możliwymi środkami komunikacji dalekosiężnej,
– wszelkie prace na drogach w mieście wykonywane winny być w systemie trzyzmianowym w dni wolne i weekendy, w pozostałe dni na nocWykres 2. Zabici w wypadkach drogowych na 1 000 000 aut w Polsce wraz z prognozą
nej zmianie,
kiedy ruch jest najmniejszy (a co za tym idzie i mniejsze
do 2013 r.
straty
dla
skarbu
państwa).
Źródło: Z. Pietras r. Dołkowski
, Bezpieczeństwo w transporcie drogowym jako problem, logi0,54
11,1
10,4
9,8
0,2
15
14,0
12,2
0,3
15,8
14,6
13,1
0,4
17
16,7
15,4
0,5
12,6
12
11,7
10,8
2
10,1
8,9
10
0,1
7
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
styka nr 2/2010, Polit. radomska, radom, s. 807
5,0
3,5
4,92
Liczba aut ciężarowych
[w mln]
4,8
4,53
4,5
4,3
4,44
4,00
4,0
3,0
y = 0,1048x + 1,3266
3,8
R 2 = 0,9747
3,5
2,86
2,80
3,35
3,3
2,39
2,16
2,5
2,3
2,39
2,31
2,44
Liczba zabitych na
1 000 aut ciężarowych
2,52
2,69
2,80
2,31
2,36
2,39
2,5
2,3
2,21
2,19
2,0
2,0
2,01
1,98
1,88
1,8
2,8
2,71
3,0
2,8
3,3
1,63
1,5
1,8
1,0
1,43
1,49
1,32
y = -0,2357x + 4,7706
1,68
1,3
R 2 = 0,9039
1,56
1,5
0,8
0,5
1,3
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Wykres 3. Zabici w wypadkach drogowych na 1 000 aut ciężarowych w Polsce wraz z
Wykres 3. Z
prognozą
abici w wypadkach
drogowych na 1000 aut ciężarowych w Polsce wraz
do 2013 r.
z prognozą do 2013 r.
Źródło: Z. Pietras R. Dołkowski, 2010, s. 807.
Co mogą zrobić społeczności4 lokalne, organizacje społeczne i obywatele? Przede wszystkim powinny:
– mobilizować rząd do poprawy bezpieczeństwa;
– rozpoznawać lokalne problemy:
– instalować zwalniacze prędkości jako przejścia dla pieszych, a nie wg
często nieracjonalnych partykularnych koncepcji;
– pomagać i nadzorować;
4Oprac. na podst. materiałów I Światowego Tygodnia Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego 23–29.04.2007 r.
182
– planować bezpieczne rozwiązania drogowe (nieograniczające się jedynie do ograniczeń prędkości, a do realnego zapewnienia bezpieczeństwa);
– realizować odbiór inwestycji drogowych (tak aby spełniały one normy
jakościowe i kryteria bezpieczeństwa);
3 realizować programy bezpieczeństwa dzieci w wieku szkolnym,
3 egzekwować przepisy bezpieczeństwa ruchu,
3 stosować ograniczenia prędkości tam, gdzie są one niezbędne,
– popierać egzekwowanie natychmiastowych kar za wykroczenia.
Istotną rolę, zwłaszcza w fazie reagowania kryzysowego podczas katastrof i innych zdarzeń drogowych odgrywa, chyba najlepiej zorganizowany
komponent w naszym kraju w postaci krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego, który dysponuje odpowiednimi narzędziami i procedurami logistycznymi, w pełni adekwatnymi do radzenia sobie z potencjalnymi zagrożeniami
w ruchu drogowym. Szczególnie wyróżnia się tu Państwowa Straż Pożarna,
dysponująca możliwościami w zakresie realizacji różnego typu ratownictwa.
PODSUMOWANIE
Od zarania dziejów ludzie mają do czynienia z sytuacjami kryzysowymi. Wywoływane są sytuacjami przypadkowymi, losowymi, niepowodzeniami oraz
porażkami.
Każde wyzwanie stworzone przez określoną sytuację to potencjalne zagrożenie. Jeśli wyzwanie nie zostanie w porę dostrzeżone i nie zostaną podjęte właściwe działania, to może się ono przekształcić w zagrożenie lub w stan
kryzysowy, wymagający reagowania kryzysowego.
Jeśli już doszło do kryzysu, to podejmowane czynności wchodzą w obszar zarządzania kryzysowego, czyli działania w sytuacji bezpośredniego zagrożenia. Najistotniejszym parametrem jest wtedy szybkość działania, wynikająca z presji czasu. Organizacja zabezpieczenia logistycznego wszystkich
podmiotów uczestniczących w reagowaniu kryzysowym i zwalczaniu jego
skutków jest więc nieodłącznym warunkiem sukcesu. Kluczowym elementem
logistycznego zabezpieczenia funkcjonowania określonego zespołu zarządzania kryzysowego jest zakres dostaw zaopatrzeniowych. Dobra organizacja powinna zakładać bieżące rozpoznawanie i pokrycie potrzeb ilościowo-jakościowych w miejscu zdarzenia na podstawowe produkty logistyczne.
Faza odbudowy wymaga odtworzenia elementów infrastruktury krytycznej
183
przywracającej naruszony porządek i bezpieczeństwo publiczne. Zanim nastąpi sytuacja kryzysowa, konieczne jest pozyskanie niezbędnych zasobów
logistycznych do zabezpieczenia prowadzonych akcji ratowniczych i działań
operacyjnych.
Wystąpienie sytuacji kryzysowej wynikającej między innymi z zagrożeń
przedstawionych w tym materiale może doprowadzić do zdezorganizowania
życia codziennego obywateli, spowodować przeciążenia lub załamanie administracji, a także infrastruktury państwa. Wymusza to na organach państwa
ponoszących odpowiedzialność za bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne
konieczność mobilizacji wszelkich dostępnych środków umożliwiających
zapobieganie dalszemu rozwojowi sytuacji kryzysowej, a także obowiązek
likwidacji zaistniałych skutków.
Reasumując, należy stwierdzić, iż logistyka w sytuacjach kryzysowych
spowodowanych zagrożeniami w ruchu drogowym nakierowana jest przede
wszystkim na niesienie pomocy tym, którzy są poszkodowani w wyniku
różnorodnych zdarzeń, a także awarii technicznych na drodze. Skuteczność
realizowanych procesów logistycznych zależy od podejmowanych decyzji,
uwzględniających uwarunkowania wynikające z właściwej diagnozy sytuacji
kryzysowej, analizy sytuacji, oceny sił i środków, niezbędnych do reagowania. Wypracowanie tych decyzji powinno zaowocować realizacją zadań w zakresie:
– przepływu dóbr rzeczowych i usług w każdej fazie zarządzania kryzysowego;
– utrzymania zapasów na niezbędnym poziomie;
– ewakuacji ludzi i mienia z terenów zagrożonych w wyniku katastrof lub
innych zdarzeń w ruchu drogowym;
– prowadzenia prac inżynieryjnych związanych z odtwarzaniem sprawności obiektów infrastruktury drogowej;
– usuwania zawałów i osuwisk gruntów na drogach;
– doraźnej odbudowy (remontu) dróg;
– tworzenia infrastruktury strumieni logistycznych;
– realnej ewaluacji kosztów logistycznych;
– właściwej wymiany informacji, zwłaszcza w kontekście terminowego
i rzetelnego informowania zagrożonej ludności.
184
Literatura
Gapiński Sz., Krystek R. (2008), Bezpieczeństwo transportu, „Magazyn Autostrady”,
Nr 10.
Homplewicz J. (1996), Przepisy ramowe polskiego kodeksu drogowego, Wrocław.
Maslow A.H. (1943), A Theory of Human Motivation, „Psychological Reviev”, t. 50.
Nowak E. (2005), Logistyka w sytuacjach kryzysowych, AON Warszawa, Warszawa.
Nowak E. (2008), Zarządzanie logistyczne w sytuacjach kryzysowych, AON, Warszawa.
Nowak W., Nowak E. (2009), Podstawy logistyki w sytuacjach kryzysowych z elementami zarządzania logistycznego, Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości
i Zarządzania, Łódź–Warszawa.
Osińska M., (red.) (2007), Ekonometria współczesna, Wyd. Dom Organizatora,
TNOiK, Toruń.
Pieprzny S. (2007), Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego w prawie administracyjnym, Rzeszów.
Pietras Z., Dołkowski R. (2010), Bezpieczeństwo w transporcie drogowym jako problem, „Logistyka” nr 2/2010, Polit. Radomska, Radom.
Rajchel K. (1975), Prawo drogowe, Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa.
„Rocznik Statystyczny GUS” 1996, 1997, 2000, 2003, 2006, 2008.
