k.sleziak dok - Uniwersytet Pedagogiczny

Transkrypt

UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY
im. Komisji Edukacji Narodowej
WYDZIAŁ HUMANISTYCZNY
INSTYTUT HISTORII I ARCHIWISTYKI
KATARZYNA ŚLEZIAK
STAROSTWO POWIATOWE W ŻYWCU 1867-1914
Praca doktorska napisana pod kierunkiem
prof. dr hab. Kazimierza Karolczaka
dr Konrada Meusa
Kraków 2016
SPIS TREŚCI
Wstęp ............................................................................................................................... 4
Rozdział 1. Struktura administracyjna Galicji w dobie autonomii ............................ 19
1. 1. Galicja w latach 1772 – 1867 ..................................................................... 19
1. 2. Galicja po 1867 r. ........................................................................................ 29
1. 3. Ziemia żywiecka ........................................................................................ 34
1. 4. Struktura administracyjna starostwa .......................................................... 39
1. 5. Nadzór starostwa powiatowego nad pracą gmin ........................................ 47
Rozdział 2. Społeczeństwo powiatu żywieckiego ............................................ 63
2. 1. Struktura demograficzna ............................................................................. 63
2. 2. Struktura narodowościowa .......................................................................... 67
2. 3. Struktura wyznaniowa................................................................................. 70
2.3.1. Powiat w strukturach Kościoła rzymskokatolickiego .................. 72
2.3.2. Mniejszość o wyznaniu mojżeszowym ........................................ 77
2.3.3. Ewangelicy ................................................................................... 84
2.3.4.Grekokatolicy……………………………………………………..86
2. 4. Emigracja zarobkowa z obszaru Żywiecczyzny ........................................ 88
Rozdział 3. Życie kulturalne ................................................................................ 100
3. 1. Działalność stowarzyszeń ........................................................................ 100
3.1.1. Towarzystwo Gimnastyczne Sokół ............................................ 115
3.1.2. Drużyny skautowe ....................................................................... 126
3. 2. Życie kulturalne. ...................................................................................... 130
3.2.1. Imprezy kulturalne ...................................................................... 130
3.2.2. Arcyksiążęcy dwór w Żywcu ...................................................... 134
Rozdział 4. Służba zdrowia ................................................................................. 146
4. 1. Nadzór nad personelem medycznym oraz zakładami leczniczymi .......... 146
4.1.1. Szpital powszechny w Żywcu ..................................................... 151
4.1.2. Akuszerki .................................................................................... 158
4. 2. Szczepienia i walka z epidemiami ............................................................ 164
Rozdział 5. Szkolnictwo ......................................................................................... 175
5. 1. Szkolnictwo w Galicji ............................................................................... 175
5. 2. Rada Szkolna Okręgowa w Żywcu .......................................................... 176
5. 3. Rodzaje szkół działających w powiecie żywieckim ................................. 181
5.3.1. Szkoły ludowe ............................................................................. 181
5.3.2. Szkoła Realna w Żywcu .............................................................. 209
Rozdział 6. Gospodarka powiatu żywieckiego................................................. 236
6. 1. Uwarunkowania komunikacyjne............................................................... 236
6. 2. Rolnictwo .................................................................................................. 245
6. 2. Przemysł .................................................................................................... 264
6. 4. Handel ....................................................................................................... 281
Zakończenie............................................................................................................... 289
Spis tabel ....................................................................................................................... 296
Spis zdjęć ...................................................................................................................... 300
Spis załączników........................................................................................................... 302
Załączniki…………………………………………………………………………….. 304
Bibliografia ................................................................................................................ 384
Wstęp
Sytuacja wewnętrzna oraz uwarunkowania międzynarodowe doprowadziły
w XVIII stuleciu do upadku Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Jej ziemie zostały
rozdarte pomiędzy trzy ościenne państwa, z których każde w zupełnie inny sposób
odnosiło się do tych nowo - zagarniętych prowincji. Monarchia austriacka dzięki
udziałowi w pierwszym oraz trzecim rozbiorze1 zajęła znaczną część Rzeczpospolitej,
nazywaną odtąd Królestwem Galicji i Lodomerii. Kolejni władcy dokładali wszelkich
starań, by przyłączone ziemie scaliły się możliwie szybko i skutecznie z resztą kraju nie tylko pod względem kulturowym, ale także społeczno-politycznym i gospodarczym.
W związku z tym, systematycznie zmieniała się struktura administracyjna prowincji:
tworzono nowe jednostki, zmieniano ich wielkość, granice, lokalizację głównych siedzib,
a także ich wzajemną zależność. Sytuacja ustabilizowała się dopiero po roku 1867.
Nastąpiło to wraz z przebudową państwa w monarchię dualistyczną i wprowadzeniem
autonomii w Galicji. Ustalono wówczas, że wszelkie kwestie administracyjne będą
w kompetencji Namiestnika i Namiestnictwa we Lwowie oraz 74 nowopowstałych
urzędów powiatowych2, w tym również w Żywcu3.
Głównym celem pracy jest zbadanie tego, jak lokalne władze oraz mieszkańcy
powiatu żywieckiego odnaleźli się w nowej sytuacji społeczno-politycznej oraz w jaki
sposób odnieśli się do możliwości współdecydowania o najbliższym otoczeniu.
Rozważania te są pierwszym krokiem na drodze do bliższego poznania kierunku rozwoju
powiatu żywieckiego i to nie tylko pod względem gospodarczym, ale również społeczno
– oświatowo – kulturalnym. Ponadto stanowią próbę zrozumienia zmian jakie zaszły
w jego funkcjonowaniu na przestrzeni trwającej blisko pół wieku autonomii oraz ich
konsekwencji – również tych daleko idących, odczuwalnych wciąż, mimo upływu lat,
nawet na początku XXI w. Należy więc zwrócić szczególną uwagę na sposób rozwiązania
W pierwszym rozbiorze Austria uzyskała znaczną część południa Polski, opartą o Karpaty czyli część
województwa krakowskiego z Księstwami Oświęcimskim i Zatorskim, część województwa
sandomierskiego, województwo ruskie, ale bez ziemi chełmskiej oraz skrawki województw lubelskiego,
bełskiego, wołyńskiego oraz podolskiego. W trzecim rozbiorze zdobyła ponadto pozostałą część
województwa krakowskiego, sandomierskiego, lubelskiego, a także część ziemi chełmskiej, województwa
podlaskiego, mazowieckiego oraz wołyńskiego, S. Kutrzeba, Historia ustroju Polski w zarysie t. IV, Lwów
1920, s. 136.
2
W latach 1867-1914 liczba powiatów uległa niewielkiej zmianie, które zostały szczegółowo
przedstawione w załączniku nr 1.
3
Rozporządzenie Ministerstwa Stanu z dnia 12 stycznia 1867względem reform administracji politycznej w
Królestwie Galicji wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwami Oświęcimskim i Zatorskim, s. 31.
1
4
istotnych kwestii, które umożliwiły jego rozwój m.in. na: podjęcie wysiłku alfabetyzacji
lokalnego społeczeństwa, nadzór nad służbą zdrowia, poczynione inwestycje
gospodarcze lub ich ewentualny brak, czy wreszcie zagadnienia związane z budzeniem
świadomości społecznej samych mieszkańców, o czym świadczy chociażby działalność
licznych stowarzyszeń czy organizacji. Nie należy zapominać o tym, że oprócz dobrych
i pożądanych zmian jakie zachodziły na ziemi żywieckiej, mieszkańcy powiatu borykali
się również z wieloma problemami. Dużym niepokojem napawała postępująca emigracja
zarobkowa ludzi młodych, spowodowana skomplikowaną sytuacją gospodarczą, nie
tylko w samym powiecie, uchodzącym mimo wszystko za dość dobrze rozwinięty, ale
i w całej prowincji.
W dotychczasowych badaniach nad historią powiatu, lokalni badacze – bardzo
często amatorzy – preferują dwie drogi w sposobie omówienia dziejów tego obszaru
w XIX stuleciu. Pierwsza z nich polega na przedstawieniu tylko i wyłącznie historii
samego miasta Żywca. Ma ono pewne uzasadnienie ze względu na fakt, iż Żywiec
od wieków stanowił centrum życia regionu. Zwrócił na to uwagę m. in. Józef Łepkowski,
który w 1853 r. pisał: Jordanów tedy, Żywiec i między nimi położona wieś Sucha są to
główne punkta, gdzie skupia się życie Góralów. Stąd dopiero (…) rozstrzelają się
promienie handlu i wędrówek góralskich do Krakowa, Tarnowa i Sącza4. Druga droga,
dla odmiany stanowi próbę stworzenia monografii konkretnej gminy albo nawet małej
miejscowości, w której uwaga skoncentrowana jest tylko na wybranym obszarze. W obu
przypadkach historia XIX w. siłą rzeczy jest marginalizowana, stanowi bowiem tylko
niewielki wycinek czasu i najczęściej mieści się zaledwie w kilkustronicowym,
lapidarnym opisie, tudzież w kilku akapitach lub niewielkich wzmiankach. Brakuje
natomiast całościowego ujęcia historii powiatu i to nie tylko tej XIX-wiecznej.
W związku z powyższym, niniejsza praca stawia sobie za cel przedstawienie
rozwoju powiatu żywieckiego w dobie autonomicznej, również w ujęciu całościowym,
nie tylko z punktu widzenia samego miasta, ale także i mniejszych miejscowości, które
wchodziły w skład powiatu, poprzez pryzmat zależności jakie łączyły miasto i gminy
wiejskie. Oczywistym jest bowiem, iż wpływ miasta jako siedziby organów władzy
rządowej i samorządowej oraz licznych organizacji, był niezaprzeczalny, ale nie należy
marginalizować znaczenia mniejszych jednostek i skupiać się tylko i wyłącznie na
J. Łepkowski, Notatki z podróży archeologicznej po Galicji. Obwód wadowicki, [w:] Romantyczne
wędrówki po Galicji, oprac. A. Zieliński, Wrocław 1987, s. 347.
4
5
ekspansji miasta wobec otaczających go wsi i przysiółków. Dla lepszego, przede
wszystkim dokładniejszego, poznania historii powiatu żywieckiego w czasach zaboru
austriackiego, niezbędne okazuje się nie tylko porównanie go z powiatami ościennymi:
bialskim, myślenickim i wadowickim, ale także spojrzenie na niego przez pryzmat
sytuacji społeczno-politycznej i kulturowej, w jakiej znajdowała się cała ówczesna
Galicja. Dzięki temu łatwiej uniknąć pułapki myślowej, która często badaczowi zbyt
mocno sugeruje by ów powiat traktować jako swoiste „centrum świata”. Innymi słowy
należy pamiętać, iż powiat żywiecki w interesującym okresie był jednym
z kilkudziesięciu powiatów w Galicji, a tym samym zaledwie niewielkim elementem
wielkiej machiny administracyjnej i podobnie jak inne powiaty podlegał ogólnym
tendencjom oraz dyrektywom płynącym z Wiednia oraz Lwowa. Nie można więc
opisywać jego historii w oderwaniu od sytuacji panującej w całej prowincji,
równocześnie jednak pamiętając o jego specyfice wynikającej m.in. z ukształtowania
terenu, wcześniejszej historii czy uwarunkowań gospodarczych, w tym klimatycznych,
ale także świadomości społecznej ludzi, którzy mieszkali na jego obszarze.
Praca koncentruje się na okresie autonomicznym czyli latach 1867-1914, gdyż
taka cezura jest istotna dla konstrukcji pracy. Wybuch I wojny światowej całkowicie
zmienił sytuację w Galicji, a tym samym sposób funkcjonowania jej jednostek
terytorialnych jakimi były powiaty. Słusznym wydaje się więc stwierdzenie, iż
omówienie sytuacji w powiecie w czasach I wojny, równałoby się kompletnej zmianie
wyznaczonych celów pracy i w opinii autorki jest tematem na samodzielną pracę.
Stan badań nad wybraną tematyką jest dość ograniczony, ponieważ w dostępnej
literaturze nie ma wielu prac ujmujących w sposób całościowy dzieje powiatu, a już
szczególnie w XIX stuleciu. Natomiast historia Galicji budzi o wiele większe
zainteresowanie. Wobec tego najpierw należy przyjrzeć się historii całej prowincji,
w ramach której funkcjonował przecież powiat żywiecki. Warto zapoznać się
z klasycznymi już dzisiaj pracami takich autorów jak Oswald Balzer, Stanisław
Grodziski, Henryk Wereszycki, Konstanty Grzybowski, Franciszek Bujak, Józef Buzek
czy Stanisław Kutrzeba. Badali oni historię Galicji z różnych perspektyw, wielokrotnie
podejmowali próby analizy rozmaitych, interesujących wątków, począwszy od kwestii
administracyjnych
i
gospodarczych,
poprzez
szkolnictwo,
aż
po
strukturę
6
demograficzną5. Dzięki temu możliwym jest spojrzenie na interesujące zagadnienia
w szerszej perspektywie. Jeszcze raz warto podkreślić, że wszystkie dyspozycje
wydawane przez rząd wiedeński czy Namiestnictwo we Lwowie dla poszczególnych
powiatów musiały być obowiązkowo realizowane także i w powiecie żywieckim.
Jak wspomniano wcześniej lokalni badacze, skupieni przede wszystkim wokół
dwóch towarzystw: Towarzystwa Miłośników Ziemi Żywieckiej6 oraz Towarzystwa
Naukowego Żywieckiego7, w pierwszej kolejności interesują się historią samego miasta,
poszczególnych jego budynków – zwłaszcza żywieckich kościołów oraz zamku, w tym
biografii kolejnych jego właścicieli8. Pierwszą próbę przedstawienia dziejów całej
Żywiecczyzny podjął już w 1859 r. Eugeniusz Janota w krótkiej pracy pt. Wiadomość
historyczna i jeograficzna o Żywiecczyźnie, kolejną zaś Włodzimierz Jagosz, pisząc
Dzieje miasta Żywca i Żywiecczyzny. Potem nastąpił długi zastój wydawniczy i dopiero
w 1997 r. ukazał się Rys historyczny od powstania miasta do 1918, autorstwa wieloletniej
dyrektor żywieckiego archiwum Zofii Rączki9. Ostatnią z tego typu pozycji jest wydana
w 2011 r. publikacja Hieronima Woźniaka Żywiecczyzna – popularny zarys dziejów,
która ma jednak charakter popularnonaukowy i uwzględnia nie tylko historię regionu, ale
także jego tradycje, obrzędy, stroje itp. Prócz tych kilku prac o charakterze całościowym
opublikowanych zostało jeszcze kilka monografii mniejszych miejscowości lub gmin np.
Łodygowic, Łękawicy czy Zarzecza. Ponadto w lokalnych wydawnictwach takich jak
„Karta Groni”, „Gronie” czy „Kalendarz Żywiecki” na bieżąco ukazują się różnego
S. Grodziski, Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji 1772-1848, Wrocław 1971; S. Kutrzeba,
Historia ustroju Polski w zarysie t. IV, Lwów 1917; H. Wereszycki, Historia Austrii, Wrocław 1986; H.
Wereszycki, Historia polityczna Polski 1864-1918, Wrocław 1990.
6
Towarzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej powstało w 1934 r. początkowo jako sekcja Miłośników
Żywiecczyzny działającej przy kole Towarzystwa Szkoły Ludowej. Jego działalność w okresie
międzywojennym była imponująca - zaangażowano się czynnie m.in. w powstanie Muzeum Ziemi
Żywieckiej, przeprowadzenie badań archeologicznych na szczycie Grojca, ale także w działalność
wydawniczą, czego doskonałym przykładem jest publikacja kroniki Andrzeja Komonieckiego, oraz
kwartalnika „Gronie”, do swojej działalności powróciło w 1958 r. http://www.tmzz.org.pl/zarys-dziejowtowarzystwa-bis,132.html
7
Podobną działalność prowadzi powstałe w 2005 r. Towarzystwo Historyczne Żywieckie, którego
działalności patronuje Polska Akademia Umiejętności w Krakowie, http://tnzzywiec.pl/historia/index.html
8
M. Perzyńska-Szczęsna, Władysław Stefan Kępiński. Wspomnienie (1877-1958), „Karta Groni” nr XXII,
Żywiec 2003; M. Miodoński, Budynek Banku Spółdzielczego w Rynku, „Kalendarz Żywiecki” 2006,Żywiec
2006; W. Loranc, Działalność Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na terenie Żywca 1893-1918, „Karta
Groni” nr XVIII, Żywiec 1995; I. Jeziorski, Okruchy bibliograficzne. Rabin – filozof – dr Nachman Hirsch
(Herman) Bau, „Karta Groni” nr XXII, Żywiec 2003; D. Firlej, Malarz żywieckiej socjety początku XX
wieku – Jan Kazimierz Olpiński, „Gronie” nr III, Żywiec 2007.
9
Z. Rączka, Franciszek Augustin – kronikarz żywiecki, [w:] „Gronie” nr III, Żywiec 2007; Listopad 1918
na Żywiecczyźnie, „Karta Groni” nr XVI, Żywiec 1991; Rudza – tajemnicza osada średniowieczna –
przedmieścia Żywca, „Gronie” nr V, Żywiec 2008; Żywiec. Rys historyczny od powstania miasta do 1918,
Żywiec 1997; Żywiec. Rys historyczny okres międzywojenny, Żywiec 1995; Żywiec. Rys historyczny.
Zabłocie od powstania osady do 1950 roku, Żywiec 2005.
5
7
rodzaju artykuły, poświęcone historii, tradycji i szeroko pojętej kulturze regionu. Zakres
tematyczny tych wydawnictw jest bardzo szeroki, począwszy od historii kapliczek
i przydrożnych figur, poprzez opisy charakterystycznej zabudowy czy rzemiosło
miejscowej ludności, aż po biografie osób związanych z ziemią żywiecką10. Problem
jednak stanowi fakt, iż jest to mimo wszystko wciąż ujęcie wybiórcze, które nie
przedstawia historii rozwoju całego powiatu, skupiając się tylko na poszczególnych
elementach jego życia.
Niniejsza praca składa się z analizy sześciu odrębnych zagadnień, które wspólnie
dają wielowymiarowy obraz zróżnicowanego rozwoju powiatu żywieckiego. Takie ujęcie
stało się możliwe dzięki wykorzystaniu materiałów źródłowych i literatury z różnych
okresów historycznych. Łączy ona spostrzeżenia XIX-wiecznych badaczy, spisane
z ówczesnego punktu widzenia, z informacjami współczesnych autorów patrzących
na galicyjskie problemy z perspektywy ponad stu lat. Wymienioną literaturę można
podzielić jeszcze na dwie dodatkowe kategorie. Pierwszą stanowią prace historyków
zajmujących się wybranym zagadnieniem w sposób całościowy, drugą natomiast prace
lokalnych autorów, poruszających wybrane elementy historii regionu. Kłopot stanowi
jednak fragmentaryczność ich zainteresowań, a w związku z tym, nadal pozostają liczne,
wciąż nieopisane i niezbadane zagadnienia z dziejów ziemi żywieckiej.
Wystarczy wspomnieć, iż kwestia formowania się samorządu galicyjskiego jest
zjawiskiem opisanym już dosyć szczegółowo przez autorów takich jak Witold Lewicki11,
Stanisław Grzybowski, a zbiory ustaw przygotowane przez Jana Rudolfa Kasparka12, czy
Jerzego Piwockiego stanowią bazę wyjściową do poznania mechanizmów jego działania.
Równocześnie ta interesująca sprawa, nadal nie została podjęta przez lokalnych badaczy
Żywiecczyzny, którzy samorządności gmin, nie poświęcili nawet jednego artykułu.
Dotychczas nikt nie zainteresował się w jaki sposób mieszkańcy gmin wiejskich powiatu
żywieckiego poradzili sobie z nieoczekiwaną dla nich odpowiedzialnością za własną
Do takich prac należą prace m.in. B. Rosiek, Drewniane budownictwo ludowe na Żywiecczyźnie,
„Gronie” nr VIII, Żywiec 2009; H. Woźniak, Gmina Łękawica. Zarys dziejów, Łękawica 2010; H.
Woźniak, Radziechowy. Monografia wsi, Radziechowy 2002, czy też wydawnictwo poświęcono
kościołowi św. Marka, Przywrócić pamięć. Kościół p.w. św. Marka Ewangelisty w Żywcu i znajdujący się
przy nim cmentarz, red. D. Firlej, P. Dyrlaga, Żywiec 2011.
11
W. Lewicki, Materiały do reformy gminnej w Galicji, Lwów 1888, a także F. Koneczny, Dzieje
administracji w Polsce, reprint wydania 1924, Warszawa 1999.
12
Zbiór ustaw i rozporządzeń administracyjnych w Królestwie Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem
Krakowskim obowiązujących t. I, red. J. R. Kasparek, Lwów 1884; Zbiór ustaw i rozporządzeń
administracyjnych w Królestwie Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim obowiązujących t.
II, red. J. R. Kasparek, Lwów 1884; Zbiór ustaw i rozporządzeń administracyjnych w Królestwie Galicji i
Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim obowiązujących t. III, red. J. R. Kasparek, Lwów 1884.
10
8
gminę. Problemy z którymi musieli się zmierzyć były wszak poważne by wymienić
najistotniejsze z nich, takie jak: analfabetyzm wśród wójtów i pracowników gminy, a co
z tym związane brak kompetentnych urzędników zwłaszcza w małych gminach. Ponadto,
niedostosowanie warunków pracy do wymaganych obowiązków, nieznajomość
przepisów, ale także dopiero budząca się świadomość społeczna i polityczna
mieszkańców, którzy nie zawsze rozumieli istotę znaczenia instytucji samorządowych.
Większym zainteresowaniem cieszą się natomiast zagadnienia związane z życiem
kulturalnym powiatu, zwłaszcza z działalnością stowarzyszeń, z których najlepiej opisane
jest Towarzystwa Gimnastyczne „Sokół”, które doczekało się już kilku sporych
artykułów oraz jednej dużej pracy autorstwa Jacka Kachela13. Podobne zainteresowanie
budzi działalność Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego – Oddziału Babiogórskiego14.
Natomiast opis rozwoju szeroko pojętej turystyki w Beskidzie Żywieckim podjął
w swojej pracy doktorskiej Janusz Ślusarczyk15.
W XX w. jak również obecnie kwestia szkolnictwa galicyjskiego nadal budziła
zainteresowanie licznego grona badaczy. Szeroko omawiali ją między innymi Julian
Dybiec16, Stefan Możdżeń17, Jerzy Semków18, a także Kazimierz Wojciechowski19.
Szkolnictwo galicyjskie i jego problemy interesowały także Ryszarda Wroczyńskiego 20,
Czesława Majorka21 czy Czesława Chrząszcza skupiającego się wokół pracy
duszpasterzy szkół średnich22. W innym aspekcie zagadnienie to badał Andrzej
Kazimierz Banach, który podjął się prześledzenia losów młodzieży włościańskiej
studiującej w Uniwersytecie Jagiellońskim23. Szkolnictwo galicyjskie stało się także
tematem licznych konferencji m.in. międzynarodowej konferencji historyczno –
pedagogicznej zorganizowanej w dniach 27-29.04.1995 r. przez Instytut Pedagogiki
J. Kachel, Sokoli marsz, Żywiec 2010.
A. Hołowiński, B. Kocoń, W. Miodowicz, R. Niemczyk, S. Sowiński, Pamiętnik Oddziału
Babiogórskiego Polskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego z lat 1905-1980, Żywiec 1980.
15
Praca Janusza Ślusarczyka to: Dzieje polskiej eksploracji i turystyki w Beskidzie Żywieckim do roku 1918.
16
J. Dybiec, Finansowanie nauki i oświaty w Galicji 1860-1918, Kraków 1979.
17
S. Możdżeń, Reformy szkoły średniej w Galicji w latach 1884-1914, Kielce 1989 czy Historia
wychowania 1795-1918, Kielce 2000.
18
J. Semków, Polityka szkolna władz w poglądach społeczeństwa polskiego w Galicji, Wrocław 1973.
19
K. Wojciechowski, Oświata ludowa 1863-1905 w Królestwie Polskim i Galicji, Warszawa 1954.
20
R. Wroczyński, Dzieje oświaty polskiej 1795-1945, Warszawa 1987.
21
Cz. Majorek, System kształcenia nauczycieli szkół ludowych w Galicji doby autonomicznej, Wrocław
1971, Historia utylitarna i erudycyjna: szkolna edukacja historyczna w Galicji 1772-1918, Warszawa 1990.
22
Cz. Chrząszcz, Wychowawcy elit. Działalność katechetów galicyjskich szkół średnich w latach 18671918, Kraków 2015.
23
A. K. Banach, Kariery zawodowe studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego pochodzenia chłopskiego z
lat 1860/1861-1917/1918, Kraków 2009 oraz A. K. Banach, Młodzież chłopska na Uniwersytecie
Jagiellońskim w latach 1860/1861-1917/1918, Kraków 1997.
13
14
9
Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, której pokłosiem jest kilkutomowa seria
dotycząca najważniejszych aspektów historii politycznej, społecznej i gospodarczej
prowincji
zatytułowana
Galicja
i
jej
dziedzictwo.
Zagadnieniom
edukacji
i szkolnictwa poświęconych zostało kilka tomów z serii m.in. Nauczyciele galicyjscy, red.
A. Meissnera; Nauka i oświata, red. A. Meissnera i J. Wyrozumskiego; czy Myśl
edukacyjna w Galicji 1772-1918, red. A. Meissnera i Cz. Majorka. Celem jaki stawiali
sobie historycy i pedagodzy uczestniczący w tej konferencji było m.in.: rozpoznanie
obecnego stanu badań nad dziejami szeroko rozumianej myśli edukacyjnej w Galicji (…)
oraz konfrontacja polskiego dorobku w tym zakresie z dorobkiem badawczym
zagranicznych środowisk naukowych krajów, które niegdyś wchodziły w skład monarchii
habsburskiej24.
Kwestia szkolnictwa galicyjskiego, jak widać była i wciąż jest zagadnieniem
często omawianym w historiografii zarówno w XIX jak i w XX w. Doczekała się nawet
specjalnie przygotowanego zestawienia bibliograficznego pt. Bibliografia dziejów
oświaty i wychowania w Galicji 1772-1918 red. Andrzej Meissner i Stefan Możdżeń
wydanego w Rzeszowie w 1992 r. W publikacji tej przedstawiono dorobek piśmiennictwa
poświęconego szkolnictwu i oświacie galicyjskiej, począwszy od pojawienia się
pierwszych tego typu publikacji, aż po rok 1990 – łącznie z różnego typu opracowaniami
– monografiami, pracami zbiorowymi, artykułami czy czasopismami pedagogicznymi,
publikowanymi już od wieku XIX.
Niestety, tego samego nie można powiedzieć o historii szkolnictwa na terenie
powiatu żywieckiego, gdyż zagadnienie to nie zostało dotąd dokładnie omówione.
W wieku XIX nie pojawiła się ani jedna praca, która zostałyby poświęcona tej tematyce,
a współcześni autorzy interesowali się tym zagadnieniem, ale w typowym dla siebie
monograficznym ujęciu czyli poprzez opisanie historii poszczególnych szkół25.
Sztandarowym przykładem takiego sposobu dokumentowania jest historia Szkoły
Realnej powstałej w 1904 r., która w chwili obecnej funkcjonuje jako Liceum
Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika26. Jedynym z ważniejszych artykułów,
Cz. Majorek, Oblicza historiografii oświatowo – pedagogicznej Galicji [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t.
VIII. Myśl edukacyjna w Galicji 1772-1918, Rzeszów 1996, s. 8.
25
H. Woźniak, Zarys dziejów Szkoły Podstawowej nr 5 im. Hugona Kołłątaja w Żywcu, [w:] „Gronie” nr
X, Żywiec 2010; H. Woźniak, Aleksandra Tournelle. Kierowniczka Szkoły Powszechnej Żeńskiej w Żywcu
w latach 1897-1929, „Karta Groni” nr XXII, Żywiec 2003.
26
S. Jeziorska – Janikowa Stanisława, Szkoła i ludzie. Okres galicyjski do 1918 roku [w:] Księga
Pamiątkowa Szkoły Realnej, Państwowego Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja
Kopernika w Żywcu, Żywiec 1959; S. Janik, J. Janik, Szkoła Realna i Państwowe Gimnazjum w Żywcu w
24
10
którego autor - Hieronim Woźniak - w szerszy sposób omawia kwestię oświaty w regionie
są Szkice do dziejów oświaty ludowej na Żywiecczyźnie do 1914 roku, opublikowane
w „Kalendarzu Żywieckim”.
Kolejne ważne zagadnienie podjęte w pracy stanowi sposób funkcjonowania
służby zdrowia na terenie powiatu. Ta kwestia również nie stała się przedmiotem
większego zainteresowania ze strony lokalnego grona badaczy27. Nie ma nawet jednej
pracy uwzględniającej np. nadzór starostwa nad personelem medycznym (akuszerki,
lekarze, weterynarze), zakładami leczniczymi i dobroczynnymi, czy walką z epidemiami,
będącymi przecież nieodłącznym elementem ówczesnego życia. Jedyną z nielicznych,
które poruszają wspomniane zagadnienie jest ta autorstwa Bożeny Urbanek, omawiająca
losy żywieckiej apteki „Pod Boską Opatrznością”28. W związku z niedostatkiem innych
publikacji tego typu, należy sięgnąć przede wszystkim do publikacji Piotra Franaszka29,
w których znajdują się istotne informacje m.in. na temat działania żywieckiego szpitala.
Wobec zauważonych niedostatków w literaturze dotyczącej XIX-wiecznej historii
powiatu, zupełnie nie dziwi także brak nowych prac, które omawiałyby sytuację
gospodarczą powiatu. W związku z tym po raz kolejny informacji należy szukać
w pozycjach dotyczących ogólnej sytuacji gospodarczej całej prowincji. Jako
najistotniejsze należy wspomnieć m.in. publikacje ukazujące się na łamach lwowskich
„Wiadomości statystycznych o stosunkach krajowych”, czy prace autorów takich jak:
Tadeusz Pilat, Artur Benis30, wspomniani wcześniej Franciszek Bujak i Józef Buzek, ale
także Aleksander Szczepański31, Tadeusz Rutowski, Wojciech Saryusz - Zaleski32,
Wacław Kawecki33, czy wreszcie autorów współczesnych jak chociażby Krzysztof
Broński. Wobec niewielkiej liczby publikacji poruszających zagadnienia historii
latach 1904-1945, [w:] 90 lat Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Żywcu, oprac.
Krystyna Bury, Żywiec 1994.
27
Wyjątkiem jest krótki artykuł poświęcony Wiktorowi Idzińskiemu – jednemu z pomysłodawców
żywieckiego szpitala i jego wieloletniemu dyrektorowi, W. Mirocha, R. Mołdysz, Słów kilka o Wiktorze
Idzińskim, [w:] Przywrócić pamięć. Kościół p.w. św. Marka Ewangelisty w Żywcu i znajdujący się przy nim
cmentarz, red. D. Firlej, P. Dyrlaga, Żywiec 2011.
28
B. Urbanek, Apteka Pod Boską Opatrznością w Żywcu, Łódź 2012.
29
Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji. Zdrowie Publiczne w Galicji w
dobie autonomii, Kraków 2001, oraz Zdrowie publiczne w Galicji, Kraków 2002.
30
A. Benis, Przemysł galicyjski a Austria, Kraków 1917.
31
A. Szczepański, Przemysł żelazny Galicji i warunki jego rozwoju, Lwów 1916 oraz Stan wytwórczości
górniczej i przemysłowej w Galicji w roku 1910, Lwów 1912.
32
W. Saryusz- Zaleski, Dzieje przemysłu w b. Galicji, Kraków 1930.
33
W. Kawecki, Lasy Żywiecczyzny. Ich teraźniejszość i przeszłość, Kraków 1939.
11
gospodarczej regionu34, trudno zrozumieć brak wydania pracy doktorskiej Marty Tylzy –
Janosz, która w sposób ciekawy i przede wszystkim fachowy, w oparciu o liczne
archiwalia omówiła działalność gospodarczą Habsburgów, a zwłaszcza funkcjonowanie
instytucji przez nich powołanej czyli Dyrekcji Dóbr Żywieckich 35. Praca ta nadal
pozostaje w depozycie Muzeum Miejskiego w Żywcu i jest znana zaledwie nielicznemu
gronu, podczas gdy Habsburgowie jako właściciele dużego majątku w regionie, mieli
niewątpliwy duży wpływ na kształtowanie ówczesnej gospodarki całego powiatu.
Podobnie zostało potraktowane zagadnienie emigracji zarobkowej, jaka miała miejsce
w powiecie. Ukazały się zaledwie dwa artykuły, które odnoszą się do tej kwestii36.
W tym samym czasie zainteresowanie skalą i kierunkami emigracji mieszkańców Galicji
jest coraz większe, piszą o tym w niedawno opublikowanych pracach Małgorzata
Szejnert37 czy Martin Pollack38.
Podstawą badań w oparciu o które powstała praca była przede wszystkim
kwerenda archiwalna. Za jedną z bardziej udanych należy uznać tą przeprowadzoną
w Archiwum Narodowym w Krakowie, w którym znajduje się obszerny zespół CesarskoKrólewskiego Starostwa Powiatowego w Żywcu 1867-1918. Jest on kopalnią wiedzy
o powiecie żywieckim w dobie autonomicznej, zawierającym dokumenty tworzone
zarówno przez urzędników starostwa, wydziału powiatowego, naczelników gmin, jak
i zwykłych mieszkańców skarżących się na opieszałość urzędników lub sygnalizujących
istnienie poważnych w ich mniemaniu problemów. Szczególne zainteresowanie budzą
dokumenty powstałe w związku z organizacją wyborów do rad gminnych i zwierzchności
gminnych, bowiem z racji braku szczegółowych opracowań na ten temat, są one ważnym
źródłem wiedzy o funkcjonowaniu instytucji samorządowych w powiecie. Podobne
znaczenie ma dokumentacja związana z nadzorem nad szeroko pojętą służbą zdrowia,
czyli pracą lekarzy, akuszerek, szpitala powszechnego czy przeciwdziałania epidemii.
Zwłaszcza wobec braku takowej dokumentacji w żywieckim archiwum, w którym ze
względu na wcześniejsze niewłaściwe przechowywanie i zabezpieczenie zbiorów, tylko
Do takich prac możemy zaliczyć m.in.: A. Spyra, Browar w Żywcu, Żywiec 1996; Z. Drobisz,
Kopalnictwo rud żelaza dla huty Węgierska Górka, „Karta Groni” nr XIII, Żywiec 1985; W. Mirocha,
Flisactwo. Komunikacja i handel w dorzeczu Soły, „Gronie” nr VIII, Żywiec 2009.
35
M. Tylza – Janosz, Działalność gospodarczo – społeczna Habsburgów w dobrach żywieckich w XIX i
XX wieku – maszynopis pracy doktorskiej, Kraków 2009.
36
P. Rypień , Emigracja z Żywiecczyzny do Ameryki przed 1914 r. „Gronie” nr XIII, Żywiec 2013; J.
Kachel, Do Ameryki za chlebem – dawna emigracja górali i nie tylko, „Gronie” nr VIII, Żywiec 2009.
37
M. Szejnert, Wyspa klucz, Kraków 2009.
38
M. Pollack, Cesarz Ameryki. Wielka ucieczka z Galicji, Wołowiec 2011.
34
12
niewielka część dokumentów szpitala powszechnego z lat 1905-1945 nie uległa
zniszczeniu.
Prócz szczegółowej kwerendy w archiwum krakowskim badania przeprowadzono
także we wszystkich lokalnych instytucjach posiadających zbiory z okresu
autonomicznego. Jako pierwszą z nich należy wymienić Archiwum Państwowe
w Katowicach oddział w Żywcu, w którym istotnymi dla pracy okazały się zbiory
związane z rozwojem oświaty w regionie, a zwłaszcza dokumenty potwierdzające
działalność Rady Szkolnej Okręgowej. Kwerendą zostały objęte także dokumenty
znajdujące się w Muzeum Miejskim w Żywcu, gdzie z kolei w depozycie przechowywane
są m.in. „Teki Jänicha”, stanowiące ważne źródło wiedzy o działalności lokalnego
gniazda Towarzystwa Gimnastycznego Sokół oraz Drużyn Skautowych, których twórcą
był wspomniany wyżej Tadeusz Jänich. Człowiek zresztą niezwykle interesujący
i inspirujący, uznany za ojca harcerstwa na Żywiecczyźnie. Teki przez niego sporządzone
zawierają m.in. listy osób czynnie pracujących na rzecz obu organizacji, zdjęcia, wycinki
z prasy, ale także ręcznie przepisane dokumenty, które ilustrują działalność obu
towarzystw.
Kolejnym miejscem godnym zainteresowania był Wojewódzki Urząd Ochrony
Zabytków w Katowicach Delegatura w Bielsku – Białej, w którym znaleźć można
fachowe informacje o stanie zabytkowych budynków powstałych w powiecie w II
połowie XIX w. m.in. żywieckiej Sokolni czy budynku starostwa powiatowego. Pewnym
zaskoczeniem była udana kwerenda w cieszyński oddziale Archiwum Państwowym
w Katowicach. Zwłaszcza, iż zgodnie z ramami chronologicznymi wyznaczonymi
w pracy, Śląsk Cieszyński nie należał do Galicji, a tym samym poszukiwania mogły
okazać się bezowocne. Tymczasem okazało się, iż mimo istnienia granic, mieszkańcy
obu powiatów ze sobą współpracowali zwłaszcza wskutek działalności ogólnokrajowego
Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W jego ramach członkowie zarówno
z Żywiecczyzny, jak i Śląska Cieszyńskiego wspólnie organizowali liczne imprezy,
wydarzenia kulturalne, a także zbiórki funduszy np. na budowę „sokolni”
w Cieszynie. Kwerenda została przeprowadzona także w kilku innych polskich archiwach
m.in. w, Archiwum Diecezjalnym w Tarnowie, Archiwum Głównym Akt Dawnych
w Warszawie, ale także we lwowskim Centralnym Państwowym Archiwum
Historycznym Ukrainy, a także w Bibliotece Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii
Umiejętności. Dzięki kwerendzie w tym ostatnim udało się ustalić informacje, które
13
dotychczas pozostawały nieznane m.in. o planach uruchomienia w Żywcu końcem XIX
w. seminarium nauczycielskiego męskiego.
Nieoczekiwanym źródłem wiedzy o emigracji z powiatu żywieckiego okazało się
internetowe archiwum Ellis Island, w którym zostali zarejestrowani wszyscy imigranci
przybyli do Stanów Zjednoczonych począwszy od 1892 r. Dzięki temu stało się możliwe
wyszukanie blisko ośmiuset nazwisk XIX-wiecznych emigrantów z
powiatu
żywieckiego, a tym samym przypuszczalne oszacowanie skali zjawiska. Poszukiwania te
wiązały się jednak z licznymi trudnościami, które zostały szerzej omówione
w stosownym podrozdziale. Aczkolwiek trudności w przeprowadzonych badaniach
wynikły nie tylko w przypadku archiwum Ellis Island, ale i w pozostałych instytucjach,
gdyż dostępne materiały archiwalne obarczone były dużą niekompletnością. Wystarczy
przypomnieć brak części dokumentacji szpitala żywieckiego w archiwum żywieckim, ale
podobnie i w przypadku dokumentacji w krakowskim archiwum, która także z różnych
przyczyn nie zachowała się w dostatecznie dobrym stanie technicznym. Warto jednak
zauważyć, iż dokumentacja ta nie jest tylko bezosobowym sprawozdaniem z działalności
poszczególnych instytucji czy urzędów, ale znaczna jej część to pisma kierowane do
urzędników starostwa przez zwykłych mieszkańców powiatu, skarżących się na
problemy dla nich istotne. Dzięki czemu możliwym jest zwrócenie uwagi na trudności
jakie nękały powiat nie tylko z punktu widzenia urzędu, ale przede wszystkim tych,
których one bezpośrednio dotykały.
Istotnym źródłem wiedzy okazały się także różnorodne materiały statystyczne,
bez których nie byłoby możliwe dokonanie badań porównawczych powiatu żywieckiego
z sąsiednimi powiatami i obszarem całej prowincji. Zwłaszcza, iż jednym z elementów
pracy jest opis powiatu żywieckiego pod względem różnorodnych struktur m.in.
demograficznej, narodowościowej oraz wyznaniowej. Charakterystyka ta była możliwa
tylko dzięki wykorzystaniu m.in. austriackich spisów powszechnych oraz ich opracowań
publikowanych na kartach lwowskich „Wiadomości statystycznych o stosunkach
krajowych”39. Innym równie ważnym źródłem tego typu stały się „Szematyzmy
Królestwa Galicji i Lodomerii”. Podobnie też w przypadku Szematyzmów diecezji
S. Kasznica, M. Nadobnik, Najważniejsze wyniki spisu ludności i spisu zwierząt domowych według stanu
z d.31 grudnia 1910 r. [w:] „Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych” red. Tadeusza Pilat, t.
XXIV, z. I, Lwów 1911; T. Pilat, Najważniejsze wyniki spisu ludności z 31.12.1890, [w:] „Wiadomości
statystyczne o stosunkach krajowych”, Lwów 1892; T. Pilat, Podział terytorialny Galicji według stanu z
dnia 1 stycznia 1883 [w:] „Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych” red. T. Pilat, R.8, zeszyt I,
Lwów 1883.
39
14
tynieckiej, tarnowskiej czy wreszcie krakowskiej, niezbędnych przy badaniu struktury
wyznaniowej powiatu. Warto jeszcze zwrócić uwagę na „Roczniki Statystyki Galicji”,
istotne przy badaniach porównawczych.
Ważnym źródłem wiedzy okazały się także liczne, drukowane sprawozdania.
Przykładowo informacje o XIX – wiecznym żywieckim szkolnictwie można właściwie
czerpać tylko z publikacji o charakterze statystycznym, które miały wymiar ogólno
galicyjski i dotyczyły wszystkich powiatów prowincji takich jak: Sprawozdania c. k.
Rady Szkolnej Krajowej o stanie galicyjskich szkół średnich, Sprawozdanie c. k. Rady
Szkolnej Krajowej o stanie wychowania publicznego czy wreszcie
Sprawozdania
dyrekcji c. k. Wyższej Szkoły Realnej w Żywcu, które zawierają m.in. dokładne zestawienia
tabelaryczne uczniów uczęszczających do szkoły, zatrudnionych nauczycieli, ale także
plany toku nauki z dokładnym rozkładem godzin poszczególnych przedmiotów dla
kolejnych klas. Przegląd źródeł historycznych wykorzystanych w pracy uzupełniają
kroniki i księgi parafialne, pamiętniki oraz prasa zarówno z epoki galicyjskiej, jak
i współczesna. Natomiast wszystkie szczegółowe dane bibliograficzne zostały
zamieszczone w dołączonej bibliografii. Dzięki zgromadzonym materiałom możliwe
stało się zastosowanie metod statystycznej oraz porównawczej ukazującej rozwój
powiatu żywieckiego w II połowie XIX w. na tle zarówno powiatów sąsiednich jak
i w skali całej prowincji.
Niniejsza praca składa się z sześciu rozdziałów ułożonych tematycznie z których
pierwszy, najbardziej ogólny, został w pełni poświęcony omówieniu struktury
administracyjnej Galicji, funkcjonującej w ramach monarchii austriackiej oraz kolejnym
zmianom dokonanym zarówno w okresie przed autonomicznym i jak w dobie autonomii
galicyjskiej. Najważniejsze wydarzenia historyczne dotyczące Żywiecczyzny zawarte
w tym rozdziale, mają pomóc w łatwiejszym zrozumieniu kierunku jej rozwoju w XIX
w., ukazując ją w kontekście zachodzących przemian polityczno-społecznych,
kulturalnych i ekonomicznych. Ponadto zawiera informacje o charakterze statystycznym,
które ukazują strukturę administracyjną powiatu już w dobie autonomicznej, jego
wielkość, liczbę podległych jego jurysdykcji gmin oraz nazwiska urzędników pełniących
swoje obowiązki zarówno we władzach rządowych jak i samorządowych.
Rozdział drugi poświęcono omówieniu struktur demograficznych powiatu,
w których widoczną staje się jego jednolitość wyznaniowa, językowa oraz
narodowościowa,
co
bezsprzecznie
potwierdzały
wyniki
kolejnych
spisów
15
powszechnych zamieszczone w tymże rozdziale. Różnorodność w regionie opierała się
raczej na różnicy w obyczajach, strojach czy sposobie bycia pomiędzy mieszczanami
żywieckimi40, a ludnością zamieszkującą okoliczne wioski czyli góralami. Niewielka
społeczność żydowska czy jeszcze mniejsza ewangelicka, nie były w stanie tej
jednolitości jakoś szczególnie urozmaicić, aczkolwiek ślady ich obecności, chociażby
w postaci cmentarzy żydowskich wciąż są widoczne. W rozdziale tym podjęto także
próbę zasygnalizowania przyczyn, głównych kierunków oraz przypuszczalnego
oszacowania skali emigracji zarobkowej, jaka stała się udziałem mieszkańców powiatu
żywieckiego.
W kolejnym rozdziale przedstawiono pracę różnego typu stowarzyszeń,
działających z różnym skutkiem na terenie całego powiatu. Dokładniej omówiono pracę
Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” – prowadzącego najbardziej zróżnicowaną
działalność, oraz powstających w przededniu I wojny światowej Drużyn Skautowych.
Rozdział ten zwraca także uwagę na życie kulturalne powiatu oraz pierwsze oddolne
inicjatywy, mające na celu rozbudzenie świadomości mieszkańców i próbę ich
aktywnego włączenia w życie społeczne i polityczne m.in. poprzez organizację tzw.
„wieczorków patriotycznych”, festynów czy przedstawień amatorskich. Ważną kwestią
podjętą w rozdziale stanowił wpływ arcyksiążęcego dworu w Żywcu, nie tylko
w powiecie, ale i w całej Galicji. Warto mieć na uwadze fakt, że pałacowe życie
arcyksiążęcego dworu zyskiwało spory rozgłos i budziło zainteresowanie wśród
mieszkańców. Świadectwem tej ciekawości są liczne artykuły w galicyjskiej prasie,
szeroko komentujące śluby kolejnych córek Karola Stefana czy relacjonujące wizytę jego
siostry Marii Krystyny Hiszpańskiej w Żywcu.
Kolejnym zagadnieniem poruszonym w pracy jest organizacja służby zdrowia na
terenie powiatu, jej rozwój, ale także problemy z jakimi się mierzyła, czyli m.in.
właściwym nadzorem nad personelem medycznym, a zwłaszcza plagą wezwań do
ciężarnych, niewykwalifikowanych kobiet tzw. bab wiejskich, oraz po raz kolejny zmianą
mentalności mieszkańców w kwestii opieki szpitalnej, której część chorych skutecznie
unikała, twierdząc, iż szpital w ich opinii nie jest miejscem powrotu do zdrowia.
Żywiecki strój mieszczański zdecydowanie różnił się od strojów górali żywieckich, był widomym
znakiem odmienności Żywczan, którzy chętnie ją podkreślali, także właśnie strojem. Typowe stroje
mieszczan oraz górali znajdują się na fotografiach pochodzących ze zbiorów Muzeum Miejskiego w
Żywcu, a zamieszczonych w pracy.
40
16
Rozdział piąty poświęcony został w pełni sprawom szkolnictwa i edukacji,
a zwłaszcza podjętej wówczas walce z analfabetyzmem i zmianą świadomości
mieszkańców, w taki sposób by docenili oni znaczenie edukacji w życiu swoim i swoich
dzieci, a tym samym nie utrudniali im możliwości zdobycia chociażby elementarnego
wykształcenia. Co jak zauważali ówcześni pedagodzy, wcale nie było takie oczywiste,
zwłaszcza w sytuacji gdy dzieci stanowiły kolejną parę rąk, wykorzystywaną do pracy
w małych, rodzinnych gospodarstwach. Ponadto analizie poddano stopniowy rozwój sieci
szkół na terenie powiatu (o różnym stopniu zorganizowania, począwszy od szkół
jednoklasowych, aż po jedyną w powiecie szkołę realną), a także trudności związane
z ich powstaniem, wyposażeniem i utrzymaniem.
Ostatni rozdział omawia sytuację gospodarczą powiatu w trzech głównych
aspektach czyli sprawy rolnictwa, przemysłu i handlu. Uwagę zwrócono m.in. na
niezaprzeczalny wpływ na rozwój gospodarczy powiatu arcyksiążąt Habsburgów, którzy
poprzez dążenie do uprzemysłowienia własnych posiadłości, jednocześnie znacząco
wpływali na gospodarkę całego powiatu. Sztandarowym przykładem takiej działalności
było m.in. uruchomienie żywieckiego browaru oraz bardzo dobrze zorganizowanej
Dyrekcji Dóbr Żywieckich, będących wówczas jednymi z największych pracodawców
w całym regionie.
17
Niniejsza praca nigdy by nie powstała gdyby nie Profesor Kazimierz Karolczak,
który swoim doświadczeniem i wiedzą wspierał jej tworzenie. Tylko dzięki Jego cennym
uwagom i wszechstronnej pomocy oraz wielkim pokładom cierpliwości dla autorki,
możliwe było jej ukończenie. Panie Profesorze dziękuję.
W tym miejscu pragnę złożyć podziękowanie także dr Konradowi Meusowi, jego
wsparcie oraz fachowe wskazania były nieocenione w trakcie powstawania pracy.
18
Rozdział 1. Struktura administracyjna Galicji w dobie autonomii
1. 1. Galicja w latach 1772 – 1867
Wraz z pierwszym i trzecim rozbiorem Polski naddunajska monarchia zagarnęła
znaczną część Rzeczypospolitej. Dyplomacja austriacka próbowała usprawiedliwiać
zabór historycznymi zaszłościami m.in. tym, że w XIII w. ziemia halicka i włodzimierska
należała do Węgier, a Księstwa Oświęcimskie i Zatorskie w XIV w. uznały zwierzchność
króla czeskiego. Wobec przejścia obu krajów pod panowanie Habsburgów, Austria
uznała się formalną spadkobierczynią ich pretensji terytorialnych41. Mimo, iż tłumaczono
się sprawiedliwością dziejową, ziem tych nie włączono do teoretycznie pokrzywdzonych
Węgier i Czech, ale do krajów austriackich. Innymi słowy – według zapewnień płynących
z Wiednia – zaistniałe zmiany uznano za zwyczajną rewindykację ziem, a nie zabór42.
Efekt tego działania był jednak taki, że ziemie, które dotychczas wchodziły w skład
Rzeczypospolitej, znalazły się w granicach zupełnie innego państwa, do którego usilnie
próbowano je dopasować pod względem społeczno-ekonomicznym i kulturowym.
Wyzwaniem dla nowych władz okazała się nie tylko kwestia administrowania
nowymi nabytkami, ale także kolejne zmiany terytorialne Galicji w początkowym okresie
jej funkcjonowania. Wpływały one znacząco także na konieczność wprowadzania
nowych rozwiązań administracyjnych, wymuszały modyfikację granic i nazw
poszczególnych jednostek. Wraz z pierwszym zaborem Austria powiększyła się o część
Małopolski bez Krakowa, Ruś Czerwoną, część Podola i Wołynia – ziemie te nazywano
Galicją Wschodnią. Natomiast w 1795 r. wraz z kolejnym zaborem do monarchii
przyłączono tzw. Nową Galicję43. Podział na wschodnią i zachodnią część utrzymał się
do 1803 r. kiedy to zostały ze sobą połączone. Wkrótce jednak monarchia utraciła te
ziemie na skutek przegranej dla niej wojny z Napoleonem i utworzeniem Księstwa
Warszawskiego. Sytuacja po raz kolejny zmieniła się wraz z upadkiem rządów cesarza
Francuzów i nowymi rozstrzygnięciami, które zapadły podczas kongresu wiedeńskiego.
Austria odzyskała wówczas obwód tarnopolski, żupy wielickie oraz – podobnie jak
P. Mostowik, Z dziejów Księstw Oświęcimskiego i Zatorskiego XII-XVI w., Toruń 2005, s. 79.
S. Grodziski, W królestwie Galicji i Lodomerii, Kraków 1976, s. 19.
43
Były to ziemie III zaboru, czyli pozostała część Małopolski z Krakowem, resztę województwa
sandomierskiego i ruskiego, ziemie leżące na lewym brzegu Bugu i prawym brzegu Pilicy i Wisły, Z. Fras,
Galicja, Wrocław 1999, s. 13.
41
42
19
pozostali zaborcy - uzyskała nadzór nad Wolnym Miastem Krakowem, które ostatecznie
włączyła w swoje granice.
Stanisław Grodziski prawno – ustrojowe dzieje Galicji podzielił na dwa etapy.
Pierwszy z nich to tzw. epoka absolutyzmu, która obejmowała lata od pierwszego zaboru
do roku 1848, natomiast drugi etap to epoka konstytucjonalizmu, przypadająca na lata
1848-191444. W pierwszym okresie narzucono Galicji wzorce austriackie zupełnie nie
licząc się z wielowiekową historyczną odrębnością i odmiennością włączonych ziem.
Zarówno cesarz Józef II, jak i jego następca Leopold II, wprowadzili w Galicji szereg
reform, a także silniejszy niż w innych krajach cesarskich system policyjny, które miały
upodobnić nową prowincję do modelu austriackiego. W okresie tym społeczeństwo
polskie było tylko przedmiotem działalności legislacyjnej i jurysdykcyjnej władz
austriackich45, a nie równorzędnym partnerem, zwłaszcza wobec typowo kolonialnej
polityki Wiednia, jakiej doświadczyły te nowo przyłączone ziemie. Równocześnie jednak
właściwy zarząd prowincji był istotnym czynnikiem dla władz wiedeńskich. Wystarczy
wspomnieć, iż cesarz Józef II, wobec informacji o narastającym niezadowoleniu
z postępowania urzędników austriackich w Galicji podjął działania, których celem stało
się skonfrontowania ich ze stanem faktycznym. Miały one o tyle ważne znaczenie, iż
zostały podjęte w czasie, gdy w Polsce trwały obrady Sejmu Wielkiego, a Polacy podjęli
ostatnią próbę zreformowania Rzeczypospolitej.
W zaistniałej sytuacji zażądał on od gubernatora hr. Józefa Brigido wyrażenia
opinii na temat stanu Galicji, jego opinia potwierdziła, iż obciążenia podatkowe są
wysokie, a prowincja nie jest w możności ponosić narzuconych jej ciężarów46. Józef II
niestety nie miał możliwości wprowadzenia zmian, zmarł w lutym 1790 r., a opuszczony
tron objął jego brat Leopold II. To właśnie do niego – jako nowego władcy - zwróciła się
w tym samym roku deputacja galicyjska, która przedstawiła 23 kwietnia memoriał
zawierający liczne skargi na zastany porządek w Galicji i propozycje ich rozwiązania47.
Projekt skierowano do dalszych prac legislacyjnych, w ich rezultacie powstała wstępna
44
S. Grodziski, Zarys ustroju politycznego Galicji, [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t .I. Historia i polityka,
red W. Bonusiaka, J. Buszko, Rzeszów 1994, s. 17.
45
Ibidem, s. 18.
46
K. Bartoszewicz, Dzieje Galicji. Jej stan przed wojną i wyodrębnienie, Warszawa 1917, s. 22.
47
Memoriał ów zawierał 53 akapity z których każdy odpowiadał kolejnym propozycjom reformy
stosunków w Galicji, warto wymienić m.in. aspekty dotyczące prawa własności, wolności osobistej,
podatków, ale także wolności handlu czy importu, kwestie administrowania prowincji, a zwłaszcza postulat
zmniejszenia liczby cyrkułów i zrezygnowania z tej nazwy na rzecz starostw. Memoriał z 23 kwietnia 1790
r. [w:] S. Grodziski, A. St. Gerhart, Projekt konstytucji dla Galicji z 1790 r. Charta Leopoldina, Kraków
1981, s. 18-51.
20
wersja pierwszej konstytucji dla Galicji zwanej „Magna Charta Leopoldina”48.
W założeniu konstytucja ta miała zapewnić Galicji odrębność, większą nawet niż ta, jaką
cieszyli się Węgrzy. Cesarz Leopold uznał te oczekiwania jednak za zdecydowanie zbyt
wygórowane, aczkolwiek nie odrzucił wszystkich postulatów i pracę nad nimi podjęła
wybrana w tym celu komisja49. Wobec śmierci Leopolda oraz zmieniającej się
dynamicznie sytuacji w regionie projekt konstytucji nie został zrealizowany, a Austria
wzięła udział w kolejnym rozbiorze.
Ustrój Galicji w ramach monarchii habsburskiej został przez jej władze
ukształtowany właściwie od podstaw. W związku z tym nie dopuszczono miejscowej
ludności do objęcia jakichkolwiek funkcji publicznych, sprowadzając w to miejsce
urzędników z innych krajów monarchii, przede wszystkim Niemców i zniemczonych
Czechów50. Ziemie polskie zostały przekształcone i dopasowane do wzorców panujących
w cesarstwie, także poprzez zmianę w dotychczasowej strukturze administracyjnej.
Zniesiono dotychczasowy podział na województwa, skasowaniu uległy urzędy
wojewodów i kasztelanów. Zamiast tego zarząd Galicji – jako odrębnej jednostki
administracyjnej począwszy od 1772 r. – wykonywało powołane w tym celu Gubernium
we Lwowie. Na jego czele stał gubernator mianowany przez cesarza, a także radcowie
gubernialni, będący jego urzędnikami pomocniczymi51. Równocześnie, Galicja została
podzielona na 6 cyrkułów i 59 okręgów, stanowiących nowe jednostki administracyjne.
Na czele każdego cyrkułu stał starosta, a okręgu dyrektor okręgowy. Cyrkuł stawał się
więc w Galicji raczej pośrednikiem pomiędzy gubernium a poszczególnymi okręgami52.
Projekt konstytucji składał się z 9 rozdziałów: O prawach osobistych, Organizacja Stanów Generalnych
i zebrań prowincjonalnych, Uprawnienia Stanów Generalnych, Organizacja i władza Deputacji
Pośredniczącej Stanów, Organizacja administracji prowincjonalnej, Organizacja innych departamentów
politycznych Królestwa, O organizacji wymiaru sprawiedliwości, Sprawy różne, O środkach
zabezpieczenia konstytucji. Charta Leopoldina z 19 sierpnia – 1 września 1790 r. [w:] S. Grodziski, A. St.
Gerhart, Projekt konstytucji dla Galicji z 1790 r. Charta Leopoldina, Kraków 1981, s. 55-161.
49
Ibidem, s. 24.
50
S. Grodziski, Zarys ustroju politycznego Galicji…, s. 19.
51
S. Kutrzeba, Historia ustroju Polski w zarysie. t. IV, Lwów 1917, s. 162.
52
W. Tokarz, Galicja w początkach ery józefińskiej w świetle ankiety urzędowej z roku 1873, Lwów 1909,
s. 32.
48
21
Tab. 1. Podział administracyjny Galicji w latach 1772-1775.
Cyrkuł
Lwów
Gubernium lwowskie w latach 1772-1775
Cyrkuł Halicz Cyrkuł Bełz Cyrkuł
Cyrkuł
z siedzibą w Sambor
Wieliczka
Zamościu
Okręgi
Bóbrka
Brody I
Brody II
Brzeżany
Gródek
Rawa
Trembowla
Zborów
Złoczów
Okręgi
Budzanów
Czortków
Delatyń
Dolina
Halicz
Kosów
Monasterzyska
Nadwórna
Śniatyń
Żółkiew
Tłumacz
Tyśmienica
Utoropy
Żydaczów
13 okręgów
10 okręgów
Okręgi
Goraj
Hrubieszów
Lubaczów
Łaszczów
Uhnów
Ulanów
Wilków
Zamość
Okręgi
Biskowice
Drohobycz
Dubiecko
Jarosław
Lisko
Przemyśl
Sanok
Stryj
2 okręgi
nieustalone
Okręgi
Biała
Bochnia
Dembno
Jordanów
Myślenice
Nowy Sącz
Nowy Targ
Wieliczka
Żywiec
Cyrkuł
Pilzno z
siedzibą w
Rzeszowie
Okręgi
Baranów
Biecz
Dąbrowa
Dukla
Kolbuszowa
Krosno
Łańcut
Pilzno
Przeworsk
Sędziszów
8 okręgów
8 okręgów
9 okręgów
10 okręgów
Źródło: oprac. własne na podst. S. Grodziski, Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji 1772-1848,
Wrocław 1971, s. 162.
Sytuacja ta okazała się jednak rozwiązaniem tymczasowym, gdyż już w 1774 r.
galicyjska kancelaria nadworna stwierdziła, że tak duża liczba okręgów nie ma dalszej
racji bytu. Ówczesny gubernator Galicji hrabia Hadik przygotowywał projekt
zmniejszający liczbę okręgów, ponieważ zarządzanie tak wielkimi obszarami przy
ówczesnym braku dróg i odpowiednich środków komunikacji, okazało się bądź co bądź
zadaniem trudnym do realizacji53. Ostatecznie w 1775 r. zmniejszono liczbę okręgów
z dotychczasowych 59 do 1954. Zmiany te tłumaczono przede wszystkim względami
oszczędnościowymi, ale także trudnościami w znalezieniu odpowiednich kandydatów na
59 posad dyrektorów okręgowych55.
H. Lepucki, Działalność kolonizacyjna Marii Teresy i Józefa II w Galicji 1772-1790, Lwów 1938, s. 21.
K. Meus, Wadowice 1772-1914. Studium przypadku miasta galicyjskiego, Kraków 2013, s. 40.
55
W. Tokarz, op. cit. s. 32.
53
54
22
Gubernium lwowskie w latach 1775-1782
Cyrkuł
Cyrkuł Halicz Cyrkuł
Cyrkuł
Cyrkuł
Lwów
z siedzibą w
Bełz z
Sambor
Wieliczka
Stanisławowie siedzibą w
z siedzibą w
Zamościu
Kazimierzu
k/Krakowa
Okręgi
Okręgi
Okręgi
Okręgi
Okręgi
Brody
Halicz
Biłgoraj
Drohobycz Nowy Sącz
Brzeżany Kołomyja
Sokal
Lisko
Wiśnicz
Żółkiew Tyśmienica
Zamość
Przemyśl
Zator
Zaleszczyki
3 okręgi 4 okręgi
3 okręgi
3 okręgi
3 okręgi
Cyrkuł
Pilzno
Okręgi
Krosno
Leżajsk
Tarnów
3 okręgi
Wrocław 1971, s. 162.
Podział ten również okazał się krótkotrwały, jako że już po kilku latach
poczyniono kolejne zmiany. Tym razem, zgodnie z patentem z dnia 22 marca 1782 r.,
zniesiono dotychczasowy podział na cyrkuły i okręgi, wprowadzając podział prowincji
wyłącznie na cyrkuły, których od tej pory było 1856. Na ich czele stanęli starostowie.
Tab. 3. Podział administracyjny Galicji Wschodniej w latach 1782-1816.
1. Cyrkuł
Bełz
(Żółkiew od
25.11.1783)
2. Cyrkuł
Lwów
Gubernium lwowskie w latach 1782-1816.
4. Cyrkuł
7. Cyrkuł
10. Cyrkuł
13. Cyrkuł
16. Cyrkuł
Brody
Bochnia
Dukla (Jasło
Halicz (Dolina Sanok
od 1791)
od 25.11.1783)
5. Cyrkuł
Myślenice
(Wadowice
od 1819)
3. Cyrkuł
6. Cyrkuł
Stanisławów Tarnów
56
8. Cyrkuł
Nowy Sącz
11. Cyrkuł
Przemyśl
14. Cyrkuł
Rzeszów
17. Cyrkuł
Sambor
9. Cyrkuł
Tomaszów
(Tarnopol
od
25.11.1783)
12. Cyrkuł
Zaleszczyki
(od 1816
nazwa
zmieniona na
15. Cyrkuł
Zamość
18. Cyrkuł
Złoczów
(Brzeżany
od
25.11.1783)
S. Kutrzeba, op. cit. s. 162.
23
czortowski,
bez zmiany
siedziby)
Wrocław 1971, s. 162.
Dzięki tym nowym rozwiązaniom dwustopniową strukturę administracyjną
zastąpiono jednostopniową57. Liczba cyrkułów nieznacznie zwiększyła się na przestrzeni
lat z 18 do 20, aż w końcu ustabilizowała się na poziomie 19. Przejściowo pod zarządem
Galicji znalazła się także Bukowina – najpierw w 1786 r., następnie w 1817 r., aż wreszcie
w 1849 r. została wyodrębniona jako samodzielna jednostka administracyjna58. W 1850
r. włączono w tryby administracji galicyjskiej także Wielkie Księstwo Krakowskie59.
Cyrkuły podlegały bezpośrednio gubernium we Lwowie, w związku z czym stanowiły
jednostki administracyjne, poniżej których w hierarchii stały już tylko organy
samorządne lub patrymonialne60.
Wyżej wymienione rozwiązania administracyjne obowiązywały jednak tylko
na ziemiach zajętych przez monarchię austriacką w trakcie I rozbioru, natomiast ziemie
III rozbioru zorganizowano jako całkowicie oddzielną jednostkę znaną jako Nowa
Galicja. Centrum administracyjnym tychże ziem stał się Kraków, a ona sama także
została podzielona na cyrkuły.
Tab. 4. Nowa Galicja w 1796 r.
Lp.
1.
2.
Cyrkuł
krakowski
konecki
3.
4.
5.
6.
kielecki
sandomierski
radomski
józefowski
Ziemie wchodzące w skład cyrkułu
dawny powiat krakowski, proszowicki i część lelowskiego
powiat opoczyński, część ksiąskiego, chęcińskiego
i radomskiego
część powiatu chęcińskiego i powiat wiślicki
powiat sandomierski
powiat radomski i warecki
powiat urzędowski i część lubelskiego
57
Z. Fras, op. cit. s. 18.
S. Grodziski, Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji 1772-1848, Wrocław 1971, s. 29.
59
Ostatecznie liczb cyrkułów wyniosła 20: myślenicki (od 1819 r. siedziba w Wadowicach), bocheński,
sądecki, tarnowski, jasielski, rzeszowski, sanocki, przemyski, samborski, żółkiewski, lwowski, stryjski,
złoczowski, brzeżański, stanisławowski, tarnopolski, czortowski, kołomyjski, bukowiński, krakowski, W.
Kalinka, Galicja i Kraków pod panowaniem austriackim, Paryż 1853, s. 3.
60
58
24
7.
8.
9.
10.
11.
12.
chełmski
lubelski
bialski
łukowski
siedlecki
miński
ziemia chełmska i powiat krasnostawski
pozostała część powiatu lubelskiego
część ziemi mielnickiej i województwa brzeskiego
ziemia łukowska
część ziemi łukowskiej, drohiczyńskiej i liwskiej
część powiatu warszawskiego, garwolińskiego i ziemi
liwskiej
Źródło: T. Mencel, Galicja Zachodnia 1795-1809, Lublin 1976, s. 49.
Podział ten nie był ostateczny, zwłaszcza wobec braku dokładnie wytyczonej
granicy z Prusami61, w związku z tym kwestią czasu stało się wprowadzenie kolejnych
zmian. Spośród najważniejszych należy wymienić: likwidację okręgu olkuskiego,
którego tereny wraz z cyrkułem kieleckim utworzyły cyrkuł słomnicki oraz zmianę stolic
w części cyrkułów, m. in. Sandomierz utracił ten status na rzecz Opatowa.
Tab. 5. Podział administracyjny zachodniej części Galicji w 1803 r.
Gubernium krakowskie w 1803 r.
1. bialski
5. krakowski
9. siedlecki
2. chełmski
6. lubelski
10. słomnicki
3. józefowski
7. opatowski
11. stopnicki
4. konecki
8. radomski
12. wiązowieński
Źródło: oprac. własne na podst. T. Mencel, Galicja Zachodnia 1795-1809, Lublin 1976, s. 297-299.
Podział Galicji na część wschodnią i zachodnią utrzymał się tylko do 1803 r.
Wówczas cesarz Franciszek II zdecydował o likwidacji odrębności obu prowincji
i połączeniu ich w jedną całość. Stosowny dekret podpisano 13 maja 1803 r. a jego zapisy
miały obowiązywać od 1 listopada tegoż roku. Wobec tych nowych rozwiązań
koniecznością stała się kolejna reforma administracyjna w Nowej Galicji, na mocy której
Granice Galicji Zachodniej ustalono dopiero wraz z podpisaniem dwóch aktów delimitacyjnych z
Prusami, pod arbitrażem rosyjskim. Pierwszy zawarto 31 stycznia 1797 r. w Krakowie i wówczas
uzgodniono granicę prusko – austriacką w województwie krakowskim na Przemszy oraz linii , która łączył
Pilicę z Przemszą. Drugi dokument podpisano w Warszawie 19 marca tego samego roku, wytyczył on
granicę na wschód od Warszawy wzdłuż linii od ujścia rzeki Świder do Wisły, aż do miejsca połączenia
się Bugu i Narwi. Z uzyskanej części województwa krakowskiego utworzono niewielki okręg olkuski,
który jednak dość szybko zlikwidowano, T. Mencel, Galicja Zachodnia 1795-1809, Lublin 1976, s. 295
61
25
dwanaście istniejących dotychczas cyrkułów połączono w sześć większych pod
względem terytorialnym jednostek.
Tab. 6. Galicja Zachodnia w latach 1803-1809.
Lp.
1.
Cyrkuł
krakowski
2.
3.
kielecki
radomski
4.
lubelski
5.
6.
włodawski
siedlecki
Ziemie wchodzące w jego skład
Część ziem należących do wcześniejszego cyrkułu
krakowskiego oraz słomnickiego z Olkuszem, Jędrzejowem,
Proszowicami, Brzeskiem Nowym i Koszycami
Ziemie dotychczasowego cyrkułu koneckiego oraz stopnickiego
Tereny dotychczasowych cyrkułów radomskiego i
sandomierskiego oraz opatowskiego)
Ziemie dotychczasowego cyrkułu lubelskiego i józefowskiego
oraz miasta Kock, Bobrowniki, Łysobyki, Serokomla
Ziemie połączonych cyrkułów chełmskiego i bialskiego
Ziemie dotychczasowego cyrkułu siedleckiego oraz
wiązowieńskiego
Źródło: T. Mencel, Galicja Zachodnia 1795-1809, Lublin 1976, s. 310-311.
Rozwiązania te także nie wytrzymały próby czasu, zwłaszcza w dobie wojen
napoleońskich, które przyniosły powstanie Księstwa Warszawskiego oraz przegraną
Austrii w wojnie z Napoleonem, zakończoną podpisaniem 14 października 1809 r.
traktatu w Schönbrunn. Franciszek II został zmuszony do oddania Galicji Zachodniej oraz
okręgu zamojskiego na rzecz Księstwa oraz obwodu tarnopolskiego Rosji. Sytuacja
unormowała się zaledwie na kilka lat, bowiem już w 1812 r. rozpoczął się kolejny etap
wojen napoleońskich, które tym razem doprowadziły do upadku „boga wojny”. Ustalenia
kongresu wiedeńskiego położyły kres francuskiej dominacji i diametralnie zmieniły
porządek w Europie.
System podziału Galicji na cyrkuły okazał się nietrafiony, ponieważ wydzielone
jednostki administracyjne po raz kolejny okazały się zbyt duże, jak na galicyjskie warunki
i możliwości, co znacząco utrudniało ich właściwy zarząd62. Sytuację komplikował
dodatkowo fakt nieustannego dążenia do zmniejszenia liczby zatrudnionego personelu
cyrkularnego, którego zgodnie z nowymi zarządzeniami miało być jeszcze mniej niż
w latach wcześniejszych. Personel ów składał się więc ostatecznie ze starosty, 3 lub 4
komisarzy, sekretarza i 2 kancelistów, 1 lub więcej praktykantów oraz 2 posłańców63.
62
63
S. Grodziski, Zarys ustroju politycznego Galicji…, s.19.
26
System ten, pomimo iż był mało wydajny, to jednak, o dziwo, okazał się stosunkowo
trwały. Zarząd cyrkułu w całej Austrii znajdował się w ręku starosty, teoretycznie tylko
pomniejsze sprawy mogli prowadzić za jego zgodą niżsi urzędnicy - a on sam mógł się
z nimi konsultować tylko w tych najważniejszych. Ponadto każdy akt wychodzący
z cyrkułu musiał zostać opatrzony jego podpisem. Niestety, w Galicji praktyka bardzo
często nie odpowiadała przepisom prawa, zwłaszcza wobec faktu, iż tamtejsze cyrkuły
były zbyt obszerne, a ilość pracy koniecznej do wykonania niewspółmierna do ilości
obsadzonego na poszczególnych stanowiskach personelu. Obowiązki, jakie nałożono na
urzędników cyrkularnych, rozdzielono pomiędzy pięć głównych resortów, których zakres
działań obrazuje poniższa tabela:
Tab. 7. Resorty podlegające władzy cyrkułu.
Resort:
Populare:
Militarne:
Commerciale:
Camerale:
Politicum:
Zakres obowiązków:
- dozór nad ruchem ludności, ewidencja, statystyka
- kwestie związane z imigracją i emigracją, sprawy paszportowe
- rekrutacja do wojska
- nadzór nad dominiami w tym zakresie
- sprawy ekscesów żołnierskich
- zapobieganie dezercji
- kwestie opieki nad rolnictwem, handlem, przemysłem,
komunikacją lądową oraz wodną
- wszelkie czynności związane z rozkładem i egzekucją
podatków
- sprawy celne
- nadzór nad duchowieństwem różnych wyznań
- publikacja ustaw i rozporządzeń
- nadzór nad policją porządkową, sanitarną
- kwestie oświaty i szkolnictwa
- rozstrzyganie sporów pomiędzy dominiami a chłopami
- sądownictwo apelacyjne w sprawach włościańskich
Źródło: S. Grodziski, Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji 1772-1848, Wrocław 1971, s. 163164.
Władza przekazana w ręce starostów była więc olbrzymia i to od właściwego
obsadzenia tych stanowisk zależał lepszy lub gorszy bieg machiny biurokratycznej
27
w Galicji64, ponadto cyrkułom podlegały także dominia oraz magistraty miejskie.
Dodatkowy problem, utrudniający sprawne funkcjonowanie cyrkułów, sprawiała też dość
częsta praktyka zmian siedzib poszczególnych okręgów. Jak zauważył Wacław Tokarz:
te ciągłe przenosiny, nieraz dokonywane i znowu odwoływane, musiały powodować
porządne zamieszanie wśród urzędników65.
Wraz z nawrotem rządów absolutnych po 1851 r., kiedy to konstytucja z 1849 r.
wciąż pozostawała tylko na papierze – zwłaszcza wobec panującego wówczas stanu
wyjątkowego związanego z sytuacją na Węgrzech – została ona uchylona przez tzw.
Patent Sylwestrowy, co umożliwiło dokonanie kolejnych zmian 66. W monarchii
wprowadzono nowy podział administracyjny, zgodnie z którym także w Galicji
wprowadzono trójstopniową administrację. Na czele tej nowej administracji, zamiast
dotychczasowego Gubernatora, stał Namiestnik, któremu podlegało „namiestnictwo”
jako urząd działający w pewnych sprawach pod jego przewodnictwem jako kolegium67.
Równocześnie Galicję podzielono na trzy okręgi rządowe: krakowski, stanisławowski
i lwowski. W okręgu lwowskim Namiestnik był zarazem naczelnikiem okręgu, natomiast
naczelnicy krakowski i stanisławowski podlegali Namiestnikowi tylko w zasadniczych
sprawach. W roku 1851 zniesiono jednak okręg stanisławowski, który przyłączono do
lwowskiego68. W związku z czym Galicja dzieliła się już tylko na dwa okręgi
administracyjne, czyli krakowski oraz lwowski. Okręgiem krakowskim zarządzał tzw.
rząd krajowy, na czele którego od 1854 r. stał prezydent krajowy. Niedługo, bo sześć lat
później, odrębność ta również została zniesiona, a tym samym całość prowincji ponownie
administrowano ze Lwowa69. Jednakże w 1863 r. w Krakowie została utworzona Komisja
Namiestnicza, wobec czego wszelkie pozostałości odrębności Galicji Zachodniej zostały
zniesione dopiero rozporządzeniem z 23 stycznia 1867 r.70 W skład krakowskiego okręgu
wchodziło 7 starostw obwodowych, a w skład lwowskiego 1271. Podsumowując, Galicja
64
Ibidem, s. 36.
66
W. Witkowski, Historia administracji w Polsce 1764-1989, Warszawa 2007, s. 204.
67
K. Grzybowski, Galicja 1848-1914, Kraków 1959, s. 197; były to starostwa obwodowe w: Wadowicach,
Bochni, Sączu, Tarnowie, Jaśle, Rzeszowie, Sanoku, Przemyślu, Samborze, Żółkwi, Lwowie, Stryju,
Złoczowie, Brzeżanach, Stanisławowie, Tarnopolu, Czortkowie, Kołomyi, Bukowinie, Krakowie,
Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, Lwów 1855, s. 19-47.
68
M. Bobrzyński, Dzieje ojczyste ze szczególnym uwzględnieniem Galicji, Kraków 1879, s. 332.
69
F. Bujak, Galicja t. I. Kraj, ludność, społeczeństwo, rolnictwo, Lwów 1908, s. 46.
70
O. Balzer, Historia ustroju Austrii w zarysie, Lwów 1899, s. 522.
71
K. Grzybowski, op. cit. s. 197.
65
28
podzielona została na 19 starostw obwodowych, którym podlegało w sumie 176 urzędów
powiatowych72 i taki stan utrzymał się formalnie do 1867 r.
Namiestnictwo pełniło funkcję organu nadzorczego i odwoławczego dla niższych
w stosunku do niego urzędów okręgowych i powiatowych. Urzędy okręgowe najczęściej
obejmowały swym zasięgiem po kilka powiatów, natomiast powiaty łączyły w sobie kilka
dawnych dominiów oraz mniejszych miast73. Konstanty Grzybowski zwrócił uwagę, iż:
stosunek wzajemny do siebie tych trzech stopni administracji nie jest jedynie stosunkiem
do siebie trzech stopni, hierarchicznie sobie podległych, trzech instancji, choć podległość
tego rodzaju także istnieje, choć urząd powiatowy jest w szeregu spraw instancją
pierwszą, instancją drugą urząd okręgowy lub namiestnictwo74. Zakres działalności
każdego nowopowstałego starostwa określało dokładnie rozporządzenie Ministerstwa
Spraw Wewnętrznych, Sprawiedliwości i Skarbu z dnia 19 stycznia 1853 r.75 Ponadto do
1867 r. urzędy powiatowe w swoich rękach skupiały także sądownictwo, będąc tym
samym sądem powszechnym I instancji.
Trójstopniowa administracja przetrwała do 1867 r. Pierwszym krokiem na drodze
jej likwidacji był dekret z 23 września 1865 r., znoszący starostwa obwodowe,
zostawiając tylko urzędy powiatowe, które przejęły większość kompetencji zniesionych
urzędów okręgowych76. Przez krótki czas na stanowiskach pozostali jeszcze kierownicy
okręgów, ale ostateczna kasacja nastąpiła wraz z rozporządzeniem z 23 stycznia 1867 r.
Zgodnie z opinią Konstantego Grzybowskiego: równocześnie z przechodzeniem do
ustroju konstytucyjnego, rozdziału sądownictwa i administracji we wszystkich
instancjach, powołania samorządu gminnego i powiatowego następuje likwidacja
okręgów i przeorganizowanie powiatów77.
1. 2. Galicja po 1867 r.
Sytuacja w Austrii ustabilizowała się po dramatycznych wydarzeniach Wiosny
Ludów, które wymusiły m.in. zmianę na cesarskim tronie, aczkolwiek pod wpływem
zmieniających się uwarunkowań politycznych na arenie międzynarodowej, po raz kolejny
72
Z. Fras, op. cit. s. 22.
74
Ibidem, s. 198.
75
Archiwum Narodowe w Krakowie (dalej: ANK), Inwentarz Archiwum Państwowego w Krakowie akt c.
k Starostwa w Żywcu (1867-1918) i Starostwa Powiatowego w Żywcu (1918-1939), s. 2.
76
S. Kutrzeba, op. cit. s. 230
77
73
29
zaczęła ulegać daleko idącym przeobrażeniom. Względny spokój wewnątrz monarchii
trwał tylko do 1859 r., kiedy to z kolei nasilił się włoski ruch wyzwoleńczy, wspierany
przez Piemont, dążący do zjednoczenia Włoch78. Po klęskach pod Magentą i Solferino
w Wiedniu zdano sobie wreszcie sprawę, że państwo w takim kształcie absolutnie nie jest
w stanie sprostać wielu oczekiwaniom i koniecznością jest wprowadzenie monarchii
konstytucyjnej79. Rozpoczął się okres eksperymentów konstytucyjnych, zakończony
w 1867 r.80
Pierwszym krokiem ku tej nowej orientacji wewnątrzpolitycznej było powołanie
wzmocnionej Rady Państwa, przyznając jej głos doradczy w niektórych zakresach takich
jak budżet czy wnioski w sprawach ustawodawstwa państwowego. Rada zebrała się
w swej historii tylko jeden raz, ale trzeba przyznać, że spotkanie to okazało się niezwykle
owocne, ponieważ wkrótce po zamknięciu jej sesji, Franciszek Józef I, 20 października
1860 roku ogłosił tzw. Dyplom Październikowy, który otworzył w Austrii na nowo erę
konstytucyjną81. Dyplom podzielił władzę ustawodawczą na: państwową, którą
realizował parlament wiedeński oraz krajową, realizowaną przez poszczególne sejmy
krajowe. Ponadto dokładnie określał kompetencje państwa, równocześnie zastrzegając,
że wszystko, co nie leży w kompetencjach parlamentu wiedeńskiego, pozostawione
zostało do realizacji sejmom krajowym. Było to tzw. domniemanie kompetencji, które
zwiększyło autonomię poszczególnych prowincji.
Niestety ta koncepcja, forsowana przez Agenora Gołuchowskiego, spotkała się
ze zdecydowanym sprzeciwem zarówno polityków węgierskich jak i niemiecko –
austriackich liberałów, doprowadzając tym samym do jego dymisji. Antoni Schmerling
– następca Gołuchowskiego – całkowicie zmienił pierwotną koncepcję swojego
poprzednika. Wydany w 1861 r. tzw. Patent Lutowy przyznał domniemanie kompetencji
na rzecz Rady Państwa złożonej z Izby Panów 82, mianowanej przez cesarza i Izby
Delegatów, czyli reprezentantów sejmów krajowych. Równocześnie z Patentem
Lutowym wydano ordynację wyborczą dla poszczególnych sejmów krajowych.
Pozostawała ona jednak niezgodna z zasadą proporcjonalności, dając największą szansę
S. Grodziski, Habsburgowie. Dzieje dynastii, Wrocław 1998, s. 171.
80
H. Wereszycki, Pod berłem Habsburgów, Kraków 1986, s. 181.
81
82
W skład Izby Panów wchodzili pełnoletni członkowie dynastii, arcybiskupi wyznań katolickich, oraz ci
spośród biskupów, którzy posiadali tytuły książęce, ponadto seniorzy wpływowych rodów
arystokratycznych oraz osoby powołane dożywotnio np. z tytułu zasług w służbie państwu, kościołowi czy
nauce, S. Grodziski, Habsburgowie. Dzieje dynastii…, s. 177-178.
78
79
30
na wygraną w wyborach osobom o najwyższym statusie majątkowym83. Koncepcja
Schmerlinga rozbiła się o zdecydowany opór Węgrów, Czechów i Polaków, co również,
przyczyniło się do jego dymisji. Być może większą szansę na przekształcenie monarchii
w duchu federacji miał kolejny premier hr. Belcredi, który zawiesił postanowienia
Patentu Lutowego i zwołał sejmy wszystkich krajów koronnych. Zgodnie z jego
koncepcją: monarchia miała być podzielona na pięć samodzielnych krajów z daleko
posuniętym samorządem: sprawy wspólne dla całej monarchii miały być w rękach
absolutnie rządzącego cesarza, natomiast rządy w poszczególnych krajach byłyby
w rękach żywiołów konserwatywnych84. Dzięki takiemu postępowaniu stworzył
możliwość doprowadzenia do ugody pomiędzy poszczególnymi krajami a rządem
w Wiedniu85.
