opis wycieczki

Cieszyn - powstanie
Cieszyn jest jednym z najstarszych miast na Śląsku. Podanie głosi, Ŝe został załoŜony w 810 r. przez trzech braci,
synów słowiańskiego króla, którzy po długiej wędrówce spotkali się tutaj i ciesząc się tym faktem załoŜyli miasto
Cieszyn. W rzeczywistości zaląŜkiem dzisiejszego miasta jest Góra Zamkowa, gdzie najstarsze ślady osadnictwa
sięgają VI-V w. p.n.e. oraz słowiański gród we wsi Podobora (Chotebuž, Rep. Czeska), zwany "Starym Cieszynem".
Po zniszczeniu Starego Cieszyna przez wojska wielkomorawskie w końcu VIII wieku osadnicy słowiańscy
zbudowali na Górze Zamkowej nowe grodzisko obronne, które stało się zapleczem dla odbudowywanego starego
grodu. Z czasem zyskało ono na znaczeniu i wraz ze Starym Cieszynem stało się centrum administracyjnym,
religijnym i gospodarczym znacznej części Śląska. W XI wieku zbudowano tu kaplicę w stylu romańskim, która
przetrwała do dziś i jest jednym z najwaŜniejszych zabytków na Śląsku i w Polsce (jej podobizna zdobi m.in. rewers
banknotu 20-złotowego oraz dwuzłotowej monety z kolekcjonerskiej serii Historyczne miasta w Polsce). W tym
samym czasie pod Górą Zamkową zaczęło rozbudowywać się podgrodzie, a cieszyński gród urósł do rangi
kasztelanii podlegającej królom polskim, a w okresie rozbicia dzielnicowego ksiąŜętom śląskim. Rozwój grodu na
Górze Zamkowej spowodował, Ŝe na przełomie XI i XII wieku przestał istnieć Stary Cieszyn.
Z 1155 r. pochodzi pierwsza znana pisemna wzmianka o Cieszynie (Tessin), choć najnowsze badania historyczne
podają nieoficjalnie, Ŝe był on wymieniany juŜ w dokumentach związanych z powstaniem biskupstwa wrocławskiego
w roku 1000. Przez cały XII wiek Cieszyn był jednym z najwaŜniejszych grodów Księstwa Opolsko-Raciborskiego.
Około roku 1220 nastąpiła formalna lokacja miasta, a Cieszyn uzyskał pierwsze prawa miejskie na prawie
lwówieckim. Ok. 1240 roku zbudowano teŜ okazały kościół parafialny, przy którym działała szkoła.
Okres panowania Piastów
Po podziale Księstwa Opolsko-Raciborskiego ok. 1282, a następnie Księstwa Raciborskiego w 1290 r., Cieszyn
został stolicą Księstwa Cieszyńskiego, a pierwszym księciem cieszyńskim został Mieszko, załoŜyciel linii Piastów
cieszyńskich. Jako stolica księstwa Cieszyn nadal zdobywał na znaczeniu i rozbudowywał się. Największy rozwój
przypadł na lata panowania księcia Przemysława I Noszaka, który w 1374 nadał Cieszynowi nowe prawa miejskie na
wzór Wrocławia i w miejsce drewnianego zamku wzniósł murowany. Wtedy teŜ powołano urząd burmistrza
(pierwszy znany burmistrz to Mikołaj Giseler) i radę miejską, dla których zbudowano ratusz przy utworzonym rynku
(dzisiejszy Stary Targ). Prawdopodobnie juŜ w tym okresie działał teŜ miejski szpital. Ówcześnie Cieszyn był
jednym z najwaŜniejszych i największych miast Śląska.
Kolejny gwałtowny rozwój miasto przeŜyło za panowania księcia Kazimierza II, który w 1496 roku przeniósł rynek
na obecne miejsce, otoczył miasto kamiennymi murami obronnymi i powołał sąd ziemski. W XVI wieku notuje się
dalszy rozwój miasta we wszystkich dziedzinach. W XVII wieku miasto zostało w duŜym stopniu zniszczone
podczas wojny trzydziestoletniej. W wyniku wojny nastąpił upadek ekonomiczny i demograficzny całego Księstwa
Cieszyńskiego, w tym samego Cieszyna. Wygaśnięcie linii Piastów cieszyńskich w 1653 roku i przejęcie władzy w
księstwie bezpośrednio przez królów czeskich (cesarzy niemieckich) z rodu Habsburgów spowodowało stagnację
gospodarczą i polityczną Cieszyna do końca wieku.
Okres panowania Habsburgów
Zakończenie okresu kontrreformacji pozwoliło na zbudowanie w Cieszynie w latach 1709-1750 duŜego kościoła
ewangelicko-augsburskiego, który jest dziś największą świątynią luterańską w Polsce. Pozycja miasta wzmocniła się
po zakończeniu wojen śląskich w połowie XVIII wieku, w wyniku których Cieszyn, jako jedno z nielicznych miast
Śląska, pozostał przy Austrii. 13 maja 1779 roku podpisano tu pokój pomiędzy Austrią i Prusami, kończący wojnę o
sukcesję bawarską. W latach 1768-1771 Cieszyn stał się teŜ główną siedzibą konfederatów barskich. Powolny powrót
do świetności miasta przerwała seria kataklizmów (w tym trzęsienia ziemi). NajpowaŜniejszym z nich był poŜar w
1789 roku, który doszczętnie strawił niemal całe miasto. Przez 11 lat Cieszyn podnosił się z gruzów, a większość ze
zbudowanych wtedy budynków przetrwała do dnia dzisiejszego.
Przełom XVIII i XIX wieku to gwałtowny rozwój Ŝycia kulturalno-oświatowego Cieszyna. W 1802 roku ks. Leopold
Szersznik tworzy muzeum (obecnie Muzeum Śląska Cieszyńskiego), uznawane dziś za pierwsze publiczne muzeum
na ziemiach polskich. W 1805 roku, w wyniku zagroŜenia Wiednia przez wojska napoleońskie, do Cieszyna przenosi
się dwór cesarski i rząd monarchii austriackiej. W ten sposób przez pewien czas Cieszyn był stolicą cesarstwa (!), nie
przyniosło to jednak miastu Ŝadnych wymiernych korzyści. W 1839 roku ostatecznie rozebrano piastowski zamek, a
na Górze Zamkowej, z polecenia księcia Karola Habsburga, zbudowano klasycystyczny pałac (tzw. Nowy Zamek) z
duŜym parkiem (w tej formie Góra przetrwała do dziś). W 1836 po raz kolejny poŜar strawił część śródmieścia, w
tym piękny ratusz, który odbudowano w 1846 roku (po odbudowie ratusz pozostał w niezmienionej formie do dziś).
