pełny tekst - Muzealnictwo

Muzea i kolekcje
Katarzyna Sobota
MUZEUM MIEJSKIE „SZTYGARKA” W DĄBROWIE GÓRNICZEJ
Do chwili obecnej na łamach rocznika „Muzealnictwo” nie publikowano żadnych materiałów związanych z Muzeum Miejskim „Sztygarka” w Dąbrowie
Górniczej. Chcielibyśmy więc tę sytuację jak najszybciej zmienić, by wszyscy czytelnicy rocznika mieli możliwość zapoznać się z naszą działalnością.
Muzeum Miejskie „Sztygarka” jest instytucją stosunkowo „młodą”, jeśli wziąć pod uwagę czas jego istnienia
w obecnej formie. Jednakże sama historia muzealnictwa
w Dąbrowie Górniczej sięga niemal stu lat wstecz.
Sądzę, że nie każdy wie, gdzie Dąbrowa Górnicza się
znajduję, a umiejscowienie jej w Zagłębiu Dąbrowskim
też nie jest sprawą oczywistą dla ludzi, którzy naszych
terenów do tej pory nie mieli okazji odwiedzić. By
przedstawić w miarę rzetelnie historię naszego muzeum, jego strukturę, cele i plany na przyszłość, muszę
w ramach krótkiego wstępu przybliżyć nieco historię
samego regionu oraz jego serca – Dąbrowy Górniczej.
Pod względem geograficznym Zagłębie Dąbrowskie
to ziemie pomiędzy zbiegiem rzek Białej Przemszy i Brynicy od strony południowej, Wyżyną Śląską na zachodzie i Jurą Krakowsko-Częstochowską na wschodzie.
Nazwą Zagłębie Dąbrowskie objęto w 2 połowie XIX w.
nowo kształtujący się przemysłowy, górniczo-hutniczy
1. Budynek zaprojektowany przez Franciszka Marię Lanciego w latach 1839-1842 – siedziba Szkoły Górniczej i Muzeum MineralogiczneGeologicznego w Dąbrowie Górniczej
1. Building designed by Franciszek Maria Lanci in 1839-1842 – the seat of the Mining Academy and the Mineralogical-Geological Museum
in Dąbrowa Górnicza
110
MUZEALNICTWO
Muzea i kolekcje
2. Muzeum Miejskie „Sztygarka”, stan współczesny, po generalnym remoncie
2. The ”Sztygarka” Municipal Museum, present-day state after general repairs
region dla odróżnienia go od ośrodków umiejscowionych na Śląsku. Pierwsza wzmianka na temat Dąbrowy
Górniczej jako wsi, tzw. Starej Dąbrowy, pojawiła się
w 1755 r. w księgach starostwa siewierskiego, jakkolwiek liczne wsie, które weszły później w obręb miasta,
odnotowywane były w źródłach historycznych począwszy od XIII wieku. Sama Dąbrowa, oraz okalające ją
inne wioski (dzisiejsze dzielnice) stanowiły ośrodek
o stricte rolniczo-hodowlanym charakterze, i zapewne ten stan rzeczy trwałby do dziś, gdyby nie fakt, że
przypadkowo odkryto na tych terenach pokłady węgla
kamiennego. Od tego czasu (2 połowa XVIII w.) wydarzenia potoczyły się niezmiernie szybko. Zmiany, które
objęły ten teren, w bardzo krótkim czasie przekształciły dawny rolniczo-hodowlany ośrodek w prężnie rozwijający się region przemysłowy. Przeobrażenia dotyczyły również ludzi mieszkających tutaj. Dawni rolnicy
nagle dostawali angaże i zatrudnienie pod ziemią, a nie
na jej powierzchni, dzieci do tej pory beztrosko biegające za piłką przez cały dzień nagle zostały zmuszone
do regularnego uczestnictwa w zajęciach szkolnych,
kobiety od wieków prowadzące skromne i ciche życie
w ramach swoich gospodarstw nagle po artykuły spożywcze zaczęły się udawać do wyrastających jak grzyby
po deszczu sklepów prywatnych. Przypływ gotówki
i lepsze warunki życia powodowały stałe zwiększanie się potrzeb. Ludzie tłumnie napływający na teren
Zagłębia Dąbrowskiego starali się w każdy możliwy
sposób wykorzystać ten fakt, robiąc przy tym jak najbardziej intratne interesy. Życie społeczne i kulturalne
także zaczęło podlegać pewnym zmianom nowi właściciele i potentaci majątkowi przybyli do Dąbrowy starali się mniej lub bardziej oddziaływać na życie osady
i jej mieszkańców. Wspierali różne inicjatywy społecznosocjalne, czy oświatowo-kulturalne. Utrzymywano, więc
małe szpitaliki, ambulatoria, szkółki elementarne, kasy
pożyczkowe […] w osadzie zawiązały się pierwsze teatrzyki amatorskie […] w końcu XIX wieku osadę odwiedzali artyści i pisarze, m. in.: Gabriela Zapolska, Stefan
Żeromski, Bolesława Prus i Maria Konopnicka1.