Niestety, nim jego polityka mogła dojść do realizacji, została całkowicie
zaprzepaszczona przez wydarzenia z roku 1866, czyli przez wojnę z Prusami
i sprzymierzonymi z nimi Włochami, która doprowadziła do wielkiej klęski monarchii
austriackiej. Austria została nie tylko usunięta ze Związku Niemieckiego, ale dodatkowo
musiała zgodzić się na utworzenie Związku Północnoniemieckiego pod wodzą Prus, co
więcej utraciła Wenecję na rzecz Włoch. Po katastrofie roku 1866 cesarz nie mógł już
dłużej tłumić węgierskich dążeń do uzyskania samodzielności86. Jak zauważył Stanisław
Grodziski, sytuacja monarchii była wówczas bardzo trudna i to zarówno na płaszczyźnie
polityki zagranicznej jak i wewnętrznej. Nadal istniało realne niebezpieczeństwo, że
Węgrzy, co prawda pokonani w 1849 r., z rosyjską pomocą i stosujący bierną opozycję
wobec Wiednia, mogą ponownie chwycić za broń, a to przypieczętowałoby
nieodwracalną klęskę monarchii habsburskiej. Znalazłaby się ona bowiem w potrzasku,
będąc zagrożoną z zewnątrz przez Prusy i Rosję, a dodatkowo jeszcze rozdartą przez
toczącą się walkę wewnętrzną87. By uniknąć tak katastrofalnego scenariusza,
nieodzownym okazała się całkowita przebudowa państwa.
Wojny Austrii z lat 1859 i 1866 obnażyły wszystkie niedostatki anachronicznego
systemu rządzenia, który należało jak najszybciej skierować na drogę konstytucyjno liberalną. Franciszek Józef I w obu przegranych wojnach utracił nie tylko kolejne
prowincje i prestiż, ale przede wszystkim dotychczasową jedność państwa, bowiem
H. Wereszycki, Historia Austrii, Wrocław 1986, s. 226.
H. Wereszycki, Historia polityczna Polski 1864-1918, Wrocław 1990, s. 22.
85
H. Wereszycki, Historia Austrii…, s. 227.
86
H. Andics, Kobiety Habsburgów, Warszawa 1991, s. 205.
87
S. Grodziski, Habsburgowie. Dzieje dynastii…, s. 176.
83
84
31
Węgrzy chcieli drogiej zapłaty za to, że nie powtórzą rewolucji z 1848 roku88, a kolejne
narody wcielone do monarchii także dążyły do zmian, czyli uznania ich odrębności
narodowej89. Po uwzględnieniu wszystkich okoliczności – zarówno sytuacji na arenie
międzynarodowej, jak i nastrojów panujących wewnątrz samej monarchii - przekształciła
się ona w nowy organizm państwowy czyli w Austro – Węgry. Zdaniem Henryka
Batowskiego rozwiązanie to było interesujące, gdyż w rezultacie: Austro-Węgry
w stosunkach zewnętrznych, na terenie międzynarodowym traktowane były jako jedno
państwo, jeden podmiot prawa międzynarodowego. Natomiast wewnątrz swoich granic
w stosunkach administracyjnych były to od roku 1867 dwa państwa, całkowicie oddzielne
pod względem administracyjnym, połączone jedynie wspólnymi instytucjami i osobą
panującego90. Podstawą funkcjonowania tego nowego dualistycznego państwa stała się
uchwalona 21 grudnia 1867 r. Konstytucja Grudniowa, która z niewielkimi
modyfikacjami przetrwała aż do upadku cesarstwa w 1918 r.
Przed politykami polskimi otworzyły się wówczas wielkie możliwości uzyskania
dla Galicji nowych praw i swobód, problemem do rozstrzygnięcia pozostał tylko wybór
drogi, jaką zamierzano podążać, aby je uzyskać. Ostatecznie zdecydowano się na kurs
mniej radykalny, a bardziej pojednawczy w stosunku do Wiednia, czego najlepszym
wyrazem stał się wiernopoddańczy adres do cesarza91. Oczywiście dla wielu polskich
polityków, najbardziej satysfakcjonującym rozwiązaniem byłoby przekształcenie
monarchii z dualistycznej w trialistyczną: austro-węgiersko-polską, ale pomysł ten nie
został nigdy zrealizowany92. Henryk Wereszycki zwrócił jednak uwagę, że dzięki swojej
zgodzie, Polacy – skądinąd przeciwnicy koncepcji dualistycznej - z jednej strony
otrzymali: w zamian za to koncesję dla Galicji, a z drugiej strony zdobywając sobie
wdzięczność Węgrów, którzy w następnych latach dbali o to, aby rząd wiedeński nie
wznowił swojej antypolskiej polityki, do czego jeszcze przez kilka najbliższych lat były
tendencje wśród liberalno – centralistycznych polityków niemieckich93. Walka toczona
o jak najszerszą autonomię w prowincji, zakończyła się dopiero w 1873 r., po prawie
pięcioletniej batalii. Konsekwencją tego bardziej kompromisowego stanowiska to
uzyskanie znacznej autonomii dla Galicji, co przełożyło się m. in. na wprowadzenie
88
H. Andics, op. cit. s. 206.
J. Buszko, op. cit. Warszawa 1989, s. 1.
90
H. Batowski, Rozpad Austro – Węgier 1914-1918, Kraków 1982, s. 15.
91
J. Buszko, op. cit. s. 4.
92
J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1997, s. 385.
93
H. Wereszycki, Pod berłem Habsburgów…, s. 199.
89
32
języka polskiego jako języka urzędowego, powołanie w rządzie resortu ministra dla
Galicji, czy wreszcie spolonizowanie szkolnictwa, także wyższego. Społeczeństwo
polskie pogodziło się z istniejącym stanem rzeczy i nawoływało raczej do pracy nad
wewnętrznym rozwojem kraju, a nie o dalszą walkę o poszerzenie autonomii94.
Strukturę galicyjskich władz polityczno – administracyjnych w dobie autonomii
możemy podzielić na trzy piony. Pierwszy z nich tworzyła administracja rządowa, na
czele której stał, mianowany przez cesarza i tylko przed nim odpowiadający, Namiestnik
rezydujący
we
Lwowie.
Podlegały
mu
starostwa
powiatowe,
które
były
przedstawicielstwami władzy rządowej w Galicji. Drugi pion, stanowiący podstawę
autonomii, stanowił Sejm Krajowy, wybierany przez uprawnionych do głosowania
mieszkańców prowincji95. Krajową działalnością samorządową miał kierować wybrany
przez sejm Wydział Krajowy96. Na jego czele stał Marszałek Krajowy mianowany przez
cesarza, a w jego skład wchodziło jeszcze sześciu członków wybieranych przez posłów
poszczególnych kurii97. Wydział Krajowy spełniał funkcje charakterystyczne dla komisji
parlamentarnych, ale obok nich również funkcje bieżącej administracji, w końcu funkcje
dawnego Wydziału Stanowego – łączy więc w ten sposób w tym zakresie charakter organu
parlamentu, organu administracji oraz szczątkowe funkcje organu stanowego98.
Poszczególni
członkowie
Wydziału
przewodniczyli
sześciu
departamentów
odpowiadających za sprawne funkcjonowanie życia społeczno- gospodarczego
prowincji99. Ostatni pion stanowiły niższe organa samorządowe, przede wszystkim rady
94
Głosowanie odbywało się w czterech tzw. kuriach, do których kwalifikowano na podstawie cenzusu
zawodowego i majątkowego, jednakże w sejmie reprezentowanych było sześć tzw. grup interesów
Przedstawiciele dwóch pierwszych grup swoich kandydatów wprowadzali bez wyborów jako tzw.
wirylistów. Kościół katolicki reprezentowali arcybiskupi i biskupi trzech obrządków. Natomiast druga
grupa byli to przedstawiciele „świata nauki”: rektorzy uniwersytetów w Krakowie, Lwowie, Politechniki
Lwowskiej i prezes Akademii Umiejętności. Pozostałych 150 członków sejmu wybierano w trakcie
wyborów odbywających się co 6 lat a reprezentujących wspomniane wyżej 4 kurie, czyli wielcy właściciele
ziemscy, miasta, Izby Handlowe i Przemysłowe. Ostatnią była tzw. kuria małej własności czyli chłopska –
jednakże w tej kurii wybory były pośrednie. Prawo wyborcze przysługiwało tylko tym mężczyznom, którzy
płacili podatek bezpośredni – ale tylko dwie trzecie najwyżej w każdej gminie opodatkowanych, Wybory
w każdej kurii były jawne. Tak skonstruowana ordynacja wyborcza – nie tylko w Galicji – ale całej
monarchii dała zdecydowaną przewagę w dostępie do wyższych urzędów ludziom zamożnym, W.
Witkowski, op. cit. s. 213.
96
Marian Małecki poświęcił pracę omówieniu funkcjonowania Wydziału Krajowego, zob. M. Małecki,
Wydział Krajowy Sejmu Galicyjskiego. Geneza, struktura i zakres kompetencji, następstwo prawne,
Kraków 2014.
97
Wielkich posiadłości ziemskich, miast łącznie z posłami izb handlowych i przemysłowych, gmin
wiejskich oraz trzech przedstawicieli wybieranych wspólnie przez cały sejm, równocześnie dla każdego
członka Wydziału wybierano zastępcę.
98
99
Departament I odpowiadał za sprawy gmin, wojskowości oraz wspieranie kultury narodowej np. poprzez
pomoc materialną dla artystów, fundusze dla studentów czy subwencje dla inicjatyw kulturalnych, ale także
95
33
powiatowe – spomiędzy ich członków wybierano Wydział Powiatowy z marszałkiem
powiatu na czele - oraz rady gminne - spośród których wybierano zwierzchności gminne,
którym przewodniczył naczelnik gminy100.
Prócz zmian wewnątrzustrojowych w prowincji, modyfikacji uległ także
dotychczas
obowiązujący
system
administracyjny,
usankcjonowany
najpierw
rozporządzeniem z dnia 23 stycznia 1867 r., a następnie ustawą państwową z 19 maja
1868 r101. Ustawa wymieniała siedziby wszystkich 74 nowoutworzonych powiatów,
w tym Żywiec jako stolicę powiatu politycznego. Począwszy od 1867 r. administracja
w Galicji ponownie była dwustopniowa, w miejsce obwodów, powołano powiaty - jako
najniższy szczebel administracji rządowej – podlegające bezpośredniej zwierzchności
lwowskiego Namiestnictwa102.
Ilość powiatów na przestrzeni trwającej niemal pół wieku autonomii zmieniała się
nieznacznie103. Do 1896 r. ich liczba pozostała wręcz bez zmian, dopiero w następnym
roku zwiększyła się o dwa powiaty - w Podgórzu i Strzyżowie104. Kolejne zmiany zaszły
w roku 1899, wówczas liczba powiatów wzrosła do 77, rok później do 78. W roku 1907
funkcjonowało ich już 79105, a w przededniu I wojny liczba wynosiła 82 106.
1. 3. Ziemia żywiecka
W granicach zaboru, nazywanego Królestwem Galicji i Lodomerii, znalazła się
również Żywiecczyzna. Ziemia ta posiada bogatą historię, jednak wciąż nie do końca
poznaną zwłaszcza, iż o jej dziejach od XI do XIII w. nadal niewiele wiadomo. Dopiero
ochronę obiektów sakralnych. Departament II zajmował się sprawami budżetowymi, szkolnictwem
zawodowym oraz górnictwem. W orbicie zainteresowań Departamentu III były zagadnienia związane z
rolnictwem, leśnictwem i rybołówstwem, podczas gdy Departament IV zajmował się kwestiami regulacji
rzek, melioracji gruntów, budowy nowych połączeń drogowych i utrzymaniem w należytym stanie już
istniejących. Do obowiązków Departamentu V należał nadzór nad szeroko pojętą służbą zdrowia, a
Departamentu VI szeroki wachlarz zagadnień: od spraw sejmowych aż po bezpieczeństwo kraju, M.
Małecki, op. cit. s. 300-307.
100
101
Rozporządzenie Ministerstwa Stanu z dnia 12 stycznia 1867względem reform administracji politycznej
w Królestwie Galicji wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwami Oświęcimskim i Zatorskim, s.
31.
102
103
Szczegółowe zmiany w liczbie powiatów galicyjskich zawiera załącznik nr 1.
104
Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, Lwów 1898, s.
105
Nowe powiaty zostały utworzone w Peczeniżynie, Przeworsku, Starym Samborze (zamiast
w dotychczasowym Starym Mieście) i Zborowie, Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim
Księstwem Krakowskim, Lwów 1908.
106
Nowe powiaty powstały w Oświęcimiu, Radziechowie i Skołem, Szematyzm Królestwa Galicji i
Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, Lwów 1914.
34
w XIV w. pojawiają się pierwsze informacje o mieście Żywcu, z czego należy
wnioskować, że początki miasto prawdopodobnie sięgają II połowy XIII w. Jak uważa
część badaczy, mogło to mieć miejsce około roku 1268107. Żywiecczyzna stanowiła część
ziemi oświęcimskiej i właśnie w ramach kasztelanii oświęcimskiej związana była ze
Śląskiem przez prawie trzy wieki i wraz z nią ulegała kolejnym podziałom. Umożliwiła
je decyzja Kazimierza Sprawiedliwego, który na chrzcie syna Mieszka Plątonogiego –
Kazimierza przekazał mu w darze kasztelanię bytomską i oświęcimską. Następnie ziemie
te objął młodszy syn Kazimierza – Władysław - który zgodnie z ówczesnym modelem
sprawowania władzy, podzielił swoje dziedzictwo pomiędzy czterech synów: Mieszka I
Cieszyńskiego, Kazimierza rządzącego w Toszku, Bolesława I Opolskiego oraz
Przemysława w Raciborzu108.
Ziemia oświęcimska przypadła w udziale księciu cieszyńskiemu, a ten w 1315 r.
po raz kolejny ją podzielił, tym razem na dwa księstwa dla swoich synów: Kazimierza
w Cieszynie i Władysława w Oświęcimiu. To właśnie syn Władysława, Jan I Scholastyk,
uznał się wasalem króla czeskiego w 1327 r. Z zachowanych źródeł wynika, że także
Żywiec został oddany w lenno Janowi I przez Jana Luksemburczyka109. W następnym
stuleciu ziemia żywiecka wróciła jednak pod polskie panowanie. W XV w. księstwo
oświęcimskie uległo kolejnej parcelacji, tym razem 19 stycznia 1445 r. w Oświęcimiu
podzielone je pomiędzy Jana IV, który utrzymał w swoim posiadaniu Księstwo
Oświęcimskie, Przemysława rezydującego w Toszku oraz Wacława rządzącego
w nowoutworzonym Księstwie Zatorskim110. Księstwa Oświęcimskie i Zatorskie
ostatecznie trafiły jako część składowa do Korony Polskiej.
Najpierw w 1457 r.
zakupiono Księstwo Oświęcimskie, a następnie w 1494 r. Księstwo Zatorskie. Ich
definitywna inkorporacja do Rzeczpospolitej nastąpiła w 1564 r.
Interesująca pozostaje przynależność ziemi żywieckiej, która w dokumencie
inkorporacyjnym z 1457 r. została pominięta, co dowodzi, iż jej powiązania
z Oświęcimiem straciły na aktualności111. Część Żywiecczyzny wymknęła się z rąk
książąt oświęcimskich najpewniej w I połowie XV w. i przez pewien czas pozostawała
w rękach Bożywoja i Władoga Skrzyńskich herbu Nałęcz. Niestety, czas władztwa
W. Kawecki, Lasy Żywiecczyzny. Ich teraźniejszość i przeszłość, Kraków 1939, s. 5.
P. Mostowik, op. cit. s. 110.
109
J. Szablowski, Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny. Powiat żywiecki, Żywiec 2009, reprint
wydania z 1948, s. 10.
110
P. Mostowik op. cit. s. 111.
111
Ibidem, s. 120
107
108
35
Skrzyńskich należał do najbardziej burzliwych, a jednocześnie najmniej sprzyjających
rozkwitowi miasta112, ponieważ nowi właściciele trudnili się rozbojem, co raczej nie
wpływało korzystnie ani na rozwój samego miasta, ani jego okolicy. Dopiero w 1460 r.
po ukróceniu ich samowolnej działalności przez Mikołaja Pieniążka i Piotra
Komorowskiego z rozkazu króla Kazimierza Jagiellończyka i oddaniu w 1467 r. ziemi
żywieckiej Komorowskiemu, nastał dla Żywiecczyzny czas pomyślnego rozwoju113.
W posiadaniu Komorowskich Żywiecczyzna pozostawała aż do 1626 r. W 1608 r. została
podzielona pomiędzy synów Krzysztofa Komorowskiego: Mikołaja, który otrzymał
dobra żywieckie i łodygowickie, Aleksandra – dla niego przeznaczono dobra ślemieńskie,
oraz Piotra - objął on w zarząd dobra suskie114. Podział ten w rezultacie przyczynił się do
upadku imponującej fortuny Komorowskich, która szybko zmieniła swoich właścicieli.
Mikołaj – znienawidzony przez okoliczną szlachtę i poddanych – doprowadził
do ruiny rodzinne latyfundium. Najpierw utracił włości łodygowickie, a w końcu
zmuszony beznadziejną sytuacją finansową, sprzedał „państwo żywieckie” Konstancji,
drugiej żonie Zygmunta III Wazy115. Po śmierci królowej dobra przypadły w udziale jej
dzieciom. Ostatecznie do 1672 r. jedynym właścicielem dóbr żywieckich został król Jan
Kazimierz. Po śmierci władcy Żywiecczyznę dzierżawił Włodzimierz Wodzicki. W 1678
r. dobra po raz kolejny zmieniły właściciela – stały się własnością Jana Wielopolskiego,
ożenionego z Konstancją Krystyną Komorowską, wnuczką ostatniego właściciela ziemi
żywieckiej – Mikołaja Komorowskiego116. Żywiecczyzna należała do Wielopolskich
przez blisko dwa wieki117, aż do 1838 r., kiedy to ostatni dziedzic z rodu, Adam
Wielopolski, odsprzedał Karolowi Ludwikowi Habsburgowi ostatnią, a jednocześnie
największą, część dawnego państwa żywieckiego. Sam nie potrafił uratować rodzinnego
majątku, a wskutek nieprzemyślanych decyzji finansowych i rozrzutnego trybu życia jego
112
W. Kawecki, op. cit. s. 5.
W. Jagosz, Dzieje miasta Żywca i Żywiecczyzny, Cieszyn, s. 10.
114
J. Dusik, Rozwój terytorialny żywieckiego latyfundium Komorowskich, [w:] „Karta Groni” nr XXII,
Żywiec 2003, s. 59.
115
A. Komoniecki, Chronografia albo dziejopis żywiecki, Żywiec 1987, s. 142.
116
E. Janota, Wiadomość historyczna i jeograficzna o Żywiecczyźnie, Żywiec 2008 – reprint wydania z
1859 r., s. 71.
117
W 1790 r. w rękach Franciszka Wielopolskiego pozostawał majątek złożony z następujących realności:
pałac murowany wraz z dziedzińcem, murowana wozownia, stajnia, browar i oficyna, stodoła, kuźnia, mały
dom drewniany, kolejne dwa drewniane domy, młyn murowany oraz nowy młyn także murowany, karczma
ze stajnią pod miastem oraz domek w ogrodzie, ANK, Teki Schneidra 1785 – Żywiec, s. 27.
113
36
właścicieli topniał w zastraszającym tempie. W niespełna rok później Wielopolski zmarł
we Lwowie118.
Kolejnymi właścicielami stali się więc arcyksiążęta Habsburgowie i w ich rękach
wielkie posiadłości na Żywiecczyźnie pozostały do 1939 r. Wraz z wybuchem II wojny
światowej skonfiskowano je na rzecz III Rzeszy, a ich ostatni właściciel - Karol Olbracht
Habsburg – został aresztowany za odmówienie podpisania volkslisty. Jego czyn – jak
zauważył Stanisław Grodziski – uznać należy za wymowne świadectwo tego, iż: naród,
który utracił swoje państwo w XVIII wieku, spolonizował swojego zdobywcę119. Po II
wojnie światowej dobra żywieckie ponownie Habsburgom odebrano, tym razem przez
rząd komunistycznej Polski Ludowej.
Żywiecczyzna pod panowaniem austriackim pozostawała dłużej niż inne regiony,
prawie 146 lat, jako że w granice monarchii habsburskiej wcielono ją już po pierwszym
rozbiorze Polski. Do 1867 r. jej przynależność administracyjna ulegała systematycznym
zmianom wraz z kolejno przeprowadzanymi reformami. W latach 1772-1775 wchodziła
w skład cyrkułu wielickiego i okręgu żywieckiego. W 1775 r. włączono ją do okręgu
zatorskiego, nadal pozostając w cyrkule wielickim. Od 1782 r. ziemia żywiecka podlegała
cyrkułowi myślenickiemu, a po 1819 r. wadowickiemu, w granicach którego utrzymała
się do 1867 r.
Interesującym pozostaje zabieg, jaki na mocy najwyższego patentu Franciszka I
z 2 marca 1820 r. wykonała władza wiedeńska, włączając formalnie tereny dawnych
Księstw Oświęcimskiego i Zatorskiego – w tym ziemię żywiecką - do Związku
Niemieckiego, jako rewindykacja dóbr czesko – morawskich. W granicach Związku
znalazły się miasta: Oświęcim, Zator, Biała, Wadowice, Andrychów, Kęty oraz
Żywiec120. Sytuacja ta trwała aż do 1850 r. kiedy to kolejny władca Franciszek Józef I
zdecydował o wyłączeniu obu księstw z Związku i ponownym przyłączeniu do prowincji
Galicji i Lodomerii121. Reforma z 1852 r. nie wprowadziła żadnych zmian w kwestii
administracyjnej
przynależności
–
Żywiecczyzna
nadal
podlegała
obwodowi
wadowickiemu – z tym, że na jej terenie zostały utworzone trzy urzędy powiatowe –
w Żywcu, Milówce i Ślemieniu – pełniące równocześnie funkcję obwodów sądowych122.
Z. Rączka, Jak powstała żywiecka posiadłość Habsburgów [w:] Habsburgowie żywieccy i ich siedziba
w Żywcu, red. Z. Rączka, Żywiec 2006, s. 6.
119
S. Grodziski, Habsburgowie. Dzieje dynastii,…, s. 11.
120
A. Nowakowski, Terytoria oświęcimsko – zatorskie w Związku Niemieckim: zarys prawno – historyczny,
„Przegląd Historyczny”, nr 76/4, 1985, s. 789.
121
Ibidem, s. 791.
122
Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, Lwów 1865, s. 89-91.
118
37
Tab. 8. Gminy podległe urzędom powiatowym w Milówce, Ślemieniu i Żywcu w 1856 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
Urząd Powiatowy
w Milówce
Brzuśnik
Bystra
Cięcina
Cisiec
Juszczyna
Kamesznica
Milówka
Nieledwia
Rajcza
Rycerka Dolna
Rycerka Górna
Sól
Szare
Ujsoły
Żabnica
-
Urząd Powiatowy
w Żywcu
Czernichów
Hucisko
Jeleśnia
Isep
Korbielów
Koszarawa
Krzyżowa
Krzyżówka
Leśna
Lipowa
Międzybrodzie
Moszczanica
Mutne
Obszar
Ostre
Pewel Wielka
Pewel Mała
Pietrzykowice
Przyborów
Przyłęków
Radzichów
Sienna
Słotwina
Sopotnia Wielka
Sopotnia Mała
Sporysz
Świnna
Tresna
Trzebinia
Wieprz
Zabłocie
Zadziele
Zarzecze
Żywiec
Urząd Powiatowy
w Ślemieniu
Gilowice
Kocierz ad Moszczanica
Kocierz ad Rychwałd
Kocoń
Krzeszów
Kuków
Kurów
Lachowice
Las
Łękawica
Łysina
Oczków
Okrajnik
Pewel
Pewelka
Rychwałd
Rychwałdek
Ślemień
Śleszowice Górne
Śleszowice Dolne
Stryszawa
Sucha
Tarnawa
Źródło: oprac. własne na podst. Provinzial Handbuch des Krakauer Verwaltungs – Gebietes für das Jahr
1856, Kraków 1856, s. 112-118.
38
Wraz z nowym podziałem prowincji dokonanym w 1867 r. dotychczas
funkcjonujące urzędy powiatowe zostały zreorganizowane zgodnie z założeniami
kolejnej reformy. Wówczas – zamiast dotychczasowych trzech urzędów powiatowych –
utworzono powiat żywiecki, a na siedzibę władz wybrano miasto Żywiec. Nie zmienił się
jednak podział na obwody sądowe, których siedziby w dalszym ciągu mieściły się
w Milówce, Ślemieniu i w Żywcu.
Zdjęcie. 1. c. k. Sąd Powiatowy w Milówce, Zbiory prywatne Piotra Rypienia.
1. 4. Struktura administracyjna starostwa
Powstały formalnie w 1867 r. powiat żywiecki swoim zasięgiem obejmował
obszar, na którym znajdowało się tylko jedno większe miasto – Żywiec - równocześnie
pełniący funkcję centrum życia politycznego i kulturalnego regionu. W jego obrębie
znajdowały się również Ślemień i Milówka, a pod koniec XIX w. także Sucha, określane
39
mianem „niewielkiego miasteczka”123, w których mieściły się m. in. sądy powiatowe124.
Wraz z nowymi regulacjami administracyjnymi terytorium powiatu zreorganizowano
i zamiast dotychczasowych trzech urzędów powiatowych, powstał jeden. W porównaniu
z okresem przedautonomicznym zmieniła się także przynależność niektórych gmin, np.
w 1856 r. Łodygowice formalnie należały do urzędu powiatowego w Białej125, a po 1867
r. włączono je do powiatu żywieckiego, z kolei Tarnawę z niego wyłączono w 1891 r,
podobnie jak spod jurysdykcji sądu w Ślemieniu.
Tab. 9. Gminy powiatów sądowych w 1897 r.
Lp.
1.
2.
3.
Siedziba sądu powiatowego Miejscowości należące do okręgu sądowego
Milówka
Bystra, Brzuśnik, Cięcina, Cisiec, Juszczyna,
Kamesznica, Milówka, Nieledwia, Rajcza,
Rycerka Górna, Rycerka Dolna, Sól, Szare,
Ujsoły, Żabnica.
Ślemień
Gilowice, Kocierz ad Moszczanica, Kocierz
ad Rychwałd, Kocoń, Krzeszów, Kuków,
Kurów, Lachowice, Las, Łękawica, Łysina,
Oczków, Okrajnik, Pewel Ślemieńska,
Pewelka, Rychwałd, Rychwałdek, Ślemień,
Stryszawa, Sucha.
Żywiec
Bierna, Czernichów, Hucisko, Isep, Jeleśnia,
Korbielów, Koszarawa, Krzyżowa, Lesna,
Lipowa, Łodygowice, Międzybrodzie,
Moszczanica, Mutne, Ostre, Pewel Mała,
Pewel Wielka, Pietrzykowice, Przyborów,
Przyłęków, Radziechowy, Sienna, Słotwina,
Sopotnia Mała, Sopotnia Wielka, Sporysz,
Świnna, Tresna, Trzebinia, Wieprz, Zabłocie,
Zadziele, Zarzecze, Żywiec Miasto, Żywiec
Stary.
Źródło: oprac. własne na podst. J. Bigo, Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami
w Królestwie Galicji, Wielkim Księstwie Krakowskim i Księstwie Bukowińskim z uwzględnieniem
wszystkich dotąd zaszłych zmian terytorialnych kraju, Lwów 1897, s. 7-231.
Milówka posiadała prawa miejskie w latach 1872-1934, Sucha otrzymała je w 1896 r. natomiast Ślemień
nie posiadał praw miejskich, ale był siedzibą sądu powiatowego i jako taki był traktowany.
124
W 1906 r. siedzibę sądu powiatowego przeniesiono ze Ślemienia do Suchej, G. Wnętrzak,
Zróżnicowanie kulturowe Podkarpacia Zachodniego w aspekcie historyczno-administracyjnym
(Żywiecczyzna, Ziemia Oświęcimsko-zatorska, Śląsk Cieszyński) [w:] Żywiecczyzna pogranicze śląsko
morawskie - materiały z konferencji, Żywiec 2004, s. 35.
125
Provinzial Handbuch des Krakauer Verwaltungs – Gebietes für das Jahr 1856, Kraków 1856, s. 107.
123
40
Żywiec, pomimo iż został siedzibą władz powiatowych oraz samorządowych, był
jednak na tyle niewielkim miastem, że nie został nawet ujęty w ustawie regulującej ustrój
„trzydziestu znaczniejszych miast galicyjskich”126. Liczba jego mieszkańców dopiero
przed I wojną światową zbliżyła się do 6000.
Zdjęcie. 2. Muzeum Miejskie w Żywcu [dalej: MMŻ] F/826/MŻ – magistrat wraz z żywieckim rynkiem
w 1906 r.
Zdjęcie. 3. Magistrat wraz z żywieckim rynkiem – widok współczesny. Zdjęcie autorki.
Ustawa z 13 marca 1889 r. objęła 30 miast – z czego 11 leżało na terenie Galicji Zachodniej: Biała,
Bochnia, Gorlice, Jasło, Krosno, Nowy Sącz, Podgórze, Rzeszów, Tarnów, Wadowice i Wieliczka,
S. Rejman, Działalność samorządów gminnych w zakresie bezpieczeństwa i porządku publicznego w
znaczniejszych miastach zachodniogalicyjskich w latach 1889-1914, Rzeszów 2013, s. 47.
126
41
Całość powiatu liczyła 11.123 km2 łącznej powierzchni. Ilość gmin powiatu
ulegała nieznacznym zmianom. Ostatecznie jednak ustabilizowała się na poziomie 70
gmin politycznych127 oraz 20 obszarów dworskich128. Poniższa tabela zawiera nazwy
wszystkich
gmin
administracyjnie
podlegających
jurysdykcji
władz
powiatu
żywieckiego:
Tab. 10. Liczba mieszkańców gmin powiatu żywieckiego w 1900 r.
Lp. Nazwa gminy
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
Bierna
Bystra
Brzuśnik
Cięcina
Cisiec
Czernichów
Gilowice
Hucisko
Isep
Jeleśnia
Juszczyna
Kamesznica
Kocierz ad
Moszczanica
Kocierz ad
Rychwałd
Kocoń
Korbielów
Koszarawa
Krzeszów
Krzyżowa
Kuków
Kurów
Lachowice
Las
Lesna
Lipowa
Liczba
mieszkańców
366
509
578
2 902
2 276
608
2 450
354
562
2 847
1 147
3 371
681
Lp. Nazwa gminy
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
455 49.
826
976
2 437
2 700
1 497
1 398
901
2 192
1 101
925
2 187
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
Ostre
Pewel Ślemieńska
Pewelka
Pewel Mała
Pewel Wielka
Pietrzykowice
Przyborów
Przyłęków
Radziechowy
Rajcza
Rycerka Dolna
Rycerka Górna
Rychwałd
Rychwałdek
Sienna
Ślemień
Słotwina
Sól
Sopotnia Mała
Sopotnia Wielka
Sporysz
Stryszawa
Sucha
Świnna
Szare
Liczba
mieszkańców
329
1 169
326
706
1 621
1 777
2 033
389
3 593
2 596
1 431
2 234
1 211
504
487
2 031
473
2 509
1 135
1 264
1 679
4 111
4 214
1 044
1 945
Istotną zmianą było wyłączenie z jego granic w 1891 r. Tarnawy Dolnej i Tarnawy Górnej i włączenie
ich do powiatu wadowickiego, G. Wnętrzak, op. cit. s. 35.
128
T. Pilat, Tablice statystyczne o stosunkach gminnych w Galicji, Lwów 1877, s. 5.
127
42
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
Łękawica
Łodygowice
Łysina
Międzybrodzie
Milówka
Moszczanica
Mutne
Nieledwia
Oczków
Okrajnik
1 121
2 237
291
1 003
2 678
1 458
349
1 461
660
476
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
Tresna
Trzebinia
Ujsoły
Wieprz
Zabłocie
Zadziele
Zarzecze
Żabnica
Żywiec miasto
Żywiec Stary
829
1 007
4 639
1 381
2 821
708
588
1 966
4 892
374
Źródło: Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund
der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XII. Galizien, Wiedeń 1907, s. 594-600.
Starostwa powiatowe po 1867 r. przejęły kompetencje wcześniej przyznane
urzędom powiatowym oraz równocześnie zniesionych starostw okręgowych129. Nadal
obowiązywała zasada, że starostwo w danym powiecie uznawano za najniższą władzą
dla wszystkich spraw administracyjnych nie powierzonych wyraźnie innym władzom
i organom130. Starostowie utracili co prawda możliwość podejmowania decyzji
w sprawach, które zostały przekazane samorządom gminnym, jednakże nadal
pozostawali w stosunku do nich organem zwierzchnim, nadzorującym ich działania.
W razie potrzeby zmieniali ich orzeczenia, czy karali tych członków zarządów gminnych,
którzy nie wypełniali powierzonych im obowiązków. Ponadto, będąc organem, który
nadzorował wybory do rad gminnych i powiatowych oraz do sejmu i Rady Państwa,
starostowie umacniali swoje wpływy polityczne131. Dodatkowo, mimo, iż formalnie
przestali bezpośrednio oddziaływać na zarząd szkół, to i tak poprzez działania Rad
Szkolnych Okręgowych, których byli formalnymi przewodniczącymi, nadal mieli na nie
bardzo duży wpływ. Natomiast, sądownictwo zostało oddzielone od władz
administracyjnych, w związku z czym, ze starostów zdjęto dotychczasowy obowiązek
wymierzania sprawiedliwości132. Wszystkie obowiązki, leżące w gestii starostwa można
podzielić na 13 różnych kategorii, obejmujących całość życia społeczno – gospodarczego
oraz politycznego powiatu.
129
W. Witkowski, op. cit. s. 212.
131
132
O. Balzer, op. cit. s. 527.
130
43
Tab. 11. Zakres kompetencji starostwa powiatowego.
Lp.
Zakres kompetencji urzędników starostwa powiatowego
1.
Sprawy policyjne (utrzymanie bezpieczeństwa publicznego, zapewnienie
bezpieczeństwa osób i mienia)
2.
Sprawy wojskowe (pobór, taksy wojskowe, powinności wojenne, zasiłki
wojskowe)
3.
Sprawy handlu i przemysłu (zatrudnianie małoletnich, kontrola czasu
pracy, sprawozdania z działalności towarzystw przemysłowych)
4.
Sprawy aprowizacyjne
5.
Sprawy budowlane, drogowe i wodne
6.
Sprawy kultury krajowej (kwestie dotyczące gospodarki leśnej,
zezwolenia na karczunki, nakazy zalesień, służebności leśne, spławy,
sprawy łowiectwa i rybołówstwa)
7.
Sprawy weterynaryjne
8.
Sprawy sanitarne i opieki społecznej (nadzór nad personelem lekarskim,
zakładami leczniczymi i dobroczynnymi, ubezpieczenia społeczne,
wypadkowe, chorobowe, opieka nad ubogimi i dotkniętymi klęskami)
9.
Sprawy wyznaniowe i szkolne
10. Sprawy administracyjno – prawne (uzyskanie i utrata obywatelstwa,
zmiany nazwisk, przynależność gmin)
11. Udział starostwa w sprawach sądownictwa cywilnego i karnego oraz
sprawy karno – administracyjne
12. Podatki i opłaty
13. Nadzór starostwa nad gminami i obszarami dworskimi (nadzór nad
wyborami do rad gminnych i zwierzchności gminnych, lustracje gmin,
rozpatrywanie skarg na zwierzchności gminne)
Źródło: ANK, Inwentarz Archiwum Narodowego w Krakowie akt c. k. Starostwa w Żywcu (1867-11918),
Starostwa Powiatowego w Żywcu (1918-1939), s. 3.
Do obowiązków starosty należało także m. in. udzielanie informacji i wydawanie
poleceń podlegającym mu urzędom, ich nadzór i kontrola, wydawanie orzeczeń
i zarządzeń, jednak tylko w zakresie jego kompetencji. Starosta rozstrzygał również
odwołania od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji przez podlegające mu organa
samorządowe w zakresie administracji państwowej. Dodatkowo wydawał również –
oczywiście w granicach nie wykraczających poza jego uprawnienia – upoważnienia
ustawowe i ogólne zarządzenia obowiązujące obywateli133. We wszystkich swoich
133
O. Balzer, op. cit. s. 9.
44
działaniach starosta podlegał bezpośrednio namiestnikowi Galicji134, w związku z czym
starostwa musiały: spełniać wszelkie polecenia i nakazy władzy wyższej, tak, iż oczywiście
ich zakres czynności mógł się rozszerzać, a musiał ściśle stosować do kierunku, który
dawało namiestnictwo135.
Pierwszym mianowanym starostą żywieckim został Maurycy Vayda. Po nim
funkcję tę piastowało jeszcze ośmiu urzędników. Spośród nich najbardziej znany to
Stanisław Antoni Dunajewski136, pochodzący z jednego z najbardziej znamienitych
polskich rodów arystokratycznych, syn Marii Estreicher oraz Juliana Antoniego
Dunajewskiego. Sam Stanisław uzyskał stopień doktora prawa, pełnił także funkcję
doradcy rządu. Żonaty z Zofią z Madeyskich herbu Poraj, doczekał się jedynego syna
Andrzeja. Spoczął na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
Tab. 12. Spis starostów żywieckich urzędujących w latach 1867-1914.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Imię i nazwisko starosty
Maurycy Vayda
Aleksander Janicki – Rolla
Vacat
Leopold Morawetz
Stanisław Dunajewski
Benedykt Biernacki
Emil Fleschner
Vacat
Julian Kokurewicz
Stanisław Porth
Tadeusz Moszyński
Lata sprawowania urzędu
1867 – 1874
1874 – 1880
1881
1882 – 1888
1888 – 1890
1890 – 1893
1893 – 1898
1899
1900 – 1906
1907-1910
1911-1914
Źródło: oprac. własne na podst. Szematyzmów Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem
Krakowskim z lat 1867-1914.
Starostwo powiatowe w Żywcu mieściło się najpierw w Starym Zamku
Komorowskich, następnie zajęło część budynku Magistratu. Dopiero w 1906 r. doczekało
się własnej siedziby wraz z zakupem niewielkiego budynku137. Był on murowany z cegły,
134
136
Urodzony 17 września 1859 r. – zmarły 31 listopada 1912 r. www.sejm-wielki.pl 14.10.2011.
137
M. Miodoński, Zabytkowe budynki w Żywcu, „Gronie” nr VIII, Żywiec 2009, s. 47, jednakże dokumenty
Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach – delegatura w Bielsku – Białej, sugerują, że
budynek ten mógł powstać nawet ok. 1910 r.
135
45
trójskrzydłowy z ryzalitem, w całości podpiwniczony, (…) z elewacją frontową (…)
o wystroju eklektycznym z pewnymi elementami modernizmu138. Obecnie jest
dwupiętrowy, ale nadal pełni funkcję siedziby żywieckiego starostwa139.
Zdjęcie. 4. Budynek Starostwa Powiatowego w Żywcu – widok współczesny. Zdjęcie autorki.
Głównymi urzędnikami zatrudnionymi w starostwie byli: komisarz powiatowy,
koncypista namiestnictwa, adiunkt/praktykant konceptowy, sekretarz i kancelista
namiestnictwa140. W 1870 r. przy wszystkich starostwach powołano nowe stanowisko –
urząd lekarza powiatowego, a w niektórych dodatkowo jeszcze weterynarza oraz oddział
podatkowy. Ponadto utworzono stanowisko inżyniera powiatowego. Jeden taki urzędnik
nadzorował sprawy i inwestycje budowlane w trzech starostwach141. Powiat żywiecki nie
posiadał własnego inżyniera i w tym zakresie podlegał oddziałowi budowlanemu
w Białej.
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach delegatura w Bielsku – Białej, [w:] P.P.
Pracownia Konserwacji Zabytków oddział w Krakowie – Pracownia Dokumentacji Naukowo –
Historycznej: Żywiec studium historyczno – urbanistyczne. Katalog zabytków tom I A, oprac. przez
Beiersdorf Zbigniew, Jurczak Jadwiga, Kasprzyk Maria, Wojnar Barbara, Kraków1983, s. 48.
139
Po II wojnie światowej zostało nadbudowane drugie piętro – w takim kształcie budynek zachował się
do dnia dzisiejszego, M. Miodoński, Zabytkowe budynki…, s. 48.
140
Szczegółowy spis urzędników żywieckiego starostwa w załączniku nr 2.
141
Archiwum Państwowe w Katowicach oddział w Cieszynie (dalej: APKoC) Starostwo Powiatowe w
Cieszynie z lat 1850-1918, Inwentarz zbioru Starostwo Powiatowe w Cieszynie z lat 1850-1918, s. 2.
138
46
1. 5. Nadzór starostwa powiatowego nad pracą gmin
Administracja Galicji składała się z organów rządowych oraz autonomicznych.
W każdym powiecie politycznym stykały się więc ze sobą oba piony – władze starostw
powiatowych oraz autonomiczne urzędy z Wydziałami Powiatowymi na czele, które
z kolei nadzorowały pracę poszczególnych zwierzchności gminnych. Podstawą działania
obu typów instytucji samorządowych na szczeblu lokalnym były ustawy z 12 sierpnia
1866 r.142, dzięki którym mieszkańcy prowincji uzyskali możliwość aktywniejszego
włączenia się w życie prowincji. Jak zauważył Konstanty Grzybowski: przesadne jest
twierdzenie, jakoby w Galicji w konsekwencji istniał dualizm organów władzy, rządowych
i autonomicznych, niczym ze sobą niepowiązanych. (…) dualizm istnieje tylko, co do
pewnego zakresu funkcji ustawodawczych i uchwałodawczych (…) organy autonomiczne
nie mają niemal żadnego wpływu na działalność organów rządowych143. W istocie
zarówno Wydziały Powiatowe, jak i władze gminne pozbawiono możliwości
egzekutywy, po którą każdorazowo musiały zwracać się do władz rządowych, czyli
w praktyce do starostwa danego powiatu144. W tym przypadku ich samodzielność została
mocno ograniczona na rzecz władzy rządowej. Co ciekawe, sytuacja taka miała miejsce
tylko w Galicji, bowiem w innych krajach austriackich samorząd posiadał „egzekutywę
przymusową”145.
Rok 1866 niewątpliwie uznać należy za przełomowy w kształtowaniu się
usankcjonowanej prawnie samorządowości galicyjskiej. Z chwilą wprowadzenia
wspomnianych rozwiązań prawnych, w Galicji rozpoczęły pracę samorządowe urzędy
gminne oraz zwierzchnie w stosunku do nich Wydziały Powiatowe. W każdym powiecie
politycznym wybierano dwudziestosześcioosobową Radę Powiatową146, a spośród jej
członków powołano Wydział Powiatowy. Głównymi obowiązkami nowoutworzonych
rad stały się m. in. kwestie związane z organizacją komunikacji w powiecie, służbą
zdrowia, oświatą i kulturą. W powiecie żywieckim Wydział Powiatowy mocno
zaangażował się m. in. w utworzenie w mieście szpitala powiatowego oraz Szkoły
A. Wrotnowski, Autonomia Galicji i jej samorząd, Kraków 1889, s. 42.
144
145
F. Koneczny, Dzieje administracji w Polsce, reprint wydania 1924, Warszawa 1999, s. 310.
146
Członkowie rady powiatowej również wybierani byli przez wyborców w systemie kurialnym.
Obowiązywał podział na 4 kurie: właścicieli ziemskich, przemysłowców i handlowców, miast i miasteczek,
pozostałych gmin w powiecie. Uprzywilejowaną pozycję mieli członkowie dwu pierwszych kurii, W.
Witkowski, op. cit. s. 219.
142
143
47
Realnej147. Ważnym obowiązkiem, jaki spoczywał na Wydziale Powiatowym, był nadzór
nad gminami, a także obszarami dworskimi148. Te ostatnie faktycznie wyłączono
z obszaru gmin wiejskich, stając się tym samym prawnie od nich odizolowanymi,
najniższymi jednostkami terytorialnymi149. Wprawdzie zarówno Ustawa Gminna, jak
i ustawa dotycząca obszarów dworskich, przewidywały możliwość łączenia się obu
jednostek, ale z tej możliwości w praktyce skorzystało niewiele spośród nich. Do
rzeczywistego połączenia obszarów dworskich i gmin wiejskich doszło w zaledwie kilku
powiatach Galicji Zachodniej, przede wszystkim w dobrach arcyksiążąt Habsburgów150.
Zgodnie z wprowadzonymi regulacjami, gminą mogła zostać każda wieś,
miasteczko, tudzież miasto, które posiadało własny zarząd gminny151. Rozwiązania te
nastręczyły jednak wiele nowych problemów, bowiem skoro gminą mogła zostać każda
miejscowość bez względu na liczbę ludności, jej rozległość, a nawet zwartość
terytorialną, to istniała uzasadniona obawa, że ich wielkość, wydajność finansowa oraz
zasoby ludzkie będą niewystarczające, aby właściwie spełniać powierzone im zadania152.
W rezultacie dla wielu, zwłaszcza niewielkich i ubogich gmin, instytucje samorządowe
stały się jedynie dodatkowym obciążeniem153.
W każdej gminie powołano radę oraz zwierzchność gminną, wybieraną przez
członków rady i liczącą w zależności od liczby wyborców uprawnionych do głosowania
od 8 do 36 osób154. Wybory do rady gminy odbywały, w ramach tzw. kół, ponieważ
zgodnie z nową ordynacją wyborczą dla gmin, prawo oddania głosu przysługiwało tylko
Wydział Powiatowy w Żywcu już w 1868 roku nosił się z zamiarem założenia szpitala powiatowego dla
chorych i w tym celu gromadził fundusze, których z końcem roku 1872 zebrał 947 złr 20 ct. Pomysł
zrealizowano jednak dopiero w latach 80-tych XIX w. T. Pilat, Czynności reprezentacji powiatowych w r.
1872 na podstawie sprawozdań wydziałów powiatowych a po części także innych źródeł [w:] „Wiadomości
statystyczne o stosunkach krajowych”, red. T. Pilat, nr I, Lwów 1873, s. 15
148
Ustawa z 12 sierpnia 1866 r. o reprezentacji powiatowej i o ordynacji wyborczej powiatowej, [w:] Zbiór
ustaw administracyjnych w Królestwie Galicji i Lodomerii Wielkim Księstwem Krakowskim
obowiązujących t. I, red. J. R. Kasparek, Kraków 1868, s. 146.
149
S. Kutrzeba, op. cit. s. 236, K. Grzybowski, op. cit. s. 261.
150
Z możliwości złączenia gmin i obszarów dworskich skorzystały do 1880 r. 63 obszary dworskie, z czego
48 przypada na posiadłości arcyksiążąt Habsburgów leżących w powiatach żywieckim (33 obszary
dworskie) i bialskim (15 obszarów dworskich) oraz 8, których właścicielem był Adam Potocki w powiatach
wadowickim i chrzanowskim, K. Grzybowski, op. cit. s. 263-264; F. Bujak, Galicja t…, s. 262, F. Kasparek,
Uwagi krytyczne o galicyjskiej organizacji gminnej i wnioski reformy, Kraków 1880, s. 37.
151
Ustawa o urządzeniu gmin i ordynacji wyborczej dla gmin z dnia 12 sierpnia 1866 r. [w:] Zbiór ustaw
administracyjnych w Królestwie Galicji i Lodomerii Wielkim Księstwem Krakowskim obowiązujących t. I,
red. J. R. Kasparek, Kraków 1868, s. 15.
152
153
F. Koneczny, Dzieje administracji w Polsce, reprint wydania 1924, Warszawa 1999, s. 307.
154
Do rady gminnej należały osoby wybrane oraz tzw. członkowie bez wyboru, czyli posiadający
majętności ziemskie na terenie gminy, F. Koneczny, op. cit. s. 306. Ustawa o urządzeniu gmin i ordynacji
wyborczej dla gmin z dnia 12 sierpnia 1866 r. [w:] Zbiór ustaw administracyjnych… t. I, s. 18
147
48
tym osobom, które płaciły podatki. Dodatkowo jeszcze podatnicy zostali podzieleni na
trzy grupy155 w zależności od wysokości płaconych przez nich podatków. Osoby
zaliczone w poczet inteligencji – z racji pełnionej funkcji uzyskały możliwość głosowania
bez względu na wysokość opłacanych przez nich składek na rzecz państwa156.
Przykładowo w 1870 r. w Żywcu liczącym 4585 mieszkańców w wyborach do rady
gminy mogło wziąć udział 518 osób157.
Jak zauważono wcześniej, status gminy posiadały zarówno niewielkie wioski, jak
i większego miasta, przy czym skala problemów z jakimi musiały się zmierzyć oba
organizmy różniła się zasadniczo. Przyznanie takiego samego zakresu obowiązków
gminom wiejskim, jak i o wiele silniejszym miastom, zrodziło widoczne różnice
w sposobie ich funkcjonowania. Zdecydowanie sprawniej działał on w mieście. Jak
zauważył Franciszek Kasparek: ustawa nie rozróżnia żadnych kategoryj gmin, wszystkim
wyznaczą równą miarę świadczeń, bez względu na to czy to Lwów lub Kraków, albo osady
kilka tylko chałup chłopskich zawierające158.
Jeszcze w 1851 r. władze austriackie podjęły starania, by wyraźnie uwzględnić
różnice pomiędzy wsią a miastem159, jednakże odpowiednie rozwiązania, które
usprawniły działalność samorządów miejskich w Galicji, wprowadziła dopiero ustawa
z 1889 r., obowiązująca w 30 większych miastach prowincji. Zgodnie z jej zapisami, rady
miejskie w wyznaczonych ustawą miastach, stale składały się z 36 radnych i to
niezależnie od liczby wyborców. Miasta stołeczne Lwów oraz Kraków działały zgodnie
z odrębnymi statutami regulującymi ich właściwe funkcjonowanie. W 1896 r.
wprowadzono kolejną ustawę, która tym razem usystematyzowała liczebność rad
Na podstawie spisu wyborców tworzono trzy kola wyborcze, a w gminach, w których liczba wyborców
była mniejsza niż 50, tworzono dwa koła. Wszystkie koła głosowały oddzielnie, a wybory były w pełni
jawne, Ustawa o urządzeniu gmin i ordynacji wyborczej dla gmin z dnia 12 sierpnia 1866 r. [w:] Zbiór
ustaw administracyjnych…t. I, s. 62.
156
Do takich osób zaliczani byli m.in. ci członkowie gminy, opłacający w niej przynajmniej od roku podatek
bezpośredni ze swej realności, od przedsiębiorstwa zarobkowego, albo od dochodu, jeśli są obywatelami
Państwa Austriackiego oraz druga grupa osób przynależący do gminy, ale bez względu na wysokość
płaconych podatków: obywatele miejscy, duchowni świeccy wyznań chrześcijańskich i przełożeni
klasztorów, rabini, kaznodzieje starozakonni, urzędnicy, oficerowie w stanie spoczynku, urzędnicy
wojskowi, adwokaci, notariusze, doktorowie fakultetów, którzy otrzymali stopień akademiczny na jednym
z uniwersytetów austriackich, magistrowie chirurgii i farmacji, przełożeni, profesorowie i nauczyciele
znajdujących się w Gminie szkół i innych publicznych zakładów naukowych. W miastach obywatele
honorowi. Państwo, kraj, korporacje, stowarzyszenia, spółki, zakłady i fundusze, jeżeli opłacali w Gminie
przynajmniej od roku jeden z podatk6w w punkcie 1 wymienionych, Ustawa o urządzeniu gmin i ordynacji
wyborczej dla gmin z dnia 12 sierpnia 1866 r. [w:] Zbiór ustaw administracyjnych…t. I, s. 54-55.
157
ANK, Teki Schneidra, 1785 – Żywiec, s. 511.
158
F. Kasparek, op. cit. s. 15, K. Grzybowski, op. cit. s. 276.
159
155
49
gminnych.
Początkowo
miało
to
miejsce
w
131
mniejszych
miastach
i miasteczkach prowincji160, a następnie jeszcze w siedmiu kolejnych. W myśl jej
rozwiązań zdecydowano, że rady gminne w wyznaczonych miasteczkach także uzyskają
stałą liczbę członków, uzależnioną jednak od liczby wyborców. Wynosiły one
odpowiednio: 18, 24, 30 lub 36 radnych161. Według Konstantego Grzybowskiego
z czasem: wprowadzono coraz dalej idące zróżnicowanie ustroju gminy wiejskiej, gminy
w małych miasteczkach, gminy w większych miastach162. Czego wyrazem były wyżej
wspomniane rozwiązanie ustawodawcze.
Powiat żywiecki obejmował 70 gmin, spośród których tylko dwie - Żywiec
i Sucha -zostały objęte ustawą z 1896 r., dzięki czemu już w 1907 r. w obu gminach
wybierano rady liczące 30 osób163. Co ciekawe, analizując skład wyznaniowy rad w obu
miastach zauważyć można, że członkowie żywieckiej rady byli tylko i wyłącznie
chrześcijanami ze zdecydowaną przewagą osób wyznania rzymskokatolickiego164,
podczas gdy w nieodległej Suchej na wybranych 30 radnych, siedmiu było Żydami 165. Po
raz kolejny wyraźnie widoczną staje się „skuteczność” działań podejmowanych przez
mieszczan żywieckich, zaciekle broniących dostępu do miasta osobom wyznania
mojżeszowego.
Zdjęcie. 5. MMŻ – F/1045/MŻ – Rada Miasta Żywiec. (pocz. XX w.)
160
F. Koneczny, op. cit. s. 308.
Progi wyborcze zostały ułożone w następujący sposób: poniżej 401 uprawnionych do głosowania, 401600, 601-1000, lub powyżej 1000 osób uprawnionych do głosowania, S. Kasznica, Skład wyznaniowy i
zawodowy Rad gminnych, [w:] „Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych”, red. T. Pilat, t. XXII,
z. I, Lwów 1909, s. 7.
162
163
S. Kasznica, op. cit. s. 9.
164
29 rzymskich katolików i 1 ewangelik, Ibidem, s. 29
165
Ibidem.
161
50
Zgodnie z nowym ustawodawstwem gminy obarczono dwoma rodzajami
kompetencji, czyli zakresem własnym oraz tzw. zakresem poruczonym. Pierwszy z nich
obejmował wszystko co dotyczyło interesów gminy i w całości wykonano w jej
granicach166. Zakres poruczony z kolei – w założeniu - realizował wszelkie spraw
publicznych zleconych przez władzę rządową. Ponadto, niektóre uchwały rady gminy,
zanim zostały ostatecznie przyjęte, musiały uzyskać jeszcze akceptację Rady
Powiatowej. Do takich kwestii należało m. in. udzielenie zgody na zaciągnięcie pożyczki
czy dzierżawy na czas dłuższy niż 12 lat167. Szeroki zakres obowiązków, jakie
powierzono gminom, bardzo często przekraczał możliwości wielu z nich168. Jest to o tyle
istotne, zważywszy, iż w związku z dwoma rodzajami obowiązków, gminy znalazły się
równocześnie pod podwójnym nadzorem. Z jednej strony ich decyzję musiał
zaakceptować Wydział Powiatowy, z drugiej kontrolę w obrębie wykonywania zakresu
poruczonego przejęła władza polityczna, czyli starostwo powiatowe. Ponadto, w związku
z dość niejasnym rozróżnieniem obszaru obowiązków gmin, również sam nadzór nad
poszczególnymi elementami jej działania był dyskusyjny, a w rezultacie prowadził do
konfliktu kompetencji pomiędzy obu władzami169.
Podczas gdy gminy obarczono licznymi zobowiązaniami wynikającymi zarówno
z obowiązków zakresu własnego jak i poruczonego, podstawową powinnością Wydziału
Powiatowego stała się kontrola ich pracy, czyli tzw. lustracja gmin, innymi słowy
sprawdzenie płynności finansowej i właściwego zarządzania majątkiem gminy. Wydział
Powiatowy miał więc czuwać: aby zakładowy majątek i zakładowe dobro gmin
i zakładów gminnych nie zostały uszczuplone170. W tym celu został powołany m. in. urząd
lustratora powiatowego. Pierwsza informacja o osobie pełniącej taką funkcję
w żywieckim Wydziale znajduje się w Szematyzmie Królestwa Galicji i Lodomerii
z Wielkim Księstwem Krakowskim za rok 1897. W tym też roku po raz pierwszy pojawiło
się nazwisko ks. Tomasza Czapeli, jako osoby pełniącej tę funkcję. Jego następcą w 1902
r. został Eugeniusz Korwin, pozostający na tym stanowisku aż do I wojny światowej171.
Lustrator powiatowy zobowiązany został do nadzorowania pracy poszczególnych gmin,
166
administracyjnych…t. I, s. 49.
168
169
F. Kasparek, op. cit. s. 17.
170
administracyjnych…t. I, s. 49.
171
Wykaz urzędników Wydziału Powiatowego w Żywcu zawiera załącznik nr 3.
167
51
a zwłaszcza weryfikacji jej rozliczeń finansowych, wymagano wręcz, by każda gmina
została skontrolowana przynajmniej raz w roku172. Sprawozdania z przeprowadzonych
wizytacji stanowiły dla Wydziału Krajowego podstawę do
wydania opinii
o funkcjonowaniu urzędów samorządowych w poszczególnych powiatach173.
W żywieckim archiwum zachowały się dokumenty z przeprowadzonej przez
Wydział Powiatowy w 1895 r. inwentaryzacji majątku gmin, niestety nie zawierają one
szczegółowych informacji o wszystkich gminach, a tylko o 44 spośród nich. Trudno więc
ustalić, czy urzędnicy powiatowi faktycznie skontrolowali tylko wymienione gminy, czy
dokumenty z pozostałych wizytacji po prostu się nie zachowały.
Tab. 13. Majątek gmin powiatu żywieckiego w 1895 r.
lp.
Gmina
Pola w
Budynki
morgach gminne
Prawa gmin
Bystra
Bierna
Las w
Pastwiska
morgach w
morgach
21
106.8
3
-
1.
2.
-
-
3.
4.
Brzuśnik
Cisiec
19
-
-
5.
6.
Czernichów
Gilowice
8
-
-
2
7.
Jeleśnia
-
-
1.4 + 40
ogrodów
8.
9.
Juszczyna
Radziechowy
35
-
70
-
szkoła
murowana
szkoła,
stajnia dla
bydła oraz
kancelaria
gminna
szkoła
z kancelarią
szkoła i
mieszkanie
dla
nauczyciela
szkoła
i kancelaria
gminna
-
polowania
-
-
W lipcu 1914 roku w powiecie żywieckim lustrator dokonał wizytacji następujących gmin: Żabnica
[04.07.1914], Lachowice [16.07.1914], Pewel Wielka [17.07.1914], Gilowice [21.07.1914], Szare
[20.07.1914] oraz Rajcza [24.07.1914], APKoŻ, WPŻ I – 22 – sprawozdanie miesięczne z czynności
lustratora powiatowego w 1914 r. s. 14-20.
173
M. Małecki, op. cit. s. 401.
172
52
10.
Kamesznica
43
-
-
szkoła
11.
12.
14
-
-
-
-
-
-
-
-
31
78
64
21
21
33
14
18
26
-
5
54
92
55
11
-
-
kaplica
szkoła
szkoła
szkoła
-
polowania
polowania
polowania
polowania
polowania
polowania
polowania
-
34.
35.
36.
37.
38.
Krzeszów
Kocierz
Rychwałdzki
Kocierz
Moszczanicki
Korbielów
Krzyżowa
Koszarawa
Kocoń
Kurów
Łękawica
Las
Lesna
Lipowa
Łodygowice
Lysina
Międzybrodzie
Moszczanica
Nieledwia
Oczków
Okrajnik
Ostre
Pewel Mała
Pewelka
Pewel
Ślemieńska
Pewel Wielka
Przyłęków
Przyborów
Pietrzykowice
Rajcza
polowania
rybołówstwa
-
30
14
54
27
25
-
-
polowania
polowania
polowania
polowania,
targowe
39.
40.
41.
Rychwałd
Rychwałdek
Rycerka Dolna
55
31
-
-
42.
Rycerka Górna
55
-
-
szkoła
szkoła
i areszt
gminny
szkoła
szkoła
i areszt
gminny
szkoła
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
polowania
polowania
53
43.
44.
Ślemień
Sól
28
-
-
i areszt
gminny
szkoła
i kancelaria
gminna
-
Źródło: oprac. własne na podst. Archiwum Państwowe w Katowicach oddział Żywiec, Wydział Powiatowy
w Żywcu, WPŻ I – 49, Inwentarze majątków gmin powiatu żywieckiego za rok 1895, s. 1-70.
Dla większości gmin w powiecie żywieckim główne źródło dochodu stanowił
należący do nich las, ewentualnie pastwiska, ogrody, a także obligacje, które posiadało
28 z 44 wówczas skontrolowanych gmin174. Równocześnie część z nich nie przedstawiła
dochodów wynikających z posiadania jakiegokolwiek stałego majątku gminnego, poza
obligacjami. Wyraźnie widać więc duże zróżnicowanie gmin powiatu pod względem
zamożności, a co za tym idzie, także możliwości finansowych.
W 1910 r. w powiecie żywieckim przeprowadzono szczegółową lustrację całej
gospodarki powiatowej z ramienia Wydziału Krajowego. W dokumentach żywieckiego
archiwum zachowało się sprawozdanie z przeprowadzonej wówczas kontroli. W jej
trakcie zwrócono uwagę, na fakt, że największym zaniedbaniem lokalnego Wydziału
Powiatowego była niesystematyczna kontrola gmin, a liczbę przeprowadzonych lustracji
uznano za stanowczo zbyt małą. W 1909 r. na 70 istniejących gmin w powiecie,
wizytowano zaledwie 25 spośród z nich. Co więcej, zawiadamiano wcześniej
naczelników gminy o mającej się odbyć lustracji, w związku z czym, przeprowadzone
kontrole finansów uznano za: bezprzedmiotowe i nie mogące wykazać braków175.
Jako główne zalecenie Wydziału Krajowego wobec powiatowych władz przyjęto
zwiększenie i usystematyzowanie kontroli poszczególnych gmin oraz zakaz uprzedniego
informowania o niej naczelników gminy, tak, by inspekcja, zwłaszcza finansów, była jak
najbardziej wiarygodna i miarodajna176. Zalecenie to dotyczyło zwłaszcza gmin, które
rozporządzały dość dużymi dochodami własnymi. Szczególnie zaś w przypadku miasta
Żywiec, które do swojej dyspozycji miało nie tylko dochody z opłat targowych, ale także
Były to gminy: Bystra, Brzuśnik, Cisiec, Czernichów, Juszczyna, Radziechowy, Kamesznica,
Korbielów, Krzyżowa, Kuków, Koszarawa, Łękawica, Lesna, Ostre, Pewel Mała, Pewelka, Pewel
Ślemieńska, Pewel Wielka, Przyłęków, Przyborów, Pietrzykowice, Rajcza, Rychwałd, Rychwałdek,
Rycerka Dolna, Rycerka Górna, Ślemień i Sól, APKoŻ, WPŻ I – 49, Inwentarze majątków gmin powiatu
żywieckiego za rok 1895, s. 1-70.
175
APKoŻ, WPŻ I – 9, Lustracja gospodarki powiatowej przeprowadzona z ramienia Wydziału
Powiatowego w 1910 r. s. 14.
176
Ibidem, s. 15.
174
54
z własnego lasu177. Zalecenie to wydaje się uzasadnione, gdyż przypadki
sprzeniewierzania pieniędzy z kasy gminnej wcale nie należały do rzadkości178. W piśmie
z lustracji przeprowadzonej w grudniu 1913 r. w gminie Kocierz Rychwałdzki czytamy,
że: prywaty pojedynczych członków rady gminy nie mogą wpływać na prawidłowy tok
gospodarki gminnej. Zarządza się, że dotychczasowy pisarz gminny Stanisław Pochopień,
człowiek stary i nieukwalifikowany nie może być nadal żadną miarą w urzędzie pisarza
gminnego tolerowanym. Należy zatrudnić jakiego ukwalifikowanego, a wszystkie akta,
księgi i dokumenta gminne należy bezzwłocznie z pomieszczenia Pochopienia przenieść,
postarać się o odpowiedni lokal kancelaryjny, i takowe w odpowiedniej szafie
uporządkować, za co naczelnik gminy jest osobiście odpowiedzialny (…). Należy
bezzwłocznie zakupić odpowiednią kasę ogniotrwałą i rozdzielić klucze między
naczelnika gminy i kasjera. Dotychczasowa administracja kasowa może doprowadzić do
znacznych nieprawidłowości i malwersacji, usuwa się zupełnie z pod kontroli, a tem
samem tolerowane być nie może. (…) Za wykonanie powyższych zarządzeń jest naczelnik
gminy osobiście odpowiedzialny i do dni 30 o wykonanie tychże sprawozdań pod rygorem
grzywny179.
W krakowskim archiwum znajdują się także dokumenty z przeprowadzanych
lustracji, które z kolei zwracają uwagę na inne – nie tylko finansowe – problemy, z jakimi
musiały mierzyć się gminy w powiecie żywieckim. Wydział Powiatowy po dokonaniu
kontroli w gminie Kocoń w październiku 1914 r. zwrócił uwagę: iż tamtejszy naczelnik
gminy Józef Pyclik zupełnie nie nadaje się na naczelnika gminy z powodu ciągłego
zaniedbywania swoich obowiązków, jego bezprzykładnej niezdolności szkodliwej dla
gminy180. W związku z tym Wydział zwrócił się do starostwa z prośbą o jego
natychmiastowe zawieszenie. Argumenty jakie przedstawiono wówczas to m. in. zarzuty,
iż: w roku 1914 wcale dziennika kasowego nie prowadzono, żadnych kwitów nie
zachowano, a może i nie żądano, a wójt bez ogródek oświadczył, iż przez cały rok księgi
kasowej nie prowadzi, a dopiero po upływie roku wyrachowuje się przed radą gminną,
Miasto Żywiec ma dochody z lasu z t. z. "targowego i straganowego", oraz 50% dodatku do podatku
konsumpcyjnego od wina, miasteczka zaś Milówka i Sucha, pierwsze w całości, a drugie w połowie, z
targowego i straganowego. (…)W majątku nieruchomym posiada gmina Żywiec 767 morgów 523 kw. sążni
lasów, darowanych przez dawnego właściciela dóbr Żywca, hr. Komorowskiego, zresztą posiadają 54 gmin
w powiecie lasy ekwiwalentowe, które zostają pod nadzorem Wydziału powiatowego. Zarząd majątkiem
gminnym, [w:] Materiały do reformy gminnej w Galicji, red. W. Lewicki, Lwów 1888, s. 11.
178
S. Grodziski, Zarys ustroju politycznego Galicji… s. 28.
179
ANK, StŻ I – 203 – lustracje gmin, rozpatrywanie skarg na zwierzchność gminną (1905-19014), s. 307.
180
Ibidem, s. 345.
177
55
poczem dopiero spisuje dochody, a rozchody o tyle, o ile rada wydatki uzna. Księgi
uchwał w gminie nie mam zupełnie od lat 5 i od tego czasu uchwał rady gminnej się nie
protokołuje. Dziennika podawczego wcale się w gminie nie prowadzi. Akta gminne są
rozrzucone i nieuporządkowane w domu pisarza gminnego. Naczelnik gminy przedstawił
radzie gminnej zupełnie fałszywe zamkniecie rachunkowe za rok 1913. Wedle uznania
płaci oglądaczowi bydła wynagrodzenie, budżetem wcale nieprzewidzianym, bez uchwały
rady gminnej. O policji budowlanej, ogniowej, sanitarnej, słyszeć nie chce i wreszcie
w całej gminie, a przede wszystkim w jego domu i na jego obejściu, panuje niesłychany
brud i nieporządek. Zarazem wzywa się zwierzchność gminną o natychmiastowe
usunięcie pisarza gminnego Jakuba Siwca, jako skończonego lenia i nie mającego
najmniejszego pojęcia o pisarstwie gminnym181.
W wielu wypadkach osoby wybierane do pełnienia urzędów samorządowych,
zwłaszcza w gminach wiejskich, nie zawsze mogły pochwalić się odpowiednim do tego
przygotowaniem. Często posiadały zaledwie minimalne wykształcenie lub wręcz nie
umiały czytać i pisać, w związku z czym nie potrafiły właściwie prowadzić dokumentacji
gminy lub w ogóle nią zarządzać. Rada gminy Lipowa w 1896 r. wystosowała pismo do
c. k. Starostwa, w którym skarżyła się na swojego wójta „jako pijaka nałogowego”
i domagała się dyscyplinarnego usunięcia go z zajmowanego urzędu 182. Sytuacja ta nie
należała do odosobnionych przypadków, co zauważył sam starosta żywiecki. W jego
opinii: czynności, wypływające z poruczonego zakresu działania gmin, spełniają władze
gminne w ogólności dobrze i chętnie, a wydarzające się w niektórych gminach wiejskich
nieprawidłowości przypisać należy brakowi inteligencyi członków zwierzchności
gminnych i nieudolności pisarzy gminnych183.
Diagnoza ta wydaje się bardzo trafna, zważywszy na wcześniej cytowane
fragmenty sprawozdań lustracyjnych. Ponadto w powiecie żywieckim ludność miejska
w 1877 r. stanowiła zaledwie 11% ogółu ludności mieszkającej na terenie całego powiatu,
czyli niemal 89% ludności mieszkało na wsi184, a tendencja ta nie uległa wyraźnej
zmianie nawet po I wojnie światowej. W rezultacie na 66 gmin wiejskich istniejących
ANK, StŻ I – 203 – lustracje gmin, rozpatrywanie skarg na zwierzchność gminną (1905-19014), s. 307.
Muzeum Miejskie w Żywcu, Księga protokołów Rady Miejskiej w Żywcu, s. 118.
183
Działalność władz gminnych w sprawach poruczonego zakresu działania, [w:] Materiały do reformy
gminnej w Galicji, red. W. Lewicki, Lwów 1888, s. 11.
184
T. Pilat, Tablice statystyczne…, s. 17.
181
182
56
w 1877 r., zaledwie w 16 spośród nich wójt wykazywał się umiejętnością zarówno
czytania jak i pisania, tym samym niemal ¾ naczelników gmin było analfabetami185.
O wiele korzystniej przedstawiał się natomiast skład zawodowy rady gminy
miasta Żywca, w której z kolei dominowały osoby wykształcone186. W miarę upływu
czasu ludność wiejska coraz lepiej radziła sobie z powierzoną odpowiedzialnością, m. in.
dzięki szerszemu dostępowi do szkolnictwa ludowego przybywało osób, posiadających
podstawowe lub nawet średnie wykształcenie, które mogły pełnić lokalne funkcje
urzędowe187. Co więcej, pojawili się pierwsi wybitni działacze chłopscy, którzy osiągnęli
sukces nie tylko w lokalnej polityce, ale także w całej prowincji. Na Żywiecczyźnie do
tego grona można zaliczyć m. in. Jana Siwca oraz Wojciecha Szweda188, ale także Józefa
Łazarskiego czy Antoniego Michałowskiego189.
Obowiązkiem, który okazał się niezwykle kłopotliwy dla wielu gmin, było
sprawne przeprowadzenie wyborów do rady gminy, tak, by w ich trakcie nie doszło do
nadużyć. Niestety, w powiecie zdarzały się one dość często, o czym bogato informuje
dokumentacja krakowskiego archiwum. Zawiera ona duży zbiór dokumentów z licznymi
skargami i zażaleniami skierowanymi do władz rządowych bezpośrednio po
przeprowadzonych wyborach. Część z nich okazała się na tyle prawdziwa, że
doprowadziła
do
zakwestionowania
wyników
wyborów
oraz
konieczności
przeprowadzenia nowych. Pozostałe zostały odrzucone jako pomówienia bez
wiarygodnego uzasadnienia, często uznane za inkryminację przeciwników politycznych.
Do najczęściej pojawiających się zarzutów należało m. in. bezprawne prowadzenie
agitacji wyborczej, przekupywanie potencjalnych wyborców, ponadto pomijanie części
z nich przy układaniu list do głosowania, a nawet wpisywanie na nie osób już dawno
nieżyjących.
T. Pilat, Tablice statystyczne…, s. 21.
W 1907 r. w 30-osobowej żywieckiej radzie gminy zasiadało: 4 urzędników, 1 nauczyciel, 3 adwokatów,
12 kupców, 9 rzemieślników i 1 duchowny rzymskokatolicki, S. Kasznica, op. cit. s. 29.
187
188
Wojciech Szwed urodzony w 1843 r. w Pewli Małej, przez wiele lat był aktywnym działaczem w
żywieckiej polityce pełniąc funkcję w Wydziale Powiatowym, a także jako poseł w Sejmu Krajowego
Galicji w latach 1896-1913, J. M. Suchoń, Kaplica Najświętszego Serca Jezusa i jej fundatorzy, „Gronie”
nr IX, Żywiec 2010, s. 13.
189
Poczynając od Sejmu I Kadencji: w latach 1861-1863 posłem z okręgu Żywiec, Ślemień i Milówka był
Jan Siwiec, jednakże jego wybór został unieważniony i w jego miejsce wybrano ks. Antoniego
Antałkiewicza, jego wybór także nie został uznany – zastąpił go Józef Wolny. Ten ostatni pełnił swoją
funkcję do 1869 r. W latach 1870-1876 posłem ziemi żywieckiej został Antoni Siwiec, w latach 1877-1886
Józef Łazarski, 1886-1891 – Antoni Michałowski, 1891-1895 – Wojciech Mizia, 1895-1913 – Wojciech
Szwed oraz w latach 1913-1914 Jan Zamorski, S. Grodziski, Sejm Krajowy galicyjski 1861-1914. Źródła,
Warszawa 1993, s. 151-224.
185
186
57
Na przykład wybory do rady gminnej w Siennej z 2 listopada 1912 r. zostały
zakwestionowane na skutek skarg skierowanych do Namiestnictwa przez Michała
Maślankę, Józefa Gowina i Józefa Szczotkę. Według wnioskodawców: w sali wyborczej
była wielka agitacja, (…) Michał Wajdeczka i Wincenty Sowa najemnicy dzienni
nieopłacający żadnego podatku zostali wybranie radnemi190. Na skargę odpowiedziało
Namiestnictwo,
prawdziwości
które
poleciło
stawianych
urzędnikom
oskarżeń.
żywieckiego
Przeprowadzone
starostwa
śledztwo
w
zbadanie
rezultacie
doprowadziło do unieważnienia wyborów191. Podobna sytuacja miała miejsce w gminie
Kocierz Moszczanicki, gdzie również w trakcie wyborów prowadzono agitację w lokalu
wyborczym: Józef Cygoń dawał listy do przeglądu, żeby tak głosowali, że mu brakuje
głosów i namawiał do głosowania192. W niedalekiej Moszczanicy wybory z 11 maja 1907
roku również zostały oprotestowane, a jednym ze stawianych zarzutów była ponownie
agitacja wyborcza: Wojciech Piątek agitował w dzień wyborów w ten sposób że z drogi
ściągał wyborców do swego sklepu i tam ich namawiał do popierania jego stronnictwa193.
Kolejny dość często powtarzający się zarzut to niewłaściwe ułożenie list
wyborczych, na których albo pominięto część wyborców, albo wręcz przeciwnie,
dopisano osoby już nieżyjące. Tego typu skargi napłynęły po wyborach m. in. w Sopotni
Wielkiej z dnia 28 lipca 1913 r. Wówczas zarzucono władzy, że przy układaniu list
wyborczych nie uwzględniono blisko 100 osób194. Natomiast w Milówce w trakcie
wyborów w trzecim kole z 22 czerwca 1909 r. zwrócono uwagę na fakt, że ówczesna lista
wyborcza była całkowicie zdezaktualizowana, jako że nie uzupełniano jej od blisko 25
lat. W związku z czym zawierała nazwiska podatników dawno zmarłych. Dodatkowo:
przyjęto jako ważne pełnomocnictwo przedłożone przez naczelnika gminy zawierające
nazwiska 26 osób z których większa część pełnomocnictwa nie podpisała a kilka osób od
paru lat nie żyje195. Ponadto podkreślono, że: przy zliczaniu głosów nie było należytej
kontroli196. Kolejne wątpliwości wzbudził wybór niektórych osób na stanowisko radnych
ANK, StŻ I – 200 – wybory do rady gminnej i zwierzchności gminnej w gminach: Sienna (1905-1913),
Sopotnia Mała (1907-1912), Sopotnia Wielka (1906-1915), s. 44.
191
Ibidem, s. 64.
192
ANK, StŻ I 196 – wybory rady gminnej i zwierzchności gminnej w gminach: Isep 1914-1915, Kocierz
1905-1910, Kurów 1918, s. 34.
193
ANK, StŻ I 197 – wybory rady gminnej i zwierzchności gminnej w gminach: Lachowice (1906-1915),
Las, Łodygowice (1912-1913), Moszczanica (1907-1915), s. 203.
194
ANK, StŻ I 200 – wybory do rady gminnej i zwierzchności gminnej w gminach: Sienna (1905-1913),
Sopotnia Mała (1907-1912), Sopotnia Wielka (1906-1915), s. 162.
195
Ibidem, s. 232.
196
ANK, StŻ I 198 – wybory rady gminnej i zwierzchności gminnej w gminie Milówka (1905-1914), s.
148.
190
58
gminy, z których część nie spełniała pokładanych w nich oczekiwań np. skrytykowano
wybór m. in. Franciszka Frączka, któremu zarzucono, że: znany jest w gminie jako
nałogowy pijak, wywołując w gminie tylko zgorszenie197. Trudno jednoznacznie ocenić,
na ile zarzuty te były zgodne z prawdą, zwłaszcza, że wspomniany Franciszek Frączek
pozostał na stanowisku. Wydaje się więc, że oskarżenia te można uznać za pewien
element zwykłej gry pomiędzy przeciwnikami politycznymi. Bez względu jednak na
stopień prawdziwości stawianych zarzutów, to właśnie oskarżenie o pijaństwo
i nadużywania alkoholu przez potencjalnych urzędników pojawiało się najczęściej
w skargach systematycznie kierowanych zarówno do starostwa, jak i Namiestnictwa.
W gminie Milówka oprotestowano wybór samego naczelnika gminy oraz jego
zastępcy. Pojawiły się zarzuty m. in. przeciwko temu, że do udziału w wyborach nie
zaproszono arcyksięcia Karola Stefana, który zawsze głosował za pośrednictwem
wyznaczonej przez siebie osoby, a także kilku innych radnych - Józefa Fabiańczyka,
Jędrzeja Szczotki, Franciszka Sikory, Karola Drozdowskiego i Zdzisława Schmidta198.
Wybory więc dokonane są po myśli artykułu 36 ordynacji wyborczej nieważne, bo ten
przepis stanowi, aby ¾ części całej ilości członków Rady głosowało – tymczasem 6
członków rzeczywistych Rady na posiedzenie nie zaproszono a natomiast w ich miejsce
powołano nielegalnie i bezprawnie zastępców199. Na skutek takowych zabiegów zostali
wybrani na stanowiska kandydaci, którzy według opinii części osób, nie posiadali
wymaganych kwalifikacji, a dodatkowo nie potrafili pisać, co w ich oczach uchodziło za
oczywistą dyskwalifikację w pełnieniu funkcji w miasteczku mającym sąd, urząd
podatkowy i trochę inteligencji200.
Można zauważyć, iż sprawne działanie instytucji samorządowych na szczeblu
gminnym zależało w dużej mierze zarówno od wielkości i zamożności gminy, jak
również od doświadczenia osób pełniących w niej funkcje urzędowe. Zwłaszcza, że
w ramach wspomnianego wcześniej podwójnego nadzoru, w kolejnych latach autonomii,
obserwowano dalszą, stałą tendencję do rozszerzania kontroli nad gminami201.
W związku z tym możliwe stało się m. in. ukaranie zwierzchności gminnej za
niedopełnienie przez nią obowiązków. Co więcej, na wniosek Wydziału Powiatowego
148.
198
Ibidem, s. 37.
199
Ibidem, s. 38.
200
39.
201
197
59
starosta mógł zawiesić w pełnieniu funkcji członków zwierzchności, a Namiestnictwo
usunąć ich z urzędu202. Konstanty Grzybowski uważa, iż tendencje te związane były
z próbą odzyskania kontroli i (…) utraconych wedle norm prawa możności rządzenia
chłopską wsią203. Zważywszy na fakt, że zdecydowana większość gmin - i to nie tylko
w powiecie żywieckim - miała charakter przede wszystkim wiejski, trudno dziwić się, że
istniały próby podporządkowywania ich przez Wydziały Powiatowe, zdominowane przez
mieszkańców miast204. Równocześnie gminy musiały zwracać o zgodę na podjęte przez
siebie decyzje do starostwa, co niejednokrotnie wydłużało i utrudniało realizację
postanowień.
Problemy z jakimi występowały do starostwa były przeróżne, począwszy od tych
istotnych dla sprawnego funkcjonowania gminy, poprzez różnego typu skargi i zażalenia
na niezdyscyplinowanych mieszkańców, aż po wszelkiego typu prośby. Przykładowo
w piśmie z 26 kwietnia 1904 r. zwierzchność gminy Brzuśnik skarżyła się na niejakiego
Józefa Kośca, który: uzyskał kartę przemysłową na handel towarów mieszanych i trunki
w opieczętowanych flaszkach (…) gmina nie ma spokojnego święta, też nocy spokojnej
tylko po nocach się włóczą i grasują. (…) Józef Kosiec wydaje trunki pijanym (…) przeto
cała rada gminna uprasza c. k. starostwo o zniesienie tej karty przemysłowej, gdyż
z innych gmin się schodzą i pijatykę prowadzą nie mając ani święta ani nocy spokojnej205.
Starostwo przychyliło się do tej prośby i niezdyscyplinowanego mieszkańca gminy
ukarało 50 K grzywny, pięcioma dniami aresztu oraz cofnięciem karty przemysłowej 206.
Jak już zauważono, wobec coraz szerszego nadzoru nad gminami wiejskim,
starostwo karało grzywną tych naczelników gmin, którzy zdaniem urzędników nie
spełniali swoich obowiązków. Wyraźnie tę tendencję obrazuje sprawa Marianny Łysoń
z Sopotni Wielkiej, która skarżyła się, iż naczelnik jej gminy nie rozpatrzył wystosowanej
przez nią skargi, mimo iż: w listopadzie 1904 roku doniosłam naczelnikowi gminy, że
Jędrzej Skrzyp i Jan Łysoń upaśli moje pastwisko owcami, dochodzenie żadne nie zostało
przeprowadzone207. Wobec tego skierowała swą skargę do Starostwa, które w piśmie z 6
kwietnia 1907 r. zauważyło, że: naczelnik dochodzenia tego nie przeprowadził i przez to
zaniedbanie obowiązku poruczonego zakresem działania, naraził Mariannę Łysień na
202
Ibidem, s. 275.
204
205
ANK, StŻ I 187 – sprawy karno – administracyjne 1900-1908, s. 213.
206
Ibidem, s. 221.
207
Ibidem, s. 9.