W roku 1846 powstał równieŜ, działający do dziś, browar ksiąŜęcy u stóp Góry Zamkowej. W okresie Wiosny
Ludów Cieszyn staje się waŜnym ośrodkiem polskiej myśli narodowej. W 1848 roku zaczęła wychodzić tu pierwsza
polska gazeta.
W 1869 do Cieszyna dociera pierwsza linia kolejowa, a wokół zbudowanego dworca na zachodnim brzegu Olzy
(dzisiejszy Czeski Cieszyn) rozpoczyna się budowa dzielnicy przemysłowej. Rozwój przemysłowy miasta nie
przebiegał jednak tak szybko jak choćby w niedalekim Bielsku, co spowodowało powolną utratę znaczenia
gospodarczego Cieszyna w regionie. Pozostawał on jednak nadal waŜnym ośrodkiem administracyjnym i kulturalnooświatowym.
W 1911 roku powstaje w mieście linia tramwajowa, łącząca dworzec kolejowy z centrum Cieszyna (linia uległa
likwidacji w 1921 roku). W okresie I wojny światowej stacjonowały tu duŜe ilości wojsk austriackich, przez pewien
okres Cieszyn był takŜe siedzibą ich Sztabu Generalnego. Z Cieszyna pochodziło wielu Ŝołnierzy Legionów
Piłsudskiego, a sam Józef Piłsudski bywał zresztą w mieście.
Po I wojnie światowej
Po upadku cesarstwa i zakończeniu I wojny światowej Cieszyn, jak i cały Śląsk Cieszyński, stał się terytorium
spornym pomiędzy Polską i Czechosłowacją. W styczniu 1919 roku doszło nawet do wojny. Wykorzystując
zaangaŜowanie odradzającego się państwa polskiego w powstanie wielkopolskie i walki o Lwów, Czesi dokonali
zbrojnej agresji na Śląsk Cieszyński. Powstała jeszcze w październiku 1918 roku w Cieszynie Rada Narodowa
Księstwa Cieszyńskiego dąŜyła do przyłączenia regionu do Polski, jednak ostatecznie spór został rozstrzygnięty
dopiero przez paryską Radę Ambasadorów w 1920 roku, która arbitralnie podzieliła Śląsk Cieszyński. Samo miasto
Cieszyn zostało podzielone wzdłuŜ rzeki Olzy, przy czym historyczna część miasta znalazła się w granicach Polski
(Cieszyn), zaś przemysłowa z dworcem kolejowym w granicach Czechosłowacji (Czeski Cieszyn). Podział nie był
dokonany według kryteriów etnicznych, w związku z czym w części czeskiej miasta pozostała bardzo znaczna ilość
ludności polskiej.
Oddzielenie Cieszyna od dworca kolejowego i terenów przemysłowych zahamowało rozwój miasta. Co prawda w
latach 1938-1945 Cieszyn i Czeski Cieszyn znów połączono w jedno miasto (w październiku 1938 r. wojska polskie
zajęły tzw. Zaolzie wraz z Czeskim Cieszynem, natomiast we wrześniu 1939 cały Śląsk Cieszyński został włączony
do III Rzeszy), jednak tuŜ po zakończeniu II wojny światowej podział przywrócono. Po 1945 roku Cieszyn nie
rozwijał się tak dynamicznie, jak inne miasta Śląska. Znany był głównie z największego przejścia granicznego na
południowej granicy i wyrobów średniej wielkości zakładów przemysłowych ("Olza", "Celma", "Polifarb Cieszyn",
"FACH", "Cefana", "Polwid", "Termika", "Zampol"). Znaczenie administracyjno-polityczne stracił na rzecz
pobliskiego miasta Bielsko-Biała, zaś jako stolica kulturalna regionu odrodził się dopiero w latach 90.
Dzielnice
Po podziale miasta w 1920 r. granice Cieszyna stopniowo powiększały się poprzez włączanie sąsiednich, związanych
z miastem wsi. W kolejnych latach przyłączono do Cieszyna następujące miejscowości: Błogocice (1922), Bobrek
(1932), Boguszowice (1973), Gułdowy (1973), Kalembice (1973), Krasna (1973), Mnisztwo (1973), Pastwiska
(1973), Marklowice (1977). Miejscowości te stanowią dziś integralne części miasta i nie mają własnych samorządów.
Ich nazwy nadal funkcjonują, często w połączeniu z nazwą miasta (np. Cieszyn-Boguszowice).
W obrębie miasta Cieszyna, najczęściej na otaczających centrum wzgórzach, zbudowano w drugiej połowie XX
wieku kilka osiedli mieszkaniowych: os. Mały Jaworowy (tzw. "ZOR" - lata 60.), os. Liburnia (lata 70. i 80.), os.
Podgórze (tzw. "Banotówka" - lata 70. i 80.), os. Piastowskie (lata 80.), os. Bobrek Zachód (lata 80. i 90.) i os.
Bobrek Wschód (lata 90.).
Stary Cmentarz śydowski przy ulicy HaŜlaskiej w Cieszynie jest jedną z dwóch (obok Nowego Cmentarza
śydowskiego) izraelickich nekropolii w mieście i zarazem najstarszą z nich.
Grunt pod cmentarz został zakupiony w 1647 i od tego czasu naleŜał do rodziny Singerów. W 1785 cmentarz przestał
być własnością prywatną - został sprzedany gminie Ŝydowskiej w Cieszynie. Ostatni pochówek na terenie cmentarza
odbył się w 1928. W 1986 cmentarz został wpisany do rejestru zabytków. Cmentarz obecnie[1] naleŜy do Gminy
Wyznaniowej śydowskiej w Bielsku-Białej.
Do dziś na terenie cmentarza zachowało się ponad 1500 nagrobków.