MUZEALNICTWO
111
Muzea i kolekcje
w nim ponad 130 000 mieszkańców.
W chwili obecnej przemysł w Dąbrowie Górniczej nie gra już tak ogromnej roli, niedawna fala likwidacji
kopalń dotknęła i nasze miasto. Fakt
ten jednakże nie spowodował jego
upadku, wręcz przeciwnie. Dąbrowa
dziś ma ogromne szanse, by wyróżnić
się spośród otaczających ją innych
aglomeracji miejskich, dzięki bogatemu życiu kulturalnemu. Ponadto, jako jedno z nielicznych miast
w Zagłębiu Dąbrowskim, posiada
ogromne tereny zielone, na których
wytyczona została cała sieć tras spacerowych i wycieczkowych, a cztery
ogromne zbiorniki wodne Pogoria
I, II, III, IV (w tym jeden – Pogoria
IV powstały w roku 2006, z przeznaczeniem na luksusowy ośrodek
rekreacyjny) podnoszą jego walory
turystyczne.
Muzeum Miejskie „Sztygarka”
jest jedną z tych instytucji, dzięki
której Dąbrowa Górnicza zyskuje na
atrakcyjności i dzięki której turyści
odwiedzający miasto mogą poznać
jego przeszłość, urozmaicając przy
tym plan swej wycieczki po Zagłębiu
Dąbrowskim. Tradycje muzealnictwa
w tym regionie sięgają końca XIX wieku. Wszystko zaczęło się od wspomnianej wcześniej Szkoły Górniczej,
posiadała ona bowiem w swych zasobach m.in.: kolekcję mineralogiczną
i geologiczną. Siedzibą szkoły został
budynek wybudowany w 1842 r.,
3. Ekspozycja przyrodnicza – fauna i flora Zagłębia Dąbrowskiego
zajmowany do tej pory przez Zarząd
Zachodniego Okręgu Górniczego.
3. Natural history exposition – the fauna and flora of the Dąbrowa Basin
Szkoła ta skupiała wokół siebie wielu znakomitych ludzi, m.in. takich,
Czas płynął, a w Dąbrowie powstawały coraz to których pasją było gromadzenie i uzupełnianie zbionowe inwestycje: połączenie kolejowe ze wschodem, rów z zakresu minerałów i geologii.
nowe szkoły (tu dla nas szczególnie istotna SzkoZbierane okazy, odpowiednio opisane i posegregoła Górnicza, jakże silnie związana z istniejącym dziś wane, były przekazywane do zbiorów mineralogiczmuzeum), murowane kościoły i biblioteki. Jednakże nych i geologicznych, które stały się z czasem zalążDąbrowa nadal sklasyfikowana była jako wieś; sta- kiem muzeum2.
Po 1905 r. zrodził się projekt utworzenia nowej
tus miasta uzyskała na mocy rozkazu wodza armii
austro-węgierskiej dopiero 18 sierpnia 1916 roku. placówki naukowej, która gromadziłaby oraz opraW kolejnych latach przyłączano do niej nowe dziel- cowywała zbiory o charakterze przyrodniczym. Tym
nice (wcześniej osady otaczające Dąbrowę) w rezul- sposobem dnia 6 sierpnia 1912 r. w miejskim budyntacie dziś miasto obejmuje obszar 188 km2 i mieszka ku Resursy otwarto pierwsze Muzeum im. Zygmun-
112
MUZEALNICTWO
Muzea i kolekcje
ta Glogera, wybitnego badacza kultury – etnografa.
By powiększać dotychczasowe zbiory, organizowano
dla uczniów Szkoły Górniczej liczne wyprawy oraz
wycieczki terenowe. Kolejną istotną dla rozwoju muzealnictwa w Dąbrowie Górniczej datą był rok 1919,
kiedy to przeznaczono tzw. Pawilon II Szkoły Górniczej na pracownie i sale wykładowe oraz na Muzeum
Mineralogiczno-Geologiczne. Wszystkie te wydarzenia
nie miałyby miejsca, gdyby niewspomniani wcześniej
pasjonaci. Adam Piwowar (pierwszy prezydent miasta) był jednym z tych, którym los muzealnictwa nie
był obojętny. Nabywał minerały i skały do kolekcji,
a ponadto zaopatrywał placówkę w pomoce naukowe,
takie jak czasopisma i książki. W ten sposób urządzona pracownia przekształciła się niebawem w Muzeum
Geologiczne, które włączyło w swą strukturę istniejące
wcześniej Muzeum im. Zygmunta Glogera.