203
60
stratę, nakładam na naczelnika gminy grzywnę dyscyplinarną 20K, oraz obowiązek
zwrócenia Mariannie Łysień kosztów dwukrotnego stawiennictwa w sprawie powyższej
w kwocie 9K208. Co więcej, starostwo żywieckie narzucało poszczególnym
zwierzchnościom gminnym także kontrolę wybranych przez siebie urzędników. W
piśmie z 3 lutego 1910 r. skierowanym do zwierzchności gminnej w Pietrzykowicach,
Siennej, Zarzeczu, starosta żywiecki zwrócił uwagę na fakt, iż: tamtejszy pisarz gminny
Stanisław Jankowski przeciążony swym urzędem w licznych gminach powoduje
opieszałość w urzędowaniu zwierzchności gminnych i w skutek tego starostwo częstokroć
zmuszane jest ponaglać załatwianie zaległych, często bardzo ważnych spraw posłańcem
konnym, przez co nie tylko strony na tym, cierpią lecz także wstrzymuję się szybkie
załatwienie spraw urzędowych. (…) Ponieważ liczne upomnienia i zarządzenia co do
szybkiego załatwiania spraw dotychczas nie doniosły pożądanego skutku, przeto polecam
zwierzchności gminnej usunąć z posady Stanisława Jankowskiego z posady pisarza
gminnego z dniem 01. 03. 1910 roku i nadać ją za dotychczasowym wynagrodzeniem
Józefowi Gawlecie, obecnemu organiście przy kościele św. Krzyża w Żywcu209. Podobnie
działał także żywiecki Wydział Powiatowy, który sam nie posiadając takiej możliwości,
zwrócił się z prośbą do starostwa, aby zmusiło gminy Łękawica, Kocierz Moszczanicki
i Kocierz Rychwałdzki do usunięcia ze stanowiska pisarza i oglądacza bydła Józefa
Wnętrzaka, ponieważ wedle ich opinii był on nałogowym pijakiem i na zaufanie nie
zasługuje210.
Wraz z coraz silniejszym dążeniem do podporządkowania gmin zarówno
powiatowym władzom samorządowym, jak i władzom rządowym, stały się one
w pierwszej kolejności wykonawcami ich woli, tym samym pozbawiając je większych
możliwości samodzielnego rządzenia powierzonym sobie obszarem211. Kolejne ustawy
wprowadziły daleko idące zróżnicowania ustawodawstwa gminnego, w wyniku którego,
działalność obszarów dworskich, gmin wiejskich, małomiasteczkowych, większych
miast oraz miast stołecznych regulowały odmienne regulacje prawne. Pomimo tych
wyraźnych niedoskonałości ustroju samorządu galicyjskiego, na które uwagę zwracali
i zmianę których postulowali ówcześni badacze212, mieszkańcy prowincji, a zwłaszcza
ANK, StŻ I 203 – lustracje gmin, rozpatrywanie skarg na zwierzchność gminną (1905-19014), s. 17.
Ibidem, s. 221.
210
Ibidem, s. 297.
211
212
Liczne słabości galicyjskiego ustroju samorządowego dostrzegał m.in. Franciszek Kasparek czy
Kazimierz Bartoszewicz.
208
209
61
włościanie uzyskali realną szansę współdecydowania o sprawach najbliższego im
otoczenia. Co prawda nie zawsze w pełni potrafili ją wykorzystać, ale wydaje się, że
początkowy, bardzo krytyczny obraz funkcjonowania samorządu, zwłaszcza w gminach
wiejskich, w przeddzień wybuchu I wojny światowej powoli zaczął mijać się
z rzeczywistością, jak trafnie ujął to Stanisław Grodziski213.
213
S. Grodziski, Zarys ustroju politycznego…, s. 28.
62
Rozdział 2. Społeczeństwo powiatu żywieckiego
2. 1. Struktura demograficzna
Liczba mieszkańców powiatu żywieckiego w okresie autonomii galicyjskiej
systematycznie wzrastała, o czym wyraźnie świadczą wyniki kolejnych spisów
powszechnych, przeprowadzanych przez administrację rządową. Porównując dane
z pierwszego – w dobie autonomicznej – spisu z 1869 r. z danymi z ostatniego spisu
z 1910 r., wyraźnie widać, że liczba mieszkańców powiatu wzrosła niemal o 40000.
Tab. 14. Liczba mieszkańców powiatu żywieckiego w latach 1869-1910.
Rok
Mężczyźni
1869
1880
1890
1900
1910
38 782
43 564
47 383
52 461
57 998
Kobiety Razem
41 971 80 753
46 886 90 450
50 427 97 810
56 168 108 629
61 655 119 653
Gęstość zaludnienia
na km2
73
77
85
94
104
Źródło: oprac. własne na podst. K. Zamorski, Informator statystyczny do dziejów społeczno –
gospodarczych Galicji. Ludność Galicji w latach 1857-1910, Kraków 1989.
Ogólny, szybki wzrost liczby ludności obserwowano zresztą nie tylko w Galicji,
ale w całej ówczesnej Europie. Jak zauważył Konrad Wnęk: wiek XIX był okresem
niebywałego wzrostu liczebności populacji w Europie. Na przełomie XVIII i XIX wieku
liczyła ona około 190 milionów mieszkańców, w końcu stulecia liczba ta uległa
podwojeniu214. Stało się to możliwe m. in. dzięki skuteczniejszej walce z epidemiami,
stanowiącymi jedną z ważniejszych przyczyn wpływających na zmniejszanie się liczby
ludności w Galicji - dotyczyło to zwłaszcza epidemii cholery215. Równocześnie ze
wzrostem liczby ludności w powiecie, systematycznie zwiększała się także jego średnia
gęstość zaludnienia: z 73 osób/km2 w 1869 r. do 104 osób/km2 w 1910 r. Trzeba jednak
zaznaczyć, że powiat żywiecki na tle innych powiatów prowincji, nie należał do
214
215
K. Wnęk, Dzieje klimatu Galicji w latach 1848-1913, Kraków 1999, s. 129.
Epidemie cholery występowały w Galicji w latach 1831, 1855, 1866, 1873, Ibidem. s. 129.
63
szczególnie gęsto zaludnionych, biorąc pod uwagę średnią gęstość zaludnienia w całej
Galicji.
Tab. 15. Gęstość zaludnienia w Galicji w latach 1890-1910.
Średnia gęstość zaludnienia
w Galicji na km2
Całość prowincji
Galicja Wschodnia
Galicja Zachodnia
1890
1900
1910
84,18 93,20 102,23
77,20 86,32 95,75
98,02 106,85 114,76
Źródło: W. Czerkawski, Gęstość zaludnienia w Galicji 1890-1910, Kraków 1911.
Niezbyt wysoka gęstość zaludnienia powiatu wiązała się z m.in. z brakiem silnych
ośrodków przemysłowych i miejskich216. Przykładowo w 1883 r. średnia gęstość
zaludnienia wynosiła 77 osób/km2, tymczasem w sąsiadującym z nim powiecie bialskim
135 osób/km2, a w wadowickim 113 os/km2. Jednakże oba te powiaty uznawano za jedną
z lepiej rozwiniętych przemysłowo i handlowo części Galicji217.
Tab. 16. Liczba ludności w sąsiednich powiatach: Biała, Myślenice, Wadowice w latach
1869-1910.
Rok
1869
1880
1890
1900
1910
Biała
81 644
85 944
92 211
101 492
86 174
Liczba ludności
Myślenice
Wadowice
78 214
88 516
80 654
95 507
85 820
104 722
88 714
107 388
93 241
95 339
gospodarczych Galicji. Ludność Galicji w latach 1857-1910, Kraków 1989, s. 52-64.
R. Caputa, I. Jeziorski, Okruchy pamięci. Z dziejów Żydów na Żywiecczyźnie, Kraków 2000, s. 32.
T. Pilat, Podział terytorialny Galicji według stanu z dnia 1 stycznia 1883 r. tudzież obszar, ludność i
gęstość zaludnienia powiatów, [w:] „Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych”, red. T. Pilat, R.
VIII, z. I, Lwów 1883, s. 36.
216
217
64
Tab. 17. Średnia gęstość zaludnienia w sąsiednich powiatach: Biała, Myślenice,
Wadowice w latach 1869-1910.
Rok
1869
1880
1890
1900
1910
Gęstość zaludnienia na km2
Biała
Myślenice
Wadowice
124
69
97
135
76
113
145
81
122
160
85
129
186
89
143
gospodarczych Galicji. Ludność Galicji w latach 1857-1910, Kraków 1989, s. 52-64.
Dodatkowym czynnikiem wpływającym na niezbyt wysoki poziom gęstości
zaludnienia powiatu żywieckiego było ukształtowanie terenu. W zdecydowanej części
górzysty i zalesiony obszar nie sprzyjał procesom urbanizacyjnym. Zależność staje się
zauważalna, zwłaszcza gdy prześledzimy gęstość zabudowy w poszczególnych gminach
powiatu. W latach 70-tych XIX wieku na jego terenie przeważały gminy średniej
wielkości, liczące od 50 do maksymalnie 300 domów218. Tylko Żywiec zaliczał się do
gmin, których zabudowa wynosiła ponad 500 domów mieszkalnych219. Natomiast liczba
osób zamieszkujących poszczególne gminy była zdecydowanie większa, przeważały te
liczące powyżej 500 osób, a nawet i 1000 osób220, co z kolei wiązało się z wysokim
wskaźnikiem
dzietności
w
powiecie
oraz
tradycyjnym
modelem
rodziny
wielopokoleniowej.
Gmin małych, liczących zaledwie do 25 domów – w powiecie nie ma, liczących 25-50 domów, jest 9;
51 – 100 domów – 18; 101 – 200 domów – 19 ; liczących 201 – 300 - 12 ; 301 – 400 - zaledwie 7, podobnie
liczących 401 – 500 domów tylko 3, powyżej 500 tylko 1 – sam Żywiec, T. Pilat, Tablice statystyczne…,
s. 6.
219
Zabudowa miasta Żywiec zwiększyła się widocznie, bowiem w chwili spisywania tzw. Metryki
Józefińskiej liczyło 265 domostw. Miasto zostało wówczas podzielone na 7 niw. I Niwa – Zabudowania
[1-37 domów], II Niwa – Zagrodek Wyszomieszczański [38-81], III Niwa – Role zakupne nad Sołą [82210], IV Niwa – Role zasolne [211-235], V Niwa – Zabudowa z przyległościami [236-243], VI Niwa –
Koleby [244-261] oraz VII Niwa – Kiełbasów [262-265], Centralne Państwowe Archiwum Historyczne
Ukrainy, Metryka józefińska - fond 19, opis VIII - Metryki gruntowe dochodu z ziemi, opisy granic
ziemskich/gruntowych wspólnoty, zasady podziału niw/pól, podsumowania i inne dokumenty. Stary
Żywiec. Zadziele.
220
Gmin liczących do 100 osób w powiecie nie było, liczących od 101 do 200 była tylko 1, od 200 do 300
– było 5, liczących od 300 do 400 mieszkańców – 6, od 400 do 500 osób było 8. Gmin większych liczących
od 500 do 1 000 mieszkańców było w sumie 15, a liczących od 1 000 do 2 000 osób było aż 25. Natomiast
było tylko 5 gmin liczących od 2 000 do 3 000 osób oraz 3 gminy mieszczące się w przedziale od 3 000 do
4 000 osób. Tylko Żywiec liczył powyżej 4 000 mieszkańców, Pilat, Tablice statystyczne…, s. 11.
218
65
Na przełomie wieków – zgodnie z danymi ze spisu powszechnego z 1900 r. –
nadal dominowały gminy średniej wielkości, wśród których przeważały miejscowości
o zabudowie liczącej maksymalnie do 300 domów, a zaledwie 2 niewielkie gminy,
liczące mniej niż 50 domów. Równocześnie wzrosła liczba gmin większych, czyli
liczących powyżej 300 domów, z dotychczasowych 12 do 24. Zaskoczeniem wydaje się
fakt, że najliczniej zabudowaną gminą w 1900 r. wcale nie zostało uznane miasto Żywiec,
ale gmina wiejska Ujsoły, licząca 840 domostw221.
Tab. 18. Gminy powiatu żywieckiego pod względem gęstości zabudowy w 1900 r.
Lp. Ilość
domów
1. Do 25
2. 25-50
3. 51-100
4.
101-200
5.
201-300
6.
301-400
7.
8.
401-500
Powyżej
500
Liczba
gmin
Gminy
0 2 Ostre, Łysina,
18 Brzuśnik, Bystra, Bierna, Czernichów, Hucisko, Isep,
Mutne, Przyłęków, Sienna, Słotwina, Zarzecze, Żywiec
Stary, Kocierz Moszczanicki, Kocierz Rychwałdzki,
Oczków, Okrajnik, Pewelka, Rychwałdek,
18 Juszczyna, Nieledwia, Korbielów, Leśna, Międzybrodzie,
Pewel Mała, Sopotnia Mała, Sopotnia Wielka, Świnna,
Tresna, Trzebinia, Wieprz, Zadziele, Kocoń, Kurów, Las,
Łękawica, Rychwałd,
9 Rycerka Dolna, Szare, Krzyżowa, Lipowa, Moszczanica,
Pewel Wielka, Sporysz, Kuków, Pewel,
12 Cisiec, Milówka, Rycerka Górna, Żabnica, Łodygowice,
Pietrzykowice, Przyborów, Zabłocie, Ślemień,
Lachowice, Ślemień,
6 Cięcina, Rajcza, Sól, Jeleśnia, Koszarawa, Krzeszów,
6 Kamesznica, Ujsoły, Radziechowy, Żywiec, Stryszawa,
Sucha
Źródło: oprac. własne na podst. Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder,
bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XII. Galizien, Wiedeń
1907, s. 594-600.
Wzrost liczby domów obserwowano także w kolejnych latach. W 1910 r.
w powiecie przybyło 1681 domów czyli ok. 10% w stosunku do poprzednich
pomiarów222. Wzrosła także liczba ludności zamieszkującej poszczególne gminy, dzięki
Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der
Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XII. Galizien, Wiedeń 1907, s. 594.
222
S. Kasznica, M. Nadobnik, Najważniejsze wyniki spisu ludności i spisu zwierząt domowych według stanu
z d.31 grudnia 1910 r. [w:] „Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych” red. Tadeusza Pilat, t.
XXIV, z. I, Lwów 1911, s. 9.
221
66
czemu w 1910 r. już 16 z nich liczyło powyżej 2000 mieszkańców, a barierę 4000 osób,
oprócz samego miasta Żywca, przekroczyły jeszcze 3 gminy wiejskie.
Tab. 19. Wielkość gmin powiatu żywieckiego pod względem liczby mieszkańców w
1910 r.
lp. Liczba
mieszkańców gmin
1. do 200
2. 200-300
3. 300-400
4. 400-500
5. 500-1000
6. 1000-2000
7. 2000-3000
8. 3000-4000
9. Powyżej 4000
Liczba
Gminy
gmin
0
1 Łysina,
7 Bierna, Hucisko, Mutne, Ostre, Przyłęków,
Żywiec Stary, Pewelka,
4 Sienna, Słotwina, Kocierz Rychwałdzki,
Okrajnik,
15 Brzuśnik, Bystra, Czernichów, Isep, Korbielów,
Leśna, Pewel Mała, Tresna, Zadziele, Zarzecze,
Kocierz Moszczanicki, Kocoń, Kurów, Oczków,
Rychwałdek,
20 Juszczyna, Nieledwia, Rycerka Dolna, Żabnica,
Krzyżowa, Międzybrodzie, Moszczanica, Pewel
Wielka, Pietrzykowice, Sopotnia Mała, Sopotnia
Wielka, Sporysz, Świnna, Trzebinia, Wieprz,
Kuków, Las, Łękawica, Pewel, Rychwałd,
16 Cięcina, Cisiec, Milówka, Rajcza, Rycerka
Górna, Sól, Jeleśnia, Koszarawa, Lipowa,
Łodygowice, Przyborów, Zabłocie, Gilowice,
Krzeszów, Lachowice, Ślemień,
2 Kamesznica, Radziechowy,
4 Ujsoły, Żywiec, Stryszawa, Sucha
Źródło: S. Kasznica, M. Nadobnik, Najważniejsze wyniki spisu ludności i spisu zwierząt domowych według
stanu z d.31 grudnia 1910 r.[w:] „Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych”, red. Tadeusza Pilat,
t. XXIV, z. I, Lwów 1911.
2. 2. Struktura narodowościowa
Nieformalna
linia administracyjna dzieliła Galicję na część Wschodnią
i Zachodnią, a podział ten odzwierciedlał równocześnie granicę językowo narodowościową oraz wyznaniową, bowiem Galicja była tą częścią monarchii, w której
problemy narodowościowe, cywilizacyjne, kulturowe, wyznaniowe występowały ze
67
szczególnym nasileniem. W stopniu większym niż w jakiejkolwiek innej części Europy tego
czasu, właśnie tutaj krzyżowały się drogi narodów, religii, kultur i cywilizacji223.
W Galicji Wschodniej najczęściej używano języka „ruskiego” (ukraińskiego), natomiast
część Zachodnią zdominowała niemal całkowicie ludność posługującą się w życiu
codziennym językiem polskim. W 1910 r. stanowiła ona ok. 98%
wszystkich
mieszkańców tej części prowincji224.
Niestety, prowadzonych statystyk austriackich nie sposób uznać za w pełni
miarodajne, ponieważ nie przewidywały one istnienia narodowości żydowskiej, tudzież
języka hebrajskiego czy jidysz, w związku z czym, Żydzi zmuszeni zostali do wyboru
innego języka codziennego, a uwzględnionego w formularzu225. Wobec zaistniałych
okoliczności bardziej pomocną przy ustaleniu struktury narodowościowej Galicji jest
mimo wszystko jej struktura wyznaniowa, obejmująca swoim zasięgiem także ludność
wyznania mojżeszowego. Możemy zastosować uproszczoną zasadę i ze stosunkowo
niewielkim ryzykiem błędu przyjąć, iż ludność wyznania rzymskokatolickiego to Polacy,
grekokatolickiego – Rusini, a izraelickiego – Żydzi226. Należy jednak liczyć się także
z możliwością nielicznych wyjątków od tej reguły. Zdając sobie sprawę z ograniczeń
wynikających ze specyfiki austriackich statystyk, możemy mimo to pokusić się
o próbę zaprezentowania struktury językowej mieszkańców powiatu żywieckiego.
Równocześnie pamiętając, iż nie została w niej uwzględniona ludność żydowska, która
jako swój język codzienny wybrała inny, spośród wymienionych w kwestionariuszu.
W powiecie żywieckim ludność wyznania mojżeszowego stanowiła jednak tak niewielki
procent, że nie wpływało to znacząco na ostateczny wynik. Ponadto w zdecydowanej
mierze, jako swój język towarzyski, deklarowała język polski.
J. Chłopecki, Galicja – skrzyżowanie dróg, [w:] Galicja i jej dziedzictwo t. II. Społeczeństwo i
gospodarka, red. J. Chłopecki i H. Madurowicz – Urbańska, Rzeszów 1995, s. 28.
224
W 1910 r. 58,9% ludność posługiwało się w Galicji Wschodniej językiem ruskim, 39,8% polskim, 1,2%
niemieckim, z tym, że do posługiwania się językiem polskim w życiu codziennym przyznawała się
wówczas niemal cała społeczność izraelicka, S. Kasznica, M. Nadobnik, op. cit. s. 36-37.
225
Żydzi mogli zadeklarować wybór tylko spośród języków reprezentowanych w Radzie Państwa, czyli:
niemiecki, polski, ruski, czesko-morawsko-słowacki, serbsko-chorwacki, słoweński, rumuński, włoski,
Ł.T. Sroka, Statystyka w badaniach historycznych poświęconych mniejszościom narodowym i religijnym w
Polsce w XIX i XX wieku. Aspekt metodologiczny, [w:] Ukryte w źródłach. Z warsztatu historyk XIX wieku,
red. K. Karolczak, Kraków 2009, s. 28.
226
Ibidem, s. 72.
223
68
Tab. 20. Struktura językowa powiatu żywieckiego w latach 1890 – 1910.
Język towarzyski w %
polski niemiecki ukraiński
1890 99,17
0,79
0,03
1900
99,1
0,7
0,17
1910
99,6
0,4
0,0
Rok
Oprac. własne na podstawie: T. Pilat, Najważniejsze wyniki spisu ludności z 31 grudnia 1890 [w:]
„Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych”, t. XIII, Lwów 1892, s. 18. S. Kasznica, M. Nadobnik,
Najważniejsze wyniki spisu ludności i spisu zwierząt domowych według stanu z d.31 grudnia 1910 r. [w:]
„Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych”, red. Tadeusza Pilat, t. XXIV, z. I, Lwów 1911, s. 3637.
Jak wynika z powyższej tabeli, powiat żywiecki pod względem liczby osób
używających w życiu codziennym języka polskiego, był niezwykle jednorodny. W 1890
r. wśród wszystkich powiatów Galicji, Żywiec znalazł się na 12 miejscu pod względem
największej liczby mieszkańców, którzy za swój język towarzyski wybrali język polski,
na 68 wśród tych, którzy wybrali język ruski i 45 spośród tych, którzy zdecydowali się
na wybór języka niemieckiego. Sytuacja ta nie uległa zmianie także dziesięć lat później.
W 1910 r. powiat żywiecki znalazł się na 14 miejscu227 wśród wszystkich powiatów
uszeregowanych pod względem największej liczby osób, które opowiedziały się za
wyborem języka polskiego. Dane z trzech kolejnych spisów powszechnych wskazują na
jednolitość językową powiatu żywieckiego, zdominowanego przez ludność używającą
w życiu codziennym języka polskiego.
Pomimo swojej imponującej jednolitości językowej, powiat żywiecki nie różnił
się zasadniczo od sąsiadujących z nim powiatów. Zarówno powiat wadowicki, jak
i myślenicki, również należały do bardzo homogenicznych pod tym względem. W 1900
r. 99,6% mieszkańców powiatu wadowickiego deklarowało język polski jako język
codzienny, podobnie jak 99,8% mieszkańców powiatu myślenickiego. Zdecydowanie
bardziej zróżnicowanym był powiat bialski, tam taką deklarację złożyło 84,1%
mieszkańców. Pozostałe 15,7% ludności za swój język codzienny uznało język
Powiaty które znalazły się w spisie przed powiatem żywieckim to: Dąbrowa, Myślenice, Brzesko, Pilzno
i Limanowa, ich mieszkańcy w 100% wybrali jako swój język towarzyski język polski, Tarnobrzeg i
Wieliczka 99,9%, Nisko i Bochnia 99,8%, Kolbuszowa, Wadowice i Ropczyce 99,7% oraz Chrzanów –
podobnie jak Żywiec 99,6%, S. Kasznica, M. Nadobnik, op. cit. s. 34.
227
69
niemiecki, co bezpośrednio wiązało się z obecnością dość dużej społeczności niemieckiej
mieszkającej na terenie tego powiatu oraz niewątpliwą bliskością austriackiego Śląska228.
2. 3. Struktura wyznaniowa
Ludność Galicji pod względem wyznaniowym można podzielić na trzy duże
grupy, z których dwie największe stanowili chrześcijanie dwóch różnych wyznań:
rzymskokatolickiego i greckokatolickiego. Trzecią grupę tworzyli Żydzi. Swoją
reprezentację,
jednakże
stosunkowo
niewielką,
posiadały
jeszcze
wyznania
ewangelickie, Ormianie i ludność prawosławna. Około 89% mieszkańców prowincji
stanowili chrześcijanie różnych wyznań, a około 10% Żydzi229. Oczywiście stosunek
wszystkich tych grup wyznaniowych prezentował się całkiem odmiennie w obu częściach
prowincji. Galicja Wschodnia była prawdziwą mozaiką religijną z dominującym na jej
terenie wyznaniem greckokatolickim230, aczkolwiek wyjątek w tym względzie stanowił
Lwów z przewagą ludności wyznania rzymskokatolickiego231. Zupełnie inna sytuacja
miała miejsce w części zachodniej, którą w zdecydowanej większości zamieszkiwała
ludność wyznania rzymskokatolickiego, a pozostałe religie i wyznania posiadały
nielicznych reprezentantów232.
Zarówno pod względem językowym jak i pod względem wyznaniowym powiat
żywiecki uznawano za jeden z najbardziej jednolitych powiatów. Właściwie na terenie
powiatu występowały tylko dwie religie: chrześcijaństwo obrządku rzymskiego oraz
judaizm – z czego i tak to wyznanie rzymskokatolickie wiodło prym. Prócz tych dwóch
religii, w spisach deklarowało się kilka, czasem kilkanaście osób wyznania
greckokatolickiego oraz kilkadziesiąt osób wyznania ewangelicko - augsburskiego.
W 1869 r. blisko 98% mieszkańców powiatu uznało wyznanie rzymskokatolickie
za im właściwe, a pozostałe, niecałe 2% przypadły w udziale nielicznej społeczności
żydowskiej i ewangelickiej233. Taki podział, właściwie aż do upadku monarchii, pozostał
niezmieniony, a wyznanie rzymskokatolickie było całkowicie dominującym, co
J. Buzek, Rozsiedlenie ludności Galicji według wyznania i języka [w:] „Wiadomości statystyczne o
stosunkach krajowych”, red. T. Pilat, t. XXI, z. II, Lwów 1909, tab. s. 61.
229
S. Kasznica, M. Nadobnik, op. cit. tab. s. 23.
230
W 1910 r. 61,7% to grekokatolicy, 25,3% rzymscy katolicy, a 12,4% Żydzi, Ibidem, s. 23, 42.
231
Rzymscy katolicy stanowili we Lwowie w 1900 r. społeczność liczącą 51,7%, S. Kasznica, M.
Nadobnik, op. cit. tab. s. 42.
232
88,5% to rzymscy katolicy, 7,9% Żydzi, a grekokatolicy zaledwie 3,3%, Ibidem, s. 23.
233
W. Rapacki, op. cit. s. 49.
228
70
bezsprzecznie potwierdzały wyniki kolejnych spisów powszechnych ludności zarówno
z roku 1880, jak i lat późniejszych - 1890, 1900, 1910.
Tab. 21. Struktura wyznaniowa powiatu w latach 1869-1910.
Rok
1869
1880
1890
1900
1910
Liczba
mieszkańców
80 753
90 450
97 810
108 629
119 653
rz-kat
liczba
79 294
88 367
95 557
106 545
117 421
%
98,1
97,7
97,7
98,2
98,1
Wyznanie
gr-kat
ewang.
liczba
%
liczba
%
4 0,004
248
0,3
7 0,007
250 0,27
30 0,003
275 0,28
45 0,004
261 0,24
50 0,004
277 0,23
izrael.
liczba
%
1 207 1,49
1 826 2,01
1 905 1,95
1 778 1,63
1 905
1,6
Źródło: oprac. własne na podst. Rocznik Statystyki Galicji red. T. Rutowskiego, Lwów 1887, s. 18;
S. Kasznica, M. Nadobnik, Najważniejsze wyniki spisu ludności i spisu zwierząt domowych według stanu z
d.31 grudnia 1910 r. [w:] „Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych”, red. T. Pilat, t. XXIV, z. I,
Lwów 1911, s. 14; K. Zamorski, Informator statystyczny do dziejów społeczno – gospodarczych Galicji.
Ludność Galicji w latach 1857-1910, Kraków 1989, s. 76.
Analizując wyniki spisów począwszy od 1869 r., wyraźnie widać jednorodność
wyznaniową powiatu, z widoczną przewagą chrześcijan obrządku rzymskiego, których
liczba nie spadała poniżej 97%. W 1890 r. w stosunku do ogółu powiatów Galicji, Żywiec
znalazł się na drugim miejscu pod względem najbardziej jednolitych wyznaniowo
powiatów. Nieznacznie wyprzedził go wówczas tylko sąsiedni powiat myślenicki z liczbą
98,07% rzymskich katolików234. Jeżeli pokusić się o dalsze klasyfikowanie powiatu pod
względem wyznaniowym, to zajmował on 71 miejsce pod względem liczby ludności
wyznania greckokatolickiego i 37 wyznania ewangelickiego, a dopiero 75 pod względem
mieszkających w jego granicach Żydów235. Sytuacja nie uległa zmianie także i w roku
1900 oraz podczas kolejnego spisu w roku 1910. Wówczas to liczba rzymskich katolików
nadal utrzymywała się na stałym poziomie około 98%236.
Powiat żywiecki mógł być zatem uznany za sztandarowy przykład narodowo –
katolickiej wizji przekazywanej przez Partię Narodowo – Demokratyczną, która definiuje
polską tożsamość lub „polskość” za pomocą języka – polskiego i wyznania – katolickiego,
T. Pilat, Najważniejsze wyniki spisu ludności…, s.16.
Ibidem, s.16.
236
S. Kasznica, M. Nadobnik, op. cit. s. 23.
234
235
71
skąd wywodzi swoje tradycje i korzenie237. Nawet po upadku monarchii austriackiej już
w okresie II Rzeczpospolitej, powiat żywiecki wciąż pozostawał jednym z najbardziej
monogenicznych wyznaniowo, w którym blisko 97% mieszkańców to rzymscy
katolicy238.
2.3.1. Powiat w strukturach Kościoła rzymskokatolickiego
Na skutek I rozbioru Polski monarchia austriacka musiała uregulować kwestię
granic państwowych i podjąć trud dostosowania tych ziem pod wieloma względami do
ogólnoaustriackich standardów. Nieodzowna okazała się również reorganizacja struktur
Kościoła Katolickiego na zajętych obszarach. Kolejne reformy struktur kościelnych
miały na celu włączenie ich w hierarchię Kościoła austriackiego, a pierwszym krokiem
ku temu było oderwanie ich od łączności z Kościołem krakowskim239. W związku z tym
w 1783 r. bez aprobaty papieskiej i wbrew polskiemu Kościołowi, cesarz Józef II
utworzył diecezję tarnowską, której powstanie papież zaakceptował dopiero w 1786 r.240
Diecezja tarnowska objęła swoim zasięgiem cyrkuły: bocheński, jasielski, myślenicki,
nowosądecki, rzeszowski i tarnowski.
Ziemia żywiecka znajdowała się wówczas administracyjnie w granicach cyrkułu
myślenickiego, a więc podlegała tej nowoutworzonej diecezji. Na terenie cyrkułu
powołano dekanaty w Oświęcimiu, Myślenicach, Skawinie, Wadowicach oraz
w Żywcu241. Dekanat żywiecki składał się wówczas z 11 parafii oraz 4 filii.
Tab. 22. Dekanat w Żywcu w 1786 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Parafia
Cięcina
Jeleśnia
Łodygowice
Maków Podhalański
Milówka
Mucharz
Wezwanie
św. Katarzyna
św. Wojciech
św. Szymon i Juda
Przemienienie Pańskie
Wniebowzięcie NMP
św. Wojciech
Stan prawny
wieś
wieś
wieś
wieś
wieś
wieś
J. Y. Potel, Koniec niewinności. Polska wobec swojej żydowskiej przeszłości, Kraków 2010, s. 14.
Z. Dollinger, Struktura demograficzna i rolna powiatu żywieckiego, „Gronie” – reprint wydania z lat
1938-1939, Żywiec 2008, s. 4.
239
K. Meus, Wadowice 1772-1914…, s. 75.
240
Ibidem.
241
Ibidem.
237
238
72
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Radziechowy
Rychwałd
Sidzina
Skawica
Skrzeszów
Sucha
Ślemień
Zembrzyce
Żywiec
św. Marcin
św. Mikołaj
św. Mikołaj
św. Klemens
św. Katarzyna
Nawiedzenie NPM
św. Jan Chrzciciel
św. Jan Chrzciciel
Narodzenie NMP
wieś
wieś
wieś
wieś
wieś
wieś
wieś
wieś
miasto
Źródło: B. Kumor, Diecezja tarnowska. Dzieje ustroju i organizacji 1786-1985, Kraków 1985, s. 62-63.
Wraz z ponowną przebudową prowincji, po przyłączeniu ziem III zaboru,
dokonano kolejnych zmian także i w organizacji struktur kościelnych. W następstwie tych
decyzji zniesiono w 1807 r. diecezję tarnowską i przydzielono cyrkuły myślenicki,
bocheński i nowosądecki bullą papieską do diecezji krakowskiej. Rozwiązanie to okazało
się krótkotrwałe, ponieważ po wydarzeniach związanych z wojnami napoleońskimi
i powstaniem Księstwa Warszawskiego, konieczną stała się kolejna reorganizacja.
Wówczas dekanat w Żywcu – liczący w tym okresie 12 parafii oraz 8 filii – formalnie
podlegał wikariatowi w Starym Sączu242. Przynależność ta trwała do 1821 r., kiedy to
erygowano diecezję tyniecką243, a w jej skład włączono dekanat żywiecki wraz z całym
cyrkułem wadowickim244. Wybór Tyńca, jako stolicy diecezji, okazał się wielce
niepraktyczny i już w 1826 r. stolicę diecezji ponownie przeniesiono do Tarnowa.
Dekanat żywiecki podlegał diecezji tarnowskiej aż do 1880 r. wtedy to został z niej
wyłączony, a następnie przyłączony na powrót do diecezji krakowskiej.
B. Kumor, Diecezja tarnowska, dzieje ustroju i organizacji 1786-1985, Kraków 1985, 106.
Parafie mieściły się w następujących miejscowościach: Cięcina, Jeleśnia, Łodygowice, Maków
Podhalański, Milówka, Rajcza, Mucharz, Rychwałd, Ślemień, Sucha, Zembrzyce, Żywiec. Natomiast filie
w: Gilowicach, Krzeszowie, Lachowicach, Lipowej, Łękawicy, Sidzinie, Skawicy oraz Witkowicach oraz
Szczyrku (kap. lok.), Schematismus universi venerabilis cleri dioeceseos Tynecensis pro Anno Domini
1826, Tyniec 1826, s. 80-85.
244
W skład nowopowstałej diecezji weszły jeszcze cyrkuły: bocheński, nowosądecki i tarnowski.
242
243
73
Tab. 23. Dekanat żywiecki w 1877 r.
Miejscowości należące do
parafii
Brzuśnik, Bystra, Cięcina
Juszczyna, Wieprz
Jeleśnia, Krzyżowa, Przyborów,
Pewel Wielka, Sopotnia Mała,
Sopotnia Wielka, Mutne,
Biedaszków, Hucisko, Korbielów
Koszarawa et Bystra
Lipowa, Słotwina
Bierna, Bór Łodygowicki,
Buczkowice, Godziszka Stara,
Godziszka Nowa, Godziszka
Wilkowicka, Hucisko, Kalna,
Rybarzowice, Łodygowice
Milówka, Cisiec, Kamesznica,
Nieledwia, Szare, Żabnica
Lp.
Parafia
1.
Cięcina
2.
Jeleśnia
3.
4.
5.
Koszarawa
Lipowa
Łodygowice
6.
Milówka
7.
Radziechowy
Radziechowy, Lesna, Ostre
8.
Rajcza
Rajcza, Rycerka Dolna, Rycerka
Górna, Sól, Ujsoły
9.
Rychwałd
10.
Ślemień
11.
12.
Szczyrk
Żywiec
13.
Wilkowice
Rychwałd, Łękawica, Oczków,
Okrajnik, Gilowice, Pewel,
Rychwałdek, Kocierz ad
Moszczanica, Łysina
Ślemień, Las, Kocoń, Kurów,
Pewelka, Kocierz ad Rychwałd
Szczyrk, Salmopol
Żywiec, Sporysz et Obszar,
Zadziele, Zabłocie, Zarzecze,
Moszczanica, Pietrzykowice,
Świnna, Stary Żywiec, Sienna,
Tresna, Czernichów, Trzebina,
Międzybrodzie, Przyłęków
Wilkowice, Bystra, Mikuszowice,
Meszna, Bór Wilkowicki
Księża pracujący
w parafii
Karol Wencelis
Antoni Dubowski
Władysław Dobrzański
Walenty Dziadkowiec
Andrzej Kulig
Franciszek Kamiński
Franciszek Manda
Franciszek
Niemczewski
Franciszek Tureczek
Wojciech Komperda
Tomasz Ciszek
Michał Paleczny
Józef Kuziński
Laurenty Homolka
Ignacy Waszkiewicz
Wojciech Siedlecki
Ignacy Remilas
Jan Kos
Józef Zemanek
Tomasz Czapella
Tadeusz Chwalibóg
Kazimierz Sypowski
Makary Maniecki
Jan Michałek
Józef Cyankiewicz
Andrzej Mucha
Grzegorz Dyczek
Źródło: Archiwum Diecezjalne w Tarnowie [dalej: ADT], Wizytacje Dziekańskie Wiz. Dz. XVIII/3 –
dekanat żywiecki, Decanatus Żywiecensis Diocecesis Tarnoviensis Tabella Beneficiorum (brak paginacji).
W trakcie przynależności do diecezji tarnowskiej, dekanat żywiecki uległ daleko
idącym modyfikacjom terytorialnym, przede wszystkim na skutek utworzenia kolejnych
74
dekanatów np. 1844 r. w Białej oraz Makowie Podhalańskim245. Po włączeniu do diecezji
krakowskiej, granice dekanatu żywieckiego zmieniły się kolejny raz, zwłaszcza wobec
erygowania kolejnego dekanatu, tym razem w Suchej w 1880 r.246 W 1910 r. dekanat
w Suchej obejmował swoim zasięgiem parafie w: Koszarawie, Krzeszowie,
Lachowicach, Mucharzu, Ślemieniu, Stryszowie, Suchej, Tarnawie Dolnej, Zakrzowie i
Zembrzycach oraz filię w Stryszawie247, których część formalnie należała wcześniej
właśnie do dekanatu żywieckiego. Natomiast do dekanatu w Żywcu przynależały parafie
w: Cięcinie, Jeleśni, Lipowej, Łodygowicach, Milówce, Radziechowach, Rajczy,
Rychwałdzie, Szczyrku, Żywcu oraz filie w Buczkowicach, Gilowicach, Mikuszowicach
i Wilkowicach248.
W 1827 r. parafie mieściły się w następujących miejscowościach: Cięcina, Jeleśnia, Łodygowice,
Maków, Milówka, Mucharz, Radziechowy, Rychwałd, Ślemień, Sucha, Szczyrk, Zembrzyce i Żywiec,
natomiast w 1841 r. parafie mieściły się w Cięcinie, Jeleśni, Koszarawie, Lachowicach, Łodygowicach,
Makowie, Milówce, Mucharzu, Osielcu, Radziechowach, Rychwałdzie, Sidzinie, Ślemieniu, Suchej,
Szczyrku, Zawoi, Zembrzycach i w Żywcu. Wobec utworzenia w połowie lat 40-tych dekanatu w Makowie,
granice dekanatu żywieckiego znacznie się zmieniły, a przede wszystkim zmniejszyły, jako że do dekanatu
makowskiego zostały włączone m.in. Sucha, Mucharz, Sidzina, Lachowice, Zawoja czy Zembrzyce, w
1869 r. dekanat w Żywcu obejmował parafie w następujących miejscowościach: Cięcina, Jeleśnia,
Koszarawa, Lipowa, Łodygowice, Milówka, Radziechowy, Rajcza, Rychwałd, Ślemień, Szczyrk, Żywiec,
Wilkowice, Schematismus universi venerabilis cleri dioeceseos Tarnoviensis pro Anno Domini, Tarnów
1827, s. 82-85, Schematismus universi venerabilis cleri dioeceseos Tarnoviensis pro Anno Domini, Tarnów
1841, s. 133-140, Schematismus universi venerabilis cleri dioeceseos Tarnoviensis pro Anno Domini,
Tarnów 1869, s. 177-184.
246
Dekanat w Suchej objął wówczas parafie w: Suchej, Mucharzu, Krzeszowie, Stryszawie, Tarnawie,
Lachowicach, Zembrzycach, Ślemieniu i Koszarawie (wcześniej w dekanacie żywieckim) oraz Stryszowie,
G. Wnętrzak, op. cit. s. 46.
247
Schematismus universi venerabilis cleri dioeceseos Cracoviensis pro Anno Domini 1910, Kraków 1910,
s. 140-147.
248
Ibidem, s. 170-179.
245
75
Zdjęcie. 6. MMŻ - F/140/MŻ – Lachowice – zabytkowy kościół z XVIII w.
Zdjęcie. 7. MMŻ – F/53/MŻ – Kościół św. Krzyża w Żywcu w 1910 r.
76
Należy jednak podkreślić, że granice dekanatu żywieckiego, a w późniejszym
okresie także suskiego, nie były tożsame z granicami wyznaczonymi przez administrację
rządową. Kolejne zmiany granic dekanatów nie brały pod uwagę lokalnych powiązań,
czego wyrazem jest chociażby włączenie pod koniec XVIII w. do dekanatu żywieckiego
Mucharza oraz Zembrzyc249. Podobnie w dobie autonomicznej granice dekanatów także
nie pokrywały się z granicami powiatów politycznych. Na przykład parafia w Szczyrku
należała formalnie do dekanatu żywieckiego, ale administracyjnie do powiatu bialskiego
– podobnie jak Wilkowice czy Mikuszowice. Uwaga ta jest konieczna w przypadku, gdy
wykorzystujemy źródła administracji kościelnej do ustalenia liczby osób wyznania
ewangelickiego lub mniejszości żydowskiej w powiecie. Wówczas należy pamiętać, że
granice dekanatu nie pokrywają się z granicami powiatu i konieczne jest poczynienie
odpowiednich rozgraniczeń.
2.3.2. Mniejszość o wyznaniu mojżeszowym.
Żywiec od 1626 r. „szczycił się” przywilejem królowej Konstancji – dawnej
właścicielki tych ziem – zabraniającym osiedlania się Żydów w jego granicach.
O przywileju tym pisze Andrzej Komoniecki, XVIII – wieczny kronikarz żywiecki:
a jeśliby się taki poddany znalazł, który by do inszych państw i miasteczek ważył się
wynosić takie victualia [zboże, nabiał, ptaki, ryby przyp. autor.], a by one tracił (…)
tudzież aby przekupniów tak swoich jako i obcych w mieście nie było, a osobliwe Żydów,
których z Państwa Żywieckiego wyganiać potrzeba250. Trudno więc dziwić się opiniom –
wygłaszanym często jako wręcz pochlebne – w których podkreślano, że Żywiec był
jedynym chrześcijańskim miastem naszego kraju251. Na wszelkie próby osiedlania się
Żydów w Żywcu, mieszczanie reagowali bardzo ostro, stanowczo się temu
przeciwstawiając i udaremniając je najszybciej jak to możliwe. Społeczność miasta była
bardzo zamknięta, wręcz hermetyczna i nie tolerowała obcych, a do tej kategorii
niewątpliwie zaliczano Żydów, którym uparcie odmawiano możliwości mieszkania
w mieście252. Niechęć ta wynikała głównie ze względów ekonomicznych, gdyż
G. Wnętrzak, op. cit. s. 31.
A. Komoniecki, op. cit. s. 145.
251
J. Hoff, Społeczność małego miasta galicyjskiego w dobie autonomii, Rzeszów 1992, s. 46.
252
W zbiorach Muzeum w Żywcu znajduje się dokument z 1809 r. z decyzją starosty cyrkularnego
w Myślenicach, a skierowanego do Magistratu Miejskiego podtrzymującą decyzję tego ostatniego,
a zakazującą budowy kamienicy w mieście przez Żyda Zelika Szentala, MŻ – HA/1509 – decyzja starosty
cyrkularnego w Myślenicach skierowana do magistratu w Żywcu w sprawie Żyda Zelika Szentala.
249
250
77
mieszczanie obawiali się ewentualnej konkurencji ze strony nowoprzybyłych,
aczkolwiek obawy te podzielano także i w innych gminach powiatu253. Podkreślano – ze
swego rodzaju dumą – że nawet jeżeli czasowo pracował jakiś urzędnik mojżeszowego
wyznania, to zawsze mieszkał za miastem we wsi Zabłocie254. Obostrzenia te dotyczyły
zresztą nie tylko drobnych kupców i rzemieślników, ale nawet samego rabina żywieckiej
gminy wyznaniowej Hermana Bau, który mimo iż cieszył się dużym szacunkiem wśród
lokalnej społeczności, jako jeden z lepszych nauczycieli pracujących w Szkole Realnej
w Żywcu, to i tak mieszkał w sąsiednim Zabłociu.
Tab. 24. Ludność Żywca pod względem wyznaniowym w latach 1880-1910.
Rok
Ludność
ogółem
Ludność według wyznania w liczbach całkowitych oraz w %
rz-kat
gr-kat
izrael.
inne
liczba
% liczba
% Liczb %
liczba
%
a
4 267
99,3
4 0,1
9 0,2
16
0,4
1880
4 296
1890
4 515
4 488
99,4
16
0,3
-
-
11
0,2
1900
4 892
4 861
99,4
14
0,4
-
-
17
0,3
1910
5 610
5 570
99,3
23
0,3
-
-
17
0,3
Źródło: I. Weinfeld, Ludność miejska Galicji i jej skład wyznaniowy (1881-1910), [w:] „Wiadomości
statystyczne o stosunkach krajowych”, red. T. Pilat, t. XXIV, z. 2, Lwów 1912, s. 43
Zgodnie z obliczeniami wynikającymi ze spisów ludności, odsetek Żydów
mieszkających w samym mieście Żywiec tylko w 1880 r. wyniósł 0,2%, a w kolejnych
latach spadł wręcz do poziomu zerowego, będąc tym samym ewenementem nie tylko
wśród sąsiednich miast, ale także wśród miejscowości całej prowincji255.
Do podobnej rywalizacji na gruncie ekonomicznym dochodziło także w innych gminach – jak przykład
może posłużyć gmina Ślemień . W sprawozdaniu z pracy lokalnego Kółka Rolniczego zwrócono się o
pomoc w uzyskaniu pożyczki do Zarządu Głównego. Pieniądze te planowano wydać na zakup budynku
murowanego, ogrodu i magazynu – cena: 1400 złr wykraczała jednak poza możliwości finansowe Kółka.
W piśmie do Zarządu Głównego swą prośbę lokalni działacze uzasadnili następująco: […] Zatem prosimy
Wielmożnych Panów i Dobroczyńców żeby nas poparli, abyśmy mogli otrzymać pożyczkę na pomieniony
dom, gdyż chcą nam go odbić Żydzi […]. „Przewodnik Kółek Rolniczych” 1892, nr. 10. s. 391.
254
J. Hoff, Społeczność małego miasta galicyjskiego…, s. 46.
255
B. Wasiutyński, Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX. Studium statystyczne, Warszawa
1930, s. 113.
253
78
Tab. 25. Procentowy udział ludności żydowskiej w wybranych miastach Galicji w latach
1880-1910.
Miasto
Biała
Jordanów
Maków
Myślenice
Sucha
Wadowice
Liczba Żydów w % w poszczególnych latach
1880
1890
1900
1910
10,4
10,8
13,2
14,7
6,5
8,2
11,7
12,4
3,4
4,2
4,8
4,3
15,7
16,7
18,9
21,1
4,5
4,8
4,4
4,8
8,1
13,4
15,4
17,7
Źródło: oprac. własne na podst. B. Wasiutyński, Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX. Studium
statystyczne, Warszawa 1930, s. 109-113.
Przywilej królowej Konstancji, mimo iż prawnie już dawno utracił swą ważność,
nadal bronił dostępu do miasta ludności żydowskiej. Władze austriackie w 1809 r.
na prośbę mieszkańców wyraziły zgodę: by obywatelstwo Żywca mógł uzyskać tylko ten
Żyd, który urodził się w mieście256. O tym, że mieszczanie żywieccy stanowczo
przeciwstawiali się jakiejkolwiek formie zamieszkiwania Żydów w mieście, informowała
także ówczesna prasa. W „Nowym Czasie” z 1896 r. zamieszczono relacje ze sprawy,
która toczyła się przed wadowickim sądem: Przed tutejszym sądem obwodowym stało
minionego tygodnia 11 oskarżonych o gwałt publiczny, dokonany dnia 4. maja br. na
mieszkaniu dr Zygmunta Lesera, koncypienta adwokackiego, wyznania mojżeszowego,
oraz na mieszkaniu Jana i Katarzyny Raczków, którzy dr Leserowi pokój umeblowany
wynajęli. Wszyscy oskarżeni należą do klasy wyrobniczej, przeważnie są to rzeźnicy
(…)Przeważna część ich czytać i pisać nie umie. Jak to wiadomo, Żywiec należy do
nielicznych wyjątków, a może i jedynym jest miastem w Austrii, gdzie Żydów w mieście
nie cierpi (…).257 W związku z zakazem osiedleńczym w samym mieście, nieliczna
społeczność żydowska mieszkała w przylegających doń gminach: Isep, Sporysz oraz
najliczniej w Zabłociu.
256
257
Z. Rączka, Żywiec. Rys historyczny. Zabłocie od powstania osady do 1950 roku, Żywiec 2005, s. 22.
„Nowy Czas”, 07.07.1896, s. 98.
79
Tab. 26. Liczba Żydów mieszkających w gminach Isep, Sporysz i Zabłocie w latach
1871- 1879.
Rok
1871
1872
1873
1874
1875
1876
1877
1878
Liczba Żydów
347
350
368
380
400
459
461
463
Źródło: oprac. własne na podst. Schematismus universi venerabilis cleri dioeceseos Tarnoviensis pro Anno
Domini z lat 1868 – 1879.
Pozostała
ludność
żydowska
mieszkała
w
większym
rozproszeniu
w poszczególnych gminach powiatu, najliczniej jednak w sąsiadujących ze sobą
parafiach Milówka oraz Rajcza. Załączona tabela nr 27 prezentuje liczbę Żydów
mieszkających w poszczególnych parafiach powiatu. Z racji tego, że w skład każdej
parafii wchodziło nawet i po kilka gmin, dane te nie przedstawiają stanu faktycznego
w poszczególnych gminach powiatu, tylko w jego parafiach. Dla urzędników kurialnych
nie miało to aż takiego znaczenia. Natomiast w Archiwum Narodowym w Krakowie
znajdują się tzw. imienne wykazy osób pochodzenia żydowskiego należących do gminy
wyznaniowej w Zabłociu oraz w Milówce. Dopiero w 1864 r. lokalna społeczność
żydowska zorganizowała się w sposób formalny, powołując do życia Żydowską Gminę
Wyznaniową Zabłocie ad Żywiec, a w 1891 r. gminę wyznaniową z siedzibą
w Milówce258. Wspomniane wykazy tworzyły gminy wyznaniowe, z przeznaczeniem
do wglądu dla urzędników starostwa powiatowego, w związku z czym możemy w dużej
mierze przypuszczać, że są one o wiele bardziej rzetelne, niż te autorstwa urzędników
kościelnych. Ponadto
dzięki tym spisom
o wiele łatwiej zorientować się
w rozmieszczeniu ludności żydowskiej w poszczególnych gminach powiatu.
258
R. Caputa, I. Jeziorski, Z dziejów Żydów na Żywiecczyźnie, Kraków 2000, s. 43.
80
Tab. 27. Liczba Żydów mieszkających w pozostałych parafiach powiatu w latach 1869-1879.
Parafia Cięcina Jeleśnia Koszarawa Lipowa Łodygowice Milówka Radziechowy Rajcza Rychwałd Ślemień
Rok
14
91
11
18
14
210
17
205
89
27
1869
20
126
14
9
67
220
21
218
91
28
1871
20
126
16
9
67
226
23
225
92
34
1872
20
124
15
9
67
239
27
229
92
30
1873
24
128
18
10
69
250
30
240
97
30
1874
28
132
19
10
72
250
32
248
100
32
1875
28
136
15
11
72
266
32
252
110
35
1876
28
140
15
11
72
266
34
263
110
35
1877
28
145
21
7
72
270
40
265
110
38
1878
28
150
23
7
75
270
40
270
115
40
1879
Źródło: oprac. własne na podstawie: Schematismus universi venerabilis cleri dioeceseos Tarnoviensis pro Anno Domini z lat 1868 – 1879.
81
Tab. 28. Liczba ludności żydowskiej w powiecie żywieckim w 1915 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
Miejscowość
Sucha Beskidzka
Zabłocie
Isep
Sporysz
Jeleśnia
Krzyżowa
Pewel
Przyborów
Koszarawa
Kurów
Sopotnia Mała
Sopotnia Wielka
Zadziele
Kocierz
Okrajnik
Łękawica
Rychwałd
Gilowice
Ślemień
Międzybrodzie
Moszczanica
Lesna
Lipowa
Radziechowy
Wieprz
Łodygowice
Pietrzykowice
Rajcza
Rycerka Dolna
Rycerka Górna
Sól
Zwardoń
Ujsoły
Milówka
Kamesznica
Szare
Nieledwia
Żabnica
Liczba rodzin Liczba osób
94
518
143
713
20
76
17
94
20
109
5
31
2
10
1
10
6
30
1
9
3
27
3
9
2
8
2
14
1
4
6
27
1
3
5
23
4
18
1
5
1
4
3
20
4
30
4
18
1
5
6
34
1
2
36
210
3
21
2
9
3
12
1
6
18
117
36
194
9
44
1
5
2
11
6
33
82
39.
40.
41.
42.
Cisiec
Brzuśnik
Cięcina
Węgierska Górka
Razem:
5
1
4
3
487
41
8
37
14
2.611
Źródło: oprac. własne na podst. ANK, StŻ 177- akta dotyczące gminy wyznaniowej izraelickiej w Milówce
1903-1918, s. 213-214,oraz StŻ I 178 – akta dotyczące gminy wyznaniowej izraelickiej w Zabłociu 19051915, s. 233-240.
Ze sporządzonych spisów wynika, że najwięcej osób wyznania mojżeszowego
mieszkało w gminach Zabłocie, Sucha Beskidzka, Jeleśnia, Milówka, Rajcza i Ujsoły,
natomiast w pozostałych miejscowościach społeczność ta liczyła zaledwie kilka rodzin,
a w części gmin powiatu nie było ich w ogóle. Gmina Zabłocie od lat siedemdziesiątych
XIX w. zaczęła rozwijać się szczególnie intensywnie, ponieważ przy dużym wsparciu
finansowym arcyksięcia Albrechta Fryderyka Habsburga, Kolej Północna uruchomiła
w 1878 r. linię kolejową Żywiec – Bielsko, a w 1884 r. Żywiec – Nowy Targ oraz Żywiec
– Čadca łącząc tym samym miasto z siecią kolei węgierskich259. Zdecydowano wówczas
o konieczności budowy dworca kolejowego, jednakże ostatecznie na jego lokalizację
wybrano właśnie sąsiadujące z miastem Zabłocie. Inwestycja ta okazała się dla tej gminy
wielkim sukcesem ekonomicznym. Pierwszym, bardzo widocznym efektem była zmiana
struktury zawodowej mieszkańców nie tylko Zabłocia czy Żywca, ale także całego
regionu. Dla części z nich rolnictwo stało się drugorzędnym źródłem dochodów,
ponieważ dzięki uruchomieniu dogodnych połączeń kolejowych z miastami Śląska
austriackiego – przede wszystkim Bielskiem, ale także Białą - znaleźli oni zatrudnienie
w tamtejszych zakładach przemysłowych. Uruchomienie kolei wpłynęło znacząco także
na lokalny rynek pracy oraz usług260. Żydzi mieszkający na terenie powiatu żywieckiego
w
zdecydowanej
większości
zajmowali
się
handlem
oraz
rzemiosłem,
a kilku z nich było właścicielami znaczniejszych fabryk261.
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach delegatura w Bielsku – Białej: [w:] P.P.
Pracownia Konserwacji Zabytków oddział w Krakowie – Pracownia Dokumentacji Naukowo –
Historycznej: Żywiec studium historyczno – urbanistyczne. Katalog zabytków tom I A, oprac. przez
Zbigniewa Beiersdorfa, Jadwigę Jurczak, Marię Kasprzyk, Barbarę Wojnar, Kraków1983, s. 51.
260
K. Broński, Rozwój gospodarczy większych miast galicyjskich w okresie autonomii, Kraków 2003, s. 16.
261
Żydzi byli założycielami m.in. Fabryki Artykułów Drogeryjnych i Smarów, Fabryki Chemicznej
„Zabłocie”, Fabryki Skór „Siła”, przejęli również w późniejszym okresie Fabrykę Papieru „Solali”, R.
Caputa, I. Jeziorski, op. cit. s. 73.
259
83
2.3.3. Ewangelicy
Wpływy reformacji na Żywiecczyźnie wiązały się przede wszystkim z napływem
ludności czeskiej i morawskiej w XVI w.262, ale także ludności niemieckiej tegoż
wyznania w XVIII i XIX w., kiedy ziemie te stały się własnością Habsburgów, którzy
sprowadzili do swoich dóbr m.in. pracowników leśnych z Tyrolu, mających wprowadzić
lepszą i bardziej racjonalną gospodarkę leśną263. Liczba osób wyznania ewangelicko –
augsburskiego na terenie powiatu była jednak stosunkowo bardzo niewielka. Najwięcej
ewangelików mieszkało w gminie Łodygowice, przede wszystkim ze względu
na bezpośrednie sąsiedztwo miast Bielska i Białej, gdzie funkcjonowała dosyć duża
społeczność ewangelicka264. Pozostałe osoby tego wyznania mieszkały w dużym
rozproszeniu w poszczególnych gminach wiejskich powiatu, zwłaszcza: [wśród]
cudzoziemców między robotnikami przy hutach i kuźnicach Węgierskiej Górki265. Liczba
osób wyznania ewangelickiego systematycznie wzrastała, co przedstawia szczegółowo
tabela nr 29. W 1911 r. osiągnęła liczbę 270 osób, zgodnie ze spisem przygotowanym
przez poszczególne zwierzchności gminne na polecenie starostwa.
M. Pawelec, Protestantyzm na Żywiecczyźnie w okresie staropolskim, „Gronie” nr II, Żywiec 2006, s.
49.
263
Zostali oni osiedleni w Żabnicy, Rycerce oraz w Złatnej, K. Suchanek, Z przeszłości Węgierskiej Górce,
Węgierska Górka 2001, s. 47.
264
J. Buzek, Rozsiedlenie ludności Galicji…, s. 28.
265
E. Janota, op. cit. s. 93.
262
84
Tab. 29. Liczba Ewangelików mieszkających w pozostałych parafiach powiatu w latach 1869-1879.
Parafia Cięcina Jeleśnia Koszarawa Lipowa Łodygowice Milówka Radziechowy Rajcza Rychwałd Żywiec
Rok
15
8
1
11
39
9
3
12
7
120
1869
51
35
6
1
15
8
7
14
7
70
1871
51
35
6
1
13
7
9
15
7
72
1872
51
35
6
1
10
7
7
16
7
80
1873
51
38
6
1
10
7
7
16
7
8
1874
38
6
1
10
51
7
7
16
7
8
1875
40
5
1
10
51
4
7
16
10
10
1876
40
5
1
10
51
4
10
21
10
10
1877
39
4
1
4
49
4
12
21
5
11
1878
39
4
1
4
49
4
12
21
5
16
1879
Źródło: oprac. własne na podstawie: Schematismus universi venerabilis cleri dioeceseos Tarnoviensis pro Anno Domini z lat 1868 – 1879.
85
Tab. 30. Liczba osób wyznania ewangelickiego w poszczególnych miejscowościach
powiatu w 1911 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Gmina
Cięcina
Kamesznica
Milówka
Ujsoły
Żabnica
Isep
Lipowa
Łodygowice
Sopotnia Mała
Sporysz
Wieprz
Zabłocie
Żywiec
Żywiec Stary
Liczba ewangelików
50
20
1
4
2
15
66
2
1
9
4
74
17
5
Źródło: oprac. własne na podst. ANK, StŻ I 175 – spis osób wyznania ewangelickiego w 1918 r., s. 2.
2.3.4. Grekokatolicy
Obok mniejszości ewangelickiej na terenie powiatu żywieckiego odnotowano
jeszcze przedstawicieli wyznania greckokatolickiego, jednakże liczba ta pozostawała
znikomą, wręcz niezauważalną. W pierwszych dekadach autonomii takie wyznanie
deklarowało zaledwie kilka osób – maksymalnie 3-5, mieszkających w trzech większych
parafiach: Milówka, Rychwałd i Żywiec.
Tab. 31. Liczba osób wyznania grekokatolickiego w poszczególnych miejscowościach
powiatu w latach 1871-1879.
Parafia Milówka Rychwałd Żywiec
Rok
1871
1
1872
1
1873
3
1
1874
3
1
1875
3
1
86
1876
1877
1878
1879
3
3
3
2
-
1
1
1
-
Oprac. własne na podstawie: Schematismus universi venerabilis cleri dioeceseos Tarnoviensis pro Anno
Domini z lat 1868 – 1879.
Liczba osób wyznania greckokatolickiego znacząco wzrosła dopiero na przełomie
wieków, w roku 1900 odnotowano 45 osób266. W 1910 r. grekokatolicy stanowili
niespełna 0,1% ogółu wszystkich mieszkańców powiatu267. Zastanawiające są jednak
powody ich obecności na Żywiecczyźnie, która zarówno w XIX w. jak i obecnie
pozostaje
regionem
zdecydowanie
oddalonym
od
wszelkiego
osadnictwa
grekokatolickiego. Wydaje się, że jednym z bardziej prawdopodobnych powodów jest
podjęcie pracy w powiecie żywieckim przez osoby tego obrządku, które przeprowadziły
się tutaj wraz z całymi rodzinami268, co z kolei tłumaczyłoby obecność uczniów –
grekokatolików w żywieckiej Szkole Realnej269.
Powyższe statystyki wyraźnie wskazują na jednolity charakter powiatu
żywieckiego, właściwie pod każdym względem. Patrząc przez pryzmat struktury
wyznaniowej, wyraźnie widać dominację osób wyznania rzymskokatolickiego. Co
więcej, na terenie powiatu, liczącego 70 gmin, aż w 22 spośród nich, mieszkańcy w 100%
byli zarówno wyznania rzymskokatolickiego, jak i w życiu codziennym posługiwali się
językiem polskim270. Stanowili więc doskonały przykład utrwalanego już wówczas
stereotypu „Polaka – katolika”.
Grekokatolicy mieszkali w następujących gminach: Cięcina – 1; Cisiec – 1; Juszczyna – 1; Kamesznica
– 1; Milówka – 9; Rajcza – 3; Ślemień – 4; Stryszawa – 5; Zabłocie – 2; Żywiec miasto – 14;
Gemeindelexikon der im Reichsrate…, s. 602.
267
Umiejscawiało to powiat żywiecki na 71 miejscu wśród wszystkich powiatów Galicji, S. Kasznica, M.
Nadobnik, op. cit. s. 24.
268
A. Harwot, Grekokatolicy na ziemi żywieckiej w wieku XX, „Gronie” nr II, Żywiec 2006, s. 39.
269
W roku szkolnym 1911/1912 kształcił się 1 uczeń, 1912/1913 – 2 a w roku szkolnym 1913/1914 już 4
uczniów wyznania grekokatolickiego, Sprawozdanie rady szkolnej krajowej o stanie szkół średnich
galicyjskich w roku szkolnym za lata 1911-1914.
270
Do takich gmin można zaliczyć m.in. gminę Bierna, Bystra, Czernichów, Hucisko, Juszczyna, Kocierz
Rychwałdzki, Kocoń, Korbielów, Krzeszów, Lachowice, Lesna, Łysina, Międzybrodzie, Mutne, Ostre,
Pewel, Pewelka, Przyłęków, Rychwałdek, Sienna, Słotwina, Świnna, Gemeindelexikon der im
Reichsrate…, s. 594-602.
266
87
2. 4. Emigracja zarobkowa z obszaru Żywiecczyzny
W II połowie XIX w., a zwłaszcza od początku lat 80-tych administracja Galicji
mierzyła się z problemem narastającej fali emigracji. Krzysztof Zamorski zwrócił uwagę,
na fakt, że: migracje zewnętrzne ludności Galicji były bez wątpienia najpoważniejsze
w całej przedlitawskiej części monarchii Habsburgów271. Emigracja ta miała charakter
w pierwszej kolejności zarobkowy, a za chlebem ruszyły setki tysięcy mieszkańców
prowincji skuszonych wizją nowego, lepszego życia272. Ustalenie dokładnej liczby
emigrantów z ziem polskich i to nie tylko zaboru austriackiego, jest jednak niezwykle
trudne, ponieważ wszelkie dane statystyczne zawierają duży margines błędu, związany
z ówczesną skomplikowaną sytuacją polityczną, w jakiej znaleźli się Polacy, nie
posiadający własnego państwa, a mieszkający na ziemiach trzech zaborców273.
Zniesienie pańszczyzny przy coraz powszechniejszym systemie pracy najemnej
oraz wysokim wskaźniku przyrostu naturalnego spowodowało, że w II połowie XIX w.
Galicja cierpiała na nadmiar rąk do pracy274. Nadwyżki pracowników nie wchłaniał dość
ograniczony rynek pracy, a dodatkową przeszkodą stanowiły wysokie podatki oraz opłaty
na rzecz państwa, jakimi obarczono prowincję275. Sytuację pogorszyło ponadto wysokie
zadłużenie małych, przestarzałych gospodarstw włościańskich, których właściciele nie
byli w stanie zapewnić sobie i swojej rodzinie wystarczających środków do życia276. Głód
ziemi odczuwany przez mieszkańców wsi narastał, a galicyjska nędza stała się wręcz
przysłowiową, w związku z czym wielu mieszkańców uważało, iż decyzja o opuszczeniu
kraju to najlepszą z możliwych dróg do poprawienia swojej sytuacji materialnej.
Jednym z najczęściej wybieranych kierunków wychodźstwa galicyjskiego były
Stany Zjednoczone. Wizja Ameryki, jaką roztaczali – przed w większości
K. Zamorski , Zasadnicze linie przemian demograficznych Galicji w drugiej połowie XIX wieku i na
początku XX wieku, [w:] Galicja i jej dziedzictwo t. II. Społeczeństwo i gospodarka, red. J. Chłopecki i H.
Madurowicz – Urbańska, Rzeszów 1995, s. 103.
272
Zgodnie z danymi zamieszczonymi przez Józefa Buzka w latach 1880-1910 z Galicji Zachodniej
wyjechało ponad 460.000 osób, natomiast Galicję Wschodnią w latach 1890-1910 opuściło blisko 400.000
jej mieszkańców, aczkolwiek liczba ta mogła sięgnąć ponad 1,1 miliona wychodźców i nie jest to liczba
ostateczna, J. Buzek, Pogląd na wzrost ludności ziem polskich w wieku XIX, Kraków 1915, s. 17, K.
Broński, Rozwój pośrednictwa pracy w Galicji na przełomie XIX i XX wieku, Zeszyty Naukowe Akademii
Ekonomicznej w Krakowie, nr 692, Kraków 2005, s. 8.
273
W interesującym nas okresie państwo polskie formalnie nie istniało, w związku z czym wielu Polaków
podawało jako kraj swojego urodzenia, właśnie kraj zaborcy, M. Borys, Polska emigracja do Stanów
Zjednoczonych do 1914 roku, Toruń 2011, s. 141.
274
K. Broński, Rozwój pośrednictwa pracy w Galicji…, s. 7.
275
M. Pollack, Cesarz Ameryki. Wielka ucieczka z Galicji, Wołowiec 2011, s. 67.
276
Ibidem, s. 66.
271
88
niepiśmiennymi chłopami często nieuczciwi agenci - wydawała się niezwykle kusząca,
aczkolwiek niewiele miała wspólnego ze stanem faktycznym. Według opowieści
agentów Ameryka rysowała się niemal jako kraina mlekiem i miodem płynąca, w której
wystarczy schylić się po złoto leżące wprost na ulicy, a „cesarz” tejże krainy sam
osobiście udzielił zgody na przyjazd do jego kraju. Co więcej, przybyszy witała Statua
Wolności, czyli według pośredników sama święta Maria, Matka Boża i królowa Polski,
czekająca na ukochanych przez nią Polaków i Rusinów277. Rzeczywistość wyglądała
zgoła inaczej, zwłaszcza gdy wobec niemalejącego potoku emigrantów, władze
amerykańskie zdecydowały się zaostrzyć procedury zezwalające na legalny wjazd do
Stanów Zjednoczonych278. Począwszy od 1 stycznia 1892 r. uruchomiły one kwaterę
główną komisarza imigracyjnego portu Nowy York na Ellis Island – zwanej później
„wyspą – klucz”279. Każdy z nowoprzybyłych liczył, że w tym nowym świecie uda mu
się znaleźć pracę i w ten sposób rozpocząć życie od nowa. Małgorzata Szejnert za
Edwardem Pinkowskim podaje, że przybysze z ziem polskich w 1900 r. pracowali
w Stanach Zjednoczonych przede wszystkim jako robotnicy niewykwalifikowani,
górnicy, rolnicy, pracownicy stalowni, stolarze, restauratorzy, rzadziej urzędnicy czy
nauczyciele280.
Innym dość często wybieranym kierunkiem emigracji była także, egzotyczna dla
wielu ubogich mieszkańców Galicji, Ameryka Południowa, a zwłaszcza Brazylia,
potrzebująca wówczas przybyszy z Europy do zaludnienia wielkich, pustych terenów
oraz karczowania dżungli281. Na zlecenie rządu Brazylii agenci wysyłali galicyjskich
chłopów właśnie w te tereny, które w normalnych okolicznościach omijane były przez
Europejczyków z powodu morderczego klimatu oraz panującej tam żółtej febry282. Prócz
tych dwóch transoceanicznych kierunków, czyli obu Ameryk, wśród galicyjskich
277
M. Pollack, op. cit. s. 168.
Zgodnie z ustaleniami Barryego Moreno w latach 1899-1931 do Stanów Zjednoczonych przybyło m.in.
3.310,015 – Włochów z południa, 1.644,107 Niemców, 1.508,653 Polaków, 1.313,716 Anglików,
1.065,624 Skandynawów, 1.053,500 Irlandczyków, 700 134 Meksykan oraz 621 279 Włochów z południa,
co pokazuje skalę zjawiska, M. Szejnert, Wyspa klucz, Kraków 2009, s. 283.
279
Szerzej o historii wyspy i działalności nań prowadzonej pisze Małgorzata Szejnert, M. Szejnert, Wyspa
klucz, Kraków 2009.
280
Ibidem, s. 281.
281
W sprawozdaniu informacyjnym o emigracji do Brazylii czytamy: obowiązujące w Brazylii ustawy
kolonialne nie dają obcym osadnikom żadnej gwarancji co do ich egzystencji i przyszłości. Brak tam
jakiejkolwiek organizacji pracy, a przede wszystkim zorganizowanego kredytu gospodarczego, któryby
dopomógł małemu właścicielowi gruntowemu pokonać trudności, ANK, StŻ I 160 – emigracja, s. 51.
282
278
89
emigrantów popularnością cieszyły się także państwa Europy Zachodniej – jednakże
w tym przypadku możemy mówić głównie o emigracji tymczasowej, sezonowej283.
Mieszkańcy powiatu żywieckiego również zasilili szeregi osób wyjeżdżających
w poszukiwaniu lepszej pracy, aczkolwiek można pokusić się jednak o stwierdzenie, że
decyzję o emigracji stałej lub czasowej rzadziej podejmowali mieszkańcy powiatu
mieszkający na terenach leżących pomiędzy Żywcem a Bielskiem. Większość z nich
bowiem pracowała nie tylko w swoich gospodarstwach rolnych, ale równocześnie
znalazła zatrudnienie w fabrykach w Żywcu, Bielsku i Białej 284, a także okolicznych,
lepiej uprzemysłowionych miejscowościach takich jak Łodygowice, Mikuszowice czy
Buczkowice, zwłaszcza po uruchomieniu w regionie linii kolejowej łączącej Żywiec
z Białą, oraz Bielskiem285. Mimo to, lokalna prasa i tak alarmowała, iż: rok rocznie całe
szeregi ludzi naszego powiatu wypycha bieda w obce strony - za szukaniem chleba.
Powiat żywiecki, choć posiadający kilka fabryk i rozmaite pole do wyszukania zarobku
dla potrzebujących takowego, dostarcza dość emigrantów286. Proces ten jednak nigdy nie
przybrał na sile tak bardzo, jak chociażby na niedalekim Podhalu, z którego na emigrację
udawały się wręcz całe grupy mieszkańców287.
Główne przyczyny, które zmuszały mieszkańców powiatu żywieckiego do
zasilenia szeregów emigrantów, były niemal identyczne jak w innych częściach
monarchii. Przede wszystkim należy wymienić niezadowalającą i bardzo trudną sytuację
materialną, narastające zadłużenie niewielkich gospodarstw oraz brak ziemi, zwłaszcza
zważywszy na górzysty charakter powiatu. Pogłębioną dodatkowo przez tragiczne
zdarzenia losowe, jak powodzie czy pożary niszczące już i tak skromne gospodarstwa.
Najbardziej wiarygodnym świadectwem mówiącym o przyczynach wyjazdów są liczne
pisma z prośbą o wsparcie finansowe, skierowane przez rodziny emigrantów w czasie I
wojny światowej do starostwa powiatowego w Żywcu. Znalazły się one w bardzo trudnej
sytuacji materialnej, ponieważ ich głównym źródłem utrzymania były pieniądze
W miastach tych prężnie rozwijał się m.in. przemysł włókienniczy.
285
J. Kachel, Do Ameryki za chlebem – dawna emigracja górali i nie tylko, „Gronie” nr VIII, Żywiec 2009,
s. 96. Zjawisko to potwierdza załącznik nr 4 zawierający nazwiska emigrantów z poszczególnych
miejscowości i pomimo jego szacunkowego charakteru wyraźnie można zauważyć zdecydowanie większą
liczbę nazwisk z gmin leżących z daleka od Żywca i Bielska, a położonych blisko granicy węgierskiej były
to m.in. Rajcza (51 nazwisk), Rycerka Górna (40 nazwisk), Sól (31 nazwisk) czy Ujsoły (19 nazwisk). W
tendencję tą wpisują się także gminy: Milówka (129 nazwisk), Szare (30 nazwisk) oraz Kamesznica (31
nazwisk), P. Rypień, Emigracja z Żywiecczyzny do Ameryki przed 1914 r. „Gronie” nr XIII, Żywiec 2013,
s. 102-106.
286
„Przewodnik Powiatu Żywieckiego” z 1.04.1902, nr 11, s. 1.
287
J. Kachel, Do Ameryki za chlebem…, s. 96.
283
284
90
przesyłane przez mężów albo synów pracujących za granicą. Niestety po zerwaniu
stosunków dyplomatycznych pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Austro – Węgrami,
część z nich została przymusowo zatrzymana i osadzona w obozach dla obywateli państw
nieprzyjacielskich288. W związku z tym bliscy emigrantów zostali pozbawieni
dotychczasowego źródła utrzymania i o pomoc zwrócili się m. in. do starostwa.
Warunkiem otrzymania zasiłku było właściwe wypełnienie pisma z Komendy
Posterunku c. k. Żandarmerii, w którym należało udzielić odpowiedzi na zestaw siedmiu
pytań i w zależności od ich oceny, rodzina mogła uzyskać ewentualną pomoc289.
Odpowiedzi zawarte w kwestionariuszach są więc interesującym źródłem wiedzy
o przyczynach emigracji z powiatu żywieckiego. W piśmie z dnia 27 grudnia 1917 r.
Regina Biegun pisała, że jej mąż: wyjechał w 1912 roku do Ameryki na zarobek w celu
polepszenia losu swej rodziny składającej się z żony i 5 dzieci oraz rodziców staruszków,
jako też na spłacanie długo ciążącego na gospodarstwie bardzo skromnym w kwocie 800
K.290. Podobnie argumentowała Anna Poda z Jeleśni, której mąż Józef: wyjechał w 1913
roku do Ameryki. (…) Gospodarstwo nasze składa się z chałupy na wpół rozwalonej i 2
morgów gruntu, z czego większa część przypada na pastwiska i nieużytki. I tego gruntu
nie używa rodzina w całości, gdyż jeden mórg oddany w zastaw wierzycielowi zamiast
procentu (…) Gospodarstwo jest obciążone długami w łącznej kwocie 2.400 K291.
Z pism złożonych do starostwa, a obecnie znajdujących się w zbiorach Archiwum
Narodowego w Krakowie wyłania się bardzo podobny schemat: mąż lub syn – jedyny
żywiciel rodziny opuszcza rodzinną miejscowość w poszukiwaniu lepszej pracy,
a w kraju zostaje żona, najczęściej z licznym potomstwem, czasem także z rodzicami
schorowanymi i niezdolnymi już do dalszej pracy oraz niewielkim gospodarstwem
obciążonym wysokimi długami. Zdarzały się przypadki, kiedy to rodzice decydowali się
na wyjazd, pozostawiając dzieci pod opieką krewnych. Bywało również, że po kilku
Osadzonym w tego typu obozie był m. in. Józef Poda z Jeleśni, ANK, StŻ I 164 – opieka nad ubogimi i
dotkniętymi klęskami elementarnymi oraz wojną, s. 161.
289
„1. czy żywiciel proszącej o wsparcie rodziny zatrzymany w kraju nieprzyjacielskim jest obywatelem
austriackim, 2. czy nie wydalił się z kraju celem uchylenia się od obowiązku służby wojskowej, 3. czy
utrzymanie pozostałej w kraju rodziny było w głównej mierze od niego zależne, 4. czy utrzymanie jej zostało
przez to zagrożone, że zatrzymany w kraju nieprzyjacielskim żywiciel jej utracił możność dalszego starania
się o nią, 5. jakie są stosunki majątkowe proszących o wsparcie osób, w szczególności czy i jaki posiadają
majątek, a w danym razie jakiej wartości, 6. czy proszące o wsparcie osoby nie są w stanie ze względu na
swe stosunki majątkowe same pokryć swego utrzymania z dochodów majątku i pracy, 7. czy nie pobierają
już one za kogo zasiłku wojskowego”, ANK, StŻ I 164 – opieka nad ubogimi i dotkniętymi klęskami
elementarnymi oraz wojną, s. 572.
290
ANK, StŻ I 164 – opieka nad ubogimi i dotkniętymi klęskami elementarnymi oraz wojną, s. 107.
291
Ibidem, s. 161.
288
91
latach spędzonych na emigracji mąż albo syn, porzucając myśl o powrocie do ojczyzny,
decydował się sprowadzić rodzinę do siebie292.
Tab. 32. Przykłady emigracji do USA z powiatu żywieckiego.
Lp. Imię i nazwisko Miejscowość Rok
Rodzina w kraju Wysokość
emigranta
wyjazdu
zadłużenia
w koronach
1.
Jakub Biegun
Kamesznica 1912
żona Anna i 5
800
dzieci
2.
Ludwik
Kamesznica 1912
Kamieński
3.
Michał
Kamesznica 1912
żona Franciszka
Brzuchański
i 2 dzieci
4.
Jan Cupek
Kamesznica 1912
żona Bronisława
i 3 dzieci
5.
Józef Poda
Jeleśnia
1913
żona Anna
2 400
6.
Józef Waligóra
Jeleśnia
1913
żona Zofia
i 2 dzieci
7.
Józef i Karolina Jeleśnia
1912
córka Aniela
Smagoń
8.
Kazimierz
Kamesznica 1913
żona Karolina
Kobieluś
9.
Alojzy
Kamesznica 1912
żona Karolina
1 600
Kurowski
i 3 dzieci
10. Józef Kozieł
Lesna
1908
żona Regina
11. Józef Kliś
Kamesznica 1913
żona Barbara
900
12. Jan Śleziak
Kamesznica 1912
żona Teresa
1 000
i 3 dzieci
13. Jakub Butor
Kamesznica 1911
żona Karolina
1 400
i 4 dzieci
14. Antoni Worek
Kamesznica 1912
żona Ludwika
3 000
i 4 dzieci
15. Tomasz Greń
Kamesznica 1911
żona Agnieszka
1 400
i 2 dzieci
Zgodnie z danymi zawartymi w internetowym archiwum Ellis Island taka sytuacja miała miejsce w
przypadku np. Marianny Pawlus która udała się w 1912 roku na emigrację najprawdopodobniej wraz z 5
dzieci (Helena – 10, Agnieszka – 15, Wiktoria – 2, Dominik – 11 oraz Anna – 3 lata). Można z dużą
pewnością stwierdzić iż byli ze sobą spokrewnieni, bowiem w danych zawartych w archiwum wszystkim
wyżej wymienionym wpisano to samo miejsce urodzenia, a dodatkowo przybyli w tym samym roku, i co
więcej tym samym statkiem: „Pretoria”, http://www.ellisisland.org/genealogy/ellis_island_history.asp
data dostępu 09.07.2015.
292
92
16.
17.
Tomasz
Kamieński
Józef Czaniecki
Kamesznica
1910
Kamesznica
1906
18.
19.
Jan Śleziak
Kamesznica
Bartłomiej Jarco Kamesznica
1911
1913
żona Jadwiga
i 2 dzieci
żona Anna i 4
dzieci
siostry i rodzice
syn Wojciech
1 400
200
1 600
600
Źródło: oprac. własne na podst. ANK, StŻ I 164 – opieka nad ubogimi i dotkniętymi klęskami
elementarnymi oraz wojną, s. 255-391.
Decyzję o wyjeździe zarobkowym podejmowali najczęściej mężczyźni, rzadziej
kobiety. Niestety często padali oni ofiarami nieuczciwych pośredników albo agentów,
dla których byli niczym więcej, jak tylko intratnym źródłem zysku, zwłaszcza jeżeli
przekraczali granicę nielegalnie. Dotyczyło to w głównej mierze młodych mężczyzn,
którzy nie posiadali uregulowanego stosunku do służby wojskowej, w związku z czym
przez władzę traktowani byli jako potencjalni dezerterzy, a przez to łatwe ofiary
nieuczciwych agentów293. 11 listopada 1913 roku na tutejszym dworcu kolejowym
[w Oświęcimiu] zatrzymano Jana Klisia lat 22 – syna Michała i Marii z Trzebini, który
chciał emigrować do Ameryki bez pozwolenia294. Zatrzymany Józef Szczyrk lat 25 – syn
Jana i Anny z Trzebini, będąc obowiązanym do służby wojskowej chciał emigrować do
Ameryki bez pozwolenia295. Dla rządowej administracji był to nie lada kłopot, zwłaszcza,
że zawsze znalazł się pośrednik działający poza prawem lub na jego granicy, chętny do
nielegalnego przeprowadzenia przez granicę, oczywiście za odpowiednią opłatą296.
Dotyczyło to także młodych kobiet, które z kolei stanowiły łatwy cel dla handlarzy tzw.
delikatnym mięsem, czyli pośredników sprzedających młode kobiety do domów
publicznych297.
Lwowskie Namiestnictwo starało się w miarę możliwości przestrzegać
mieszkańców przed nieuczciwymi agentami oraz pośrednikami, m. in. poprzez
zamieszczanie odpowiednich informacji w prasie. Na przykład odpis prezydium c. k.
Zgodnie z listą emigrantów z gmin: Milówka, Kamesznica, Szare i Nieledwia, a także z danymi
zawartymi w załączniku wyraźnie widać iż na emigrację udawali się w zdecydowanej większości młodzi
mężczyźni nawet od 16 roku życia, a górną granicą był wiek ok. 45-49 lat, aczkolwiek najwięcej było
mężczyzn w przedziale wiekowym 18-35 lat, P. Rypień, op. cit. s. 102-106 oraz załącznik przygotowany
przez autorkę.
294
ANK, StŻ I 160 – emigracja, s. 109.
295
Ibidem, s. 117.
296
W powiecie żywieckim jedną z takich osób był m.in. Jan Urbański ze Ślemienia Z jego pomocy
skorzystali inni mieszkańcy powiatu m.in. Franciszek Lach, Franciszek Lach, Rudolf Wilczyński,
Beniamin Dziki, ANK, StŻ I 160 – emigracja, s. 209.
297
P. Rypień, op. cit. s. 100.
293
93
Namiestnictwa z 12 stycznia 1908 r. został wystosowany do redakcji „Ojczyzny”, „Roli”
i „Przyjaciela Ludu”, a czytamy w nim iż: według otrzymanych informacji niejaki Miko
Livadic, agent rodem z Kroacji-Slavonii rozwija w ostatnich czasach propagandę za
wychodźstwem do Brazylii i posługuje się w tym celu także pomocą prasy. Ostrzega się
najusilniej interesowane koła ludności, aby agentowi temu, na którego postępowanie
wniesiono mnóstwo zażaleń, nie ufały i żadną miarę nie dawały posłuchu jego namowom
do wychodźstwa do Brazylii298.
