1 Wizualna ocena stanu drzewa i przykłady praktyk związanych z

1 Wizualna ocena stanu drzewa i przykłady praktyk związanych z

Wizualna ocena stanu drzewa i przykłady praktyk związanych z pielęgnacją
dr inż. Marzena Suchocka
Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Uwarunkowania prawne dotyczące oceny statyki drzew
Ważnym zagadnieniem w kontekście utrzymania dużych drzew miejskich jest ich statyka.
Oceny drzew potencjalnie zagrażających wykonywane są głównie w trakcie wydawania pozwoleń na
wycinkę w myśl Ustawy o ochronie przyrody (Dz.U.04.92.880). Kwalifikacja drzewa jako
zagrażającego skutkuje wtedy zwolnieniem z opłaty za usunięcie. Problemem zagrożeń
powodowanych przez drzewa dotyczy również zarządców nieruchomości. Ustawa o zarządzaniu
nieruchomościami (Dz. U. 2004 r. Nr 261 poz. 2603) nakłada na zarządzającego nieruchomością
obowiązek podejmowania decyzji i dokonywania czynności mających na celu zapewnienie
bezpieczeństwa użytkowania i właściwej eksploatacji terenu. W związku z wymogiem prawnym
zapewnienia bezpieczeństwa mieszkańcom i osobom przebywającym na terenie, za który są
odpowiedzialni właściciele oraz administratorzy, aby zabezpieczyć się od finansowych skutków
uszkodzeń, w przypadku ich wystąpienia, muszą wykazać, że dołożyli wszelkich starań aby uniknąć
szkód. Natomiast zabiegi minimalizowania zagrożeń muszą być wykonywane z uwzględnieniem
ograniczeń nałożonych przez Ustawę o ochronie przyrody. Ustawa ta ograniczyła dozwolone cięcia w
koronach drzew do usuwania gałęzi obumarłych, nadłamanych lub wchodzących w kolizje z
obiektami budowlanymi lub urządzeniami technicznymi. W tym kontekście łatwiej jest drzewo
legalnie wyciąć niż zastosować zabiegi minimalizujące zagrożenia a brak właściwych metod oceny
ryzyka powoduje często usuwanie drzew „na wszelki wypadek”.
Niewłaściwe zabiegi minimalizowania zagrożeń
W dendrologii przyjmuje się, że aby można mówić o występowaniu drzewa, powinno ono
posiadać pień, koronę, bryłę korzeniową. Ciecia drzew często z obawy o ryzyko wykonywane są w za
dużym zakresie, często też kończą się zniszczeniem drzewa. Drzewa posiadające symptomy
świadczące o potencjalnym zagrożeniu obłamaniem konarów lub z widocznymi objawami rozkładu
drewna w obrębie pnia, rosnące w miejscach o dużym natężeniu ruchu, powinny być przedmiotem
szczególnej uwagi i ekspertyzy dotyczącej zagrożenia bezpieczeństwa dla ludzi i mienia wykonanej
przez arborystę. Odpowiedzialnym podejściem do gospodarki drzewostanem jest takie, że dopiero na
bazie badania specjalista podejmuje decyzję dotyczącą zakresu odpowiedzialnej interwencji.
1
Fot.1 Cięcia w koronach powodujące obumarcie drzew. Korekty koron wykonane w ten sposób z zamiarem
minimalizowania zagrożeń powodują nieodwracalne zniszczenie drzew.
Za zniszczenie drzewa natomiast uznaje się pozbawienie go powyżej 55% objętości korony.
Tak przeprowadzone cięcie może pozbawić drzewo żywotności, czyli doprowadzić do uschnięcia lub
też osłabić znacznie jego kondycję. To czy drzewo przetrwało, czyli zachowało żywotność i
odtworzyło koronę ustala się według zapisów zawartych w ustawie o ochronie przyrody, w okresie
trzyletnim. Skutek uszkodzeń w postaci zamierania drzew ujawnia się czasami dopiero po pięciu i
więcej latach od zdarzenia. Zazwyczaj dopiero po takim okresie arborysta może określić, czy drzewo
regeneruje się trwale czy zamiera.
Podstawowym zadaniem przy podejmowaniu decyzji o cięciach z zakresu minimalizowania
zagrożeń jest ocena i wybór najbardziej właściwego sposobu jego wykonania w oparciu o zrozumienie
zasady budowy i biologii drzewa. Żadne cięcie nie powinno być podejmowane bez ustalenia
wyraźnego celu. Przyjmuje się że jednorazowo powinno się zdejmować w ramach cięć do 20%
objętości korony a średnica gałęzi obcinanych powinna być nie większa niż 5 cm. Przekroczenie tych
wartości powoduje negatywny wpływ na żywotność drzew, chociaż w obliczu konieczności
minimalizowania zagrożenia może być uzasadnione. Należy jednak pamiętać, że zbyt rozległe cięcia
powodują obniżenie żywotności drzewa i jego zamieranie natychmiastowe lub oddalone w czasie na
2
lata. Dlatego też cięcia w koronach powinny być wykonywane tylko w przypadku takiej bezwzględnej
konieczności, po fachowej ocenie ryzyka jakie stwarza drzewo lub jego część.