Słownik terminów z zakresu psychologii dowodzenia i zarządzania, Warszawa 2000.
Strelau J. (2003), Psychologia. Podstawy psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Sztompka P. (2002), Socjologia Analiza społeczeństwa, Wyd. Znak, Kraków.
Urban A. (2009), Bezpieczeństwo społeczności lokalnych, Warszawa.
Ustawa o zarządzaniu kryzysowym z dnia 26 kwietnia 2007 r., Dz.U.07.89.590.
Żuber M. (red.), Katastrofy naturalne i cywilizacyjne. Różne oblicza bezpieczeństwa, wyd. WSOWLąd, Wrocław, 2010, Pietras Z., Ekonomiczne i logistyczne
aspekty wypadków w transporcie drogowym.
185
Logistics in crisis management
A b s t r a c t. The article presents selected elements of logistics in crisis management.
The concept of categorization of all potential hazards is introduced along with detailed
division of the dangers caused by natural disasters. The article also discusses selected
elements of crisis management in road traffic focusing on the period of 1990–2010
and presenting the forecast of traffic fatalities for the year of 2013.
K e y w o r d s: logistics, crisis, crisis management, hazards, natural disasters. a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i
Wyższa Szkoła Promocji w Warszawie
Wydział Zarządzania
Mechanizm oddziaływania
wizerunku marki
na zachowania konsumentów
Z a r y s t r e ś c i. Marka z punktu widzenia przedsiębiorstw stanowi jeden z kluczowych elementów oferty rynkowej i konkurowania. Przedsiębiorstwa podejmują
działania ukierunkowane na kreowanie wizerunku, jednak zasadność tych działań
potwierdzić może tylko pełne wykorzystanie potencjału umieszczonego w wykreowanym wizerunku. Autorka stawia tezę, że marka, a konkretnie jej wizerunek, jest
istotnym czynnikiem wpływającym na zachowania i decyzje zakupowe konsumentów, a szereg funkcje rynkowe przypisywane marce realizowane są przez cechy wizerunku.
S ł o w a k l u c z o w e: wizerunek marki, zachowania konsumentów, postawy.
Wstęp
Początki stosowania marki, jako sposobu na oznakowanie produktu danego
producenta sięgają, według badaczy tego zagadnienia, przynajmniej XVI wieku. Wydaje się także, że podstawowym zadaniem owego oznaczenia było
wówczas identyfikowanie produktu z producentem (Kall, 2001, s. 11), jednak
potencjał drzemiący w tym rozwiązaniu szybko sprawił, że dziś marka jest
jednym z kluczowych instrumentów konkurowania na rynku przedsiębiorstw
188
produkcyjnych i usługowych, terytoriów, organizacji non-profit, a także partii
i osób na arenie politycznej. Próbując doprecyzować pojęcie marki, w literaturze napotyka się dwa nurty. W pierwszym marka definiowana jest jako zbiór
atrybutów instrumentalnych jak nazwa, termin, znak, symbol, rysunek lub ich
kombinacja (wszelkie definicje za: American Marketing Association), w drugim do marki podchodzi się holistycznie jako do pewnego zjawiska obejmującego produkt oznaczony konkretną nazwą wraz z jego opakowaniem, charakterystycznym sposobem promowania się, dostępnego w typowych dla niego
miejscach, i objętego spójną strategią cenową, a także wartości i skojarzenia
(Altkorn, 2001, s. 11; Edwards, Day, 2006, s. 50).
Wielu autorów podejmuje dyskusję nad zasadnością tych nurtów, niemniej
nie to będzie przedmiotem niniejszego artykułu. Jakkolwiek by nie podchodzić do definiowania marki, zawsze w definicji pojawi się nazwa oraz pewne
związane z nią atrybuty oraz przypisane tej złożonej konstrukcji funkcje identyfikacji i wyróżnienia. W najprostszym ujęciu markę zatem można za Grzegorczykiem zdefiniować jako nazwę (Grzegorczyk, 2005, s. 12). Bezspornie
też nazwa będzie pełniła funkcję identyfikacyjną, być może także odróżniającą, ale już niekoniecznie wyróżniającą. Z kolei pozostałe atrybuty, zarówno te instrumentalne, jak i wynikowe, będące konsekwencją funkcjonowania
marki, pełnić będą szereg funkcji dodatkowych, przesądzających o potencjale
całego zbioru atrybutów marki w strategii konkurowania o klientów.
Niniejszy artykuł poświęcony jest wizerunkowi marki, a zatem pewnemu
jej obrazowi, wyobrażeniu o niej, sposobowi postrzegania, pojmowania lub
też interpretacji cech jej tożsamości. Wizerunek pojawia się w holistycznych
definicjach marki jako atrybut wynikowy. Urbanek, posługując się definicją
instrumentalną marki za Kotlerem, stwierdza na koniec, że marka obejmuje
także wrażenia, jakie konsumenci odnoszą, użytkując produkty nią oznaczone (Urbanek, 2002, s. 14). Altkorn markę odnosi do obrazu, będącego konsekwencją przeświadczenia konsumentów o korzyściach oferowanych przez
produkty objęte daną marką (Altkorn, 2001, s. 11). H. Edwards i D. Day
odwołują się w definicji marki do wartości i skojarzeń (Edwards, Day, 2006,
s. 50).
1. Wizerunek Marki – zagadnienia definicyjne
Wizerunek rozumiany może być jako synteza doświadczeń, odczuć, wartości,
przekonań i aspiracji w stosunku do danego obiektu (Dobni & Zinkhan, 1990,
za: Cian, 2011, s. 165). To konstrukcja tworzona przez emocjonalne i funk-
Mechanizm oddziaływania wizerunku marki na zachowania konsumentów
189
cjonalne elementy (Kennedy, 1977; Palacio, 2002, za: Cian, 2011, s. 165).
Kall wskazuje, że wizerunek jest efektem działań komunikacyjnych danej
marki (firmy w stosunku do danej marki), jest syntezą emitowanych przez
markę sygnałów (Kall, 2001, s. 25), Kozłowska uzupełnia, że owe działania
komunikacyjne mogą z punktu widzenia firmy być świadome i celowe lub też
nieuświadomione (Kozłowska, 2011, s. 314).
Kłeczek podkreśla, że wizerunek marki powstaje wskutek skojarzeń
związanych z sytuacją zakupową i potem warunkami użytkowania, nabywanym doświadczeniem, cechami produktu oraz korzyściami, jakie ów produkt dostarcza konsumentowi (funkcjonalnymi, symbolicznymi), a także
ostatecznie z osobowością marki. (Kłeczek, 2006, s. 15). Z pojęciem wizerunku wiąże się zatem kognitywna reprezentacja pewnego realnego obiektu w umysłach adresatów komunikatu o obiekcie (Capriotti, 1999; Da Silva
& Syed Alwi, 2008, za: Chia-Hung, 2008, s. 239), ale też bardzo często
jego kreowanie opiera się na elementach afektywnych (Grzegorczyk, 2005,
s. 150). Wskazuje się, że wizerunek marki to wyobrażenie o niej powiązane
ze skojarzeniami utrzymywanymi w pamięci (Keller 1993, za: Chia-Hung,
2008, s. 239) oraz ostatnim doświadczeniem konsumpcyjnym, co przemawia
za tezą, że wizerunek marki, będąc względnie trwały w czasie (Grzegorczyk,
2010 s. 65), będzie jednocześnie różnił się w świadomościach poszczególnych indywidualnych konsumentów. Wizerunek jest wrażeniem powstałym
pod wpływem postrzeganej reputacji producenta, skojarzeń związanych
z nazwą marki, odbioru treści reklamowych, form i mediów reklamy, ale też
użytkowania produktu (Pars, Gulsel, 2011, s. 228). Okazuje się kategorią
abstrakcyjną, złożoną, pozostającą pod wpływem wielu czynników, a zatem –
z perspektywy różnych odbiorców – niejednorodną.