W powstałym Muzeum prezentowano zabytki
z okresów: dewonu, karbonu, permu, triasu, jury, kredy i czwartorzędu. Pochodziły one zarówno z okolic
Dąbrowy Górniczej, jaki z całej Polski i świata. Po II
wojnie światowej muzeum oczywiście reaktywowano i ze zdwojoną siłą starano się by działało prężnie
i dynamicznie. Z biegiem lat powiększała się liczba sal
wystawienniczych. Muzeum przechodziło liczne perypetie, w zależności od zmieniających się władz i ich
wizji funkcjonowania placówki już to je zamykano,
już to ponownie otwierano, przywracając mu właściwy
status. Wreszcie w roku 1987 reaktywowano Muzeum
Geologiczne jako integralną część Zespołu Szkół Zawodowych „Sztygarka” MGiE, pod nazwą Ośrodek Muzealno-Dydaktyczny. Ekspozycję muzealną zlokalizowano
w Pawilonie I szkoły, gdzie zaprezentowano zbiory
historyczne i geologiczne, które podzielono na następujące wystawy: „Wstęp do geologii”, „Surowce mineralne Zagłębia Górnośląskiego”, „Skamieniałości”,
„Surowce mineralne Polski”, „Sole kamienne i potasowe”, „Skały budowlane”, „Minerały i skały z różnych
stron świata”, „Agaty i ametysty”, „Krzemionki opatowskie” i „Maszyny i urządzenia górnicze”3.
4. Ekspozycja archeologiczna – rekonstrukcja pieca i drewniana płuczka
4. Archaeological exposition – reconstruction of a furnace and a wooden washer
MUZEALNICTWO
113
Muzea i kolekcje
i nowoczesnym prądom wystawienniczym (ekspozycje wizualne). Pragniemy, by w naszym muzeum zwiedzający
zobaczyli jak najmniej eksponatów pozamykanych w ciężkich, niedostępnych
gablotach i mieli możliwość zapoznania
się z daną tematyką w sposób jak najszerszy. Tak, więc np. odwiedzając sale
poświęcone mamutom nie tylko obejrzymy ich reprodukcje i przeczytamy opisy
ich życia i zwyczajów, ale także dane nam
będzie obejrzeć ich kości oraz plastyczne
rekonstrukcje mamucich szkieletów, zaś
pomieszczenie, w którym zamieścimy
tego typu ekspozycję, będzie rekonstrukcją jaskini z epoki kamienia.
Tak dobrze rozwinięte pod względem
przemysłowo-gospodarczym
miasto,
jakim jest Dąbrowa Górnicza musiało
zadbać o równie bogate życie kulturalne. Każde szanujące się miasto stara się
zazwyczaj by w jego obrębie znajdowała się placówka typu muzealnego. Nie
inaczej stało się w Dąbrowie Górniczej.
Obchody 80-lecia uzyskania praw miejskich, przypadające na przełom sierpnia
i września 1996 r., stały się impulsem do
sfinalizowania dojrzewającej od kilku lat
myśli o powołaniu Muzeum Miejskiego.
Inauguracja muzealnej ekspozycji nastąpiła 30 września 1996 roku4.
O ile pierwsze wystawy tematycznie
skoncentrowane były wyłącznie wokół
historii Dąbrowy Górniczej, o tyle dzisiaj
w Muzeum Miejskim „Sztygarka” zoba5. Ekspozycja historyczna – sala z popiersiami Stanisława Staszica i Feliksa Verdie
czyć możemy eksponaty działów: arche5. Historical exposition – showroom featuring the busts of Stanisław Staszic and ologii i przyrody, historii oraz etnograficzno-podróżniczego, w ramach, któreFeliks Verdie
go wyodrębniono zbiór etnografii lokalnej. Poza wymienionymi istnieje dział
Muzeum Miejskie „Sztygarka” mieści się w budynku wydawniczo-graficzny oraz dział muzealnych zbiorów
zaprojektowanym przez sławnego architekta Francisz- bibliotecznych. Ciekawostką i ewenementem w skali
ka Marię Lanciego jednym z nielicznych na naszym całej Polski jest fakt, iż nasze muzeum posiada także
terenie zabytków tej rangi. Wzniesiony w latach 1839- tzw. Kopalnię Ćwiczebną – Sztolnię Górniczą.