Metoda oceny statyki drzew (VTA- Visaul Tree Assessment)
Metodą, która pozwala na odpowiedzialne określenie stopnia zagrożenia jakie stwarza drzewo a
następnie dostosowanie do tego zabiegów służących minimalizowaniu zagrożeń, w tym zakresu
niezbędnych cięć, jest Visual Tree Assessment (VTA). Mocną stroną metody VTA
jest
rozpatrywanie aspektów zarówno biologicznych, jak i mechanicznych przy ocenie stanu statyki drzew.
Do oceny tych drugich niezbędne są wyniki mechanicznych badań przeprowadzonych przy użyciu
odpowiednich urządzeń przewidzianych w II fazie oceny. W metodzie VTA najczęściej używanym
sprzętem pozwalającym na jednoznaczne określenie rozkładu wewnątrz pnia drzewa jest rezystograf.
Dla drzewa określane jest prawdopodobieństwo upadku. Kwalifikacja przeprowadzana jest po
starannej analizie stanu zdrowotnego i sylwetki drzewa. Jednak nie tylko biologiczne uwarunkowania
mają wpływ na stopień ryzyka jakie może powodować drzewo.
Rys.2 Badanie stopnia rozkładu drzewa wewnątrz pnia z użyciem rezystografu.
Istotna jest WARTOŚĆ DRZEWA. W wielu przypadkach ocena wartości jest uzależniona od
kontekstu konkretnej lokalizacji i sąsiedztwa. Przykładowo drzewo, które jest jedynym rosnącym przy
ulicy w centrum dużego miasta, pełni w tym przypadku niezwykle ważne funkcje i ma większą
3
wartość niż jedno ze szpaleru. Podobnie cenniejsze są gatunki rodzime lub o szczególnych walorach
krajobrazowych.
MS
Rys. 3 Pomnikowy dąb o obwodzie 6 m, drzewo o dużej wartości.
Informacje o OTOCZENIU DRZEWA są kluczowe dla określenia ryzyka związanego z
drzewem. Ryzyko jest bowiem wynikiem kombinacji zagrożenia i zakresu szkód, które może
wyrządzić drzewo.
MS
Rys.4 Rzadkie użytkownie terenu w sąsiedztwie drzewa
4
Intensywność UŻYTKOWANIA ma bardzo duże znaczenie dla oceny ryzyka. Im większa
częstotliwość użytkowania terenu i dłuższy czas pobytu ludzi w sąsiedztwie drzewa, tym większe
ryzyko, że w przypadku upadku drzewa lub jego części wyrządzi ono szkody.
Cechy SIEDLISKA pomagają zidentyfikować problemy z drzewem. Należy sprawdzić
historię miejsca - czy instalowane były rury podziemne, zdjęta lub nadsypana gleba, czy drzewo rośnie
w sąsiedztwie budynków, nieprzepuszczalnych nawierzchni, czy gleba nie została zagęszczona itd.
Przykładowo nawadnianie (zamierzone lub okresowe podtapianie) może spowodować wypłycanie lub
zamieranie systemu korzeniowego, a przez to zwiększenie ryzyka wykrotu. Takim czynnikiem może
być trwające wiele lat wydeptywanie gleby wokół drzewa, co utrudnia rozwój korzeni i w efekcie
powoduje ich zamieranie. Czynnikiem zwiększającym ryzyko upadku może być również obcięcie
części systemu korzeniowego.
MS
Rys. 5 Częste lub ciągle użytkownie otoczenia drzewa, ocena na bazie obserwacji i wywiadów.
5
EKSPOZYCJA NA WIATR jest kolejnym ważnym czynnikiem stabilności drzewa.
MS
Rys.6 Ekspozycja na wiatr: po stronie lewej drzewo wyeksponowane, po prawej całkowicie osłonięte
W przypadku występowania rozkładu lub innych cech zwiększających ryzyko, drzewa
wyeksponowane i narażone na podmuchy wiatru złamią się szybciej niż te, które są od tego wiatru
osłonięte przez inne drzewa lub budynki. W przypadku wyeksponowania na wiatr czynniki takie, jak
ograniczenia rozwoju korzeni, pochylenie, odległość odcięcia korzeni od pnia, maja większe
znaczenie dla zwiększenia ryzyka wywrócenia się drzewa niż w przypadku drzew osłoniętych od
wiatru.