2. WPŁYW WIZERUNKU NA POSTAWY WZGLĘDEM MARKI
W strategii rynkowej przedsiębiorstw wizerunek marki odgrywa ważną, choć
niedoprecyzowaną rolę, stąd też liczne publikacje poruszają problem kreowania wizerunku marki, a podmioty rynkowe podejmują działania ukierunkowane na kreowanie i kontrolowanie tegoż atrybutu. Pojawia się jednak zasadnicze pytanie o cel tych działań – w czym przejawia się efekt oddziaływania
wizerunku, na co oddziałuje wizerunek i wreszcie jaki jest mechanizm tego
oddziaływania. Problem celowego kreowania wizerunku, by osiągnąć efekty
zgodne z założeniami strategii marketingowej, podejmuje w jednej ze swoich publikacji Grzegorczyk (Grzegorczyk, 2005b, s. 143–158), coraz częściej
190
wątek ten pojawia się też w publikacjach z zakresu marketingu terytorialnego
i marketingu usług turystycznych (Pars, Gulsel, 2011, s. 227–239). Wydaje się
zatem, że szczególnie w tych dziedzinach, gdzie produkt jest bardzo złożony
(terytorium) lub niematerialny (usługa turystyczna), wizerunek marki staje
się docenionym i wykorzystywanym instrumentem konkurowania. Z drugiej
strony producenci produktów materialnych inwestują znaczne części budżetów właśnie w kreowanie wizerunku marki lub marek, intuicyjnie czując, że
ta inwestycja się zwróci, jednak nie wykorzystują w pełni potencjału, jaki
stworzyli w konkretnie ukształtowanym wizerunku marki.
Abstrahując jednak w tym momencie od możliwości celowego stosowania wizerunku marki jako instrumentu w strategii marketingowej, zastanowić
się należy nad mechanizmem jego oddziaływania na zachowania konsumentów, cała bowiem strategia marketingowa zaczyna się i kończy na tym, co
robią konsumenci. Analizując ten mechanizm dostrzec można aspekt poznawczy i aspekt emotywny. Budzyński, stawiając tezę, że wizerunek marki
odgrywa istotną rolę w procesie decyzyjnym konsumenta, wyodrębnia dwie
grupy jego komponentów. Obiektywne komponenty wizerunku dostarczają
konsumentowi informacji o marce i oznaczonym nią produkcie. Subiektywne
komponenty odwoływać się będą do emocji, przywołując odczucia i skojarzenia. Synergiczne oddziaływanie tych elementów ma wpłynąć na decyzję
zakupową konsumenta (Budzyński, 2002, s. 19–20). Zakładając zatem, co już
także wcześniej wynikło z prezentowanych do tej pory definicji, że wizerunek
marki jest konstrukcją bazującą na elementach kognitywnych (zasoby wiedzy
o marce, zdobyte na bazie doświadczenia lub pozyskane przez interpretację
komunikatów o marce) oraz afektywnych (wszelkie odczucia, emocje, skojarzenia utrzymywane w pamięci), będzie on tworzył kongruentne komponenty
postawy konsumenta wobec marki. Powstała na skutek tego względnie trwała
ocena tej marki obejmie wytworzony na skutek dwóch pierwszych komponentów postawy (kognitywnego i afektywnego) element konatywy, związany
z intencją czy też gotowością do określonego działania (poszukiwania marki,
zakupu marki, przyznawania się do użytkowania marki, polecania marki).
Idąc tym tokiem rozumowania i próbując wyjaśnić znaczenie wizerunku
marki w kształtowaniu się intencji behawioralnej i zachowania, należy odnieść się teraz do teorii zachowań nabywcy oraz relacji pomiędzy postawą
a zachowaniem. Zasadniczo postawa wyjaśnia w znaczącej części zachowanie człowieka, a zmiana postawy powinna wiązać się ze zmianą zachowania.
Zdarzają się jednak sytuacje, kiedy człowiek postępuje wbrew swojej postawie, ukształtowanej jako spójny twór wszystkich komponentów, lub wbrew
jej wybranym komponentom, jeśli postawa nie stanowi spójnej kompozycji
191
kognitywno-afektywno-konatywnej, co dotyczy raczej krótkiego okresu.
W praktyce okazuje się, że może wystąpić blokada zmiany zachowania za
sprawą działania przeciwstawnych postaw, presji sytuacji lub presji społecznej (Zimbardo, Leippe 2004, s. 237). W długim okresie z kolei zachowanie
może prowadzić do zmiany postaw (Rudnicki, 2000, s. 83). Należy zwrócić
uwagę na fakt, że zachowanie niezgodne z daną postawą jest konsekwencją
przeciwstawnej postawy związanej z sytuacją, w jakiej znajduje się człowiek
(presja sytuacji uaktywnia zatem także jakieś postawy). Można więc przyjąć,
że każde zachowanie jest poprzedzone postawą, z tym że niekoniecznie wobec celu zachowania człowieka – może to być postawa wobec ryzyka, wobec
zmian, wobec przestrzegania zasad w ogóle i inne.
3. Wizerunek Marki
a modele zachowań nabywców
Jeden z pierwszych modeli strukturalnych, całościowo ujmujący główne relacje pomiędzy postawą a zachowaniem, zaproponował w latach 60. Francesco
Nicosia. Nicosia umieszcza postawę w modelu zachowań konsumentów w pozycji efektu oddziaływania atrybutów firmy i jej działań komunikacyjnych
kierowanych do konsumenta. Jednak zaznacza, że doświadczenie konsumenta
w sposób istotny oddziałuje na jego predyspozycje. Synergia oddziaływania
doświadczenia oraz komunikatów wysyłanych od firmy powoduje powstanie,
utrwalenie lub modyfikację postawy, która dalej w modelu staje się fundamentem dla motywacji, a ta z kolei doprowadza do aktu zakupowego (Nicosia, 1968, s. 33). Wykorzystując tę teorię do potwierdzenia tezy o wpływie
wizerunku marki na zachowania przez postawę, należy wskazać dwa kluczowe momenty. Po pierwsze oddziaływanie atrybutów marki, a zatem cech jej
tożsamości, odbywa się przez komunikowanie tychże cech, co powoduje wytworzenie się w umyśle adresata komunikatu pewnego wyobrażenia o marce.
Wyobrażenie to będzie bazowało na aspektach poznawczych i wywołanych
przez komunikat emocjach, co spowoduje powstanie pewnej intencji w zakresie zachowania. To pierwszy etap oddziaływania wizerunku – wytworzenie
postawy. Kolejny etap dotyczy już relacji pomiędzy postawą a zachowaniem.
Wytworzona pod wpływem postawy i warunków decyzyjnych motywacja doprowadza do decyzji zakupowej i zakupu.
Znajomość postaw pozwala na przewidywanie zachowań tym precyzyjniej, im mniejszy jest udział czynnika spontaniczności. Z tego punktu widzenia wskazuje się na dwie kategorie zachowań – spontaniczne i zaplanowa-
192
ne. Przy przewidywaniu zachowania spontanicznego postawa powinna być
uświadomiona i łatwo dostępna, w przeciwnym razie istnieje prawdopodobieństwo zachowania się pod wpływem czynników sytuacyjnych i oddziaływania społecznego (Maison, 2004, s. 16–18).
Znaczenie postawy jako predyktora planowanych zachowań konsumenckich wyjaśniane jest na gruncie teorii działania intencjonalnego. Wizerunek
marki, kształtując postawy przez oddziaływanie na komponenty kognitywne
i afektywne, stymulował będzie zatem zachowania intencjonalne. Potencjał
jego wpływu należałoby zatem rozważać w świetle teorii zachowania celowego, w której prawdopodobieństwo wystąpienia określonego zachowania
najlepiej określa się na podstawie intencji behawioralnych. Postawa będzie
elementem ukierunkowującym intencje.
Do ważniejszych modeli, mających zasadniczy wkład w rozwój teorii
zachowań konsumenckich, należy zaproponowany w latach 80. model Icka
Ajzena i Martina Fishbeina. Autorzy przyjęli, że presja społeczna (normy zachowań) oraz postawa wobec konsekwencji zachowań determinują intencje
behawioralne, które pozwalają na przewidywanie zachowań nabywcy (Ajzen,
Fishbein, 1980, za: Zimbardo, Leippe, 2004, s. 236). Kolejne modele planowego działania rozwijają te relacje, wskazując na dodatkowe determinanty
zachowania. Jedną z istotniejszych propozycji modyfikacji modelu Fishbeina
i Ajzena zaprezentowali Perugini i Bagozzi, według których motywacyjny
charakter komponentów postawy (a także przewidywanych konsekwencji
postępowania, czyli oczekiwanych emocji i akceptacji społecznej związanej
z normami subiektywnymi) kształtuje pragnienia, które są bezpośrednim impulsem dla intencji behawioralnej (Perugini, Bagozzi, 2001, s. 80). Intencja
behawioralna (pozostając pod wpływem wcześniejszych doświadczeń i postrzeganego poziomu łatwości danego procesu) w połączeniu z najświeższymi doświadczeniami zakupowymi konsumenta stanowi najbliższe i zarazem
najlepsze predyktory jego przyszłego zachowania, co jednak oznacza, że
mimo korelacji z przyszłym zachowaniem nadal o nim nie przesądza. Gotowość do działania zostanie aktywizowana i będzie skutkowała określonym
zachowaniem w momencie, gdy pojawią się czynniki sytuacyjne sprzyjające
lub nieograniczające zachowania zgodnego z intencją ukierunkowaną przez
postawę (rys. 1).