Historia
Prywatny cmentarz rodziny Singerów
Początki cmentarza związane są z osobą Jakuba Singera - załoŜyciela najstarszego Ŝydowskiego rodu mieszkającego
na stałe w Cieszynie. W 1631 zawarł on z księŜną ElŜbietą Lukrecją umowę o najem cieszyńskiego myta, a instrukcja
księŜnej z 23 kwietnia 1647 nadawała mu - jako ksiąŜęcemu poborcy podatków - szerokie przywileje, takie jak
swobodne wyznawanie religii mojŜeszowej i zgoda na urządzenie cmentarza dla zmarłych rodziny Singera[2].
Jakub Singer zakupił w tym samym roku od mieszczanina Jana Krausa teren na tzw. "Winogradach", który stał się
zaląŜkiem dzisiejszego cmentarza. Jakub Singer pochowany został na nim jako pierwszy; niestety jego nagrobek nie
zachował się do czasów współczesnych. Po wydaniu przez Karola VI edyktu tolerancyjnego w 1713 nastąpił napływ
ludności Ŝydowskiej do miasta i w związku z tym na cmentarzu pochówki odbywały się znacznie częściej niŜ
dawniej. W związku z brakiem miejsc grzebalnych Singerowie dokupili w 1715 fragment gruntu wraz z domem od
Jana Fabera, a w 1723 kawałek pola od Zuzanny Berisch[3]. W uzyskanym budynku osadzono sługę, który opiekował
się cmentarzem.
W czasach Marii Teresy cmentarz był juŜ powszechnie uŜywany przez Ŝydów z Cieszyna i okolic. W 1768
Singerowie (Hirschel Singer i jego siostra Endel, wdowa po Jakubie Oppenheimie) znów powiększyli areał kirkutu
poprzez wykup przylegającego ogrodu pofolwarcznego. Utrzymywali oni w tym okresie grabarza, a za pochówek
pobierali wysokie opłaty, choć 20 biednych Ŝydów rocznie grzebali na własny rachunek z dodaniem przyodziewku[4].
Cmentarz własnością gminy
31 marca 1785 MojŜesz Hirschel Singer sprzedał areał cmentarza za 900 florenów ogółowi 88 tolerowanych rodzin
Ŝydowskich w Cieszynie i od tego momentu cmentarz przestał być prywatną własnością rodziny Singerów, lecz
gminy Ŝydowskiej obejmującej cały Śląsk Cieszyński. Cmentarz był stale powiększany - w 1802 nabyto parcelę
Pawła Płoszka, a w 1836 teren wyeksploatowanego kamieniołomu. Od tego momentu cmentarz osiągnął swój
ostateczny kształt widoczny obecnie (2009).
Ok. 1820 roku przy cmentarzu wybudowano szpital dla biednych Ŝydów, a w 1830 teren cmentarza otoczono
ceglanym murem[5]. W 2 połowie XIX wieku wybudowano, istniejący do dziś, dom przedpogrzebowy z mieszkaniem
dla straŜnika i stajnią dla koni i karawanu. Budynek ten był darem Emanuela A. Ziffera - pochodzącego z Cieszyna
specjalisty od kolejnictwa Austrii - i poświęcony był pamięci jego rodziców, o czym informuje tablica[6].
W 1890 ze względu na brak miejsca przeznaczono na cele grzebalne teren starego domu przedpogrzebowego i
domku straŜnika, i cmentarz osiągnął powierzchnię 0,817 hektara z 1977 kwaterami grobowymi. Postanowiono takŜe
wybudować w niewielkiej odległości od starego nowy cmentarz, którego oddanie do uŜytku miało miejsce w roku
1907[7]. Po oddaniu nowego cmentarza pochówki na starym kirkucie odbywały się sporadycznie, a ostatni znany z
nazwiska pochowany to dr Walter Schramek, zmarły w 1928 r. Stary Cmentarz śydowski w Cieszynie był więc
miejscem pochówków przez blisko 250 lat[8].
Od XIX wieku cmentarzem zajmowali się członkowie bractwa pogrzebowego "Chewra Kadisza". W latach 80. i 90.
XIX wieku zarządcą cmentarza był Leopold Wolf, a następnie do I wojny światowej długoletni przewodniczący
bractwa Moritz Presser.
Podczas II wojny światowej
Na początku września 1939 cmentarz został zamknięty przez okupacyjne władze niemieckie, a w 1941
skonfiskowany na rzecz III Rzeszy[9]. W marcu 1943 wydano zarządzenie o przekształceniu cieszyńskich cmentarzy
w parki, gdyŜ po "przesiedleniu" miejscowych śydów nie będą juŜ uŜywane. Do końca wojny nic jednak w tej
kwestii nie przedsięwzięto i cmentarz przetrwał okupację w dobrym stanie. Na terenie starego cmentarza gestapo
przeprowadziło w kwietniu 1945 egzekucję 81 zakładników - w tym 18 czechosłowackich skautów. Po wojnie ciała
zostały ekshumowane i przeniesione do zbiorowej mogiły na Cmentarzu Komunalnym w Cieszynie.
Po wojnie
Po wojnie cmentarzem opiekowała się Kongregacja Wyznania MojŜeszowego w Cieszynie, a od 1966 Kongregacja
w Bielsku-Białej. Następowała szybka dewastacja cmentarza - kradziono m.in. stare macewy na cele budowlane, a
stan wykonanych z piaskowca macew pogarszało duŜe zasolenie gleby. Dom przedpogrzebowy został
wyremontowany w latach 1972-1973, a następnie był wynajmowany na magazyny. W 1986 cmentarz został wpisany
do rejestru zabytków[10]. Po 1989 Gmina Wyznaniowa śydowska w Bielsku-Białej usiłowała zachować czystość i na
bieŜąco dokonywać niezbędnych napraw na terenie cmentarza. Niedawno rozebrany został groŜący zawaleniem
fragment okalającego cmentarz ceglanego muru.
Sztuka sepulkralna
Do czasów współczesnych zachowało się 1576 nagrobków, a najstarszy z nich pochodzi z 1686 roku.