Wyłamania mogą dotyczyć różnych części drzewa; systemu korzeniowego, pnia lub gałęzi i
różne mogą być ich skutki, dlatego też poszczególne symptomy i ich waga oceniane są w odniesieniu
każdej z tych części. Są to przede wszystkim wady budowy i oznaki chorób, rozmiar części drzewa,
którego konstrukcja jest osłabiona lub zaawansowanie choroby. Prawdopodobieństwo rozłamania
uzależnione jest również od predyspozycji gatunkowych, takich jak twardość, elastyczność i kruchość
drewna, żywiczność, skłonność gatunku do tworzenia słabych rozwidleń, skłonność do tworzenia form
wielopniowych. Osłabienie statyki drzewa powodowane jest również przez choroby grzybowe,
bakteryjne i wirusowe. Uszkodzenia mechaniczne korzeni są zazwyczaj bagatelizowane a zakryte
umożliwiają patogenom, głównie grzybom rozkładającym drewno, swobodnie wniknięcie i przez ich
działalność osłabiają stabilność drzewa.
Ocena WAD BUDOWY istotnych dla statyki drzewa powinna obejmować sprawdzenie
wszystkich części drzewa poczynając od korzeni aż do korony.
6
W części dotyczącej systemu korzeniowego znajdują się informacje o symptomach rozkładu
korzeni, owocnikach grzybów, uszkodzeniach korzeni lub oznak ich osłabienia, takich jak pęknięcia
lub podniesienie gleby w sąsiedztwie pnia.
Poza stwierdzeniem faktu obecności rozkładu w odziomku i na pniu możliwe jest często
zidentyfikowanie gatunku grzyba i określenie szybkości rozkładu jaki powoduje. Poza otwartym
rozkładem możliwa jest identyfikacja cech sugerujących rozkład ukryty, takich jak przykładowo
opuchlizna pnia. Również cechy takie jak zakorek powinny być badanie uważnie, ponieważ często w
ich obrębie tworzy się rozkład. Zakorek tworzy się pomiędzy konkurencyjnymi przewodnikami u
nasady pni albo korony gdzie w związku z ciągłym wzrostem tkanek pomiędzy przewodnikami
powstaje przestrzeń często zainfekowana grzybami o osłabionej mechanicznie strukturze. Zakorki
mogą również występować także w rozwidleniach konarów.
Zazwyczaj osoba oceniająca drzewa może łatwo zidentyfikować symptomy mówiące o
obecności zgnilizny lub postępującego procesu rozkładu poprzez dokładne oględziny. Rozległość
zgnilizny wewnątrz pnia jest jednym z głównych czynników zwiększających prawdopodobieństwo
upadku. Na tej podstawie podejmuje również decyzję, czy prawidłowa i wiarygodna ocena zagrożenia
wymaga dodatkowego sprawdzenia stopnia rozkładu drewna wewnątrz pnia drzewa. Badanie stopnia
wewnętrznego ukrytego rozkładu drewna odbywa się z zastosowaniem specjalistycznych urządzeń
takich jak rezystograf lub impulshammer.
W przypadku, gdy to jest konieczne, należy zarekomendować ZABIEGI minimalizowania
ryzyka, których zastosowanie może być alternatywą dla wycięcia zagrażającego drzewa. Zabiegi te
mogą obejmować przykładowo zmniejszenie obciążenia wiatrem, zmniejszenie ciężaru lub korektę
korony, wykonanie zabiegów technicznych jak wiązania w koronie. Minimalizowanie zagrożeń może
również polegać na usunięciu celu lub zmniejszeniu intensywności użytkowania poprzez ogrodzenie
drzewa lub przekierowanie ruchu.
Ciecie drzew jako zabieg minimalizowania ryzyka powinno być stosowane w ostateczności.
Przykładowo podkrzesywanie koron drzew jest źródłem licznych problemów. Poza powstawaniem
rozległych ran, w których z czasem rozwija się rozkład powodujący zwiększenie ryzyka złamania
drzewa, podkrzesywanie wydłuża drogi transportu między korzeniami a koroną i przez to osłabia
żywotność drzewa i skraca rokowania życia.
7
MS
Rys.7 W tym przypadku możliwe jest minimalizowanie ryzyka przez usunięcie/przestawienie celu na które
może drzewo upaść. Przestawienie urządzeń zabawowych zmniejsza ryzyko powstania szkód powodowanych przez
drzewo.