Z punktu widzenia mechanizmu oddziaływania wizerunku na zachowania
konsumentów skupić się należy na kilku aspektach tego modelu. Punktem
wyjścia w modelu Peruginiego i Bagozziniego, są postawy względem zachowania, oczekiwane emocje oraz normy subiektywne. Postawa względem
marki, kształtowana pod wpływem poznawczego i emotywnego charakteru
193
7
oddziaływania
wizerunku
marki,
wiązała
będzie z wytworzeniem
postawy
poziomu łatwości
danego
procesu)
w się
połączeniu
z najświeższymi
dowobec
zachowania
w stosunku
do
tej
marki.
Badania
dowodzą,
że
w przypadświadczeniami zakupowymi konsumenta stanowią najbliższe i zarazem
ku
wielu produktów
konsumenci
wybierają
marki o wizerunku
najlepsze
predyktory
jego przyszłego
zachowania,
co jednakspójnym
oznacza,z ich
że
własnym
wizerunkiem
(obecnym
lub pożądanym).
mimo korelacji
z przyszłym
zachowaniem,
nadalWizerunek
o nim nieużytkowanej
przesądza.
marki
pozwala
im wyrazić
siebie, kim
są, jacy są i jakimi
być postrzegaGotowość
do działania
zostanie
aktywizowana
i będziechcą
skutkowała
okreni
(Graeff,
1997,
s. 50;
Grzegorczyk,
2005b,
s. 151).
Wizerunek
oferowanej
ślonym zachowaniem w momencie, gdy pojawią się czynniki sytuacyjne
na
rynku marki
w powiązaniuzachowania
z wizerunkiem
kraju pochodzenia
marki
sprzyjające
lubmoże
nie ograniczające
zgodnego
z intencją ukie(rzeczywistego
lubpostawę.
sugerowanego)
runkowaną przez
(rys. 1)wywoływać zachowania konsumenta odzwierciedlające jego stosunek do danego kraju (pozytywny lub negatywny),
natomiast silne skojarzenie cech wizerunku marki z krajem pochodzenia konsumenta
wpisać
się w zjawisko
etnocentryzmu,
czyli manifestowania
rysunekmoże
1. Model
zachowania
intencjonalnego
- goal-directed
behaviour
przez
nabywców postaw patriotycznych przez decyzje zakupowe (Liczmań(MGB)
ska, 2010, s. 180).
postawa
wobec
zachowania
Przeszłe zachowania
oczekiwane
emocje
(pozytywne
i
negatywne)
Pragnienia
behawioralne
normy
subiektywne
Postrzegana
kontrola
behawioralna
intencje
behawioralne
Zachowanie
Świeżość
ostatniego
zachowania
Rysunek 1. Model zachowania intencjonalnego – goal-directed behaviour (MGB)
Źródło:
Bagozzi,and
2001,
s. 80.
Źródło:Perugini,
M. Perugini
r.P.
Bagozzi, The role of desires and anticipat-
ed emotions in goal-directed behaviours: Broadening and deepening the
theory of planned behavior, British Journal of Social Psychology, no. 40,
2001, s.80.
194
Obok postawy pojawiają się jeszcze normy subiektywne, które odnoszą
się do przeświadczenia danej jednostki o tym, że dane zachowanie jest akceptowane lub nawet pożądane przez grupę społeczną i jednocześnie jednostce
tej zależy na akceptacji ze strony grupy. Korzystny w danej grupie społecznej
wizerunek marki, niosący ze sobą treść symbolizującą aprobowane lub wręcz
pożądane w danej grupie społecznej wartości, będzie stanowił dla jednostki
obietnicę integracji z grupą przez asymilację, a zatem kształtował będzie jej
intencję zakupową, pozwalającą przewidzieć zachowanie. Badania prowadzane przez Liczmańską dowodzą, że siła marki, tkwiąca m.in. w cechach jej
wizerunku, symbolicznych znaczeniach pozwalających na wyrażanie przynależności do grupy docelowej, mają istotne znaczenie dla zachowania konsumentów na rynku (Liczmańska, 2008, s. 94).
Trzecia zmienna to oczekiwane emocje związane z zachowaniem. Wizerunek marki ma potencjał transformacji doznań podczas konsumpcji – korzystny wizerunek, akceptowany przez grupę społeczną i daną jednostkę,
stymulował będzie oczekiwania co do pozytywnych emocji związanych z zakupem i użytkowaniem marki i analogicznie – wizerunek niekorzystny wiązał
się będzie z oczekiwaniem emocji negatywnych.
Podsumowanie
Podsumowując, mechanizm oddziaływania wizerunku marki na zachowania
konsumentów wyjaśnić można na gruncie modeli zachowań nabywców opartych na postawach. Wizerunek marki może być celowo kształtowanym instrumentem, który w procesie zachowania się konsumenta na rynku:
– dostarcza konsumentom informacji, skracając etap poszukiwania informacji;
– gwarantuje pewne parametry oferty, obniżając subiektywnie postrzegane ryzyko zakupowe;
– wzbudza emocje;
– budzi skojarzenia;
– wzbogaca doznania konsumpcji;
– symbolizuje wartości lub ma atrybuty pozwalające utożsamić się konsumentowi z grupą społeczną;
– pomaga realizować własny system wartości.
Pełniąc wskazana powyżej funkcję wizerunek może wywoływać zjawisko rozprzestrzeniania się świadomości marki (np. przez polecanie). Badania empiryczne wykazują też wysoką korelację pomiędzy korzystnym wize-
195
runkiem marki a zachowaniem lojalnościowym konsumentów (Chia-Hung,
2008, s. 243). Zjawisko lojalności, a nawet tworzenia się społeczności wokół
marki zachodzi, jeśli wartości związane z wizerunkiem danej marki są spójne
z systemem wartości konsumenta. W marketingu wagi nabiera zatem nie tylko identyfikacja potrzeb, które można zaspokoić odpowiednio zaprojektowanym produktem. Kluczowe wydaje się dziś identyfikowanie poszukiwanych
przez konsumentów wartości, emocji, które następnie zostaną zaoferowane
w postaci celowo ukształtowanego wizerunku marki.
Literatura
Altkorn J. (1999), Strategia marki, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A., Warszawa.
Budzyński W. (2002), Wizerunek firmy, kreowanie, zarządzanie efekty, Poltext, Warszawa.
Chia-Hung (2008), The Effect of Brand Image on Public Relations Perceptions and
Customer Loyalty, „International Joumal of Management”, vol. 25, No. 2, June.
Cian (2011), How to measure brand image: a reasoned review, „The Marketing Review”, Vol. 11, No. 2.
Edwards H. (2006), Day D., Kreowanie marek z pasją, Oficyna Ekonomiczna, Kraków.
Graeff T.R. (1997), Consumption Situations and the Effects of Brand Image on Consumers’Brand Evaluations, „Psychology & Marketing”, Vol. 14(l): 49–70, January.
Grzegorczyk A. (2005a), Marka jest nazwą. Definiens marki, [w:] Instrumenty kształtowania wizerunku marki, A. Grzegorczyk (red.), Wyższa Szkoła Promocji,
Warszawa.
Grzegorczyk A. (2005b), Wizerunek marki jako narzędzie oddziaływania rynkowego,
[w:] Instrumenty kształtowania wizerunku marki, A. Grzegorczyk (red.), Wyższa Szkoła Promocji, Warszawa.
Grzegorczyk A. (2010), Reklama, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Kall J. (2001), Silna marka. Istota i kreowanie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa.
Kall J., Kłeczek R., Sagan A. (2006), Zarządzanie marką, Oficyna Ekonomiczna,
Kraków.
Kozłowska A. (2011), Reklama. Techniki perswazyjne, Oficyna Wydawnicza Szkoła
Główna Handlowa, Warszawa.
196
K. Liczmańska (2010), Efekt kraju pochodzenia produktu a decyzje nabywcze konsumentów sektora alkoholi wysokoprocentowych, „Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy”, Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2010, nr 3.
K. Liczmańska (2008), Silna marka jako źródło przewagi konkurencyjnej w momencie zakupu, „Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy”, Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej
w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2008, nr 1.
Maison D. (2004), Utajone postawy konsumenckie, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Nicosia F. M. (1968), Advertising management, consumer behavior, and simulation,
„Journal of Advertising Research”, No 1, March.
Pars S. R., Gulsel C. (2011), The Effects of Brand Image on Consumers’ Choice, „International Journal of Business and Social Science”, vol. 2, No. 20, November.
Perugini M., Bagozzi R. P. (2001), The role of desires and anticipated emotions in
goal-directed behaviours: Broadening and deepening the theory of planned
behavior, „British Journal of Social Psychology”, nr 40.