1842 jest doskonałym przykładem czystego stylu neoNajstarsze zbiory przyrodniczo-geologiczne włągotyckiego. Od początku swego istnienia był siedzibą czono do działu archeologii. Zarządza nimi kustosz
Zarządu Zachodniego Okręgu Górniczego, przez krótki Sebastian Kosakowski, który wyśmienicie zaaranżował
czas funkcjonował w nim lazaret wojsk austriackich. m.in. ekspozycje: „Mamuty – władcy plejstoceńskiej
Obecnie, po generalnym remoncie w roku 2006, pra- tundry” (większość zabytków – szczątków kostnych
cownicy merytoryczni muzeum starają się doprowadzić mamutów uzyskano dzięki współpracy z pobliską
sale ekspozycyjne do stanu, który pozwoli je zaaranżo- kopalnią piasku w Kuźnicy Warężyńskiej), „Jura krawać w taki sposób, by w pełni odpowiadały aktualnym kowsko – częstochowska”, „Surowce mineralne Polski”
114
MUZEALNICTWO
Muzea i kolekcje
oraz „Dzieje Ziemi”. Ponadto w ramach popularyzacji żarki, ostrogi, fragmenty ceramiki, fragmenty biżuzagadnień przyrodniczo-geologicznych organizowane terii i ozdób ciała, oraz drewnianą płuczkę z 1444 r.,
są lekcje, wykłady i wycieczki terenowe. W trakcie tych ze stanowiska Hutki koło Bolesławia.
zajęć możemy poznać m.in. surowce mineralne GórnoBardzo ważny dla miasta i jego mieszkańców jest
śląskiego Zagłębia Węglowego, surowce mineralne Pol- dział historii, który dzięki nieustającej uprzejmoski, ponadto możemy się nauczyć rozpoznawać rodza- ści darczyńców pozyskuje wciąż nowe eksponaty do
je skamieniałości. Wycieczki terenowe, które odbywa- swych zbiorów. Dział ten stara się ukazać zwiedzają się na trzech trasach: srebrnej „Szlak kruszcowy” jącym losy miasta przede wszystkim poprzez orga(prowadzi przez dawne tereny kruszconośne południo- nizowane ekspozycje, ale, podobnie jak pozostałe
wym stokiem wzgórz triasowych ciągnących się od działy, prowadzi też lekcje i wykłady. Uczestnicząc
Strzemieszyc do Sławkowa), czarnej „Szlak węglowy” w nich można zapoznać się m.in. z dziejami szkolni(śladami przemysłu górniczego, hutniczego oraz osied- ctwa górniczego w Dąbrowie Górniczej, historią muzeli robotniczych) i zielonej „Szwajcaria Zagłębiowska” um, przemysłem Zagłębia Dąbrowskiego w XIX i XX w.,
(prowadzi przez tereny zielone
Dąbrowy Górniczej i dolinę Białej
Przemszy), są doskonałą okazją
by poznać bliżej Dąbrowę Górniczą i Zagłębie Dąbrowskie.
Archeologią zajmuje się starszy kustosz Dariusz Rozmus.
Bezpośrednim powodem otwarcia tego działu był fakt powiększania się z roku na rok zasobu
zabytków związanych z początkami osadnictwa na terenie Zagłębia. Dariusz Rozmus prowadzi od
kilku lat badania wykopaliskowe
na terenie Zagłębia, jednak najwięcej czasu poświęca badaniom
stanowiska
archeologicznego
w Dąbrowie Górniczej – Łośniu.
W trakcie trwających już kolejny sezon wykopalisk odkryto
tam i wstępnie zaklasyfikowano
chronologicznie
wczesnopiastowskie zagłębie metalurgii srebra i ołowiu ślady po piecach
hutniczych z XI i XII w.5, tysiące
odłamków ceramiki oraz cenny skarb ponad 1000 srebrnych
monet z XII wieku. Poza badaniami wykopaliskowymi dział
archeologii zajmuje się opracowaniem naukowym pozyskiwanych materiałów archeologicznych, ich wstępną konserwacją
i rekonstrukcją oraz udostępnianiem w salach muzealnych szczególnie ciekawych zabytków i ich
zespołów. Na ekspozycji możemy 6. Ekspozycja historyczna – rekonstrukcja gabinetu I Prezydenta Miasta Adama Piwowara
podziwiać m.in.: rekonstrukcję 6. Historical exposition – reconstruction of the office of Adam Piwowar, the Town’s First
jednego z pieców, ołowiane cięPresident
MUZEALNICTWO
115
Muzea i kolekcje
7. Ekspozycja etnograficzno-podróżnicza – widok na tzw. salę papuaską
7. Ethnographic-travel exposition – view of the so-called Papuan Room
życiem społecznym i kulturalnym w naszym regionie.