MS
Rys.8 Zabiegiem minimalizowania ryzyka może być również ogrodzenie drzewa lub zamkniecie parku
Ogłowienie natomiast niszczy pokrój drzewa i skraca rokowania jego życia. Uszkodzenie w
tak dużym stopniu powoduje brak zdolności odbudowania korony przez drzewo i w konsekwencji
jego obumarcie. Jak wspomniano powyżej powodem niepotrzebnych cięć często jest eliminowanie
zagrożeń. Cięcia jednak w perspektywie czasu zwiększa ryzyko wyłamywania konarów i złamania
pnia wśród drzew.
W przypadku spodziewanych porywistych wiatrów zabiegiem minimalizowania ryzyka jest
zamknięcie parku czy jego fragmentu. Jednak upadek konaru lub złamanie drzewa może wydarzyć się
również w bezwietrzną pogodę. Znane jest zjawisko letniego obłamywania się zdrowych konarów w
8
bezwietrzne, upalne popołudnia (summer branch drop). Prawdopodobnie związane jest to ze
zmianami turgoru i naprężenia wewnątrz pnia.
Wizualna ocena zagrożeń powodowanych przez drzewa przeprowadzana jest kompleksowo i
brane jest pod uwagę wiele czynników, które mogą mieć wpływ na zachwianie statyki. Proponowane
podejście umożliwia przeprowadzenia podstawowej diagnostyki i oceny ryzyka (przeglądu), np.
drzew przydrożnych w długich szpalerach. W przypadku konieczności wykonania bardziej
zaawansowanego monitoringu - specjalistycznej diagnostyki i oceny ryzyka, badanie wykonywane
jest z użyciem sprzętu na wytypowanych w czasie przeglądu drzewach przez specjalistę (Suchocka
2013).
MS
Rys.9 Jeżeli minimalizowanie ryzyka jest niemożliwe rozwiązaniem może być pozostawienie świadka
(stojącego fragmentu drzewa) lub ścięcie drzewa i złożenie. Drzewo takie ma wiele walorów (edukacyjne, estetyczne) i
pełni wiele funkcji przyrodniczych. Na zdjęciu przykład pięknego pomnika przyrody złożonego przy ścieżce
edukacyjnej w miejskim lesie.
Fachowa ocena eksperta pozwala na wskazanie priorytetów i zakresu działań mających na
celu minimalizowanie i unikanie sytuacji w której drzewa stanowią zagrożenie, a w efekcie możliwość
planowania nakładów na pielęgnację i ograniczenie koniecznych środków. Natomiast zastosowanie
prezentowanej metody pozwala na stopniowe eliminowanie zagrożeń powodowanych przez drzewa
ale również problemów fitosanitarnych drzewostanów miejskich.
9
Literatura
Coder K. D. 1996: Construction Damage Assessment Trees and Sites. University of Georgia.
Hayes E.2002; Tree Risk Assessment & Tree Mechanics, Arborist News, nr 6, Vol.11 str. 33-39
Johnstone D.M. Ades P. K., Moore M. G. Ian W. 2002: Predicting Wood Decay in Eucalypts Using
an Expert System and the IML-Resistograph Drill Smith Journal of Arboriculture.
Kosmala M., Rosłon-Szeryńska E., Suchocka M., 2009: Metoda oceny kondycji drzew z
uwzględnieniem bezpieczeństwa i uszkodzeń mechanicznych. IGPIM, Warszawa.
Mattheck C, Breloer H. 1994: The Body Language of Trees. A Handbook for Failure Analysis.
HMSO, London, UK. 240 pp.
Shigo A. 1979: Modern arboriculture: A systems approach to the care of trees and their associates.
Shigo and Trees Associates LLC., New Hampshire.
Smiley E.T., Fraedrich B.R., 1993: Hazardous Tree Evaluation and Management. Bartlett Tree
Research Laboratories. Charlotte, NC., 36.[w:] Jak zachować aleje Poradnik ochrony drzew
przydrożnych dla urzędnika i obywatela. Drogi dla Natury.Fundacja EkoRozwoju, Wrocław.
Szczepanowska H.B. 2010: Drzewa przydrożne a bezpieczeństwo ruchu
Suchocka M. 2010: Wpływ warunków siedliskowych na żywotność drzew na terenie budowy. Praca
doktorska w Katedrze Architektury Krajobrazu WOiAK, Warszawa.
Suchocka M. 2012 Diagnostyka zagrożenia powodowanego przez drzewa Aleje podręcznik
użytkownika Jak dbać o drzewa żeby nam służyły? Drogi do Natury, s. 47-84
Niniejszy materiał został opublikowany dzięki dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Za jego treśd odpowiada wyłącznie Uniwersytet Warszawski.
10