Rudnicki L. (2000), Zachowania konsumentów na rynku, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 83.
Urbanek G. (2002), Zarzadzanie marką, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Zimbardo Ph. G., Leippe M. R. (2004), Psychologia zmiany postaw i wpływu społecznego, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań.
THE IMPACT MECHANISM OF BRAND IMAGE ON
CONSUMER BEHAVIOR
A b s t r a c t. Brand to the business community is one of the key elements of the market offer and compete. Businesses make an effort aimed at creating the image, but the
legitimacy of these actions can be confirmed only by the full potential located in the
created image. The author argues that the brand’s image is an important factor influencing the behavior and purchasing decisions of consumers, and a number of functions
attributed to the brand are provided by the features of the image.
K e y w o r d s: brand image, consumer behavior, attitudes. a c ta u n i v e r s i tat i s n i c o l a i c o p e r n i c i
Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Katedra Logistyki
Marek Zarębski
Małe i średnie przedsiębiorstwa
w logistyce
polskiej gospodarki rynkowej
Z a r y s s t r e ś c i. W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej udział sektora
MŚP w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych przekracza z reguły 99%. Przedsiębiorstwa te zatrudniają 60–80% ogólnej liczby zatrudnionych w gospodarce, a ich
udział w tworzeniu dochodu narodowego wynosi od 60 do 90%.
W latach 1996–2007 małe i średnie przedsiębiorstwa rozwinęły poziom i zakres
wykonywanych usług. Zmniejszył się udział przedsiębiorstw handlowych i przemysłowych. W największym stopniu zmiany te dotyczą firm najmniejszych. Sytuacja sektora małych i średnich firm zróżnicowana jest nie tylko pod względem sektora
własnościowego i rodzaju prowadzonej działalności. Znaczne różnice występują także
w układzie regionalnym. Charakteryzują się wysoką dynamiką wzrostu. Mają coraz
większe znaczenie, stając się istotnym źródłem wzrostu gospodarczego i ograniczenia
bezrobocia.
S ł o w a k l u c z o w e: małe i średnie przedsiębiorstwa, rozwój.
WSTĘP
Ważną pozycję w koncepcji logistyki zajmują przedsiębiorstwa jako jeden
z najważniejszych elementów gospodarki rynkowej. Realizują zadania produkcyjno-usługowe oraz tworzą powiązania kooperacyjne. Tworzą więzi pro-
198
Marek Zarębski
dukcyjno-przestrzenne, stwarzając warunki do wystąpienia zjawiska synergii
w sferze ekonomicznej danego regionu (Kaźmierski, 2004, s. 5). Zlokalizowane w regionach przedsiębiorstwa wchodzą względem siebie i otoczenia
w określone związki, które wymuszają zwrócenie uwagi na prawidłowy układ
łańcuchów logistycznych w relacjach: przedsiębiorstwo–przedsiębiorstwo
i przedsiębiorstwo–handel (Kaźmierski, 2009, s. 22).
Skupienie znacznej liczby osób i podmiotów gospodarczych na małym
terytorium (regionie) rodzi wiele problemów w zarządzaniu tym zjawiskiem.
Rozwiązanie tego problemu może zależeć od wprowadzenia zasad zarządzania logistycznego. Wymaga to jednak poznania poziomu, struktury i dynamiki
rozwoju tych podmiotów gospodarczych.
Sektor małych i średnich przedsiębiorstw stanowi istotny element każdej
gospodarki. Przedsiębiorstwa te stanowią ponad 99% wszystkich przedsiębiorstw działających w Polsce. W gospodarce centralnie planowanej sektor
ten nie odgrywał większej roli. W gospodarce rynkowej natomiast decyduje
o wzroście gospodarczym, wytwarzając blisko połowę PKB, wpływając również istotnie na poziom zatrudnienia.
Dzięki stosowaniu prostych, pracochłonnych technik produkcji małe
i średnie przedsiębiorstwa wchłaniają nadwyżki siły roboczej, a tym samym
przyczyniają się do łagodzenia napięć społecznych. Rozwój sektora małych
i średnich przedsiębiorstw przyczynia się do kreowania postaw przedsiębiorczości w społeczeństwie, a w konsekwencji do wzrostu liczby osób gotowych
podjąć ryzyko prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Optymalizacja różnorodnych powiązań między mikro, małymi i średnimi przedsiębiorstwami może znacząco wpływać na zdolność generowania przychodów dzięki
zwiększeniu sprawności i efektywności działania.
1. KRYTERIA PODZIAŁU MŚP
Rozwój przedsiębiorczości w Polsce wiązał się z przyjęciem dwóch ustaw. Pierwsza z nich – ustawa o działalności gospodarczej z 1988 roku – zniosła prawne bariery wejścia na rynek oraz dała pełną wolność w podejmowaniu i prowadzeniu
działalności gospodarczej bez formalnych wymogów kwalifikacyjnych1. Ponadto
podmioty gospodarcze mogły zatrudniać dowolną liczbę pracowników bez po-
1Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. 1988, Nr 41,
poz. 324).
Małe i średnie przedsiębiorstwa w logistyce polskiej gospodarki rynkowej
199
średnictwa pracy. Miały także prawo dobrowolnego zrzeszania się w orga
nizacje zawodowe.
Druga ustawa – o działalności gospodarczej z udziałem podmiotów
zagranicznych z 1986 roku – dotyczyła stworzenia korzystniejszych warunków dla zagranicznych inwestycji w Polsce2. Istotnym czynnikiem było także
zapoczątkowanie transformacji ustrojowej, czego przejawem było wprowadzenie ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych i o utworzeniu
Urzędu Ministra Przekształceń Własnościowych3. Ustawa ta określała procedurę przekazywania majątku przedsiębiorstw państwowych w ręce prywatnych osób lub instytucji. Uregulowane w ustawie sposoby prywatyzacji
wspomagały zachodzący w gospodarce proces tworzenia małych i średnich
przedsiębiorstw opierających się na kapitale własnym przedsiębiorcy.
Istotne dla powstawania małej prywatnej przedsiębiorczości były także
przemiany gospodarcze przejawiające się m.in. liberalizacją cen i handlu,
ograniczeniem barier prawnych przez liberalizację zasad licencjonowania
działalności gospodarczej oraz pojawieniem się nadwyżki popytu nad podażą po okresie niedoborów (Wisłocka, 2004, s. 76).
Pojęcie małych i średnich przedsiębiorstw nie jest jednoznacznie zdefiniowane. Istnieje wiele pojęć i definicji na określenie tych podmiotów
gospodarczych. To specyficzne firmy, które są najczęściej spotykanymi
przedsiębiorstwami w Polsce. Większość małych i średnich przedsiębiorstw
współpracuje z innymi małymi i średnimi firmami. Są to najlepiej znani partnerzy, mający podobny profil i zazwyczaj inwestujący w tę samą dziedzinę
handlu. Większość z nich jest zarządzana przez swych właścicieli ma tylko
jedną lokalizację, w większości nie mają oddziałów. Zaliczenie danej firmy
do sektora małych i średnich przedsiębiorstw może być oparte na różnych
kryteriach. Najczęściej są to kryteria ilościowe i jakościowe. Kryteria ilościowe wyodrębniania małych i średnich przedsiębiorstw są zróżnicowane.
Najczęściej wyróżniane kryteria ilościowe zaliczania podmiotów gospodarczych do małych i średnich przedsiębiorstw to: wielkość zatrudnienia,
wielkość majątku (aktywa), wielkość obrotu (przychodów z całokształtu
działalności). W większości przypadków wiodącym kryterium jest liczba
osób zatrudnionych w danej jednostce. Wyodrębnienie grupy podmiotów
wg kryterium liczebności osób zatrudnionych jest z kolei wykorzystywane
do dalszych podziałów i charakterystyki potencjału ekonomicznego, na pod 2Ustawa z dnia 23 kwietnia 1986 r. o spółkach z udziałem zagranicznym (Dz.U.
1986, nr 17, poz. 88).
3Ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. (Dz.U 1990, Nr 51, poz. 298).
200
Marek Zarębski
stawie m.in. takich kryteriów jak: majątek, kapitały, obrót, wynik finansowy,
nakłady inwestycyjne itp. (Skowronek-Mielczarek, 2003, s. 2).
Tabela 1. Obowiązujące w Polsce kryteria podziału przedsiębiorstw na mikro, małe
i średnie
Kategoria podziału
Klasy przedsiębiorstw
liczba
zatrudnionych
roczny obrót
Mikro
< 10
< 2 min euro
< 2 min euro
Małe
< 50
<10 min euro
<10 min euro
Średnie
<250
<50 min euro
<43 min euro
lub
całkowity bilans roczny
Źródło: Umowa o swobodzie działalności gospodarczej z dnia 02.07.2004 r., Dz.U.