Proponowano również, aby przy ewentualnym wyjeździe korzystać raczej
z pomocy sprawdzonych osób, biur lub powstałych wówczas tzw. Towarzystw Opieki
nad Wychodźcami. Jedną z bardziej znanych organizacji tego typu było Towarzystwo
Opieki na Wychodźcami „Opatrzność” powstałe w 1910 r. w Krakowie. Towarzystwo
otwierało własne biura podróży, przy czym w powiecie żywieckim funkcjonowała jedna
jego filia w Trzebini k / Żywca, a jego właścicielką była Jadwiga Kronhelmowa299.
Zgodnie z przyjętym i zatwierdzonym w Wiedniu 27 listopada 1909 r. statutem, główne
cele, jakie stawiało sobie towarzystwo to: powstrzymywanie ochotników od
lekkomyślnego wychodźstwa, opieka nad tymi, którzy opuszczają kraj, a także opieka nad
nimi już za granicą300. W swym założeniu działalność tego typu instytucji powinna stać
się czytelną odpowiedzią na coraz większą skalę emigracji zarobkowej, niestety w efekcie
nie miały one większego znaczenia w porównaniu do całości rynku pośrednictwa
pracy301.
Do obowiązków każdego starostwa należało monitorowanie wychodźstwa
z terenu swojego powiatu, co łączyło się także z obowiązkiem kontrolowania
i nadzorowania wszelkiego rodzaju agentów oraz biur, o których informacje starosta
przekazywał Ministerstwu Spraw Wewnętrznych302. Wykaz osób i firm posiadających
uprawnienia do pośredniczenia w wychodźstwie, tudzież tzw. stręczenia służby,
przygotowany przez starostwo w Żywcu w 1909 r., liczył zaledwie dwie pozycje.
Pierwszą z nich to agencja prywatna z uprawnieniem do stręczenia służby i robotników
ANK, StŻ I 23 – Stowarzyszenia i organizacje 1906-1918, s. 119.
300
Ibidem, s. 131.
301
302
W reskrypcie z 2 października 1909 czytamy polecam Panu przedłożyć mi do dni 14 tabelaryczne
wykazy wszystkich osób i firm posiadających w tamtejszym powiecie uprawnienia do pośredniczenia w
wychodźstwie, podając rodzaj uprawnienia, względnie firmę, w imieniu której dotycząca osoba na powiat
została ustanowiona. Wykazy te należy przedłożyć oddzielnie co do biur podróży, towarzystw okrętowych,
agencji towarzystw okrętowych, biur stręczenia służby i posad (…) a wreszcie co do ustanowionych na
powiat tamtejszy pośredników biur wyżej wymienionych, ANK, StŻ I 160 – emigracja, s. 41.
298
299
94
wszelkiego rodzaju z siedzibą w Suchej, a jej przedstawicielem był Stanisław Jawornik,
druga, również prywatna Feliksa Soji, mieściła się w Żywcu 303. Obydwie agencje
uzyskały pozwolenia na prowadzenie swojej działalności w 1907 r.304
Jak wynika z powyżej zamieszczonej tabeli, a także z załącznika nr 17 i nr 18,
mieszkańcy powiatu żywieckiego również chętnie decydowali się na wyjazd do Stanów
Zjednoczonych, jednakże najpopularniejszą formą emigracji w powiecie była praca
sezonowa w wielkich majątkach ziemskich w Prusach oraz na Śląsku, rzadziej w Danii.
Każdego roku robotnicy sezonowi wyruszali tam, by w ciężkich warunkach pracować od
wiosny aż po jesień, a następnie wrócić do domu z zaoszczędzonymi pieniędzmi, które
ci roztropniejsi inwestowali najczęściej w ziemię305. W kronice parafialnej Łękawicy
zauważono, że: dużo dziewcząt i chłopców wyjeżdżało za zarobkiem do Prus i Danii.
W lecie cała wieś była wyludniona, zostali tylko starcy i dzieci. Cała ta gromada
powracała do wsi późną jesienią, gdzie lekkomyślnie w krótkim czasie przetrwaniając
ciężko zapracowany grosz na pijatyce i zabawie306.
Zgodę na legalny wyjazd do pracy sezonowej każdorazowo wyrażało starostwo,
w oparciu o dokumenty przedłożone przez zainteresowanego agenta. Tak też było
w przypadku Józefa Płonki z Ślemienia, który w 1910 r. planował wysłać na Śląsk grupę
40 osób, jednak by uzyskać stosowne pozwolenia, został zobowiązany do przedłożenia
certyfikat[u] pracodawcy, że Was upoważniono do wyszukania robotników i zawarcia
z nimi kontraktu307. Certyfikat ten musiał zawierać nie tylko nazwisko oraz adres
zamieszkania pracodawcy, ale także adres siedziby firmy, do której mieli zostać
skierowani pracownicy oraz liczbę pracowników, których dotychczas zatrudniała308.
Wszelkie te obostrzenia miały na celu ochronę potencjalnych pracowników oraz
zapobieganie sytuacji, w której znaleźliby się pozostawieni samym sobie, bez
jakiejkolwiek pomocy. Niestety nie należały one do rzadkości, o czym świadczą liczne
skargi samych poszkodowanych, którzy zwracali się po powrocie do ojczyzny z prośbą
o interwencję do starostwa. Skargę taką złożyły m. in. dwie poszkodowane mieszkanki
powiatu żywieckiego, które pisały: Świetne c. k. Starostwo my na podpisie wyrażone:
Antonina Węgiel i Wiktoria Leśniak i Aniela Sitarz zostałyśmy zaprowadzone na robotę
Ibidem.
305
306
H. Woźniak, Gmina Łękawica. Zarys dziejów, Łękawica 2010, s. 64.
307
308
Ibidem, s. 59.
303
304
95
do Prus do dworu, przez agenta z gminy Stryszawa nazwiskiem Franciszek Głusek,
a ponieważ nie było tak, jak się z nami umówił, musiałyśmy z tego dworu uciec. Najpierw
za pracę nie było umówionego wynagrodzenia, a kontrakt obowiązywał w każde święto
robić, czego nam wyżej wymieniony agent przy umowie nie oznajmił309.
Niestety dla prywatnych agentów, którzy prowadzili swoją działalność bez
zezwolenia, nie było problemem znalezienie grupy chętnych osób zdecydowanych
przekroczyć granicę nielegalnie, na co z kolei uskarżali się agenci prowadzący tzw.
koncesjonowaną działalność. Stanisław Jaworski, który taką prowadził w Suchej,
w licznych pismach do żywieckiego starostwa żalił się na tzw. pokątnych agentów, którzy
to bezprawnie organizowali i wysyłali grupy robotników do pracy głównie w Prusach.
Tylko w 1908 r. wyliczył on, jako trudniących się tym procederem, m. in. Michała Leguta
z Lasu, który według jego wiedzy zorganizował pięć grup pracowników sezonowych do
pracy w Prusach, z czego ostatnia liczyła 70 osób310, Kaspra Kaczora z Lachowic, który
wyprowadził kolejne 50 osób311, Wincentego Trzopa ze Stryszawy, któremu udało się
wysłać do Prus aż 450-osobową grupę mieszkańców312. Inne osoby prowadzące tego typu
działalność to m. in. Józef Szczelina z Kukowa, który do Prus wysłał 210 osób 313 oraz
Karol Hereda z Kurowa, który wysłał kolejną grupę liczącą 150 robotników314. Natomiast
Piotr Hojdyła z Suchej oraz Franciszek Głusek ze Stryszawy wysyłali zwerbowanych
przez siebie pracowników do fabryki cukru niedaleko Wrocławia315.
Co ciekawe, przez powiat żywiecki przeprowadzano także Węgrów, którzy
pragnęli wyjechać do Ameryki, a z dokumentów znajdujących się w Archiwum
Narodowym w Krakowie wynika, że pomysłowość nielegalnych agentów nie miała
granic. Przeprowadzali oni Węgrów do pruskiej granicy m. in. pod pretekstem odbycia
pielgrzymki do Kalwarii albo chęci udania się na jarmark do Nowego Targu316. Starostwo
w miarę swoich możliwości starało się przeciwdziałać temu procederowi, często wydając
stosowne polecania, także na wniosek Wydziału Powiatowego. Taka sytuacja z kolei
miała miejsce w przypadku Andrzeja Gąski z Kurowa werbującego pracowników do
ANK, StŻ I 187 – sprawy karno – administracyjne 1900 – 1908, s. 3.
Za prowadzenie działalności bez wymaganej koncesji został skazany przez żywieckie starostwo na karę
grzywny w wysokości 100 koron , która może zostać zamieniona na karę 10 dni aresztu, ANK, StŻ I 188
– sprawy karno – administracyjne 1908-1914, s. 11.
311
312
Ibidem, s. 127.
313
Ibidem, s. 145.
314
Ibidem, s. 261.
315
ANK, StŻ I 187 – sprawy karno – administracyjne 1900 – 1908, s. 7.
316
309
310
96
Prus, a o którego nielegalnej działalności informował właśnie Wydział317.
Niekoncesjonowanych pośredników starostwo karało wysokimi grzywnami bądź
aresztem, ale nawet to nie zniechęcało ich od stosunkowo łatwego zarobku318.
Zdecydowanie mniej działało agentów prowadzących legalną działalność, do których
w 1909 r. mógł zaliczyć się m. in. Antoni Starzycki z Soli, pełniący funkcję pełnomocnika
biura stręczeń robotników Zofii Cybulskiej w Krakowie na powiaty: Żywiec, Biała
i Wadowice319.
Tak duża skala emigracji stałej i sezonowej stanowiła oczywiście istotny problem
dla władz rządowych i samorządowych, zwłaszcza, że kontrola osób opuszczających
Galicję była iluzoryczna i praktycznie niewykonalna, nawet po wprowadzeniu w 1913 r.
tzw. marek kontrolnych320. Zauważyli to sami sprawujący ów nadzór, pisząc, iż: jest
niemożliwym potwierdzenie marki kontrolnej do dokumentu pomiędzy każdego
poszczególnego wychodźcy i umieszczeniu daty i podpisu321. W dokumencie z 5 marca
1915 r. wystosowanym przez zwierzchność gminą w Suchej do starostwa czytamy:
obecnie zgłasza się bardzo wiele kobiet i dziewcząt bądź to po książki służbowe, bądź też
po opisy na paszporty do podróży w celu wyjazdu na robotę za granicę. Uprasza się
przeto c. k. Starostwo o łaskawe poinformowanie tutejszego urzędu miejskiego czy nie
należałoby wstrzymać wydawania tych opisów a to ze względu na obecny brak rąk do
pracy we własnym kraju322.
Pewnym wyznacznikiem sygnalizującym skalę zjawiska mogą być dane
z kolejnych spisów ludności, w których pod uwagę wzięto tzw. ludność miejscową,
nieobecną w czasie przeprowadzania spisu. I tak w 1890 r. nieobecnych mieszkańców
powiatu było 1326323, a w 1910 r. już 1768324, jednakże dane te obejmują także osoby,
które wyjechały do innego powiatu czy do kraju koronnego, a nie tylko tych, którzy
opuścili monarchię w ogóle. Wobec powyższego trudno uznać te liczby za całkowicie
wiarygodne.
Wspomniany pośrednik został ukarany przez Starostwo karą 200 kron grzywny, ANK, StŻ I 188 –
sprawy karno – administracyjne 1908-1914, s. 203.
318
319
320
Głównym powodami takiego stanu było przepełnienie pociągów, a także zbyt krótki czas ich postoju na
tzw. stacjach nadzorczych, czyli tych przez które przepływa największa liczba potencjalnych emigrantów.
321
322
Ibidem, s. 321.
323
T. Pilat, Najważniejsze wyniki spisu ludności…, s. 11-13.
324
S. Kasznica, M. Nadobnik, op. cit. Tab. I, s. 1.
317
97
Inną, interesującą możliwością szacunkowego określenia liczby emigrantów jest
wykorzystanie internetowej bazy danych muzeum Ellis Island. Niestety – dla badacza –
zarejestrowani w niej emigranci ułożeni zostali według nazwisk, a nie według miejsc
pochodzenia. Trudność w oszacowaniu liczby emigrantów, którzy dotarli do Nowego
Jorku, polega na tym, że konieczna jest znajomość nazwiska konkretnej osoby. Bez tej
wiedzy trudno zidentyfikować osoby pochodzące z konkretnej miejscowości, wobec tego
istnieje duże niebezpieczeństwo pominięcia osób o nazwiskach, które w danej
miejscowości nie należało do popularnych lub po prostu były mało znane. Co więcej, sam
zapis nazwiska, a także miejsca pochodzenia bardzo często sporządzono niedokładnie, co
wynika m. in. z braku części polskich znaków w zapisach nazw własnych i tym samym
utrudnia zlokalizowanie miejsca urodzenia emigranta. Jednak mimo tych ewidentnych
komplikacji, archiwum Ellis Island jest kopalnią wiedzy o ludziach, którzy podjęli trud
emigracji. Ponadto kilkaset osób, spośród bezimiennych wychodźców, zostało
zidentyfikowanych – przypisano im konkretne imiona i nazwiska. Wynikiem tych
poszukiwań jest lista blisko 600 nazwisk osób, które opuściły poszczególne miejscowości
powiatu
żywieckiego
w
latach
1900-1914325.
Owe
nazwiska
zamieszczono
w załączniku nr 17 oraz nr 18. Podobną tabelę utworzył Piotr Rypień, który z kolei
oszacował przybliżoną wielkość emigracji z gmin: Milówka, Szare, Kamesznica
i Nieledwia w latach 1903-1914326. Jego wyliczenia wskazują na około 209 osób,
jednakże, jak podkreśla sam autor, są to również dane szacunkowe, obciążane dużym
marginesem błędu327. Mimo tych ewidentnie orientacyjnych danych wydaje się, że lista
blisko 800 osób wyjeżdżających z powiatu żywieckiego jest bezspornym dowodem na to,
że na emigrację udawali się zwłaszcza ludzie młodzi, którzy stanowili zdecydowaną
większość wyjeżdżających328. Co więcej, część z tych osób nigdy do kraju już nie
wróciła, a dodatkowo umożliwiła wyjazd także swoim najbliższym, tym samym
odciążając galicyjski rynek pracy, ale równocześnie pozbawiając prowincję ludzi
młodych i operatywnych.
Po przeanalizowaniu blisko 600 nazwisk zawartych w załączniku nasuwa się wniosek, iż emigracja do
Stanów Zjednoczonych przybrała na sile dopiero około 1905 r. Z lat 1900-1904 pochodzi o wiele mniej
nazwisk niż z lat późniejszych [przyp. autora]
326
P. Rypień, op. cit. s. 102-106.
327
www.ellisisland.org
328
Zgodnie z danymi zawartymi w załączniku nr 17 wyraźnie widać, iż największą liczbę emigrantów
stanowiły młode osoby pomiędzy 18 a 35 rokiem życia. Osoby po 40 roku życia tworzyły bardzo niewielką
grupę, podobnie jak te, które ukończyły 50 rok życia – tych jest zaledwie kilka.
325
98
Galicyjska wieś stała się więc tym samym – jak podkreślił Krzysztof Broński –
„rezerwuarem siły roboczej”329, a jej mieszkańcy, najczęściej ludzie młodzi, zmuszeni
trudną sytuacją ekonomiczną, zdecydowali się na stałą lub czasową emigrację. Pomimo
wielu niebezpieczeństw i trudności, o których szeroko i bardzo szczegółowo rozpisywała
się galicyjska prasa, wielu mieszkańcom wyjazd za granicę umożliwił poczynienie
pierwszych oszczędności, które następnie zostały przez nich przeznaczone na zakup lub
modernizację ziemi, ale także ułatwiły utrzymanie ich rodzinom, pozostającym kraju 330.
329
330
F. Bujak, Rozwój gospodarczy Galicji…, s. 39.
99
Rozdział 3. Życie kulturalne
3. 1. Działalność stowarzyszeń
W monarchii austriackiej wolność stowarzyszania się i organizowania
zgromadzeń publicznych wprowadzono z dwoma ustawami z 15 listopada 1867 r.
z których pierwsza regulowała prawo stowarzyszania się, a druga prawo do organizacji
zgromadzeń. Nowe regulacje prawne w sposób czynny włączyły obywateli w życie
publiczne, tym samym dając im szersze niż dotychczasowe możliwości działania na
różnych polach aktywności społecznej. Obywatele mogli zakładać bez przeszkód
stowarzyszenia, spełniwszy wcześniej kilka podstawowych warunków, zapisanych
w ustawie. Przede wszystkim, sam zamiar założenia stowarzyszenia musiał zostać
zgłoszony w formie pisemnej do politycznej władzy krajowej, czyli - w przypadku Galicji
- do Namiestnictwa, jednakże za pośrednictwem właściwego starostwa. Równocześnie
należało przedłożyć odpowiednio przygotowany statut – który w pięciu egzemplarzach
należało przedłożyć Namiestnictwu. Sam dokument należało przygotować w taki sposób
by zawierał wszystkie wymagane przez ustawodawcę informacje, czyli m. in. cel
powstania stowarzyszenia, jego siedzibę, prawa i obowiązki jego członków, sposób
pozyskiwania środków na jego finansowanie, czy rozwiązywanie sporów, a nawet
postanowienia związane z procedurą na okoliczność jego rozwiązania331. Swoboda
stowarzyszania się i organizowania zgromadzeń publicznych została zapisana także
w
konstytucji grudniowej, 12 artykuł ustawy zasadniczej uznawał iż: obywatele
austriaccy mają prawo zgromadzania się i zawiązywania stowarzyszeń332.
Namiestnictwo w przeciągu 4 tygodni od wpłynięcia zgłoszenia miało możliwość
wydać zakaz działalności owego stowarzyszenia, jeżeli istniała uzasadniona obawa, iż cel
jego założenia lub jego organizacja mogły być sprzeczne z prawem lub zagrażające jego
polityce. Po upływie tego terminu, bez udzielenia negatywnej odpowiedzi,
stowarzyszenie mogło już bez przeszkód rozpocząć swoją działalność. Państwo
pozostawiło sobie jednak możliwość ingerencji w jego funkcjonowanie, gdyby
Stowarzyszenia które nie mogły powstać w myśl ustawy z 15 listopada 1867 r. to m.in. stowarzyszenia
i spółki o charakterze dochodowym, stowarzyszenia związane z sektorem bankowym czy wszelkiego typu
kasy oszczędnościowe, ponadto zakony czy stowarzyszenia religijne a także stowarzyszenia przemysłowe,
które obowiązywało inne ustawodawstwo. Ustawa o prawie stowarzyszeń z dnia 15 listopada 1867 r. [w:]
Zbiór ustaw administracyjnych… t. II, s. 1486.
332
A. Dziadzio, Monarchia konstytucyjna w Austrii 1867-1914, Kraków 2001, s. 107.
331
100
zachodziła obawa tzw. działań bezprawnych lub uznanych za niebezpieczne. Działalności
stowarzyszeń nie ograniczano tylko do jednego kraju koronnego, mogły one bez
przeszkód zakładać swoje filie również w innych krajach monarchii333.
Dzięki bardziej liberalnemu prawu zwiększono aktywność społeczną zwykłych
obywateli monarchii austro-węgierskiej, którzy bez względu na narodowość czy
wyznanie, mogli organizować się w różnego typu stowarzyszenia. W oparciu
o przywołaną ustawę z 15 listopada 1867 r. działały stowarzyszenia oświatowe,
kulturalne czy samokształceniowe334. Taki kierunek działań społecznych w II połowie
XIX w. cieszył się dużą popularnością. Jadwiga Hoff pisze, iż: pojawiły się wtedy
w górnych warstwach społeczeństwa tendencje organiczne, które przejawiały się m. in.
w nacisku kładzionym na konstruktywną pracę wśród ludu. Zaowocowało to powstaniem
szeregu organizacji stawiających sobie za cel oświecenie i umoralnienie ludu335. Podobne
cele stawiały sobie stowarzyszenia powstałe nie tylko w dużych ośrodkach miejskich,
takich jak stołeczny Lwów czy Kraków, ale także w mniejszych, prowincjonalnych
miasteczkach, chociażby w takich jak Żywiec.
Na przełomie XIX i XX w. w Żywcu i w całym powiecie działały różnego typu
organizacje, a samo miasto stanowiło siedzibę wielu stowarzyszeń przemysłowych,
ekonomicznych, społecznych, kulturalnych, a także religijnych. Osoby zaangażowane
w tego typu działalność wywodziły się zazwyczaj z nielicznej żywieckiej inteligencji 336.
W pracę towarzystw aktywnie angażowali się lokalni właściciele znaczniejszych
majątków ziemskich, tacy jak: hr. Kępiński z Moszczanicy, hr. Klobus z Łodygowic, hr.
Branicki z Suchej czy arcyksiążę Karol Stefan z Żywca. Ponadto obejmowali je swoim
patronatem.
Żywiec uchodził za centrum zarówno polityczne, jak i kulturalne tej niewielkiej
części Galicji, gdyż od wieków pełnił funkcję głównego ośrodka handlowego
i przemysłowego regionu. Odnotował to już w 1848 r. Ludwik Zejszner, który w czasie
swego pobytu na Żywiecczyźnie zauważył, że: babiogórscy i okoliczni górale uważają
333
A. Dziadzio, op. cit. s. 107.
Stowarzyszenia przemysłowe powstawały w oparciu o zapisy Ustawy Przemysłowej z 29 grudnia 1859
r. stowarzyszenia religijne natomiast dzięki zapisom ustawy 20 maja 1874 o Uznaniu prawnym
stowarzyszeń religijnych, J. R. Kasparek, Zbiór ustaw i rozporządzeń administracyjnych…, t. II, Lwów
1884, s. 1274, J. R. Kasparek, Zbiór ustaw i rozporządzeń administracyjnych… t. V, Lwów 1885, s. 3455.
335
336
Zgodnie z obliczeniami Jadwigi Hoff w Żywcu odsetek inteligencji w stosunku do osób czynnych
zawodowo sięgał 17,2%, tuż przed I wojną światową, J. Hoff, Społeczność małego miasta galicyjskiego…,
s. 42.
334
101
Żywiec za punkt środkowy ich gór, zwłaszcza, że jedynym, większym organizmem
miejskim był tylko i wyłącznie Żywiec. Nie dziwi więc fakt, że to właśnie w nim
odbywało się najwięcej wydarzeń i spotkań kulturalnych. Ponadto, miasto ze swoim
dogodnym położeniem w Kotlinie Żywieckiej, lepszą infrastrukturą oraz bogatszym
zapleczem, stanowiło punkt centralny tych wydarzeń, podczas gdy w pozostałych
gminach powiatu działalność kulturalno – oświatowa dopiero się budziła. Faktem jest, że
w większych gminach, takich jak Milówka, Jeleśnia czy Sucha, w II połowie XIX w.
powstały
pierwsze
stowarzyszenia
i
organizacje
kulturalno-oświatowe
lecz
w pozostałych jednostkach na ich powstanie trzeba będzie jeszcze długo poczekać.
Rolę swoistego centrum kulturalnego w większości gmin pełniła niestety tylko
i wyłącznie karczma, co wiązało się bezpośrednio z plagą pijaństwa nękającą zwłaszcza
ówczesną prowincję. Zjawisko to było jednak na tyle powszechne w całej prowincji, że
– jak zauważył w 1861 r. w swoim przemówieniu poseł Stefan Kaczała – znajdziemy sioła
bez pszczół, bez cerkwi, ale nie znajdziemy bez szynku, nawet w maleńkich wioskach337.
Podobnie działo się i na Żywiecczyźnie. W I połowie XIX w. pisał o tym Ludwik de
Laveaux, ówczesny właściciel Rycerki, stwierdzając, że: życie tych ludzi, przy tak
zdrowym powietrzu i wybornej wodzie, dochodziłoby do bajecznej starości, gdyby go
zbytecznem używaniem napojów nie rujnowali; ale niedorosłe dzieci chodzą z rodzicami
po karczmach i już kwiat życia zatruwają. Chłopiec 10 lub 12-letni wypije sumiennie
kwaterkę tęgiej wódki a starsi to już bez sumienia piją338. Jako odpowiedź przeciw
zgubnemu wpływowi nadużywania alkoholu, w latach 40-tych XIX w. pojawił się
w Galicji ruch promujący trzeźwość. W jego propagowanie aktywnie włączyli się przede
wszystkim księża, inicjujący składanie przez włościan uroczystych deklaracji wytrwania
w abstynencji339. Podobne działania podejmowano także na ziemi żywieckiej.
Towarzystwo Trzeźwości powstało m. in. w Lipowej dzięki staraniom księdza Józefa
Rusina, który walczył z plagą pijaństwa wśród włościan w Lipowej i Słotwinie340 czy
w Radziechowach, gdzie krzewieniem abstynencji zajął się ksiądz Jakub Kubala341.
H. Woźniak, Gmina Łękawica…, s. 58.
L. de Laveaux, Górale beskidowi zachodniego pasma Karpat. Rys etnograficzny zwyczajów i obyczajów
włościan okolic Żywca, Żywiec 2005, reprint wydania z 1851, s. 46.
339
O walce Kościoła i poszczególnych księżach o trzeźwość galicyjskiego chłopa pisze szerzej ks. Jan
Kracik, zob. J. Kracik, W Galicji trzeźwiejącej, krwawej, pobożnej, Kraków 2007.
340
J. Jakóbiec, Na drodze stromej i śliskiej. Autobiografia socjologiczna, red. naukowa G. Ostasz, Kraków
2005, s. 16.
341
Ślubowanie to zostało złożone w 1844 r. H. Woźniak, Radziechowy…, s. 96.
337
338
102
Karczmy działały praktycznie we wszystkich miejscowościach powiatu,
a stowarzyszenia kulturalno – oświatowe zaledwie w kilku i to tylko w tych większych.
Zgodnie ze skorowidzem dóbr tabularnych sporządzonym w 1890 r. we wszystkich
majątkach, na terenie powiatu działało w sumie 61 karczm, a w niektórych
miejscowościach nawet kilka jednocześnie342.
Zdjęcie. 8. MMŻ – F/138/MŻ – Karczma w Jeleśni z XVIII w.
Dopiero pod koniec XIX w. pojawiły się pierwsze oddolne inicjatywy dążące do
rozbudzenia zainteresowania sprawami kultury mieszkańców powiatu. Przybiorą one na
sile, zwłaszcza na przełomie wieku XIX i XX, a szczególnie tuż przed wybuchem I wojny
światowej. Przychylność dla spraw kultury wzrastała wraz z postępującą alfabetyzacją
lokalnego społeczeństwa, które dzięki rozwojowi sieci szkół otrzymało możliwość
zdobycia elementarnego wykształcenia. Ponadto rosła świadomość rodziców, którzy
umożliwili swoim dzieciom zdobycie wykształcenia, co oczywiście nie było regułą, gdyż
w wielu wypadkach dzieci nadal postrzegane były jako kolejni, zdolni do pracy w małych,
rodzinnych gospodarstwach robotnicy. Głównymi inicjatorami wydarzeń kulturalnych
T. Pilat, Skorowidz dóbr tabularnych w Galicji z Wielkim Księstwem Krakowskim, Lwów 1890.
Zestawienie dóbr tabularnych znajduje się w tabeli w załącznikach.
342
103
byli przede wszystkim zamożni oraz lepiej wykształceni mieszkańcy poszczególnych
gmin, stanowiący bądź co bądź dosyć wąskie grono osób.
Opinie o niezbyt ochoczym zaangażowaniu zdecydowanej większości
mieszkańców w życie kulturalne regionu, pojawiały się bardzo często w ówczesnej
prasie, która mocno zwracała uwagę na fakt, iż lokalna społeczność z nielicznymi
wyjątkami nie odczuwa potrzeby prenumerowania gazety, przeczytania od czasu do czasu
pouczającej książki lub wzięcia choćby biernego udziału w obchodzie narodowym343.
Słowa te wydają się jak najbardziej uzasadnione, ponieważ w okresie autonomicznym
w powiecie żywieckim działała zaledwie przez kilka lat jedna lokalna gazeta –
„Przewodnik Powiatu Żywieckiego”344. W tym samym czasie Bielsko i Cieszyn mogły
pochwalić się nawet kilkoma tytułami wydawanymi cyklicznie przez dosyć długi czas345.
Należy jednak zaznaczyć, że taki stan rzeczy miał bezpośredni związek z administracyjną
przynależnością obu wspomnianych miast do Śląska Austriackiego oraz z toczącą się
w
ich
obrębie
walką
także
o
charakter
miasta
pomiędzy
Polakami,
a mniejszością niemiecką. W rezultacie więcej informacji rozmaitych o wydarzeniach
w powiecie żywieckim w XIX w. uzyskamy z gazet wydawanych w Białej, Bielsku,
Cieszynie czy nawet w Krakowie niż w samym Żywcu.
„Dziennik Cieszyński” z 23.02.1909, nr 43, s. 1-2.
„Przewodnik Powiatu Żywieckiego” wydawany w latach 1900-1909 w tzw. dużym formacie. Od tej
chwili oddawana była w ręce czytelników 1 dnia każdego miesiąca. Motto „Przewodnika…” brzmiało Rżnij
prawdę – o resztę nie pytaj, a tematy w nim poruszane skupiały się przede wszystkim wokół wydarzeń
regionalnych, jako że głównym celem twórców było omawianie spraw dotyczących naszego powiatu
i podawanie do wiadomości naszych współobywateli faktów i wypadków z życia codziennego dotyczących
ludności naszego powiatu. „Przewodnik…” skrupulatnie wyliczał i opisywał wszelkie inicjatywy lokalne,
które miały na celu podnoszenie polskiej świadomości narodowej. W okresie autonomicznym „Przewodnik
Powiatu Żywieckiego” był jedyną gazetą ukazującą się w powiecie żywieckim, K. Staszkiewicz, Dzieje
czasopiśmiennictwa Żywiecczyzny do czasu ukazania się Karty Groni, „Karta Groni” nr XII, Żywiec 1984,
s. 32; J. Myśliński, Prasa polska w Galicji w dobie autonomicznej (1867-1918), [w:] Prasa polska 18641918, red. Jerzego Łojka, Warszawa 1976, s. 119, A. Garlicka, Spis tytułów prasy polskiej 1865-1918,
Warszawa 1978, s. 307.
345
W Cieszynie działały m.in. „Tygodnik Cieszyński”, następnie jego kontynuacja czyli „Gwiazdka
Cieszyńska”, czy „Dziennik Cieszyński”.
343
344
104
Zdjęcie. 9. Archiwum Państwowe w Katowicach oddział w Żywcu [dalej APKoŻ] cz.51.a. „Przewodnik
Powiatu Żywieckiego” z 1.07.1904, nr 2, s. 1.
Sytuacji tej nie można jednak uznać za odosobniony przypadek, ale raczej
powszechny stan rzeczy panujący w ówczesnej Galicji. Pomimo, że w II połowie XIX w.
nastąpił zdecydowany rozwój prasy w całej prowincji i pojawiły się liczne oraz bardzo
zróżnicowane tytuły, centrum wydawniczym prasy polskiej był w głównej mierze
Kraków i Lwów346. Zdecydowanie gorzej sytuacja przedstawiała się w mniejszych
miastach, zwłaszcza wobec braku odpowiedniego zaplecza technicznego i finansowego,
ale także niedoboru odpowiednio przygotowanej kadry pracowniczej, szczególnie
redaktorów i dziennikarzy347. Wnioski te mają swoje odzwierciedlenie także w analizie
sytuacji w powiecie żywieckim, który nie należał do zamożnych powiatów, co
zdecydowanie odbijało się także na kondycji finansowej części jego mieszkańców,
z których większość utrzymywała się z pracy w niewielkich gospodarstwach lub
Jeszcze w 1860 r. spośród wszystkich 159 polskich tytułów prasowych w Krakowie ukazało się 75,
a we Lwowie 68, J. Myśliński, op. cit. s. 119.
347
M. Tyrowicz, Prasa Galicji i Rzeczpospolitej Krakowskiej 1772-1850. Studia porównawcze, Kraków
1979, s. 77.
346
105
drobnych zakładach rzemieślniczych, albo wybierała emigrację zarobkową. W związku
z tym niewiele osób mogło pozwolić sobie na regularną prenumeratę prasy. Wydawcy
lokalnego „Przewodnika Powiatu Żywieckiego” w 1901 r. odnotowali 400 tzw. „stałych
abonentów”348, co i tak uznano za duży sukces. Franciszek Bujak w 1908 r. pisał, że
głównym powodem tego stanu jest fakt, iż: ubóstwo społeczeństwa galicyjskiego
jaskrawo odzwierciedla się w inteligencji. Prowadzi ona życie bardzo mało towarzyskie,
czyta mało, a jeszcze mniej kupuje książek i prenumeruje pism349.
Blisko 150 lat później zjawisko niewielkiego angażowania się mieszkańców na
rzecz wspólnoty badała m. in. Frances Fox Piven. Zwróciła ona uwagę na interesującą
zależność. Mianowicie, osoby o niższym statusie społecznym o wiele rzadziej angażują
się w działalność wspólnotową, ponieważ więcej uwagi i czasu poświęcają na
zaspokojenie swoich podstawowych potrzeb związanych z codzienną egzystencją350.
W rezultacie w społecznościach ubogich, ale także źle lub w ogóle niewykształconych,
zdecydowanie trudniej jest podjąć inicjatywę pracy na rzecz wspólnego dobra. Tym
samym, aktywniejszymi działaczami społecznymi, tudzież ich inicjatorami, są osoby
zamożniejsze, które zapewniły już sobie minimum egzystencjalne oraz osoby lepiej
wykształcone, które z kolei czują większą potrzebę pracy na rzecz najbliższego otoczenia
w imię wspólnych ideałów351. Podsumowując społeczności, których mieszkańcy nie
posiadają wystarczających środków do życia, całą swoją energię skupiają wpierw na ich
pozyskaniu, a dopiero później decydują się na aktywne uczestnictwo w życiu społecznym
czy kulturalnym. Wydaje się, że wnioski te, mimo iż są rezultatem dopiero XXwiecznych badań, jasno tłumaczą niewielki stopień zaangażowania mieszkańców
zarówno całej Galicji, jak i powiatu żywieckiego, w lokalne życie kulturalne
i społeczne.
Nieliczna inteligencja powiatu spotykała się w dwóch kasynach powszechnych:
w Żywcu oraz w Milówce352. Zazwyczaj kasyna dysponowały własnym lokalem,
wykorzystywanym w zależności od potrzeb jako sala balowa, sala spotkań czy wreszcie
jako czytelnia. Z założenia miały pełnić rolę instytucji koncentrujących w sobie lokalną
elitę353. Pełniły zatem funkcję klubów towarzyskich, zapewniających swoim członkom
F. Bujak, Galicja t. I…, s. 182.
350
Badania te zostały przypomniane w pracy Edukacja regionalna red. A.W. Brzezińska, A. Hulewska,
J. Słomska, Warszawa 2006, s. 34.
351
Ibidem.
352
„Dziennik Cieszyński” z 23.02.1909 r. nr 43, s. 1-2.
353
348
349
106
rozrywkę na wyższym poziomie m. in. poprzez organizację koncertów, balów czy zebrań
towarzyskich. Działalność kasyn w powiecie żywieckim oceniano różnie, przeważały
jednak te negatywne. W prasie krytykowano ich ospałość i brak inicjatywy członków,
którzy zadawalają się urządzeniem paru pikników towarzyskich w roku, [kasyno] posiada
w lokalu swoim oprócz bilardu coś, jakby tylko dla dekoracyi, 5 (pięć) czasopism
i sprowadza raz na miesiąc beczkę „pilznera354. Sytuacja nie uległa zmianie nawet w
okresie międzywojennym, wówczas, jak wspomina Zdzisław Maria Okujlar: jak
w każdym szanującym się miasteczku i w Żywcu znajdowało się kasyno oficerskie (…)
oczywiście była tu przede wszystkim centralna karciarnia Żywczaków. Grano tu wiele,
wygrywano i przegrywano niejedną pensję355.
W związku z raczej ubogą ofertą kulturalną proponowaną przez lokalne kasyna
powszechne, inicjatywa spoczywała w pierwszej kolejności w rękach licznie
powstających stowarzyszeń, w tym także religijnych. W powiecie żywieckim ze względu
na jedność wyznaniową działały tylko stowarzyszenia katolickie oraz kilka żydowskich.
Spośród tych ostatnich warto wymienić m. in. powstałe w 1912 r. „Stowarzyszenie
Talmud Thora Verein” z Jeleśni356, czy „Stowarzyszenie Chawra Kadischa”, działające
najpierw w Milówce, a od 1912 r. także w Zabłociu357. O obu tych stowarzyszeniach
niestety bliżej nic nie wiadomo, być może ze względu na krótki okres ich działalności –
niespełna dwa lata. Natomiast więcej informacji pozostało o pracy „Stowarzyszenia
Dobroczynności Izraelickich Pań”. Początek stowarzyszeniu dała wspólna inicjatywa
kilku mieszkanek Milówki358, które w 1909 r. podjęły się tworzenia organizacji, która
zgodnie z ich założeniem miała wspierać tych mieszkańców Milówki, którzy zmagali się
z trudną sytuacją materialną i życiową. W statucie stowarzyszenia podkreślono, iż:
drożyzna obecnie panująca doprowadziła wielu ludzi do największej nędzy, tak, że nie
wiedzą w jaki sposób głód własny i rodziny zaspokoić. Otóż chcąc choćby częściowo
nędzę tę ułaskawić, panie wyznania izraelickiego Milówki i okolicy zamierzają w życie
„Dziennik Cieszyński” z dnia 23.02.1909 r. nr 43, s. 1-2.
Z. M. Okujlar, W dawnym Żywcu, Żywiec 1992, s. 34.
356
W 1912 r. wybrano jego władze, na czele których stanął mieszkaniec Jeleśni Abraham Wulkan, a prócz
niego w zarządzie znaleźli się jeszcze Józef Springut, Adolf Zehngit, Salamon Drenger i Simon Pasfor,
ANK, StŻ I 26 – stowarzyszenia i organizacje żydowskie 1908-1915, s. 39.
357
ANK, StŻ I 26 – stowarzyszenia i organizacje żydowskie 1908-1915, s. 73.
358
Były to: Hani Slaier, Helene Geller, Rozalia Faber, Zofia Goldberg, Regina Huppert i Sali Mauheimer
ANK, StŻ I 26 - stowarzyszenia i organizacje żydowskie 1908-1915, s. 19
354
355
107
zwołać stowarzyszenie359. Wkrótce jego zainteresowanie objęło swym zasięgiem także
gminę Zabłocie.
W powiecie żywieckim funkcjonowały także filie kilku znaczniejszych
stowarzyszeń katolickich, m. in. filia: „Polskiego Związku Katolickich Czeladników im.
Tadeusza
Kościuszki”,
„Katolickiego
Stowarzyszenia
Młodzieży
Polskiej360”,
„Katolickiego stowarzyszenia „Przyjaźń”, czy wreszcie „Polskiego Stowarzyszenia
Katolickich Pracownic”, którego zadanie sformułowano następująco: szerzyć i rozwijać
religijność i dobre obyczaje, szerzyć oświatę religijną, zawodową, społeczną oraz
popierać materialne interesa stanu robotniczego361. W Żywcu działał ponadto „Polski
Związek Katolickich Uczniów Rękodzielniczych”, z misją opieki nad opuszczonymi
terminatorami, podniesienie ich stopnia intelektualnego oraz poziomu moralnego, oraz
wpojenie zamiłowania do zawodu362. Członkowie związku stawiali sobie szczytne cele,
chcąc zgromadzić pod swoją opieką wszystkich katolickich uczniów rękodzielniczych
i fabrycznych363. Interesującym stowarzyszeniem działającym w Zabłociu było
„Towarzystwo Budowy Kościoła św. Floriana w Zabłociu”, które powstało celem
utrzymania istniejącej już kaplicy, urządzanie nabożeństw oraz innych obrzędów
religijnych, a w przyszłości wybudowania kościoła w Zabłociu, (…) kościół ten miałby
być filią kościoła parafialnego w Żywcu364. Jego działalność finansowano m. in. ze
środków zebranych w czasie kwest czy sprzedaży tzw. cegiełek365.
Prócz wymienionych stowarzyszeń katolickich dysponujących statutami
i zorganizowanymi strukturami, działały także rozliczne inicjatywy o charakterze stricte
religijnym, poświęcone propagowaniu praktyk religijnych, które jednak integrowały
lokalną społeczność. Spośród nich warto wymienić działalność Róż Rożańcowych, czy
ANK, StŻ I 26 - stowarzyszenia i organizacje żydowskie 1908-1915, s. 19.
W Żywcu rozpoczęło swoją działalność w 7 lutego 1911 r. a inicjatorami jego powstania byli m.in. ks.
dziekan Jan Satke, ks. Jan Kostyra, Jan Banaś, Jubileuszowe sprawozdanie z 20-letniej działalności
Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej w Żywcu, Żywiec 1931, s. 4.
361
ANK, StŻ I 25 - Stowarzyszenia i organizacje 1906-1918, s.193.
362
Ibidem, s. 117.
363
Ponadto związek miał dbać o ich wykształcenie i to zarówno zawodowe jak i religijne czy wreszcie
narodowe. W Żywcu związek został założony 12 lipca 1911 r., a swoją siedzibę miał w jednej z sal szkoły
ludowej męskiej, Ibidem, s. 95.
364
ANK, StŻ I 22 - Stowarzyszenia i organizacje 1906-1918, s. 1.
365
niniejszym udziela się Towarzystwu Budowy kościoła św. Floriana w Zabłociu pozwolenia na zbieranie
dobrowolnych datków w kraju na cel budowy powyższego kościoła pod koniec listopada 1910 roku z
wykluczeniem kwestowania od domu do domu, nie zabraniając jednak kwestowania u osób znanych z
dobroczynności i u instytucji dobroczynnych, ANK, StŻ I 30 – pozwolenie na zbieranie składek 1904-1918,
s. 43, Innym źródłem finansowania budowy były również tzw. cegiełki, przykładowo w 1903 r. ze
sprzedaży cegiełek towarzystwo uzyskało 5 050 K, ANK, StŻ I 30 – pozwolenie na zbieranie składek 19041918, s. 81
359
360
108
Apostolstw Modlitwy. Te ostatnio prócz angażowania mieszkańców w czynne życie
modlitewne parafii, dodatkowo zwracały także uwagę na ich edukację m.in. poprzez
propagowanie wśród lokalnej społeczności różnego rodzaju pism czy książek o tematyce
religijnej takich jak chociażby „Pobożne książki dla wiernych każdego stanu”366. Należy
jednak zauważyć, iż podjęcie działalności przez tego typu wspólnoty wynikało zazwyczaj
z inicjatywy księży. To oni będąc pomysłodawcami całego projektu mobilizowali resztę
społeczności do aktywnego włączenia się w jej rozwój, w związku z tym wiele zależało
od ich zdolności nie tylko duszpasterskich, ale i organizacyjnych. Dobrym przykładem
takiej wielowymiarowej działalności jest ks. Teofil Papesch, wpierw wikary w Cięcinie,
a następnie proboszcz w nowo erygowanej parafii w Gilowicach, gdzie zaangażował się
w tworzenie lokalnego Kółka Rolniczego, pracę OSP czy wreszcie organizacje
skupiające młodzież. W podobnym tonie wypowiadano się o ks. Michale Palecznym
z parafii Radziechowy: wzorowy gospodarz i organizator rolnictwa, on bowiem
zorganizował rolników w Kółku Rolniczym, prowadził płodozmiany w rolnictwie,
stosował nawozy sztuczne367.
Oprócz stowarzyszeń religijnych w powiecie swoją działalność prowadziły także
inne organizacje, których praca wywarła istotny wpływ na dalszy rozwój całego regionu.
Jedną z ważniejszych pozostawało „Polskie Towarzystwo Tatrzańskie Oddział
Babiogórski”, całkowicie nowatorska idea, która zwróciła uwagę na bogactwo naturalne
powiatu żywieckiego, potencjału nie dostrzeganego nawet przez jego mieszkańcy.
Owszem, piękno Beskidu Żywieckiego odnotowali wcześniej m.in. Stanisław Staszic,
Ludwik Zejszner, Ludwik Pietrusiński czy Eugeniusz Janota, ale dopiero w II połowie
XIX w. zainteresowanie to przybrało szerszy wydźwięk 368. Towarzystwo Tatrzańskie,
powstałe w 1873 r. Krakowie, co prawda za swój cel obrało umiejętne badanie Karpat
i Tatr oraz rozpowszechnianie o nich wiadomości (…), zachęcanie do ich zwiedzania369,
ale początkowo całkowicie skoncentrowało swoją uwagę tylko i wyłącznie na Tatrach
W parafii Cięcina Róże Różańcowe rozpoczęły swoją działalność w 1896 r. a Apostolstwo Modlitwy
w 1888 r. W 1912 r. do Bractwa Trzeźwości należało ok. 700 osób, podobnie licznymi były Róże
Różańcowe, dodatkowo osoby zaangażowane w działalność ochotniczej straży założyły „Bractwo św.
Floriana” liczące ok. 70 osób. Trudno wyliczyć liczebność Apostolstwa Modlitwy gdyż tak na dobrą sprawę
jego członkowie należeli także do wcześniej wymienionych. Jakkolwiek świadczy to o dużym
zaangażowaniu lokalnej społeczności w inicjatywy kościelne, a związane z życiem religijnym. K. Buba,
Życie kościelne wsi i parafii Juszczyna (ok. 1581-1980), Kraków 2002, s. 110-117.
367
W. Pieronek, Kronika Radziechów (do 1966 r.), Kraków 2008, s. 26.
368
J. Ślusarczyk, Dzieje polskiej eksploracji i turystyki w Beskidzie Żywieckim do roku 1918. Praca
doktorska, s. 106-115.
369
APKoŻ, Polskie Towarzystwo Tatrzańskie oddział w Żywcu (dalej: PTTŻ), Statut Towarzystwa
Tatrzańskiego 1900, s. 3.
366
109
i Karpatach Wschodnich, zupełnie pomijając naturalne walory Beskidów. W tym samym
czasie, niejako wykorzystując nieuwagę polskiego Towarzystwa, intensywną eksplorację
Beskidów podjęło działające od 1893 r. „Stowarzyszenie Turystów Niemieckich
„Beskidenverein”, z siedzibą w niedalekim wszak Śląsku Austriackim370.
Pierwszą osobą, która dostrzegła potencjał Beskidów371 był dr Hugo Zapałowicz.
Dzięki jego staraniom założono Oddział Babiogórski Towarzystwa Tatrzańskiego
z siedzibą w Makowie powołany 14 maja 1905 r.372 Siedziba oddziału zmieniła się
jeszcze dwukrotnie, najpierw została przeniesiona do Zawoi, aż wreszcie 19 marca 1910
r. do Żywca373. Zdecydowano wówczas także o wyborze nowego prezesa oddziału,
którym został właściciel majątku w Łodygowicach Otto von Klobus, a wiceprezesem
Bronisław Gustowicz, dyrektor Szkoły Realnej w Żywcu374. Zakres działania
Towarzystwa obejmował góry leżące w powiatach: myślenickim, limanowskim,
wadowickim, żywieckim i bialskim375. Towarzystwo szczególnie skupiło się na
popularyzacji gór, m. in. poprzez organizowanie licznych wycieczek. Tylko w 1910 r.
zorganizowano wyprawy na Pilsko, Klimczok, Babią Górę oraz do schroniska na
Magórce376. Ponadto dzięki staraniom Towarzystwa założono kilka nowych tzw. stacji
turystycznych,
czyli
schronisk377.
Początkowa,
dosyć
intensywna
aktywność
Organizacja ta prężnie rozwijała się pod kierunkiem Wilhelma Schlesingera, rozpoczęła
zagospodarowywanie Beskidów Zachodnich m.in. znacząc szlaki, otwierając kolejne schroniska,
A. Gąsiorek, Rozwój turystyki w Beskidzie Żywieckim w drugiej połowie XIX wieku, [w:] 100 lat Oddziału
Babiogórskiego TT, PTT, PTTK w Żywcu red. W. Zyzak, Żywiec 2008, s. 102.
371
Więcej informacji dotyczących rozwoju turystyki w Beskidzie Żywieckim znaleźć można w pracy
doktorskiej Janusza Ślusarczyka, J. Ślusarczyk, Dzieje polskiej eksploracji i turystyki w Beskidzie
Żywieckim do roku 1918.
372
Kolejnymi prezesami byli: Hugo Zapałowicz, Alfred Hubisza, Zygmunt Bocheński, Kazimierz Gusz,
patrz: J. Talik, Historia oddziału babiogórskiego PTTK w Żywcu, „Kalendarz Żywiecki” 2006, Żywiec
2005, s. 30.
373
Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy, Galicyjskie Namiestnictwo we Lwowie, fond
146, opis 25 - Pisma założycieli towarzystwa w mieście Żywiec o zmianie statutu towarzystwa
"Babiogórski oddział towarzystwa tatrzańskiego". Statut, s. 1-3. APKoŻ, PTTŻ 24 – Przeniesienie siedziby
Babiogórskiego oddziału Towarzystwa Tatrzańskiego w Żywcu 1910 roku, s. 2, znajduje się informacja,
iż dopiero 8 maja 1910 Żywiec stał się faktycznie siedzibą towarzystwa. W marcu uchwalono więc
przeniesienie siedziby, a dopiero w maju faktycznie doszło do jej ostatecznego przeniesienia.
374
J. Kapłon, Oddział Babiogórski TT i PTT. Zarys dziejów, [w:] 100 lat Oddziału Babiogórskiego TT,
PTT, PTTK w Żywcu, red. W. Zyzak, Żywiec 2008, s. 15.
375
APKoŻ, PTTŻ 2 - Statut Babiogórskiego oddziału Towarzystwa Tatrzańskiego w Żywcu 1910 r., s. 1.
376
APKoŻ, PTTŻ 25– Organizowanie wycieczek górskich 1910 rok, s. 1, 17, 19, 21.
377
Tego typu placówki powstały m. in. w Suchej, Jeleśni, Krzyżowej czy Rycerce Dolnej i Górnej, ale
pierwszym było schronisko na Markowych Szczawinach w późniejszych latach nazwano imieniem dr Hugo
Zapałowicza Hugo Zapałowicz w 1908 r. wyjechał do Lwowa, w czasie I wojny Światowej walczył w
cesarskim wojsku, zmarł na zawał serca 21 listopada 1917 r. w obozie oficerskim przeznaczonych dla
jeńców wojennych, znajdującym się w Turkiestanie, A. Hołowiński, B. Kocoń, W. Miodowicz, R.
Niemczyk, S. Sowiński, Pamiętnik Oddziału Babiogórskiego Polskiego Towarzystwa TurystycznoKrajoznawczego z lat 1905-1980, Żywiec 1980, s 5.
370
110
Towarzystwa stosunkowo szybko się wypaliła i tuż przed I wojną światową określano ją
już jako minimalną378.
Warto zaznaczyć również widoczny wówczas wzrost zainteresowania nie tylko
górami, ale i samymi góralami, a zwłaszcza ich charakterystyczną mową, strojem
i zwyczajami. Wszystkie te elementy składające się na ich specyficzny wizerunek,
wyraźnie kontrastowały z tradycjami kultywowanymi w mieście, czego widomym
znakiem były całkowicie odmienne tradycyjne stroje: górali i Żywczaków.379 Co więcej
miasto także wewnętrznie się różniło, czego z kolei dowodem jest jedna z dzielnic miasta
tzw. „Rudza”, tak odmienna od pozostałych, przede wszystkim ze względu na unikalną
drewnianą zabudowę380.
Zdjęcie. 10. MMŻ – F/59/MŻ - Żywczanin i żywczanka w stroju miejskim
J. Kapłon, op. cit. s. 16.
Różnicę pomiędzy tradycją i kulturą Żywca, a okolicznymi góralami przedstawił w swojej pracy Marek
Kubica, który skupił się przede wszystkim na ludności okolic Pilska, ale prezentowane przez niego tradycje,
strój czy zajęcia ludności tej części gór różniły się ledwie szczegółami od mieszkańców pozostałych części
– m.in. grupy Wielkiej Raczy, M. Kubica, Górale, Wołosi, zbójnicy. Historia górali od Pilska, Żywiec
2011.
380
O „Rudzy” pisała m.in. Z. Rączka, Rudza – tajemnicza osada średniowieczna – przedmieścia Żywca,
[w:]
„Gronie” nr V, Żywiec 2008.
378
379
111
Zdjęcie. 11. MMŻ – F/1401/MŻ - Górale żywieccy.
Zdjęcie. 12. MMŻ - F/17/MŻ – Rudza – drewniana dzielnica Żywca.
112
Zdjęcie. 13. MMŻ - F/21/MŻ – Rudza – dom z podcieniem.
Prężnie działały w powiecie także m. in. „Towarzystwo Szkoły Ludowej”381,
„Związek Młodzieży Akademickiej w Żywcu” oraz „Towarzystwo Ogrodniczo –
Pszczelnicze”382. Podobnie jak w innych powiatach prowincji, tak w powiecie żywieckim
w latach 80-tych XIX w., zaczęły intensywnie powstawać Kółka Rolnicze, skupiające się
na pomaganiu w podnoszeniu poziomu jakości i nowoczesności gospodarstw
włościańskich, których liczba z roku na rok systematycznie wzrastała383.
Tab. 33. Liczba Kółek Rolniczych w powiecie żywieckim oraz w sąsiednich powiatach
w latach 1886-1889.
Rok
1886
1888
1889
Powiat
żywiecki
bialski
myślenicki
wadowicki
10
18
16
3
15
21
20
11
17
22
25
17
Źródło: oprac. własne na podst. Rocznik statystyki Galicji. Rok I 1886, Lwów 1887, s. 99-100; Rocznik
statystyki Galicji. Rok III 1889-1891, Lwów 1891, s. 129-130.
Filie Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej powstały m.in. w Suchej (1893), Milówce (1895), Żywcu
(1896), T. Trębacz, Historia kultury Żywiecczyzny. Wybór źródeł, Żywiec 2011, s. 154.
382
Powstałe w przededniu I wojny światowej, a na jego czele stanął hr. Władysław Kempiński, ANK, StŻ
I 25 -Stowarzyszenia i organizacje 1906-1918, s. 45
383
Z. Tałasiewiczówna, Składnica Kółek Rolniczych w Rzeszowie, Rzeszów 1927, s. 7.
381
113
Kółka Rolnicze pracowały wielotorowo m. in. poprzez działalność oświatową,
udzielanie porad prawnych, pomoc w zakładaniu własnych sklepików, czy organizację
Kół Gospodyń. Poza tym prowadziły biblioteki i czytelnie, organizowały ochotnicze
straże pożarne384. W powiecie żywieckim idea ta bardzo szybko się przyjęła, o czym
świadczy intensywny wzrost liczby kółek, a także ochotniczych straży pożarnych przez
nie prowadzonych385. Jednostki te powstały m. in. w Sporyszu (w grudniu 1907 r.),
Krzyżowej (1912 r.), Rajczy (1910 r.), Ślemieniu (1913 r.) czy Świnnej (również w 1913
r.)386. Dodatkowo Kółka nie ograniczały się tylko do statutowych działań
przeciwpożarowych, ale zaczęły pełnić także rolę centrum życia kulturalnego gmin,
w których się mieściły, zwłaszcza, jeżeli były w posiadaniu własnego budynku.
Członkowie ochotniczych straży często angażowali się w organizację amatorskich
przedstawień, loterii fantowych czy zabaw tanecznych, z których dochód przeznaczano
na zakup nowego sprzętu387, tak było m. in. w Jeleśni, gdzie członkowie ochotniczej
straży zorganizowali amatorskie przedstawienie teatralne, z którego całkowity dochód
przeznaczy został na zakup nowego sprzętu388.
ANK, StŻ I 22 – stowarzyszenia i organizacje 1906-1918, s. 36.
Ochotnicze straże pożarne Kółek Rolniczych powstawały obok gminnych straży pożarnych oraz
ochotniczych straży pożarnych, których pracę regulowała m.in. ustawa z 10 lutego 1891 r. o policyi
ogniowej, obowiązująca w miastach i miasteczkach Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem
Krakowskim [w:] Dziennik ustaw i rozporządzeń krajowych dla Królestwa Galicyi i Lodomerii wraz z
Wielkim Księstwem Krakowskim, Lwów 1891, s. 89-100, w powiecie żywieckim ochotnicze straże pożarne
powstały m.in. w Żywcu (1872), Suchej (1882), Milówce (1889) i zgodnie z układem między zarządem
głównym Towarzystwa Kółek Rolniczych, a Krajowym Związkiem OSP, to Krajowy Związek objął
patronat nad OSP Kółek Rolniczych pod względem tzw. technicznego urządzenia i prowadzenia, ANK,
StŻ I – 22 - stowarzyszenia i organizacje 1906-1918, s. 36.
386
Ibidem, s. 61-95.
387
Tabela zawierająca dokładne wyliczenie sprzętu – sikawek różnego typu – została zamieszczona
w załączniku. nr 4.
388
ANK, StŻ I 28 – nadzór nad widowiskami i przedsiębiorstwami rozrywkowymi, s. 109.
384
385
114
Zdjęcie. 14. MMŻ – F/657/MŻ – Ochotnicza Straż Pożarna w Milówce.
3.1.1. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”
Towarzystwem, które najprężniej działało w powiecie żywieckim, angażując przy
tym
największą
liczbę
mieszkańców,
było
lokalne
gniazdo
Towarzystwa
Gimnastycznego „Sokół”. Za główny cel przyświecający założycielom lwowskiego
„Sokoła” uznano pielęgnowanie gimnastyki w ogóle, a w szczególności higienicznoracjonalnej i wychowawczej389 oraz krzepienie sił fizycznych społeczeństwa, rozbudzanie
ducha narodowego, urabianie poczucia obowiązku i karności390. Obok Towarzystwa
Szkoły Ludowej i kółek rolniczych, „Sokół” stał się najpopularniejszym spośród
wszystkich stowarzyszeń działających na terenie zaboru austriackiego w dobie
autonomicznej. W 1913 r. zrzeszał ponad dwieście towarzystw i 29000 członków391. Ze
względu na swój szeroki zasięg terytorialny, został podzielony na siedem okręgów,
„Przewodnik Gimnastyczny Sokół”, styczeń 1884, nr 1, s. 1.
„Przewodnik Gimnastyczny Sokół”, lipiec 1907, nr 7, s. 50.
391
J. Snopko, Oblicze ideowo – polityczne „Sokoła” galicyjskiego w latach 1867-1914, „Kwartalnik
Historyczny” nr 4, 1992, s. 35.
389
390
115
składających się z poszczególnych gniazd sokolich, dzięki czemu łatwiej było zarządzać
tak rozległą organizacją392.
Z założenia Towarzystwo Gimnastyczne miało być programowo apolityczne,
otwarte dla wszystkich, bez względu na pochodzenie społeczne oraz poglądy polityczne
jego członków. To ostatnie szczególnie podkreślał jeden z liderów organizacji Jan
Dobrzański, który twierdził iż: nie ma nic dla towarzystw zawiązywanych w celach
niepolitycznych [...] szkodliwszego, jak oddawanie steru towarzystwa w ręce tego lub
owego stronnictwa politycznego czy koterii. Towarzystwo takie (…) od samego początku,
odstręcza od siebie największych nawet zwolenników celu, dla którego je zawiązano,
a odstręcza z powodu, że na jego czele stoją stronnicy przeciwnego obozu politycznego
(…) bo wypacza się, przekształca się w klub polityczny (...) Dbajmy o to tylko, aby nadać
i zachować charakter narodowy towarzystwa (…)393. Wśród Sokołów upowszechniano
więc nie tylko bezstronność polityczną, ale także narodowy – polski charakter
organizacji, podkreślać go miało tzw. X przykazań sokolstwa polskiego394.
Siedzibą główną Towarzystwa Gimnastycznego stał się Lwów, jednakże ze
względu na niezwykłą popularność tej organizacji wśród mieszkańców Galicji, bardzo
szybko cała prowincja pokryła się lokalnymi gniazdami. Mieściły się one głównie
w miastach, a jej członkami zostawała w pierwszej kolejności miejscowa inteligencja
i drobnomieszczaństwo, rzadziej należeli do niej mieszkańcy wsi. Podobnie działo się
w powiecie żywieckim – siedzibą Towarzystwa został Żywiec. Pierwsza wzmianka
o żywieckim „Sokole” pochodzi z 1891 r., aczkolwiek oficjalny komitet założycielski
powstał dopiero dwa lata później. W1893 r. podjęto działania celem utworzenia „Sokoła”,
który miał stanowić swego rodzaju ostoję polskości, w związku z bliskością austriackiego
Śląska, skąd docierały na Żywiecczyznę wpływy niemieckie. Podkreślano wówczas
wyraźnie, iż wobec rozszerzającego się coraz więcej polipa germańskiego, aby właśnie
w tym zakątku granicznym ten nie znalazł żadnego łupu, ale owszem aby znalazł zaporę.
Od 1896 r. były to okręgi: krakowski, tarnowski, rzeszowski, przemyski, lwowski, tarnopolski
i stanisławowski.
393
J. Snopko, Oblicze ideowo – polityczne…, s. 37.
394
Brzmiały one następująco: 1. Nie będziesz miał innych ojczyzn, jak tylko Polskę jedną i nierozdzielną;
2. Nie pozwolisz brać nadaremno imienia ojczyzny swojej na porycie wstecznictwa, służalstwa
i despotyzmu; 3. Będziesz pamiętał o wszystkich rocznicach narodowych, święcić je będziesz w gnieździe
twoim i drugich do święcenia pobudzać będziesz; 4. Czcij i kochaj ojczyznę twoją, abyś sam na miłość
i cześć zasłużył; 5. Nie zabijaj ducha narodu twego; 6. Nie kochaj obcej mowy, nie przedkładaj jej nad
polską; 7. Nie okradaj narodu twego z chwały i marzenia; 8. Nie przekręcaj i nie poniewieraj dziejów
ojczystych; 9. Nie pożądaj łaski wrogów twojej ojczyzny; 10. Ani godności, ani orderów, ani tytułów, które
twych wrogów są, cyt. za: J. Kachel, Sokoli marsz, Żywiec 2010, s. 15.
392
116
Kilku ludzi dobrej woli postanowiło w Żywcu zawiązać Towarzystwo gimnastyczne Sokół,
którego nie tylko jest zadaniem dążyć do wyćwiczenia ciała, ale dążyć do zjednoczenia
w sobie wszystkich warstw społeczeństwa i wzniecać ducha narodowego395. Tych kilku
ludzi dobrej woli to Władysław Nowotarski, Władysław Warzeszkiewicz i Władysław
Niemczynowski. Pierwsze walne zgromadzenie, odbyło się 15 lipca 1893 r. w sali Hotelu
Narodowego w Żywcu396, uczestniczyło w nim 86 osób. Zatwierdzony przez
Namiestnictwo statut zobowiązywał wydział m. in. do właściwego zarządzania
majątkiem towarzystwa, przyjmowania i wykreślania członków towarzystwa oraz
ustanawiania opłat za udział w ćwiczeniach397. Towarzystwo swoją działalność
finansowało m. in. z wpisowego, składek członkowskich, z opłat za ćwiczenia oraz
dochodów z organizowanych wycieczek, zabaw, koncertów i odczytów, jak również
z zapisów czy darów398.
Pierwszą kwestią, którą niejako od samego początku prężnie musiały zająć się
nowo wybrane władze Towarzystwa, było znalezienie odpowiedniego miejsca, tak by
móc rozpocząć naukę gimnastyki399. Ostatecznie po wielu staraniach uzyskano od
miejscowej Rady Szkolnej zgodę na objęcie jednej z sal szkolnych do gimnastyki.
Ćwiczenia rozpoczęto już w październiku 1893 r. W dalszym jednak ciągu władze
towarzystwa starały się o zebranie funduszy na budowę własnej siedziby. Pierwsze
pieniądze zebrano w czasie wieczorku narodowego urządzonego ku czci Adama
Mickiewicza, który odbył się 2 grudnia 1893 r. Wówczas to oprócz funduszy na budowę
gmachu, uzyskano także pierwsze pieniądze, które planowano przeznaczyć na nabycie
własnego sztandaru – zakupionego w 1896 r.400 Kolejny sztandar żywieckiego gniazda
poświęcono 12 czerwca 1905 r. ze względu na zmianę nazwy całej organizacji
z
dotychczasowej:
„Towarzystwo
Gimnastyczne”
na
„Polskie
Towarzystwo
Gimnastyczne”401. Rodzicami chrzestnymi sztandaru wybrano wówczas Karolinę
Branicką z Suchej i Władysława Zamoyskiego z Zakopanego – Honorowego Obywatela
Muzeum Miejskie w Żywcu [dalej MMŻ], Archiw/1094/1-48/, Pamiętnik Sokoła Żywieckiego spisany
przy poświęceniu własnego gmachu we wrześniu 1903 roku.
396
MMŻ, Archiw/1094/1-48/, Pamiętnik Sokoła Żywieckiego spisany przy poświęceniu własnego gmachu
we wrześniu 1903 r.
397
Statut Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Żywcu, Żywiec 1910, s. 10.
398
Ibidem, s. 7.
399
MMŻ, Archiw/1098/1-48/ Pamiętnik Sokoła Żywieckiego spisany przy poświęceniu własnego gmachu
we wrześniu 1903 roku, Teki Jänicha.
400
Ibidem.
401
395
117
miasta Żywiec402. Zadbano także o jednolity strój dla członków towarzystwa403, niestety,
nie wszyscy członkowie organizacji mogli pozwolić sobie na zakup pełnego
umundurowania.
Zdjęcie. 15. MMŻ – F/973/1/MŻ - Mężczyzna w stroju
sokolim.
Zdjęcie. 16. MMŻ – F/1042/MŻ –
Bronisława Łazarska w stroju sokolim.
Tab. 34. Liczebność żywieckiego Sokoła w stosunku do ogólnej liczby w latach 19011912.
Rok
1901
1902
1903
Liczba
Liczba członków
członków umundurowanych
85
24
105
27
160
31
MMŻ, Archiw/1098/1-48/ Pamiętnik Sokoła Żywieckiego spisany przy poświęceniu własnego gmachu
we wrześniu 1903 r., Teki Jänicha.
403
Składał się on z czapki batorówki przyozdobionej piórem sokolim, czamary kościuszkowskiej
w piaskowym kolorze, tej samej barwy szarawarów, amarantowej koszuli, wysokich butów z cholewami
oraz szarego pasa i rękawiczek, Ibidem, s. 37.
402
118
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
165
155
206
222
212
206
228
280
318
50
45
50
38
40
41
42
48
63
Źródło: W. Loranc, Działalność Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na terenie Żywca 1893-1918,
„Karta Groni” nr XVIII, Żywiec 1995, s. 37.
Pierwszym, konkretnym krokiem na drodze powstania gmachu „sokolni” było
przekazanie w 1898 r. przez radę miasta placu pod jego budowę. Ruszyła ona jednak
dopiero w 1902 r., kiedy to po wielu staraniach 2 czerwca tegoż roku kierownictwo nad
nią powierzono Ryszardowi Munkowi404. W tym samym roku wmurowano kamień
węgielny405, a dwa lata później – 6 września 1904 r. – uroczyście otwarto i poświęcono
gmach406. Budynek – jednopiętrowy i pokryty dachówką, został wzniesiony z cegły, na
rzucie wydłużonego prostokąta z ryzalitami od południa i północy407. W latach 20-tych
XX w. powiększono go o dobudowaną część piętrową od wschodu. Utrzymany został
w stylu eklektycznym z dominacją renesansowego detalu architektonicznego408.
Muzeum Miejskie w Żywcu, Pamiętnik Sokoła Żywieckiego spisany przy poświęceniu własnego gmachu
we wrześniu 1903 roku, Teki Jänicha.
405
406
Z. Raczka, Żywiec. Rys historyczny…, s. 96.
407
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach delegatura w Bielsku – Białej (dalej:
WUOZKoBB): P.P. Pracownia Konserwacji Zabytków oddział w Krakowie – Pracownia Dokumentacji
Naukowo – Historycznej: Żywiec ze Sporyszem i Starym Żywcem. Studium Historyczno – Urbanistyczne, t
II, ilustracje część I, materiały planistyczne i monograficzne, s. 58.
408
WUOZKoBB, Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie – karta ewidencyjna zabytków
architektury i budownictwa: T. Śledzikowski, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, s. 2.
404
119
Zdjęcie. 17. MMŻ – F/576/MŻ – Budynek żywieckiego „Sokoła” przed I wojną światową.
W trakcie dwóch lat budowy dołożono wszelkich starań, aby ukończyć w terminie
rozpoczętą inwestycję, angażując w to mieszkańców, władze miasta i powiatu. W tym
celu organizowano m. in. wieczorki, czy tzw. „bale sokole”, w czasie których zbierano
potrzebne fundusze. Uważano bowiem, że wśród mieszkańców Żywiecczyzny każdy
powinien myśleć i działać tak, by przy wielkich wysiłkach fizycznych i materialnych
wzniesiony gmach, był przybytkiem odpowiadającym swemu przeznaczeniu i szerzył
narodowe ciepło409. Równocześnie przy nowej „sokolni” powstało boisko sportowe (od
1910 r. działało tu Towarzystwo Sportowe „Koszarawa”)410.
„Sokół” w założeniu miał propagować ideę wyrabiania w jednostkach, a tym
samym w całym społeczeństwie hartu ducha, pogody umysłu i energii czynu, a zarazem
ducha męskiej dzielności411. Wobec tego, obowiązkiem każdego „sokoła” była dbałość
o zdrowie fizyczne, jak również duchowe i to nie tylko swoje, ale i całego społeczeństwa,
które należało angażować na rzecz pracy narodowej412. Droga do osiągnięcia prowadziła
m. in. poprzez udzielanie nauki szermierki, jazdy konnej, strzelania do celu itp. Ponadto
zobowiązano druhów do organizowania publicznych ćwiczeń i zawodów, wspólnych
obchodów, zlotów, wycieczek i zabaw towarzyskich, a także utrzymywania biblioteki dla
H. Woźniak, Żywiecczyzna – popularny zarys dziejów, Żywiec 2011, s. 109.
411
412
„Przewodnik Gimnastyczny Sokół”, lipiec 1907, nr 7, s. 1.
409
410
120
członków organizacji413. Dodatkowo program pracy gniazd sokolich zawierał także
obowiązek wychowywania patriotycznego, którego stałym elementem stało się m.in.
eksponowanie i uroczyste obchodzenie rocznic takich wydarzeń, jak święto Konstytucji
3 Maja, wybuchów powstań narodowo-wyzwoleńczych czy wreszcie wielkich zwycięstw
oręża polskiego414. Dla założycieli „Sokoła” najważniejszą okazała się zmiana
mentalności, by pomimo długich lat niewoli, wychować młodych ludzi jako dobrych
patriotów, a także zdrowych i silnych obywateli415. Wszystkie te cele i zadania zostały
zawarte w hymnie „sokołów”, czyli w „Pieśni młodych Sokołów”, autorstwa Jana
Lama416.
Zdjęcie 18. Członkowie żywieckiego „Sokoła”. Zbiory prywatne Piotra Rypienia.
Statut Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Żywcu, Żywiec 1910, s. 3.
M. Mirkiewicz, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Mit a rzeczywistość, [w:] Galicja i jej dziedzictwo
t. III. Nauka i oświata, pod red. A. Meissner, J. Wyrozumski, Rzeszów 1995, s. 278.
415
M. Mirkiewicz, op. cit. s. 272.
416
MMŻ, Pamiętnik Sokoła Żywieckiego spisany przy poświęceniu własnego gmachu we wrześniu 1903
roku, [w:] Teki Jänicha, Zob. załącznik nr 7.
413
414
121
Zdjęcie 19. Członkowie żywieckiego „Sokoła”. Zbiory prywatne Piotra Rypienia.
Zdjęcie. 20. MMŻ – F/971/MŻ - Zlot „Sokołów” w Żywcu w 1905 r
122
Członkowie żywieckiego gniazda starali się wypełniać te ideały, oczywiście
z różnym skutkiem. Do najczęściej organizowanych przez nich wydarzeń kulturalnych
należały w pierwszej kolejności wieczorki ku czci polskich bohaterów narodowych albo
z okazji rocznic powstańczych. W tym punkcie wpisywali się w ogólno-galicyjski nurt,
bowiem o podobnych działaniach - tyle, że w Rzeszowie - pisze Jadwiga Hoff417. Na
przykład w 1905 r. hucznie świętowano kolejną rocznicę wybuchu powstania
styczniowego, a obszerną relację z tej uroczystości zamieścił „Przewodnik Powiatu
Żywieckiego”: ku uczczeniu rocznicy powstania styczniowego z r. 1863. urządził "Sokół"
uroczysty obchód w dniu 29. stycznia. Dzień przedtem w kościele farnym odbyło się
nabożeństwo żałobne za poległych za wolność ojczyzny w powstaniu styczniowym,
w niedzielę zaś odbył się uroczysty wieczorek. Słowo wstępne śliczne pod względem
patriotycznej treści wygłosił dyrektor szkoły realnej, a wiceprezes "Sokoła" p. Gustowicz.
Chór męski śpiewał pieśni narodowe, Tercet K. P. T. odegrał bardzo pięknie prześliczny
utwór Bacha418. W żywieckiej „sokolni” działał amatorski teatr, wystawiający spektakle
dla lokalnej publiczności419. Doczekano się także własnego kinoteatru, którego
pierwszym kierownikiem został Kazimierz Mikulski420. Z każdym kolejnym rokiem
swego istnienia żywieckie gniazdo organizowało coraz więcej tego typu imprez. W 1902
r. przygotowało 13 takich inicjatyw, a w 1913 r. już 32 wydarzenia o charakterze
kulturalno- narodowym421. Od 1906 r. działał oddział kolarzy, którego twórcą był Józef
Rakowski422, a w 1901 r. podjęto się, po raz pierwszy w historii towarzystwa,
prowadzenia gimnastyki dla kobiet423.
Żywiecki „Sokół” dość intensywnie współpracował także z sąsiednimi gniazdami,
przede wszystkim z Białej czy z Cieszyna. Wraz z cieszyńskim gniazdem często
uczestniczył we wspólnych wycieczkach czy zjazdach424, a także wspierał budowę
J. Szymczak – Hoff, Życie towarzyskie i kulturalne Rzeszowa w dobie autonomii Galicji, Rzeszów 1993,
s.212-213.
418
419
Ibidem, s. 3.
420
421
„Przewodnik Gimnastyczny Sokół”, grudzień 1902, nr 12, s. 8, „Przewodnik Gimnastyczny Sokół”,
grudzień 1913, nr 12, s. 6.
422
W. Loranc, Działalność Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na terenie Żywca 1893-1918, „Karta
Groni” nr XVIII, Żywiec 1995, s. 42.
423
„Przewodnik Powiatu Żywieckiego”, z 15.10. 1901, nr 5, s. 1.
424
Jednym z najbardziej zaangażowanych działaczy cieszyńskiego gniazda był Karol Krebel Kobarski, on
też na wzór żywieckiego oddziału kolarzy, utworzył podobny w Cieszynie, APKoC, Zespół akt spuścizna
Karola Krebel Kobarskiego (dalej: SKKK) – 4 – Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”.
417
123
„sokolni” w Cieszynie.425 Ponadto podejmował współpracę z innymi organizacjami
działającym w regionie, m. in. w 1910 r. wspólnie z Kółkiem Rolniczym w Żywcu,
Żywieckim Stowarzyszeniem Szkoły Ludowej oraz z Kółkiem Rolniczym w Zadzielu
zorganizował obchody kolejnej rocznicy uchwalenia konstytucji, w czasie których
wygłoszono referaty: „O powołaniu Polski” oraz „Obowiązki Polaka wobec ojczyzny”426.
Od 1913 r. przy „Sokole” zaczęły powstawać Stałe Drużyny Polowe 427, a rok wcześniej
założono pierwszą drużynę skautową.
Działalność żywieckiego „Sokoła” różniła się w ocenach, mieszały się opinie
pozytywne jak i te bardziej krytyczne. Na łamach prasy wielokrotnie powtarzał się zarzut
o ospałości członków organizacji, a czasami wręcz o braku zaangażowania płynącego
z ich strony. Pisano: baczność więc Sokoli! bo źle się u Was dzieje, i jesteście na
pochyłości, która szybciej niż się Wam wydaje w przepaść wtrącić Was może!428.
Równocześnie jednak, organizacja ta jako pierwsza w regionie prowadziła tak szeroką
i różnorodną działalność obejmując swym zasięgiem nie tylko elity, ale przede wszystkim
masowych odbiorców, co również zostało odnotowane: cieszy się „Sokół" sympatyą
w mieście i w zupełności na nią zasługuje, bo jest to jedyne towarzystwo, które poza
obowiązkową nauką gimnastyki, z pożytkiem materyalnym dla siebie a korzyścią
duchową dla społeczeństwa pracuje, urządzając przedstawienia, obchody patryotyczne
i wieczornice429.
Problemem, z którym zetknęli się sami założyciele „Sokoła”, okazała się
niewielka świadomość mieszkańców regionu, którzy nie nawykli do tego typu działań,
nie zawsze chętnie się w nie angażowali, co gorsza czasami wręcz je torpedowali
i uważali za nic nie wnoszące fanaberie. Wszystkie te problemy doskonale i trafnie
podsumował sam Tadeusz Jänich, który stwierdził iż: gniazdo nasze walczyło z wielkimi
trudnościami finansowej natury, oraz z obojętnością i niedoświadczeniem obywatelstwa
patrzącego z uśmiechem politowania na tę pracę, którą uważało wprost za dziecinną
zabawkę430. Warto jednak zaznaczyć, że żywiecki „Sokół” swoje zadanie patriotycznego
Żywiecki Sokół wziął udział w zlocie wszystkich gniazd sokolich dzielnicy śląskiej 21 września 1913
r. w Cieszynie Odbyły się wówczas m.in. ćwiczenia polowe w okolicach Cieszyna, pochód do parku Sikory
z współudziałem wszystkich towarzystw polskich na Śląsku, ćwiczenia gimnastyczne w parku Sikory, oraz
festyn z zabawą taneczną, cały dochód z imprezy został przeznaczony na budowę sokolni w Cieszynie,
MMŻ, Archiw/1096/1-48/ - Drużyna harcerska męska im. Tadeusza Kościuszki 1912-1914.
426
ANK, StŻ I 27 – wiece i zgromadzenia publiczne, s. 29.
427
Spis członków Stałych Drużyn Polowych żywieckiego Sokoła zawiera załącznik nr 8.
428
„Przewodnik Powiatu Żywieckiego” z 1.02.1902 r. s. 1.
429
„Dziennik Cieszyński” z 23.02.1909, nr 43, s. 1-2.
430
MMŻ, Archiw/1096/1-48/ - Drużyna harcerska męska im. Tadeusza Kościuszki 1912-1914, s. 14.
425
124
wychowywania wypełnił właściwie. W chwili wybuchu I wojny światowej jego
członkowie karnie stawili się na żywieckim rynku, by wraz z członkami żywieckiego
„Strzelca” ruszyć na front i dołączyć do formowanych przez Józefa Piłsudskiego
Legionów Polskich431.
Zdjęcie. 21. MMŻ – F/671/MZ - Przysięga i wymarsz legionistów z Żywca w 1915 r.
I Kompania licząca 150 ochotników wywodziła się z organizacji strzeleckiej, po jej wymarszu
przystąpiono do tworzenia II Kompanii złożonej głównie z Sokolników żywieckich. W dniu 22 sierpnia
1914 roku 300 osobowa II Kompania pod dowództwem Tadeusza Jänicha, założyciela pierwszej drużyny
skautowej w Żywcu, z placu przed dworcem kolejowym w Żywcu odmaszerowała do Wadowic, a stamtąd
do Krakowa. 21 września 1914 odmaszerowało z Żywca do Krzeszowic kolejna już III Kompania w liczbie
148 legionistów, a 3 października odmaszerowało dalszych 32. Z Suchej we wrześniu i październiku 1914
roku odmaszerowało na wojnę 148 legionistów. W sumie z Żywca i Suchej wyruszyło na wojnę od sierpnia
do listopada 1914 roku 778 ochotników, „Nad Sołą i Koszarawą” z 15.04.2000, nr 8, s. 10, szerzej o tym
wydarzeniu pisze Z. Rączka, Listopad 1918 na Żywiecczyźnie, „Karta Groni” nr XVI, Żywiec 1991.
431
125
Zdjęcie. 22. MMŻ – F/685/MŻ- Legionista żywiecki w 1917 r.
3.1.2. Drużyny skautowe
Ruch skautowy, zainicjowany przez Roberta Baden – Powella w Anglii w latach
1907-1908, bardzo szybko zdobył sobie liczne grono zwolenników, głównie ze względu
na swoje nowatorstwo. Umiejętnie łączył w sobie elementy turystyki, sportu,
wojskowości, a równocześnie kładł duży nacisk na elementy wychowawcze, co uważa
się za niezbędne w odpowiednim kształceniu młodego człowieka432. Pierwsze informacje
o skautingu na ziemiach polskich pojawiły się już w 1909 r. Od razu nowym ruchem
zainteresowali się członkowie gniazd sokolich, pragnący w ten sposób pozyskać w swoje
szeregi młodzież. Władze sokolstwa galicyjskiego dołożyły wszelkich starań, aby nowy
ruch związać ze swoją organizacją, wyraźnie podkreślano, iż: należy skauting uważać nie
za odrębne ani jakieś konkurencyjne zrzeszenie młodzieży, ale za gałąź sokolstwa, mającą
wprawdzie odrębną swoją organizację i środki działania, ale zespoloną najściślej
432
J. Snopko, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Galicji 1867-1914, Białystok 1997, s. 208.
126
duchem i celami pracy z sokolstwem433. W związku z tym gniazda sokole udostępniały
swoje sale, a bardzo często organizatorami drużyn skautowych byli naczelnicy lub
członkowie „Sokoła”.
Tak też było w przypadku żywieckiego skautingu, który rozwijał się w ścisłej
współpracy z lokalnym gniazdem. Główny organizator drużyn skautowych Tadeusz
Jänich równocześnie należał do Stałych Drużyn Polowych „Sokoła”. W 1912 r. dzięki
jego staraniom utworzono męską 1. Drużynę Harcerską im. Tadeusza Kościuszki, a rok
później żeńską 1. Drużynę Harcerską im. Emilii Plater. Związek Polskich Towarzystw
we Lwowie zareagował bardzo przychylnie na wieść o powstaniu nowych drużyny,
pisząc do organizatorów w Żywcu: zgłoszenie żywieckiej drużyny skautowej przyjmujemy
z prawdziwą radością. Przesyłamy szanownemu druhowi regulamin, instrukcje dla
drużynowych wyjdą 1 stycznia. (…) prosimy o przestrzeganie regulaminów skautowych
abstynencji od alkoholu i tytoniu, dobrze by było, gdyby mógł wprowadzić w swej
drużynie naukę strzelania, z doświadczenia wiemy, ze na skautową rzemieślniczą
młodzież działa to bardzo dodatnio434. Do 1914 r. podobne drużyny powstały jeszcze
w innych miejscowościach powiatu, m. in. w Łodygowicach, Milówce czy
w Gilowicach435.
Męska drużyna początkowo liczyła zaledwie 18 osób, z czasem jednak jej stan
liczebny zwiększył się do 56 osób, z których większość pochodziła z Żywca i okolicznych
gmin. Wśród skautów przeważali rzemieślnicy, jednakże w tym gronie znaleźli się także
uczniowie czy studenci436. Tadeusz Jänich zadbał, by spotkania jego drużyny w pełni
odzwierciedlały główne założenia ideologiczne skautingu. Składały się więc na nie m. in.
różnego rodzaju wycieczki czy wyjazdy. Nacisk położono również na rozwijanie tężyzny
fizycznej, ćwiczenia polowe z „Sokołami” i to także te dzielnicowe. Na przykład 11 maja
1913 r. w Koniakowie wzięli oni udział ćwiczeniach wspólnie ze skautami z Cieszyna437.