Najstarsze nagrobki to małe i grube stele z piaskowca zakończone trójkątem lub łukiem odcinkowym. Wgłębne
inskrypcje składają się z duŜych, dość ozdobnych liter. Nagrobki z drugiej ćwierci XVIII wieku są juŜ większe i
posiadają pierwsze elementy ornamentyki - takie jak rozety i wici roślinne. Około roku 1750 pojawiły się nagrobki
zwieńczone łukiem pełnym, a w latach 60. wzbogacone zostały o ornamenty i elementy symboliczne (heraldyczne
lwy - łączone z imieniem zmarłego, drzewo Ŝycia, lewicki dzban - symbol posługi kapłańskiej, korona - nawiązanie
do talmudycznych trzech koron wieńczących ludzkie dzieło).
Inskrypcje stosowane na macewach w Cieszynie są bardzo krótkie i proste - naleŜą do nich, oprócz imienia zmarłego
i daty urodzenia i śmierci, krótkie pochwały dotyczące sprawiedliwości, bogobojności czy dobroczynności i opieki
nad ubogimi. Sporadycznie pojawiają się dłuŜsze teksty nagrobne jak na steli zmarłego 22 kwietnia 1791 Izaaka syna
Aszera z Wodzisławia:
"W piątek w drugi dzień półświęta Paschy 551 przyszedł Izaak do dołu na polu i upadł i pogrąŜył się w wodzie i łzach
naszych oczu".
W połowie wieku XIX obserwować moŜna silne wpływy asymilacji Ŝydowskiej i nagrobki tracą wygląd tradycyjnej
macewy[13]. Pojawiają się nawiązania do stylistyki neoklasycznej (kwiat akantu, jońskie lub doryckie półkolumienki),
a od połowy lat 50. obelisk - typowa forma nagrobna Ŝydowskich środowisk asymilowanych. Nagrobki obeliskowe
pozbawione są cech identyfikacji religijnej, czasem nie posiadają nawet inskrypcji hebrajskiej - epitafia wyryte są
alfabetem łacińskim, najczęściej w języku niemieckim. Wykonane są juŜ nie z piaskowca, lecz ciemnego granitu i
wapienia krystalicznego[14]. Na cmentarzu znajdują się takŜe dwa nagrobki Ŝeliwne (Ignaza Loebensteina i Estery
Altman) z drugiej połowy XIX wieku. Najprawdopodobniej w Cieszynie znajdowały się takŜe nagrobki drewniane,
stosowane w ubogich pochówkach, Ŝaden jednak nie przetrwał do naszych czasów.
Góra Zamkowa w Cieszynie (zwana teŜ Wzgórzem Zamkowym) - niewielkie wzniesienie o stromych zboczach,
połoŜone w centrum miasta Cieszyna, nad rzeką Olzą, tuŜ przy granicy z Rep. Czeską. Na wzgórzu szereg
zabytkowych budowli (w tym XI-wieczna rotunda) oraz romantyczny park z wieloma pomnikami przyrody.
Historia
Ze względu na dobre właściwości obronne wzgórze było zasiedlane juŜ od czasów staroŜytnych. Stałe osadnictwo
pojawiło się na wzgórzu w X wieku, co związane było ze zniszczeniem pobliskiego grodu Gołęszyców zwanego
Starym Cieszynem. Osada na Górze Zamkowej słuŜyła prawdopodobnie jako zaplecze dla odbudowywanego
grodziska, jednak wkrótce sama zyskała na znaczeniu, bowiem jeszcze w X wieku przekształciła się w gród obronny.
W połowie XI wieku zbudowano tu pierwszy obiekt sakralny - romańską rotundę, która przetrwała do dzisiaj i jest
jednym z najstarszych zabytków architektury polskiej. Badania archeologiczne wskazują, Ŝe gród szybko się rozrastał
i w krótkim czasie przejął funkcje grodziska w Starym Cieszynie, które ostatecznie opustoszało na przełomie XI i XII
wieku. Rozrastało się teŜ podgrodzie, a całość została wymieniona w bulli papieŜa Hadriana IV w 1155 roku jako
Tessin. MoŜna więc stwierdzić, Ŝe gród na Górze Zamkowej był bezpośrednim zaląŜkiem dzisiejszego Cieszyna.
Prawdopodobnie jeszcze w I połowie XII wieku Cieszyn urósł do rangi kasztelanii, a siedzibą kasztelana był
drewniany zamek na Górze Zamkowej, później rozbudowywany. Romańska rotunda pełniła funkcję kaplicy
zamkowej, a do 1240 roku była teŜ kościołem parafialnym Cieszyna. Ok. 1290 r., kiedy utworzono Księstwo
Cieszyńskie, zamek ten stał się siedzibą ksiąŜęcą. Ok. 1374 roku wybitny ksiąŜę cieszyński Przemysław I Noszak
rozkazał w miejsce zamku drewnianego zbudować murowany. Z tego teŜ okresu pochodzi zachowana do dzisiaj
gotycka wieŜa, zwana WieŜą Piastowską. Zamek stale rozbudowywano, a z czasem osiągnął pokaźne rozmiary i zajął
on całe wzgórze. Wojna trzydziestoletnia w XVII wieku, podczas której front wielokrotnie przechodził przez
Cieszyn, doprowadziła piastowski zamek do ruiny. Zamek niszczał przez kolejne 200 lat, choć nadal pełnił funkcje
reprezentacyjne i był oficjalną siedzibą ksiąŜęcą.
W 1839 roku, na polecenie księcia Karola Habsburga, zamek piastowski ostatecznie rozebrano (za wyjątkiem
fundamentów, jednej wieŜy, części baszty oraz romańskiej rotundy, które jednak przebudowano). W jego miejsce
zbudowano klasycystyczny pałac, a na wzgórzu utworzono romantyczny park. U stóp wzgórza w 1846 roku powstał
browar ksiąŜęcy, a przed pałacem zbudowano oranŜerię. W tej formie Góra Zamkowa przetrwała do połowy XX
wieku, kiedy przywrócono rotundzie i wieŜy pierwotny wygląd, a oranŜerię zburzono. Pałac posłuŜył zaś jako
siedziba szkoły muzycznej. Wzgórze stało się częstym przedmiotem badań archeologicznych. Wiele drzew uzyskało
status pomników przyrody.