Nr 173, poz. 1807.
W kryteriach jakościowych podkreśla się ekonomiczną i prawną samodzielność właściciela firmy. Oznacza to, że właściciel jest w stanie zrealizować w przedsiębiorstwie na własne ryzyko każdy zamiar, nie podlegając przy
tym kontroli osób trzecich. Małe i średnie przedsiębiorstwa charakteryzują
się niezależnością i swobodą decyzyjną. Cechą jakościową tych firm są także ich struktury organizacyjne – o niewielu szczeblach zarządzania, o małej
rozpiętości, praktycznie z jednym centrum decyzyjnym. Tego typu struktury
podnoszą szybkość reakcji przedsiębiorstwa na zmiany w otoczeniu, zatem
mogą się przyczynić do wzrostu efektywności jego funkcjonowania
Małe i średnie przedsiębiorstwa działają zazwyczaj na rynkach charakteryzujących się dużym zróżnicowaniem w strukturze potrzeb konsumentów i niewymagających dużej podaży produktów i towarów – odwrotnie niż
w przypadku dużych przedsiębiorstw. Małe i średnie przedsiębiorstwa działają na rynkach, na których w zasadzie nie występują duże przedsiębiorstwa,
i znakomicie się na nich odnajdują.
Znaczącą funkcją omawianych przedsiębiorstw jest możliwość przeprowadzania stosunkowo szybko zmian struktury produkcji, co związane jest
z ich dużą elastycznością i innowacyjnością. Wpływa to również na zwiększenie elastyczności całej gospodarki danego kraju, wobec nieustannej zmien-
201
ności warunków panujących na rynku. Ewentualne zakłócenia w funkcjonowaniu małych i średnich przedsiębiorstw nie odbijają się tak silnie na stanie
gospodarki kraju, jak w przypadku dużych przedsiębiorstw.
Domeną działania małych i średnich przedsiębiorstw jest przede wszystkim szeroko rozumiana sfera usług, w mniejszym zaś stopniu działalność
produkcyjna. Świadczy o tym liczebność przedsiębiorstw, potencjał ekonomiczny, a także efekty działania. Zjawisko to nie jest przypadkowe, a wynika
z ograniczonych możliwości kapitałowych, działalności na rynku lokalnym,
dążenia do uzyskania produktywności majątku i szybkiej zwrotności zaangażowanego kapitału. To zapewnia szeroko rozumiana sfera usług.
W regionach słabiej zagospodarowanych małe i średnie przedsiębiorstwa
mogą być bardzo ważnym czynnikiem aktywizacji ludności i poprawy stopy życiowej. Łagodzą dysproporcje w poziomie zasobności poszczególnych
warstw społeczeństwa, przyczyniając się tym samym do łagodzenia rozmiarów i skutków bezrobocia.
2. PRZEDSIĘBIORSTWA ZAREJESTROWANE
W SYSTEMIE REGON
Małe i średnie przedsiębiorstwa charakteryzują się dynamicznym podejściem
do otoczenia. Uważa się, że firmy te są w stanie szybciej reagować na zmieniające się potrzeby i preferencje klientów. Mają one bardziej trafne rozeznanie
w sytuacji rynkowej niż duże firmy, dlatego łatwiej angażują się w określone
przedsięwzięcia inwestycyjne. Dla dużych jednostek działanie na małych rynkach może być nieopłacalne i dlatego ustępują one często miejsca mniejszym
firmom. Przez prowadzenie działalności na rynkach o mniejszym potencjale
małe i średnie przedsiębiorstwa przyczyniają się do podnoszenia sprawności
funkcjonowania całej gospodarki (Skowronek-Mielczarek, 2003, s. 6).
Tendencja do zwiększania się udziału małych i średnich przedsiębiorstw
w przedsiębiorstwach ogółem zaznacza się od początku lat 90. ubiegłego wieku. Coraz bardziej uznawana jest rola, jaką odgrywają one w rozwoju
gospodarczym. Wykorzystanie tych przedsiębiorstw zależne jest jednak od
konkurencyjności całej gospodarki, wynikającej z uwarunkowań zarówno
makroekonomicznych, jak i mikroekonomicznych.
202
Marek Zarębski
Tabela 2. M
ałe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce zarejestrowane w systemie
REGON w latach 2005–2007
Lata
Wyszczególnienie
2005 liczba
Ogółem
przedsiębiorstwa
MŚP
ogółem
0–9
3 718 521 3 713 015 3 528 198
10–49
50–249
154643
30174
dynamika 2005=100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
udział %
100,00
99,85
94,88
4,16
0,81
3 740 761 3 735 304 3 548 677
156 408
30219
2006 liczba
dynamika 2005= 100,00
100,60
100,60
100,58
101,14
100,15
udział %
100,00
99,85
94,86
4,18
0,81
3 794 422 3 788 951 3 599 259
159 426
30 266
2007 liczba
dynamika 2005= 100,00
102,04
102,04
102.01
103,09
100,30
udział %
100,00
99,85
94,86
4,20
0,80
Źródło: opracowanie własne na postawie: Raport o stanie sektora MŚP w Polsce w latach
2005–2006, PARP, Warszawa 2006, s. 26; Raport o stanie sektora MŚP w Polsce
w latach 2007–2008, PARP, Warszawa 2009, s. 265.
O wadze i znaczeniu MŚP w gospodarce narodowej świadczy m.in. udział
MŚP w ogólnej liczbie polskich przedsiębiorstw. Na podstawie danych zawartych w tab. 2 można stwierdzić, że od 2005 roku jest on właściwie stały i wynosi 99,85%. Podobnie liczba MŚP w latach 2005–2007 wykazuje stabilizację
z lekką tendencją do wzrostu. W 2005 roku ich liczba wynosiła 3 718 521,
a w 2007 roku powiększyła się o ponad 2%. Wzrost liczby małych i średnich
przedsiębiorstw spowodowany był ożywieniem gospodarczym, poprawą sytuacji przedsiębiorstw i związanym z tym większym zainteresowaniem prowadzeniem działalności gospodarczej.
Wewnętrzna struktura liczby MŚP w badanym okresie jest zasadniczo podobna. Około 95% stanowią firmy mikro, ponad 4% przedsiębiorstwa małe
oraz mniej niż 1% firmy średnie. Pewną dynamiką wzrostu charakteryzują
się przedsiębiorstwa mikro (2%), nieco większą małe (3%). Przedsiębiorstwa
średniej wielkości nie wykazały w latach 2005–2007 dynamiki wzrostowej.
Liczba małych i średnich przedsiębiorstw zależy głównie od specyfiki gospodarczej danego regionu. W przeliczeniu na 1000 mieszkańców pokazuje poziom przedsiębiorczości dostosowany do potencjalnego popytu. W 2007 roku
203
średnio w Polsce ponad 99 przedsiębiorstw przypadało na 1000 mieszkańców, w tym: 94 to firmy mikro, 4 przedsiębiorstwa małe i 1 przedsiębiorstwo
średnie. Najwyższym wskaźnikiem nasycenia przedsiębiorstwami charakteryzowały się województwa Polski zachodniej, gdzie na jedno województwo
przypadało z reguły od 6 do 26 firm więcej niż średnio w Polsce. Dominowały
tutaj województwa: zachodniopomorskie (125), mazowieckie (123) oraz dolnośląskie (109).
Odmiennie kształtował się ten wskaźnik w województwach Polski
wschodniej. Średnio na jedno województwo przypadało około 30 przedsiębiorstw mniej niż pozostałej części kraju. Najniższy wskaźnik liczby przedsiębiorstw na 1000 mieszkańców miało woj. podkarpackie (68), lubelskie (72)
oraz podlaskie (75).
Cechą charakterystyczną stopnia nasycenia poszczególnych regionów
przedsiębiorstwami był fakt, że niezależnie od miejsca położenia (Polska A,
B) wewnętrzna struktura MŚP była podobna. Nie występowało zróżnicowanie
zależne od czynników rozwoju danego regionu. Można to tłumaczyć potencjalnym popytem danego województwa, który – chociaż niższy niż w województwach zachodnich – charakteryzuje się podobną strukturą wewnętrzną.