Zwrócono uwagę także na rozwój intelektualny członków drużyny. Skautów uczono
czytać i pisać438. Dbano o wychowanie w duchu narodowym, a jednym ze stałych
elementów były tzw. gawędy, np. o polskich powstaniach narodowowyzwoleńczych, czy
433
J. Snopko, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne…, s. 210.
MMŻ, Archiw/1096/1-48/ I Drużyna harcerska męska im. Tadeusza Kościuszki 1912-1914, Teki
Janicha.
435
H. Woźniak, Żywiecczyzna – popularny zarys…, s. 111.
436
Spis członków męskiej drużyny zawiera załącznik nr 9.
437
MMŻ, Archiw/1096/1-48/ I Drużyna harcerska męska im. Tadeusza Kościuszki 1912-1914, Teki
Janicha.
438
Ibidem.
434
127
udział w uroczystościach upamiętniających ważne wydarzenia z historii Polski.
Z zachowanego wykazu zajęć skautowych z lat 1912-1913 wynika, że liczebność
ćwiczących wahała się pomiędzy 3 a 24 osoby439. Ćwiczenia odbywały się dość często –
nawet co 2-3 dni, chociaż zdarzały się i dłuższe przerwy nawet 7-10 dniowe. Czas
poświęcony ćwiczeniom również był bardzo zróżnicowany - od 1.30 h do nawet 6 h.
Tab. 35. Czas zajęć męskiej drużyny skautowej w latach 1912-1913.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
Data zajęć
24 listopad 1912
26 listopad 1912
28 listopad 1912
1 grudzień 1912
3 grudzień 1912
8 grudzień 1912
10 grudzień 1912
18 grudzień 1912
20 grudzień 1912
1 styczeń 1913
5 styczeń 1913
12 styczeń 1913
25 styczeń 1913
2 luty 1913
9 luty 1913
16 luty 1913
23 luty 1913
2 marzec 1913
9 marzec 1913
16 marzec 1913
23 marzec 1913
30 marzec 1913
6 kwiecień 1913
13 kwiecień 1913
20 kwiecień 1913
27 kwiecień 1913
4 maj 1913
11/12 maj 1913
17 maj 1913
Czas zajęć w godzinach
1.30 h
1.30 h
1.30 h
1.30 h
1.30 h
1.30 h
2h
1.30 h
2h
2.30 h
2.30 h
2.30 h
2.30 h
2.30 h
2.30 h
2.30 h
2.30 h
2.30 h
2.45 h
2.45 h
2.30 h
2.30 h
4h
4h
4h
4h
3
22
nie odbyły się
Liczba obecnych
18
7
7
24
6
12
8
20
19
10
20
20
20
10
10
16
18
20
20
18
20
20
17
20
19
21
16
13
tylko 3 osoby
MMŻ, Archiw/1096/1-48/ I Drużyna harcerska męska im. Tadeusza Kościuszki 1912-1914 [w:] Teki
Janicha.
439
128
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
24 maj 1913
1 czerwiec
8 czerwiec 1913
18 czerwiec 1913
22 czerwiec 1913
24 czerwiec 1913
4 lipiec 1913
13 lipiec 1913
5 październik 1913
29 październik
1913 – ostatnie
zapisane
4h
6h
4h
4h
4h
1.30 h
1.30 h
1h
brak zapisu
brak zapisu
9
9
8
9
12
6
14
16
-
Źródło: oprac. własne na podst. MMŻ, Archiw/1096/1-48/ I Drużyna harcerska męska im. Tadeusza
Kościuszki 1912-1914, Teki Janicha.
W podobnym rytmie pracowała także żeńska drużyna skautowa, która za swoją
patronkę wybrała bohaterkę powstania listopadowego – Emilię Plater440. Pierwszą
drużynową wybrano Ewę Gawronównę i pod jej opiekę oddano grupę liczącą wówczas
36 dziewcząt441. Warto zauważyć, iż twórcy żeńskich drużyn dostrzegli potencjał w nich
drzemiący, zwracając uwagę na wartość wychowania patriotycznego młodych kobiet
i stawiając przed nimi liczne cele m.in. zauważono iż: przed dziewczętami, podobnie jak
przed chłopcami leży w Polsce droga otwarta do prawdziwie pożytecznej pracy i służby
narodowej. (…) Organizacja polskich skautek ma wychować dzielną kobietę – jako Polkę,
kobietę jako matkę, jako wychowawczynię przyszłego pokolenia. Cel ten ma być
osiągnięty, przez zaprawianie dziewcząt do służby narodowej jako skautki i przez
wprowadzanie do ich życia codziennego zwyczajów zdrowych (…)442.
Warunkiem wstąpienia w szeregi żeńskiej drużyny skautowej było uzyskanie
zgody rodziców, a następnie zgłoszenie się do zawiązanej w pobliżu żeńskiej drużyny
skautowej443. Zarówno żeńska, jak i męska drużyna skautowa stały się podwalinami
H. Woźniak, Początki skautingu [w:] Na harcerskim szlaku. Zarys dziejów harcerstwa na Żywiecczyźnie
w latach 1912-1975, red. H. Woźniak, Żywiec 1998, s. 13.
441
Szczegółowy wykaz członkiń drużyny znajduje się w załączniku nr 10.
442
MMŻ, Archiw1097/1-18/ Drużyna harcerska żeńska im. Emilii Plater, Teki Janicha.
443
Zgodnie z zarysem organizacyjnym przygotowanym we Lwowie dziewczęta mogły wstąpić w szeregi
drużyny najwcześniej po ukończeniu 13 roku życia, natomiast zostać zastępową mogły w wieku 15 lat.
Podobnie jak skauci składały ślubowanie na wierność ojczyźnie, pomaganie innym oraz posłuszeństwo
Prawu Skautowemu. Edukacja skautek obejmowała m.in. ćwiczenia fizyczne, gimnastykę, zasady
samoobrony, ćwiczenia w ratownictwie, zabawy na wolnym powietrzu, następnie znajomość historii
naturalnej, czytanie map, obozowanie, pływanie, wiosłowanie, sygnalizowanie. Kolejnymi były tzw. prace
domowe czyli gotowanie, gospodarstwo, pierwsza pomoc, pielęgnowanie chorych, doglądanie dzieci.
Zwracano także uwagę na rozbudzanie patriotyzmu poprzez rozwijanie życia religijnego, karności,
440
129
harcerstwa na Żywiecczyźnie, a swój początek wzięły od wspólnej działalności
z żywieckim „Sokołem”, który jeszcze w 1913 r. przystąpił do formowania kolejnej
organizacji ściśle z nim związanej, czyli Stałych Drużyn Polowych.
3. 2. Życie kulturalne
3.2.1. Imprezy kulturalne
Działalność stowarzyszeń nie była jedyną inicjatywą, jaką wykazywali się
mieszkańcy powiatu, jednak to właśnie one działały najprężniej i najliczniej, organizując
różnego typu imprezy kulturalne, docierając w ten sposób do większej liczby
mieszkańców. Spośród wszystkich żywieckich stowarzyszeń niewątpliwie najlepiej
zorganizowany był „Sokół”, aczkolwiek prężnie działało także Towarzystwo Szkoły
Ludowej, którego filie mieściły się w licznych gminach powiatu, a dzięki powstałemu
u jego boku Kołu Pań otwierano m. in. czytelnie ludowe, organizowano amatorskie
przedstawienia teatralne, a także imprezy taneczne444.
Większość mieszkańców niechętnie angażowała się w organizację imprez
kulturalnych, wydaje się jednak, że wyjątek stanowiły amatorskie przedstawienia
teatralne, mające spore grono wielbicieli. W Łodygowicach powstał nawet Teatr i Chór
Ludowy, a jego występy cieszyły się dużym zainteresowaniem, zwłaszcza, że w swoją
pracę włączały zwykłych mieszkańców powiatu. Relację z działań łodygowickiej
społeczności po raz kolejny zamieścił „Przewodnik Powiatu Żywieckiego”: staraniem
miejscowego Księdza i dr Młodańskiego z Buczkowic zawiązało się w Łodygowicach
kółko dramatyczne. Członkami tego kółka są robotnicy i robotnice, włościanie i chłopki.
W dniu 29. czerwca urządziło kółko przedstawienie amatorskie, na dochód Łodygowickiej
straży ogniowej. Przybyło około 30 osób ze Żywca, którzy nie mogli wyjść z podziwu, że
w gronie rolników i robotników znajdują się ludzie, którzy przy kierowaniu ich umiejętnej
ręki, przedstawiają się, jako wcale dobrzy aktorzy445.
Prócz przedstawień teatralnych, rozrywkę zapewniali także liczni wędrowni
kuglarze czy muzykanci, określani przez władzę mianem: „ludzi wątpliwej
obowiązkowości, wytrwałości, tzw. dobrych obyczajów, oraz znajomość historii i geografii Polski.
Dziewczęta zobowiązane były do zdania tzw. głównych egzaminów skautowych, po których pozytywnym
złożeniu mogły w pełni poświęcić się służbie skautowej i samarytańskiej, Ibidem.
444
445
130
egzystencji”446, ale także właściciele wędrownych kinoteatrów, przemierzający powiat ze
swoimi przedstawieniami. Na przykład Józef Nowotny w ten sposób dostarczał rozrywki
mieszkańcom m. in. Milówki czy Rajczy447. Dzięki pomysłowości i niezwykłemu
hartowi ducha jednego z mieszkańców, w Żywcu zagościło na stałe kino „Urania”448.
Jego pomysłodawca – Antoni Kasztelnik, wcześniej mistrz masarski449 - zdecydował się
całkowicie zmienić profesję i uruchomił pierwsze w regionie kino. Podjął się nie lada
wyzwania, ponieważ Żywiec nie był jeszcze w tym czasie zelektryfikowany, wobec
czego musiało ono zostać zaopatrzone w prywatną elektrownię.
Jednym z najważniejszych wydarzeń społeczno – kulturalnych w całej Galicji
stały się obchody 500 rocznicy zwycięstwa pod Grunwaldem. Wydarzenie to świętowano
w całej prowincji, a uroczystości z tej okazji odbyły się także w powiecie żywieckim.
Można stwierdzić, iż okazały się jednym z największych wydarzeń tego typu w całym
powiecie, uwieńczonym sukcesem organizacyjnym, zwłaszcza iż sami mieszkańcy
wyjątkowo chętnie zaangażowali się w jego przygotowanie. Podobnie jak w innych
miastach prowincji, także w Żywcu ufundowano pomnik grunwaldzki, mający
przypominać o chwale i potędze oręża polskiego. Autorem projektu wybrano malarza
Witolda Florkiewicza450, a kamień węgielny poświęcono w maju 1910 r., natomiast
uroczyste obchody w powiecie rozpoczęły się w czerwcu tego roku.
Ibidem, s. 215.
448
W 1916 roku nazwa została zmieniona na „Edison”, współcześnie kino nadal działa, tylko pod nazwą
„Janosik”.
449
Kino z całą pewnością działało już w 1911 roku, co potwierdzają dokumenty z Muzeum Miejskiego
w Żywcu, jednakże we wstępie do wspomnień Zdzisława Marii Okujlar, W dawnym Żywcu, jego autor
Jerzy Ruśniaczek podaje rok 1906 , jako datę powstania żywieckiego kina. Niestety, nie podał on żadnego
źródła z którego zaczerpnął ów informację. W związku z tym przyjmuje się datę 1911 r. jako oficjalną., Z.
M. Okujlar, op. cit. s. 5.
450
J. Kachel, Grunwald to symbol wielokrotnie złożony (w świetle prasy prowincji galicyjskiej), „Gronie”
nr IX, Żywiec 2010, s. 41.
446
447
131
Zdjęcie. 23. MMŻ – F/544/MŻ – Żywiec – pomnik grunwaldzki.
Najwcześniej świętowano w Żywcu – już 29 czerwca. W kolejnych miesiącach
uroczystości odbyły się m. in. w Cięcinie i w Węgierskiej Górce, Łodygowicach
i w Ślemieniu451. Jednakże to żywieckie obchody uznano za najbardziej okazałe,
a sprawozdania z ich przebiegu zamieściła lokalna prasa. Pisano m.in.: po pobudce, którą
odegrała muzyka Sokoła z Krakowa, uformował się olbrzymi pochód, rozciągający się na
przestrzeni dwu kilometrów, który z konia prowadził p. Mokrański. Otwierała go
banderya w przeszło 300 koni; za muzyką strażacką z Milówki, szły straże pożarne
z Cięciny, Milówki, Radziechowy, Rajczy, Łodygowic, Sporysza itd. z czterema
sztandarami do 240 ludzi, dalej szkoły z gronami nauczycielskimi, delegacye olbrzymie
gminne z wieńcami, Kółka Rolnicze, cechy Sokoli w liczbie 140, oddziały żeńskie
451
„Pszczółka” z 04.09.1910, nr 36, s. 553.
132
i kolarskie, T.S.L., grupa mieszczek żywieckich we wspaniałych, a bogatych strojach452.
Uroczystości połączono z licznymi imprezami towarzyszącymi, odbył się m. in. festyn,
a członkowie „Sokoła” zaprezentowali się w specjalnie na ten cel przygotowanych
ćwiczeniach,
aczkolwiek
największy
jednak
entuzjazm
wzbudziły
ćwiczenia
w wykonaniu pań453.
W 1914 r. powiatem żywieckim zainteresował się Krajowy Związek Turystyczny
z Krakowa, który planował wydanie przewodnika po regionie, podobnego do tego,
wydanego o Zakopanem454. W związku z tym do zwierzchności gminnych wysłano
specjalnie w tym celu przygotowane formularze, w których znalazły się pytania m. in.
o liczbę hoteli, zajazdów, pensjonatów oraz ich ceny, a także taryfy dorożek, sklepy,
muzea i miejsca historyczne w poszczególnych miejscowościach powiatu455. Starosta
żywiecki prosił wówczas: by wskutek odezwy Krajowego Związku Turystycznego
w Krakowie przesyła (…) kwestionariusz z poleceniem niezwłocznego uzupełnienia ściśle
i dokładnie, przyczem na końcu należy podać czy i ile przeciętnie rocznie osób przebywa
w lecie na wypoczynku lub leczeniu w gminie, nad to czy i ile przeciętnie turystów
i zwiedzających przybywa do gminy rocznie, na koniec ile mieszkań letnicy przeciętnie
zajmują456.
Dzięki zachowanej w Archiwum Narodowym w Krakowie części dokumentacji
przesłanej przez poszczególne zwierzchności gminne do starostwa (wypełnione
kwestionariusze) wiadomo, że Żywiec bezapelacyjnie stanowił centrum życia
kulturalnego całego regionu. W granicach miasta mieściło się najwięcej tzw. atrakcji
turystycznych oraz odpowiedniego zaplecza rekreacyjno-wypoczynkowego ważnego
z punktu widzenia potencjalnych turystów. W mieście działały m. in. restauracja
kolejowa na dworcu, restauracja i hotel Munka, restauracja i wyszynk Leopolda
Herschlaueiz oraz hotel „Pod Góralem” Bergera457. Gorzej sytuacja wyglądała
w zdecydowanej większości gmin wiejskich, które nie mogły pochwalić się tego typu
miejscami (np. w Rycerce, Pewli, Sporyszu czy Czernichowie), a zaledwie część z nich
i to tych lepiej rozwiniętych, dysponowała sklepem czy wyszynkiem458. Niestety ze
„Pszczółka” z 10.09.1910, nr 28, s. 425-426.
454
Krótki przewodnik po Zakopane i okolicy z planem i ilustracjami, Kraków 1912.
455
ANK, StŻ I – 7 – sprawy wydawnictw i prenumeraty 1907-1918, s. 105.
456
Ibidem, s. 293.
457
Ibidem, s. 105.
458
W gminie Ujsoły było pięć wyszynków oraz cztery sklepy W Korbielowie działał jeden wyszynk i jeden
sklep, a w Rycerce Górnej cztery restauracje i zajazdy, oraz jeden sklep , Ibidem, s. 197.
452
453
133
względu na wybuch I wojny światowej, planowany przewodnik nigdy nie powstał,
a mógłby stanowić interesujące źródło wiedzy o życiu kulturalnym powiatu.
3.2.2. Arcyksiążęcy dwór w Żywcu
W autonomicznej Galicji zupełnie inaczej niż w obu pozostałych zaborach do
panującego władcy odnoszono się z dużą dozą szacunku, a nawet sympatii. Cesarz
Franciszek Józef I wyraźnie zyskiwał w porównaniu zarówno z carem Mikołajem II jak
i cesarzem Wilhelmem II, których germanizacyjna i rusyfikacyjna polityka wobec
Polaków w drugiej połowie XIX w. zdecydowanie się zaostrzyła. Stanisław Grodziski
podkreśla, iż: [Franciszek Józef] nie był osobiście odpowiedzialny za masowe
prześladowania
Polaków.
Jego
natomiast
podpis
figurował
pod
decyzjami
o wprowadzeniu języka polskiego w obu galicyjskich uniwersytetach, pod decyzją
o utworzeniu Akademii Umiejętności w Krakowie, pod poleceniem zwrócenia Wawelu
narodowi polskiemu. To mu pamiętano459. Dzięki takiemu, nieco idyllicznemu,
wizerunkowi cesarza w Galicji, możliwe stało się to, co w innych zaborach było trudne,
a wręcz nie do pomyślenia – uroczyste obchody rocznic urodzin, imienin czy kolejnych
lat panowania cesarza. Obchodzono je w całej prowincji, także w powiecie żywieckim.
W 1900 r. pisano: Uroczystość Imienin Cesarskich, przypadającą w dniu 18. sierpnia
obchodzono u nas bardzo uroczyście, nabożeństwem w obydwóch kościołach
i w synagodze na Zabłociu, przy współudziale władz politycznych, autonomicznych jako
też i osób cywilnych. Straże ogniowe Żywca i Zabłocia, jako też Towarzystwo weteranów
wojskowych i Stowarzyszenia kolejarzy wystąpiły uroczyście i ze sztandarami460.
Co więcej, pamiętano także o smutnych rocznicach, m. in. o śmierci
cesarzowej461, czy następcy tronu. Być może to właśnie nieszczęścia osobiste, jakie stały
się udziałem Franciszka Józefa, uznać należy za jedną z przyczyn zyskania popularności
w oczach opinii publicznej, jako że po tragicznej śmierci żony i syna całe społeczeństwo
łączyło się z nim w tych smutnych chwilach462. Szczególne znaczenie w budowaniu
pozytywnego wizerunku władcy pełniły okrągłe rocznice 50- i 60-lecia jego panowania,
podkreślające jego długie i stabilne rządy. Obchodzone uroczyście w 1898 i w 1908 r.,
459
S. Grodziski, Habsburgowie. Dzieje dynastii…, s. 200.
461
462
S. Grodziski, Franciszek Józef I, Wrocław 1978, s. 184.
460
134
miały być swego rodzaju aktem wierności i lojalności społeczeństwa wobec
panującego463. Odbywały się we wszystkich częściach monarchii, także na
Żywiecczyźnie: w celu uroczystego obchodu 60-letniego jubileuszu Najjaśniejszego
Pana Cesarza Franciszka Józefa I odbędzie się w tutejszej gminie [Cięcina] dnia
1 grudnia 1908 roku pochód z pochodniami, iluminacja domów, oświetlanie pagórków
i strzelanie z moździerzy464. W tym też roku przyznano Krzyże Jubileuszowe dla
cywilnych funkcjonariuszy państwowych465, a liczne lokalne stowarzyszenia spieszyły
z wysyłaniem życzeń na ręce cesarza466.
W Żywcu zainteresowanie rodziną panującą było jeszcze większe, zwłaszcza od
I połowy XIX w., kiedy to właścicielami dużego majątku ziemskiego na Żywiecczyźnie
zostali Habsburgowie. Aczkolwiek dopiero w 1896 r. w Żywcu zamieszkał na stałe
arcyksiążę Karol Stefan Habsburg wraz z całą rodziną. Poprzedni właściciele odwiedzali
miasto raczej okazjonalnie. Dzięki temu, to prowincjonalne i niczym szczególnym nie
wyróżniające
się
galicyjskie
miasteczko,
mogło
poszczycić
się
obecnością
arcyksiążęcego dworu467. Gdy arcyksiążę został właścicielem posiadłości żywieckich
i zamieszkał na zamku, zaczął się interesować miastem, podobnie zresztą jak i całym
regionem. Od końca XIX w. na żywieckim dworze można było usłyszeć język polski,
którego pilną naukę Karol Stefan rozpoczął zaraz po objęciu swoich nowych posiadłości,
podobnie jak dźwięki utworów Chopina, chętnie grywanych przez arcyksięcia468.
P. Sierżęga, Obchody rocznic narodowych w Galicji autonomicznej. Stan i perspektywy badań, [w:]
Galicja 1772-1918. Problemy metodologiczne, stan i potrzeby badań t. 2, red. A. Kawalec, W.
Wierzbieniec, L. Zaszkilniak, Rzeszów 2011, s. 421.
464
ANK, StŻ I 27 – wiece i zgromadzenia publiczne, s. 11.
465
W powiecie żywieckim wyróżnienie to przyznano: Antoniemu Wisińskiemu, Julianowi Hallendarowi,
Kornelowi Lamkosz, Janowi Bykowskiemu oraz Romanowi Ostrowskiemu, ANK, StŻ I 5 – sprawy nagród
i odznaczeń, s. 119, Natomiast Wojciech Dyrlaga i Franciszek Tomiczek otrzymali medale honorowe za
40-letnią służbę publiczną w kopalniach austriackiego towarzystwa górniczego i hutniczego w Cieszynie,
a Jan Kamieńszczyk za pracę w arcyksiążęcym browarze na Pawlusiu (Żywiec), podobnie też Józef
Gaszczyk i Antoni Wieczorek, ANK, StŻ I 5 – sprawy nagród i odznaczeń, s. 147-15.
466
Życzenia te wysłało m.in. żywieckie c. k. weteranów wojskowych, z najwyższego polecenia polecił Pan
Minister spraw wewnętrznych reskryptem z dnia 29 sierpnia 1910 roku wyrazić stowarzyszeniu weteranów
wojskowych w Żywcu najwyższe podziękowanie za przesłane w drodze telegraficznej życzenia i wyrazy
hołdu z okazji 80-letniej rocznicy urodzin Najjaśniejszego Pana, ANK, StŻ I 2 - sprawy organizacyjne
i reprezentacyjne, s. 119.
467
Początkowo Karol Stefan spędzał w Żywcu kilka miesięcy w roku – resztę roku rodzina spędzała, bądź
na południu monarchii, bądź podróżując drogą morską po Europie – jako iż Karol Stefan był zapalonym
marynarzem. Z czasem rodzina mieszkała w Żywcu już na stałe, a sam Karol Stefan z małżonką Marią
Teresą zostali pochowani w żywieckiej konkatedrze w 1933 roku.
468
N. Ryan, My years at the austrian court, Londyn 1916 s.126.
463
135
Zdjęcie. 24. MMŻ - Karol Stefan z żoną – obraz Wojciecha Kossaka.
Karol Stefan zaczął otaczać się Polakami, a z czasem także manifestować swoje
propolskie sympatie. Ile było w tym politycznej poprawności i racjonalności, trudno dziś
jednoznacznie rozstrzygnąć. Z pewnością musiał sobie zdawać sprawę z tego, iż pozycja
Polaków w monarchii austriackiej z roku na rok stawała się coraz silniejsza, a kolejni
Polacy na rządowych stanowiskach tylko to stwierdzenie umacniali, mogli być więc
doskonałym zapleczem politycznym. W każdym razie arcyksiążę mówiąc Polakach
podkreślał, że kocham ten naród i wierzę w jego odrodzenie469, a wyrazem tego było m.in.
zatrudnianie ich jako nauczycieli młodych arcyksiążąt lub też służbę zamkową470. Warto
podkreślić, iż bez względu na charakter swoich motywacji, Karol Stefan naprawdę
próbował rozmawiać z Polakami w ich języku, czego wcześniej nie uczynił żaden
z właścicieli żywieckich dóbr z dynastii Habsburgów. Co więcej, nauka języka polskiego
na dworze stała się swego rodzaju wymogiem, dzięki czemu w kilka lat po przybyciu
na Żywiecczyznę arcyksiążę wraz z całą rodziną opanował język polski.
M. Tylza-Janosz, Działalność gospodarcza Habsburgów żywieckich, „Karta Groni” nr III, Żywiec 2007,
s. 35.
470
J. W. Ruśniaczek, Studium Historyczno-Architektoniczne Studium Historyczno – Architektoniczne
Nowego Zamku w Żywcu, parku, budowli przyzamkowych istniejących i nieistniejących oraz
projektowanych i niezrealizowanych, Maszynopis własność Muzeum Miejskie w Żywcu, Żywiec 1989, s.
18.
469
136
Nowy właściciel żywieckiego majątku był nie tylko członkiem rodziny panującej,
ale również bardzo bliskim krewnym cesarza, stąd też Żywiec co jakiś czas stawał się
świadkiem wizyt koronowanych głów lub ważnych osobistości ówczesnego świata
polityki i kultury. Żywiec odwiedzali liczni artyści, ludzie kultury i sztuki, którymi lubił
otaczać się Karol Stefan. Bywali więc Tetmajer, Kossak, Axentowicz czy Chełmoński,
a ich dzieła wisiały na zamkowych sufitach i ścianach471. Obecność artystów była bardzo
pożądaną, zwłaszcza gdy arcyksiążę rozpoczął gruntowną przebudowę i modernizację
zamku, dostosowując go do potrzeb swoich i swojej rodziny472. Z korespondencji Karola
Stefana prowadzonej z polskimi artystami wynika, że kontakty między nimi nie
ograniczały się tylko i wyłącznie do spraw finansowych, czy tzw. zawodowych, ale także
zahaczały o sprawy prywatne. Ulubionym malarzem Karola Stefana pozostał
wspomniany Wojciech Kossak. Jego obrazy zawisły w jadalni, zresztą Kossak namalował
większość portretów członków rodziny arcyksiążęcej473.
Karol Stefan słynął ze swojego zamiłowania do muzyki i sztuki, dlatego prócz
wsparcia finansowego udzielnego artystom, organizował również liczne koncerty na
żywieckim zamku. W 1910 r. odbył się koncert artystów opery lwowskiej: Stanisława
Tarnawskiego i kapelmistrza tejże opery p. Barańskiego, którzy swoim występem
uświetnili wizytę arcyksięcia Leopolda Salwatora i jego żony Blanki474.
S. Mackiewicz, Dom Radziwiłłów, Warszawa 1990, s. 209.
Do chwili przybycia Karola Stefana w Żywcu znajdował się tylko tzw. Stary Zamek, za jego
budowniczych uznaje się rodzinę Komorowskich, władających Żywiecczyzną od 1467 r., kiedy to
otrzymali od Kazimierza Jagiellończyka. Jednakże badania dokonane w 1968 r. wykazały iż jest
prawdopodobne, że powstanie zamku można określić nawet na I połowę XV w. W związku z tym twórcami
zamku mogli być zarówno: książęta oświęcimscy, ród Skrzyńskich tudzież Mikołaj Strzała herbu Kotwicz.
Zamek unowocześnił jednak dopiero Albrecht Fryderyk Habsburg, jednakże to Karol Stefan zajął się
gruntowną przebudową zamku. Zainicjował aż trzy jego przebudowy, w ich rezultacie powstał tzw. Nowy
Zamek. Pierwsza modernizacja to 1898 r., kolejna przypadła na lata 1905-1906, zgodnie z projektem
Franciszka Mączyńskiego (dobudowano wtedy m.in. jadalnię oraz prywatną kaplicę zniszczoną w czasie
II wojny światowej). Ostatnia przebudowa miała miejsce w latach 1908-1909, dobudowano wtedy budynek
z kuchnią, zob. H. Chłopczyk, Ostatni właściciele dóbr żywieckich 1810-1939, Żywiec 1986, s. 13.
Maszynopis; Z. Rączka, Przewodnik po zamku i parku żywieckim, Żywiec 2002, s. 3; J. W. Ruśniaczek,
Jak powstał Nowy Zamek w Żywcu, [w:] Habsburgowie Żywieccy i ich siedziba w Żywcu, red. Z. Raczka,
Żywiec 2006, s. 58.
473
W. Kossak, Wspomnienia, Warszawa 1971, s. 19.
474
„Czas” z 8.08.1910, nr 357, s. 2.
471
472
137
Zdjęcie. 25. APKoŻ – ZI – 375 - Sala jadalna z obrazami Wojciecha Kossaka w Nowym Zamku w Żywcu
w 1912 r.
Zdjęcie. 26. „Stary Zamek” w Żywcu – widok współczesny. Zdjęcie autorki.
138
Zdjęcie. 27. Arkadowy dziedziniec „Starego Zamku”. Zdjęcie autorki.
Zdjęcie. 28. MMŻ - „Nowy Zamek” w Żywcu z widoczna kaplicą zniszczoną w czasie II wojny światowej.
139
Zdjęcie. 29. Park w Żywcu. Zdjęcie autorki.
Na żywieckim dworze kwitło bogate życie towarzyskie, a na wystawne polowania
w okolicznych lasach zjeżdżali zaproszeni goście, w tym licznie polska arystokracja.
Natomiast za jedną z najważniejszych wizyt, jaka miała miejsce na Żywiecczyźnie, uznać
należy przybycie Marii Krystyny królowej hiszpańskiej475, a prywatnie starszej siostry
Karola Stefana. Odbyła się ona w dniach 23 - 27 października 1907 r. i odbiła się szerokim
echem w całej Galicji. Marię Krystynę w Żywcu powitał ówczesny Namiestnik prowincji
- hr. Potocki476. W murze tzw. Nowego Zamku Karol Stefan umieścił tablicę
upamiętniającą wizytę siostry. Niestety, nie zachowała się w oryginalnej formie, gdyż
w czasie II wojny światowej została zniszczona przez Niemców, którzy zamienili
żywiecki zamek w swoją siedzibę. Dzięki staraniom Muzeum Miejskiego w Żywcu
została zrekonstruowana i w dniu dzisiejszym znajduje się w tym samym miejscu,
w którym umieścił ją arcyksiążę. W Żywcu bywali też m. in. arcyksiążę Karol, późniejszy
następca austriackiego tronu, cesarz niemiecki Wilhelm II czy król rumuński477, chętnie
Maria Krystyna (1858-1929) w 1879 r. poślubiła z Alfonsa XII, a po jego śmierci objęła rządy w imieniu
ich jedynego syna, przyszłego Alfonsa XIII, urodzonego już po śmierci ojca, P. Machcewicz, T. Miłkowski,
Historia Hiszpanii, Wrocław 2002, s. 301.
476
„Czas” z 23.10.1907, nr 244, s. 1; „Czas” z 27.10.1907, nr 248, s. 1.
477
H. Chłopczyk, op. cit. 19.
475
140
bawili także galicyjscy politycy, np. w 1901 r. gościł na żywieckim dworze Namiestnik
prowincji i Marszałek Krajowy478.
Zdjęcie. 30. MMŻ – F/1105/MŻ - Żywiec – przyjazd królowej hiszpańskiej.
Karol Stefan prowadził propolską politykę, której zwieńczeniem stały się
małżeństwa dwóch córek: Renaty i Mechtyldy, łączące arcyksiążęcy dwór w Żywcu
z dwoma najbardziej znanymi polskimi rodami arystokratycznymi: Radziwiłłami
i Czartoryskimi. Oba małżeństwa okazały się wielkimi wydarzeniami, nie tylko w skali
regionu, ale w ogóle całej Galicji, a ówczesna prasa obszernie je relacjonowała. Do
Żywca po raz kolejny ściągnęły tłumy gości: arystokratów, polityków i artystów. Jako
pierwsza stan cywilny 16 stycznia 1909 r. zmieniła Renata, której wybrankiem został
Hieronim ks. Radziwiłł479. Natomiast w 1913 r. obie, dotychczas niezamężne księżniczki,
Eleonora i Mechtylda, wyszły za mąż i zdecydowano wówczas, że zostanie
zorganizowane dla nich wspólne wesele.
Eleonora 9 stycznia 1913 r. wyszła za mąż za swojego wieloletniego
narzeczonego. Przyszły mąż Eleonory - kapitan Alfons von Kloss, pochodził z zamożnej,
śląskiej rodziny, ale mimo to, rodzina uznała go za zwykły mezalians. Co gorsza, pan
Hieronim (1885-1945) był synem Dominika Radziwiłła i Hiszpanki Dolores de Agramonte, po których
odziedziczył rodzinny majątek w Balicach pod Krakowem.
478
479
141
młody był zaledwie szeregowym pracownikiem, zatrudnionym jako kapitan na jednym
z licznych jachtów należących do ojca panny młodej. Związek arcyksiężniczki ukrywano
blisko 10 lat, bowiem młodzi Zdawali sobie sprawę z tego, że arcyksiążę nieprędko
zaakceptuje takiego kandydata do ręki swojej najstarszej i jak twierdziła Nellie Ryan ulubionej córki. Ostatecznie jednak decyzję Eleonory zaakceptował, nie zmieniło to
jednak iż związek ten musiał uznać sam cesarz. Decyzją Franciszka Józefa I najstarsza
córka arcyksięcia zrzekła się praw oraz tytułów, przysługujących jej jako członkowi
Domu Habsburgów480. Jednakże utrata tytułów nie przeszkodziła jej w budowaniu
szczęśliwego małżeństwa oraz wychowania ósemki dzieci481.
Dwa dni później – 11 stycznia tego samego roku – za mąż wyszła Mechtylda. Jej
narzeczony Olgierd książę Czartoryski spełniał wszystkie oczekiwania arcyksięcia482.
Młodą parę błogosławił metropolita krakowski Adam książę Sapieha, a w ceremonii
uczestniczyli sami znakomici goście483, prezentujący się w bogatych strojach
narodowych. W uroczystościach ślubnych wzięli udział także przedstawiciele
społeczności lokalnej, politycy i urzędnicy. W prasie podkreślono, iż: społeczeństwo
polskie wzięło w tych uroczystościach żywy udział. W przeddzień pierwszego wesela damy
urzędników arcyksiążęcych, oraz przedstawicielstwo powiatu żywieckiego z prezesem
drem Idzińskiem i zastępstwa gminy z burmistrzem Minkińskim na czele złożyły dostojnym
oblubieńcom gratulacje, wręczając równocześnie stosowne podarki484. Wśród tych
„stosownych podarków” znalazły się obrazy Jana Kazimierza Olpińskiego „Rudza
w Żywcu”, „Kościół Świętego Krzyża w Żywcu”, „Pałac Habsburgów”485.
Małżeństwa wszystkich córek arcyksiążęcej pary z Żywca wzbudzały żywe
zainteresowanie, a artykuły poświęcone tym wydarzeniom ukazały się w wielu tytułach
galicyjskiej prasy. Skrzętnie komentowano stroje ślubne młodych par, listy zaproszonych
gości, szczególnie dużo uwagi poświęcono na opis podarunków weselnych, jakie
480
N. Ryan, op. cit. s.100.
Byli to: Albrecht Karol Stefan (ur. 1913), Karol Albrecht (ur. 1915), Rainer Albrecht (ur. 1916), Ernest
Jerome (ur. 1919), Alfons Salwator (ur. 1920), Friedrich Anton (ur. 1922), Maria Teresa (ur. 1925), Stefan
Maximilian (ur. 1933).
482
Olgierd był synem Zdzisława Aleksandra i Marii Zaleskiej, T. Zielińska, Poczet polskich rodów
arystokratycznych, Warszawa 1997, s.79.
483
Wśród gości znaleźli się m.in. arcyksiążę Fryderyk z córką Alicją, arcyksiążę Franciszek Salwator z
żoną Marią Walerią oraz córką Jadwigą, arcyksiążę Leopold Salwator z rodzina, prałaci ks. Stefan
Skibniewski, stryjeczny brat matki pana młodego ks. prałat Cecconi, książęta z rodzinami: Adam
Czartoryski, Zygmunt Czartoryski, ks. Hieronim Radziwiłł, książę Ksawery Lubecki, hr. Jan Szołdrski, hr.
Józefowie Potoccy z Rymanowa, hr. Stanisławowie Zyberk Platerowie, hr. Karol Tarnowski „Dziennik
Cieszyński” z 13.01.1913, nr 10, s. 3; „Gwiazdka Cieszyńska” z 15.01.1913, nr 5, s. 4.
484
„Ślązak” z 18.01.1913, nr 3, s. 4.
485
D. Firlej, Jan Kazimierz Olpiński – portrecista, „Gronie” nr VI, Żywiec 2008, s. 29.
481
142
spłynęły na ręce młodych od zaproszonych osób. Wyczerpujące sprawozdania
opublikowały m. in. „Nowości Illustrowane”486, „Gazeta Lwowska”487, krakowski
„Czas”488, czy „Ilustrowany Kuryer Codzienny489”. Małżeństwa córek jeszcze bardziej
zacieśniły relacje żywieckiego dworu z polską arystokracją, której tak bliskie kontakty z
arcyksiążęcą rodziną niewątpliwie dodawały blasku i splendoru. Dzięki czemu mogli
pochwalić się oni obecnością arcyksięcia i jego najbliższych na licznych uroczystościach,
co również skrupulatnie wyliczała ówczesna prasa. Karol Stefan z rodziną wziął udział
m. in. w zaślubinach Izabelli Radziwiłłówny z Karolem Radziwiłłem w Balicach 490.
Arcyksiążę jako członek honorowy należał do wielu lokalnych oraz galicyjskich
towarzystw i stowarzyszeń, spośród których warto wymienić np. „Stowarzyszenie c. k.
weteranów wojskowych w Żywcu”491, „Galicyjskie Towarzystwo Łowieckie”492,
„Towarzystwa Gospodarskie we Lwowie”, „Towarzystwo Rolnicze w Krakowie”493,
a także „Galicyjskie Towarzystwo Leśne”, którego jubileuszowe XX zgromadzenie
odbyło się właśnie w Żywcu. Na zaproszenie arcyksięcia w dniach 20 - 22 września 1905
r. zjechali do Żywca m. in. Adam hr. Stadnicki z Nawojowej, Stanisław Sokołowski –
profesor Akademii Rolniczej w Dublanach, czy Jerzy Dunin hr. Borkowski494. Obszerne
sprawozdanie
z przebiegu spotkania zostało zamieszczone w organie prasowym
„Nowości Illustrowane” z 23.01.1909, nr 4, s. 1-4; „Nowości Illustrowane z 18.01.1913, nr 3, s. 2.
„Gazeta Lwowska” z 11.01.1913, nr 7, s. 2.
488
„Czas” z 16.01.1909, nr 12; „Czas” z 10.01.1913, nr 14, „Czas” z 12.01.1913, nr 18.
489
„Ilustrowany Kuryer Codzienny” z 11.01.1913, nr 8.
490
Arcyksiężna Maria Teresa z Żywca ofiarowała pannie młodej wachlarz z białych koronek, arcyksiążę
Karol Stefan parasolkę z rączką, wysadzaną kamieniami, arcyksiężna Eleonora serwis do herbaty,
natomiast arcyksiężna Matylda zegarek srebrny na biurko „Nowości Illustrowane” z 18.06.1910, nr 25,
s. 8.
491
Stowarzyszenie działało pod honorowym patronatem Karola Stefana i w 1912 r. liczyło 254 osoby
w tym 8 członków honorowych oraz 2 wspierających, Archiwum Główne Akt Dawnych [dalej: AGAD],
c. k. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych [dalej: c. k. MSW] – 187 – stowarzyszenia i związki, s. 6700;
W. Mirocha, Stowarzyszenie c. k. weteranów wojskowych w Żywcu, „Karta Groni” nr XXIV, Żywiec 2005,
s. 257.
492
Arcyksiążę Karol Stefan i jego syn Karol Albrecht byli honorowymi członkami tego towarzystwa,
z powiatu żywieckiego do towarzystwa należeli jeszcze: Antoni Gebauer z Żywca, Władysław Kempiński
– właściciel Moszczanicy, baron Otto Klobus z Łodygowic oraz Emil Wolny z przysiółka Złatna w gminie
Ujsoły, Spis członków i delegatów galicyjskiego Towarzystwa Łowieckiego wedle powiatów, Lwów 1914,
s. 5-76.
493
Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim na rok 1913, Lwów 1913,
s. 1003.
494
Ibidem, s. 377.
486
487
143
towarzystwa, czyli w „Sylwanie”495. Od 1916 r. Karol Stefan pełnił również funkcję
honorowego opiekuna Akademii Umiejętności, powierzoną mu przez cesarza496.
Inną, równie interesującą, okazją do spotkania w Żywcu, był zorganizowany przez
arcyksięcia latem 1910 r. „Kongres Automobilowy”, zgromadził on pasjonatów
ówczesnej motoryzacji497. Wśród gości zaproszonych do Żywca znaleźli się hr. Hieronim
Tarnawski, Ludwik Zieleński oraz baron Jan Albin Goetz498. Sam Karol Stefan, zapalony
marynarz, z czasem zainteresował się raczkującą jeszcze wówczas motoryzacją i z takim
samym zapałem – jak wcześniej okręty – zaczął kolekcjonować także samochody.
Dodatkowo, by samemu móc je prowadzić, przystąpił do egzaminu, który zdał w 1909 r.,
przygotowując się wcześniej do niego pod okiem emerytowanego pułkownika Adolfa
Jankowskiego499.
Habsburgowie uchodzili za zaangażowanych działaczy społecznych, którzy
szczerze interesowali się regionem, co więcej bardzo chętnie i hojnie wspierali liczne
polskie stowarzyszenia i inicjatywy. Działalność ta była nie tylko modna, ale wręcz
pożądana wśród ówczesnych elit, a już zwłaszcza wśród członków austriackiego domu
panującego500. Karol Stefan wspierał m. in. budowę siedziby żywieckiego „Sokoła”, łożył
na nią zarówno spore sumy, jak i ofiarował drzewo ze swoich lasów. Ponadto finansowo
wspomagał rozwój harcerstwa, fundował stypendia dla wyjątkowo uzdolnionych
studentów Akademii Górniczo – Hutniczej. Przeznaczył ok. 10 000 ha ziemi na rzecz
powstającego wówczas Babiogórskiego Parku Narodowego, a w 1916 r. oddał pałac
w Rajczy jako zabezpieczenie pod szpital powstający dla chorych legionistów i żołnierzy
polskich, który ostatecznie powstał w 1918 r. i został oddany Polskiemu Czerwonemu
Krzyżowi. Dzięki zabiegom arcyksięcia udało się go zaopatrzyć w nowoczesne, jak na
S. Sokołowski, Opis dóbr Żywiec należących do Jego Cesarskiej i Królewskiej Wysokości
Najdostojniejszego Arcyksięcia Karola Stefana, „Sylwan. Organ galicyjskiego towarzystwa leśnego” z
października 1905, nr 10, s. 370-375.
496
Karol Stefan pełnił tą funkcję do 1918 r. Wspierał jej działalność, aż do chwili przejęcia jej przez
państwo polskie po wojnie, 13 listopada 1918 r. złożył swój protektorat. Arcyksiążę ofiarował PAU nie
tylko swoją opiekę, ale przede wszystkim 10 500 ha ziemi, przekazanej wspomnianej instytucji 23 sierpnia
1924 r. Wartość przekazanych dóbr wyliczono na ok. 5 milionów złotych, a w ich skład weszły m.in. lasy
pokrywające Babią Górę, grunty budowlane w Lipniku i Sporyszu oraz folwarki: Jawiszowice – Brzeszcze,
Skidzin (pow. Oświęcimski), Lipowa, Kaniów, Komorowice, Dziadowizna (pow. Bielski), Stary Żywiec
(pow. Żywiecki), Czaniec (pow. Cieszyński), Biblioteka PAU i PAN, PAU I – 108 – Zapis arcyksięcia –
oryginał, s. 1, J. Dybiec, Polska Akademia Umiejętności 1872 – 1952, Kraków 1993, s. 46.
497
T. Snyder, The Red Prince. Secret lives of Habsburg Archiduke, New York 2008, s. 57.
498
K. Błecha, A. Tracz, Ostatni król Polski. Karol Stefan Habsburg, Żywiec 2012, s. 143.
499
Egzamin praktyczny obejmował przejazd około 90 kilometrów trasą z Krakowa przez Wadowice,
Przełęcz Kocierską do Żywca, K. Błecha, A. Tracz, op. cit. s. 142; APKoŻ, DDŻ 104 – Księga
Kondolencyjna, s. 15.
500
M. Tylza – Janosz, Działalność gospodarcza Habsburgów…. s. 67.
495
144
owe czasy, sprzęty i wyposażenie501. Wojciech Kossak zauważył, iż arcyksiążę z Żywca
nie należał do osób skąpych czy chciwych502. Wypada zgodzić się ze stwierdzeniem
artysty, bowiem o finansowym wsparciu mieszkańców powiatu przez żywiecki dwór,
często można było przeczytać w prasie: dzięki inicjatywie miejscowej inteligencji, została
tego roku biedna młodzież szkolna, nadzwyczaj hojne wyposażona Z dochodu koncertu,
urządzonego w sali ratuszowej Żywca, sprawiono odzież i obuwie dla dzieci, szkoły
Żywieckiej. W zamku arcyksiążęcym obdarzyła oprócz tego Najdostojniejsza para
Arcyksiążęca 20 dzieci robotników fabryk arcyksiążęcych kompletnymi ubraniami503.
Karol Stefan wraz z całą rodziną brał czynny udział w życiu miasta, uczestnicząc
osobiście, wspierając finansowo lub patronując wielu stowarzyszeniom, organizacjom
czy instytucjom. Należy jednak stanowczo podkreślić, iż kontakty arcyksiążęcego dworu
z władzami miasta i powiatu, miały przede wszystkim charakter oficjalny i poza to nie
wykraczały504. Jednakże, to właśnie dzięki obecności Karola Stefana i jego arcyksiążęcej
rodzinie, zarówno Żywiec, jak i cały region, co jakiś czas stawał się obiektem szerszego
zainteresowania całej galicyjskiej prasy. Zależność tą doskonale rozumieli sami
mieszkańcy miasta i regionu, zwracając uwagę iż: Karol Stefan, który od lat już
kilkunastu stale w Żywcu na zamku nowym rezyduje, wyuczył siebie i swe dzieci języka
polskiego. Narodowi polskiemu przyjaźń i życzliwość okazuje, a to tembardziej, że dwie
swoje córki za Polaków wydał i tu w Żywcu oba wesela odprawił505.
„Nad Sołą i Koszarawą”, z 15.12.2000, nr 22, s. 17.
W. Kossak, op. cit. s. 238.
503
„Przewodnik Powiatu Żywieckiego” z 1.01.1903 r. nr 5, s. 4.
504
M. Tylza – Janosz, Działalność gospodarcza Habsburgów…, s. 67.
505
Słowa te pochodzą ze sprawozdania napisanego 22.06.1914 r. przez Augustyna Kwiecińskiego –
ówczesnego sędziego w Żywcu [list Kwiecińskiego w oryginale, a także jego maszynopis zostały
umieszczone w bani dzwonnicy wraz ze zdjęciami magistratu oraz widoku miasta, a także z numerem 37
„Ilustrowanej Gazety Polskiej” z 30.06.1914 r., w którym szczegółowo opisano śmierć arcyksiążęcej pary
w ramach tzw. „kapsuły czasu” dla przyszłych pokoleń. Zostały odnalezione w 2001 r. w trakcie remontu
dzwonnicy konkatedry], MMŻ, Depozyt parafii N.N.M.P. w Żywcu. Dokumenty znalezione w bani
dzwonnicy w 2001 r.
501
502
145
Rozdział 4. Służba zdrowia
4. 1. Nadzór nad personelem medycznym oraz zakładami leczniczymi
Intensywne zmiany społeczno-gospodarcze na przestrzeni XIX i początku XX w.,
doprowadziły do tego, że jednym z ważniejszych elementów polityki społecznej państw
europejskich stało się zapewnienie podstawowej opieki zdrowotnej szerokim kręgom
obywateli. Organizacja opieki medycznej została powierzona odpowiednim, specjalnie
w tym celu powołanym, instytucjom. W autonomicznej Galicji kwestie dotyczące
ochrony zdrowia częściowo przekazano w ręce władz autonomicznych, ale równocześnie
kontrolę nad nimi nadal sprawowały władze centralne z siedzibą w Wiedniu. W związku
z tym doszło do typowego w Galicji konfliktu kompetencji związanego z podwójnym
nadzorem. Służba zdrowia i sprawy jej dotyczące regulowały zarówno władze centralne,
reprezentowane przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oraz Najwyższą Radę
Zdrowia, jak i przez władze autonomiczne. Te ostatnie w szczególny sposób odpowiadały
za stan sanitarny prowincji i nadzorowały instytucje zajmujące się ochroną zdrowia
mieszkańców506. W tym celu w Galicji została powołana Krajowa Rada Zdrowia, na czele
której stał krajowy referent sanitarny507. Głównym obowiązkiem Rady była kontrola
i ocena stanu zdrowia mieszkańców prowincji. Jej kadencja trwała 3 lata.
Na szczeblu powiatowym władze centralne reprezentował lekarz powiatowy,
który mógł obsługiwać nawet po kilka powiatów. Stanowisko to wprowadzono na mocy
ustawy z 30 kwietnia 1870 r. i zgodnie z jej zapisami, lekarz podlegał bezpośrednio
staroście tego powiatu, w którym miał swoją siedzibę508. Do głównych jego zadań
należało m.in. kontrolowanie stanu sanitarnego podlegającego mu obszaru, składanie
raportów o tym stanie, a także wydawanie opinii do wniosków o koncesje lekarskie,
dodatkowo nadzorowanie funkcjonowania wszelkich instytucji ochrony zdrowia509.
Ponadto przynajmniej raz w roku zobowiązany był skontrolować pracę lekarzy,
P. Franaszek, Zdrowie publiczne w Galicji w dobie autonomii, Kraków 2002, s. 12.
W jej skład wchodziło prócz referenta, jeszcze sześć innych osób, z których dwie mianowało
Namiestnictwo, kolejne dwie Wydział Krajowy, a od 1891 r. jeszcze po jednym przedstawicielu
delegowały wschodnio i zachodniogalicyjskia izba lekarska. P. Franaszek, Zdrowie publiczne w Galicji...,
s. 13.
508
Ibidem, s. 14.
509
Ibidem.
506
507
146
akuszerek, aptekarzy oraz weterynarzy w każdej gminie danego powiatu. W powiecie
żywieckim stanowisko lekarza powiatowego zostało utworzone już w 1870 r.
Tab. 36. Wykaz lekarzy powiatowych w powiecie żywieckim w latach 1870-1914.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Lata urzędowania
1870 – 1878
1879 – 1880
1881
1882 – 1889
1890 – 1891
1892 – 1897
1898 – 1899
1900 – 1907
1908 – 1910
1911
1912 – 1914
Lekarz powiatowy
Wojciech Stanko
Natan Kraus
Vacat
Józef Tugendhat
Edward Witkowski
Józef Szajna
Klemens Knichynicki
Teofil Bąkowski
Roman Serkowski
Vacat
Aleksander Barański
Karkowskim z lat 1870-1914.
Wszelkie sprawy dotyczące nadzoru nad personelem medycznym oraz
organizacją służby zdrowia w Galicji regulowała m. in. wspomniana już ustawa z 1870
r.510 Zakładała ona istnienie państwowej służby zdrowia, gminnej lub miejskiej, ale także
dopuszczała możliwość funkcjonowania prywatnej służby zdrowia, do której zaliczali się
przede wszystkim lekarze, mający posady od korporacji i osób prywatnych511 lub
prowadzący prywatną praktykę. Kolejna niezwykle istotna ustawa z 2 lutego 1891 r. 512
regulowała działanie służby zdrowia w gminach i obszarach dworskich. Zgodnie z jej
zapisami oprócz lekarza powiatowego, powoływano także lekarzy gminnych, opłacanych
z funduszy własnych tych właśnie jednostek. Natomiast gminy, nie podlegające tym
przepisom, mogły łączyć się w tzw. okręgi sanitarne, w których pracowali specjalnie
wyznaczeni lekarze okręgowi. W opinii ustawodawcy utworzenie okręgów sanitarnych
umożliwi równomierny podział ludności ów okręg zamieszkującej i tym sposobem
Zbiór ustaw i rozporządzeń sanitarnych ze szczególnym uwzględnieniem Galicji i Wielkiego Księstwa
Krakowskiego, t. I, oprac. J. Barzycki, Z. Lachowicz, L. Kruszyński, Lwów 1899, s. 1.
511
Ibidem.
512
Ibidem, s. 57.
510
147
upowszechni dostęp do służby medycznej513. Na terenie powiatu żywieckiego utworzono
dwa takie okręgi, pierwszy w Milówce, a drugi w Jeleśni. W przeddzień wybuchu I wojny
światowej, jako lekarze okręgowi pracowali Edmund Korabiński (w Jeleśni) i Jan
Łodygowski (w Milówce)514. Lekarzem gminnym lub okręgowym mógł zostać tylko ten
kandydat, który spełniał ściśle określone ustawowe kryteria515.
Dzięki kolejnym regulacjom prawnym liczba lekarzy w Galicji systematycznie
wzrastała, a opieka medyczna stała się bardziej dostępna. Jednakże w dalszym ciągu
administracja prowincji musiała zmagać się z problemem nierównomiernego dostępu
do usług medycznych, zwłaszcza w mniejszych i słabiej rozwiniętych powiatach.
W Galicji zakładano, że statystycznie jeden lekarz mógł obsługiwać około 15000
mieszkańców. W powiecie żywieckim zapisy niniejszej ustawy realizowano rzetelnie
i faktycznie obsadzono taką ilość etatów lekarskich, jaką proporcjonalnie do liczby
ludności na danym obszarze nakazywały przepisy:
Tab. 37. Liczba ludności w przeliczeniu na jednego lekarza pracującego w powiecie w
1897 r.
Powiat polityczny
Bialski
myślenicki
wadowicki
żywiecki
Liczba mieszkańców
na jednego lekarza
5 424
10 483
10 472
13 973
Źródło: oprac. własne na podst. T. Pilat, Podręcznik statystyki Galicji, t. VI, Lwów 1900, s. 58.
Porównując jednak dane z powiatu żywieckiego z sąsiednimi powiatami, sytuacja
nie wyglądała już tak korzystnie, bowiem to właśnie w powiecie żywieckim na jednego
lekarza przypadała największa liczba mieszkańców, blisko 14000, podczas gdy
w powiecie bialskim wynosiła ona zaledwie 5500. Różnica ta wynikała m. in. z lepszego
M. Małecki, op. cit. s. 571.
ANK, StŻ I 149 – choroby zakaźne 1894-1910, s. 237.
515
Potencjalny kandydat przede wszystkim musiał być obywatelem austriackim, posiadać dyplom doktora
medycyny, tzw. nieskazitelny charakter oraz znajomość języków krajowych, a także co najmniej dwuletnią
praktykę w zawodzie lekarskim Ustawa z 2 lutego 1891 r. o urządzeniu służby zdrowia w gminach
i obszarach dworskich, Dziennik ustaw i rozporządzeń krajowych dla Królestwa Galicji i Lodomerii wraz
z Wielkim Księstwem Krakowskim 1891, Lwów 1891, s. 83.
513
514
148
zurbanizowania i uprzemysłowienia powiatu w Białej. Podobne proporcje odnotowano
także w latach następnych, w których powiat żywiecki nadal miał najwyższą liczbę
mieszkańców w przeliczeniu na jednego lekarza, spośród wszystkich powiatów z nim
sąsiadujących. W 1906 r. w powiecie mieszkało 119648 osób, a pracowało w nim 11
lekarzy, wobec czego, statystycznie każdy z nich odpowiadał średnio za około 11000
potencjalnych pacjentów. W tym samym czasie na terenie powiatu bialskiego pracowało
19 lekarzy, myślenickiego 11, a wadowickiego 12516. Różnica w liczbie zatrudnionych
lekarzy może nie wydawać się aż tak niekorzystna dla powiatu żywieckiego, ale to
właśnie on był najludniejszym spośród wszystkich wymienionych. Tym samym po raz
kolejny liczna pacjentów przypadająca na jednego lekarza okazała się najwyższa spośród
wskazanych
powiatów.
W
odniesieniu
do
danych
ze
spisu
powszechnego
przeprowadzonego w 1900 r., powiat bialski liczył 86173 mieszkańców517 - jeden lekarz
statystycznie przypadał na nieco ponad 4500 osób. Podobnie sytuacja wyglądała
w przypadku powiatu wadowickiego, który również był słabiej zaludniony – liczył
bowiem 95339 mieszkańców, czyli jeden lekarz obsługiwał około 8000 pacjentów.
W powiecie myślenickim liczącym ok. 93240 mieszkańców pod opieką jednego lekarza
znajdowało się około 8500 osób. Patrząc na sytuację w kilku wymienionych powiatach,
nietrudno stwierdzić, że dostęp do usług lekarskich w powiecie żywieckim okazał się
najtrudniejszy. Jednakże sytuacja ta i tak uległa znaczącej poprawie. Warto przypomnieć,
że pierwszych latach autonomii, np. w 1873 r. pracowało tu zaledwie 4 lekarzy518.
Niestety, mimo zauważalnego wzrostu zatrudnienia personelu medycznego,
liczba lekarzy w powiecie wciąż pozostawała zdecydowanie niewystarczająca wobec
skali potrzeb mieszkańców. Kolejny, ważny problem z jakim musiały się zmierzyć
władze lokalne, stanowiło rozmieszczenie personelu medycznego w terenie. Porównując
dostępność opieki medycznej w mniejszych gminach i samym mieście Żywcu, wyraźnie
widać, duże dysproporcje w poszczególnych częściach powiatu. W 1906 r. w Żywcu
pracowało czterech lekarzy, ponadto dwóch kolejnych prowadziło swoją prywatną
praktykę w sąsiednim Zabłociu. Podczas gdy w pozostałych miejscowościach powiatu
sytuacja wyglądała znacznie mniej optymistycznie. Tylko cztery inne gminy mogły
s. 737-742.
517
S. Kasznica, M. Nadobnik, op. cit. s. 58.
518
Byli to: Jan Gawlik w Suchej, Rudolf Janota w Węgierskiej Górce oraz Antoni Seidler i Wojciech Stanko
w Żywcu, Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielki Księstwem Krakowskim na rok 1873, Lwów
1873, s. 432.
516
149
pochwalić się zatrudnieniem lekarza na swoim terenie. Dwie z nich - Milówka i Jeleśnia
- były do tego zobowiązane jako siedziby okręgów sanitarnych, z kolei Sucha aspirowała
do miana małego miasteczka z siedzibą sądu, a w Węgierskiej Górca działały zakłady
hutnicze Habsburgów, zatrudniające znaczną liczbę pracowników. Stąd też ich obecność
wynikała ze stosunkowo dużej liczby mieszkańców, a także z sytuacji zagrożeń jakie
niosła ze sobą działalność huty. Warto wspomnieć choćby ryzyko zakażenia wody czy
niebezpieczne wypadki zdarzające się pracownikom. Liczba lekarzy, aż do wybuchu
I wojny światowej nie uległa większym zmianom i utrzymywała się na stałym poziomie,
nadal zatrudniano jedenastu lekarzy i tylko jednego chirurga519.
Tab. 38. Wykaz lekarzy pracujących w powiecie żywieckim w 1906 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Imię i nazwisko lekarza
Teofil Bąkowski
Joachim Blumenfeld
Adolf Schmetterling
Wiktor Idziński
Adam Fonferko
Antoni Seidler
Władysław Nowak
Jan Gawlik
Józef Wiesselmann
Jan Łodygowski
Stanisław Breyer
Gmina, w której urzędował
lekarz powiatowy/ Żywiec
Zabłocie
Zabłocie
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Węgierska Górka
Sucha
Sucha
Milówka
Jeleśnia
Źródło: oprac. własne na podstaw. Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem
Krakowskim na rok 1906, Lwów 1906, s. 743.
Liczba aptek w powiecie żywieckim, podobnie jak w całej ówczesnej Galicji,
również nie należała do wysokich. Za jeden z czynników decydujących o takim stanie
rzeczy, można uznać liczne obostrzenia oraz warunki, które należało spełnić, by móc ją
samodzielnie otworzyć520. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że w ówczesnym systemie
Aleksander Barański (Żywiec), Joachim Blumenfeld (Zabłocie), Edmund Karabiński (Jeleśnia), Jan
Łodygowski (Milówka), Adam Fonferko (Żywiec), Jan Gawlik (Sucha), Wiktor Idziński (Żywiec),
Władysław Nowak (Węgierska Górka), Bolesław Okujlar (Żywiec), Włodzimierz Skórski, Karol
Spannbauer (Sucha) i chirurg Dawid Klein (Rajcza), Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim
Księstwem Krakowskim na rok 1913, Lwów 1913, s. 988-989.
520
Podstawowym warunkiem ubiegania się o koncesję na prowadzenie apteki było posiadanie tytułu
magistra farmacji oraz odpowiednio długi staż pracy – w zależności od konkurencji od 5 nawet do 20 lat.
Należało uiścić także odpowiednio dużą opłatę, której wysokość była uzależniona od wielkości
519
150
opieki zdrowotnej apteki zajmowały szczególne miejsce. Szczególnie w małych
miejscowościach stanowiły one nie tylko punkt sprzedaży leków, ale także konsultacji
medycznej, zwłaszcza, gdy jej właścicielem był lekarz 521. W powiecie żywieckim
w pierwszych latach autonomii działała zaledwie jedna apteka522 i dopiero w latach 80tych XIX w. ich liczba wyraźnie wzrosła - w 1917 r. w całym powiecie istniało ich już
6523.
Tab. 39. Apteki w powiecie żywieckim w 1917 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Właściciel
Antoni Gebauer
Stanisław Foltyński
Emil Jasiński
Włodzimierz Smiszkiewicz
Dawid Klein
Wojciech Kornicki
Gmina
Żywiec
Zabłocie
Sucha
Milówka
Rajcza
Żywiec
Źródło: oprac. własne na podstaw. ANK, StŻ I 148 – nadzór nad aptekami i sprzedażą leków 1906-1918,
s.181.
4.1.1. Szpital powszechny w Żywcu
W pierwszej połowie XIX w. w Żywcu wybuchły trzy epidemie: pierwsza
w czasie wojen napoleońskich, druga w 1831 i ostatnia na przełomie 1848/1849 r.,
przyniesiona przez rosyjskich żołnierzy wracających z wyprawy na Węgry524. Informacje
o gwałtownym wzroście śmiertelności znaleźć można m. in. w księgach parafialnych,
które je dość skrupulatnie odnotowały. Na przykład w Juszczynie zmarło wówczas 105
miejscowości w której miała powstać, P. Franaszek, Zdrowie publiczne…, s. 149. Ponadto nowa apteka
mogła powstać tylko wtedy, gdy swoim istnieniem nie zagrażała utrzymaniu się na należnym poziomie
fachowym i ekonomicznym aptekom już istniejącym, cyt. za. W. Roeske, Polskie apteki, Wrocław 1991,
s. 81.
521
Tak też było w przypadku apteki w Rajczy, której właścicielem był chirurg Dawid Klein.
522
Apteka „Pod Boską Opatrznością” w Żywcu, której zarządcą był Jan Kloska, Szematyzm Królestwa
Galicji i Lodomerii z Wielki Księstwem Krakowskim , Lwów 1873, s. 452.
523
W 1882 r, działały 4 apteki, podobnie jak i w 1892 r. Właścicielami aptek byli: Władysław Graff
(Żywiec), Karol Czernicki (Sucha), Marian Quirini (Milówka) oraz Alfred Blumenthal (Zabłocie),
Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim na rok 1892, Lwów 1892.
524
B. Urbanek, Apteka Pod Boską Opatrznością w Żywcu, Łódź 2012, s. 24.
151
osób w różnym wieku525 czyli niemalże co szósty mieszkaniec526. Przypadek Juszczyny
nie jest odosobniony – korzystając z ksiąg parafialnych Nieledwii i Milówki również
można zauważyć gwałtowny wzrost śmiertelności, zwłaszcza w roku 1847. Wówczas to
w Nieledwii zmarło 173 osoby, rok później 52527, natomiast w Milówce 179 osób zmarło
w 1847 r., a 80 w roku następnym528. Podczas gdy śmiertelność w obu miejscowościach
utrzymywała się przeciętnie w przedziale 30-50 zgonów rocznie529. Te tragiczne
wydarzenia tylko potwierdziły fakt, że warunki sanitarne w powiecie są kiepskie,
podobnie z resztą jak przygotowanie miast i wsi oraz ich mieszkańców na tego typu
zdarzenia losowe. Służba zdrowia oraz stan sanitarny okazały się niestety
niewystarczająco dobrze zorganizowane. Co prawda w Żywcu od XVI w. mieścił się tzw.
szpital ubogich, ale była to raczej placówka pomocowo – opiekuńcza, a nie szpital
w nowoczesnym znaczeniu tego słowa530. Dom z przeznaczeniem na tego typu obiekt
został przekazany najprawdopodobniej w latach 40-tych XVI w. przez żywieckiego
mieszczanina Marcina Halamę531.
Pomijając kwestie organizacyjne i liczne zapóźnienia związane z właściwą
ochroną zdrowia, istotnymi czynnikami negatywnie wpływającymi na stan sanitarny
Galicji, była także mentalność mieszkańców, a zwłaszcza ludności wiejskiej, podatnej na
wpływ tzw. znachorów i ochoczo wierzących w przeróżne gusła. Pisze o tym m. in. Jan
Jakóbiec, który zauważył, że w jego rodzinnej Słotwinie: zabobony towarzyszyły przez
całe życie człowiekowi na wsi i rozpościerają nad nim swe skrzydła już od pierwszej
chwili życia532. Z dużą dozą pewności możemy przyjąć, że taki sposób myślenia miał
525
K. Buba, op. cit. s. 104.
Problem sprawia jednak dokładne ustalenie typu choroby, wówczas dziesiątkującej mieszkańców,
bowiem zapis przyczyny śmierci jest dość enigmatyczny i brzmi po prostu „epidemia” bez podania nazwy
konkretnej choroby, aczkolwiek wzrost śmiertelności w latach 1847-1849 jest zauważalny. Archiwum
Parafii Juszczyna, Liber mortuorum 1795-1892.
527
Archiwum Parafii Milówka, Księga parafialna zgonów z Nieledwii – Liber mortuorum 1844-1940.
528
Archiwum Parafii Milówka, Księga parafialna zgonów z Milówki – Liber mortuorum 1840-1933.
529
W przypadku miejscowości Nieledwia liczba zgonów w poszczególnych latach kształtowała się
następująco: 1845 r. – 40; 1846 – 41; 1849 – 22, 1850 – 25, 1851 – 37, 1852 – 32 oraz 1853 – 33 zgony,
Księga parafialna zgonów z Nieledwii – Liber mortuorum 1844-1940. W Milówce natomiast: 1849 r. – 49
zgonów, 1850 – 27, 1851 – 43, 1852 – 38 i 1853 – 66 zgonów. Księga parafialna zgonów z Milówki –
Liber mortuorum 1840-1933.
530
Szpital ubogich został zaopatrzony przez Jana i Wawrzyńca Komorowskich i był organizacją, której
zadaniem było wspieranie ubogich APKoŻ, DDŻ – 290 – dom ubogich w Żywcu, s. 58, podobne fundacje
– 3 szpitale ubogich - powstały już w okresie autonomicznym z inicjatywy hr. Branickich: w Ślemieniu dla
15 starszych osób, w Suchej dla 6 i w Krzeszowie dla 2 starszych kobiet J. Bartoszewicz, Opieka nad
ubogimi w Galicji, [w:] „Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych”, red. T. Pilat, t. XVIII, z. I,
Lwów 1901, s. 59, oraz ANK, StŻ I 161 – fundacje (1850) 1868-1918, s. 185.
531
ANK, Teki Schneidra, 1785 – Żywiec, s. 273.
532
J. Jakóbiec, Na drodze stromej i śliskiej…, s. 28.
526
152
swój wyraz także i w innych częściach powiatu. Zjawisko to wiązało z nieustanną
obecnością w życiu duchowym mieszkańców wierzeń demonologicznych 533. Prócz tej
wiary w różnego rodzaju czary i uroki, które odczyniano za pomocą różnego typu
rytuałów, mających na celu przywrócenie zdrowia człowiekowi lub zwierzęciu, za
lekarstwo na wszystko uznawano alkohol. Tak pisze o tym Ludwik de Leauvoix: starsi
górale leczą swoje suchoty paleniem tytoniu i mocną gorzałką z pieprzem lub z psim
sadłem. (…) w lekarzach żadnego zaufania nie mają, na lekarstwa ani grosza dać nie
chcą534. Nie dziwi więc popularność działalności wszelkiego typu znachorów czy bab
wiejskich, których faktyczne umiejętności niełatwo zweryfikować i uznać za bezpieczne
dla ludzkiego zdrowia fizycznego, psychicznego i duchowego. Aczkolwiek w gronie
osób o dość podejrzanej reputacji zdarzały się i takie, których talent medyczny okazał się
niewątpliwy. Do tego nielicznego grona można zaliczyć Józefa Juraszka zw. Ślopkiem
z Jeleśni. Jego umiejętności samorodnego ortopedy znane były zarówno na
arcyksiążęcym dworze w Żywcu535.
Dopiero w latach 80-tych XIX w. podjęto ostateczną decyzję o utworzeniu
w mieście szpitala. Inwestycja była bardzo kosztowna, jednakże okazała się niezbędną
w dalszym rozwoju miasta i regionu, jako że najbliższe szpitale mieściły się dopiero
w Wadowicach i w Białej. Działalność szpitali w Galicji regulowały różnego typu akty
prawne, do których należały m. in. reskrypty Ministerstwa Spraw Wewnętrznych536.
Warto odnotować, że w kraju rozróżniano dwa typy szpitali. Do pierwszej kategorii
należały szpitale powszechne, z których 4 w różnych latach zostały uznane za szpitale
krajowe537. Do drugiej zaś, zaliczano szpitale prowincjonalne (najczęściej powiatowe),
do których przyjmowano pacjentów zgodnie z ich rejonizacją. Właśnie wśród nich
znajdował się szpital żywiecki.
W 1884 r. żywiecka Rada Powiatowa postanowiła o budowie szpitala
w mieście538. W związku z tym rozpoczęto staranie o wygospodarowanie odpowiedniego
533
K. Buba, op. cit. s. 68.
L. de Leavoux, op. cit. s. 46.
535
Józef Juraszek (1824-1907) zajmował się w swojej działalności leczniczej tylko i wyłącznie działaniami
z zakresu ortopedii, nie podejmował się leczenia chorób wewnętrznych. Z jego umiejętności dwukrotnie
korzystał Karol Stefan, a według lokalnej legendy, którą przypomniał Marek Kubica w przywołanej
wcześniej pracy, miał także wyjechać do Wiednia by nastawić uszkodzoną nogę cesarzowi Franciszkowi
Józefowi, M. Kubica, op. cit., s. 141.
536
Regulowały to m. in. ustawy z 6 marca 1855 r., 10 kwietnia 1857 r., czy z grudnia 1869 r.
537
Zaliczał się do nich: Krajowy Szpital Powszechny we Lwowie, szpital św. Łazarza w Krakowie, szpital
psychiatryczny w Kulparkowie oraz pediatryczny szpital św. Zofii we Lwowie, P. Franaszek, Zdrowie
publiczne…, s. 54.
538
APKoŻ, Inwentarz Zespołu Akt szpitala powszechnego w Żywcu 1905-1945, s. 5.
534
153
gruntu pod jego przyszły budynek. Inwestycję sfinansowano przede wszystkim
z funduszy pozyskanych przez Radę Powiatową, ale także z dochodów z grzywien oraz
z dobrowolnych datków i darowizn. Ponadto 20 000 koron na ten cel przeznaczył
ówczesny właściciel dóbr żywieckich, arcyksiążę Albrecht Fryderyk Habsburg539. Z jego
inicjatywy do obsługi szpitala w 1888 r. sprowadzono siostry Miłosierdzia zw.
Szarytkami, których zgromadzenie w dalszym ciągu pełni swoją posługę w powiecie
żywieckim540. Na początku XX w. w szpitalu pracowało sześć sióstr. Później ich liczba
zwiększyła się nieznacznie do 8541.
Szpital uroczyście otwarto 18 sierpnia 1888 r. jako „Szpital Powszechny im.
Cesarza
Franciszka
Józefa
I”,
a
jego
pierwszym
dyrektorem
mianowano
dotychczasowego lekarza miejskiego – Jana Szczudło.
Tab. 40. Wykaz dyrektorów szpitala żywieckiego w latach 1888-1914.
Lp.
1.
2.
3.
4.
Lata urzędowania
1888 – 1891
1892 – 1893
1894 -1909
1910 -1914
Dyrektor szpitala
Jan Szczudło
Czesław Podgórski
Wiktor Idziński
Włodzimierz Skórski
Krakowskim za lata 1888-1914.
Żywiecki szpital był jednym z 25 działających wówczas w całej Galicji542.
Początkowo mieściło się w nim zaledwie 30 łóżek. W 1892 r. doszło do pierwszej
539
Albrecht Fryderyk Habsburg (1817-1895) syn Karola Ludwika i Henryki ks. Nassan Weilberg, po ojcu
odziedziczył talent wojskowy, który przyniósł mu 24 czerwca 1866 roku zwycięstwo pod Custozzą nad
wojskami Wiktora Emanuela. Odziedziczywszy po ojcu Karolu Ludwiku majątek w Galicji, m.in. został
właścicielem Żywiecczyzny. Albrecht Fryderyk nie doczekał się syna, który mógłby po nim przejąć cały
majątek, jego jedynym dzieckiem była córka Maria Teresa. Wobec braku męskiego potomka, w 1879 r.
adoptował trzech swoich bratanków – synów Karola Ferdynanda: Fryderyka, Karola Stefana i Eugeniusza,
co zatwierdził 14 stycznia 1876 roku cesarz Franciszek Józef. Albrecht Fryderyk zmarł w Cieszynie, a
został pochowany w wiedeńskiej kaplicy kapucynów. I. Serocki, D. Piotrowski, Zbiory malarstwa w pałacu
Habsburgów w Żywcu, „Karta Groni” nr XXV, Żywiec 2006, s. 54; W. Jura, Albrecht Fryderyk Habsburg
[w:] Słownik Biograficzny Żywiecczyzny, t. II, Żywiec 1995, s. 99.
540
W. Kolak, Zakony na ziemi żywieckiej, „Karta Groni” nr XIX, Żywiec 1997, s. 58.
541
Oprócz sióstr zakonnych w szpitalu zatrudnionych było jeszcze m.in. 2 dozorców: jeden dla mężczyzn,
a drugi dla kobiet, oraz stróż, kucharka i 2 praczki, Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim
Księstwem Krakowskim na rok 1900, Lwów 1900, s. 783.
542
Szpitale prowincjonalne znajdowały się w: Białej, Bochni, Brodach, Brzeżanach, Drohobyczu, Jaśle,
Kołomyi, Nowym Sączu, Podhajcach, Przemyślu, Rzeszowie, Sanoku, Samborze, Sokalu, Stanisławowie,
Stryju, Śniatyniu, Tarnopolu, Tarnowie, Wadowicach, Zaleszczykach, Złoczowie, Żółkwi, P. Franaszek,
154
rozbudowy, budynek okazał się stanowczo za mały w stosunku do potrzeb licznych
pacjentów. Jak wynika z poniżej zamieszczonej tabeli, żywiecki szpital w pierwszych
latach działalności przyjmował niewiele ponad 200 pacjentów rocznie, jednak już w 1896
r. ich liczba wyniosła ponad tysiąc osób rocznie. Od 1 stycznia do 30 czerwca 1896 r.
w szpitalu leczono 686 pacjentów, czyli statystycznie 75 osób dziennie543.
Tab. 41. Liczba pacjentów szpitala w Żywcu w latach 1890 - 1910.
Rok
1890
1891
1892
1893
1894
1895
1896
1897
1898
1899
1900
Liczba pacjentów
276
313
557
718
996
1 136
1 186
1 272
1 366
-
Rok
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
Liczba pacjentów
1 460
1 723
1 786
1 896
1544
1 730
1 831
1 693
1 732
Źródło: oprac. własne na podst. P. Franaszek, Informator statystyczny do dziejów społecznogospodarczych Galicji. Zdrowie publiczne w Galicji w dobie autonomii, Kraków 2001, s. 45.
W związku z coraz bardziej dynamicznym rozwojem szpitala nastąpiła jego
kolejne powiększenie. Tym razem dobudowano piętro na pawilonach, dzięki czemu
powstały nowe sale, wyposażone w 40 łóżek oraz specjalny pawilon, tzw. „zaraźny”,
przygotowany na przyjęcie 12 pacjentów jednocześnie. W 1913 r. sale żywieckiego
szpitala mieściły w sumie 110 łóżek544. W 1907 r. obiekt powiększono po raz kolejny,
inwestując w większy budynek gospodarczy545. W szpitalu działała także kaplica, którą
opiekowały się siostry szarytki.
Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji. Zdrowie publiczne w Galicji w dobie
autonomii, Kraków 2001, s. 30 oraz s. 97-132.
543
MMŻ, Księga protokołów Rady Miejskiej w Żywcu – protokoły z lat 1895-1896, s. 72.
544
s. 1433.
545
155
W sprawozdaniach z kontroli przeprowadzanych w latach 1908 - 1911546
zauważono że: zewnętrzny wygląd szpitala robi bardzo miłe i wiele obiecujące wrażenie
ładnem położeniem, rozległym ogrodem, jak nie mniej czystym utrzymaniem budynków
i obejścia547. Podobnie dobrą opinią cieszyło się znakomite zaopatrzenie szpitala
w bieliznę oraz pełna spiżarnia. Uznanie zyskały również posiłki wydawane chorym.
W jednym ze sprawozdań odnotowano, iż w kuchni wzorowy porządek, jedzenie dla
chorych smacznie przyrządzone548. Mimo wszystko szpital borykał się również z wieloma
problemami. Jednym z najistotniejszych była podciekająca woda zaskórna, która raz po
raz zalewała piwnice. Ponadto, aby placówka mogła prawidłowo funkcjonować, należało
ją szybko i sprawnie skanalizować, w taki sposób, by nieczystości, zwłaszcza te
z oddziału „zaraźnego”, nie miały jakiegokolwiek kontaktu z wodą ze szpitalnych studni
i nie powodowały rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych. Oprócz tego, konieczne
okazało się zainstalowanie spłukiwanych ubikacji oraz zamontowanie pieca
i doprowadzenie gorącej wody do umywalni w sali operacyjnej. Wcześniej podgrzewano
ją w kuchni i przelewano do zbiornika znajdującego się nad umywalnią, co zdecydowanie
utrudniało pracę personelowi549. Zwrócono również uwagę na to, że pacjenci
zdecydowanie zbyt rzadko korzystają z kąpieli. Przyczyna znów tkwiła w braku
odpowiedniego zaplecza technicznego, a konkretnie centralnego kotła grzejącego wodę
w łazienkach szpitalnych550.
Liczba pacjentów żywieckiego szpitala rosła z każdym rokiem, jednakże i tak
wśród najbiedniejszych mieszkańców powiatu pokutowało zgubne przekonanie, iż
wizyta w tego typu placówce jest złem koniecznym i należy jej starannie unikać551. Dla
wielu ludzi, zwłaszcza pochodzących mniejszych gmin, pobyt w szpitalu należał do
ostateczności. Tragiczne żniwo zbierało przekonanie, że szpital nie jest miejscem
leczenia i powrotu do zdrowia, ale miejscem umierania. Wobec tego, ewentualną wizytę
w nim traktowano jako przykrą konieczność, co w większości przypadków niosło ze sobą
W latach 1908 –1909 kontroli dokonali: ks. Jan Markuzel, jako przewodniczący oraz dr Edmund
Udziela, Jan Studencki oraz dyrektor szpitala, w 1910 r. przewodniczącym został Bolesław Heller,
pozostali członkowie komisji bez zmian. W 1911 r. przewodniczącym mianowano dr Władysława Raschke.
547
Wadowicka Biblioteka Publiczna, sygn. 6R/C, Sprawozdanie krajowego inspektora szpitali i zastępcy
krajowego inspektora szpitali o stanie szpitali krajowych i powszechnych w Galicyi, Lwów 1911, s. 126.
548
Ibidem, s. 126.
549
Wadowicka Biblioteka Publiczna, sygn. 6R/C, Sprawozdanie krajowego inspektora szpitali i zastępcy
krajowego inspektora szpitali…, s. 91.
550
Ibidem, s. 93.
551
Wydaje się że śmiertelność w żywieckim szpitalu nie była aż tak przerażająca, bowiem w 1908 r. na
1831 osób leczonych w szpitalu zmarło 111 – z czego 13 na gruźlicę, w 1909 r. leczono 1693 osoby, a
zmarło 115, w 1910 r. na 1732 pacjentów zmarło 92. Ibidem, s. 55-92.
546
156
tragiczne skutki dla chorego552. Zarząd szpitala podejmował liczne próby zmiany
mentalności mieszkańców, często jednak musiał borykać się także z bardziej
przyziemnymi i prozaicznymi problemami, które wbrew pozorom również mogły mieć
negatywne skutki dla jego pacjentów. O jednej z takich przyziemnych trosk w 1902 r.
pisał „Przewodnik Powiatu Żywieckiego”: Zarząd Szpitala powszechnego uskarża się, że
naprzeciw budynku szpitala zamieszkały szczotkarz Kostka ułatwia w sposób
niedozwolony, (nie ma na to koncesyi) zaopatrywanie się w trunki chorych,
przebywających w szpitalu553.
W 1889 r. Namiestnictwo uznało żywiecki szpital za powszechny i publiczny,
w związku z czym ustanowiło taksę dzienną za leczenie, która wynosiła 52 centy za osobę
dorosłą, a 30 centów za dziecko w wieku do lat 7. Taksa ta obowiązywała do 1895 r. 554
W latach 1896 – 1898 opłata wynosiła 54 centy, w okresie od 1900 do 1907 - 106 halerzy,
a w latach 1908 - 1910 już 126 halerzy555. Koszty leczenia w szpitalach powszechnych
pokrywano zgodnie z zasadą wzajemności, tzn. wzajemnie za siebie płacili
współmałżonkowie, rodzice za dzieci, a dzieci za rodziców. Pracodawcy pokrywali
koszty leczenia swoich pracowników, co czyniła np. dyrekcja Kolei Państwowych556.
Ponadto zwierzchności gminne zobowiązano do dopilnowania zwrotów kosztów od
gospodarzy, których pracowników leczono w szpitalu. Należy jednak zwrócić uwagę, iż
zgodnie z ustawą z 1875 r. o leczeniu ubogich: koszta leczenia ubogich chorych
w publicznych szpitalach ponosi w całości fundusz krajowy, za przynależnych do
Królestw Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim557. Bardzo często
zdarzało się jednak, że ten miał zaległości w płatnościach, wówczas to starostwo
upoważnione było przez Namiestnictwo by interweniowało w kwestii wyrównywania
zaległości finansowych558. Zwłaszcza, że koszty leczenia rosły wraz ze zwiększającą się
liczbą pacjentów.
H. Woźniak, Gmina Łękawica. Zarys dziejów…, s. 84.
„Przewodnik Powiatu Żywieckiego” z dnia 01.07.1902, nr 2, s. 2
554
555
P. Franaszek, Informator statystyczny…, s. 83.
556
APKoŻ, SPŻ – 1 - Szpital Powszechny w Żywcu.
557
Dziennik ustaw i rozporządzeń krajowych dla Królestwa Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem
Krakowskim 1875, Lwów 1875, s. 7.
558
ANK, StŻ I 146 – Sprawy sanitarne 1906 - 1918, s. 201.
552
553
157
Tab. 42. Koszt leczenia pacjentów w szpitalu Żywcu w latach 1890 - 1910.