Na początku XXI wieku przystąpiono do odrestaurowania habsburskiego pałacu, odkryto fragmenty dawnego zamku
(w tym XII-wieczną wieŜę ostatecznej obrony) oraz zbudowano siedzibę Śląskiego Zamku Sztuki i
Przedsiębiorczości (otwarcie na początku 2005 r.) w miejscu dawnej oranŜerii. U stóp wzgórza odbudowano teŜ
pomnik legionistów śląskich (pierwotny, zbudowany w 1934 r., został zniszczony przez oddziały niemieckie we
wrześniu 1939 r.).
Kościół św. Mikołaja w Cieszynie, romańska rotunda pełniąca funkcję kaplicy zamkowej i kościoła grodowego. W
latach 50. XX wieku określono datę jej powstania na pierwszą połowę XI w., natomiast ostatnie badania wskazują, Ŝe
mogła powstać dopiero około 1180 roku[2]. Zbudowana z płaskich ciosów wapiennych, na planie koła z podkowiastą
apsydą, orientowana. Kolista nawa jest przekryta kopułą z kamieni układanych koncentrycznie, apsyda półkopułą. W
północnej części nawy znajdują się schody prowadzące na emporę, umieszczone w grubości muru. Od zewnątrz w
miejscu schodów mur jest pogrubiony i tworzy rodzaj słabo występującego wykusza nadwieszonego na
kroksztynach. Klasycystyczna przebudowa w 1839 roku według projektu Josepha Kornhäusela wiązała się z
wybiciem duŜych, półkolistych okien i otynkowaniem elewacji. W latach 1947-1955 przeprowadzono konserwację,
w trakcie której rotundzie przywrócono pierwotny charakter, a na podstawie zachowanych fragmentów
zrekonstruowano emporę w części zachodniej.
Ciekawostki
Cieszyńska Rotunda, jako jeden z najstarszych zabytków budownictwa polskiego, została uwieczniona na obecnym
banknocie polskim o nominale 20 zł. Wizerunek rotundy umieszczony jest na odwrocie banknotu, po lewej stronie
monety i jest niejako w tle.
Mieszko cieszyński (ur. 1252/1256, zm. 1314 lub 1315) – od 1281/2 wspólnie z bratem Przemysławem w Cieszynie,
Oświęcimiu i Raciborzu, od 1290 po podziale samodzielny ksiąŜę cieszyńsko-oświęcimski, sojusznik (być moŜe
takŜe lennik w latach 1292-1305) króla Czech Wacława II. ZałoŜyciel linii Piastów cieszyńskich.
W opracowaniach popularnonaukowych występuje czasami jako Mieszko III Opolski oraz Mieszko I Cieszyński[1].
Numeracja ta jednak nie przyjęła się w nauce historycznej.
Mieszko za Ŝycia ojca
Był najstarszym synem księcia opolskiego - Władysława i jego Ŝony, Eufemii - córki księcia wielkopolskiego
Władysława Odonica. W źródłach po raz pierwszy Mieszko pojawia się 21 października 1258, kiedy razem z ojcem i
dwoma młodszymi braćmi wyraŜał zgodę na fundację opactwa cysterskiego w Rudach Raciborskich.
Mieszko jako ksiąŜę raciborski
Mieszko po śmierci ojca (1281 lub 1282) pomimo tego, Ŝe był jego najstarszym synem otrzymał dzielnicę raciborską.
Stolicę dzielnicy ojcowskiej Opole przejął trzeci pod względem starszeństwa Bolesław. Mieszko jako najstarszy z
braci występował w imieniu najmłodszego Przemysława, który w chwili ojca nie miał wieku sprawnego.
Przemysław, tytułujący się księciem oświęcimskim, osiągnął pełnoletność około 1284.
Mieszko jako ksiąŜę cieszyńsko-oświęcimski
Do ostatecznego podziału dzielnic między braci doszło w 1290 roku. Przemysław przejął księstwo raciborskie,
Mieszko zasiadł na Cieszynie, obejmując we władanie dawne kasztelanie cieszyńską, oświęcimską, chrzanowską i
zatorską. Po raz pierwszy jako ksiąŜę cieszyński figuruje na dokumencie wystawionym 1 stycznia 1290 roku[2].
W 1285 Mieszko wsparł politycznie biskupa wrocławskiego Tomasza II Zarembę udzielając mu schronienia przed
Henrykiem IV Probusem w Raciborzu. Polityka taka ze strony Mieszka zaprzepaściła łączące dotąd przyjazne
stosunki pomiędzy ksiąŜętami opolsko-raciborskimi i wrocławskimi, co stało się przyczyną oddalenia przez Henryka
nieznanej z imienia Ŝony (być moŜe nosiła imię Konstancja), a siostry Mieszka. Inną konsekwencją kroku Mieszka I
była wyprawa zbrojna księcia wrocławskiego w 1287 zakończona oblęŜeniem Raciborza i ostatecznym upadkiem
politycznym biskupa.
Mieszko cieszyński rozpoczął intensywną kolonizację terenów swego księstwa, potrajając liczbę osad. Nadał m.in.
przywileje handlowe Cieszynowi, Oświęcimowi (w 1291 roku nadał skład solny), Bielsku i Frysztatowi. 10 listopada
1292 roku nadał prawa miejskie Zatorowi. W 1290 roku nadał rycerzowi Boguszowi 10 łanów frankońskich w
pobliŜu Cieszyna, dając w sposób początek wsi Boguszowice (obecnie w granicach Cieszyna).
Mieszko a walki o tron krakowski
Mieszko cieszyński nie poparł kolejnych pretendentów do korony polskiej (Henryka Probusa, Przemysła II i
Władysława Łokietka). Stanął za to po stronie Wacława II, króla Czech. Do zawarcia układu sojuszniczego Mieszka i
jego braci Bolesława, Kazimierza i Przemysława doszło formalnie w dniu 17 stycznia 1291 w Ołomuńcu. Kwestią
dyskusyjną jest to czy Mieszko złoŜył później hołd lenny czeskiemu władcy - niektórzy sądzą, Ŝe nastąpiło to być
moŜe z okazji objęcia przez Wacława II tronu w Krakowie (w historiografii popularna jest zwłaszcza data 11 sierpnia
1292).