Liczne publikacje pracowników dodają działowi prestiżu tu wymienić trzeba przede wszystkim prace Arkadiusza Rybaka i Włodzimierza Starościaka. Duży walor
poznawczy ma wystawa „Dzieje przemysłu dąbrowskiego”, rozplanowana w trzech salach traktująca o rozwoju przemysłu na naszych terenach od czasów wczesnośredniowiecznych do 2 połowy XX wieku. Znajdziemy
na niej m.in. popiersie Feliksa Verdie inżyniera, który
zmodernizował jedną z hut w Dąbrowie, stawiając ją
tym samym w światowej czołówce przemysłu wykonane przez sławnego rzeźbiarza Augusta Bartholdiego,
znanego z realizacji Statui Wolności w Nowym Jorku.
Dział etnograficzno-podróżniczy prowadzony jest
przez kustosza Grzegorza Kuśpiela. Do głównych
zainteresowań kustosza należy organizowanie wypraw
w najdalsze nie do końca rozpoznane jeszcze zakątki
świata. W muzeum co pewien czas prezentowane są
wystawy dokumentujące te ekspedycje. Zbiory przywożone z tych podróży umożliwiły zaprezentowanie
116
MUZEALNICTWO
mieszkańcom Zagłębia i Śląska kultur Azji, Australazji, Indii oraz Ameryki Południowej. Obecnie można
zobaczyć wystawy: „Dajakowie – potomkowie legendarnych łowców głów”, „Kanibale z Gór Gwiezdnych”
(Papua Nowa Gwinea) i ekspozycję o tematyce indyjskiej, gdzie m.in. prezentowana jest oryginalna kolekcja lalek hinduskich w strojach regionalnych, a w przyszłości planowane są ekspozycje związane z Ameryką
Południową, Rumunią oraz Madagaskarem. Poza tym
dział organizuje wystawy czasowe w innych instytucjach kulturalnych na obszarze całego Śląska i Zagłębia (Miejska Biblioteka w Czeladzi, Wojewódzki Park
Kultury i Rozrywki w Chorzowie, Muzeum w Tarnowskich Górach). Dzięki osobistym kontaktom Grzegorza
Kuśpiela z Krzysztofem Wielickim powstała „Wystawa
fotografii – Dwa oblicza Ziemi. Spojrzenie na świat
z himalajskich szczytów i najgłębszych jaskiń ziemi”.
Etnografia lokalna znajduje się w gestii autorki
niniejszego artykułu. Odtworzenie i udokumentowanie
przeszłości kulturowej Dąbrowy Górniczej i Zagłębia
Muzea i kolekcje
Dąbrowskiego nastręcza wciąż spore trudności. Dlaczego? Otóż przede wszystkim, dlatego, że nigdy nie
były to tereny cieszące się szerszym zainteresowaniem
profesjonalnych badaczy kultury, ich uwagę przyciągał
raczej obszar Śląska czy Małopolski. W rezultacie, by
zapoznać się z jakimś zagadnieniem dotyczącym Dąbrowy Górniczej i Zagłębia Górniczego trzeba sięgnąć do
źródeł i opracowań z XIX i początków XX wieku. Pierwsze kroki w dziedzinie etnografii lokalnej postawili pracownicy Muzeum Górnośląskiego z Bytomia, którzy
w latach 60. i 70. XX w. przeprowadzili krótkie, sondażowe badania terenowe, obciążone jednak błędem
metodologicznym, co spowodowało że badano mieszkańców kilku dzielnic Dąbrowy naraz, zadając pytania
równocześnie z zakresu kultury materialnej, duchowej
i społecznej. Ponieważ jednak w dziedzinie, jaką jest
etnografia, liczy się każdy poprawnie przeprowadzony wywiad środowiskowy, to materiał uzyskany wtedy
z powodzeniem może stanowić uzupełnienie działań
dzisiejszych. Kilka lat temu etnograficzne badania terenowe Zagłębia (Będzin, Sosnowiec) rozpoczęła etno-
log Dobrawa Skonieczna-Gawlik z Muzeum Zagłębia
w Będzinie, jednakże zaledwie kilka sezonów badawczych nie mogło przynieść zadowalających odpowiedzi
na nurtujące nas pytania. Aby dokładnie opisać sytuację i miejsce etnografii lokalnej w dzisiejszych realiach
Dąbrowy Górniczej musiałabym temu zagadnieniu
poświęcić odrębny artykuł, tu zatem pozwolę sobie
jedynie napomknąć o naszych problemach i zarazem
sukcesach.