Rok
1890
1891
1892
1893
1894
1895
1896
1897
1898
1899
1900
Koszt leczenia w
złotych reńskich
4 799
4 611
7 264
9 427
11 785
12 856
12 555
15 178
-
Rok
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
Koszt leczenia
w koronach
25 160
35 341
37 506
43 263
33 567
33 126
36 180
42 750
45 933
Źródło: oprac. własne na podst. P. Franaszek, Informator statystyczny do dziejów społecznogospodarczych Galicji. Zdrowie publiczne w Galicji w dobie autonomii, Kraków 2001, s. 156-157.
Działalność szpitali powszechnych, a takim był szpital w Żywcu, nadzorowały
zarówno władze krajowe, czyli w tym wypadku starostwo powiatowe, jak również
autonomiczne, co z kolei oznaczało nadzór ze strony Krajowego Inspektora Szpitali559.
4.1.2. Akuszerki
Urzędnicy starostwa powiatowego prócz pełnienia nadzoru nad lekarzami, czy
kontrolą pracy szpitala, sprawowali także pieczę nad akuszerkami, które zajmowały
wyjątkowe miejsce w systemie publicznej ochrony zdrowia w autonomicznej Galicji.
Kandydatki na akuszerki kształciły się w tzw. szkołach położnych, powstających przede
wszystkim przy szpitalach. Musiały spełnić kilka zasadniczych warunków, by w ogóle
móc starać się o pracę w tym zawodzie. Należał do nich m. in. odpowiedni wiek
kandydatki, stan zdrowia - określony jako dobry - oraz umiejętność pisania, czytania
Stanowisko to utworzono w 1871 r., a pierwszym powołanym na ten urząd był doktor Jan Stella Sawicki,
pełniący tą funkcję do 1905 r. kiedy to zastąpił go Józef Łuszczkiewicz. P. Franaszek, Zdrowie publiczne…,
s. 22.
559
158
i liczenia560. Uzyskanie dyplomu ukończenia takiej szkoły otwierało przed kobietami
drogę do ubiegania się o pracę na terenie całej monarchii561.
Do obowiązków wykwalifikowanej akuszerki należała opieka nad ciężarnymi,
udzielanie fachowej pomocy w trakcie porodu, a także opieka nad będącą w połogu
kobietą. W przypadku zagrożenia życia matki lub dziecka, akuszerki zobowiązano do
wezwania lekarza, a w razie nieuchronnej śmierci dziecka lub matki, także księdza562.
Prowadziły także specjalne dzienniki, w których zapisywały wszelkie informacje
dotyczące odebranych porodów, szczególnie stanu zdrowia matki i dziecka. Dokumenty
te stanowiły później podstawę do tworzenia wykazów porodów w powiecie. Poniższy
sumariusz sporządzony został na podstawie wykazów porodowych prowadzonych przez
akuszerki w powiecie żywieckim w pierwszym półroczu 1907 r.
Tab. 43. Wykaz porodów w powiecie żywieckim w I półroczu 1907 r.
Lp. Akuszerka
Miejscowość
1.
2.
Anna Mika
Katarzyna
Wojtas
Franciszka
Długołęcka
Weronika
Kulińska
Katarzyna
Śpiewak
Anna
Suchankowa
Rozalia
Wisińska
Wiktoria
Pruska
Rajcza
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Cięcina
Cięcina
Porody
czasowe
34
15
Porody
mnogie
1
1
Porody
ogółem
35
16
Śmierć
matki
-
Śmierć
płodu
2
Milówka
17
-
17
-
-
Milówka
15
-
15
-
-
Lipowa
19
-
19
-
1
Łodygowice
27
-
27
-
-
Łodygowice
33+1
przed
czasem
14
-
34
-
2
-
14
-
1
Ten odpowiedni wiek mieścił się w przedziale między 24 a 40 rokiem życia.
W okresie przedautonomicznym położne kształciły się przede wszystkim w Krakowie oraz w Lwowie,
w okresie autonomicznym rozszerzono ofertę o kursy specjalistyczne. Mimo prób podjęcia uruchomienia
szkół położnych w innych miastach galicyjskich np. w Rzeszowie czy Stanisławowie nie udało się
zrealizować tego zadania – również ze względu na brak odpowiedniej kadry prowadzących, Galicja i jej
dziedzictwo. Szkolnictwo i oświata w Galicji 1772-1918, red. J. Dybiec, J. Krawczyk, A. Meissner, K.
Szmyd, Rzeszów 2015, s. 159.
562
P. Franaszek, Zdrowie publiczne…, s. 143.
560
561
159
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
Anna
Pochopiewowa
Anna
Szczygłowa
Maria
Miechowska
Eleonora
Piwowarczyk
Anna
Rutkowska
Ślemień
15
-
15
-
-
Ślemień
22
-
22
-
1
Sucha
8
1
9
-
-
Sucha
8
-
8
-
-
Sucha
1
26
1
4
Julia Zajączek
Maria
Białkowska
Karolina
Kiszala
Jadwiga
Dowsilas
Sucha
Zabłocie
24+1
przed
Czasem
16
38
-
16
38
-
1
1
Zabłocie
13
1
14
-
-
Żywiec
-
25
-
3
Maria
Kuchowa
Maria Motyka
Karolina
Opielawa
Żywiec
23+1
przed
czasem +1
poronienie
9
-
9
-
-
16
27+1
przed
czasem
-
-
16
28
-
1
1
15
-
-
-
Żywiec
Żywiec
Anna
15
Wieczorkowa
Anna Zychowa Żywiec
nie
wzywana
Źródło: ANK, StŻ I 146 – sprawy sanitarne 1906-1918, s. 51.
Z sumariusza tego wynika, że w pierwszym półroczu 1907 r. zmarło 17 dzieci.
Oczywiście, niekoniecznie wiązało się to z niewłaściwym przygotowaniem akuszerek,
ale
raczej
z
ówczesnej
wiedzy
medycznej
oraz
niewystarczającej
ilości
wykwalifikowanego personelu, przygotowanego do pełnienia opieki nad ciężarnymi
i odbierania porodów.
160
Tab. 44. Średnia liczba porodów przypadająca na jedną akuszerkę w Galicji w latach
1889 -1897.
Rok
1889
1890
1894
1897
Średnia liczba porodów
na jedną akuszerkę
299
308
349
263
Źródło. P. Franaszek, Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji. Zdrowie
publiczne w Galicji w dobie autonomii, Kraków 2001, s. 209.
Liczba akuszerek w całej Galicji systematycznie rosła. W 1875 r. w tym zawodzie
pracowały 892 kobiety, a w 1908 r. już 2 586. Ponadto w sektorze prywatnym
zarejestrowano kolejne 1477 kobiet563. W powiecie żywieckim ich liczba również
konsekwentnie się zwiększała, aczkolwiek nie w sposób w pełni zadowalający564, co
stanowiło duże wyzwanie dla władz powiatowych, zwłaszcza wobec dużej śmiertelność
dzieci565. Śmiertelność niemowląt w pierwszym miesiącu życia w powiecie żywieckim
w latach 1905 - 1909 wynosiła 9,2% . Najwięcej dzieci zmarło w Gródku – 14,1%,
a najmniej we mieście Lwowie – 5,2%. W tym samym czasie nastąpiło 21,9% zgonów
dzieci do 1 roku życia. Znowu największy odsetek odnotowano w Gródku 33,1%,
najmniejszy zaś w mieście Krakowie - 14,2%)566. Z zapisków z dziewiętnastowiecznych
parafialnych ksiąg zmarłych, prowadzonymi w poszczególnych parafiach powiatu,
wyłania się raczej przykry obraz śmierci najmłodszych dzieci. Dosyć dokładnie
dokumentowały one skalę zjawiska, potwierdzając, że dzieci - najczęściej do 5 roku życia
- stanowiły najliczniejszą grupę umierających mieszkańców. Poniższa tabela
sporządzona została w oparciu o dane zawarte w księgach zgonów z dwóch oddalonych
od siebie miejscowości: Kamesznicy i Juszczyny. Są one doskonałą ilustracją tej smutnej
zależności, ponieważ w poszczególnych latach zgony najmłodszych dzieci stanowiły od
60% do 75% wszystkich zgonów w obu miejscowościach.
Galicja i jej dziedzictwo. Szkolnictwo i oświata w Galicji…, s. 160.
W 1882 r. na terenie powiatu było 12 wykwalifikowanych akuszerek, natomiast w 1892 r. już 15,
Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim na rok 1892, Lwów 1892, s.
480.
565
ANK, StŻ I 146 – Sprawy sanitarne 1906 - 1918, s. 27.
566
P. Franaszek, Informator statystyczny…, s. 280.
563
564
161
Tab. 45. Śmiertelność mieszkańców Kamesznicy w latach 1860 - 1910.
Śmiertelność 1860
do 1 roku
1-5
6-18
19-25
26-39
40-59
60-79
powyżej 80
Razem:
38
9
1
2
4
12
4
70
Rok
1880 1890 1900 1910
1870
34
14
3
1
4
4
4
1
65
44
24
8
3
2
9
17
1
108
55
30
14
2
6
10
15
1
133
49
8
3
4
9
3
15
2
93
51
22
9
3
2
5
2
101
Źródło: oprac. własne na postaw. Księgi parafialna zgonów z Kamesznicy – Liber mortuorum 1844-1861,
Tab. 46. Śmiertelność mieszkańców Juszczynie w latach 1860 - 1910.
Śmiertelność 1860
do 1 roku
1-5
6 - 18
19 - 25
26 - 39
40 – 59
60 – 79
powyżej 80
Razem:
5
7
6
1
2
4
3
28
1870
4
8
2
2
4
1
1
23
Rok
1880 1890
3
10
10
2
1
4
3
33
16
12
9
1
3
5
7
1
57
1900
11
10
7
2
4
2
3
1
40
1910
12
9
7
1
3
2
34
Źródło: oprac. własne na postaw. Księgi parafialna zgonów z Juszczyny – Liber mortuorum 1795-1892,
Inny problem, wymagający szerszego zaangażowania lokalnej administracji,
stanowiły kobiety odbierające porody, a nie mające do tego odpowiednich kwalifikacji,
czyli tzw. babki wiejskie. Ich obecność miała charakter powszechny na prowincji i pod
tym względem powiat żywiecki nie wyróżniał się. Pełnienie usług położniczych przez te
właśnie niewykształcone kobiety, było odpowiedzią na zapotrzebowanie, wynikające
z braku wystarczającej ilości wykwalifikowanego personelu medycznego. Akuszerki,
które ukończyły specjalne kursy i zdały odpowiednie egzaminy, należały do rzadkości –
162
w samym mieście Żywcu zaledwie osiem567. W piśmie wystosowanym do starostwa
wykwalifikowane akuszerki żaliły się, że: w całej okolicy są liczne nieegzaminowane
akuszerki, które nam nasz zarobek psują, gdyż do porodu mimo swej nieumiejętności
nawet za kwartę mleka pójdą568. Wykazały też nazwiska wszystkich kobiet, które nie
posiadały wymaganych kwalifikacji, a mimo to odbierały porody. W gminach
położonych
najbliżej
Żywca
–
w
Czernichowie,
Kolebach,
Moszczanicy,
Pietrzykowicach, Przyłękowie, Siennej, Świnnej i Zabłociu - wyliczyły w sumie aż 24
kobiety trudniące się tym procederem569. Nie należy się jednak dziwić temu, że kobiety
decydowały się oddać zdrowie swoje i swojego dziecka w ręce niewykwalifikowanych
akuszerek, skoro dostęp do tych wykształconych nie należał do łatwych570.
Chcąc zaradzić temu zjawisku, nałożono na zwierzchności gminne obowiązek
utrzymywania na swoim terenie wykwalifikowanej akuszerki. Gminy z tego nakazu
często jednak się nie wywiązywały, ponieważ to z kolei przekraczało to ich możliwości
finansowe. Pomoc akuszerki wobec ciężarnej, czy rodzącej była bezpłatna, ale to właśnie
gmina bądź powiat była zobowiązana do wypłacenia jej odpowiedniego wynagrodzenia.
Wysokość kosztów utrzymania takiej osoby uzależniono od wielkości gminy i liczby
mieszkańców. Roczny koszt utrzymania akuszerki w gminie Ujsoły za lata 1909 - 1911
wynosił 85 K 96 h, czyli w sumie 257 K 88 h, natomiast w sąsiedniej Rajczy – 52 K 50
h, a w Rycerce Dolnej 22 K za każdy rok571.
Do obowiązków akuszerek należało także tworzenie sprawozdań ze swojej
działalności, przekazywanych następnie starostwu. Nadzór formalny ze strony
urzędników starostwa nie był jednak jedynym jakiemu podlegały. Ich działalność
medyczną nadzorował również lekarz powiatowy. To on sprawdzał dzienniki oraz
używane przez nie przyrządy, a także kontrolował jakość ich umiejętności572. Ponadto
każdego roku akuszerki miały obowiązek zorganizowania specjalnego spotkania
Były to: Karolina Opielowa, Maryanna Keuzel, Jadwiga Dowsilas, N. Żychowa, Maria Motyka,
N. Rybarska, Maryanna Kraczkowa, Kornela Kulig, ANKr, StŻ I 147 – Nadzór nad personelem lekarskim
i sanitarnym, s. 71.
568
Ibidem.
569
Czernichów: Regina Kliś, Katarzyna Pierzak, Magdalena Ryzdziak; Koleby: Agnieszka Niemiec, Anna
Łukasińska; Moszczanica: Anna Kubica, Maryanna Gygoń, Karolina Stasica, Jadwiga Zyzańska;
Pietrzykowice: Franciszka Guder, Maryanna Mieszczak, M. Jakubiec, Jadwiga Łasut; Przyłęków: Anna
Stasica, Maria Słowiak, Regina Gustyn, Maryanna Majeś; Sienna: Maryanna Caputa; Świnna: Agnieszka
Wróbel, Magdalena Marszałek, Anna Stasica; Zabłocie: Maryanna Sanetra, Anna Sanetra, Ibidem.
570
Były to: Marianna Gach w Ślemieniu, Franciszka Przewdzięk, Maria Ryczkiewicz, Anna Solnecka
i Franciszka Ziembińska w Żywcu, Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem
Krakowskim na rok 1873, Lwów 1873, s. 446.
571
ANK, StŻ I 146 Sprawy sanitarne 1906-1918, s. 93.
572
567
163
sprawozdawczego. W 1917 r. odbyły się trzy tego typu zebrania: 15 listopada w Suchej,
22 listopada w Milówce i 19 listopada w Żywcu573.
4.2. Szczepienia i walka z epidemiami
Kolejnym ważnym zadaniem, jakie spoczywało na władzach autonomicznych
oraz rządowych, była prewencja i zwalczanie chorób, powodujących śmierć dużej liczby
ludności. Zaliczano do nich choroby zakaźne. Zobowiązano gminy do bezzwłocznego
informowania
pracowników
starostwa
o
ich
ewentualnym
pojawieniu
się
w poszczególnych miejscowościach574. W specjalnie przygotowanych sprawozdaniach
podawano nie tylko rodzaj choroby i ilość odnotowanych przypadków zachorowań, ale
także szczegółowe dane osobowe każdego pacjenta oraz dokładny adres jego
zamieszkania. W piśmie zwierzchnika gminy Cięcina z 19 lutego 1908 r. czytamy: donosi
się, że Karol Kubiesa zachorował na tyfus brzuszny, który do szpitala powszechnego
w Żywcu odstawiony został575. W podobnym tonie sporządzone są inne sprawozdania.
Najbardziej narażone na wszelkiego typu zachorowania były oczywiście dzieci. To one
najczęściej stawały się ich pierwszymi, śmiertelnymi ofiarami. Przy ówczesnym stanie
wiedzy medyków, choroby wieku dziecięcego wciąż wymykały się kontroli i przyjętym
metodom leczenia576. W samej gminie Milówka w 1906 r. udokumentowano 23
zachorowania na płonnicę577, a w sąsiedniej gminie Nieledwia na szkarlatynę. W latach
1876 -1885 w powiecie żywieckim najwięcej osób zmarło na czerwonkę, krztusiec,
błonicę i gruźlicę578. Choroby zakaźne zbierały swoje żniwo w całej Galicji.
ANK, StŻ I 146 – Sprawy sanitarne 1906-1918, s. 101.
Należały do nich m.in. ospa, ospa wietrzna, błonica (szkarlatyna), tyfus, krup i dyfteria, cholera
azjatycka, dżuma, zapalenie opon mózgowo – rdzeniowych, gorączka połogowa, wąglik, wodowstręt, odra,
koklusz, influenza, jaglica ostra, śluzoropotok spojówek, choroby syfilityczne ANKr, StŻ-I 149 – Choroby
zakaźne 1894-1910, s. 83.
575
576
C. Duncan, S. Scott, Czarna śmierć. Epidemie w Europie od starożytności do czasów współczesnych,
Warszawa 2008, s. 126.
577
578
Na czerwonkę zmarło 896 osób, krztusiec 1832, błonicę 1085, a gruźlicę 2947 osób, P. Franaszek,
Informator statystyczny…, s. 228-230.
573
574
164
Tab. 47. Odsetek zgonów spowodowanych chorobami zakaźnymi w Galicji w latach
1876-1893
Lata
Płonica Dur
Czerwonka Krztusiec Błonica
brzuszny
2,87
2,38
2,24
3,15
6,48
4,63
1,70
1,63
2,06
2,59
6,04
6,29
1,59
2,10
1,66
3,28
5,21
6,09
Odra Ospa
1876-1885
1881-1890
1884-1893
1,82
3,69
3,45
Źródło: P. Franaszek, Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji. Zdrowie
publiczne w Galicji w dobie autonomii, Kraków 2001, s. 230-238.
Trudno dziwić się tej zaostrzonej polityce, skoro Galicję raz po raz nawiedzały
epidemie, siejące spustoszenie wśród miejscowej ludności579. W celu zapobieżenia
rozprzestrzeniania się chorób, Namiestnictwo udzielało wszystkim starostwom
szczegółowych informacji o miejscach wystąpienia zarazy, a także dokładnych instrukcji
dotyczących zapobiegania występowania i roznoszenia się choroby. W pierwszej
kolejności zwracano uwagę na kwestię dbałości o higienę osobistą oraz o czystość ujęć
wodnych. W specjalnie przygotowanych obwieszczeniach skierowanych do wszystkich
mieszkańców powiatu, informowano o sposobach zapobiegania rozprzestrzeniania się
chorób i zarażeń. Zgodnie z zaleceniami zobowiązano mieszkańców do dostosowania się
do wymienionych poniżej wytycznych:
1. Podwórza domów w przeciągu 8 dni oczyścić.
2. Lokale restauracyjne, piekarnie, mleczarnie, sklepy korzenne, lokale przeznaczone
do wyszynku należy w czystym stanie utrzymywać. Ściany brudne należy natychmiast
odmalować lub pobielić.
3. Izby odpoczynkowe w zakładach przemysłowych należy czysto utrzymywać.
4. Właściciele hoteli i zajazdów winni natychmiast donieść tutejszej zwierzchności
gminnej o przyjeździe obcej osoby z Rosji.
5. Właściciele studni prywatnych mają je bezzwłocznie oczyścić, zabezpieczyć wodę przed
jakimkolwiek zanieczyszczeniem i urządzić pompy lub stałe wiadra.
6. Do ścieków, rynsztoków i rowów przy ulicach, drogach oraz na ulice nie wolno
bezwarunkowo ani wyrzucać ani wylewać gnojówki, pomyj, mydlin lub jakichkolwiek
nieczystości, a to pod rygorem kar.
Szczególnie uciążliwe były epidemie cholery, nękające Galicję w latach 1831, 1855, 1866, 1873,
K. Wnęk, op. cit. s. 137.
579
165
O każdym wypadku zasłabnięcia na ostry nieżyt żołądka i jelit obowiązana jest głowa
rodziny pod grzywną 100 koron natychmiast donieść magistratowi, względnie inspekcji
policyjnej580.
Niestety niewielka świadomość potencjalnego zagrożenia, a przez to braku
umiejętności jego wyeliminowania wśród większości mieszkańców, nie ułatwiała
realizacji zaleceń płynących z lwowskiego Namiestnictwa. Częstym grzechem
bezmyślności mieszkańców było umieszczanie grzebalisk, czy wszelkiego typu
nieczystości w pobliżu ujęć wody lub studni, co prowadziło oczywiście do
zanieczyszczenia wody pitnej
i
tym
samym
narażenia na
rozwój chorób
epidemiologicznych581.
W przypadku zarażeń tyfusem brzusznym, jako główną przyczyną zakażeń należy
wymienić właśnie wodę z zanieczyszczonych studni i rur wodociągowych582. Przykładem
mogą być częste zachorowania na tę chorobę wśród robotników pracujących w fabryce
śrub w Sporyszu. Zgodnie z orzeczeniem lekarza, każdorazowo, jako główne źródło
infekcji uznano wodę ze stawu przeprowadzaną rurami wodociągowymi do oziębienia
pieców, którą to wodę robotnicy pracujący przy piecach piją583. W innym orzeczeniu
lekarskim czytamy, że w Żywcu Wiktorowa Błasiakowa zachorowała na dur brzuszny,
a przyczyną była zanieczyszczona studnia584. O wypadkach występowania tej choroby na
terenie powiatu dość szeroko pisała miejscowa prasa: tyfus panuje podobno w kilku
gminach naszego powiatu i znaczy swój byt śmiertelnością585, a także panikę wywołała
tutaj nagle i
równocześnie po wszystkich ulicach wybuchła epidemia
płonicy
(szkarlatyny) i dyfteryi. W przeciągu 4 dni zachorowało 23 a zmarło 2 dzieci. (…)
Pomimo ogólnej trwogi przed dalszem rozwleczeniem zarazy odbywają się tutaj ludne
bardzo targi, oraz procesye. Panikę powstałą wskutek wybuchu nagminnej płonicy
i dyfteryi na obszarze tutejszej i okolicznych miejscowości spotęgowało pojawienie się
wścieklizny u psów, których z tego powodu dwadzieścia kilka wystrzelano586. Infekcje te
wiązały się także z brakiem właściwej dbałości o higienę osobistą, aczkolwiek dzięki
budowie studni i ubikacji, jej stan uległ poprawie587.
Ibidem, s. 27.
582
Z. Anusz, Podstawy epidemiologii i kliniki chorób zakaźnych, Warszawa 1986, s. 171.
583
584
Ibidem, s. 277.
585
586
„Gwiazdka Cieszyńska” z 25.05.1901, nr 21, s. 258.
587
J. Hoff, Społeczność małego miasta…, s. 53.
580
581
166
Innym sposobem przeciwdziałania epidemiom były szczepienia. Od 1874 r.
na terenie Galicji przeprowadzano w wyznaczonych okręgach coroczne szczepienia
przeciw ospie. Wykonywali je bezpłatnie lekarze gminni lub okręgowi w miejscu swej
siedziby588. Jedno z większych szczepień w powiecie żywieckim miało miejsce w 1917 r.
Zostało ono dobrze udokumentowane, stąd wiadomo dzisiaj, że przeprowadzono je we
wszystkich 8 okręgach, na które – dla ułatwienia pracy służbie medycznej - podzielono
cały powiat żywiecki. Szczepionki aplikowało czterech głównych lekarzy589.
Szczegółowy obraz całej inicjatywy pokazuje poniższy, dokładny plan przeprowadzenia
tego właśnie szczepienia.
Tab. 48. Wykaz szczepień przeciw ospie w powiecie żywieckim przeprowadzonych
w 1917 r.
Okręg
Lekarz przeprowadzający
szczepienia
Okręg I Aleksander Barański
lekarz powiatowy
Miejscowości należące
do okręgu
Stary Żywiec
Zadziele
Tresna
Czernichów
Międzybrodzie
Moszczanica
Sporysz
Isep
Trzebinia
Okręg
II
lekarz powiatowy
Sucha
Stryszawa
Lachowice
Kuków
Krzeszów
Okręg
III
lekarz powiatowy
Zabłocie
Wieprz
Radziechowy
Leśna
Liczba ludności
405
760
918
733
1 168
1 607
1 850
697
1 155
W sumie: 9 293
4 888
4 561
2 309
1 446
2 871
W sumie 16 075
3 467
1 546
3 764
1 094
Ustawa z 2 lutego 1891 r. o urządzeniu służby zdrowia w gminach i obszarach dworskich, Dziennik
ustaw i rozporządzeń krajowych dla Królestwa Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim
1891, Lwów 1891, s. 86.
589
Byli to: lekarz powiatowy, miejski i dwaj lekarze okręgowi.
588
167
Sienna
Ostre
Lipowa
Słotwina
Łodygowice
Bierna
Zarzecze
Pietrzykowice
Okręg
IV
lekarz powiatowy
Ślemień
Kocoń
Las
Kurów
Pewelka
Pewel
Gilowice
Okręg
V
lekarz powiatowy
Rychwałd
Łękawica
Oczków
Okrajnik
Łysina
Kocierz
Kocierz I
Okręg
VI
Edmund Korabiński
lekarz okręgowy w Jeleśni
Jeleśnia
Przyborów
Koszarawa
Krzyżowa
Korbielów
Sopotnia Wielka
Sopotnia Mała
Juszczyna
Przyłęków
Świnna
Pewel Mała
Rychwałdek
Mutne
Pewel Wielka
Huciska
Okręg
VII
Jan Łodygowski
lekarz okręgowy w Milówce
Milówka
Nieledwia
497
343
2,422
535
2 887
558
692
2 196
W sumie 20 031
2 185
897
1 165
1 025
834
1 336
2 846
W sumie 9 824
1 356
1 284
751
536
313
738
483
W sumie 5 461
2 955
2 237
2 825
1 618
1 048
1 337
1 238
1 184
436
1 184
831
613
439
1 738
412
W sumie 20 095
2 719
1 516
168
Szare
Kamesznica
Cisiec
Cięcina
Żabnica
Brzuśnik
Bystra
Okręg
VIII
lekarz powiatowy
Rajcza
Ujsoły
Rycerka Górna
Rycerka Dolna
Sól
Miasto
Żywiec
Wiktor Idziński
lekarz miejski
Miasto Żywiec
2 013
2 522
2 416
3 038
2 041
603
529
W sumie 17 399
2 786
5 047
2 325
1 466
2 632
W sumie 14 250
5 610
Źródło: oprac. własne na podst. ANK, StŻ I 150 – choroby zakaźne 1911-1918, s. 237
Akcja objęła swoim zasięgiem cały powiat, w sumie zaszczepiono 118038
mieszkańców. Częściej jednak szczepienia przeprowadzano na znacznie mniejszą skalę,
np. w obrębie tylko jednego okręgu, co było łatwiejsze ze względów logistycznych. Takie
szczepienie z kolei miało miejsce w czerwcu i lipcu 1911 r. na terenie okręgu VII,
a przeprowadził je Jan Łodygowski.
Tab. 49. Szczepienie dzieci przeciw ospie w 1911 r. w okręgu VII powiatu żywieckiego.
Data
szczepienia
Data rewizji
Gmina
16.06.1911
16.06.1911
17.06.1911
19.06.1911
19.06.1911
20.06.1911
30.06.1911
04.07.1911
04.07.1911
23.06.1911
23.06.1911
24.06.1911
26.06.1911
26.06.1911
27.06.1911
07.07.1911
11.07.1911
11.07.1911
Milówka
Nieledwia
Kamesznica
Cisiec
Szare
Cięcina
Żabnica
Brzuśnik
Bystra
Liczba dzieci Liczba dzieci
Razem
szczepionych podczas rewizji
szczepienia
106
125
231
65
82
147
192
190
282
85
121
206
95
122
217
110
140
250
63
109
172
22
29
51
14
30
44
Źródło: oprac. własne na podst. ANK, StŻ I 150 – choroby zakaźne 1911-1918, s. 15.
169
Podobne szczepienia, również w czerwcu i lipcu 1911 r., przeprowadzał Edmund
Korabiński w okręgu VI, w skład którego wchodziły: Huciska, Jeleśnia, Przyborów,
Koszarawa, Krzyżowa, Korbielów, Sopotnia Wielka, Sopotnia Mała, Juszczyna,
Przyłęków, Świnna, Rychwałdek, Mutne, Pewel Mała i Pewel Wielka 590. Do tworzenie
odpowiednich warunków podczas szczepień zaangażowano nie tylko lekarzy, ale także
urzędników powiatowych i gminnych, a nawet księży, którym polecono informowanie
i zachęcanie rodziców do zaszczepienia dzieci. Każdorazowo urzędnicy starostwa
apelowali do zwierzchności gminnej, ażeby dzieci były czysto umyte i czysto ubrane591.
Najczęściej przeprowadzano je w szkołach lub budynkach gminy od maja do końca
października592, a skupiono się wówczas przede wszystkim na szczepieniach przeciw
ospie, która wśród małych dzieci w XIX w. zbierała najwięcej ofiar593.
Kolejnym zorganizowanym na dużą skalę szczepieniem, także przeciw ospie
przeprowadzono w powiecie żywieckim w lutym – kwietniu 1916 r. z inicjatywy
Krakowskiego Biskupiego Komitetu tzw. Kolumn Szczepiących. Swoim zasięgiem
objęło 65 spośród 70 gmin całego powiatu, a szczepienie objęło blisko 80000
mieszkańców. Stopień realizacji tegoż projektu przedstawia poniższa tabela:
Tabela 50. Plan szczepień przeprowadzonych w powiecie żywieckim w 02-04.1916 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Miejscowość
Bierna
Cisiec
Cięcina
Czernichów
Gilowice
Hucisko
Isep z Zabłociem
Jeleśnia
Juszczyna
Kamesznica
Kocierz Moszczanicki
Kocierz Rychwałdzki
Liczba osób zaszczepionych
337
1 524
832
401
2 325
202
1 280
2 898
754
2 505
647
452
Przeprowadzane były w dwóch etapach: najpierw lekarz szczepił dzieci (w wieku od 3 miesięcy do
dwóch lat), a po ośmiu dniach od szczepienia przeprowadzał kontrolę wyników, tzw. rewizję i w razie
potrzeby szczepił ponownie, ANK, StŻ I 146 – sprawy sanitarne 1906-1918, s. 181.
592
593
C. Duncan, S. Scott, op. cit. s.123.
590
591
170
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
Kocoń
Korbielów
Koszarawa
Kuków
Kurów
Krzeszów
Krzyżowa
Lachowice
Las
Lesna
Lipowa
Łękawica
Łodygowice
Łysina
Międzybrodzie
Milówka
Moszczanica
Mutne
Nieledwia
Oczków
Okrajnik
Ostre
Pewel Ślemieńska
Pewel Mała
Pewel Wielka
Pewelka
Pietrzykowice
Przyborów
Przyłęków
Radziechowy
Rajcza
Rycerka Górna
Rychwałd i
Rychwałdek
Sienna
Sopotnia Mała
Sól
Sporysz
Stryszawa
Sucha
Szare
Ślemień
797
683
920
1 199
2 029
2 412
918
1 895
1 051
608
1 135
887
1 660
168
750
1 677
1 084
142
1 073
614
601
221
1 160
400
593
291
1 254
1 280
382
2 598
1 841
1 774
1 834
232
788
1 545
1 396
3 397
2 840
1 365
2 029
171
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
Świnna
Tresna
Trzebinia
Ujsoły
Wieprz
Zabłocie
Zadziele
Zarzecze
Żabnica
Żywiec Stary
Żywiec
RAZEM:
918
950
335
3 450
1 203
1 601
527
417
1 055
402
2 145
76 683
Źródło: oprac. własne na podst. Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie, sygn. 2458, t. 29, Akta
Krakowskiego Biskupiego Komitetu odnoszące się do akcji szczepienia ospy w latach 1915-1916, s. 1-512.
Osobno szczepieniem zostali objęci uczniowie 6-klasowej męskiej
szkoły
w Żywcu oraz szkoły przemysłowej w których zaszczepiono kolejne 427 osób, także 237
uczniów szkoły mieszanej w Zabłociu oraz 176 pracowników fabryki papieru
w Zabłociu594. Szczepienia na tak dużą skale zostały zorganizowane nie tylko w powiecie
żywieckim ale i w 28 kolejnych m.in. w sąsiednich Wadowicach, Myślenicach i Białej595.
Kolejnym sposobem przeciwdziałania rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych –
prócz szczepień prewencyjnych – było tworzenie tzw. domów izolacyjnych. W 1914 r.
w związku z obawą przed panującą w cesarstwie cholerą, w Suchej powstał szpital
„choleryczny”. Na polecenie Namiestnictwa gmina zagospodarowała na ten cel
nowopowstały budynek rzeźni. Dzięki zachowanej dokumentacji jesteśmy w stanie
dokładnie odtworzyć wyposażenie takiego domu, a nawet kosztów zakupu
poszczególnych sprzętów.
594
Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie, sygn. 2458, t. 29, Akta Krakowskiego Biskupiego
Komitetu odnoszące się do akcji szczepienia ospy w latach 1915-1916, s. 1-512.
595
Szczepienia zorganizowano w następujących powiatach: Biała, Brzesko, Dąbrowa Tarnowska,
Drohobycz, Gorlice, Grybów, Jasło, Kolbuszowa, Krosno, Limanowa, Lisko, Łańcut, Mielec, Myślenice,
Nisko, Nowy Targ, Pilzno, Przemyśl, Rawa Ruska, Rohatyn, Ropczyce, Rzeszów, Sambor, Sanok,
Strzyżów, Tarnobrzeg, Tarnów, Wadowice i Żywiec, Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie, sygn.
2458, t. 1-29, Akta Krakowskiego Biskupiego Komitetu odnoszące się do akcji szczepienia ospy w latach
1915-1916.
172
Tab. 51. Wykaz wyposażenia szpitala cholerycznego w Suchej.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
Spis kosztów wyposażenia
Przerobienie rzeźni gminnej na szpital choleryczny
Urządzenie drogi, latarnie do oświetlenia budynku
Wapno i środki dezynfekcyjne
Drzewo i węgiel na opał
Obsługa: 4 osoby po 3 K dziennie
Wynajem domu izolacyjnego po 40 K miesięcznie
10 łóżek
2 miednice
2 dzbanki
2 konewki
2 szafliki
6 misek
6 garnuszków
2 koce
1 szaflik drewniany
2 szczotki ryżowe
6 ścierek
4 ręczniki
2 lampy wiszące
2 noszy
1 ławka
2 piece żelazne
1 stół
4 krzesła
RAZEM:
Koszt w koronach / K
1,170
300
450
200
360
80
335
10
10
10
12
6
4,20
7
3
1,20
3,60
4
30
40
5
100
10
16
4,967
Źródło: oprac. własne na podst. ANK, StŻ I 150 – choroby zakaźne 1911-1918, s. 123.
Koszty te jednak znacznie przekraczały możliwości gminy Sucha, która zwróciła
się z prośbą do Namiestnictwa o przyznanie większej subwencji na rzecz gminy.
Pomimo widocznych zmian w organizacji opieki medycznej w powiecie
żywieckim, zwiększeniu dostępności do usług medycznych, budowie szpitala czy też
cyklicznej organizacji szczepień przeciw chorobom zakaźnym wciąż wiele pozostawało
do zrealizowania, a co drobiazgowo wyliczała ówczesna prasa, podkreślając, że powiat
173
i samo miasto Żywiec pod względem zdrowotnym wiele, bardzo wiele pozostawiają
do życzenia596.
596
174
Rozdział 5. Szkolnictwo
5. 1. Szkolnictwo w Galicji
W autonomicznej Galicji, inaczej niż w pozostałych zaborach, doszło do
polonizacji szkolnictwa i to na wszystkich szczeblach, począwszy od szkół ludowych,
a skończywszy na uczelniach wyższych. Wewnętrzna reorganizacja monarchii
habsburskiej, której dokonano w latach 1860-1867, objęła swoim zasięgiem także system
edukacji, a założenia konstytucji z 1867 r. znacząco wpłynęły na zmianę funkcjonowania
oświaty publicznej597. W tym roku za zgodą władz wiedeńskich utworzono w Galicji
nową instytucję, której przekazano sprawy szkolnictwa w prowincji - Radę Szkolną
Krajową. W specjalnym obwieszczeniu czytamy, iż: Jego ces. i król. Apostolska Mość,
przychyliwszy się do prośby Sejmu, Najwyższym postanowieniem z dnia 25. czerwca b. r.
raczył najmiłościwiej przyzwolić na ustanowienie Rady Szkolnej Krajowej dla Królestwa
Galicji i Lodomerji z Wielkiem Księstwem Krakowskiem598.
Zgodnie z postanowieniami wspomnianego dekretu, Radzie Szkolnej Krajowej
przewodniczył każdorazowo namiestnik prowincji. Prócz niego w jej skład wchodzili
jeszcze: referendarz Namiestnictwa ds. szkolnych, dwóch inspektorów powołanych przez
namiestnika, dwóch duchownych wybranych przez cesarza, członek wydziału krajowego,
dwóch delegatów wybranych przez miasta Lwów i Kraków oraz dwóch nauczycieli 599.
Od 1890 r. namiestnika, jako przewodniczącego Rady, zastępował jej wiceprezydent600.
Początkowo, prócz namiestnika Rada liczyła 10 osób, ale wraz z rozszerzeniem zakresu
jej działalności została zwiększona liczba inspektorów i referentów administracyjnych.
Ostatecznie jej skład liczył 15 osób601.
Radzie podlegały utworzone wówczas Rady Szkolne Okręgowe oraz Rady
Szkolne Miejscowe. Ponadto stała się ona najwyższą władzą nadzorczą i wykonawczą
w sprawach szkół ludowych oraz średnich, a do jej obowiązków należał m. in. zarząd
597
R. Dutkowa, Polityka szkolna w Galicji 1866-1890, [w:] Galicja i jej dziedzictwo t. III. Nauka
i oświata, red. A. Meissner, J. Wyrozumski, Rzeszów 1995, s. 138.
598
Obwieszczenie c. k. Namiestnictwa z dnia 6 lipca 1867 r. o ustanowieniu Rady Szkolnej Krajowej
dla Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, [w:] K. Pierożyński, Ustawy
i rozporządzenia w zakresie szkół ludowych, Lwów 1904, s. 3.
599
Ibidem, s. 6.
600
Kolejnymi wiceprezydentami zostali: dr Michał Bobrzyński (1890-1901), dr Ignacy Dembowski (19011908), dr Fryderyk Zoll (1908-1916), S. Możdżeń, Reformy szkoły średniej w latach 1884-1914, Kielce
1989, s. 61.
601
Ibidem, s. 62.
175
administracyjny i umiejętny szkół i zakładów naukowych w zakresie, przyznanym
dotychczas naczelnym władzom politycznym kraju, i w obrębie ustaw obowiązujących,
przedstawienie do nominacji przez Najjaśniejszego Pana inspektorów szkolnych,
mianowanie i wszelkie stosunki służbowe dyrektorów i nauczycieli szkół średnich
i ludowych, z zastrzeżeniem szczegółowych praw gminom, korporacyom i osobom
prywatnym służących602. Wybór języka wykładowego należał do organów utrzymujących
placówkę – najczęściej do gmin. W praktyce wybór ograniczał się do języka polskiego
albo ukraińskiego (ruski). Warto zaznaczyć, że unarodowienie szeroko pojętej edukacji
miało decydujące znaczenie w dalszym rozwoju systemu oświaty – dzięki wprowadzeniu
do szkół języka ojczystego, stały się one bardziej przyjazne dla dzieci i nauczycieli.
Decyzja ta pozytywnie wpłynęła zarówno na frekwencję jak i na wzrost liczby szkół603.
Zgodnie z założeniami ustawy szkolnej z 2 maja 1873 r.,604 Galicję podzielono na
37 okręgów szkolnych605. W każdym z nich mieściły się Rady Szkolne Okręgowe
zarządzające całym systemem szkół na podlegającym im obszarze. Pojedynczy okręg
składał się najczęściej z kilku sąsiednich powiatów. Powiat żywiecki, wraz
z wadowickim oraz bialskim podlegał wadowickiemu okręgowi szkolnemu. Sytuacja ta
uległa zmianie dopiero po wprowadzeniu w życie ustawy z 6 grudnia 1887 r., na mocy
której zwiększono liczbę Rad Szkolnych Okręgowych z 37 istniejących do 76. Odtąd
każdy powiat polityczny tworzył oddzielny i samodzielny okręg szkolny z własną Radą
Szkolną Okręgową, mieszczącą się w siedzibie władzy politycznej606.
5. 2. Rada Szkolna Okręgowa w Żywcu
Rada Szkolna Okręgowa [dalej: RSO] w Żywcu rozpoczęła swoją działalność
w 1888 r. i zgodnie z zaleceniami wspomnianej już ustawy, miasto pełniło funkcję nie
tylko siedziby starostwa, czy sądu powiatowego, ale także stolicy okręgu szkolnego,
602
Obwieszczenie c. k. Namiestnictwa z dnia 6 lipca 1867 r. o ustanowieniu Rady Szkolnej Krajowej
dla Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim [w:] K. Pierożyński, Ustawy
i rozporządzenia…, s. 4-5.
603
604
Ibidem, s. 28.
605
W prowincji zostały wyznaczone następujące okręgi szkolne: miasto Lwów, miasto Kraków, oraz okręgi
krakowski, wadowicki, myślenicki, nowosądecki, gorlicki, bocheński, tarnowski, pilzneński, jasielski,
mielecki, ropczycki, rzeszowski, sanocki, przemyski, jarosławski, mościcki, samborski, drohobycki,
stryjski, kałuski, gródecki, lwowski, sokalski, żółkiewski, złoczowski, brzeżański, rohatyński, tarnopolski,
husiatyński, zaleszczycki, czortowski, śniatyński, kołomyjski, nadwórniański oraz stanisławowski,
T. Fiutowski, Szkolnictwo ludowe w Galicji w dobie porozbiorowej, Lwów 1913, s. 68-69.
606
APKoŻ, Inwentarz akt c. k. Rady Szkolnej Okręgowej w Żywcu z lat 1907-1918, s. 2.
176
którego przewodniczącym każdorazowo zostawał starosta powiatu politycznego607.
Wobec tego wpływ władz rządowych na funkcjonowanie szkolnictwa w powiecie nadał
pozostawał niezaprzeczalny, a wszelkie decyzje o powstaniu czy też zamknięciu szkoły
oraz o jej faktycznym funkcjonowaniu, w dużej mierze należały do kompetencji starosty,
jako jej przewodniczącego. Kolejna ustawa z 26 czerwca 1899 r. dokładniej sprecyzowała
obowiązki nałożone na Rady Okręgowe. Przede wszystkim zostały one zobowiązane
do zarządzania szkołami ludowymi publicznymi oraz zakładami naukowymi
i wychowawczymi z nimi połączonymi (za wyjątkiem szkół funkcjonujących przy
seminariach nauczycielskich). Stanowiły władzę zwierzchnią dla Rad Szkolnych
Miejscowych [dalej: RSM], a także zarządzały dochodami funduszu szkolnego
okręgowego, o ile oczywiście taki fundusz w ogóle istniał608.
Ustawa szczegółowo określiła zakres obowiązków, jakie należały do inspektora
szkolnego okręgowego, sprawującego nadzór dydaktyczno-pedagogiczny nad szkołami
ludowymi. Zobowiązany został on m. in. do wizytacji szkół, udzielania nauczycielom
porad dydaktyczno-pedagogicznych oraz pomocy w likwidowaniu ewentualnych
nieprawidłowości w funkcjonowaniu placówki. Zwracał również uwagę na zachowanie
nauczycieli i uczniów i to nie tylko w szkole i poza nią609. Na przykład podczas wizytacji
szkoły w Zabłociu w dniu 6 maja 1910 r. inspektor szkolny stwierdził, że: dziatwa szkolna
w Zabłociu oddaje się w znacznej mierze pijaństwu (…) Nadto niemal ogólnie kradnie
węgle na stacji kolejowej, podobno nawet za wiedzą swych rodziców 610. W odpowiedzi
na takie zachowanie wydał zarządzenie, w którym nakazano: pouczyć wszystkich
mieszkańców, że za występki nieletnich dzieci popełnione poza szkołą z braku dozoru
rodzicielskiego będą surowo karani rodzice tych dzieci przez c. k. starostwo611.
Prócz niego, w radzie zasiadali jeden duchowny z każdego wyznania i obrządku, liczącego w okręgu
więcej niż 1000 wyznawców, 2 – 3 nauczycieli, z których jednego wybierała konfederacja nauczycielska
ze swego grona, drugim był dyrektor seminarium nauczycielskiego, lub gdy takowego w okręgu nie było
nauczyciel jednej ze szkół ludowych, trzecim dyrektor jednej ze szkół średnich, dwaj delegaci Rady
Powiatowej oraz inspektor szkolny okręgowy. W zarządzie żywieckiej rady obok duchownego
rzymskokatolickiego zasiadał również przedstawiciel mniejszości żydowskiej, bowiem tylko ta w powiecie
miała wystarczającą liczbę wiernych, by móc delegować swojego przedstawiciela, APKoŻ, Inwentarz akt
c. k. Rady Szkolnej Okręgowej w Żywcu z lat 1907-1918 , s. 3.
608
Ustawa z dnia 26 czerwca 1899 r. nr 84. o Radach Szkolnych Okręgowych, [w:] Dziennik ustaw
i rozporządzeń krajowych za rok 1899, Lwów 1899, s. 205.
609
Ibidem.
610
ANK, StŻ I – 181, sprawy szkolne 1905-1918, s. 113.
611
Ibidem, s. 117.
607
177
Inspektora
szkolnego
mianowało
Ministerstwo
Wyznań
i
Oświecenia
Publicznego, po zasięgnięciu opinii Rady Szkolnej Krajowej612. Funkcję inspektora
w Żywcu pełnili kolejno: Antoni Lasson (1889-1891), Jan Krawczyk (1891-1895),
Alojzy Schaschek (1895-1908), Władysław Nowotarski i ks. Fąferko (tymczasowi
zastępcy, po śmierci dotychczasowego inspektora) oraz Jan Widlarz, który swą kadencję
rozpoczął w 1909 r., a zakończył już w wolnej Polsce w 1921 r.613
Powierzone zadania, żywiecka RSO wykonywała za pośrednictwem tzw.
wydziału wykonawczego rady, składającego się z przewodniczącego, członka RSO oraz
inspektora szkolnego okręgowego614.
Tab. 52. Skład wydziału wykonawczego żywieckiej Rady Szkolnej Okręgowej (19091914).
Lata
Członkowie wydziału wykonawczego RSO:
urzędowania starosta
członek RSO
inspektor szkolny
okręgowy
1909-1910
Stanisław Porth
Bronisław Gustowicz Jan Widlarz
1911
Tadeusz Moszyński Bronisław Gustowicz Jan Widlarz
1912-1914
Tadeusz Moszyński Jan Chwierut
Jan Widlarz
Źródło: oprac. własne na podst. Archiwum Państwowe w Katowicach oddział w Żywcu, Rada Szkolna
Okręgowa w Żywcu z lat 1907-1918 (dalej: RSO – Żyw) – 1, Protokoły z posiedzeń wydziału
wykonawczego c. k. Rady Szkolnej Okręgowej w Żywcu z lat 1909-1930, s. 5-59.
Posiedzenia RSO odbywały się kilka razy w roku, w zależności od potrzeb.
Z zachowanych w żywieckim archiwum protokołów z posiedzeń jej wydziału
wykonawczego z lat 1909-1930 wynika, że w ostatnich latach autonomii (1909-1914)
wydział wykonawczy rady zebrał się w sumie 28 razy615. Posiedzenia te zwoływano
w różnych odstępach czasu i każdego roku z inną częstotliwością. W 1912 r. członkowie
wydziału zebrali się 8 razy, co stanowi średnią liczbę spotkań w obrębie jednego roku.
Ustawa z dnia 26 czerwca 1899 r. nr 84. o Radach Szkolnych Okręgowych, [w:] Dziennik ustaw
i rozporządzeń krajowych za rok 1899…, s. 205.
613
H. Woźniak, Szkice do dziejów oświaty ludowej na Żywiecczyźnie do 1914 roku, „Kalendarz Żywiecki”
1998, Żywiec 1998, s. 65.
614
APKoŻ, Inwentarz akt c. k. Rady Szkolnej Okręgowej w Żywcu z lat 1907-1918, s. 2.
615
W poszczególnych latach wydział wykonawczy zebrała się: w 1909 r. – 4 razy (19.01; 01.04; 07.10;
06.12.), w 1910 – 6 razy (23.04; 11.05; 27.08; 05.09; 16.09; 30.12), w 1911 – 5 razy (12.05; 17.06; 22.08;
29.08; 11.09), w 1912 – 8 razy (02.01; 04.03; 10.05; 03.08; 28.08; 25.09; 15.11; 28.11), w 1913 – 3 razy
(22.02; 05.09; 10.12) a w 1914 r. zaledwie 2 razy (07.02. i 12.09). APKoŻ, RSO – Żyw – 1, Protokoły z
posiedzeń wydziału wykonawczego c. k. Rady Szkolnej Okręgowej w Żywcu z lat 1909-1930, s. 5-59.
612
178
Żywiecka RSO w myśl kolejnych ustaw przeprowadzała także nadzwyczajne
inspekcje, wizytacje szkół, przedstawiała Radzie Szkolnej Krajowej kandydatów
ubiegających się o posadę nauczycielską. Ponadto określała wysokość wynagrodzenia
nauczycieli, decydowała o ich miejscu pracy, mogąc przenosić ich w razie potrzeby do
innych szkół, często na wyraźną prośbę samych zainteresowanych. W zachowanych
protokołach RSO w Żywcu wielokrotnie można natknąć się na decyzje dotyczące właśnie
zmian miejsca pracy nauczycieli616, ale także ich mianowania czy odwołania. Rada
rozpatrywała ponadto wnioski o pracę w szkole, przyjmując lub odrzucając ewentualnych
kandydatów do zawodu nauczyciela617. Zabierała także głos w sprawach otwarcia
nowych placówek oświatowych na terenie powiatu, często nie wyrażając zgody na ich
uruchomienie. Tak było w przypadku próby otwarcia prywatnej szkoły w Węgierskiej
Górce z wykładowym językiem niemieckim618.
Rada, co obecnie może wydawać się trudne do zrozumienia, ingerowała także
w życie prywatne nauczycieli, bowiem to właśnie ona udzielała im zgody m. in. na
zawarcie związku małżeńskiego619. Ponadto do kompetencji Rady należało również
udzielanie urlopu nauczycielom oraz ewentualne przeniesienie w tzw. stan spoczynku.
Rozpatrywała ona także sprawy dotyczące niesubordynacji, czy wręcz nagannego
zachowania nauczycieli. W jednym z protokołów czytamy, iż [należy] udzielić
nauczycielce Stefanii Markiewiczównie w Przyborowie surowego upomnienia za
opuszczenie obowiązków zawodowych bez urlopu i niesubordynacji względem
kierownika szkoły620. W innym informację o pobiciu przez nauczyciela uczennicy621. Na
szczęście zdarzali się nie tylko nauczyciele nadużywający swojej pozycji, ale także
dbający o swoich podopiecznych, o czym świadczy kolejny wpis w protokole poświęcony
Janowi Ryczkiewiczowi nauczycielowi w Kamesznicy, który własnym kosztem
dostarczał dzieciom przybory szkolne622.
Radę Szkolną Okręgową zobowiązano do informowania Rady Szkolnej Krajowej
o postępach w budowie, czy zabezpieczaniu budynków przeznaczonych na szkoły
APKoŻ, RSO – Żyw – 1, Protokoły z posiedzeń wydziału wykonawczego c. k. Rady Szkolnej Okręgowej
w Żywcu z lat 1909-1930, s. 59.
617
Ibidem, s. 21.
618
Ibidem, s. 14.
619
Ibidem, s. 1.
620
Ibidem, s. 37.
621
Ibidem, s. 24.
622
Ibidem, s. 16.
616
179
ludowe623. Miała ponadto nadzorować funkcjonowanie Rad Szkolnych Miejscowych
[dalej: RSM], zatwierdzać
wybranych do nich przedstawicieli, przy czym listy
głosujących kierowane były do starostwa, nadzorującego tym sposobem szkolnictwo
ludowe624. W skład rad miejscowych wchodzili reprezentanci gminy, ich zastępcy,
delegat wydziału powiatowego, reprezentant kościoła oraz szkoły625. Przykładowo
w wyborach do Rady Szkolnej Miejscowej w Międzybrodziu w 1911 r. zostali wybrani:
ks. Józef Latke – proboszcz w Żywcu (reprezentant Kościoła), Alojzy Cychall
(reprezentant Wydział Powiatowego), Franciszek Zwoleński (nauczyciel), Jan
Martyniak, Józef Dróździk, Marcin Kos (reprezentanci gminy), oraz – jako ich zastępcy
- Michał Kos, Maciej Kliś, Jan Kanty Łemczak626.
Wybór członków każdej RSM, musiał uzyskać jeszcze akceptację ze strony RSO
– a tym samym i starostwa. Było to istotne w sytuacji, gdy np. wybrani członkowie Rady
Miejscowej nie chcieli pełnić swoich obowiązków. Wówczas w ich obowiązku leżało
wystosowanie odpowiedniego pisma do starosty, jako przewodniczącego RSO. Tego
typu pismo złożył m. in. Franciszek Gibon, wybrany przewodniczącym RSM w Kocierzu
Rychwałdzkim. Pisał on: ja Franciszek Gibon tego urzędowania nie mogę przyjąć
z powodu tego, że ja jestem w służbie pańskiej jako gajny (…). W gminie Kocierz ad
Rychwałd jest więcej posiadaczy, którzy mogą to urzędowanie przyjąć i są majętni
i umieją pisać, (…) a ja nawet przy tem wyborze nie byłem obecny, tylko sobie rada
gminna zrobiła umyślenie627. W takim przypadku starostwo mogło nie zatwierdzić
wybranego przewodniczącego, ale gdy sam zainteresowany nie zgłaszał żadnych
zastrzeżeń, RSM przedstawiała jego kandydaturę do zaakceptowania. W 1912 r. Rada
Miejscowa z Rychwałdu przedstawiła starostwu kandydaturę Antoniego Dudy na
swojego przewodniczącego, motywując to m. in. faktem, iż proponowany kandydat
[w cytowanym dokumencie zachowano oryginalną pisownię i słownictwo] umie pisać
i zna prowadzić rachunki i jest odpowiedni gospodarz gruntowy (…) zawsze jest w domu
i nigdzie nie chodzi po żadnyk robotak i na każde zadanie bydzie zawsze na miejscu, gdzie
APKoŻ, RSO – Żyw – 20 – korespondencja w sprawie zabezpieczenia pomieszczenia na szkołę ludową
w Kocierzu Rychwałdzkim, s. 5 oraz RSO – Żyw – 21 – korespondencja w sprawie zabezpieczenia
pomieszczenia na szkołę ludową w Międzybrodziu, s. 1.
624
APKoŻ, RSO – Żyw - 13 – zatwierdzenie członków rady szkolnej miejscowej w Kocierzu
Rychwałdzkim, s. 10.
625
Ibidem, s. 27.
626
APKoŻ, RSO – Żyw - 16 – zatwierdzenie członków rady szkolnej miejscowej w Międzybrodziu, s. 11.
627
Rychwałdzkim, s. 4.
623
180
go bydzie potrzeba to na każde zadanie bydzie zawsze bydzie, a to przez to, że nie chodzi
po żadnyk robotak tylko jest miejscowy628.
Do obowiązków RSM należało również m. in. przydzielenie szkole nie tylko
odpowiedniego budynku, ale także gruntu i sprzętu szkolnego. Prócz zabezpieczenia
materialnego, na radach miejscowych spoczywał ciężar mobilizowania rodziców do
posyłania dzieci do szkoły oraz czuwanie nad właściwym zachowaniem młodzieży poza
szkołą629. Przede wszystkim jednak o każdym podjętym przez siebie działaniu
obowiązkowo powiadamiał RSO, jako organ w stosunku do niej zwierzchni.
5. 3. Rodzaje szkół działających w powiecie żywieckim
5.3.1. Szkoły ludowe
Wraz z uzyskaniem kontroli przez Austrię nad ziemiami polskimi I rozbioru,
diametralnej zmianie uległ dotychczasowy model szkolnictwa związanego z Kościołem
rzymskokatolickim bądź unickim, ponieważ funkcję edukacyjną przejęło państwo.
U podstaw tego działania usuwającego wpływy instytucji kościelnych na edukację legła
ogólnoaustriacka ustawa szkolna z 6 grudnia 1774 r., która w sposób znaczący
usystematyzowała strukturę szkolnictwa elementarnego, program nauczania, określiła
wymogi
dotyczące
kwalifikacji
nauczycieli,
czego
dotychczas
brakowało
w obowiązującym systemie szkolnictwa, a także wprowadziła po raz pierwszy na
ziemiach polskich obowiązek szkolny dla dzieci630. Rozwiązania zaproponowane przez
Marię Teresę uzupełnił jej następca Józef II, przypominając m. in. o obowiązku szkolnym
i wyznaczając kary za jego nieprzestrzeganie631. Następnej reformy oświaty podjął się
cesarz Franciszek I, czego owocem była ustawa z 11 sierpnia 1805 r. W swoich
założeniach uwzględniła strukturę stanową społeczeństwa monarchii austriackiej, a także
Rychwałdzkim , s. 14.
629
Ustawa z dnia 23 maja 1895 r. o zakładaniu i urządzaniu publicznych szkół ludowych i obowiązku
posyłania do nich dzieci, [w:] Dziennik ustaw i rozporządzeń krajowych… 1895, s. 195.
630
Ustawa ta Powszechny regulamin szkolny dla niemieckich szkół normalnych, głównych i trywialnych,
tworzyła 3 typy szkół ludowych czyli trywialne, główne i normalne, spośród których najniżej
zorganizowanymi były trywialne pozostające pod nadzorem proboszczów, Galicja i jej dziedzictwo.
Szkolnictwo i oświata w Galicji…, s. 21-22.
631
Kwestią tą regulował dekret z 20 października 1781 r., Ibidem, s. 23.
628
181
na nowo włączyła różnego typu instytucje kościelne w tworzenie, czy wręcz
utrzymywanie szkół ludowych632.
System szkolnictwa galicyjskiego zmienił się po raz kolejny wraz z uzyskaniem
autonomii. Ponownie zreformowano ustawodawstwo oświatowe. Kontrolę nad
wszelkiego typu szkołami oddano Radzie Szkolnej Krajowej. Jako pierwszą, ważną
regulację należy wymienić ustawę z 14 maja 1869 r., która wprowadziła podział na szkoły
ludowe pospolite oraz wydziałowe. Ponadto określiła zadania szkoły. Miała ona przede
wszystkim: wychowywać dzieci obyczajowo-religijnie, rozwijać ich władze umysłowe,
wyposażyć je wiadomościami i zdolnościami potrzebnemi, celem dalszego wykształcenia
dla życia i tworzyć podstawę do wykształcenia dzielnych ludzi i członków
społeczeństwa633. Ze względu na spory o kształt i sposób funkcjonowania szkół
ludowych, jakie toczyły się pomiędzy politykami galicyjskimi różnych frakcji, została
ona ostatecznie zastąpiona ustawą z 2 maja 1873 r., wprowadzającą jednolity program
nauczania dla wszystkich szkół ludowych, zarówno wiejskich, jak i miejskich.
Począwszy od lat 80-tych XIX w. pojawiły się jednak coraz intensywniejsze głosy
krytyki, skierowane przeciwko tej jednolitości i ogólnemu charakterowi elementarnego
wykształcenia, co wiązało się m. in. z próbą ograniczenia możliwości zdobycia pełnego
wykształcenia przez dzieci włościańskie634. Wobec narastania tych tendencji w 1893 r.
wprowadzono podział na dwa typy szkół ludowych. Został on usankcjonowany ustawą
z 23 maja 1895 r., która przetrwała aż do upadku monarchii. Zgodnie z nowymi
przepisami pierwszy typ stanowiły szkoły wiejskie i małomiejskie, łączące placówki od
jedno- do czteroklasowych, a drugi tzw. szkoły miejskie: pięcio- i sześcioklasowe635.
Podział ten w praktyce utrudniał kontynuowanie nauki dzieciom wiejskim, a te z małych
miasteczek ściślej wiązał z ich rodzinnym środowiskiem. Innymi słowy utrudniał im
płynne przejście z niższego do wyższego typu szkoły, zwłaszcza, że dzieci wiejskie czy
małomiasteczkowe najczęściej uczęszczały do tych niżej zorganizowanych placówek 636.
S. Zaleski, Ciemnota Galicji w świetle liczb i faktów 1772-1902. Czarna księga szkolnictwa
galicyjskiego, Lwów 1904, s. 54.
634
E. Podgórska, Sytuacja szkolnictwa i oświaty w zaborze austriackim. Szkolnictwo elementarne [w:]
Dzieje szkolnictwa i oświaty na wsi polskiej t.1, red. S. Michalskiego, Warszawa 1982, s. 268.
635
J. Semków, Polityka szkolna władz w poglądach społeczeństwa polskiego w Galicji, Wrocław 1974, s.
30.
636
S. Zaleski, op. cit. s. 97.
632
633
182
Ustawa z 1895 r., kładła nacisk przede wszystkim na zdobycie praktycznych
umiejętności637. Szkoły zreformowane po tym roku przekazywały więc najbardziej
podstawową wiedzę dzieciom zwłaszcza z gmin wiejskich, zwracając szczególną uwagę
na naukę religii, czytania, pisania, języka polskiego, obligatoryjnie jako dodatkowego
języka niemieckiego, rachunków w połączeniu z nauką o formach geometrycznych.
Przekazywano także wiadomości z dziejów i przyrody, uczono rysunku, śpiewu oraz
robót ręcznych638. Można więc stwierdzić za Czesławem Majorkiem, że: treści nauczania
miały charakter wychowujący – zgodnie z dominującą wówczas doktryną pedagogiki
herbartowskiej. Uczniowi można było jedynie przekazać to, co program przewidywał,
a podręcznik rozwijał639.
Zdjęcie. 31. APKoŻ – Szkoła ludowa mieszana w Zabłociu. Szk L M Zab 20 - Szkoła ludowa mieszana w
Zabłociu - świadectwo szkolne z 1903 r.
Podając wiadomości ludziom wszelkiego stanu najpotrzebniejsze, urządzone będą tak, ażeby dzieci z
nauki czerpały oświecenie o zasadach religijnych i moralnych i o obowiązkach obywatelskich, tudzież o
zadaniach i warunkach zawodu jakiemu się według okoliczności miejsca i stanu prawdopodobnie poświęcą.
Ustawa z dnia 23 maja 1895 r. o zakładaniu i urządzaniu publicznych szkół ludowych…, s. 181.
638
APKoŻ, Szkoła Ludowa – mieszana w Zabłociu – 83 (dalej: Szk L M – Zab), Katalog główny wraz z
wykazem klasyfikacyjnym – rok szkolny 1911/1912, s. 60.
639
Cz. Majorek, Oblicza historiografii oświatowo – pedagogicznej Galicji, [w:] Galicja i jej dziedzictwo,
t. VIII. Myśl edukacyjna w Galicji 1772-1918, Rzeszów 1996, s. 18.
637
183
Kolejne rozwiązania prawne miały na celu zmierzenie się z niezwykle palącym
problemem, z jakim zderzyła się galicyjska administracja, czyli z wysokim stopniem
analfabetyzmu pośród mieszkańców prowincji, sięgającym niejednokrotnie nawet
i ponad 90% ogółu mieszkańców. Według danych ze spisu powszechnego w 1890 r.
niechlubne pierwsze miejsce w tym zestawieniu zajmował powiat Turka, w którym aż
94% mężczyzn i 97% kobiet było analfabetami640. Tak fatalny poziom podstawowej
wiedzy był wynikiem słabo rozwiniętego sytemu edukacji, a co za tym idzie słabego
dostępu do niej większości społeczeństwa. W okresie przedrozbiorowym poziom
alfabetyzacji w Rzeczpospolitej wynosił zaledwie około 6%641. W I połowie XIX w.
wskaźnik ten wyraźnie wzrósł, ale dopiero w latach autonomicznych rozpoczęła się
bardziej intensywna praca na rzecz rozpowszechniania oświaty ludowej.
Warto jednak zauważyć, że ustalenie dokładnej liczby analfabetów w Galicji
wiążę się z dużym ryzykiem błędu i jest trudne do oszacowania, zwłaszcza, że stosowane
wówczas formularze nie zostały precyzyjnie sformułowane, ponadto w swoich
wyliczeniach uwzględniały całą ludność prowincji, czyli łącznie z dziećmi poniżej 6 roku
życia642. W związku z tym, w statystykach zostały ujęte także niemowlęta i osoby, które
nie podjęły jeszcze nauki szkolnej. Ponadto uwzględnienie w nich dzieci sześcioletnich
również jest dyskusyjne, ponieważ trudno wymagać od dziecka w tym wieku
umiejętności czytania i pisania po zaledwie kilku miesiącach edukacji. Innymi słowy
formularze uwzględniały także osoby, które w ogóle nie powinny znaleźć się w tychże
zestawieniach z racji samego wieku. Tym samym rezultat przeprowadzonych badań
wpłynął znacznie na - i tak już krytyczny - obraz Galicji. Bardziej miarodajne okazują się
te statystyki, które poziom analfabetyzmu mierzyły wśród osób nieco starszych, które
faktycznie mogły już badane umiejętności opanować. W przypadku Galicji
wiarygodniejsze dane pochodzą ze spisu powszechnego przeprowadzonego w 1910 r.,
podczas którego badaną grupę stanowiły osoby liczące przynajmniej dziesięć lat.
Kolejnym utrudnieniem w ustaleniu rzeczywistego poziomu analfabetyzmu są
zauważalne różnice w danych zamieszczanych przez poszczególne wydawnictwa
T. Pilat, Najważniejsze wyniki spisu ludności z 31 grudnia 1890…, s. 24.
Z. Pucek, Galicyjskie doświadczenie wielokulturowości a problem więzi społecznej, [w:] Galicja i jej
dziedzictwo t. II. Społeczeństwo i gospodarka, red. J. Chłopecki, H. Madurowicz – Urbańska, Rzeszów
1995, s. 22.
642
M. Baczkowski, Analfabetyzm w Galicji w dobie konstytucyjnej (1867-1914),[w:] Naród. Państwo.
Europa Środkowa w XIX i XX wieku, red. A. Patek i W. Rojek, Kraków 2006, s. 99.
640
641
184
statystyczne, a które sięgały nawet i kilku punktów procentowych, szczegółowo opisał to
Michał Baczkowski643.
Tab. 53. Poziom analfabetyzmu wśród mieszkańców Galicji powyżej 5 oraz 10 roku
życia w latach 1880-1910.
Rok
1880
1890
1900
1910
Analfabeci powyżej
Analfabeci powyżej 10
5 roku życia (dane w %) roku życia (dane w %)
77,12
brak danych
68,32
68,27
56,17
55,97
brak danych
40,60
Źródło: M. Baczkowski, Analfabetyzm w Galicji w dobie konstytucyjnej (1867-1914), [w:] Naród. Państwo.
Europa Środkowa w XIX i XX wieku, red. A. Patek, W. Rojek, Kraków 2006, s. 102.
Mimo wyżej wymienionych trudności w ostatecznym ustaleniu poziomu
analfabetyzmu w Galicji i tak zauważalnym staje się systematyczny spadek liczby osób
niepotrafiących czytać i pisać. Jedną z dróg walki z analfabetyzmem, jaką podjęły władze
prowincji, było położenie dużego nacisku na rozwój sieci szkół ludowych,
przeznaczonych przede wszystkim dla ludności wiejskiej, pozbawionej dotychczas
lepszych możliwości edukacyjnych. Dążono do tego, by w każdej gminie znalazła się
przynajmniej jednoklasowa szkoła, zapewniająca podstawową naukę czytania i pisania
dzieciom objętym obowiązkiem szkolnym, czyli w przedziale wiekowym od 6 do około
12 lub13 lat644. Starania te często jednak rozbijały się o opór samych mieszkańców
prowincji, jak zauważyli XIX-wieczni pedagodzy: lud z oporem i tylko z musu posyła
dzieci do szkoły, a dziatwa przymusowymi środkami do szkoły nagnana, po ukończeniu
kursów naukowych nie umie dobrze czytać, a z tego, co z biedą odczyta, mało co rozumie,
Zgodnie z danymi przytoczonymi przez Michała Baczkowskiego w Galicji po uwzględnieniu w spisie
dzieci poniżej szóstego roku życia poziom analfabetyzmu przedstawiał się następująco: 1880 – 76,79%,
1890 – 68,32%, 1900 – 63,80%. Natomiast uwzględniając osoby nie potrafiące czytać i pisać powyżej 10
roku życia sytuacja ulegała widocznej poprawie: 1890 – 62,8%, 1900 – 53,9%, 1910 – 40,6%, jednakże w
tym przypadku wyraźnie widać różnicę w punktach procentowych, zwłaszcza w przypadku roku 1890
porównując z danymi zawartymi w tabeli nr - różnica wynosi ponad 5 punktów procentowych (1890 –
68,27% do 62,8%). M. Baczkowski, op. cit. s. 102.
644
Obowiązek szkolny w Galicji obejmował wszystkie dzieci, które ukończyły sześć lat i trwał najczęściej
do 13 roku życia. W przypadku miast, w których znajdowała się szkoła wydziałowa, obowiązek szkolny
trwał siedem lat, natomiast sześć w pozostałych miejscowościach, czyli przede wszystkim w wioskach
i mniejszych miasteczkach, Ustawa z dnia 23 maja 1895 r. o zakładaniu i utrzymaniu szkół ludowych
i obowiązku posyłania do nich dzieci, [w:] Dziennik ustaw i rozporządzeń krajowych dla Królestwa Galicji
i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim 1895, Lwów 1895, s. 188.
643
185
albo zgoła nie645. Z pewnością wynikało to także z niskiej świadomości rodziców, którzy
sami nie otrzymawszy nawet podstawowego wykształcenia, nie zawsze potrafili docenić
wartość edukacji, a tym samym nie posyłali dzieci do szkół, uznając to za niepraktyczną
fanaberię. Porównując sytuację u progu autonomii z następnym półwieczem, wyraźnie
widać pracę włożoną w walkę o alfabetyzację mieszkańców prowincji, aczkolwiek nawet
wówczas galicyjska edukacja znajdowała się w gorszej kondycji niż w sąsiednich
Czechach, Morawach, czy na Śląsku646.
Powiat żywiecki również cierpiał z powodu dość wysokiego poziomu
analfabetyzmu, aczkolwiek nie był to wynik aż tak przerażający, jak w przypadku
przywołanego wcześniej powiatu Turka, oscylował w granicach ok. 50% analfabetów.
Wyżej opisany problem z wiarygodnością statystyk dotyczących poziomu analfabetyzmu
w prowincji dotykał także powiatu żywieckiego. Korzystając z danych z lat 1880-1900
należy mieć na uwadze fakt, że zawierają one błąd, polegający na tym, że spisem objęto
wówczas dzieci poniżej szóstego roku życia. W związku z powyższym szacunki te nie są
w pełni precyzyjne, dają jednak przybliżony obraz sytuacji zarówno w całej Galicji jak
i w powiecie. Zgodnie z danymi pochodzącymi ze spisu powszechnego z 1880 r.,
w powiecie żywieckim statystycznie na 100 osób około 58,28% nie potrafiło w ogóle
czytać i pisać. Liczba ta obniżyła się do około 56% w 1890 r.647 Co prawda, rezultat ten
współcześnie może wydawać się, co najmniej zatrważający, jednakże po zapoznaniu się
ze statystykami spośród wszystkich powiatów Galicji, okazuje się on nad wyraz dobry,
a nawet bardzo dobry. W 1890 r. spośród wszystkich 76 powiatów politycznych w całej
prowincji, powiat żywiecki zajmował odległe 68 miejsce pod względem liczby mężczyzn
analfabetów oraz 72 miejsce pod względem ilości kobiet nie potrafiących czytać
i pisać648. Odwracając więc tę statystykę, można powiedzieć, że uplasował się w ścisłej
czołówce powiatów z największą liczbą osób, które posiadły umiejętność czytania
i pisania. Wyżej lokowały się tylko powiaty: bialski, krakowski, chrzanowski,
J. Harwot, Jakiej reformy przede wszystkim potrzebują nasze szkoły ludowe, Przemyśl 1882, s. 10.
W 1909 r. statystycznie na 100 dzieci do szkoły w Galicji uczęszczało 82,6%, Śląsku 91%, Morawach
96%, a w Czechach aż 97%, Podręcznik statystyki Galicji t. 9, red. T. Pilat, Lwów 1910, s. 65.
647
Zgodnie z danymi zawartymi w spisie powszechnym z 1890 r. spośród niemal stutysięcznego powiatu
9272 mężczyzn i 5531 kobiet potrafiło zarówno czytać, jak i pisać. Kolejne 11 705 mężczyzn i 17 422
kobiet posiadało umiejętność tylko czytania, co w sumie stanowiło niespełna 44% mężczyzn i około 45%
kobiet spośród wszystkich mieszkańców, którzy potrafili pisać i czytać lub chociażby czytać, T. Pilat,
Najważniejsze wyniki spisu ludności…, s. 22.
648
Mniejszy stopień analfabetów wśród mężczyzn miały tylko powiaty: wielicki 54%, krakowski 53%,
chrzanowski 52%, wadowicki 52%, pilźnieński 51%, bialski 40% oraz miasta Lwów 35% i Kraków 25%,
a wśród kobiet powiaty: wadowicki 53%, bialski 42% oraz miasta Lwów 40% i Kraków 32%. Ibidem.
645
646
186
myślenicki, wadowicki, pilzneński oraz miasta Kraków i Lwów. Korzystając z danych
spisowych możliwym staje się także zlokalizowanie tych części Galicji, których
mieszkańcy posiadali lepsze wykształcenie. Zdecydowanie korzystniej przedstawiały się
powiaty zachodniej części prowincji, zwłaszcza w porównaniu z wschodniogalicyjskimi
powiatami, spośród których tylko stołeczny Lwów mógł pochwalić się niskim poziomem
analfabetyzmu.
Władze powiatu oraz zwierzchności poszczególnych gmin, starały się, w miarę
swoich możliwości finansowych, walczyć o alfabetyzację lokalnego społeczeństwa m. in.
poprzez inwestowanie w rozwój sieci szkół. Starano się zakładać je konsekwentnie
w kolejnych gminach. Było to możliwe także dzięki zmianie świadomości samych
mieszkańców, z których część zaczęła wreszcie dostrzegać znaczenie edukacji
i wykształcenia w życiu społecznym. Na przykład zwierzchność gminna z Szarego
w piśmie skierowanym do Dyrekcji Dóbr podkreśliła, że mimo iż: gmina Szare jest
prawie najuboższą wsią utrzymującą szkołę, ale że pragnie kształcić swe dzieci
w naukach nie szczędzi wydatków, aby tylko jej dzieci stały się pożyteczne krajowi, a miłe
Bogu i ludziom649.
U progu autonomii – w 1868 r. – na terenie całego powiatu funkcjonowało
zaledwie 18 szkół, wówczas jeszcze trywialnych650, ale już w 1885 r. ich liczba wzrosła
do 22651. Z roku na rok sieć szkół w powiecie rozrastała się, a tym samym zwiększał się
również dostęp do edukacji652. Powstawało coraz więcej szkół jednoklasowych,
zwłaszcza w tych miejscowościach, w których dotąd nie działała szkoła, a dzieci
zmuszone były uczęszczać do placówek znacznie oddalonych od swoich miejscowości.
Warto także podkreślić iż w powiecie żywieckim tradycje nauczania sięgały XVI w.
pierwsza potwierdzona informacja o szkole kształcącej młodych mieszczan żywieckich
pochodzi z 1558 r653.
T. Pilat, Najważniejsze wyniki spisu ludności…, s. 153.
Szkoły trywialne funkcjonowały w miejscowości: Bystra, Cięcina, Cisiec, Jeleśnia, Kamesznica,
Koszarawa, Lipowa, Łodygowice, Mikuszowice, Milówka, Radziechowy, Rajcza, Rycerka Dolna i Górna,
Ślemień, Sól, Szare, Szczyrk, Ujsoły, oraz szkoła prywatna w Węgierskiej Górce. Szematyzm Królestwa
Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, Lwów 1868, s.733.
651
jedna szkoła 5-klasowa, trzy 3-klasowe, trzy 2-klasowe oraz piętnaście 1-klasowych
652
Szczegółowe dane zawiera załącznik nr 11.
653
ANK, Teki Schneidera, 1785 – Żywiec, s. 275.
649
650
187
Tab. 54. Rozwój sieci szkół na terenie powiatu żywieckiego w latach 1868 - 1914.
Rok filialne
1878
3
1885
2
1892
1900
1905
1914
-
Liczba szkół i stopień ich zorganizowania:
1-klasowa 2-klasowa 3-klasowa 4-klasowa 5-klasowa 6-klasowa
11
3
2
1
15
3
3
1
17
4
1
1
1
18
9
1
1
2
20
7
5
1
2
51
15
6
1
1
Krakowskim za lata 1868- 1914.
Jak wynika z powyższej tabeli w przededniu wojny, w 1914 r., na terenie powiatu
działało w sumie 75 szkół o różnym stopniu zorganizowania654. Cel, do którego zdążano
przez kilka kolejnych dekad został osiągnięty – w każdej gminie funkcjonowała
przynajmniej jedna szkoła. Co więcej, w powiecie znalazło się także kilka gmin, które ze
względu na swoją rozległość, podjęły się wysiłku utrzymywania w swoich granicach
nawet i dwóch placówek (np. gminy wiejskie takie jak Sól, Lachowice czy Kamesznica).
O realizacji tego celu pisał również Michał Bobrzyński: szkoły ludowe mnożyły się.
Postęp w tym kierunku był tak intensywny, że kraj zbliżał się do celu, ażeby w każdej
gminie była szkoła i każde dziecko chodziło do szkoły655. Problem stanowił jednak niski
stopień ich zorganizowania, ponieważ aż 68% wszystkich szkół stanowiły te najniżej
zorganizowane – jednoklasowe. W tym względzie sytuacja w powiecie nie odbiegała
jednak od ogólnej sytuacji w Galicji, w której w 1902 r. aż 67,6% wszystkich szkół
stanowiły placówki jednoklasowe, podczas gdy w sąsiednich Czechach było to niespełna
19,2%656.
Sieć szkół powiatu żywieckiego pozornie wydaje się w dużym stopniu
zadowalająca. Niestety po głębszej analizie, a szczególnie po porównaniu jej
z liczebnością i jakością szkół w sąsiednich powiatach, okazuje się, że wcale nie jest aż
tak przyzwoita. Sąsiednie powiaty, zarówno powiat wadowicki jak i bialski, posiadały
więcej szkół, ale co najważniejsze wyżej zorganizowanych – istniały tu m. in. gimnazja.
1- szkoła 6-klasowa męska, 3-klasowa wydziałowa z 4-klasową żeńską, 1 szkoła 5-klasowa, 6 szkół 4klasowych, 15 – 2-klasowych i aż 51 szkół 1-klasowych. Szematyzmy Królestwa Galicji…, Lwów 1914, s.
915-917.
655
J. Dybiec, Galicja na drodze do wielkiej przemiany…, s. 32.
656
S. Zaleski, op. cit. s. 130.
654
188
Tab. 55. Liczba szkół w powiatach: Biała, Myślenice i Wadowice w 1885 r.
Stopień
Nazwa powiatu i liczba szkół
zorganizowania o poszczególnym stopniu zorganizowania
szkoły
Biała
Myślenice
Wadowice
6-klasowa
3
1
5-klasowa
4-klasowa
4
1
3
3-klasowa
4
1
2-klasowa
4
5
6
1-klasowa
17
21
19
Filialne
4
3
Gimnazjum
1
Źródło: oprac. własne na podst. Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem
Krakowskim na rok 1885, Lwów 1886, s. 368, 404, 425.
Tab. 56. Liczba szkół (publicznych i prywatnych) w powiatach: Biała, Myślenice,
Stopień zorganizowania
szkoły:
6-klasowa
5-klasowa
4-klasowa
3-klasowa
3-klasowa wydziałowa
połączona z 4-klasową
2-klasowa
1-klasowa
Filialne
Gimnazjum
Razem:
Nazwa powiatu i liczba szkół o poszczególnym
stopniu zorganizowania
Biała
Myślenice
Wadowice
1900
1905
1900
1905
1900
1905
2
1
4
6
1
2
3
3
3
3
4
3
5
3
1
2
4
1
9
23
48
11
23
50
17
32
53
24
24
54
14
35
1
59
1
3
5
1
1
20
31
1
61
Krakowskim za lata 1900 i 1905 (1900 s. 494-1905, 1905, s. 527-658)
Zgodnie z założeniami wspomnianej już ustawy z 1895 r., szkoły ludowe powinny
zostać zorganizowane w tych miejscowościach, w których mieszkało ponad 40 dzieci
189
objętych obowiązkiem szkolnym, a odległość do najbliższej szkoły wynosiła więcej niż
4 kilometry657. Niestety, bardzo często ów zapis pozostawał tylko pobożnym życzeniem,
a praktyczna realizacja jego postanowień zdecydowanie odbiegała od rzeczywistości 658.
Smutnym tego przykładem była m. in. kwestia powstania szkoły ludowej mieszanej
w Zabłociu, którego mieszkańcy nie mogli doczekać się własnej placówki, a dzieci –
których liczba wynosiła ponad 200 – musiały uczęszczać do szkół w Żywcu659. Dopiero
w 1899 r. Zabłocie otrzymało zgodę na własną, trzyklasową szkołę, której kierownikiem
został Michał Klimond660.
Ustawa rozwiązywała również kwestię liczby nauczycieli zatrudnionych
w szkołach tego typu. Zgodnie z jej wytycznymi na 40 dzieci przypadał jeden pedagog.
Jeżeli w trakcie roku szkolnego liczba dzieci przekroczyła 80, wówczas konieczne było
zatrudnienie drugiego nauczyciela, a trzeciego dopiero po przekroczeniu liczby 160
uczniów661. Już na przykładzie tego jednego zapisu wyraźnie widać z jakimi problemami
musiał borykać się galicyjski system nauczania w szkołach ludowych. Istniało zbyt mało
szkół w stosunku do ilości uczniów, a ponadto liczba zatrudnionych w nich nauczycieli
była niewystarczająca. Próbowano oczywiście jakoś zaradzić tym problemom,
wprowadzając m. in. „naukę podzielną”662, niestety nie zawsze przynosiło to oczekiwane
rezultaty. Wszystkie wymienione czynniki powodowały: że Galicya w rzędzie krajów
monarchii pod względem stopnia oświaty jedno z ostatnich zajmuje miejsc. Z powodu
niesłychanej 1iczby analfabetów, których nie na setki tysięcy, ale na całe miliony liczymy,
staliśmy się pośmiewiskiem ościennych narodów663.
Zgodnie z danymi zawartymi w Sprawozdaniach Rady Szkolnej Krajowej za rok
szkolny 1911/1912, na jednego nauczyciela przypadało w Galicji 83,7 uczniów.
Natomiast w powiecie żywieckim statystycznie jeden pedagog miał pod opieką aż 75
uczniów. Można więc stwierdzić, że sytuacja w powiecie nie była najgorsza, zwłaszcza
posyłania do nich dzieci [w:] Dziennik ustaw i rozporządzeń krajowych dla Królestwa Galicji i Lodomerii
wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim 1895, Lwów 1895, s. 182
658
W powiecie żywieckim w roku szkolnym 1886/1887 jedna szkoła przypadał średnio na obszar 46,86
km2, podczas gdy w powiecie bialskim było to 18,7 km2, myślenickim 27,9 km2, a w wadowickim 19,1
km2, T. Rutowski, Rocznik Statystyki Galicji na rok 1887-1888, Rok II, Lwów 1889, s. 102-103.
659
APKoŻ, Inwentarz zespołu akt: Szkoła Ludowa mieszana w Zabłociu 1899-1929, s. 3.
660
Ibidem, s. 3.
661
posyłania do nich dzieci [w:] Dziennik ustaw i rozporządzeń krajowych dla Królestwa Galicji i Lodomerii
wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim 1895, Lwów 1895, s. 182.