Mieszko nie uczestniczył w wyprawie Wacława II na Kraków w 1291 roku, ani w roku następnym w wojnie
przeciwko Łokietkowi zakończonej pełnym zwycięstwem Wacława II i hołdem lennym Łokietka złoŜonym w
Sieradzu. Oddał jednak swoje siły zbrojne do dyspozycji Wacława II.
W 1300 wziął udział w koronacji Wacława II w Gnieźnie na króla Polski. Polityka współpracy z czeskimi
Przemyślidami była kontynuowana takŜe po śmierci Wacława II. Jego syn i następca, Wacław III, 5 października
1305 roku poślubił córkę Mieszka - Wiolę ElŜbietę, dzięki czemu cieszyński ksiąŜę miał stać się niebawem jedną z
najwaŜniejszych postaci w Królestwie Polskim. Niewykluczone, Ŝe dzięki tym zabiegom Mieszko próbował sięgnąć
nawet po polską koronę. Dobrze zapowiadającą się karierę cieszyńskiego władcy przerwało jednak zamordowanie
Wacława III w Ołomuńcu 4 sierpnia 1306. PoniewaŜ młody król nie pozostawił po sobie potomstwa, królewska linia
Przemyślidów wygasła, a Mieszko stracił wypracowane dzięki niej wpływy, których później juŜ nie odzyskał.
Po 1306 aktywność polityczna Mieszka I zmalała niemal do zera. Nie znamy przyczyn tego stanu rzeczy, gdyŜ
liczący niewiele ponad pięćdziesiąt lat ksiąŜę nie był jeszcze stary. Rządy w księstwie coraz bardziej przejmowali
jego synowie Władysław i Kazimierz. Jedynym przejawem jego działalności politycznej po upadku rządów czeskich
było oddanie w dzierŜawę miasta Kęty biskupowi krakowskiemu Janowi Muskacie przeciwnikowi rządów
Władysława Łokietka w Małopolsce. W przeciwieństwie, jednak do brata Bolka I Mieszko nie wsparł buntu wójta
Alberta w 1311.
Donacje kościelne Mieszka
Mieszko znany był ze swej hojności dla kościoła. Dzięki jego donacjom nich m.in. ukończono budowę klasztoru
dominikańskiego w Oświęcimiu (krótko po 1283 roku). Władca wspomagał takŜe finansowo klasztor norbertanek w
Czarnowąsach koło Opola i dominikanów w Cieszynie.
Data zgonu i miejsce pochowania
Nie jest znana dokładna data zgonu Mieszka. Ze źródeł dyplomatycznych wynika, Ŝe zmarł w 1314 lub w pierwszej
połowie 1315 roku (przed 27 czerwca).
Został pochowany najpewniej w kościele dominikańskim w Cieszynie.
MałŜeństwo i potomstwo
Jeszcze za Ŝycia ojca oŜenił się z nieznaną bliŜej księŜniczką. Owdowiał najpóźniej w 1302 roku. Z tego małŜeństwa
doczekał się dwóch synów Władysława i Kazimierza oraz córki Wioli ElŜbiety, Ŝony Wacława III, króla Czech.
Pomnik Mieszka
Okazały pomnik (rzeźba w postaci odlewu) księcia Mieszka cieszyńskiego dłuta Jana Raszki został wykonany w
1931 roku. Znajduje się w Lasku Miejskim w Cieszynie.
Kościół Jezusowy w Cieszynie to największy ewangelicki kościół w diecezji cieszyńskiej i w Polsce, zarazem
największa świątynia luterańska w Europie Środkowo-Wschodniej.
Na Śląsku Cieszyńskim znajduje się największa populacja luteran w Polsce i w Republice Czeskiej (w samej diecezji
cieszyńskiej jest 38 tys. wiernych na łączną sumę 80 tys. w Polsce). JuŜ za czasów działalności Marcina Lutra,
tutejszy ksiąŜę Księstwa Cieszyńskiego - Kazimierz II sprzyjał reformacji, a jego wnuk: Wacław III Adam po
obraniu władzy w 1545 pozwolił jej wręcz „kwitnąć” przyczyniając się do rozwoju tego wyznania w Księstwie.
Decyzja ta nie wzbudziła fali protestów wśród poddanych, szybko znalazła swoje poparcie wśród szlachty, później
chłopstwa i mieszczaństwa, a nawet sporej części duchowieństwa. Aby ustabilizować sytuację ksiąŜę wydał
„Porządki kościelne”. Początki kontrreformacji miały miejsce za panowania syna Wacława III Adama: Adama
Wacława, który w 1610 powrócił do katolicyzmu, wypędził najbardziej aktywnych duchownych i odebrał kościoły w
Cieszynie, Orłowej, Skoczowie i Strumieniu. Nie na miejscu byłoby jednak przyrównywanie prześladowania
ewangelików za panowania Piastów, aŜ do ostatniej jego przedstawicielki ElŜbiety Lukrecji do czasów objęcia
władzy przez Wiedeńskich władców. W początkowym okresie panowania Habsburgów, czyli od 1654 do 1709
odebrano luteranom wszystkie kościoły, zakazano odprawiania naboŜeństw i skonfiskowano Biblię i ksiąŜki religijne.
Jednak wiara luteran przetrwała, gdyŜ silnie zakorzeniła się wśród lokalnego plebsu, odprawiano potajemnie
naboŜeństwa w Beskidach, jak na Równicy i Małej Czantorii, część osób uciekła do bardziej tolerancyjnego Bielska i
na ziemię Ŝywiecką. Sytuacja poprawiła się po podpisaniu ugody altransztadzkiej przez Józefa I i Karola XII w 1707.
Ugoda ta pozwoliła na wybudowanie ewangelikom na Śląsku sześć „kościołów łaski”, w tym Kościoła Jezusowego
w Cieszynie (poza nim jeszcze w śaganiu, KoŜuchówie, Jeleniej Górze, Kamiennej Górze i Miliczu; jako świątynia
ewangelicka do dziś przetrwał tylko cieszyński kościół łaski). W latach 1709-1730 Kościół Jezusowy został waŜnym
ośrodkiem Pietyzmu i (bez)pośrednio oddziaływał na Ŝycie religijne kościołów wielu narodów. W 1781 cesarz Józef
II wydał „Patent tolerancyjny”, przez co zezwolił luteranom, ewangelikom reformowanym i prawosławnym
praktykowania swojego wyznania. Dzięki rewolucji w latach 1848-1849 zostały zrównane prawa luteran z prawami
katolików jako jednostek. Podstawę prawnego bytu Kościoła ewangelickiego w Austrii stanowił „Patent
protestancki” wydany w 1861 przez cesarza Franciszka Józefa I.