Jak się zdaje największym osiągnięciem są wystawy
prezentowane w siedzibie muzeum i w innych instytucjach. W muzeum można obejrzeć ekspozycję stałą
„Kultura materialna Zagłębia Dąbrowskiego”, gdzie
zwiedzający zapewne zwróci uwagę na próbę rekonstrukcji: izby kuchennej i sypialnej, a także na zbiór
narzędzi i sprzętów rolniczych oraz gospodarskich
(radła, pługi, brony, nosidła na wodę, żarna, żelazka na
duszę, tary służące do prania). Z bardziej spektakularnych wystaw czasowych należy wymienić tę, która miała miejsce na przełomie lutego i marca 2006 r. w kościele p.w. św. Antoniego z Padwy w Dąbrowie Górni-
8. Ekspozycja etnograficzno-podróżnicza – lalki (wybór) z Kolekcji Lalek Hinduskich
8. Ethnographic-travel exposition – puppets (selection) from the Hindu Puppet Collection
MUZEALNICTWO
117
Muzea i kolekcje
czej – Gołonogu; prawdopodobnie po raz pierwszy we
wnętrzu kościelnym znalazła się rekonstrukcja izby
mieszkalnej z przełomu XIX i XX wieku. Oczywiście
zajmujemy się też pozyskiwaniem nowych artefaktów.
Przede wszystkim dzięki tzw. Akcji – Apelowi (nagłośnionemu za pośrednictwem lokalnych mediów) udało
się nam zgromadzić w 2006 r. ponad 70 nowych eksponatów, ponadto w tymże roku zrealizowałam pierwszy
sezon etnograficznych badań terenowych w Dąbrowie
Górniczej – Gołonogu. Te ostatnie jednakże nie przyniosły oczekiwanych efektów, dzisiejsze czasy bowiem
nie są sprzyjające tego typu działaniom mieszkańcy
są zazwyczaj nieufni wobec badaczy i nawet komunikaty przekazywane z kościelnej ambony nie wpłynę-
9. Ekspozycja etnografii lokalnej – rekonstrukcja izby kuchennej
9. Local ethnography exposition – reconstruction of a kitchen
118
MUZEALNICTWO
ły znacząco na ich postawę, nad czym należy ubolewać. Niemniej w roku 2007 zamierzam kontynuować
badania we wspomnianej dzielnicy, a w przyszłości
nawiązać współpracę z jakąś jednostką uniwersytecką,
co niewątpliwie je zintensyfikuje. Sezon pierwszy był
poświecony kulturze materialnej interesowały mnie
głównie zagadnienia związane z tradycyjnym strojem
ludowym oraz z zabudową i wyposażeniem tradycyjnego gospodarstwa zagłębiowskiego. Już w roku 2005
podjęłam próbę rekonstrukcji kobiecego i męskiego
stroju ludowego będzińsko-siewierskiego popularnie
zwanego strojem „zagłębiowskim”; stroje te stanowią
nieodłączny element ekspozycji stałej „Kultura materialna Zagłębia Dąbrowskiego”. Jak już powiedziano
Muzea i kolekcje
badania etnograficzne w Dąbrowie będą kontynuowane, a ich rezultaty zaowocują nowymi wystawami.
Ponieważ etnografia i etnologia stanowią dyscypliny
naukowe najbliższe kulturze „wszelakiej”, w planach
najbliższych jest otwarcie wystawy czasowej: „Procesy
czarownic w Polsce i na świecie”.
Dział wydawniczo-graficzny służy nieocenioną
pomocą w organizowaniu wystaw, niejedną ekspozycję
muzealną udało się dzięki niemu zrealizować w sposób profesjonalny i z tzw. pomysłem. To tu powstają wszelkie materiały promocyjne: projekty wystaw,
zaproszenia projekty plakatów, tu też poddawane są
wstępnej obróbce publikacje i wydawnictwa muzealne
m.in. „Zeszyty Muzealne”.
Ostatnim z działów, który zostanie tu omówiony są
zbiory biblioteczne liczące ok. 1000 pozycji. Prowadzi
go kustosz Magdalena Cyankiewicz. Materiały biblioteczne obejmują głównie zagłębiana (historia miasta Dąbrowy Górniczej na tle regionu), a także prace
z zakresu nauk przyrodniczych (w tym geologii) i nauk
technicznych (w tym historii górnictwa węgla kamiennego oraz rud cynku i ołowiu). Książki i czasopisma
pochodzą głównie z darów, zakupów oraz wymiany
wydawnictw muzealnych6 i udostępniane są jedynie
na miejscu.