662
Inaczej nazywana nauką „półdzienną” – starsza młodzież lekcje odbywała przed południem, natomiast
młodsze dzieci po południu.
663
M. Danielak, 3.765.700 analfabetów, Kraków 1894, s. 6.
657
190
jeżeli porównamy ją np. z danymi z powiatu Skałat, gdzie na jednego nauczyciela
przypadało aż 113 uczniów664. Ówcześni pedagodzy dostrzegali skalę problemu
i w swoich pracach podkreślali, iż aby ich praca przynosiła oczekiwane efekty, klasa nie
powinna liczyć więcej niż 60 uczniów, gdyż nauka w tak licznej zespole nie przynosi
widocznych rezultatów665. Niestety, w wielu przypadkach słowa te nie miały
jakiegokolwiek przełożenia na ich praktyczne zastosowanie. Zwłaszcza w mniejszych
gminach, które ze względów finansowych zatrudniały tylko jednego nauczyciela666.
Zbyt liczne klasy, a często nawet brak miejsca w szkole dla wszystkich chętnych
do pobierania nauki, również stanowiły olbrzymi problem w powiecie żywieckim.
Brakowało budynków, które mogłyby być zaadaptowane pod działalność szkół.
W sprawozdaniu Rady Szkolnej Krajowej zachował się zapis potwierdzający tę fatalną
sytuację: jedne [szkoły] są umieszczone w nędznych nad wyraz izbach góralskich
i mieszczą zaledwie 1/5 część ogólnej liczby dziatwy do nauki obowiązanej, inne wcale
nie mogły być aktywowane dla braku nawet tak nędznego lokalu na tymczasowe
pomieszczenie szkoły667. Klasy liczące 40-50 uczniów uznawano za swego rodzaju
standardem, trudno więc wymagać, by jeden nauczyciel rzetelnie przekazał wiedzę
wszystkim swoim podopiecznym. W roku szkolnym 1906/1907 średnia liczba uczniów
przypadających na jedną klasę w szkole ludowej typu miejskiego w powiecie wynosiła
48, a w szkole typu wiejskiego aż 108668. Pod tym jednak względem powiat żywiecki nie
był wyjątkiem. Z podobnym problemem musiał zmierzyć się także m. in. sąsiedni powiat
bialski, w którym średnia liczba dzieci w klasie w szkole ludowej miejskiej wynosiła 65,
a wiejskiej aż 113. W powiecie wadowickim sytuacja ta wyglądała zdecydowanie
korzystniej: średnia liczba dzieci w jednej klasie w szkole ludowej typu miejskiego
oscylowała na poziomie 50, a typu wiejskiego 77669. Ulegała ona stopniowej poprawie,
ponieważ już w roku szkolnym 1911/1912 jedna klasa szkoły ludowej typu wiejskiego
liczyła średnio 75 dzieci670. Problem ten obrazuje poniższa tabela, sporządzona na
podstawie katalogów głównych wraz z wykazami kwalifikacyjnymi z czteroklasowej
Najlepsza sytuacja pod tym względem panowała w wielickim okręgu szkolnym, gdzie na jednego
nauczyciela przypadało 54.6 uczniów w jednej klasie. Sprawozdanie c. k. rady szkolnej krajowej o stanie
wychowania publicznego w roku szkolnym 1911/12, Lwów 1912. s. 24-25.
665
M. Baranowski, Zarys higieny szkolnej, Lwów 1891, s. 108.
666
J. Dybiec, Finansowanie nauki i oświaty w Galicji 1860-1918, Wrocław 1979, s. 16.
667
Sprawozdanie c. k. Rady Szkolnej Krajowej w roku szkolnym 1906/1907, Lwów 1907, s. 28.
668
Ibidem, s. 39.
669
Ibidem, s. 28..
670
664
191
szkoły mieszanej w Zabłociu za rok szkolny 1913/1914671, w której najmniejsza klasa
liczyła 35 uczniów, a największa 56.
Tab. 57. Liczba uczniów w poszczególnych klasach w szkole ludowej w Zabłociu w roku
szkolnym 1913/1914.
Lp. Klasa
1.
2.
3.
4.
5.
IA
IB
II A
II B
III A
6.
7.
8.
III B
IV A
IV B
Liczba uczniów w roku
szkolnym 1913/1914
51 chłopców
47 dziewczynek
47 chłopców
39 dziewczynek
42 chłopców
14 dziewczynek
50 dziewczynek
35 chłopców
44 dziewczynek
Razem: 369 uczniów:
194 dziewczynki
175 chłopców
Źródło: oprac. własne na podst. APKoŻ – Szkoła Ludowa Mieszana w Zabłociu (dalej: Sz K L M Zab) 93
– 100, katalogi główne wraz z wykazem klasyfikacyjnym za rok szkolny 1913/1914.
Kolejnym utrudnieniem dotykającym galicyjskie szkoły, to niesystematyczne
wypełnianie przez dzieci obowiązku szkolnego. Istniała znaczna różnica pomiędzy liczbą
osób
Tabela sporządzona na podstawie danych w: APKoŻ, Szk L M – Zab – 93 – 100, katalogi główne wraz
z wykazem klasyfikacyjnym za rok szkolny 1913/1914 dla klas: I A, I B, II A, II B, III A, III B, IV A, IV
B.
671
192
Tab. 58. Frekwencja dzieci w wieku 6-12 lat w szkołach publicznych typu wiejskiego i miejskiego, oraz wydziałowych w latach 1901-1912
w powiecie żywieckim.
Rok
szkolny
1901/02
1902/03
1903/04
1904/05
1906/07
1907/08
1910/11
1911/12
Ilość obowiązanych
Ilość zapisanych
Ilość uczęszczających
chłopcy dziewczęta razem chłopcy dziewczęta razem chłopcy
dziewczęta
razem
4,392
4,094
8,486
3,652
3,308
6,960
4,557
4,309
8,866
4,264
3,991
8,255
3,522
3,324
6,846
4,591
4,388
8,979
4,298
4,125
8,423
4,298
4,125
8,423
4,926
4,720
9,646
4,369
4,168
8,537
4,369
4,168
8,537
5,829
5,673 11,502
5,141
4,963 10,104
5,141
4,963
10,104
5,968
5,900 11,868
5,343
5,317 10,660
5,343
5,317
10,660
8,273
7,956 16,220
6,668
6,195 12,863
6,501
6,049
12,550
9,712
9,114 18,826
7,954
7,424 15,378
6,888
6,398
13,286
Źródło: oprac. własne na podstawie sprawozdań Rady Szkolnej Krajowej z lat 1901-1912.
193
Tab. 59. Frekwencja dzieci w wieku 12-15 lat w szkołach publicznych typu wiejskiego miejskiego oraz wydziałowych w latach 1901-1912.
Rok
szkolny
1901/02
1902/03
1903/04
1904/05
1906/07
1907/08
1910/11
1911/12
Ilość obowiązanych
Ilość zapisanych
Ilość uczęszczających
chłopcy dziewczęta razem chłopcy dziewczęta razem chłopcy dziewczęta razem
837
827 1,664
635
668
1,303
926
993 1,919
833
911 1,744
805
799
1,604
984
1.008 1,992
889
959 1,848
889
959
1,848
907
947 1,854
802
870 1,672
802
870
1,672
857
968 1,825
659
782 1,441
659
782
1,441
852
980 1,832
758
851 1,609
758
851
1,609
917
1,074 1,991
764
945 1,709
675
851
1,526
953
1,074 2,027
763
932 1,695
657
783
1,440
Źródło: oprac. własne na podstawie sprawozdań Rady Szkolnej Krajowej z lat 1901-1912.
194
objętych obowiązkiem szklonym a ilością osób faktycznie go wypełniających. Zgodnie
ze sprawozdaniami Rady Szkolnej Krajowej w roku szkolnym 1886/1887 w powiecie
żywieckim do szkoły ludowej uczęszczało około 49% wszystkich dzieci objętych
obowiązkiem szkolnym672. Po prawie 24 latach liczba ta zauważalnie się powiększyła.
W roku szkolnym 1911/1912 do szkół uczęszczało już 70% wszystkich dzieci w wieku
od 6 do 12 lat673. Mimo bezspornego postępu, nadal dostrzegano dysproporcje
pomiędzy liczbą dzieci objętych obowiązkiem szkolnym, liczbą dzieci zapisanych
do szkół a liczbą dzieci faktycznie do nich uczęszczających. Sytuację tą dokładnie
ilustrują zamieszczone niżej tabele nr 58 i 59.
Wykazy
dzieci
zobowiązanych
do
edukacji
szkolnej
i
rzeczywiście
uczęszczających do szkół sporządzała każda zwierzchność gminna na wyraźne polecenie
starostwa, któremu przekazywała przygotowane dokumenty674. Sprawozdania tego typy
zachowały się w żywieckim archiwum i dzięki temu, jesteśmy w stanie, na przykładzie
szkół ludowych w różnych miejscowościach powiatu zauważyć wspomnianą wcześniej
dysproporcję w liczbie dzieci objęty obowiązkiem szkolnym a bezspornie go
wypełniających.
Przykładowo w roku szkolnym 1913/1914 do szkoły w Rychwałdzie zapisano 37
dzieci (18 chłopców i 19 dziewczynek), faktycznie uczęszczało do niej 31uczniów (15
chłopców i 16 dziewczynek), chociaż obowiązkowi szkolnemu podlegało 41 dzieci (19
chłopców i 22 dziewczynki)675. Podobna sytuacja miała miejsce w szkole w Łękawicy,
co obrazuje poniższa tabela.
Tab. 60. Frekwencja w szkole ludowej w Łękawicy w roku szkolnym 1913/1914.
Rok szkolny 1913/1914:
Liczba dzieci obowiązanych:
Liczba dzieci zapisanych:
Stopień
Chłopcy Dziewczęta Razem
128
113
241
I stopień
23
25
48
II stopień
22
17
39
III stopień
28
19
47
Razem:
73
61
134
Podczas gdy w powiecie bialskim było to 70,6%, myślenickim 71% a wadowickim 68,7%,
Sprawozdanie c. k. rady szkolnej krajowej w roku szkolnym 1886/87, Lwów 1887, s. XXVI. T. Rutowski,
Rocznik statystyki Galicji 1887-1888, Rok II, Lwów 1889, s. 110.
673
Sprawozdanie c. k. Rady Szkolnej Krajowej w roku szkolnym 1911/12, Lwów 1912.
674
APKoŻ, RSO – 17 – wykazy dzieci zobowiązanych i uczęszczających do szkoły w Rychwałdzie (19101914), s. 10.
675
Ibidem, s. 6-9.
672
195
Liczba dzieci uczęszczających: I stopień
II stopień
III stopień
Razem:
23
22
24
69
25
17
19
61
48
39
43
130
Źródło: oprac. własne na podst. APKoŻ, RSO – 18 – wykaz dzieci zobowiązanych i uczęszczających do
szkoły w Łękawicy (1909-1914), s. 20.
Podobną sytuację zaobserwowano w szkole w Gilowicach, gdzie po podliczeniu
frekwencji z lat 1907-1910 stało się jasne, że liczba dzieci obowiązanych różni się od
liczby dzieci faktycznie uczęszczających do szkoły, co szczegółowo obrazuje tabela nr
54. Niewiele lepiej przedstawiała się frekwencja w sześcioklasowej szkole wydziałowej
męskiej w Żywcu, w której w 1916 r. zobowiązanych do pobierania nauki było 668
uczniów, zapisanych zostało 539, a uczęszczało zaledwie 405. Jednak w sytuacji
trwającej wówczas I wojny światowej i tak można mówić o dużym sukcesie
pedagogicznym, który dostrzegał także ówczesny wizytator szkolny Jan Widlarz676.
O przyczynach niewypełniania obowiązku szkolnego pisała m. in. Aniela Chmielińska,
która trafnie zauważyła, że: przebywanie dzieci w szkole ma bardzo ważne znaczenie,
powstrzymuje je bowiem od przedwczesnego oddawania się pracy zawodowej. Po wyjściu
ze szkoły większość dzieci rozpoczyna pracę zawodową, praca zaś małoletnich,
szczególniej fabryczna, oddziaływa zgubnie na rozwijający się organizm i jest jedną
z przyczyn zwyrodnienia fizycznego całych pokoleń677. Dzieci wiejskie, od najmłodszych
lat pełniły swoje obowiązki wyznaczone im w rodzinnym gospodarstwie. Każda para rąk
miała duże znaczenie przy wykonywaniu codziennych prac o różnym stopniu trudności.
Prowadziło to do sytuacji, w której rodzice godzili się na nieuczęszczanie dzieci do
szkoły. Problem ten opisywano także w sprawozdaniach Rady Szkolnej Krajowej, której
członkowie zdawali sobie sprawę z wykorzystywania dzieci podczas prac gospodarskich
lub do opieki nad młodszym rodzeństwem. Dotyczyło to zwłaszcza powiatów górskich,
w których: ludność używa dzieci obowiązanych do uczęszczania na naukę szkolną do
pasania bydła po odległych górskich pastwiskach w czasie od początku kwietnia aż po
koniec listopada678.
Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy, Protokół/Sprawozdanie inspektora szkolnego
z działalności męskiej szkoły podstawowej w mieście Żywcu, fond 178, opis 2.
677
A. Chmielińska, Oświata i praca społeczna w Galicji, Warszawa 1914, s. 17.
678
Sprawozdanie Rady Szkolnej Krajowej na rok szkolny 1902/1903, Lwów 1903, s. 13.
676
196
Nie inaczej sytuacja wyglądała na terenie powiatu żywieckiego, którego
mieszkańcy w dużej mierze utrzymywali się z pracy w niewielkich gospodarstwach
rolnych. W tzw. „wykazach uczęszczających nieregularnie”, sporządzanych co miesiąc
przez Rady Szkolne Miejscowe dla c. k. Starostwa, w rubryce „powód nieobecności
dziecka” najczęściej wpisywano: „bez powodu”, „nie było powodu”, czy wreszcie „pasł
gęsi”679. Dzieci stanowiły dodatkową parę rąk do pracy w niewielkich, rodzinnych
gospodarstwach, zaniedbując tym samym edukację szkolną, co prowadziło do ich
nieklasyfikowania z powodu nieregularnego uczęszczania680. Informacje zawarte
w katalogach klasyfikacyjnych szkoły ludowej w Zabłociu, które zachowały się
w żywieckim archiwum w bardzo dobrym stanie, tylko to potwierdzają. Podobnie jak
sprawozdania z uzyskanej frekwencji w szkole ludowej w Gilowicach, co prezentuje
tabela nr 61.
679
680
ANK, StŻ I 181 – sprawy szkolne, s. 1-4.
APKoŻ, Szk L M Zab – 2 – katalog klasyfikacyjny 1899/1900 – stopień I, oddział A, s. 14.
197
Tab. 61. Frekwencja w szkole ludowej w Gilowicach w latach 1907-1910.
Rok
Liczba dzieci objętych obowiązkiem szkolnym
Liczba dzieci uczęszczających do szkoły
szkolny I stopień
I stopień
II stopień
III stopień IV stopień Razem
II stopień
III stopień IV stopień Razem
ch
dz ch
dz ch
dz ch dz
ch
Dz
ch dz
ch Dz
ch dz
ch Dz
ch
dz
33 35
38 40
71
75
1907/08 82
74 40
45
- 122 119
34 28
37 34
32 25
- 103
85
1908/09 95
74 40
36 35
27
- 170 137
47 40
34 35
28 30 13
16 122 121
1909/10 121 121 40
40 30
30 15
18 205 209
Źródło: oprac. własne na podst. APKoŻ, RSO – Żyw – 2 – przekształcenie 1-klasowej szkoły ludowej w Gilowicach na szkołę 2-klasową, s. 3
198
Tab. 62. Klasyfikacja uczniów w roku szkolnym 1904/1905 w 4-klasowej szkole ludowej
w Zabłociu.
Uczniowie zapisani i klasyfikowani
Stopnień
zapisani klasyfikowani
I stopień
II stopień
III stopień
(3 rok nauki)
III stopień
(4 rok nauki)
IV stopień
52
74
92
Nieklasyfikowani
absencja opuszczenie śmierć
szkoły
ucznia
45
5
1
1
64
8
2
87
3
2
64
58
5
2
1
50
42
5
3
-
Źródło: oprac. własne: na podst. APKoŻ, Szk L M Zab – 32-37 – katalogi klasyfikacyjna z roku szkolnego
1904/1905.
Warto jednak podkreślić, że absencję uczniów bardzo często powodowała także
odległość, jaką musieli pokonać, by dostać się do najbliższej szkoły. Przykładowo dzieci
objęte obowiązkiem szkolnym z przysiółków Rupienka, Kosarzyska, Pietrasina, należące
ewidencyjnie do szkoły ludowej w Kamesznicy681, pokonywały minimum 12 km pieszo,
by do niej dotrzeć. Takie przypadki na terenie powiatu nie należały do rzadkości.
Obowiązek posyłania dzieci do szkół spoczywał na ich rodzicach, tudzież
opiekunach prawnych. Zgodnie z austriackim ustawodawstwem zaniedbania w tym
zakresie mogły grozić nałożoną na rodziców bądź opiekunów karą grzywny lub nawet
pobytem w więzieniu682. Nadzór nad egzekucją kar, której dokonywała zwierzchność
gminna, leżał w kompetencji starostwa, a specjalnie przygotowywane przez Rady
Szkolne Miejscowe wykazy, miały ułatwić to zadanie. W powiecie żywieckim dość
często karano rodziców lub opiekunów za niewypełnianie przez ich dzieci obowiązku
szkolnego. W 1904 r. tylko w jednej gminie – Ślemień – starostwo nałożyło karę grzywny
APKoŻ, Dyrekcja Dóbr Żywieckich – 296 (dalej: DDŻ), Korespondencja dotycząca założenia, budowy
i utrzymania szkół w Kalnej, Kamesznicy, Kobiernicach, Kocierzu, Kojszówce, Komorowicach,
Korbielowie, Krzyżowej, Leśnej, Lipniku, Makowie, Międzybrodziu Lipnickim, Milówce, s. 18.
682
Kto ukrywa dziecko przed spisem lub poda okoliczności nieprawdziwe, aby je uwolnić od uczęszczania
do szkoły, ulegnie grzywnie od 1-10 zł albo w razie ubóstwa karze aresztu od 1 do 3 dni.(…) kto w ciągu
roku szkolnego bez słusznych powodów nie posyła dziecka do szkoły podlega karze pieniężnej od 50 ct do
50 zł albo karze aresztu od 1 do 2 dni, którą to karę można podwoić, jeżeli przerwy powtarzają się częściej
w tym samym półroczu szkolnym. Ustawa z dnia 23 maja 1895 roku o zakładaniu i utrzymaniu szkół
ludowych i obowiązku posyłania do nich dzieci, [w:] Dziennik ustaw i rozporządzeń krajowych… 1895, s.
190.
681
199
w wysokości od 1 do 5 K, w sumie aż na 66 mieszkańców gminy, których dzieci nie
uczęszczały do szkoły683. Egzekucja kar okazała się wielce problematyczna, bowiem
w teorii zadbać o to powinien zwierzchnik danej gminy, ale bardzo często – z różnych
przyczyn, nie wywiązywał się z tego obowiązku.
Taka sytuacja miała miejsce m. in. we wspomnianej już gminie Ślemień, a RSO,
w piśmie skierowanym do starostwa, oskarżyła wójta gminy o zaniedbanie. Zauważono,
że: zwierzchność gminna w Ślemieniu polecenia te wykonuje tak wstecznie, że tem
przyczynia się do zupełnego upadku egzekucji w tamtejszej szkole: mandaty karne wręcza
opieszale po długim przetrzymywaniu w kancelarii gminnej. Gdy następnie otrzyma
polecenie ściągnięcia grzywien, to donosi, iż wszystkie grzywny są nieściągalne z powodu
ubóstwa i na dalsze żądanie przekłada świadectwa ubóstwa i protokoły egzekucyjne
niezgodne z prawdą. (…) albowiem gmina Ślemień nie posiada wcale aresztu gminnego
w którym by skazani karę odbyć mogli. Krętactwem też doprowadziła zwierzchność
gminna w Ślemieniu do tego, iż za czas od 1 stycznia do 30 czerwca 1905 z nałożonych
w tej gminie 70 grzywien, ani jedna nie została ściągniętą, a frekwencja szkolna upadła
tam zupełnie. c. k. RSO uprasza przeto c. k. starostwo o (…) energiczną interwencję
w kierunku zmuszenia zwierzchności gminnej w Ślemieniu do ściągnięcia zaległych
grzywien oraz o ukaranie wójta za utrudnianie wykonywania przymusu szkolnego684.
Ostatecznie starostwo nałożyło na wójta karę dyscyplinarną 40 K685. Od tej decyzji
ukarany urzędnik odwoływał się do c. k. Namiestnictwa, skarżąc się na – według niego –
niczym nieuzasadnioną karę nałożoną nań, wyjaśniał, że: włościanie gminy Ślemień są
biedni, nie mając żadnych zarobków, nie ma ani jednej fabryki, grunta jak zwykle
w górach nieurodzajne. Gmina Ślemień rozłożona jest na trzy części przeszło 6 km, iż
trudno dzieciom być w szkole w każdym dniu, gdyż porą zimową często przeszkadzają
zawieruchy686. Sprawa nie została jednak rozstrzygnięta na jego korzyść i zobowiązano
go do zapłacenia wyznaczonej kary pieniężnej.
Prócz szkół ludowych, w których nauka była bezpłatna687, na terenie powiatu
funkcjonowały jeszcze trzy szkoły prywatne, których szczegółowy spis przekazano
urzędnikom starostwa. Dwie spośród nich utrzymywał właściciel dóbr żywieckich,
ANK, StŻ I 181 – sprawy szkolne, s. 5.
Ibidem, s. 31.
685
Ibidem, s. 49.
686
ANK, StŻ I 181 – sprawy szkolne, s. 5.
687
Zgodnie z ustawą z dnia 24. kwietnia 1894, dz. u. i r. kr. Nr. 49. o kosztach zakładania i utrzymywania
szkół ludowych i o funduszach szkolnych. Pierożyński, Ustawy i rozporządzenia…, s. 49.
683
684
200
arcyksiążę Albrecht Fryderyk Habsburg688. Pierwsza to szkoła jednoklasowa mieszana
w Sporyszu, którą kierowali Karol i Katarzyna Schmidt, druga dwuklasowa szkoła
mieszana w Węgierskiej Górce, zarządzana przez Pawła Nowoczka, a
trzecia -
trzyklasowa mieszana prywatna szkoła izraelicka w Zabłociu, do której uczęszczały
dzieci po ukończeniu 6 roku życia. Tą ostatnia utrzymywano z funduszy żydowskiej
gminy wyznaniowej. Kierownikiem placówki był Emil Schutz, a uczyli m.in.: Mjer
Rosenthal, Abraham Offner i Salomea Landau689, a także Herman Bau, Franciszka
Propstowa oraz Gusta Hartenstein. Wykładano w języku niemieckim oraz polskim690.
Szkoły ludowe nadzorowała Rada Szkolna Okręgowa, ale ostateczną decyzję
o ich organizacji podejmowała Rada Szkolna Krajowa we Lwowie. Gminy w ramach
swej działalności zabiegały by w swych granicach uruchomić szkołę ludową, nawet
o najniższym stopniu organizacji. Inwestycja wymagała jednak bardzo dużego wkładu,
zwłaszcza finansowego, a na takowy nie wszystkie gminy mogły sobie pozwolić.
Dobrym tego przykładem jest dokument z żywieckiego archiwum, w którym udzielono
zgody na uruchomienie szkoły ludowej w Kocierzu Rychwałdzkim w 1910 r. Pozytywną
decyzję obwarowano licznymi zobowiązaniami nałożonymi na gminę, wśród których
wymieniono m.in. pokrycie wszelkich wydatków związanymi z potrzebami szkoły czyli
np. grunt pod jej budowę, wyposażenie oraz utrzymanie i mieszkanie dla nauczyciela,
lub ewentualnie pokrycie kosztów wynajmu691. Koszt utrzymania placówki stanowił więc
dla gminy spore obciążenie finansowe, zważywszy, że musiała ona zdobyć odpowiednią
kwotę na jej budowę i późniejsze utrzymywanie w dobrym stanie technicznym, płacę
nauczycielskie i inne potrzeby szkolne692. W tym miejscu warto przytoczyć wykaz
szczegółowych kosztów utrzymania szkoły ludowej w Żabnicy, sporządzony na
polecenie starostwa:
T. Pilat, Statystyka administracyjna i finansowa szkół ludowych w Galicji,[w:] „Wiadomości
statystyczne o stosunkach krajowych”, t. IX, z. I, Lwów 1885, s. 9.
689
Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, Lwów 1892, s. 500.
690
ANK, StŻ I – 181, sprawy szkolne 1905-1918, s. 155.
691
APKoŻ, RSO – 4 – organizacja szkoły ludowej w Kocierzu Rychwałdzkim – orzeczenie organizacyjne
i jego realizacja, s. 3.
692
K. Falkiewicz, Rozwój szkolnictwa ludowego w Galicji w latach 1848-1898, Lwów 1899, s. 77.
688
201
Tab. 63. Wydatki na utrzymanie szkoły ludowej w Żabnicy.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Wydatki
Koszt w K
Utrzymanie budynków szkolnych wraz z kosztem bielenia
92
Utrzymanie wewnętrznego urządzenia
20
Opał
88
Obsługa
48
Oświetlenie
10
Koszt podróży nauczyciela religii
100
Najem pola
24
Koszt utrzymania kancelarii Rady Szkolnej Miejscowej
10
Nieprzewidziane wydatki
20
Razem:
412
Źródło: oprac. własne: ANK, StŻ I – 181, sprawy szkolne 1905-1918, s. 71.
Gmina Żabnica przeznaczała 412 K na utrzymanie placówki, a z podobnymi
wydatkami musiały liczyć się i inne gminy w powiecie, np. roczny koszt utrzymania
jednoklasowej placówki w Ostrem wynosił około 290 K693.
Po pozytywnym rozpatrzeniu prośby o zgodę na budowę szkoły i po zakupieniu
odpowiedniej parceli pod jej budowę, gmina musiała jeszcze uzyskać opinię lekarza
powiatowego, który decydował, czy wybrany grunt w ogóle nadaje się pod budowę.
W związku z tym, zwierzchność gminna zwracała się do Rady Szkolnej Okręgowej
z prośbą o „wydelegowanie komisji celem zbadania gruntu budowlanego”694.
W żywieckim archiwum zachowało się zaledwie kilka egzemplarzy tego typu
dokumentacji. Jednym z nich jest zacytowana w całości opinia lekarza powiatowego
wydana po badaniu gruntu pod budowę szkoły w Korbielowie: badania dokonano 11
maja 1907 roku wykazało, że grunt jest położony na suchym, kamienistym wzgórku,
odległym 30 metrów od powiatowego gościńca, łagodnie pochylonym od północy ku
południowi. Z wierzchu jest tylko bardzo nieznaczna warstwa ziemi na pół urodzajnej,
zaś głębiej grunt skalisty. W pobliżu gruntu znajduje się w odległości jakichś 60 metrów
leśniczówka, zaś inne chaty leżą już znacznie dalej tj. 200-300 metrów. Za gościńcem,
50 K szkoła przeznaczała na utrzymanie budynku, 20 K na utrzymanie urządzenia szkolnego, 84 K na
opał, 36 K na usługę szkolną i 100 K na koszta podróży nauczyciela religii. APKoŻ, DDŻ – 297 –
korespondencja dotycząca założenia, budowy i utrzymania szkoły w Nieledwi, Ostrem, Oświęcimiu,
Osieku, Porąbce, s. 12.
694
APKoŻ, RSO – 23 – budowa 6-klasowej szkoły ludowej w Jeleśni – wniosek i korespondencja z
zarządem gminy w Jeleśni (1912-1913), s. 2.
693
202
blisko niego płynie wartki potok. Z powyższego okazuje się, że ten grunt jest skalisty,
a zatem nieprzepuszczalny z dobrym dostępem. Z dala od chat, a mniej więcej w środku
gminy położony, nadaje się pod budowę szkoły. Otrzymanie wody dobrej do picia nie
natrafi na trudności, a studnia stanąć powinna z boku budynku szkolnego, który stanąć
powinien przodem do gościńca. Klasy powinny stanąć od strony wschodniej, mieszkanie
nauczyciela od strony zachodniej. Wychodki powinny być umieszczone po stronie
przeciwnej studni i to poniżej695. Wszelkie plany i kosztorysy planowanych inwestycji,
a także odbitki z map katastralnych gruntów przekazywano Radzie Szkolnej Okręgowej,
po zbadaniu gruntu przeznaczonego pod budowę szkoły696.
Obowiązek finansowania szkół zgodnie z zapisami ustawy z 1894 r., nałożono
również na obszary dworskie.697 W myśl art. 2 obowiązek zakładania i utrzymywania
publicznych szkół ludowych ciążył w pierwszej kolejności na gminach i obszarach
dworskich, a w dalszej kolejności na okręgu szkolnym i ostatecznie kraju698.
Wcześniejsze rozwiązania m. in. z 1873, 1882 i 1885 r., obciążały przede wszystkim
gminy obowiązkiem łożenia środków finansowych na utrzymanie szkół, z którymi one
bardzo często po prostu sobie z nie radziły. W przeciwieństwie do wspomnianych
rozstrzygnięć, ustawa z 1894 r. włączyła w finansowanie placówek oświatowych także
obszary dworskie699. W przypadku gmin powiatu żywieckiego, obszary dworskie
dotujące szkoły, należały przede wszystkim do arcyksiążąt Habsburgów. Dyrekcja Dóbr
Żywieckich m.in. co roku dostarczała drewno opałowe do szkół700.
Kolejnym problemem, z którym borykały się szkoły ludowe to katastrofalne
warunki, w jakich dzieci pobierały naukę. Członkowie Rady Szkolnej Krajowej
w sprawozdaniu o stanie szkół w 1871 r. zapisali iż: uposażenie naszych szkół jest
powszechnie ubogie. Urządzenia budynków szkolnych, zbyt często źle utrzymywanych,
pozostawia nawet w większych miastach dużo do życzenia. Po wsiach budynki szkolne
APKoŻ, RSO – Żyw – 25 – badanie gruntu pod budowę szkoły ludowej w Korbielowie (1907-1913),
s. 1.
696
APKoŻ, RSO – Żyw – 27 – wykupienie gruntu pod budowę szkoły ludowej w Międzybrodziu (19111914), s. 1 oraz RSO – Żyw – 29 – wykupienie parceli pod budowę szkoły ludowej w Rycerce Dolnej
(1908-1914), s. 2.
697
K. Falkiewicz, op. cit. s. 80.
698
Ustawa z dnia 24. kwietnia 1894, dz. u. i r. kr. Nr. 49. o kosztach zakładania i utrzymywania szkół
ludowych o funduszach szkolnych [w:] K. Pierożyński, Ustawy i rozporządzenia w zakresie szkół
ludowych, Lwów 1904, s. 50.
699
K. Falkiewicz, op. cit. s. 81.
700
Przykładowo do szkoły w Szarem około 6 sąg czyli 12 metrów kubicznych APKoŻ, DDŻ – 300 –
korespondencja dotycząca założenia, budowy i utrzymania szkoły w Sopotni Wielkiej, Sopotni Małej,
Szarem, Skidzinie, Spytkowicach, Sidzinie, s. 150
695
203
mało się różniły od zwykłych chat włościańskich. Szkoły mieściły się prawie wyłącznie
w budynkach drewnianych, pod słomianą strzechą701. Wszystkie te kwestie opisano
w dokumencie z 6 października 1913 r. skierowanym do Rady Szkolnej Krajowej,
w którym zwierzchność gminy prosi o pomoc w budowie nowej szkoły: donoszę, że
w Jeleśni okazuje się konieczna potrzeba budowy szkoły o 6 salach naukowych dla 4 klas
szkoły, gdyż w szkole tej ze względu na liczną frekwencję, oprócz 4 etatowych sił
nauczycielskich pracują 2 siły nadetatowe. Obecnie mieszczą się 3 sale naukowe we
własnym budynku szkolnym drewnianym, wymagającym z powodu starości i zniszczenia
ustawicznych poprawek, oraz w 3 salach donajętych, zupełnie nieodpowiednich na cele
szkolne702. Podobne trudności występowały praktycznie na terenie całego powiatu.
Świadczy o tym choćby taki zapis znaleziony w dokumentacji dotyczącej szkoły
w Rycerce: budynek szkolny jest w tak nędznym stanie, iż egzystencja jego jest nadal
niemożliwa, a tym bardziej niemożliwym jest przypuszczenie by tenże mógł nadal służyć
do celów nauczania703.
Z racji tego, że stan materialny większości budynków szkolnych pozostawał wiele
do życzenia, zaledwie kilka gmin mogło pochwalić się posiadaniem murowanego
budynku szkoły. Do tych „szczęśliwców” zaliczyć można żywieckie szkoły wydziałowe,
a zwłaszcza żeńską szkołę która doczekała się własnego, przestronnego i przede
wszystkim murowanego budynku, należała jednak do zdecydowanej mniejszości.
Zdjęcie. 32. MMŻ – F/529/MŻ- Żeńska szkoła wydziałowa.
A. Chmielińska, op. cit. s. 18.
APKoŻ, RSO – 23 – budowa 6-klasowej szkoły ludowej w Jeleśni – wniosek i korespondencja
z zarządem gminy w Jeleśni, s. 9.
703
APKoŻ, RSO – 28 – polecenie c. k. Rady Szkolnej Okręgowej w Żywcu i odpisy protokołów
zwierzchności gminnej w sprawie budowy szkoły ludowej w Rycerce dolnej (1908-1914), s. 1.
701
702
204
Niestety, bardzo często, zwłaszcza uboższe gminy nie były w stanie pokryć
wszystkich tych wydatków i za zgodą RSO lekcje odbywały się w wynajętych
pomieszczeniach - chociażby w chałupie góralskiej, tak jak np. w Międzybrodziu704 aczkolwiek kompletnie nieprzystosowanych do funkcji, jakie faktycznie miały pełnić.
W powiecie żywieckim dość często wynajmowano leśniczówki należące do Dyrekcji
Dóbr Żywieckich arcyksięcia Karola Stefana Habsburga. Praktykę tą stosowano m. in.
w Przyborowie, gdzie do 1907 r. gmina korzystała z budynku leśniczówki705.
Tab. 64. Stan szkół w powiecie żywieckim w 1892 r.
Lp.
Miejscowość
1.
Cięcina
Stopień
zorganizowania
szkoły
1-klasowa
2.
Cisiec
1-klasowa
3.
Jeleśnia
a) 1-klasowa
mieszana
b) 2-klasowa
mieszana
4.
Kamesznica
1-klasowa
5.
Koszarawa
1-klasowa
6.
Krzeszów
1-klasowa
Stan materialny budynku
Budynek na szkołę wydzierżawiany, jest
masywny, podłużny, w jednej sali szkolnej
na 63m2 , mieszkanie nauczyciela obejmuje
2 stancje i kuchnię
Drewniany, parterowy, w jednej izbie
szkolnej, mieszkanie nauczyciela obejmuje
dwa pokoiki i kuchnię
2 pokoiki i kuchnię
Drewniany, parterowy, w dwóch salach
lekcyjnych po 60m2, mieszkanie nauczyciela
obejmuje 2 pokoiki i kuchnię, ale
w przyległym domu
szkolnej, niskiej i małej. Mieszkanie
nauczyciela obejmuje dwie izby i kuchnię
Murowany, parterowy, o jednej izbie
szkolnej na 50m2 mieszkanie dla nauczyciela
obejmuje jeden pokoik i kuchnię
szkolnej o 35m2 , mieszkanie dla
nauczyciela obejmuje dwa pokoiki
APKoŻ, RSO – 10 – rozprawa konkurencyjna w sprawie organizacji szkoły ludowej w Międzybrodziu
1908-1909, s. 8.
705
APKoŻ, DDŻ – 298 – korespondencja dotycząca założenia, budowy i utrzymania szkoły w Ponikwi,
Przecieszynie, Pietrzykowicach, Rajczy, s. 425.
704
205
7.
Krzyżowa
1-klasowa
8.
Lachowice
1-klasowa
9.
Lipowa
1-klasowa
10.
Łodygowice
2-klasowa
11.
Milówka
2-klasowa
12.
Radziechowy
1-klasowa
13.
Rajcza
1-klasowa
14.
Rycerka
Dolna
1-klasowa
15.
Rycerka
Górna
1-klasowa
16.
Rychwałd
1-klasowa
17.
Ślemień
2-klasowa
18.
Słotwina
1-klasowa
19.
Sól
1-klasowa
Drewniany, parterowy w jednej izbie
szkolnej. Mieszkanie nauczyciela obejmuje
1 pokoik i kuchnię.
Murowany, parterowy w jednej izbie
szkolnej na 43m2, mieszkanie nauczyciela
obejmuje 2 pokoiki, kuchnię i spiżarkę
Murowany, parterowy w jednej izbie
Murowany, parterowy w dwóch salach
szkolnych, mieszkanie nauczyciela obejmuje
W organistówce mieści się jedna izba
szkolna, druga mieści się w innym budynku
drewnianym, mieszkanie nauczyciela
obejmuje jeden pokój i kuchnię
Drewniany, parterowy o jednej izbie
szkolnej na 90m2, mieszkanie dla
nauczyciela obejmuje 2 pokoje, kuchnie
i spiżarkę
szkolnej na 46m2. W budynku tym mieszka
organista, na nauczyciela gmina wynajmuje
mieszkanie
nauczyciela obejmuje 2 pokoje i kuchnie
szkolnej, mieszkanie dla nauczyciela
obejmuje 1 pokój i kuchnie
Murowany, parterowy o jednej izbie
szkolnej, mieszkanie dla nauczyciela
obejmuje 2 pokoje i kuchnie
Drewniany, parterowy, właściwie o jednej
izbie szkolnej, druga urządzona na
mieszkanie dla nauczyciela, mieszkanie
nauczyciela obejmuje 1 pokoik i kuchnię
nauczyciela obejmuje 2 pokoje i kuchnie
Drewniany, parterowy, o jednej izbie
szkolnej ale niewielkiej. Mieszkanie dla
nauczyciela obejmuje 1 pokój i kuchnie
206
20.
Sporysz
1-klasowa
21.
Sucha
3-klasowa
22.
Szare
1-klasowa
23.
Ujsoły
1-klasowa
24.
Żywiec
5-klasowa
męska
4-klasowa
żeńska
Drewniany, parterowy, o jednej izbie
szkolnej. Mieszkanie dla nauczyciela
o jednej izbie i kuchni
Murowany, parterowy o trzech izbach
szkolnych. Mieszkanie dla nauczyciela
obejmuje 2 pokoje, kuchnię i spiżarkę
szkolnej, szczupłej. Mieszkanie dla
nauczyciela obejmuje 2 izby i kuchnię
Drewniany, parterowy o dwóch izbach
szkolnych każda na 60m2.
Dwa mieszkania dla nauczycieli:
a) 2 pokoje, kuchnia, spiżarka
b) jeden pokój
Murowany, piętrowy o wystarczających
salach szkolnych, mieszkanie kierownika
obejmuj 3 pokoje, kuchnię i spiżarkę
Źródło: Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy, Rada Szkolna Krajowa, Stan budynków
szkół ludowych w okręgu szkolnym Żywca, f. 178, opis 2, sprawa 3051/159.
O problemach nękających szkolnictwo w powiecie żywieckim dość obszernie
pisano w Sprawozdaniach Rady Szkolnej Krajowej. Słusznie zauważono, że: w okręgu
żywieckim powodem, że gminy te nie mają szkół i że nie dążą wcale do organizacji szkoły
jest ta okoliczność, iż w żadnej z nich nie znajdzie lokalu na tymczasowe pomieszczenie
szkoły, gdyż gminy te składają się z samych tylko maleńkich, dymnych góralskich chat,
zaś budowa nowych budynków szkolnych zależy wyłącznie od krajowego funduszu
szkolnego, gdyż 120% dodatku do podatków w każdej z tych gmin wynosi przeciętnie
150U K, a za tę kwotę wobec drożyzny gruntów w tamtejszej okolicy, nie można nawet
parceli budowlanej zakupić, całkowite, koszta budowy musiałby więc ponieś krajowy
fundusz szkolny706.
Szkoły ludowe zakładało również działające w powiecie Towarzystwo Szkoły
Ludowej, które to zorganizowało i prowadziło na mocy postanowienia z 26 stycznia 1909
r. m. in. szkołę jednoklasową w Zwardoniu707. Prócz oficjalnych szkół, utrzymywanych
przez państwo, czy szkół prywatnych, działały również szkoły zwane pokątnymi lub
APKoŻ, DDŻ – 301 - korespondencja dotyczącą założenia, budowy i utrzymania szkół w Sporyszu,
Straconka, Stryszów, Ujsoły i Glinka, Wieprz, Węgierska Górka, Zawoja, Zabłocie, Zarzecze, Zwardoń,
s. 467.
706
707
207
zimowymi, których działalność zwalczała Rada Szkolna Krajowa. Nauka w nich trwała
zwykle od początku listopada do końca marca. Szkoły zimowe najliczniej utrzymywane
były w powiatach zachodniej Galicji, przede wszystkim w okręgach; żywieckim,
nowosądeckim, niżańskim, bialskim, wadowickim708. O ich nielegalnym funkcjonowaniu
mówi okólnik starosty żywieckiego z dnia 31 października 1897 r., wystosowany do
zwierzchności gminnych. Czytamy w nim m. in., szkoły te istnieją nielegalnie, albowiem
ani gminy ani osoby w nich uczące nie wystarały się o koncesję na taką szkołą, do
otwarcia jej niezbędnie konieczną – utrzymywanie zaś szkoły pokątnej bez koncesji
podlega karze, a kara taka wymierzona będzie naczelnikowi gminy, który na
utrzymywanie szkoły zezwala i osobie, która bez upoważnienia władzy szkolnej w szkole
pokątnej nauki udziela709. Zwrócono w nim uwagę przede wszystkim na nielegalność
pracy takich szkół, nie dysponujących odpowiednimi pozwoleniami, a także brak
odpowiedniego zaplecza oraz obawy co do kwalifikacji osób uczących w tego typu
placówkach. Ich poczynania każdorazowo miały być eliminowane przez władze gminy,
w przeciwnym razie groziła im kara grzywny, podobnie jak uczącym w niej osobom710.
Mimo licznych obostrzeń i widma kary, szkoły zimowe prowadziły swoją
działalność także w powiecie żywieckim. Tego typu szkoła funkcjonowała przez kilka
miesięcy w przyczółku Cicho w gminie Koszarawa, którą prowadził bez zezwolenia
jeden z mieszkańców - Michał Lebioda. Oficjalne władze dość intensywnie ją zwalczały,
zwłaszcza w sytuacji, gdy wielu mieszkańców wolało posłać swoje dzieci właśnie do niej,
zamiast do szkoły publicznej711. Szkołę zamknięto w 1913 r. jako główny powód
wskazując brak wymaganych dokumentów, zezwalających na utrzymywanie tego typu
placówki przez prowadzącego. Popularność szkoły wśród mieszkańców niekoniecznie
wynikała z niechęci do szkoły ludowej w Koszarawie, ale raczej z odległości, jaką dzieci
musiały pokonywać każdego dnia, ponieważ przyczółek Cicho oddalony był od gminnej
szkoły o blisko 6 km712. Trudno więc dziwić się rodzicom, którzy woleli posyłać dzieci
do nielegalnej szkoły, którą mieli w sąsiedztwie, niż do szkoły w Koszarawie, zwłaszcza,
że warunki w szkole do najlepszych nie należały. W dokumentach RSO odnotowano iż:
jednoklasowa szkoła [mieści się] w izbie chłopskiej, dzieci jest 76, miejsca na 36, reszta
708
Sprawozdanie c. k. Rady Szkolnej Krajowej w roku szkolnym 1906/1907, s. 28.
APKoŻ, DDŻ – 293 – korespondencja dotycząca ogólnych spraw szkolnych, s. 122.
710
Ibidem, s. 22.
711
APKoŻ, RSO – Żyw – 6 – powstanie 2-klasowej szkoły prywatnej w przyczółku Cicho – gmina
Koszarawa i jej zamknięcie, s. 3.
712
Ibidem, s. 1.
709
208
siedzi na podłodze713. Działania te przyniosły jednak pozytywną reakcję władz
powiatowych, które decyzją starosty otwarły w przysiółku klasę nadetatową, w której
uczyła Aniela Pactwa714.
Zapóźnienia i zaniedbania w szkolnictwie i oświacie okazały się jednak na tyle
kosztowne, że mimo usilnych starań i zwiększających się nakładów finansowych, nie
udało się ich ostatecznie zlikwidować, a Galicja aż do 1914 r. znajdowała się na szarym
końcu pośród wszystkich krajów monarchii Austro – Węgierskiej715. Nie wyeliminowano
definitywnie wszystkich braków w systemie edukacji, pomimo podjętego wysiłku
i otwieraniu kolejnych szkół ludowych, wciąż aktualne pozostały problemy związane
z niedostateczną frekwencją oraz wyposażeniem i utrzymaniem szkół. Borykano się
z nimi jeszcze bardzo długo, zresztą nie tylko w powiecie żywieckim, także po upadku
monarchii.
5.3.2. Szkoła Realna w Żywcu
Stan galicyjskiego szkolnictwa średniego, podobnie jak i ludowego, w dobie
autonomicznej uległ znaczącym przemianom i systematycznemu rozwojowi. Umożliwiły
to zmiany wewnątrzustrojowe zachodzące w naddunajskiej monarchii. Do 1867 r. rząd
austriacki niechętnie godził się na wzrost liczby przedstawicieli lokalnej inteligencji,
potrzebnych zresztą przede wszystkim do obsługi urzędów i to głównie tych niższego
szczebla. Poza tym sytuacja ekonomiczna i duży stopień analfabetyzmu wśród
mieszkańców prowincji, przy niewystarczającej liczbie szkół ludowych, a także
obowiązkowy, wykładowy język niemiecki, skutecznie utrudniały rozwój szkolnictwa
średniego716. W 1859 r. w Galicji funkcjonowało zaledwie 20 szkół średnich – 16
gimnazjów i tylko 4 szkoły realne – z czego większość i tak znajdowała się przede
wszystkim we Lwowie oraz w innych większych ośrodkach miejskich, a więc poza
zasięgiem większości młodzieży wiejskiej oraz tej pochodzącej z małych miasteczek717.
APKoŻ, RSO – Żyw – 7 – utworzenie klasy ekspansywnej w przysiółki Cicha – gmina Koszarawa,
s. 1.
714
Ibidem, s. 11.
715
M. J. Adamczyk, Społeczeństwo polskie w Galicji wobec szkoły austriackiej (1774-1867), [w:] Galicja
i jej dziedzictwo, t. VIII. Myśl edukacyjna w Galicji 1772-1918, Rzeszów 1996, s. 269.
716
J. Buzek, Rozwój stanu szkół średnich w Galicji w ciągu ostatnich lat 50 (1859-1909), „Muzeum”,
R. XXV, 1909, dodatek 3, s. 2.
717
Gimnazja znajdowały się w: Lwowie [3], Krakowie [2], Rzeszowie, Tarnowie, Bochni, Nowym Sączu
oraz w Przemyślu, Tarnopolu, Brzeżanach, Stanisławowie i Samborze, oraz dwa prywatne gimnazja w
713
209
W tak kiepskiej sytuacji na terenie całej monarchii pozostawała jeszcze tylko Bukowina,
posiadająca zaledwie jedno gimnazjum718. Całkiem odmiennie rozwijała się natomiast
sieć szkół średnich w pozostałych częściach monarchii austriackiej, zwłaszcza
w Czechach i na Morawach, czy też w samej Austrii, gdzie staranniej dbano o należyty
rozwój szkolnictwa średniego. Dysproporcje w liczbie szkół średnich w poszczególnych
częściach monarchii przedstawia poniższa tabela:
Tab. 65. Liczba szkół średnich w Monarchii Austriackiej w roku 1859.
Kraje monarchii
austriackiej
Austria
Galicja
Bukowina
Śląsk
Czechy i Morawy
Kraje południowe
Kraje alpejskie
Liczba ludności Liczba Szkół
Realnych
18. 262
4. 611
458
445
6. 587
1. 380
4. 871
31
4
1
11
2
13
Liczba
Razem
Gimnazjów
90
16
1
3
31
12
27
121
20
1
4
42
14
40
Źródło: J. Buzek, Rozwój stanu szkół średnich w Galicji w ciągu ostatnich lat 50 (1859-1909), „Muzeum”
R. XXV, 1909, Dodatek 3, s. 6.
Podobnie w porównaniu z innymi krajami monarchii, Galicja była upośledzona
także pod względem liczby uczniów uczęszczających do szkół średnich w przeliczeniu
na 10 000 mieszkańców. W Galicji w 1859 r. liczba ta wynosiła zaledwie 12 uczniów,
a w Bukowinie 11, podczas gdy w krajach czeskich 19, a w krajach niemieckich 22
uczniów, a więc niemal dwa razy więcej niż w Galicji719. Sytuacja szkolnictwa średniego
zmieniła się dopiero wraz z uzyskaniem autonomii, spolszczeniem prowincji i oddaniem
zarządu nad szkolnictwem ludowym i średnim powstałej wówczas Radzie Szkolnej
Krajowej. Doprowadziło to w rezultacie do stopniowego wzrostu liczby uczniów szkół
średnich. Na przykład 1859 r. w szkołach średnich w Galicji uczyło się 5384 uczniów,
w roku 1878 r. było ich już 10533, a w 1884 r. 11597720. Warto jednak zaznaczyć, że
Buczaczu i Drohobyczu. Natomiast szkoły realne mieściły się w: Lwowie, Krakowie i Brodach oraz
miejska w Śniatyniu, Ibidem, s. 2.
718
Ibidem, s. 6.
719
Na Śląsku było to 32 uczniów, ale większość z nich zwłaszcza w cieszyńskim gimnazjum była spoza
Śląska, więc dane te nie mogą być w pełni miarodajne, Ibidem, s. 7.
720
J. Buzek, Rozwój stanu szkół średnich…, s. 10-12.
210
zauważalny wzrost liczby uczniów spowodowały w dużej mierze także zachodzące
wówczas zmiany demograficzne, a zwłaszcza szybki wzrost liczby ludności Galicji.
W 1857 r., według ostrożnych szacunków, wynosiła ona ok. 4 597 mln, a w 1910 r.
zwiększyła się niemal dwukrotnie, osiągając 8 025 mln721. Tak widoczny wzrost liczby
mieszkańców uzyskany został m. in. dzięki stopniowej eliminacji klęsk elementarnych,
czy też znaczącemu zmniejszeniu zasięgu oddziaływania chorób epidemiologicznych
takich jak cholera czy tyfus, które zwłaszcza w I połowie XIX w. siały prawdziwe
spustoszenie wśród mieszkańców prowincji722.
Kolejnym, ważnym czynnikiem powodującym wzrost liczby szkół średnich,
okazało się większe zaangażowanie w ich powstawanie nie tylko państwa, ale
i samorządów miejskich. Dzięki temu w roku szkolnym 1883/1884 liczba szkół tego typu
wzrosła do 30, aczkolwiek w porównaniu z Czechami i Morawami, które w tym samym
roku mogły poszczycić się aż 113 szkołami średnimi, wzrost ten nie wydaje się, aż tak
imponujący723. Dodatkowo to właśnie w Galicji liczba mieszkańców przypadająca
średnio na 1 szkołę należała do najwyższych w całej monarchii. W 1883 r. jedna szkoła
średnia swoim zasięgiem obejmowała statystycznie ok. 205479 mieszkańców, podczas
gdy w Czechach niespełna 75146. Przy czym należy dodać, że liczba osób
zamieszkujących porównywane obszary w Galicji i Czechach była praktycznie
jednakowa724. Ponadto w tym samym roku w Galicji jedna szkoła średnia wypadała
średnio na obszar o powierzchni 2 604 km2, a we wspomnianych już Czechach na 702
km2. Uwzględniając wszystkie przedstawione dane, wyraźnie widać, że w dziedzinie
szkolnictwa średniego Galicja pozostawała jedyną prowincją monarchii austro –
węgierskiej, w której statystycznie jedna szkoła średnia obejmowała ogromny obszar
zamieszkany przez bardzo dużą liczbę osób725. Wydaje się, że ową trudną sytuację
spowodowało również dość nieszczęśliwe położenie prowincji – w oddaleniu od szlaków
komunikacyjnych i daleko od centrum, co sprzyjało procesowi marginalizacji726. Mimo
tych ewidentnych trudności, Galicja i tak uczyniła duży postęp w systematyczne
K. Zamorski, Informator statystyczny… s. 45.
Ibidem.
723
J. Buzek, Rozwój stanu szkół średnich…, s. 16.
724
Ludność Galicji wg stanu na rok 1880 to: 5.958,907, a w Czechach 5.560,819, Sprawozdanie c. k. Rady
Szkolnej Krajowej o stanie szkół średnich galicyjskich w latach szkolnych 1875-1883. Część I, Lwów 1884,
s. 7.
725
Sprawozdanie c. k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie szkół średnich galicyjskich w latach szkolnych 18751883. Część I, Lwów 1884, s. 7.
726
A. Chwalba, op. cit. s. 26.
721
722
211
rozbudowie sieci szkół średnich, a zwłaszcza gimnazjów. Począwszy od lat 90-tych XIX
w. aż do 1914 r., średnio co roku uruchamiano tu 5 nowych gimnazjów, dzięki czemu
w roku szkolnym 1913/1914 ich liczba wyniosła już 128727.
Wyraźnie postępujący rozwój szkolnictwa średniego w czasie autonomii był
jednak nierównomierny. W Galicji przeważały gimnazja klasyczne, kształcące przede
wszystkim urzędników, brakowało natomiast szkół o profilu technicznym. W roku
szkolnym 1907/1908 na 10000 mieszkańców Galicji przypadało 40 uczniów
gimnazjalnych, podczas gdy na Śląsku 23, a w Czechach i na Morawach 27 uczniów728.
Taki stan rzeczy wiązał się ze złą sytuacją ekonomiczną całej prowincji, co wyraźnie
podkreślał m. in. Józef Buzek pisząc w 1909 r., że: nam brak wielkiego przemysłu, nasz
drobny przemysł przeżywa kryzys, nasz handel nie zdoła wyżywić nawet tej części
ludności izraelickiej, która mu się od wieków oddaje. Jeżeli więc chłop nasz, a jeszcze
więcej mieszczanin lub osoba należąca do tak zwanej inteligencji pragnie syna swego
pchnąć o szczebel wyższy na drabince społecznej, to myśli z natury rzeczy o pchnięciu go
do urzędu i dlatego posyła go do gimnazjum729.
Podobne spostrzeżenia pojawiały się także w corocznych sprawozdaniach Rady
Szkolnej Krajowej, w części poświęconej szkolnictwu średniemu. W jednym z nich – za
rok szkolny 1905/1906 zauważono, iż: społeczeństwo nasze dąży do jednostronnego
wykształcenia, a odwraca się od studiów technicznych, które wymagają większej
przedsiębiorczości i rozwinięcia energii, że młodzież posyłana do szkół średnich kieruje
się przede wszystkim ku tym zawodom, które dają nadzieję umieszczenia na posadach
w służbie publicznej730. Dodatkowo w odczuciu znacznej części społeczeństwa
galicyjskiego, praca w urzędzie generowała nie tylko stałe dochody, ale i zapewniała
późniejsze prawo do świadczenia emerytalnego, co miało niebagatelne znaczenie,
zwłaszcza w środowisku wiejskim731. W ten sposób można wytłumaczyć przepełnienie
w galicyjskich gimnazjach oraz niewielkie zainteresowanie młodzieży szkołami
handlowymi, przemysłowymi czy właśnie realnymi. W przywoływanym już roku
szkolnym 1907/1908 na 10000 osób przypadało w Czechach i na Morawach 27 uczniów
W tym 56 państwowych i 72 prywatnych gimnazjów, J. Dybiec, Galicja na drodze do wielkiej
przemiany…, s. 33.
728
J. Buzek, Rozwój stanu szkół średnich …,. 49.
729
Ibidem, s. 50
730
Sprawozdanie c. k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie wychowania publicznego w roku szkolnym
1905/1906. Szkoły średnie, Lwów 1906, s. 9.
731
A. K. Banach, Kariery zawodowe studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego pochodzenia chłopskiego
z lat 1860/1861-1917/1918, Kraków 2009, s. 103.
727
212
szkół realnych, w krajach austriackich 30, nawet w Bukowinie 9, a w Galicji zaledwie
5732. Oczywiście wiązało się to również z niewielką liczbą tego typu placówek w całej
prowincji. W 1905 r. działało ich zaledwie 11, z czego najwięcej mieściło się
w stołecznych miastach: Lwowie i Krakowie.
Tab. 66. Szkoły realne w Galicji w 1905 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Nazwa szkoły
c. k. Szkoła realna
c. k. I Wyższa Szkoła Realna
c. k. II. Wyższa Szkoła Realna
c. k. Szkoła Realna
c. k. I Wyższa Szkoła Realna
c. k. II Wyższa Szkoła Realna
c. k. Szkoła Realna
c. k. Wyższa Szkoła Realna
Miejscowość
Jarosław
Kraków
Kraków
Krosno
Lwów
Lwów
Śniatyń
Stanisławów
Tarnopol
Tarnów
Żywiec
Rok założenia
1808
1871
1902
1900
1817
1903
1903
1874
1985
1897
1904
Źródło: oprac. własne na podstaw. Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem
Krakowskim, Lwów 1905.
Do 1913 r. liczba szkół realnych w Galicji zwiększyła się nieznacznie do 14.
Nowe szkoły zostały założone w Wieliczce, Rawie Ruskiej oraz w Tarnobrzegu733.
W Galicji szkoły średnie zakładano głównie z inicjatywy państwa i te należały do
większości, aczkolwiek instytucje prywatne, zgromadzenia zakonne lub władze miejskie
również mogły starać się o pozwolenie na uruchomienie szkoły średniej, zwłaszcza jeżeli
w najbliższym sąsiedztwie ich brakowało, tak jak w przypadku powiatu żywieckiego.
Funkcjonowała tu co prawda dość gęsta sieć szkół ludowych, w tym dwie wydziałowe:
męska oraz żeńska734, ale tylko jedna szkoła przemysłowa – Krajowa Szkoła
„Muzeum. Czasopismo Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych”, 1909, R.25, T.1, zeszyt 4, s. 386.
Szkoły realne w Rawie Ruskiej i Tarnobrzegu założono w 1909 r., a w Wieliczce w 1910, Szematyzm
Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, Lwów 1913, s. 655-657.
734
Początki żeńskiej szkoły sięgają roku 1867, kiedy to z inicjatywy miasta Żywiec utworzono 3 – letnią
szkołę przeznaczoną dla dziewcząt, w 1903 r. przekształconą w szkołę wydziałową. Długoletnią
kierowniczką szkoły była Aleksandra Tournelle, K. Rachwalska, Powstanie i rozwój Szkoły Podstawowej
nr 2 w Żywcu, „Karta Groni” nr XXII, Żywiec 2003, s. 103-119.
732
733
213
Przemysłowa dla Stolarstwa i Zabawek735, przekształcona w 1897 r. w Uzupełniającą
Szkołę Przemysłową. Niestety powiat nie posiadał nawet jednej szkoły kształcącej
lokalną młodzież na wyższym poziomie edukacji. W związku z tym zamożniejsza lub
bardziej zdeterminowana, ale zdecydowanie mniej liczna część mieszkańców powiatu,
by zapewnić wykształcenie swoim dzieciom, kierowała je do szkół znacznie oddalonych
od Żywca.
Dużą popularnością wśród młodzieży żywieckiej cieszyło się wadowickie
gimnazjum, w którym stanowiła ona znaczący procent 736. Warto poświęcić uwagę tej
placówce, zwłaszcza iż była pierwszą tego typu szkołą w najbardziej na zachód
wysuniętej części prowincji. Powstała w 1866 r. za zgodą cesarza Franciszka Józefa I,
jako 23 szkoła średnia w Galicji. Przed założeniem Gimnazjum w Wadowicach, młodzież
żywiecka mogła kontynuować edukację w placówkach krakowskich, w Bochni lub
w Nowym Sączu737, ewentualnie w niemieckich szkołach w Białej. Część z nich
wybierała także szkoły w miastach stosunkowo niedalekich, ale już przynależących
administracyjnie do Śląska Austriackiego, czyli w Cieszynie lub w Bielsku738. Dzięki
powstaniu wadowickiej placówki, przed uczniami z powiatu żywieckiego otworzyły się
szersze możliwości zdobycia wykształcenia średniego, a następnie uniwersyteckiego. Dla
wielu wychowanków tej szkoły, uczęszczanie do niej stanowiło ważny etap na drodze
rozwoju własnej osobowości oraz postaw społecznych. Młodzież wychowywano
w duchu idei narodowych, ucząc ich patriotyzmu i odpowiedzialności za ojczyznę. Jeden
z jej absolwentów – Jan Jakóbiec - wspomina, że: szczytem wstrząsu sumienia
patriotycznego było nabożeństwo żałobne z okazji powstania roku 1863739. Dodaje, że to
właśnie specyficzna atmosfera panująca w placówce pozwoliła mu na zapoznanie się
Swoją pracę rozpoczęła w 1887 r. po niemal dwóch latach starań o jej otwarcie przez władze miasta
Żywca, które podkreślały, iż jej uruchomienie wpłynie korzystnie na rozwój rzemieślnictwa w mieście,
M. Talik, Najstarsza na Żywiecczyźnie, „Karta Groni” nr XV, Żywiec 1989, s. 199.
736
W roku szkolnym 1892/1893 – uczniowie z powiatu żywieckiego stanowili 6,7% wszystkich
gimnazjalistów, w roku 1898/1899 było to już 9%, a w roku szkolnym 1904/1905 blisko 13%, K. Meus,
Wadowice 1772-1914…, s. 358.
737
Gimnazjum w Bochni założono w 1817 r. w Nowym Sączu w 1818 r. lub w krakowskich: Gimnazjum
św. Anny i Gimnazjum św. Jacka.
738
W Bielsku działały: Szkoła Realna (1860) oraz Gimnazjum (1872), natomiast w Cieszynie również
Szkoła Realna (1850) i Gimnazjum (1873), z tym, że językiem wykładowym był niemiecki, G. Studnicki,
Pierwsza wśród równych. Dzieje gimnazjum i liceum w Wadowicach, Wadowice 1991, s. 13.
739
J. Jakóbiec, Szkolna droga syna chłopskiego [w:] Galicyjskie wspomnienia szkolne, red. A. Knot,
Kraków 1955, s. 423.
735
214
z dotąd nieznaną twórczością klasyków polskiej literatury: Sienkiewicza, Kraszewskiego,
Mickiewicza czy Słowackiego740.
Dalsze
losy
absolwentów
pochodzących
z
Żywiecczyzny741,
synów
włościańskich czy drobnomieszczańskich, wskazują, że szkoła kształciła ludzi ambitnych
i zdolnych, którzy w praktyce wykorzystywali zdobytą wiedzę i doświadczenie, a także
kontynuowali naukę na szczeblu uniwersyteckim w Krakowie czy też w Wiedniu, często
poświęcając się studiom teologicznym. Wśród uczniów, którzy zdecydowali się na
przyjęcie święceń kapłańskich warto wymienić m. in. Stanisława Sapińskiego (18891941)742, Antoniego Miodońskiego (1889-1952)743, Szczepana Gąsiorka (1894-1945)744,
Józefa Caputę (1865-1926)745 i Jana Kijasa746 czy Józefa Małysiaka747. Wybór ten,
zwłaszcza na wsi uznawano niejako za nieodzowny, o czym pisze wspomniany wcześniej
Jan Jakóbiec. Zwrócił on uwagę, że wśród włościan żyje (…) zakorzeniony przesąd, że
kto tylko idzie do wyższych szkół, ten już musi być księdzem. I rzeczywiście, dużo jest
księży spośród synów chłopskich748.
Andrzej Kazimierz Banach w swoich badaniach potwierdził te spostrzeżenia, a co
więcej zwrócił uwagę na kolejną interesującą zależność, wynikającą ze świadomości
Autor wspomina iż w okresie gimnazjalnym tworzył specjalny „Spis książek przeczytanych” liczący 10
zeszytów, zawierających ów spis i krótkie streszczenie, Ibidem. s. 439.
741
Absolwentami gimnazjum wadowickiego byli m.in. mieszkańcy wsi Radziechowy. Spośród nich warto
wymienić: Wolny Władysław - Ukończył gimnazjum w 1898 r. profesor germanistyki; Rozmus Antoni –
absolwent w 1901 r., profesor w Zakopanem; Wolny Jan – absolwent z 1907 r. ; Czech Jan – absolwent
roku 1909, porucznik Wojska Polskiego, zginął w Katyniu, H. Woźniak, Radziechowy. Monografia wsi,
Radziechowy 2002, s. 112.
742
Stanisław Sapiński absolwent 1908 ks., urodzony w 1889 r. w Sporyszu, dr teologii, pierwszy w Polsce
duszpasterz akademicki (od 1927), autor kilkunastu prac naukowych, spośród których warto wymienić np.
Badania źródłowe nad kazaniami niedzielnemi i świątecznemi Skargi, Kraków 1924, jako wikariusz
pracował w parafiach m.in. w Nowym Targu, Andrychowie oraz w Krakowie, gdzie założył Związek
Promienisty, który w założeniu miał być organizacją ponad wszelkimi podziałami, zwłaszcza partyjnymi,
a jego członków miała łączyć etyka chrześcijańska, G. Studnicki, op. cit. K. Pawlikowska, Ks. Stanisław
Sapiński, FIDES-Biuletyn Bibliotek Kościelnych, nr 1-2, Warszawa 1997, s. 76.
743
Antoni Miodoński urodził się w Żywcu, wadowickie gimnazjum ukończył w 1908, cztery lata później
otrzymał święcenia kapłańskie, został kapelan WP, został powołany na stanowisko administratora parafii
wojskowej w Bielsku, dziekan Okręgu Korpusu X w. Przemyślu, we wrześniu 1939 r. udał się na zachód
Europy, został dziekan Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii. Rocznik oficerski 1932, Warszawa
1932, s. 406, 898.
744
Szczepan Gąsiorek z Koszarawy (1894-1945), absolwent rocznika 1913, ks., kapelan 5 Szpitala
Ewakuacyjnego II Korpusu Polskiego gen. Andersa, uczestnik kampanii włoskiej. G. Studnicki, op. cit.
745
Józef Caputa urodzony w Lipowej (1865-1926), absolwent rocznika 1885, dr teologii, autor rozprawy
z dziejów kaznodziejstwa i innych publikacji, radny m. Krakowa i członek wielu towarzystw.
746
ks. Jan Kijas ze Ślemienia, absolwent w roku 1911, G. Studnicki, op. cit.
747
Józef Małysiak (1884-1966) urodził się w Żywcu. Wadowickie gimnazjum ukończył w 1903 r.,
a następnie seminarium duchowne w Krakowie. Zasłużył się przede wszystkim jako założyciel żeńskiego
zgromadzenia zakonnego Zgromadzenia Sióstr Rodziny Betańskiej, W. Jura, Małysiak Józef [w:] Słownik
Biograficzny Żywiecczyzny t. III, red. A. Urbaniec, Żywiec 2000, s. 169.
748
740
215
społecznej mieszkańców wsi galicyjskiej. Mianowicie wśród włościan fakt posiadania
w rodzinie kapłana nobilitował w oczach lokalnej społeczności, nie tylko stanowił powód
do dumy dla jego rodziców, ale także przynosił wymierną korzyść niezamężnym
siostrom, które dzięki kapłaństwu brata miały większą możliwość dobrego
zamążpójścia749. Takiemu sposobowi myślenia można więc przypisać liczną obecność
synów włościańskich, także z powiatu żywieckiego, na Wydziale Teologicznym
Uniwersytetu Jagiellońskiego. W latach 1860/1861-1917/1918 studiowało ich 24, tym
samym powiat żywiecki uplasował się na 9 miejscu wśród 10 powiatów, z których
najczęściej pochodzili studenci tego właśnie wydziału750. W porównaniu z teologią,
o wiele mniejszym zainteresowaniem cieszył się Wydział Filozoficzny i Wydział Prawa,
aczkolwiek to Wydział Lekarski najrzadziej wybierali synowie włościańscy751. Na tym
ostatnim studia podjęło zaledwie dwóch włościan z powiatu żywieckiego Tomasz
Dyduch z Lachowic oraz Antoni Kasprzyk ze Stryszawy. Ta symboliczna wręcz liczba
odnosi się to tylko młodzieży włościańskiej, bowiem osób wywodzących się
z terenu powiatu, które ukończyły ów wydział można wymienić więcej. Jako przykład
warto podać postać Józefa Łazarskiego rodem z Jeleśni, dziekana Wydziału Lekarskiego
UJ, a w końcu także i jej rektora752.
A. K. Banach, Młodzież chłopska na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1860/1861-1917/1918,
Kraków 1997, s. 88.
750
Najwięcej studentów pochodzenia chłopskiego studiującego na WT wywodziło się z powiatu
wadowickiego [82 osoby], kolejne powiaty to: nowotarski – 68, bialski – 67, wielicki – 66, myślenicki –
65, bocheński – 38, krakowski – 27, limanowski – 26, wspomniany żywiecki – 24 oraz brzeski – 22, A. K.
Banach, Młodzież chłopska na Uniwersytecie Jagiellońskim…, s. 112.
751
Studia medyczne wybierały osoby zamożniejsze, bowiem ze względu na specyfikę studiów nie mogły
pozwolić sobie one na podjęcie dodatkowej pracy, udzielania korepetycji itp. Ponadto podjęcie prywatnej
praktyki dla syna włościańskiego wiązało się ze znacznymi kosztami, które znacznie przekraczały
możliwości finansowe mieszkańców wsi. Ibidem, s. 98.
752
Józef Łazarski (1854-1924) wywodził się z rodziny inteligencji wiejskiej, jego ojciec był nauczycielem
ludowym. Józef studiował m.in. w Uniwersytecie w Grazu, następnie w Wiedniu, także w Krakowie. Pełnił
funkcję prezesa Krakowskiej Izby Lekarskiej, a także przewodniczył Komitetowi Administracyjnemu
Szpitala św. Łazarza w Krakowie. Dwaj bracia Józefa również kontynuowali edukację na szczeblu
akademickim. Mieczysław Łazarski (1852-1930) po ukończeniu Gimnazjum św. Anny w Krakowie
studiował inżynierię lądowo - wodną w Szkole Politechnicznej w Karlsruhe, doktorat z filozofii uzyskał
w Uniwersytecie we Lwowie, a habilitację w Szkole Politechnicznej we Lwowie. Stanisław Łazarski
(1849-1938), studiował w Uniwersytecie Jagiellońskim, we Lwowie, a także w Wiedniu. W 1880 r. założył
kancelarię adwokacką w Białej. Z czasem rozpoczął karierę polityczną począwszy od wyboru na radnego
Rady, a następnie Wydziału Powiatowego w Białej. W latach 1901-1914 pełnił funkcję posła do Sejmu
Krajowego we Lwowie. Jego kariera na szczeblu centralnym zaowocowała mandatem poselskim
w wiedeńskim parlamencie w latach 1907-1918, co więcej pełnił nawet funkcję Prezesa Koła Polskiego,
a jak podkreśla Konrad Meus miał nawet szanse by zostać ministrem ds. Galicji. Ostatecznie do tego nie
doszło, aczkolwiek sam fakt wysunięcia jego kandydatury na tak eksponowane stanowisko jest godny
odnotowania. M. Barcik, Łazarski Józef [w:] Słownik Biograficzny Żywiecczyzny t. III red. A. Urbaniec,
Żywiec 2000, s. 126; M. Barcik, Łazarski Mieczysław [w:] Słownik Biograficzny Żywiecczyzny t. III…,
s. 127; M. Barcik, Łazarski Stanisław [w:] Słownik Biograficzny Żywiecczyzny t. III…, s. 127. K. Meus,
749
216
Pozostali, często wbrew oczekiwaniom najbliższego otoczenia, decydowali się
na kontynuowanie nauki na zupełnie innych kierunkach. Leon Nowotarski (1878-1957),
absolwent wadowickiej placówki z roku 1900, podjął studia na Politechnice w Wiedniu,
gdzie w 1907 r. ukończył inżynierię lądowo – wodną i swoją karierę zawodową związał
z Krynicą753. Wspomniany wcześniej Jan Jakóbiec studiował zarówno w Krakowie754,
jak i w Wiedniu. W krakowskiej uczelni złożył doktorat z filozofii, następnie rozpoczął
pracę nauczycielską w kolejnych placówkach m. in. w Krakowie i w Jarosławiu.
Kontynuował ją także w okresie II RP. Godną odnotowania jest również kariera Jan
Zygmunta Sarny rodem z Kamesznicy, którego dalsza droga naukowa związana wpierw
z Uniwersytetem Jagiellońskim, następnie Uniwersytetem Wiedeńskim zaowocowała
współzałożeniem Akademii Handlowej w Krakowie755.
Coraz liczniejsze grono synów chłopskich odnoszących widoczne sukcesy
zawodowe wiąże się bezpośrednio z zaistniałą w II połowie XIX w. zmianą
dotychczasowego sposobu postrzegania wartości wykształcenia przez włościan.
Posiadanie dzieci wykształconych na szczeblu uniwersyteckim oznaczało dla nich awans
w hierarchii społecznej i powód do dumy, tym samym ponoszenie kosztów związanych
z edukacją w ich oczach miało większy sens756. Dzięki zachodzącym zmianom
w mentalności mieszkańców wsi, studia na Uniwersytecie Jagiellońskim podjęło 64
synów włościańskich wywodzących się z powiatu żywieckiego757. Najwięcej pochodziło
z Żywca, Suchej, Jeleśni i Radziechów. Studia podjęły także pojedyncze osoby rodem
z mniejszych i uboższych miejscowości takich jak Łysina, Rycerka czy Las. Liczba ta
wydaje się dość znaczna, jednakże w ostatecznym rozrachunku powiat żywiecki –
zgodnie z obliczeniami Andrzeja Kazimierza Banacha - nie został zaliczony do grona 10
powiatów, z których synowie włościańscy najliczniej zasilili szeregi studenckiej braci.
Prym w tym zestawieniu wiódł powiat bocheński, ponadto wszystkie sąsiadujące
„Ojcowie założyciele” nowoczesnych Wadowic cz. 2. Stanisław Łazarski (1849-1938), „Wadoviana.
Przegląd historyczno – kulturalny”, nr. 16, 2013, s. 73-94.
753
Tam też w latach 1911–14 pracował przy regulacji Kryniczanki, ale także budowie wodociągów oraz
przebudowie urządzeń balneotechnicznych w zakładzie zdrojowym. Ponadto pracował przy wierceniach
głębokich w poszukiwaniu wód mineralnych. W latach 1914–18 był technicznym nadzorcą krynickiego
zakładu zdrojowego, w latach 1918–50 dyrektorem zakładu oraz przewodniczącym komisji zdrojowej,
z przerwą w latach drugiej wojny światowej, http://www.ipsb.nina.gov.pl/index.php/a/leon-nowotarski
dostęp: 28.12.2015. G. Studnicki, op. cit.
754
Jan Jakóbiec studiował polonistykę, germanistykę i filozofię.
755
W. Jura, Sarna Zygmunt Jan [w:] Słownik Biograficzny Żywiecczyzny t. III red. A. Urbaniec, Żywiec
2000, s. 246.
756
A. K. Banach, Młodzież chłopska na Uniwersytecie…. s. 80.
757
Nazwiska zawiera załącznik nr 12.
217
z Żywcem powiaty – bialski, myślenicki i wadowicki również do tej grupy należały758.
Jeżeli
obecność
synów
chłopskich
pochodzących
z
powiatu
żywieckiego
w uniwersyteckich progach można uznać za nieczęstą w porównaniu z wcześniej
wymienionymi powiatami, to podjęcie studiów wyższych przez kobiety w ogóle
uznawano za swego rodzaju ewenement, zwłaszcza wobec braku zrozumienia dla dalszej
edukacji kobiet759. Urszula Perkowska w swoich badaniach poświęconych obecności
kobiet na Uniwersytecie Jagiellońskim odnotowała zaledwie dwie studentki pochodzące
z Żywca – Helenę Baczak, która studiowała na Wydziale Lekarskim w latach 1917-1923
oraz Łucję Rekiert studiującą z kolei na Wydziale Filozoficznym w latach 1907-1912760.
Zdecydowanie łatwiejszy dostęp do edukacji – w porównaniu z synami
włościańskimi - mieli synowie mieszczan żywieckich czy też lokalnej inteligencji. Wielu
spośród nich wywodziło się z rodzin od pokoleń związanych z licznymi cechami
działającymi w mieście, a tym samym zamożniejszymi i bardziej świadomymi wartości
wykształcenia. Jako przykład może posłużyć rodzina Miodońskich, której członkowie
licznie zdobywali wykształcenie uniwersyteckie. Wystarczy przywołać postać Adama
Stefana Miodońskiego, którego ojciec prowadził warsztat szewski, a matka wywodziła
się z rodziny żywieckich kuśnierzy. Ukończył on studia filologiczne w Uniwersytecie
Jagiellońskim, następnie kontynuował badania w Monachium oraz bibliotekach
włoskich, by powrócić do krakowskiej „alma mater” już jako jej wykładowca. Jego
kuzyni również podjęli naukę na szczeblu akademickim: Jan Miodoński, został
późniejszym proboszczem w Łodygowicach, Józef Ignacy Miodoński – prawnikiem
w Wadowicach, czy wreszcie Franciszek Miodoński – lekarzem okręgowym w Białej761.
Studia podejmowali także synowie przedstawicieli lokalnej inteligencji np. Stanisław
Udziela, którego ojciec był adwokatem762.
Pomimo dość znacznej liczby studentów, powiat żywiecki nie znalazł się jednak w gronie 10 powiatów
z których pochodziła największa liczba młodzieży włościańskiej w latach 1860/1861-1917/1918
studiującej w UJ. Do tego grona zaliczały się następujące powiaty: bocheński – 227 osób, wielicki – 224,
brzeski – 212, nowotarski – 202, wadowicki – 201, krakowski – 180, tarnowski – 178, myślenicki – 167,
bialski – 150 oraz jasielski – 115. A. K. Banach, Młodzież chłopska na Uniwersytecie…., s. 117.
759
U. Perkowska, Studentki Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1894-1939, Kraków 1994, s. 68.
760
U. Perkowska, op. cit. s. 80-82.
761
Wszyscy trzej studiowali w Uniwersytecie Jagiellońskim na właściwych wydziałach, M. Miodoński,
Adam Stefan Miodoński. Profesor filologii klasycznej UJ (1861-1913), „Karta Groni” nr XXII, Żywiec
2003, s. 223-224.
762
Stanisław Udziela (1890-1957) był synem Edmunda Udzieli. Uczęszczał do krakowskiego Gimnazjum
św. Anny, następnie studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, następnie
uzyskał stopień doktora praw i nauk politycznych.
758
218
Ze względu na wprowadzenie obowiązku szkolnego oraz dynamiczny rozwój
szkolnictwa ludowego, konieczne stało się zrewidowanie dotychczasowego postrzegania
roli nauczyciela. Przestał on pełnić tylko rolę dydaktyczno – wychowawczą, ale stał się
równocześnie
urzędnikiem
państwowym,
tym
samym
zobowiązanym
do
reprezentowania interesów władzy w środowisku lokalnym, w którym pracował763.
W rezultacie o właściwe przygotowanie kandydatów do zawodu nauczycielskiego
zaczęły dbać seminaria nauczycielskie, traktowane jak szkoły zawodowe zakończone
maturą, ale bez możliwości kontynuowania na szczeblu uniwersyteckim764. Obok
seminariów państwowych w Galicji nauczycieli kształciły także placówki prywatne.
Sprzyjało temu coraz większe zapotrzebowanie na wykształconą kadrę pedagogiczną.
Wydaje się, że władze powiatu żywieckiego – zarówno Wydział Powiatowy jak
i urzędnicy miejscy - już w 1895 r. rozumiały potrzebę kształcenia nauczycieli szkół
ludowych. Należało wykształcić lokalną młodzież, która pracowałaby na terenie powiatu.
Myślenie to jest zasadne, ponieważ najbliższe seminarium nauczycielskie mieściło się
w Krakowie, co automatycznie utrudniało zdobycie takiego wykształcenia mniej
zamożnej młodzieży powiatu. O zamysłach budowy nowej placówki w mieście świadczy
uchwała Rady Gminy Miasta Żywca z 29 lipca 1896 r., w której podjęto decyzję
o wysłaniu prośby do Rady Szkolnej Krajowej – za pośrednictwem Starostwa
Powiatowego, by ta wyraziła zgodę na budowę seminarium nauczycielskiego w mieście,
które ówczesny burmistrz – Bronisław Sądecki - nazwał „zapomnianym zakątkiem
w kraju”765. Za taką inicjatywą optował także Wydział Powiatowy w Żywcu.
W sprawozdaniu z 31 lipca 1896 r. zapisano: po zagajeniu posiedzenia przez JW. Prezesa
przystępuje Wydział powiatowy do obrad. Zatwierdzić dla nagłości sprawy mieniem Rady
powiatowej uchwałę Rady gminnej w Żywcu z dnia 19. lipca b.r. postawienie budynku
dla seminaryum nauczycielskiego w Żywcu766. Informacja ta jest o tyle interesująca, że
dotychczas nie posiadano wiedzy o tym, że władze miasta i powiatu w ogóle planowały
Galicja i jej dziedzictwo. Szkolnictwo i oświata w Galicji 1772-1918…, s. 123.
Podstawę tworzenia seminariów nauczycielskich dała ustawa szkolna z 1869 r. rok później przedłożono
projekt utworzenia 9 trzyletnich seminariów, który w roku następnym został zaakceptowany. Ostatecznie
w 1874 r. Ministerstwo Wyznań i Oświecenia wprowadziło statut organizacyjnym dla seminariów
nauczycielskich, zmodyfikowany w 1886 r. w takim kształcie przetrwał do I wojny światowej.
765
Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie [dalej: CDIAUL] – f. 128, opis. 2 Korespondencja ze starostą miasta Żywca (w mieście Żywcu) o zbudowaniu budynku dla seminarium
nauczycielskiego z załączeniem planów tego budynku.
766
MMŻ - Księga protokołów Rady Miejskiej w Żywcu – protokoła z lata 1895-1896.
763
764
219
budowę seminarium nauczycielskiego w Żywcu767. Koszt budowy placówki wyliczono
na 50 000 zł, co znacznie przekroczyło możliwości finansowe miasta i powiatu768.
W związku z tym plany budowy zostały zaniechane i seminarium nauczycielskie
w Żywcu powstało dopiero w okresie międzywojennym - w 1929 r.
Zdjęcie. 33. Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie, Rada Szkolna Krajowa,
fond 178, opis 2 - Stan budynków szkół ludowych w okręgu szkolnym Żywca. Plan seminarium
nauczycielskiego męskiego w Żywcu z 1896 r.
Pomysł otwarcia seminarium nauczycielskiego męskiego769 w Żywcu nie został
zrealizowany, jednakże w 1907 r. w Białej, staraniem Towarzystwa Szkoły Ludowej,
zorganizowano kurs przygotowawczy do seminarium nauczycielskiego, powołanego rok
później jako Prywatne Seminarium Nauczycielskie Męskie Towarzystwa Szkoły
Ludowej. Jak zauważyli twórcy tej placówki, jej powołanie stało się tym ważniejsze, że:
cała połać zachodnia kraju aż po Kraków i Stary Sącz nie miała wtedy ani jednego
Informację tą, a raczej brak takowej w lokalnych zbiorach potwierdzają pracownicy Muzeum
Miejskiego w Żywcu. Zarówno Dorota Firlej jak i Katarzyna Jaworska podkreślają, iż w zbiorach muzeum
nie ma informacji o takich planach.