Budowa kościoła
Gdy tylko miejscowi luteranie dowiedzieli się o zezwoleniu na budowę kościoła łaski w Cieszynie, rozpoczęli
poszukiwania terenu pod jego budowę. Wybór padł na przedmiejskie ogrody koło WyŜszej Bramy, naleŜało jeszcze
poczekać na ostateczne zezwolenie. Stało się to za sprawą cesarskiego wysłannika, hrabiego Jerzego Zinzendorfa w
dniu 24 maja 1709 r. Kamień węgielny połoŜono 13 października 1710. Początkowo "podmieniano" tylko na prędko
zbudowany kościół drewniany (który słuŜył jeszcze 13 lat) na murowany pod kierownictwem opawskiego architekta
Jana Haüsruckera. Ukończenie zajęło kilkanaście lat, dzisiejszy, prawie w ogóle niezmieniony, kształt kościół
przybrał po dobudowaniu wieŜy (równieŜ po uzyskaniu specjalnego zezwolenia) w 1772.
Architektura
Budynek jest przedstawicielem późnego baroku austriackiego. Jest to pięcionawowa bazylika na planie krzyŜa, z
półkolistym prezbiterium i dwuspadowym dachem z lukarnami. W ryzalicie 75 metrowej wieŜy znajduje się
dzwonnica pokryta cebulastym, zielonkawym dachem, najwyŜej znajduje się bania z krzyŜem. W dzwonnicy
znajdują się takŜe 3 dzwony z 1922 roku. Wejście do kościoła uwieńczone jest portalem z reliefem Baranka, światło
do środka wpada przez rzędy półkolistych okien, a na końcu znajduje się sporych rozmiarów barokowy ołtarz z 1766
r. z rzucającym się obrazem Ostatniej Wieczerzy, który jest kopią obrazu Macipa Vincentego Juana i rzeźby czterech
ewangelistów spod młotka cieszyńskiego rzeźbiarza Józefa Prackera. Poza ołtarzem warta uwagi jest równieŜ
ambona, nad którą znajduje się rzeźba, tego samego artysty, Zmartwychwstałego Chrystusa z 1782 oraz umieszczone
obok ołtarza: popiersie Karola XII (dar Gustawa V) i klasycystyczna chrzcielnica. Miejscowemu chórkowi
akompaniują największe na Śląsku Cieszyńskim organy firmy Carla Walckera z Frankfurtu.
Parafii cieszyńskiej podlega zbór liczący ok. 6650 wiernych. W kościele, mimo obecności tylko 3 500 miejsc
siedzących, w trakcie największych świąt moŜe się pomieścić aŜ do 7 000 wiernych.
Bezpośrednie otoczenie kościoła
Obok kościoła znajduje się dawny cmentarz ewangelicki, który pełni równieŜ funkcję parku, kilka drzew tak starych
jak sam kościół (chronione jako pomniki przyrody) oraz tzw. "stara pajta", czyli dawna szkoła ewangelicka z 1725 r.,
której najbardziej znani wychowankowie to: Paweł Stalmach, Andrzej Cinciała, Oskar Michejda i Jan Śliwka. W
pobliskim budynku znajduje się równieŜ słynna Biblioteka Tschammera, która poszczycić się moŜe ponad 17 000
tomami wartościowych ksiąg, w tym cennymi starodrukami i kilkoma inkunabułami.
Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie to jedno z najstarszych muzeów publicznych w Europie Środkowej
załoŜone przez ks. Leopolda Jana Szersznika w roku 1802.
Po rozpadzie Austro-Węgier muzeum znalazło się w polskiej części Cieszyna. W tym czasie połączono zbiory
muzeum miejskiego i Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, zaś 21 czerwca 1931 siedzibą nowo powstałej
placówki została dawna posiadłość rodziny szlacheckiej Larisch-Mönich wybudowana w 1794 roku. 24 stycznia
1966 roku zostało zamknięte nakazem powizytacyjnym Inspektora Pracy Związków Zawodowych Pracowników
Kultury i Sztuki. Po remoncie muzeum wznowiło działalność 1 maja 1969 roku.
Muzeum posiada działy:
archeologii (materiały z badań wykopaliskowych na Górze Zamkowej w Cieszynie, grodzisk w Międzyświeciu i
Starym Bielsku oraz zabytki średniowieczne odkryte w centrum miasta)
etnografii (sprzęty, narzędzia i przedmioty codziennego uŜytku, stroje, hafty, koronki i srebrne ozdoby stroju
ludowego, trówły, rzeźby, malarstwo olejne i na szkle)
fotografii (bogaty zbiór archiwalnych fotografii, klisz, diapozytywów oraz dagerotypów, aparaty fotograficzne,
wyposaŜenie atelier)
historii (kilkanaście tysięcy eksponatów związanych z Cieszynem i Śląskiem Cieszyńskim od średniowiecza po czasy
współczesne - akta, rękopisy, ulotki, afisze i plakaty, numizmaty, medale, militaria, mundury i wyposaŜenie
wojskowe)
sztuki (rzeźba, malarstwo, grafiki, rysunki, rzemiosło artystyczne)
techniki (Ŝelazka, lampy naftowe, pozytywki, szafy grające, instrumenty muzyczne, kasy sklepowe i inne)
Oprócz wystawy stałej Na skrzyŜowaniu dziejów i kultur Muzeum organizuje wystawy czasowe o róŜnorodnej
tematyce. Oddziały Muzeum znajdują się w Górkach Wielkich (Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej), Skoczowie
(Muzeum im. Gustawa Morcinka) i Wiśle (Muzeum Beskidzkie im. Andrzeja PodŜorskiego).
Ratusz w Cieszynie - zabytkowy ratusz znajdujący się przy rynku w Cieszynie.
Cieszyński ratusz spłonął w 1552 roku. Odbudowany, został uszkodzony w czasie wojny trzydziestoletniej.