3. PRZEDSIĘBIORSTWA GOSPODARCZO AKTYWNE
Liczba przedsiębiorstw zarejestrowanych w rejestrze REGON nie jest jednak
faktyczną liczbą podmiotów funkcjonujących w polskiej gospodarce. Przyczyną rozbieżności między liczbą przedsiębiorstw zarejestrowanych a liczbą
jednostek aktywnych jest fakt, że znaczna część przedsiębiorstw po zakończeniu działalności lub jej zawieszeniu nie zgłasza tego stanu do Głównego Urzędu Statystycznego. Przyczyny tego stanu są różne, w większości wynikają
z korzyści, jakie daje posiadanie aktywnego przedsiębiorstwa. W 2007 roku,
podobnie jak w całym okresie 2005–2007, liczba przedsiębiorstw aktywnych
była dużo niższa niż przedsiębiorstw zarejestrowanych. Relacje liczby małych i średnich przedsiębiorstw aktywnych do zarejestrowanych w 2007 roku
wyniosła około 47%, w tym: firmy mikro stanowiły około 47%, małe ponad
28% i średnie 51%.
Małe i średnie przedsiębiorstwa do roku 2007 nie osiągnęły tak wysokiej
liczby aktywnych podmiotów, jak w 1999 roku. W 2007 roku w porównaniu z rokiem 1999 spadła do 1 773 830 podmiotów, a więc o 2,4%, tj. około
42 tys. jednostek. Aktywność małych i średnich przedsiębiorstw od lat utrzymuje się na niskim poziomie – około 45%. Na mniejszą aktywność tych firm
204
Marek Zarębski
w porównaniu z dużymi przedsiębiorstwami, jak również mniejszą dynamikę
wzrostu może wpływać niedostateczna umiejętność kadr zarządzających oraz
niewystarczające informacje na temat sytuacji rynkowej w gospodarce.
Tabela 3. M
ałe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce zarejestrowane w systemie
REGON w ujęciu przestrzennym w 2007 roku
Liczba MŚP aktywnych
Województwa
Polska
Razem
na 1000
mieszkańców
mikro
liczba
9 9 , 4 1 713 194
małe
udział
udział
w zarejestro liczba w zarejewanych
strowanych
średnie
udział
liczba w zarejestrowanych
47,61
45 184
28,34
15452
5 1,05
Dolnośląskie
1 09. 1 8
135 970
45,13
3476
32,39
1179
54,16
Kujawsko-pomorskie
94,23
85 409
46,13
2240
28,34
869
53,5 1
Lubelskie
72,13
74 991
50,53
1985
30,24
607
48,41
Lubuskie
106,71
45 854
44,74
1434
33,72
440
53.40
Łódzkie
101,59
116 719
47,50
3463
29,47
1086
49,16
Małopolskie
91,73
154 307
54,26
3760
26,84
1284
53,46
Mazowieckie
123,82
291 485
47,62
6135
24,36
2467
48,57
Opolskie
91,61
37 676
41,48
1144
32,75
374
50,61
Podkarpackie
68,65
66 833
49,03
2107
32,41
666
55,69
Podlaskie
75,47
43 998
51,31
1153
32,41
352
48,55
108,56
110 922
48,60
2900
29,21
993
53,13
Śląskie
96,92
183 855
43,25
6409
28,91
1980
52,60
Świętokrzyskie
86,58
44 860
42,73
1267
27,47
393
45,12
Warmińsko-mazurskie
80,77
54 412
50,10
1594
29,18
530
47,75
Wielkopolskie
105,16
172 120
51,16
4244
25,42
1646
54;06
Zachodniopomorskie
125,01
93 794
46,11
1873
27,82
586
Pomorskie
42,53
Źródło: opracowanie na podstawie danych: Raport o stanie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007–2008, PARP, Warszawa 2009, s. 149–215.
205
W latach 2005–2007 nastąpił około 6% przyrost przedsiębiorstw aktywnych, najwyższy w przedsiębiorstwach średniej wielkości (8,4%) oraz w firmach mikro (6%). W przedsiębiorstwach małych wzrost ten był niewielki
i wynosił około 1,5%.
Tabela 4. L
iczba małych i średnich przedsiębiorstw aktywnych w Polsce w latach
2005–2007
Lata
2005
2006
2007
Wyszczególnienie
liczba
Ogółem
przedsiębiorstwa
1 676 775
MŚP
Ogółem
10–49
50–249
1 673 940 1 615 167 44519
14 254
dynamika 2005 = 100,00
100,00
100,00
udział %
100,00
99,83
liczba
1 714 915
0–9
100,00 100,00
96,23
100,00
2,66
0,85
1 711 934 1 652 998 44 228
14 708
dynamika 2005 = 100,00
102,27
102,27
102,34
99,35
103,18
udział %
100,00
99,83
96,39
2,58
0,86
1 773 830 1 713 194 45 184
15 452
liczba
1 777 076
dynamika 2005 = 100,00
105,98
105,97
udział %
100,00
99,82
106,07 101,49
96,41
2,54
108,40
0,87
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport o stanie sektora małych i średnich
przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007–2008,PARP, Warszawa 2009, s. 24. Raport o stanie MŚP w Polsce w latach 2003–2004, MG, Warszawa 2005, s. 10.
Raport o stanie MŚP w Polsce w latach 2005–2006, PARP, Warszawa 2007, s. 26.
W ujęciu przestrzennym najwyższy udział przedsiębiorstw aktywnych
występuje w województwach na zachód od Wisły. Charakteryzują się one
wyższym niż w województwach wschodnich udziałem przedsiębiorstw aktywnych średniej wielkości oraz niższym udziałem firm małych. Generalnie
należy jednak stwierdzić, że aktywność tych firm w całej Polsce jest podobna i nie różnicuje się w sposób znaczący pomiędzy regionami. Podobnie jak
w przypadku liczby małych i średnich przedsiębiorstw na 1000 mieszkańców,
tak i tu najmniejsze wartości osiągnęły regiony Polski wschodniej.
206
Marek Zarębski
Tabela 5. L
iczba małych i średnich przedsiębiorstw nowopowstałych w Polsce w latach 2005–2007
Lata
Wyszczególnienie
Ogółem przedsiębiorstwa
zlikwidowane
nowe
zlikwidowane
289 406
232 895
289 312
232 895
dynamika
2005 = 100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
udział %
100,00
100,00
99,97
99,93
316 681
287 464
316 589
287 464
dynamika
2005 = 100,00
109,42
123,42
109,42
123,42
udział %
100,00
100,00
99,97
99,94
314 091
256 938
314 007
256 938
dynamika
2005 = 100,00
108,53
110,29
108,53
110,32
udział %
100,00
100,00
99,97
99,95
2005 liczba
2006 liczba
2007 liczba
nowe
Ogółem MŚP
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Raport o stanie sektora małych i średnich
przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007–2008, PARP, Warszawa 2009, s. 265.
Dynamika powstawania nowych i likwidacja już istniejących małych
i średnich przedsiębiorstw często jest uznawana za główną informację o kondycji gospodarki kraju. Wskaźnik ten uwzględnia nie tylko czynniki wzrostu
gospodarczego, ale także przewidywania inwestorów co do możliwości prowadzenia działalności gospodarczej. W okresie wzrostu gospodarczego powstawało zdecydowanie więcej podmiotów niż w czasie gorszej koniunktury.
Nowo powstałe firmy najczęściej działają na rynku lokalnym, eksporterzy
stanowią marginalną część nowych przedsiębiorców. W 2007 roku w stosunku do roku poprzedniego nieznacznie zmniejszyła się liczba nowo powstałych
małych i średnich przedsiębiorstw o 0,8% i wyniosła 314 007 jednostek. Najbardziej zmniejszyła się liczba firm małych – o 2,1%, natomiast średnie przedsiębiorstwa zanotowały spadek o 1,3%. W najmniejszym stopniu zmniejszyła
się liczba nowo powstałych mikroprzedsiębiorstw – o 0,8%. Liczbę małych
i średnich przedsiębiorstw nowo powstałych przedstawia tab. 5.
16 275
Zachodniopomorskie
17,35
13,54
16,10
15,02
16,56
17,66
16,80
14,11
10,35
10,98
17,43
16,20
liczba
204
328
150
97
440
220
62
108
66
550
213
311
96
129
154
220
3348
%
10,89
7,73
9,41
7,66
6,87
7,59
5,38
5,13
5,77
8,96
5,66
8,98
6,69
6,50
6,88
6,33
7,41
liczba
17
45
20
M
64
25
10
12
11
120
38
43
15
13
17
29
490
%
2,90
2,73
3,77
2,80
3,23
2,52
2,84
1,80
2,94
4,86
2,96
3,96
3,41
2,14
1,96
2,46
3,17
17 831
30 210
10 966
7581
33 185
23 386
7374
11 276
5930
49 263
25 090
21 017
9280
13 622
17 043
26 194
309 248
18,16
19,95
19,26
18,05
19,01
17,55
20,15
16,90
18,05
21,08
16,76
16,87
15,74
16,90
16,26
18,01
242
503
154
117
553
269
73
132
74
648
345
344
110
134
283
336
4317
liczba
małe
Liczba MŚP nowo powstałych
%
20,24
mikro
12,92
11,85
9,66
9,23
8,63
9,28
6,33
6,26
6,47
10,56
9,18
9,93
7,67
6,75
12,63
9,67
9,55
%
średnie
średnie
28
33
30
9
47
24
14
22
18
78
32
33
7
15
23
29
442
liczba
4,78
2,00
5,66
2,29
2,37
2,42
3,98
3,30
4,81
3,16
2,49
3,04
1,59
2,47
2,65
2,46
2,86
Źródło: opracowanie na podstawie danych: Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007–2008,
PARP, Warszawa 2009, s. 149–215.