Kopalnia Ćwiczebna jest, jak już wyżej wspomniałam, ewenementem w skali całego Zagłębia Dąbrowskiego i Śląska. Powstała na użytek Szkoły Górniczej
miały się tu odbywać zajęcia praktyczne. Po 1919 r.
oprócz warsztatów szkolnych, odlewni i maszynowni
rozpoczęto budowę Kopalni Ćwiczebnej. Przy budowie kopalni brali udział przede wszystkim uczniowie
Wydziału Górniczego szkoły. Zamierzano docelowo w wyrobiskach zlokalizować muzeum, w którym
będą zgrupowane maszyny i urządzenia górnicze.
Obecny układ wyrobisk Kopalni Ćwiczebnej odbiega
od zaplanowanego. W miarę rozwoju przemysłu górniczego, zmieniały się plany wykorzystania kopalni.
W latach 60. XX w. narodził się pomysł poszerzenia
układu wyrobisk, łącznie z wybudowaniem osobnego
szybu „Staszic”. Zamierzeń tych jednak nie udało się
zrealizować7. Kopalnia Ćwiczebna pozostaje prawdziwym dokumentem świadczącym o rozwoju górnictwa
w Zagłębiu Dąbrowskim. Jest to ostatni zestaw wyrobisk dołowych, które oparły się „niszczącej” i destrukcyjnej działalności organów likwidujących kopalnie
w imię obowiązującego prawa8. Niestety, od kilku lat
jest zamknięta i czeka na generalny remont ubolewamy nad faktem, że nie może być udostępniana turystom. Zdajemy sobie jednocześnie sprawę, że jedynie
ogromne nakłady finansowe mogłyby „postawić” ją
z powrotem na nogi.
10. Ekspozycja etnografii lokalnej – rekonstrukcja izby mieszkalnej
w Kościele w Dąbrowie Górniczej Gołonogu
10. Local ethnography exposition – reconstruction of a residential
interior in Kościół in Dąbrowa Górnicza Gołonóg
Starałam się przedstawić historię i teraźniejszość
Muzeum Miejskiego „Sztygarka”. W skrócie poznaliście Państwo burzliwe dzieje muzealnictwa w Dąbrowie Górniczej (burzliwe, a jednak jak owocne). Myślę,
że wniosek jest jeden Dąbrowa Górnicza może
z czystym sumieniem zaprosić do zwiedzania muzeum zarówno wszystkie osoby przyjezdne, jak i swoich
mieszkańców. Ponieważ staramy się, by nasza oferta
była zawsze ciekawa, organizujemy dość często wystawy o charakterze czasowym w innych placówkach
i instytucjach kulturalnych na terenie miasta. Z reguły
są to wystawy okolicznościowe, np. na obchody nadania praw miejskich Dąbrowie (rok 2006 – 90 lat) czy
z okazji świętowania innych ważnych dat dla miasta.
Uczestniczymy w imprezach okolicznościowych (Dni
Dąbrowy, Dożynki), prezentując wówczas tzw. mini
wystawy poszczególnych działów. Na zamówienie realizujemy prelekcje, wykłady i lekcje w innych ośrodkach kulturalnych. Dodatkowo prowadzimy zajęcia
interaktywne, w których najczęściej uczniowie szkół
są proszeni o wykonanie pewnych czynności na podstawie informacji zawartych we wstępnym wykładzie
wygłoszonym przez pracownika merytorycznego. Takie
zajęcia w najszerszej formie prowadzą Sebastian Kosakowski i autorka niniejszego artykułu. Przykładem
niechaj będą organizowane co rok warsztaty wiosenne
i zimowe, w czasie których dzieci i młodzież wspólnie
wykonują np. pisanki, kartki świąteczne, ozdoby choinkowe.
Jednakże największym atutem w naszej pracy jest
fakt, iż jesteśmy otwarci na wszelkie nowe pomysły. To,
że muzeum ma rodowód przede wszystkim związany
MUZEALNICTWO
119
Muzea i kolekcje
11. Etnografia lokalna w Muzeum Miejskim „Sztygarka”
11. Local ethnography in the ”Sztygarka” Municipal Museum
120
MUZEALNICTWO
Muzea i kolekcje
z geologią i mineralogią absolutnie
nie oznacza, że nie można u nas
prezentować wystaw o innej tematyce. Chcielibyśmy przyjmować
jak najwięcej wystaw „z zewnątrz”,
czego przykładem była udostępniona w dniach od 27 czerwca do
27 lipca 2007 r. wystawa czasowa
„Historia pod tytułem Newsweek.
90 lat w okładkach”.
Naszym głównym zamierzeniem
jest to, by tworzyć wystawy w sposób
jak najbardziej nowoczesny i dostępny dla każdej grupy wiekowej.