Odnowiony w 1661 roku, ponownie został uszkodzony w wyniku poŜaru z 1720 roku. Ostatecznie wyremontował go
w 1788 roku na własny koszt Leopold Szersznik, jednak juŜ 6 maja 1789 roku został strawiony przez największy
poŜar w dziejach Cieszyna.
Nowy, klasycystyczny ratusz zaprojektował Ignacy Chambrez. Miał dwukondygnacyjną i siedmioosiową fasadę.
Budowa wieŜy ratuszowej trwała od 10 marca do 1 września 1801 roku.
W 1818 roku architekt Florian Jilg odbudował salę teatralną. Ratusz częściowo spalił się w 1836 roku. Odbudowano
go według planów Józefa Kornhäusela.
Latem 1984 roku wyremontowano znajdującą się w złym stanie wieŜę ratuszową.
 Zabudowania Rynku - kamienice, ratusz, hotel "Pod Brunatnym Jeleniem", studnia z figurą Św. Floriana;
 Cieszyńska starówka - zabudowania ul. Głębokiej, ul. Menniczej, Starego Targu, ul. Sejmowej, ul. Nowe Miasto,
ul. Śrutarskiej; łącznie kilkadziesiąt zabytkowych kamienic;
Kościół parafialny św. Marii Magdaleny (pl. Dominikański), dawniej dominikański - jeden z najstarszych kościołów
w Cieszynie; elementy gotyckie z przełomu XIII/XIV wieku, przebudowany po poŜarze w końcu XVIII w.; wystrój
barokowy z XVIII wieku;
Studnia Trzech Braci - istniejąca prawdopodobnie od średniowiecza studnia miejska w Cieszynie. Obecnie
zabezpieczona Ŝeliwną, neogotycką altaną z 1868 roku, mającą stanowić pamiątkę legendarnego spotkania przy
studni trzech braci - załoŜycieli Cieszyna. Jeden z symboli miasta Cieszyna.
Podanie o załoŜeniu Cieszyna
Tekst (będący chronostychem) znajdujący się na altanie Studni Trzech Braci głosi:
"Roku 810 wiaropodobne załoŜenie miasta Cieszyna przez synów Leszka III, króla polskiego. Trzej bracia ksiąŜęta,
Bolko, Leszko i Cieszko, zeszli się po długiej wędrówce przy tem źródle i ciesząc się zbudowali na pamiątkę miasto,
które miano Cieszyn otrzymało".
Nie jest znany okres, w jakim powstało podanie o załoŜeniu Cieszyna, wielu historyków wskazuje jednak, Ŝe mogło
ono powstać w połowie XIX wieku, po okresie Wiosny Ludów, w środowisku polskich działaczy narodowych na
Śląsku Cieszyńskim. Podanie to miało wskazywać, Ŝe nazwa miasta wywodzi się od polskiego słowa "cieszyć".
Współcześni naukowcy są zgodni, Ŝe zarówno samo podanie, jak i ten sposób wywodzenia nazwy Cieszyna są mało
prawdopodobne. Mimo tego za symboliczną datę powstania miasta, zgodnie z powyŜszym podaniem, przyjmuje się
rok 810. W rzeczywistości data powstania miasta trudna jest do ustalenia, bowiem najstarsze znane wzmianki
pisemne o Cieszynie pochodzą z roku 1155, a badania archeologiczne wskazują na znacznie starsze ślady osadnictwa
na terenie dzisiejszego miasta. Ponadto niektórzy za początek istnienia Cieszyna uwaŜają załoŜenie przez plemię
Gołęszyców grodu zwanego Starym Cieszynem bądź Cieszyniskiem, który znajdował się kilka kilkometrów na północ
od dzisiejszego centrum miasta.
Historia studni
Studnia słuŜyła juŜ prawdopodobnie w średniowieczu i zaopatrywała mieszkańców i pobliski browar mieszczański w
wodę. Trudno stwierdzić, od kiedy kojarzono ją z podaniem o załoŜeniu Cieszyna i od kiedy nosi imię Trzech Braci.
Jednak juŜ w połowie XIX wieku z inicjatywy Pawła Stalmacha studnia została odnowiona, a w 1868 roku
zabezpieczona Ŝeliwną altaną, specjalnie w tym celu odlaną w hucie w Trzyńcu. Altana zbudowana została w formie
wysokiego na ok. 3 metry sześcioboku i nakryta blaszanym daszkiem. 3 ściany są zamknięte, pozostałe otwarte,
wsparte na Ŝeliwnych filarach. Wewnątrz umieszczono tablice z tekstem podania w językach polskim, łacińskim i
niemieckim (obecnie został tylko napis polski i łaciński). Od czasu zbudowania altany Studnia Trzech Braci stała się
jednym z symboli miasta i jest chętnie odwiedzana przez zwiedzających Cieszyn turystów. Studnia znajduje się przy
stromej, brukowanej kocimi łbami uliczce Trzech Braci (pomiędzy ulicami Śrutarską i Sejmową), naprzeciwko
najwyŜszego budynku starego miasta. Tradycja nakazuje wrzucać monety do studni, aby kiedyś móc znów się tu
znaleźć.
Teatr im. Adama Mickiewicza (pl. Teatralny) - pseudobarokowy budynek w stylu wiedeńskim z początku XX wieku
Mały Wiedeń – określenie stosowane wobec miast czerpiących wzorce z Wiednia, zazwyczaj odnoszony do
architektury wzorowanej na wiedeńskiej (dawniej takŜe kultury czy stylu Ŝycia). Współcześnie uŜywane jest
najczęściej w celach promocyjnych.
Polskie miasta, w odniesieniu do których stosuje się określenie "Mały Wiedeń" najczęściej to Bielsko-Biała oraz
Cieszyn.
Ciekawostki dotyczące Cieszyna:
•
•
•
•
Cieszynianka wiosenna - rzadki kwiat pochodzenia alpejskiego, który swą nazwę zawdzięcza właśnie miastu
Cieszynka - ozdobna strzelba myśliwska wytwarzana w Cieszynie
Cieszynit - skała spotykana tylko w okolicach Cieszyna
W Cieszynie działał znany i ceniony na świecie zakład złotniczy Alojzego Horaka