23 312
Wielkopolskie
8761
Śląskie
Warmińsko--mazurskie
19 589
30 443
Pomorskie
6738
7393
Świętokrzyskie
9430
31 993
Małopolskie
Mazowieckie
Podlaskie
20 229
Łódzkie
Podkarpackie
7992
19 813
Lubuskie
3899
13,11
12 147
Lubelskie
Opolskie
16,97
14 367
16,82
15,24
20 719
Dolnośląskie
Kujawsko-pomorskie
liczba
14,77
małe
%
Liczba MŚP zlikwidowanych
%
253 100
Polska
Województwa
mikro
liczba
Tabela 6. M
ałe i średnie przedsiębiorstwa zlikwidowane i nowo powstałe w Polsce w 2007 roku w ujęciu regionalnym
[207]
208
Marek Zarębski
W 2007 roku największy udział małych i średnich przedsiębiorstw nowo
powstałych w przedsiębiorstwach aktywnych miały firmy mikro, gdzie średnia dla Polski wyniosła 18%, potem firmy małe 10% i najmniej średnie przedsiębiorstwa – 3%. Najwięcej podmiotów mikro powstało w województwach:
pomorskim, warmińsko-mazurskim i lubuskim – powyżej 20%. Chociaż pod
względem liczebności najwięcej firm mikro powstało w województwie mazowieckim (około 49 tys. podmiotów), to ich udział w aktywnych przedsiębiorstwach wyniósł poniżej 17%. Podobny udział zanotowano w województwach: małopolskim, podkarpackim, podlaskim i świętokrzyskim. Najmniej
firm mikro powstało w regionie opolskim – około 16%.
Najwięcej małych firm powstało w kujawsko-pomorskim, mazowieckim,
wielkopolskim i zachodnio-pomorskim, ponad 10% udziału w przedsiębiorstwach aktywnych. Najmniejszy udział – 6% miały przedsiębiorstwa w regionach Polski wschodniej. W średnich firmach, w województwie lubuskim
udział wyniósł powyżej 1% i powstało tam tylko 7 podmiotów. Największy
udział średnich przedsiębiorstw ponad 5% wystąpił w województwie zachodniopomorskim.
Najtrudniejsze dla przedsiębiorstw jest przetrwanie pierwszego roku działalności. Najbardziej odczuwalną barierą w utrzymaniu się na rynku jest silna konkurencja. Ważnym ograniczeniem rozwoju firm i przyczyną upadku
istniejących małych i średnich przedsiębiorstw były trudności w uzyskaniu
zewnętrznych źródeł finansowania, ponieważ poważnie zmniejszały możliwości inwestowania i wdrażania nowych technologii, a środki własne nie były
wystarczające. W 2007 roku w stosunku do roku 2006 liczba małych i średnich przedsiębiorstw zmniejszyła się o około 30 tys. jednostek, tj. 10,60%.
Zmniejszyła się o 10,65% liczba przedsiębiorstw mikro i firm małych
o 10,52%. Jedynie firmy średnie zanotowały wzrost liczby zlikwidowanych
przedsiębiorstw o 8,60% w porównaniu do roku poprzedniego.
Udział małych i średnich przedsiębiorstw zlikwidowanych w przedsiębiorstwach aktywnych w porównaniu do nowo powstałych był zbliżony.
W przypadku firm mikro i małych w 2007 roku we wszystkich regionach
nowo powstałych przedsiębiorstw było więcej niż zlikwidowanych. Natomiast w średnich firmach na terenie ośmiu województw utrzymywał się ujemny bilans przedsiębiorstw nowych i zlikwidowanych, i tak: w województwie
dolnośląskim udział zlikwidowanych średnich firm w przedsiębiorstwach
aktywnych wyniósł 2% (nowe 2%), lubuskim 3% (2%), łódzkim 4% (3%),
małopolskim 3% (2%), mazowieckim 5% (3%), pomorskim 3% (2%), świętokrzyskim 3% (2%) i wielkopolskim 3% (2%). Silna konkurencja i trudny
209
dostęp do źródeł finansowania to bariery, które mogły przyczynić się do upadku tych firm.
W 2007 roku największa nadwyżka małych i średnich przedsiębiorstw
nowo powstałych nad zlikwidowanymi w ujęciu regionalnym wystąpiła
w województwie mazowieckim o około 3%. Minimalną nadwyżkę zanotowano także w województwach wielkopolskim i dolnośląskim. W pozostałych
regionach, w większości z nich zanotowano więcej przedsiębiorstw zlikwidowanych niż nowo powstałych. We wszystkich tych województwach, gdzie
powstało dużo małych i średnich przedsiębiorstw, jednocześnie dużo likwidowano.
Małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią w Polsce około 99,9% wszystkich przedsiębiorstw i odgrywają ważną rolę w gospodarce, między innymi
wpływają na konkurencyjność. Charakteryzują się wysoką dynamiką wzrostu. Firmy te mają coraz większe znaczenie, stając się istotnym źródłem wzrostu gospodarczego i ograniczenia bezrobocia. Stanowi to korzystny przejaw
zmian struktury gospodarczej, zwiększenie w niej udziału małej przedsiębiorczości.
PODSUMOWANIE
Zlokalizowane w regionach MŚP wchodzą względem siebie i otoczenia
w określone związki, które wymuszają zwrócenie uwagi na prawidłowy
układ łańcuchów logistycznych w relacjach: przedsiębiorstwo–przedsiębiorstwo i przedsiębiorstwo–handel. Stanowią około 99,9% wszystkich przedsiębiorstw i odgrywają ważną rolę w gospodarce, między innymi zwiększając
jej konkurencyjność. Charakteryzują się wysoką dynamiką wzrostu. Mają
coraz większe znaczenie, stając się istotnym źródłem wzrostu gospodarczego
i ograniczenia bezrobocia.
LITERATURA
Kaźmierski J. (2004), Zarządzanie logistyczne w rozwoju regionu i miasta, [w:] D.
Stawasz (red.), Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania rozwoju regionu – teoria i praktyka, UŁ, Łódź.
Kaźmierski J. (2009), Logistyka a rozwój regionu, UŁ, Łódź.
Skowronek-Mielczarek A., (2003), Małe i średnie przedsiębiorstwa. Źródła finansowania, CH BECK, Warszawa.
210
Marek Zarębski
Wisłocka E. (2004), Małe i średnie przedsiębiorstwa w Unii Europejskiej, [w:]
J. Adamczyk, P. Bartkowiak (red.), Determinanty rozwoju małych i średnich
przedsiębiorstw, WNT, Warszawa.
Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. 1988, Nr 41,
poz. 324.
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1986 r. o spółkach z udziałem zagranicznym (Dz.U. 1986,
Nr 17, poz. 88).
Ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. (Dz.U 1990, Nr 51, poz. 298).
Zarębski M. (2008), Kierunki działalności małych i średnich przedsiębiorstw, Acta
Universitatis Nicolai Copernici, Ekonomia XXXVIII, z. 388, Toruń.
SMALL AND MEDIUM-SIZED ENTERPRISES
AS BASIC LINKS IN THE LOGISTIC CHAIN
OF THE POLISH MARKET ECONOMY
A b s t r a c t. The participation of the SMEs sector in developed countries in the
overall number of economic entities outreaches 99%. These enterprises employ
60–80% of the overall number of employees and their contribution in generating
the national income is in the region of 60% to 90%.
In the years 1996–2007 small and medium enterprises extended the scope and the
level of services performed. The participation of retail and manufacturing enterprises
decreased. The smallest enterprises were affected most by the changes. The situation of
the sector of small and medium enterprises is differentiated not only by the ownership
sector and type of conducted activity. Significant differences can be noted in the regional diffusion. SMEs can boast of a very high growth dynamics. Their role is growing
in importance and they are becoming a driving wheel of the economy as well as limit
the unemployment level.
K e y w o r d s: small and medium-sized enterprises, development.

AUNC - Zarządzanie - Uniwersytet Mikołaja Kopernika

Transkrypt

Podobne dokumenty

Prezentacja KIKE

SKRZYNKA REPORTERSKA