Myślę, że dążenie do jak największej
„wizualizacji” ekspozycji może być
nam zaliczone na plus. Obserwowałam wiele reakcji ludzi na wystawy
w naszym muzeum. Nic nie cieszyło bardziej i dorosłych, i dzieci, jak
wejście do sal, w których pomysł ten
zastosowaliśmy (np. wspomniana
wyżej ekspozycja „Mamuty – władcy
plejstoceńskiej tundry”).
Chcielibyśmy bardzo, by z naszym
muzeum zapoznała się jak największa liczba osób. Pragnęlibyśmy stać
się instytucją gwarantującą wszystkim zainteresowanym i pasjonatom
dostęp do informacji o regionie i nie
tylko. Pragnęlibyśmy pokazać przede wszystkim mieszkańcom Zagłębia i Śląska, że w muzeum obejrzą
zarówno wystawy, które stricte wiążą się ze zbiorami
naszych działów ale, że i tematyka współczesna nie jest
nam obca. Poza tym uznalibyśmy za wielki sukces, gdyby udało nam się zmienić tak częste myślenie ludzi, że
w muzeum zobaczyć można jedynie zakurzone gabloty,
a na sale wystawowe można wejść tylko w za dużych
o trzy numery kapciach.
12. Rekonstrukcja kobiecego i męskiego stroju będzińsko-siewierskiego, tzw. zagłębiowskiego
12. Reconstruction of a man’s and woman‘s so-called Basin costume from the Będziń-Siewier region
(Wszystkie fot. Archiwum Muzeum „Sztygarka”
w Dąbrowie Górniczej)
Przypisy
1
W. Starościak, Od Dąbrowy do Dąbrowy Górniczej 17551916, „Zeszyty Muzeum Miejskiego »Sztygarka«”, 1996, z.
1, s. 17.
2 A. J. Wójcik, A. Rybak, Zarys dziejów Muzeum Miejskiego „Sztygarka”, „Zeszyty Muzeum Miejskiego »Sztygarka«”,
1999, z.1, s.6.
3 Ibidem, s. 8.
4 Jest Muzeum Miejskie [w:] Muzeum Miejskie „Sztygarka”
1912- 2002, Dąbrowa Górnicza 2002, s. 14-15.
5
D. Rozmus, Ekspozycja Archeologiczna, ibidem, s. 32.
M. Cyankiewicz, Zbiory muzealne, ibidem, s. 40.
7 A. J. Wójcik, Sztolnia Ćwiczebna Muzeum Miejskiego „Sztygarka” jako dokument historii górnictwa węglowego
w Zagłębiu Dąbrowskim, rkps w Muzeum Miejskim „Sztygarka”, s. 8.
8 Ibidem, s. 9.
6
MUZEALNICTWO
121
Muzea i kolekcje
Katarzyna Sobota
The ”Sztygarka” Municipal Museum in Dąbrowa Górnicza
Despite the fact that the history of museum studies
in Dąbrowa Górnicza is almost a hundred years old, the
”Sztygarka” Municipal Museum is one of the few institutions
of its sort in the Dąbrowa Basin. The local museum traditions
in ”Sztygar” date back to the end of the nineteenth century and
are closely connected with the Mining Academy, whose resources included a mineralogical and geological collection. The
Academy attracted numerous outstanding persons fascinated in
regional history and avid collectors concerned with establishing a museum in Dąbrowa. In 1912 the first Zygmunt Gloger
Museum was opened to the public at the local Club; its patron
was an eminent ethnographer and expert on culture. In 1919 a
Mineralogical-Geological Museum was established in a building
which housed the Mining Academy, erected in 1839-1842 by
the acclaimed architect Franciszek Maria Lanci. Its continuation
is the present-day ”Sztygarka” Municipal Museum, with more
than ten showrooms displaying permanent exhibitions: archae-
122
MUZEALNICTWO
ological, natural sciences, historical, ethnographic and travels.
In addition, the museum has its own Training Mine – Drift, and
holds temporary shows, e. g. of photographs and works by more
or less celebrated artists. As a rule, the exhibitions are on loan
from other cultural institutions. Each of the Museum departments conducts lectures and interactive courses for interested
visitors; they also organise expositions in those cultural institutions of the town and region with which the Museum maintains
close contacts As a rule, Dąbrowa Górnicza is associated with
industry and, predominantly, mining. Today, however, the town
is also one of the cultural centres of the Dąbrowa Basin. Thanks
to such institutions as the ”Sztygarka” Municipal Museum, the
Basin Palace of Culture, and the Municipal Public Library, the
visitor may become acquainted with the history of the region
and the town’s extensive cultural offer.