768
CDIAUL – f. 128, opis 2 - Korespondencja ze starostą miasta Żywca (w mieście Żywcu) o zbudowaniu
budynku dla seminarium nauczycielskiego z załączeniem planów tego budynku.
769
Ibidem.
767
220
seminarium nauczycielskiego i wskutek tego, jako nauczyciele ludowi pracowali na
kresach zachodnich ludzie wychowani w zupełnie innych warunkach, nie rozumiejący
najczęściej ludności krajowej i jej wyjątkowego położenia770. Bialskie seminarium stało
się kolejnym miejscem, do którego swoje kroki kierowała również młodzież powiatu
żywieckiego, pragnąca poświęcić się pracy pedagogicznej. W 1912 r. w seminarium
odbyła się po raz pierwszy matura, którą pomyślnie zdało 26 kandydatów do stanu
nauczycielskiego771. Spośród jej absolwentów należy wymienić m. in. Józefa Szczotkę,
wieloletniego nauczyciela szkół w Szarym i Milówce i zasłużonego propagatora kultury
i sztuki góralskiej w okresie międzywojennym772. Seminarium w Białej zdecydowanie
ułatwiło karierę pedagogiczną kandydatom z powiatu żywieckiego. W bialskim
seminarium zdał egzamin dojrzałości m. in. Władysław Nowotarski – kierownik
sześcioklasowej szkoły wydziałowej w Żywcu oraz Piotr Białek nauczyciel tej samej
placówki773.
Warto więc podkreślić, że w podjęciu wysiłku dalszej nauki przez młodzież
wiejską, ważną rolę odgrywali nauczyciele. Wielokrotnie to właśnie oni mobilizowali nie
tylko uczniów, ale przede wszystkim ich rodziców, by zgodzili się na ich dalszą edukację.
Tak było w przypadku m. in. Jana Jakóbca, którego uzdolnienia dostrzegł jego nauczyciel
Józef Fox,774 czy Wojciecha Kudłacika - nauczyciela z Radziechów - również znanego
z zaangażowania w edukację swoich uczniów. Praca w szkołach wiejskich wymagała od
nauczyciela trudu i poświęcenia, nie mógł on liczyć na spektakularną karierę, aczkolwiek
jego pracę często doceniali sami mieszkańcy.
Starania o otwarcie szkoły średniej kształcącej miejscową młodzież, ale
równocześnie dostępnej także dla mniej zamożnej części społeczeństwa lokalnego,
rozpoczęły się już w trakcie kadencji burmistrza Bronisława Sądeckiego w latach 1893To wyjątkowe położenie wiązało się także m.in. z bliskością austriackiego Śląska i konfliktów
narodowościowych pomiędzy ludnością polską a niemiecką, Książnica Beskidzka, sygn. TR 031.063,
Odezwa zarządu Głównego Towarzystwa Szkoły Ludowej w Krakowie w sprawie upaństwowienia
Gimnazjum Realnego i Seminarium Nauczycielskiego Męskiego w Białe oraz Gimnazjum Realnego
w Orłowie i przestawiająca stan tych szkół. Sprawa pokrycia długów, Kraków 1911, s. 2.
771
Księga Pamiątkowa. Państwowe Seminarium Nauczycielskie Męskie w Białej Krakowskiej. Liceum
Pedagogiczne i. G. Piramowicza w Bielsku – Białej, red. S. Opielowski, A. Korpiela, Bielsko – Biała 1958,
s. 34.
772
Józef Szczotka urodził się w Milówce w 1893 r. gdzie ukończył 4-klasową szkołę ludową, a następnie
podjął dalszą edukację w bialskim seminarium w latach 1909-1913, a następnie rozpoczął pracę jako
nauczyciel w gminie Szare. W okresie międzywojennym a także po II wojnie światowej skupiała się przede
wszystkim wokół promocji kultury górali żywieckich. Szerzej postać tego społecznika przybliża
Władysław Motyka. W. Motyka, Józef Szczotka (1893-1965) piewca góralszczyzny, Żywiec 2015.
773
CDIUL – f. 128, opis 2. - Protokół/Sprawozdanie inspektora szkolnego z działalności męskiej szkoły
podstawowej w mieście Żywcu.
774
770
221
1899. Dnia 15 sierpnia 1899 r. burmistrz przedstawił rezultaty z konferencji odbytej
w Krakowie z członkami Rady Szkolnej Krajowej w sprawie przyznania miastu Szkoły
Realnej775. Kolejny burmistrz – Jan Studencki – kontynuował starania swojego
poprzednika i ostatecznie w 1904 r. reskryptem Starostwa w Żywcu z 24 sierpnia tego
roku powiadomiono o zgodzie cesarza na rozpoczęcie działalności Szkoły Realnej776.
Ostatecznie więc blisko jedenastoletnie starania o utworzenie Szkoły Realnej
odniosły swój cel. Z pewnością pomogła nie tylko determinacja żywieckich urzędników,
wysyłających kolejne delegacje do Wiednia, m. n. w 1901 i 1902 r., ale także głos posłów
pochodzących z powiatu żywieckiego777, których w ówczesnej prasie wzywano, by
sprawę tę gorąco poparli778. Wykorzystano także wstawiennictwo właściciela dóbr
żywieckich Karola Stefana Habsburga. Informował on burmistrza o poczynionych przez
niego krokach w sprawie utworzenia szkoły realnej w Żywcu, na skutek których otrzymał
wiadomość z ministerium oświaty, iż skoro w Radzie Szkolnej Krajowej będzie ta sprawa
przychylnie zaopiniowana, minister oświaty przychyli się w pierwszym rzędzie przed
innymi miastami do utworzenia szkoły realnej w Żywcu779 .
Żywiecka szkoła realna rozpoczęła swoją działalność 1 września 1904 r.
Uczniowie podjęli naukę w dwóch oddziałach. Głównym czynnikiem, który zadecydował
o tym, by w Żywcu powstała jednak szkoła o profilu technicznym, a nie gimnazjum, była
bliskość nie tylko dobrze rozwijających się zakładów przemysłowych w nieodległych
Bielsku i Białej, ale także karwińskiego zagłębia węglowego 780. Stwarzało to większą
szansę znalezienia zatrudnienia dla absolwentów szkoły, których liczba rosła
systematycznie z roku na rok.
S. Janik, J. Janik, Szkoła Realna i Państwowe Gimnazjum w Żywcu w latach 1904-1945 [w:] 90 lat
Liceum Ogólnokształcącego i. Mikołaja Kopernika w Żywcu, oprac. K. Bury, Żywiec 1994, s. 16.
776
Ibidem, s. 19.
777
W Sejmie Krajowym sprawę powstania szkoły w Żywcu poruszył m. in. Wojciech Szwed, poseł
pochodzący z Pewli Małej, a także pośrednictwo posła Ziemi Krakowskiej Ignacego Petelenza, S. Jeziorska
– Janikowa, op. cit. s. 19.
778
779
S. Janik, J. Janik, op. cit. s. 18.
780
S. Jeziorska – Janikowa, op. cit. s. 20.
775
222
Tab. 67. Liczba uczniów w c. k. Szkole Realnej w Żywcu w latach 1904-1914.
Rok szkolny
1904/1905
1905/1906
1906/1907
1907/1908
1908/1909
1909/1910
1910/1911
1911/1912
1912/1913
1913/1914
Liczba uczniów
80
111
122
134
134
140
152
154
162
202
Źródło: oprac. własne na podstawie: Sprawozdań Rady Szkolnej Krajowej o
galicyjskich w latach 1904-1914.
stanie szkół średnich
Zdjęcie. 34. Księga Jubileuszowa szkoły 1904-2004, Żywiec 2004. Widok miejsca pod budowę Szkoły
Realnej przed 1904 r.
223
Zdjęcie. 35. Księga Jubileuszowa szkoły 1904-2004, Żywiec 2004. Widok Szkoły Realnej w 1918 r.
Zdjęcie. 36. Budynek Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika – dawna Szkoła Realna – widok
współczesny. Zdjęcie autorki.
224
W roku szkolnym 1910/1911 naukę w tej szkole po raz pierwszy podjęły również
dziewczęta – początkowo tylko 5, ale ich liczba systematycznie rosła. W pierwszym
okresie swej działalności szkoła nie posiadała własnego budynku i mieściła się
w prywatnych kwaterach w różnych częściach miasta. Dopiero w 1911 r. otrzymała na
własność obiekt przy ul. Słowackiego, w którym znajdowała się oprócz 11 sal szkolnych,
salę do egzort z nyżą na ołtarz, trzy sale rysunkowe z wymaganymi gabinetami, salę do
modelowania, salę fizykalną z gabinetem fizykalnym i pracownią, salę wykładową
z gabinetem chemicznym, pracownią chemiczna dla nauczyciela i pracownią dla uczniów,
gabinet historii naturalnej z pracownią, gabinet geograficzny, bibliotekę nauczycielską,
bibliotekę dla uczniów, salę do nauki religii, kancelarię dyrektora, salę konferencyjną,
salę gimnastyczną, (…), mieszkanie dla dyrektora i mieszkanie dla woźnego781. Ponadto
zaopatrzono ją w własne boisko oraz ogród botaniczny – całość zaprojektował krakowski
architekt Aleksander Biborski782.
W żywieckiej Szkole Realnej naukę pobierała młodzież pochodząca w pierwszej
kolejności z samego Żywca, a następnie z mniejszych miejscowości powiatu. Sporą grupę
uczniów stanowili także mieszkańcy sąsiednich powiatów, a zwłaszcza bialskiego,
wadowickiego oraz myślenickiego, w których co prawda działały szkoły średnie, ale były
to w głównej mierze gimnazja klasyczne. Uczniowie żywieckiej szkoły pochodzili także
z innych części Galicji oraz monarchii austro – węgierskiej, a nawet innego zaboru, co
przedstawia zamieszczona poniżej tabela obejmująca dane z lat 1911-1914.
Tab. 68. Uczniowie c. k. Szkoły Realnej w Żywcu wg miejsca urodzenia w latach 19111914.
Miejsce urodzenia
Żywiec
Powiat żywiecki
Powiat bialski, wadowicki, myślenicki
Inne powiaty Galicji
Śląsk Austriacki
Węgry
Królestwo Polskie
1911/1912
48
55
43
8
Rok szkolny
1912/1913
1913/1914
44
60
55
69
17
13
39
50
4
1
1
1
2
1
A. Bury, Dzieje budynku Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika, „Gronie” nr VIII, Żywiec
2009, s. 55.
782
Ibidem.
781
225
Źródło: oprac. własne na podst. Sprawozdań dyrekcji c. k. Wyższej Szkoły Realnej w Żywcu za lata 19111914.
Nauka w szkołach realnych była płatna. W Żywcu za półroczną naukę opłata
wynosiła 30 K, zwolnieni z niej mogli być uczniowie pochodzący z ubogich rodzin,
jednakże tylko pod warunkiem wniesienia odpowiedniego podania na ręce dyrekcji
szkoły, skierowanego do Rady Szkolnej Krajowej z załączonym zaświadczeniem
o ubóstwie. Ponadto uczniowie ubiegający się o umorzenie opłaty musieli wykazać się
nienagannym zachowaniem oraz postępami w nauce przynajmniej na poziomie
dostatecznym783, w przeciwnym razie tracili prawo do zwolnienia z opłaty. Pomimo tych
możliwości i tak niewielu synów włościan oraz mieszczan – rolników kontynuowało
naukę w szkole średniej. Zdecydowana większość uczniów żywieckiej szkoły wywodziła
się z rodzin rzemieślników i przemysłowców oraz urzędników państwowych.
Tab. 69. Uczniowie c. k. Szkoły Realnej w Żywcu wg pochodzenia
społecznego
rodziców w latach 1911-1914.
Zajęcie rodziców
1911/1912
Włościanie i mieszczanie rolnicy
12
Rzemieślnicy i przemysłowcy
50
Kupcy
10
Urzędnicy państwowi
47
Nauczyciele
4
Wojskowi
Notariusze, lekarz, adwokaci
3
Prywatni urzędnicy
9
Wyrobnicy dzienni
6
Wdowy
11
Sieroty
1
Rok szkolny
1912/1913 1913/1914
3
5
42
60
16
20
48
56
5
6
1
6
7
19
23
10
9
12
12
2
4
Źródło: oprac. własne na podst. Sprawozdań dyrekcji c. k. Wyższej Szkoły Realnej w Żywcu za lata 19111914.
Struktura wyznaniowa oraz narodowościowa uczniów to swego rodzaju odbicie
struktury wyznaniowej i narodowościowej całego powiatu żywieckiego, gdyż uczęszczali
Czwarte sprawozdanie dyrekcji c. k. Wyższej Szkoły Realnej w Żywcu za rok szkolny 1913/1914, Kraków
1913, s. 59.
783
226
do niej głównie Polacy i tylko kilka osób innej narodowości – niemieckiej, ruskiej oraz
czeskiej784. Podobnie zresztą przedstawiała się struktura wyznaniowa uczniów –
w przypadku Galicji najdokładniejsza ze względu na nieuznawanie narodowości
żydowskiej. Dominowali katolicy rzymscy, zaledwie kilku katolików greckich
i ewangelików, nieco większą grupę stanowili Żydzi.
Tab. 70. Uczniowie c. k. Szkoły Realnej w Żywcu wg wyznania w latach 1904-1914.
Rok szkolny
1904/1905
1905/1906
1906/1907
1907/1908
1908/1909
1909/1910
1910/1911
1911/1912
1912/1913
1913/1914
rzymskokatolickie
75
105
117
127
124
128
133
132
137
174
Wyznanie
greckokatolickie ewangelickie mojżeszowe
2
3
1
5
1
4
1
6
1
9
1
11
2
1
16
1
1
20
2
1
22
4
1
23
Źródło: oprac. własne na podst. Sprawozdanie c. k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie galicyjskich szkół
średnich za lata 1904-1914.
Tab. 71. Uczniowie c. k. Szkoły Realnej w Żywcu wg narodowości w latach 1904-1914.
Rok szkolny
1904/1905
1905/1906
1906/1907
1907/1908
1908/1909
1909/1910
1910/1911
1911/1912
1912/1913
Polacy Ukraińcy
74
2
106
1
118
1
132
1
131
1
137
1
151
1
151
1
158
3
Narodowość
Niemcy Czesi Węgrzy Inni
3
1
2
2
1
2
1
2
2
2
1
-
Sprawozdanie rady szkolnej krajowej o stanie szkół średnich galicyjskich w roku szkolnym 1906/1907,
Lwów 1907, s. 44.
784
227
1913/1914
197
4
1
-
-
-
Źródło: oprac. własne na podst. Sprawozdanie c. k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie galicyjskich szkół
średnich za lata 1904-1914.
Szkoły realne w galicyjskim systemie szkolnictwa razem z gimnazjami należały
do tej kategorii szkół średnich, których ukończenie umożliwiało kontynuowanie nauki na
stopniu uniwersyteckim, głównie na politechnice. Szkoły te liczyły siedem klas,
podzielone na dwa stopnie. Pierwszy stanowiła czteroklasowa niższa szkoła, a drugi
trzyklasowa szkoła wyższa785, kształcące w oparciu o przedmioty matematycznoprzyrodnicze. Nauka kończyła się egzaminem dojrzałości złożonym z dwóch części:
pisemnej i ustnej786.
Przedmioty wynikające z programu nauczania dzieliły się na obowiązkowe,
względnie obowiązkowe i wolne787. Dyrektorem, czy nauczycielem w takiej szkole
mogły zostać tylko te osoby, które były obywatelami austriackimi, nie weszły w konflikt
z prawem, oraz posiadali wymagane kwalifikacje pod względem naukowym788.
Dodatkowo grono nauczycielskie szkoły realnej obowiązkowo powinno liczyć
minimalnie 11 nauczycieli różnych specjalności, nauczycieli religii oraz dyrektora 789.
Żywiecka szkoła spełniała te wymogi. W roku szkolnym 1911/1912, zatrudniano w niej
łącznie 18 nauczycieli.
Ustawa z dnia 24 sierpnia 1899 r. o szkołach realnych w Królestwie Galicji i Lodomerii z Wielkim
Księstwem Krakowskim, Dziennik ustaw i rozporządzeń krajowych dla Królestwa Galicji i Lodomerii
wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim 1899, Lwów 1899, s. 277.
786
Część pisemna egzaminu obejmowała język polski, język niemiecki oraz matematykę i geometrię,
natomiast część ustna: historię i geografię, matematykę, fizykę, chemię i historię naturalną, S. Możdżeń,
op. cit. s. 59.
787
Do obowiązkowych należały: religia, języki: wykładowy, niemiecki, francuski, historia (powszechna,
austriacka i kraju rodzinnego), geografia i nauka o konstytucji austriackiej, matematyka, historia naturalna,
fizyka, chemia, geometria wykreślna i rysunki geometryczne, rysunki odręczne, kaligrafia, gimnastyka.
Względnie obowiązkowym była nauka drugiego języka krajowego, a wolnymi język angielski, śpiew
i stenografia, Ustawa z dnia 24 sierpnia 1899 roku o szkołach realnych w Królestwie Galicji i Lodomerii
z Wielkim Księstwem Krakowskim, Dziennik ustaw i rozporządzeń krajowych…, s. 278.
788
Dziennik ustaw i rozporządzeń krajowych…, s. 278.
789
Do 1914 r. szkołą kierowało trzech dyrektorów: Bronisław Gustowicz (1904-1911), Szczęsny Gizowski
(czerwiec 1911-kwiecień 1913) i Antoni Waśniwoski (1913- sierpień 1914), S. Janik, J. Janik, op. cit.
s. 26.
785
228
Tab. 72. Wykaz nauczycieli zatrudnionych w c. k. Szkole Realnej w Żywcu w roku
szkolnym 1911/1912.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18
Imię i nazwisko nauczyciela
Bronisław Gustowicz
Szczęsny Gizowski
Karol Bauer
Jan Biliński
Jan Fela
Stanisław Jurczyński
Władysław Koch
Franciszek Michejda
Franciszek Mrozicki
Jan Kazimierz Olpiński
Wacław Osostowicz
Stanisław Pszon
Mieczysław Radwański
Ks. Jan Sadowski
Józef Wróblewski
Herman Bau
Walenty Jenke
Ks. Wawrzyniec Smółka
Nauczany przedmiot
Dyrektor
chemia
język niemiecki
język niemiecki, język rosyjski
geografia i historia
język polski, francuski, angielski
język polski i geografia
matematyka, stenografia
język polski, historia, geografia
rysunek
geografia, matematyka, kaligrafia
cały rok na urlopie
historia, matematyka, fizyka
religia rzymsko-katolicka
matematyka, geometria
religia mojżeszowa
gimnastyka
wikariusz parafii
Źródło. oprac. własne na podst. Drugie sprawozdanie dyrekcji c .k. Wyższej Szkoły Realnej w Żywcu za rok
szkolny 1911/1912, Żywiec 1912.
W żywieckiej szkole udało się zebrać pedagogów, z których wielu można określić
mianem szczególnych indywidualności, często całkowicie oddanych przedmiotowi,
którego nauczali. Pierwszy dyrektor szkoły, Bronisław Gustowicz, był znanym
inżynierem, pracującym w krakowskiej Akademii Umiejętności w dwóch Komisjach:
Fizjograficznej i Antropologicznej790. Prócz tego zajmował się kartografią, a jego
autorska „Mapa powiatu chrzanowskiego w Wielkim Księstwie Krakowskim” znalazła
w się pracy Stanisława Polaczka, nagrodzonej w 1894 r. przez Muzeum Dzieduszyckich
we Lwowie791.
Ponadto był członkiem: Towarzystwa Geograficznego i Towarzystwa Zoologiczno – Botanicznego
w Wiedniu, Towarzystwa Ochrony Zwierząt we Lwowie, Grazu, Wiedniu i Londynie, Towarzystwa
Gospodarczo – Rolniczego w Krakowie i Towarzystwa Politechnicznego we Lwowie, W. Skwirut,
Bronisław Gustowicz – wybitny przedstawiciel polskiego scjentyzmu [w:] Księga Jubileuszowa 100-lecia
szkoły 1904-2004, Żywiec 2004, s. 175.
791
W. Skwirut, op. cit. s. 176. Co więcej Stanisław Polaczek był byłym uczniem Bronisława Gustowicza,
o czym ten pisze w przedmowie swojej pracy: złożył ją [pracę] do przejrzenia w ręce swojego (…) Profesora
790
229
Innym, równie cenionym profesorem Szkoły Realnej był malarz Jan Kazimierz
Olpiński. W 1908 r. zorganizował wystawę swoich prac w ówczesnym budynku Rady
Powiatowej, na którą zaproszono m. in. arcyksięcia Karola Stefana wraz z całą rodziną792.
W 1909 r. rozpoczął on pracę jako nauczyciel rysunków w żywieckiej szkole, a w 1915
r. został zatwierdzony na stanowisku nauczyciela i otrzymał tytuł c. k profesora 793. To
właśnie obrazy jego autorstwa w 1913 r. zamówiły władze powiatu i miasta, by wręczyć
je jako prezent ślubny arcyksiężniczkom Eleonorze i Mechtyldzie, córkom Karola
Stefana Habsburga - ówczesnego właściciela dóbr żywieckich794. O zamiłowaniu
Olpińskiego do Żywca i jego krajobrazu pisano także w piśmie „Świat” z 1913 r.
Kazimierz Olpiński jest nauczycielem rysunku w szkole średniej w Żywcu. Nie jest to
bynajmniej wygnaniem dla artysty. Małe niezmiernie zajmujące miasteczko, rzucone
malowniczo pod Beskid, na przełęczy polsko-węgierskiej, daje w przyrodzie, w ludziach
i rzeczach moc materiału wrażeniowego dla malarza, który umie patrzeć i chce
tworzyć795.
Kolejna ciekawa postać grona pedagogicznego szkoły realnej to dr Herman Bau
– ostatni rabin żywieckich Żydów, wykładający religię mojżeszową. Urodził się w 1871
r. w Siedliskach, studiował w Heidelbergu, Berlinie, być może także w Wiedniu. W wieku
trzydziestu kilku lat osiadł w Żywcu. Jego żona – Berta – czynnie uczestniczyła w życiu
żydowskich organizacji i stowarzyszeń działających na Żywiecczyźnie. Doczekali się
dwójki dzieci – córki Anny i syna Józefa796.
Wszystkich uczniów szkoły obowiązywał jednolity strój tzw. mundurek szkolny
koloru granatowego, krojem bluzy przypominający mundur wojskowy. Na kołnierzu
naszywano specjalne paski, które oznaczały stopień i klasę do której należał uczeń797.
Zgodnie z postanowieniami Rady Szkolnej Krajowej uczniów zobowiązano do noszenia
w szkole oraz poza nią stosownego ubrania. Wszelką dowolność w tym względzie
Bronisława Gustowicza, który z wielką, a bezinteresowną sumiennością i znajomością przedmiotu
przyszedł byłemu, swojemu uczniowi z pomocą, zaopatrzył pracę tę w wiele cennych materiałów i ozdobił
ja mapką naszego powiatu, własnego rysunku, cyt. za: S. Polaczek, Powiat chrzanowski w Wielkim
Księstwie Krakowskim: monografia historyczno – geograficzna, Kraków 1898, s. 2.
792
D. Firlej, Malarz żywieckiej socjety początku XX wieku – Jan Kazimierz Olpiński, „Gronie” nr III,
Żywiec 2007, s. 25.
793
D. Firlej, Jan Kazimierz Olpiński – portrecista, „Gronie” nr VI, Żywiec 2008, s. 23.
794
Ibidem, s. 29.
795
Ibidem, s. 31.
796
Anna wraz z mężem i córeczką, oraz matką zginęły w trakcie II wojny światowej w obozie
koncentracyjnym Auschwitz – Birkenau, I. Jeziorski Okruchy bibliograficzne. Rabin – filozof – dr
Nachman Hirsch (Herman)Bau, „Karta Groni” nr XXII, Żywiec 2003, s. 215, D. Piotrowski, Informacje o
żywieckich Żydach w zbiorach Instytutu Yad Vaschem w Izraelu, „Gronie” nr IX, Żywiec 2010, s. 139.
797
S. Jeziorska – Janikowa, op. cit. s. 33.
230
traktowano jako wykroczenie przeciwko karności szkolnej798. O odpowiedni strój
uczniów niejednokrotnie dbał sam dyrektor. Władysław Zyzak – jeden z absolwentów –
wspominał: często dyrektor Gustowicz przy głównej bramie przed szkołą przeglądał
swoich uczniów i gdy ktoś przyszedł zabrudzony lub nieprzepisowo ubrany, musiał
wracać do domu i wyczyszczony mógł po zameldowaniu się u dyrektora wracać do
klasy799.
W szkole prócz zajęć obowiązkowych, zgodnych z programem nauczania,
odbywały się także zajęcia dodatkowe, organizowane przez grono pedagogiczne.
W październiku 1912 r. założono orkiestrę szkolną pod przewodnictwem Feliksa
Wiśniowskiego, ówczesnego nauczyciela śpiewu, do której w 1913 r. należało już 17
uczniów800. Próby orkiestry odbywały się przez cały rok szkolny, dwa razy w tygodniu
po półtorej
godziny. Ponadto sprawnie działały m. in. kółko deklamacyjno –
dramatyczne, które obrało sobie za cel: nauczenie uczniów poprawnego wygłaszania
i przysposobienia do gry na scenie801, a także szkolna czytelnia im. Juliusza Słowackiego.
W dodatkową pracę zaangażował się także ks. Jan Sadowski. Dzięki jego staraniom
w szkole uruchomiono „warsztaty uczniów”, podczas których nabywali umiejętności
oprawy książek oraz wykonywania niewielkich prac galanteryjnych. Zostały one
wykorzystane m. in. do przygotowania rekwizytów na potrzeby szkolnego kółka
teatralnego802. Swoją działalność rozpoczęła także tzw. organizacja ćwiczebna, w której
uczniowie odbywali musztrę, marsze i ćwiczenia polowe803. Pod okiem prof. Bilińskiego
chłopcy uczyli się strzelać, uczestniczyli w konkursach na strzelnicy, zajmując bardzo
często wysokie lokaty. Szkoła organizowała ponadto wyjazdy dla uczniów. Na przykład
w dniach od 12 do 15 września 1912 r. odbyła się wycieczka uczniów klas wyższych do
Wiednia na Kongres Eucharystyczny, zorganizowany przez pracowników szkoły ks. Jana
Sadowskiego i Jana Feli804. Wyjeżdżano także do Wieliczki i Krakowa, a także do miejsc
położonych na terenie powiatu czy samego miasta, choćby do fabryki papieru w Zabłociu.
Drugie sprawozdanie dyrekcji…, s. 60.
W. Zyzak, Wspomnienia ucznia c. k. Szkoły realnej w Żywcu z lat 1904-1913, [w:] Księga Jubileuszowa
szkoły 1904-2004, Żywiec 2004, s. 103.
800
Czwarte sprawozdanie dyrekcji.., s. 63.
801
Trzecie sprawozdanie dyrekcji…, s. 45.
802
Cz. Chrząszcz, Wychowawcy elit. Działalność katechetów galicyjskich szkół średnich w latach 18671918, Kraków 2015, s. 217.
803
Czwarte sprawozdanie dyrekcji.., s. 65
804
Trzecie sprawozdanie dyrekcji..., s. 51.
798
799
231
Celem wychowawczym zarówno szkół ludowych jak i średnich, stało się
oczywiście ukształtowanie dobrego i wiernego monarchii obywatela. Po zapoznaniu się
z kroniką wydarzeń z życia żywieckiej szkoły, można zauważyć dwutorowość
w kształtowaniu osobowości młodego człowieka. Z jednej strony oddawano to, co
cesarskie cesarzowi – uczniowie brali czynny udział w wydarzeniach związanych
bezpośrednio z domem panującym, czy wydarzeniami z historii Austrii805. Uczestniczyli
więc w mszach odprawianych w intencji zmarłej cesarzowej Elżbiety, a także
w odbywających się corocznie 4 października uroczystych nabożeństwach szkolnych
w dniu imienin Najjaśniejszego Pana806. Co więcej organizowano konferencje i odczyty
poświęcone historii monarchii np. 19 kwietnia 1913 r. w dwusetną rocznicę ogłoszenia
sankcji pragmatycznej wygłosił prof. Jan Fela wykład dla uczniów klas IV-VII o genezie
i znaczeniu tej ustawy807.
Z drugiej jednak strony młody człowiek odbierał wychowanie na wskroś polskie,
patriotyczne. Uczniowie uczestniczyli w nabożeństwach żałobnych odprawianych
za poległych w czasie powstań narodowowyzwoleńczych: listopadowego i styczniowego.
Ponadto angażowali się w uroczystości organizowane przez żywieckiego „Sokoła”
upamiętniające polskich bohaterów narodowych – Tadeusza Kościuszkę, Piotra Skargę,
Adama Mickiewicza. Świętowali ważne wydarzenia rocznicowe m. in. uchwalenie
Konstytucji 3 Maja808. Lektury, które obowiązywały w żywieckiej szkole to przede
wszystkim klasyka literatury polskiej – większość tych tytułów do dzisiaj należy
do kanonu podstawowych lektur, m. in.: „Odprawa posłów greckich” i „Treny” Jana
Kochanowskiego, „Dziady” i „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza, „Quo vadis”
Henryka Sienkiewicza, „Syzyfowe prace” Stefana Żeromskiego, „Kordian” Juliusza
Słowackiego, czy wreszcie „Chłopi Władysława Stanisława Reymonta”809. Białoczerwony sztandar szkoły, ze srebrnym orłem na prawej stronie i z Marką Boską
Częstochowską na lewej stronie, ufundowany przez rodziców w 1912 r., wypełniała
wszak symbolika narodowa810. Wielu spośród uczniów, a nawet profesorów811 czynnie
uczestniczyło w działaniach organizacji „Zarzewie”, a skierowanej przeciwko zaborcom.
Cz. Chrząszcz, op. cit. s. 276.
Czwarte sprawozdanie dyrekcji…, s. 72.
807
808
809
Drugie sprawozdanie dyrekcji.., s. 38.
810
I. Czerwoniak, H. Kupczak, Ważniejsze wydarzenia w życiu szkoły. Lata 1893-1939, [w:] Księga
Jubileuszowa 100-lecia szkoły 1904-2004, Żywiec 2004, s. 32.
811
Z organizacją współpracował prof. Jan Fela, S. Jeziorska – Janikowa, op. cit. s. 40.
805
806
232
Pierwszych 13 absolwentów c. k. Szkoły Realnej w Żywcu zakończyło swoją
edukację w 1911 r. Do końca 1914 r. grono to powiększyło się o kolejne 32 osoby812.
Większość z nich ukończyła szkołę kilka lat lub tuż przed wybuchem I wojny światowej.
W rezultacie otrzymali od losu niewiele czasu na wykorzystanie zdobytej przez siebie
wiedzy i umiejętności w warunkach pokoju i względnej stabilizacji. Zamiast tego liczne
grono wychowanków żywieckiej placówki ruszyło walczyć na frontach I wojny, zasilając
szeregi legionów polskich813. Absolwentem żywieckiej Szkoły Realnej był m. in.
porucznik Leonard Rybarski814 – dowódca I Kompanii Żywieckiej Legionów Polskich,
który zginął w bitwie pod Urzędowem. Wielu spośród żywieckich legionistów już nie
wróciło w rodzinne strony. Inni dopiero po 1918 r. mogli poświęcić się pracy na rzecz
miasta i regionu, stając się zaangażowanymi działaczami, których dorobek i zasługi są
niezaprzeczalne. W poczet wyróżniających się absolwentów zaliczono m. in. Michała
Jeziorskiego815 czy Tadeusza Gołąba816.
Szczegółowy wykaz zawiera załącznik nr 13.
Żywieccy legioniści walczyli i ginęli w bitwach pod: Bednarami (21 październik 1914), Urzędowem
(16 lipiec 1915) oraz Kostiuchnówką (4 lipiec 1916), M. Jeziorski, 6 VIII 1914 – 6 VIII 1939. Pamięci Iszej żywieckiej kompanii legionistów w 25 rocznicę jej wymarszu, „Gronie” R. 2, z. 2-3, Żywiec 1939,
s. 58.
814
Leonard Rybarski ukończył Szkołę Realną w Żywcu w 1912 r. następnie podjął studia w Uniwersytecie
Jagiellońskim. Aktywnie działał w organizacji „Zarzewie” oraz w „Strzelcu”. Wraz z Edmundem
i Władysławem Zyzakami, Ludwikiem, Franciszkiem oraz Władysławem Pantoflińskimi był inicjatorem
powstania Towarzystwa Sportowego „Koszarawa” w Żywcu.
815
Szkołę Realną ukończył w 1912 r. następnie podjął studia polonistyczne w Uniwersytecie Jagiellońskim.
W czasie I wojny światowej walczył w szeregach legionistów, a po wojnie kontynuował przerwaną
edukację. W okresie międzywojennym poświęcił się pracy dydaktycznej jako nauczyciel języka polskiego.
Pracował m.in. od 1923 r. pracował w Państwowym Seminarium Nauczycielskim Żeńskim w Żywcu.
Zasłynął jak współtwórca kwartalnika poświęconego sprawom regionu czyli „Gronie” oraz Muzeum Ziemi
Żywieckiej. Zginął tragicznie w obozie koncentracyjnym Dachau w 1942 r. M. Meres, Michał Ludwik
Jeziorski, „Karta Groni” nr XXII, Żywiec 2003, s. 230-231.
816
Tadeusz Gołąb (1895-1940) był absolwentem roku 1914 i w tym samym roku został zmobilizowany
do służby w wojsku austriackim – walczył m.in. w Dolomitach. Po wojnie rozpoczął służbę w Wojsku
Polskim, gdzie dosłużył się stopnia podpułkownika. Zginął zamordowany przez NKWD w Katyniu.
812
813
233
Zdjęcie. 37. MMŻ - Absolwenci Szkoły Realnej roku 1911.
Wraz z wybuchem I wojny światowej praca szkoły została przerwana, jako że
budynek, w którym się mieściła zaadaptowano na potrzeby szpitala wojskowego.
Ostatecznie jednak szkoła kontynuowała swoją wojenną działalność w części budynku
odstąpionego jej przez Wydział Rady Powiatowej. Przetrwała obie wojny światowe,
a także trudny okres komunistyczny. Nieustannie kształci młodzież, teraz już jako
I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika. Ponadto od ponad 100 lat szkoła
mieści się w tym samym budynku przy ulicy Słowackiego, a tradycje jeszcze z okresu
galicyjskiego wciąż są w niej żywo kultywowane.
Podsumowując
ten
rozdział
warto
przytoczyć
słowa
Mieczysława
Baranowskiego, które chociaż pisane w 1891 r., nic nie straciły ze swojej aktualności,
nawet w XXI w. […] pamiętajmy o tem dobrze, że stan szkolnictwa świadczy niezbicie
o stanie kraju: szkoły są najpewniejszym miernikiem stanu moralności i oświaty gminy
i państwa. Gdzie szkoły są w należytym stanie tam można niewątpliwie oczekiwać
prawdziwego postępu ludu i ciągłego rozwoju
dobrobytu i moralności. Stopień
troskliwości z jaką gmina, kraj, naród otacza wychowanie młodzieży daje zarazem miarę
234
najpewniejszą stanu oświaty i moralności, a zarazem stopnia dojrzałości politycznej tej
gminy, tego kraju, tego narodu817.
Znamienne jest, że wielu wychowanków galicyjskich szkół podjęło pracę – często
z sukcesem – na rzecz odrodzonej Rzeczpospolitej. Galicja stała się więc tym zaborem,
który wykształcił dużą część późniejszych elit politycznych i naukowych państwa
polskiego818.
817
M. Baranowski, op. cit. , s. 58.
E. Brix, Galicja jako austriacki mit, [w:] Mit Galicji red. J. Purchli, W. Kosa, Ż. Komar, M. Rydigier,
W. M. Schwartz, Kraków 2014, s. 104.
818
235
Rozdział 6. Gospodarka powiatu żywieckiego
6. 1. Uwarunkowania komunikacyjne
Rolnictwo
stanowiło
podstawę
utrzymania
zdecydowanej
większości
mieszkańców powiatu819 w 1880 r. ponad 78% mieszkańców powiatu utrzymywało się
z pracy na roli, tym samym wpisując się w ówczesną średnią galicyjską, wynoszącą
74,17%820. Jednakże w XIX w. a zwłaszcza w jego II połowie, dynamicznie zaczął
rozwijać się lokalny przemysł oraz handel, umożliwiający podjęcie zatrudnienia
w sektorach pozarolniczych lub przynajmniej je uzupełniających. Wobec tego, należy na
wstępie zwrócić uwagę na uwarunkowania komunikacyjne regionu, które umożliwiły
rozkwit zarówno samego miasta jak i całego regionu, zwłaszcza, że sieć połączeń –
najpierw drogowych, a potem kolejowych była wówczas dosyć dobrze rozwinięta.
Żywiec posiadał połączenia drogowe z innymi częściami monarchii, m. in. z traktem
Śląsko – Cieszyńskim, Wiedeńskim oraz Podkarpackim821. Wydarzeniem o dużym
znaczeniu stała się także rozpoczęta w 1784 r. budowa tzw. drogi cesarskiej, wiodącej
z Węgier do Wadowic822. Dla rozwoju miasta i powiatu istotne znaczenie posiadały także
trasy lokalne łączące Żywiec m. in. z Czańcem, Łodygowicami i Bielskiem oraz te
biegnące przez Przełęcz Kocierską do Andrychowa, Wadowic i Krakowa, jak również
z Żywca do Jablonkowa na Śląsku Cieszyńskim823. Intensyfikacja w budowie sieci dróg
w powiecie niewątpliwie przyczyniała się do zwiększenia nie tylko wymiany handlowej,
ale także mobilności jego mieszkańców.
Powiat żywiecki we wspomnianym 1880 r. plasował się gdzieś w połowie stawki wszystkich powiatów
pod względem stopnia zatrudnienia w rolnictwie. Powyżej 78% liczby ludności rolniczej znalazły się m.in.
takie powiaty jak: Brzesko (95,22%), Bochnia (84,3%), Limanowa (91,67%), Nowy Targ (94,02) oraz
kolejnych 24 powiaty. Rocznik Statystyki Galicji, red. T. Rutowski, Rok I, Lwów 1886, s. 28-30.
821
Trakt podkarpacki rozpoczynał się w pobliżu Białej, we wsi Lipnik. przez którą przechodził również trakt
wiedeński, następnie przez Mikuszowice. Wilkowice. Łodygowice dochodził do Żywca. Stąd przez Ślemień
łączył się z Suchą i Makowem, M. Tobiasz, Jak budowano trakt podkarpacki 1818-1823, „Wierchy”, t. 30,
Kraków 1962, s. 188.
822
Z. Rączka, Żywiec. Rys historyczny…, s. 68.
823
M. Tylza – Janosz, Działalność gospodarczo – społeczna Habsburgów w dobrach żywieckich w XIX
i XX wieku – maszynopis pracy doktorskiej, Kraków 2009, s. 72.
819
820
236
Tab. 73. Drogi gminne II klasy w powiecie żywieckim w 1909 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
Nazwa drogi gminnej
Łodygowice – Bierna
Łodygowice – Hucisko
Łodygowice – Kalna – Lipowa
Łodygowice – wieś
Brzuśnik – wieś
Bystra – wieś
Cięcina – Sopotnia Mała
Żabnica – wieś
Milówka – Kamesznica
Szare – wieś
Milówka – Nieledwia
Rajcza – Rycerka Dolna – Sól
Sól – wieś
Rycerka Dolna – Rycerka Górna
Czernichów – Międzybrodzie
Międzybrodzie – wieś
Czernichów – Tresna – Zarzecze
Zadziele – wieś
Oczków – wieś
Kocierz ad Moszczanica – wieś
Kocierz ad Rychwałd – wieś
Łękawica – Gilowice – Ślemień
Ślemień – Kocoń – Kurów
Łysina – wieś
Okrajnik – wieś
Kuków – wieś
Krzeszów – wieś
Stryszawa – wieś
Sucha – Błondzonka
Sucha – Zasypnica
Jeleśnia – Koszarawa – Lachowice
Koszarawa – Bystra
Koszarawa – Cicha
Jeleśnia – Sopotnia Mała
Sopotnia Mała – Sopotnia Wielka
Sopotnia Wielka – wieś
Żywiec – Rychwałd
Moszczanica – wieś
Długość w km
2,35
2,92
7,14
0,78
2,00
3,00
10,80
6,80
8,88
4,40
6,65
10,94
5,40
8,62
3,50
3,00
7,358
1,85
2,54
3,20
2,54
12,02
3,00
1,50
1,00
3,00
4,78
6,75
5,00
2,80
17,48
6,00
1,91
6,445
8,10
2,944
6,045
3,22
237
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
Pewel Mała – Rychwałd
Pewel Mała – Ślemień
Mutne – Pewel Ślemieńska
Zabłocie – Leśna – Lipowa
Leśna – Sienna
Pietrzykowice – Lipowa
Pietrzykowice – wieś
Lipowa – Ostre
Sporysz – wieś
Świnna – Juszczyna
Trzebinia – Juszczyna
Wieprz – wieś
Radziechowy – wieś
RAZEM:
6,045
9,155
2,00
9,352
2,28
3,345
8,35
3,904
1,94
4,69
5,28
3,09
4,57
259,526 km
Źródło: ANK, StŻ I 126 – sprawy drogowe 1906-1916, s. 203.
Tab. 74. Drogi gminne II kategorii w powiecie żywieckim w 1909 r.
Lp.
1.
2.
3.
Nazwa drogi gminnej
Cięcina – Cisiec – Milówka – Rajcza – Ujsoły
Jeleśnia – Lachowice
Łodygowice – Rybarzowice
RAZEM:
Długość w km
30,00
17,50
0,52
48,02
Źródło: ANK, StŻ I 126 – sprawy drogowe 1906-1916, s. 203.
Do dróg powiatowych należały odcinki pomiędzy Żywcem a Międzybrodziem (8
km), oraz Żywcem, Jeleśnią i Korbielowem (24 km). W 1916 r. na terenie powiatu
oddano do użytku w sumie 372,5 km dróg, przeważały jednak drogi II klasy (aż 70 z nich
zostało zaliczonych do tej właśnie kategorii), których łączna długość wynosiła 283,13
km824. Budowa kolejnych połączeń stanowiła jeden z najważniejszych obowiązków
starostwa oraz poszczególnych gmin, równie ważny, jak utrzymanie już istniejących dróg
we właściwym stanie, który to nierzadko pozostawiał wiele do życzenia.
W jednym z numerów „Przewodnika Powiatu Żywieckiego” zamieszczono dość
długą, a zarazem niezwykle sugestywną informację o stanie jednej z ważniejszych dróg
w powiecie, wiodącej z Żywca przez Węgierską Górkę i Rajczę na Węgry: Do posła
Szweda wysłaliśmy następującą depeszę: (…) udajemy się do wspomnianego posła, ażeby
824
ANK, StŻ I 126 – sprawy drogowe (1906-1916), s. 355.
238
zechciał w Sejmie podnieść potrzebę naprawienia, a właściwie wybudowania drogi
prowadzącej od węgierskiej granicy przez Rajczę do Węgierskiej Górki, gdzie kończy się
przy trakcie rządowym prowadzącym z Żywca do Zwardonia. Droga ta, stanowiąca jedną
z głównych linii komunikacyjnych, znajduje się w opłakanym stanie. Z drugiej strony
w Węgrzech znajduje wygodna i w znakomitym stanie szosa, a przekroczywszy granicę
wstępuje się po galicyjskiej stronie na drogę, która zaraz na wstępie daje obraz
galicyjskich porządków. Żałować tylko wypada tę ludność, na których skutki tej drogi się
odbijają. Wiadomo, że drogą tą odbywa się, transport towarów, drzewa itd. z Węgier do
najbliższych stacyi kolejowych Rajczy, Węg. Górki i w Żywcu. Obładowane wozy lekko
biegną po szosie węgierskiej, aby potem ugrzęznąć na tejże drodze, po stronie
galicyjskiej. Należy pamiętać i o tem, że okolica nasza nawiedzona teraz znowu klęskami
powodzi, nie daje ludności sposobności do zarobkowania furmanką może właśnie
dlatego, że droga ta wprost nie nadaje się jako środek komunikacyi, po takiej drodze
furmanić, nie podobno, czekać więc trzeba dopiero lata, gdyż wiosną, jesienią i zimą
droga ta do przyjazdu się nie nadaje825. W jednym kolejnych numerów tej samej gazety
czytamy droga prowadząca z granicy węgierskiej do Węgierskiej Górki jest w opłakanym
stanie. Biedni chłopi żyjący na tej przestrzeni z furmanek, zarabiają 3 Korony dziennie,
wśród ciągłego strachu połamania wozu i poduszenia konia826. Jeszcze jeden opis
dopełniający obrazu stanu części dróg w powiecie: jeżeli kto ma chęć wóz i konia
zniszczyć i wpaść w przepaście prosto z drogi, niechaj pojedzie do Radziechowy, jednej
z najmajętniejszych wsi naszego powiatu. Droga od wieków nie szutrowana, wyboje na
pół metra głębokie, po obu bokach drogi przepaście i wertepy, a nigdzie poręczy, tylko
spróchniałe resztki sterczą dla upiększenia827.
Stan infrastruktury drogowej w powiecie pozostawiał więc wiele do życzenia, ale
w II połowie XIX w. pojawił się alternatywy środek komunikacji - kolej. Żywiec został
wzięty pod uwagę przy budowie nowych połączeń kolejowych w dużej mierze dzięki
zabiegom ówczesnego właściciela dóbr żywieckich Albrechta Fryderyka Habsburga,
który dążył by jego coraz szybciej uprzemysławiające się włości, uzyskały odpowiednie
połączenie z innymi częściami kraju. Arcyksiążęcy zarząd kameralny w Żywcu przekazał
827
„Przewodnik Powiatu Żywieckiego” z 1.05.1901, s. 2.
825
826
239
na ten cel subwencję w kwocie 500 000 guldenów828. Aczkolwiek pierwsze plany
skomunikowania regionu z resztą prowincji pojawiły się już w 1865 r. Zostały jednak
znacznie odłożone w czasie ze względu na podjęte w monarchii zmiany829.
Do kolei północnej cesarza Ferdynanda należały odcinki Bielsko – Żywiec oraz
Dziedzice – Żywiec, oddane do użytku w 1878 r. Natomiast do galicyjskiej kolei
transwersalnej włączono dwa odcinki uruchomione w 1884 r.: Żywiec – Zwardoń (37
km) oraz Żywiec – Nowy Sącz (146,5 km)830. Ostatecznie więc długość tras kolejowych
w powiecie przekraczała znacznie ich średnią długość na terenie kraju 831. Gdyby
zrealizowano planowane połączenia pomiędzy Łodygowicami i Buczkowicami oraz
Żywcem i Oświęcimiem832 infrastruktura kolejowa powiatu byłaby jak na ówczesne
czasy wręcz imponująca. Co ciekawe, w 1913 r. zrodziła się inicjatywa wydawania na
trasie Wiedeń – Kraków – Żywiec „Gazety Kolejowej”. Jej pomysłodawcą był jeden
z mieszkańców Żywca – Józef Kasztelnik. Jak zaznaczył sam zainteresowany w: gazecie
tej umieszczane i ogłaszane będą anonsy różnych firm i hoteli i oddawane będą
przejeżdżającym do użytku bezpłatnie833.
Połączenia drogowe, jak i kolejowe, a także spław Sołą umożliwiały eksport
towarów produkowanych w miejscowych fabrykach w inne części Galicji, Austrii czy
wreszcie poza granice kraju. Jednym z najważniejszych towarów wywożonych
z Żywiecczyzny od wieków było drewno834 oraz różnego typu wyroby uzyskane w trakcie
jego przetwarzania, m. in. w fabrykach produkujących korę świerkową, tekturowniach
J. Bund, Rozwój kolejnictwa małopolskiego w okresie 80-lecia (1850-1930) działalności Krakowskiej
Izby Przemysłowo – Handlowej oraz przebieg starań o wykonanie ustawy koerberowskiej o budowie dróg
wodnych, Kraków 1930, s. 20.
829
Krakowska Izba Handlowa w 1865 r. uznała za priorytetowe inwestycje: drogę żelazną z Bielska na
Szlązku przez Białę, Łodygowice, Ślemień, Suchę, Maków, Jordanów i Spytkowice w Galicji (…)
z Łodygowic przez Żywiec do Hut w Obszarze i Górce Węgierskiej, J. Kachel, Galicja na torach czyli
kolejowa historia Podbeskidzia, Łódź 2013, s. 9-10.
830
Rocznik statystyki Galicji. Rocznik III. 1889-1891, red. T. Rutowski, Lwów 1891, s. 219.
831
J. Michalewicz, Krajobrazy Galicji. Wstęp do badań nad regionalizacją Galicji, [w:] Galicja i jej
dziedzictwo t. II. Społeczeństwo i gospodarka, red. J. Chłopecki i H. Madurowicz – Urbańska, Rzeszów
1995, s. 67.
832
Pomysł połączenia Łodygowic z Buczkowicami był autorstwa Rudolfa Weilla i Leopolda Pilzera –
właścicieli fabryk mebli z drzewa giętego z Buczkowic. W 1907 r. zaproponowali w Sejmie Krajowym
połączenie obu miejscowości koleją, niestety mimo zaangażowania ze strony Otto von Klobusa i lokalnych
posłów, inicjatywa ta nie doczekała się realizacji. Podobnie stało się z próbą budowy połączenia pomiędzy
Żywcem-Kętami a Oświęcimiem, inicjatywa ta po raz pierwszy przedstawiona w 1909 r. również nie
doczekała się realizacji, J. Kachel, Galicja na torach…, s. 40, 50.
833
ANK, StŻ I – 114 - udzielanie koncesji (1904-1918), s. 248.
834
Do 1830 r. głównym kierunkiem były Węgry, ale drewno z żywieckich lasów eksportowano także na
Śląsk w związku z rozwojem tamtejszych hut, W. Kawecki, op. cit. s. 66. Grubsze drewno z żywieckich
lasów sprzedawano przede wszystkim do Niemiec, natomiast cieńsze oraz na celulozę głównie w obrębie
monarchii austro – węgierskiej, F. Bujak, Galicja t. II…, s. 20.
828
240
oraz fabrykach papieru. Największą z nich była Fabryka Papieru w Zabłociu. Na łamach
„Przewodnika Powiatu Żywieckiego” odnotowano, że: specjalnością fabryki jest wyrób
bibułki dla ksiąg do kopiowania i na cygareta. Produkt jest zaledwie w 2/10 częściach
pozbywany w kraju i Austryi, reszta wywożoną jest za granice państwa. Fabryka ma już
dziś odbiorców w Niemczech, Anglii, Belgii, Holandii, Portugalii, Szwajcarii, Danii,
Szwecji, Norwegii, Turcji, nawet w Małej Azji, Egipcie, północnej Ameryce, Japonii
i Australii835. Dużą rolę w eksporcie towarów odgrywały przedsiębiorstwa należące do
arcyksiążąt Habsburgów, a wystarczy wspomnieć, że w ich dobrach produkowano tak
różnorodne towary jak nawozy sztuczne, dreny, ale także produkty spożywcze np. sery
czy wreszcie piwo836, które dzięki kolejnym inwestycjom i odpowiednio prowadzonym
działaniom marketingowym stawało się coraz lepiej rozpoznawanym towarem w kraju
i za jego granicami837.
O postępującym rozwoju powiatu świadczy również fakt, że już pod koniec XVII
w. na terenie powiatu swoją działalność zaczyna poczta, a jako prawdopodobną datę
podaje się rok 1798. Co więcej Ludwik Steinbach w swoich badaniach stwierdził, iż przed
1800 r. w Żywcu funkcjonowała zbiornica listów, a w 1833 r. stacja pocztowa używająca
stempla pocztowego „Saybusch”838. Na trasie Bielsko – Żywiec powstawały kolejne
punkty pocztowe np. w 1874 r. powstał w Łodygowicach, następnie w Buczkowicach
(1894 r.), Pietrzykowicach i Rybarzowicach (oba w 1910 r.)839. Urzędy pocztowe
zlokalizowano także na trasie prowadzącej na Węgry – przede wszystkim w Węgierskiej
Górce w której pracowały zakłady należące do rodziny Habsburgów, a także w Milówce
i Rajczy, oraz składnicę w Ujsołach840.
W latach 70-tych XIX w. uruchomiono w Żywcu również telegraf, a wraz
z powstaniem linii kolejowej prowadzącej przez Węgierska Górkę, w 1884 r. także
telegraf kolejowy w tej właśnie miejscowości. Z racji coraz widoczniejszego postępu
w dostępie do komunikacji już na początku XX w. w Galicji podjęto starania o utworzenie
„Przewodnik Powiatu Żywieckiego”, 1.08.1902, nr 3, s. 3.
W 1857 r. w browarze wyprodukowano 17.856 hl piwa, co stanowiło 4,9% piwa produkowanego
w całym kraju, w 1869 r. było to już 33.602 hl piwa i 7% produkcji, co więcej wraz ze wzrostem produkcji
zwiększała się też liczba osób zatrudnionych w browarze, gdyż w 1871 r. były to 52 osoby stale zatrudnione
a w 1910 już 213 pracowników, A. Spyra, Browar w Żywcu, Żywiec 1996, s. 16-22.
837
Browar dysponował tzw. przedstawicielstwami w całej Galicji m.in. w Andrychowie, Białej, Krakowie,
Lwowie, Nowym Sączu, Tarnowie czy Rzeszowie, a także na Śląsku Cieszyńskim w Bielsku
i Czechowicach, APKoŻ, DDŻ – 260 – browar, s. 18-25.
838
J. Kachel, Na pocztowym szlaku. Rozwój poczty i telegrafu w Bielsku, Białej i Żywcu oraz na terenie
Państwa Łodygowickiego, „Gronie” nr XII, Żywiec 2012, s. 97.
839
Ibidem, s. 100.
840
ANK, StŻ – I 33 – nadzór nad siecią pocztową i telefoniczną, s. 55.
835
836
241
linii telefonicznej. Miała ona stanowić dodatkowy czynnik pomocny w rozwoju
gospodarczym prowincji - zwłaszcza w rozwoju handlu. Zdecydowano wówczas
zaopatrzyć w połączenia telefoniczne liczne miasta i miasteczka galicyjskie. W planach
uwzględniono również powiat żywiecki. W 1903 r. utworzono pierwsze lokalne
połączenia i publiczną rozmównicę w Żywcu oraz w Zabłociu k/Żywca. Obie mieściły
się w c. k. Urzędach Pocztowo – Telegraficznych841. Natomiast w 1907 r. powstała sieć
lokalna842, dzięki jej uruchomieniu Żywiec uzyskał możliwość wykonywania połączeń
lokalnych oraz międzynarodowych843.
Tab. 75. Wykaz abonentów telefonicznych w Żywcu wraz z Zabłociem w 1912 r.
Lp. Dane abonenta
1.
Antoni Gebauer
2.
Stanisław
Szczepanowski
Arcyksiążęcy
Browar
Baltazar Bogucki
Joachim Blumenfeld
Leon Broder
Ignatz Brodinger
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Cegielnia miejska
Czytelnia Zabłocka
Dyrekcja dóbr Jego
c. i k. Wys. Arcyks.
Karola Stefana
Fabryka Maszyn
Bracia Wróbel
Fabryka
zjednoczona wody
sodowej
Józef Färber
Fabryka Żywiecka
Papieru
Moritz Feliks
Numer
Uwagi / adres
abonenta
6
Apteka „Pod Boską Opatrznością”/ Żywiec
rynek
28
Apteka „Pod orłem”/ Zabłocie ul. Główna
15.
7
Wieprz 7
9
26
50
101/VIII
38
105/VIII
1
Inżynier, mieszkanie/ Żywiec ul. Sokoła 359
Lekarz/ Zabłocie ul. Główna 18
Adwokat
Przedsiębiorstwo agencyjne i komisowe/
Zabłocie ul. Główna
37
a) kancelaria dóbr/ Żywiec ul. Kościuszki
10
b) Zamek Isep 2.
Żywiec ul. Krakowska 490
106/VIII
46
20
Zabłocie
36
Handel towarów bławatnych/ Zabłocie
ul. Główna 122
Spis abonentów sieci telefonicznych w Galicji, Lwów 1912, s. 18.
K. Meus, Wadowice 1772-1914…, s. 139.
843
Koszt połączenia między Żywcem a Białą w 1909 r. wynosił 60 halerzy, APKoŻ, DDŻ – 532 –
Korespondencja w sprawie założenia i rozszerzenia sieci telefonicznej w dobrach żywieckich
841
842
242
16.
17.
Adam Fonferko
Józef Forner
23
33
18.
L. Fromowitz
18
19.
W.E. Furnham
10
20.
Wilhelm Glasner
22
21.
M. Goldberger
14
22.
24
26.
27.
28.
29.
30.
Huta Karola
Ludwika
w Węgierskiej
Górce
Wiktor Idziński
Maurycy Junger
Kasa Oszczędności
miasta Żywca
Władysław Kępiński
M. Kornicki
Szymon Kohn
Franciszek Kotlarski
Emanuel Löwy
32.
33.
Magistrat
Magistrat
2
35
34.
15
38.
Młyn Parowy w
Łodygowicach
Młyn Parowy w
Starym Żywcu
Andrzej Moliński
Następcy Szymona
Mosera
Herman Munk
39.
40.
41.
42.
43.
44.
Franciszek Obrocki
S. Patzan
Rada Powiatowa
Zygmunt Rübner
Joachim Scharf
M. Schwarz
104/VIII
17
16
102/VI
108/VIII
19
45.
Jakub Selinger
102/VIII
46.
Adolf Schwarz
44
23.
24.
25.
35.
36.
37.
Żywiec ul. Kościuszki 31
Handel towarów mieszanych/ Żywiec
ul. Komorowskiego 112
Handel towarów mieszanych i piekarnia/
Zabłocie ul. Główna 162
Fabryka wyrobów masarskich/ Zabłocie ul.
Główna
Fabryka wódek i skład piwa żywieckiego
i okocimskiego
ul. Komorowskich 28
39
31
5
Lekarz/ Żywiec ul. Jagiellońska 186
Adwokat/ Zabłocie ul. Główna 16
Rynek 105
27
8
47
101/VI
108/VI
Właściciel dóbr w Moszczanicy
Adwokat/ Żywiec ul. Kościuszki 348
Mieszkanie/ Zabłocie ul. Główna 12
Hotel narodowy/ Żywiec ul. Kościuszki 31
Handel towarów mieszanych/ Zabłocie
ul. Główna 268
Żywiec Rynek 105
a) kasa/Żywiec Rynek 105
b) rzeźnia/ Żywiec ul. Rzeźnicka 430
40
107/VI
52
Piekarnia
Handel mąki i zboża/ Zabłocie
29
Fabryka Likierów, rosolisów, rumu
i spirytualiów/ Zabłocie ul. Główna 16.
ul. Komorowskich 30.
Fabryka rzemieni/ Zabłocie ul. Główna16
Żywiec ul. Komorowskich
Fabryka maszyn/ Zabłocie
Handel drzewa/ Zabłocie ul. Główna 336
Wapiennik i parowa cegielnia/ Zabłocie
a) fabryka, ul. Kolejowa
b) mieszkanie ul. Główna 34
Eksportowy handel jaj/ Zabłocie
ul. Główna 33
Cegielnia/mieszkanie
243
43
Biuro/Żywiec ul. Kościuszki
48.
49.
Spółka Rolniczo –
Handlowa „Siejba”
c. k. Starostwo
Józef Studencki
13
12
50.
Szpital Powszechny
3
51.
41
4
Loża portiera
32
42
Zabłocie ul. Kolejowa 194
55.
Tartak parowy i
handel drzewny
Towarzystwo
pierwsze galic. akc.
dla fabrykacji śrub,
nitów i muterek w
Oświęcimiu
Urząd c. k. kolejowy
Urząd Gminny w
Zabłociu
Aleksander Waniek
Żywiec ul. Kościuszki 201
Fabryka wyrobów masarskich/ Żywiec
ul. Jagiellońska 180
a) kancelaria Żywiec ul. Krakowska 436
b) mieszkanie dyrektora Włodzimierza
Skórskiego, Zabłocie ul. Główna
Żywiec ul. Sokoła 34
56.
57.
58.
Bracia Wróbel
Otto Wurzel
c. k. Żandarmeria
37
48
25
47.
52.
53.
54.
11
ul. Kościuszki 24
Żywiec
Biuro/Zabłocie
ul. Komorowskich 7.
Źródło: Spis abonentów sieci telefonicznych w Galicji, Lwów 1912, s. 289-290.
Zdecydowaną większość żywieckich abonentów stanowiły urzędy, instytucje
i firmy zlokalizowane w mieście bądź w sąsiednim Zabłociu. Do rzadkości należeli
prywatni abonenci. W swoich mieszkaniach telefon posiadali najczęściej
zamożni
mieszczanie, przede wszystkim zaliczający się do warstwy inteligenckiej, np. lekarze lub
adwokaci. Natomiast abonentów spoza Żywca i Zabłocia było zaledwie kilku i należeli
do nich m. in. Arcyksiążęcy Browar w Wieprzu, Młyn Parowy w Łodygowicach, dwór
Kępińskich w Moszczanicy, czy wreszcie „Huta im. Karola Ludwika” w Węgierskiej
Górce. Dla nich również stację abonentową stanowił Żywiec. Wyraźnie więc widać, że
na coraz lepszych uwarunkowaniach komunikacyjnych - zarówno drogowych,
kolejowych jak i telefonicznych - skorzystało w pierwszym rzędzie miasto i żywieccy
mieszczanie, którzy posiadając wielowiekowe doświadczenie, potrafili wykorzystać do
własnych celów aktualną koniunkturę.
244
W 1909 r. pojawiły się plany przedłużenia linii telefonicznych w kierunku
Zwardonia, a w razie potrzeby również za węgierską granicę844. Koszt blisko 38kilometrowego odcinka Żywiec – Zwardoń wyliczono na 27000 K. W związku
z powyższym uznano, że zarząd dóbr arcyksiążęcych będzie partycypować w pokryciu
części kosztów inwestycji, zwłaszcza, że planowana linia miała zostać przeprowadzona
przez miejscowości w których mieściły się zarządy dóbr arcyksiążęcych
m.in.
w Węgierskiej Górce, Milówce i Rajczy845. Ostatecznie nie doszło jednak do
zrealizowania planowanego przedsięwzięcia.
6. 2. Rolnictwo
Pierwsze lata panowania austriackiego w Galicji wydawały się dość obiecujące,
ponieważ zarówno Maria Teresa, jak i Józef II starali się nowo zdobyte tereny
zintegrować z własnym państwem. Służyło temu m. in. zorientowanie się w jego stanie
gospodarczym, w ustroju społecznym oraz w wielkości zasobów naturalnych. W tym celu
przeprowadzono liczne konskrypcje, ankiety, a także wysłano wyznaczonych fachowców
na wizytacje, które miały dostarczyć konkretnych informacji, ułatwiających właściwie
administrowanie prowincji846. Problem jednak polegał na tym, że ten właśnie zarząd
wielokrotnie sprowadzał się do zwykłego drenażu dóbr krajowych właśnie dzięki wiedzy
pozyskanej z wspomnianych wcześniej źródeł.
Ówczesna administracja przedsięwzięła kroki, mające na celu podniesienie stanu
gospodarczego kraju m. in. poprzez wprowadzenie regularniejszych poczt, dbałości
o drogi i budowę nowych połączeń, a także poprzez przyznawanie subwencji i udzielanie
pożyczek. Podjęto także – nieudaną – próbę kolonizacji prowincji niemieckimi
osadnikami847. Politykę ekonomiczną prowadzoną przez Józefa II uznawano: na ogół [za]
korzystną dla kraju848. Dopiero fiasko polityki kolonizacyjnej Austrii, a także trudny
APKoŻ, DDŻ – 532 – Korespondencja w sprawie założenia i rozszerzenia sieci telefonicznej w dobrach
żywieckich, s. 17.
845
APKoŻ, DDŻ – 532 – Korespondencja w sprawie założenia i rozszerzenia sieci telefonicznej w dobrach
żywieckich, s. 18.
846
F. Bujak, Rozwój gospodarczy Galicji (1772-1914), Lwów 1917, s. 11.
847
Historię rodzin niemieckich w Galicji opisała szczegółowa Izabel Rӧskau – Rydel, I. Röskau-Rydel,
Niemiecko-austriackie rodziny urzędnicze w Galicji 1772-1918: kariery zawodowe, środowisko,
akulturacja i asymilacja, Kraków 2011.
848
Józef II dążył do uregulowania stosunków pomiędzy dworem a włościanami, uporządkowania miast,
budowy nowych dróg i gościńców a także rozwój poczty listowej, F. Bujak, Rozwój gospodarczy Galicji...,
s. 14-15.
844
245
okres trwający pomiędzy 1795 a 1812 r., czyli czas wojen z Francją - najpierw
rewolucyjną, a następnie napoleońską - zmieniły politykę Wiednia i sposób traktowania
przez niego Galicji, co negatywnie odbiło się na jej dalszym rozwoju gospodarczym 849.
Zdaniem Franciszka Bujaka: gruntowna zmiana położenia Galicji nastąpiła dopiero
z początkiem ery reakcyjnej Metternicha (…) Galicję zaczęto traktować jako kraj
podbity850. Co więcej, w Wiedniu nie rozumiano w pełni potrzeb Galicji,
a także nie do końca zdawano sobie sprawę z panujących tam stosunków851. Wobec tego
część odpowiedzialności za niekorzystne położenie ekonomiczne prowincji niewątpliwie
spoczywała na władzach austriackich. Ponadto, jak zauważył Andrzej Chwalba, ze
względu na bezpośrednie sąsiedztwo z Rosją, władze w Wiedniu obawiały się, że w razie
ewentualnej wojny z sąsiadem, wszelkie obiekty znajdujące się na terenie Galicji zostaną
przejęte przez wojska carskie, wolały więc ograniczyć inwestycje w tym regionie. Obawy
te okazały się słuszne, ponieważ dokładnie taki scenariusz zdarzeń miał miejsce w 1914
r., kiedy to armia rosyjska wkroczyła na teren Galicji852.
Położenie geograficzne Galicji niewątpliwie utrudniało jej właściwy rozwój, ale
nie można go uznać za wyłączną przyczynę, która owy postęp ograniczała. Jednym
z ważniejszych czynników utrudniających jej wzrost to również faworyzowanie przez
władze wiedeńskie prowincji austriackich, dla których Galicja stała się idealnym rynkiem
zbytu produktów przemysłowych853. Widoczne jest to zwłaszcza w latach 50 i 60-tych
XIX w., gdy prowincja została połączona siecią kolejową z innymi krajami austriackimi.
Z jednej strony, był to niewątpliwie istotny impuls aktywizujący rozwój całego regionu,
jednak z drugiej strony, wzrost liczby połączeń kolejowych umożliwił szybszy i przede
wszystkim tańszy transport produktów zachodnio – austriackich. W związku z tym
rodzący się dopiero nowoczesny przemysł galicyjski, musiał konkurować – często
bezskutecznie - z towarami produkowanymi przez lepiej rozwinięte fabryki
austriackie854. W rezultacie lokalny rynek zalały towary produkcji obcej, ale posiadającej
o wiele większy kapitał niż rodzimy przemysł855.
T. Kargol, Sytuacja gospodarcza Galicji w czasach Księstwa Warszawskiego, [w:] Galicja w Księstwie
Warszawskim: 200 rocznica, red. H. Żaliński, H. Chudzio, Kraków 2009, s. 87
850
851
W. Saryusz- Zaleski, op. cit. s. 25.
852
A. Chwalba, op. cit. s. 29.
853
J. Dybiec, Galicja na drodze do wielkiej przemiany, [w:] Kraków i Galicja wobec przemian
cywilizacyjnych (1866-1914). Studia i szkice, red. K. Fiołek, M. Stala, Kraków 2011, s. 41.
854
J. Buzek, Administracja gospodarstwa społecznego. Wykłady z zakresu nauki administracji
i austriackiego prawa administracyjnego, Lwów 1913, s. 291.
855
A. Szczepański, Przemysł żelazny Galicji i warunki jego rozwoju, Lwów 1916, s. 13.
849
246
W II połowie XIX w. sytuacja gospodarcza Galicji uległa znaczącej poprawie –
bez wątpienia dzięki uzyskaniu przez nią autonomii – wciąż jednak pozostawała jednym
z najbiedniejszych regionów w całej monarchii. W 1900 r. Wilhelm Feldman pisał że:
Galicja to najuboższy kraj Austrii. Czechy są zamożniejsze od Galicji cztery razy,
a Austria Dolna dwanaście razy856. W swoich decyzjach musiała podporządkować się
polityce gospodarczej silniejszych prowincji przemysłowych, w związku z czym, bez
należytego wsparcia ze strony państwa nie potrafiła podjąć z nimi konkurencji. W wielu
wypadkach sprowadzało ją właśnie do roli importera gotowych produktów austriackich
krajów zachodnich i dostawcy swych surowców dla tych krajów857.
Należy jeszcze zwrócić uwagę, że Galicja została dodatkowo oderwana od jednej
ze swoich naturalnych dróg handlowych, jaką była rzeka Wisła łącząca się z Bałtykiem
– w granicach prowincji pozostał natomiast Dniestr. Jednakże zwrot w sprawie regulacji
galicyjskich rzek i budowie kanałów żeglownych na większą skalę nastąpił w 1901 r.
Wówczas to przyjęto uchwałę na mocy której do 1924 r. planowano budowę kanału
żeglowny Dunaj – Odra z odgałęzieniem do Wisły, tudzież połączenie żeglowne Wisły
z Dniestrem, a pierwsze kroki w regulacji Dniestru poczyniono w 1912 r.858.
Skomplikowaną sytuację gospodarczą w prowincji powodowała także
specyficzna polityka ekonomiczna, jaką kierowały się władze wiedeńskie, postrzegając
Galicję jako kraj typowo rolniczy859. Opinia ta nie jest bezzasadna, o czym świadczy
najlepiej stopień zatrudnienia mieszkańców prowincji, z których niemal ¾ utrzymywało
się właśnie z pracy w sektorze rolniczym860. Powiaty, w których ponad 25%
mieszkańców podjęło pracę w branżach pozarolniczych, należały do zdecydowanej
mniejszości861. Jednakże, pomimo iż to właśnie rolnictwo stanowiło główne źródło
utrzymania dla większości mieszkańców, jego poziom stanowczo odbiegał od
W. Feldman, Stan ekonomiczny Galicji, Lwów 1900, s. 31.
J. Bund, Rozwój kolejnictwa małopolskiego w okresie 80-lecia (1850-1930) działalności Krakowskiej
Izby Przemysłowo – Handlowej oraz przebieg starań o wykonanie ustawy koerberowskiej o budowie dróg
wodnych, Kraków 1930, s. 56.
858
R. Ingarden, op. cit. s. 14.
859
P. Franaszek, Polityka gospodarcza władz austriackich wobec Galicji, [w:] Naród. Państwo. Europa
Środkowa w XIX i XX wieku, red. A. Patek i W. Rojek, Kraków 2006, s. 88.
860
Zgodnie z procentowym podziałem ludności według zatrudnienia w 1900 r. w Galicji w sektorze
rolniczym zatrudnionych było 76,82%, przemyśle 9,01%, handlu 7,81%, służbie publicznej i innych
zawodach 6,36%, F. Bujak, Galicja t. 1…, s. 124-125.
861
Zgodnie z Pierwszym Rocznikiem Statystyki Galicji w 1880 r. tylko w miastach Lwów i Kraków
w przemyśle zatrudnionych było powyżej 25% wszystkich mieszkańców, bowiem w zdecydowanej
większości powiatów ludność utrzymywała się przede wszystkim z rolnictwa, zaledwie w trzech
powiatach: Biała, Chrzanów i Wieliczka z rolnictwa utrzymywało się mniej niż 60% tamtejszej ludności.
W powiecie Biała było to 59,52%, w Chrzanowie 57,23%, a w powiecie wielickim 54,37%, Rocznik
statystyki Galicji rok I, red. T. Rutowski, Lwów 1887, s. 28-30.
856
857
247
ówczesnych standardów. Było ono zacofane i niedoinwestowane, a w związku z tym
również bardzo często po prostu niewydajne. Wobec tego władze centralne oczekiwały
od lokalnej administracji skupienia się w pierwszej kolejności na uprzemysłowieniu
rolnictwa862.
Jako jedną z głównych przyczyn wpływających na problemy rolnictwa
galicyjskiego należy wskazać specyficzny ustrój agrarny, a dokładnie niespotykane
w żadnej innej części monarchii tak duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych. Słynna
szachownica galicyjskich pól stała się wręcz przysłowiową, będąc jednocześnie
symbolem gospodarczego zacofania prowincji. Stanisław Szczepanowski w swojej
kultowej już pracy poruszającej przyczyny galicyjskiej nędzy pisał, iż: w żadnym innym
kraju ludność rolnicza nie ma tak mało ziemi do dyspozycji. Brak ziemi i brak
umiejętności w jej wyzyskiwaniu prowadzi do dalszego wyniku, to jest, że Galicja jest
krajem, który stosunkowo do ludności wytwarza najmniej płodów rolniczych863.
W konsekwencji bądź co bądź rolnicza prowincja nie była w pełni samowystarczalna pod
względem produkcji rolnej i musiała importować zboże z Węgier, albo z innych krajów
spoza monarchii, by wyżywić własną ludność864.
Trudno jednak dziwić się takiej sytuacji, jeżeli w 1898 r. na jedną rodzinę
włościańską średnio przypadały 4,4 morga [2, 2 ha] gruntu, a w 40 powiatach prowincji
przeciętna własność chłopska nie przekraczała średniej ogólnokrajowej. Ponadto
w kolejnych czterech powiatach średnia wielkość gospodarstw liczyła mniej niż trzy
morgi gruntu: w Śniatyniu – 2,97 [1,5 ha]; w powiecie krakowskim – 2,87 [1,43 ha];
w Samborze – 2,84 [1,42 ha], a w Żywcu – 2,66 [1,3 ha]865. Pomimo kolejnych działań
podejmowanych przez władze krajowe, celem zwiększania wielkości rozdrobnionych
gospodarstw m. in. poprzez parcelację dóbr własności tabularnej, tudzież komasację
gruntów, sytuacja nie uległa widocznej poprawie. W 1902 r. nadal aż 42% gospodarstw
chłopskich liczyło niespełna 2 ha, a kolejne 37% mieściło się w przedziale pomiędzy 2 5 ha, co w rezultacie dawało niemalże 80% gospodarstw rolnych o powierzchni nie
przekraczającej 5 ha866. Dominowały gospodarstwa drobne, wręcz karłowate, o niskiej
wydajności. Stan ten pogłębiał jeszcze intensywny proces ich dalszego rozdrabniania,
M. Tylza – Janosz, Działalność gospodarczo – społeczna Habsburgów w dobrach żywieckich w XIX
i XX wieku – maszynopis pracy doktorskiej, Kraków 2009, s. 312.
863
S. Szczepanowski, Nędza Galicji w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego,
Lwów 1888, s. 46.
864
K. Wnęk, op.cit. s. 137.
865
W. Najdus, Szkice z historii Galicji 1900-1904, Warszawa 1958, s. 104.
866
862
248
spowodowany w głównej mierze dużym przyrostem naturalnym oraz ograniczonymi
możliwościami odpływu ludności ze wsi867. W związku z zaistniałą sytuacją średnie
i większe gospodarstwa włościańskie należały do rzadkości, podczas gdy wielkie połacie
kraju znajdowały się w posiadaniu stosunkowo niewielkiej liczby tzw. wielkich
właścicieli ziemskich, których majątki liczyły nawet po kilkadziesiąt tysięcy hektarów868.
Podsumowując, galicyjski ustrój agrarny nie był spójny. Istniały w nim dwie
skrajności, jeśli chodzi o wielkość i rozwój gospodarstw. Przeważały liczne, drobne
gospodarstwa włościańskie, zwykle przynoszące mały dochód i nie posiadające szansy
na radykalne zmiany, idące w stronę unowocześnienia i zwiększenia wydajności. Na
terenie Galicji znajdowały się również wielkie majątki ziemskie należące do nielicznej
grupy najzamożniejszych arystokratów lub instytucji. Te z kolei mogły poszczycić się
lepszą organizacją i wydajnością. Było ich jednak stosunkowo bardzo niewiele.
Brakowało większych, a dzięki temu wydajniejszych, gospodarstw należących do
włościan. Gospodarowanie na maleńkim skrawkiem jałowej ziemi zazwyczaj zmuszało
ich do szukania dodatkowego zatrudnienia poza sektorem rolniczym869. Antoni Górski
w 1916 r. trafnie zdiagnozował ówczesną sytuację pisząc, iż: większych ról kmiecych jest
w Galicji mało, a właściciele tak zwanych gospodarstw karłowatych o przestrzeni
jednego lub dwóch hektarów utrzymują się przeważnie nie z roli, ale z pobocznych
zarobków (…) z emigracji sezonowej, z drobnej pracy rękodzielniczej, z ciesielki, z pracy
w kamieniołomach lub przy naprawie torów kolejowych. Pieniędzy w ten sposób
zarobionych rzadko używa gospodarz na poprawienie martwego inwentarza lub na
zakupno skoncentrowanych pasz, ale obraca on je głównie na dokupienie drobnych
parcelek gruntu po cenach tak wysokich, że oprocentowania przynieść nie mogą. W ten
sposób nawet lepsze gospodarstwa włościańskie składają się z rozrzuconych, osobno
leżących kawałków gruntu, co ogromnie podnosi koszta uprawy870.
Słowa Górskiego znajdują swoje odzwierciedlenie także w sytuacji panującej
w powiecie żywieckim, w którym – podobnie jak i w całej Galicji – rozdrobienie gruntów
J. Semków, Polityka szkolna władz w poglądach społeczeństwa polskiego w Galicji, Wrocław 1974,
s. 12.
868
W 1902 r. gospodarstw powyżej 100 ha było 5 214 czyli 0,53% spośród wszystkich gospodarstw
rolnych, F. Bujak, Rozwój gospodarczy Galicji…, s. 50; do największych właścicieli ziemskich których
majątki liczyły powyżej 10 000 ha należeli m. in. baron Liebig i Spółka (66 746 ha), Roman hr. Potocki
(50 000 ha), arcyksiążę Karol Stefan Habsburg (44 000 ha) czy marszałek Stanisław Badeni (22 800 ha),
F. Bujak, Galicja t. I…, s. 276.
869
870
A. Górski, Braki krajowej produkcji w Galicji, Kraków 1916, s. 37-38.
867
249
stanowiło olbrzymi problem, pogłębiony jeszcze przez ich znaczne rozrzucenie, nawet
w obrębie kilku kilometrów871. Tak samo, jak i w całej prowincji, w powiecie również
brakowało większych gospodarstw włościańskich, podczas gdy wskaźnik drobnych
gospodarstw rolnych był bardzo wysoki. Duże obszary rolne powiatu skupiały się
zaledwie wokół kilku większych majątków ziemskich, należących do prywatnych
właścicieli872.
Tab. 76. Powierzchnia gospodarstw rolnych w powiatach: Biała, Myślenice, Wadowice
oraz Żywiec (w procentach %) w 1902 r.
Powiat
polityczny
Biała
Myślenice
Wadowice
Żywiec
Powierzchnia gospodarstw rolnych w %
0 – 2 ha 2 – 5 ha 5 – 10 ha ponad 10 ha
43,5
37,3
13,5
5,7
32,8
42,6
19,2
5,8
41,4
42,3
13,7
2,6
50,8
37,1
9,8
2,3
Źródło: oprac. własne na podst. T. Brzeski, Parcelacja własności tabularnej w Galicji, [w:] „Wiadomości
statystyczne o stosunkach krajowych” t. XXIII, z. II, Lwów 1912, s. 20 .
Jak wynika z powyższych danych, aż 88% gospodarstw rolnych w powiecie
liczyło mniej niż 5 ha, a połowa z nich nie przekraczała nawet 2 ha powierzchni. Wynik
ten należy uznać za najniższy spośród wszystkich wyników we wspomnianych
powiatach. Ponadto ilość gospodarstw liczących powyżej 5 ha, traktowanych jako
samowystarczalne, również był niewielki. Niewątpliwie lepiej w tym zestawieniu
wypadły powiaty sąsiadujące z powiatem żywieckim, w których gospodarstw rolnych nie
rozparcelowano w aż tak dużej skali. Równocześnie to na ziemi żywieckiej latyfundia
zajmowały około 30,7% całej powierzchni, co z kolei w porównaniu z powiatami
sąsiadującymi stanowiło najwyższy wskaźnik: w powiecie bialskim było to 13%,
a w myślenickim niespełna 10% powierzchni całego powiatu873.
Z. Dollinger, Struktura demograficzna i rolna powiatu żywieckiego, „Gronie” rocznik I, Żywiec 1938,
s. 5.
872
Nazwiska właścicieli dóbr tabularnych w powiecie żywieckim zawiera załącznik nr 15 natomiast stopień
uprzemysłowienia tych dóbr załącznik nr 16.
873
J. Buzek, Własność tabularna w Galicji według stanu z końcem roku 1902, [w:] „Wiadomości
statystyczne o stosunkach krajowych” red. T. Pilat, t XX, z. 3, Lwów 1905, s. 58
871
250
Dużymi majątkami ziemskimi w powiecie dysponowali m. in. Władysław hr.
Branicki874, Otto von Klobus oraz Władysław hr. Kępiński875. Natomiast największy
majątek rolny należał do arcyksięcia Karola Stefana Habsburga. Co więcej, jego dobra
uznawano za największe nie tylko w Galicji Zachodniej, ale w ogóle w całej Europie
Środkowej. Dorównywały swoją wielkością chociażby dobrom księcia pszczyńskiego
Hansa Heinricha XV, czy Viktora Księcia Raciborskiego876. Ziemie będące własnością
arcyksięcia Karola Stefana przynależały administracyjnie nie tylko do powiatu
żywieckiego, ale także do powiatów: bialskiego i myślenickiego, stanowiąc także tam
jedne z największych prywatnych majątków w ogóle877.
Jak zauważono wcześniej, latyfundia zajmowały niewiele powyżej 30%
powierzchni powiatu, natomiast całość obszaru będącego własnością tabularną wynosiła
w sumie 35,1%878. W poszczególnych powiatach sądowych, na jakie dzielił się powiat
polityczny, stosunek procentowego udziału własności tabularnej do nietabularnej
kształtował się w sposób dość zróżnicowany. W powiecie sądowym Milówka,
wysuniętym najbardziej na południe, własność tabularna zajmowała 43,3% powierzchni,
z czego aż 92,5% lasy. W powiecie sądowym Ślemień 33,8% powierzchni należało do
właścicieli tabularnych, z czego 81,2% pokrywały lasy, natomiast w powiecie sądowym
Żywiec własność tabularna obejmowała 27,7% powierzchni, w tym 72,3% lasów.
Szczegółowe dane zawiera tabela numer 77.
Do właścicieli dóbr nietabularnych należały przede wszystkim tereny rolne, łąki
oraz pastwiska, natomiast lasy znalazły się w posiadaniu właścicieli tabularnych.
W rezultacie powodowało to liczne konflikty pomiędzy obu stronami, ponieważ wielu
włościan, nie posiadających lasu, przekraczało postanowienia tzw. ustawy lasowej, czyli
dopuszczało się nielegalnej wycinki drzew879 lub wypasania swojego bydła na terenach
zalesionych880. Postępowanie wbrew ustawie należało do powszechnych, nawet pomimo
grożących kar grzywny lub aresztu dla osób złapanych na tym procederze, a określanych
U progu XX wieku było to dokładnie 6.494 ha, Ibidem, s. 60
J. Bigo, Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicji, Wielkim
Księstwie Krakowskim i Księstwie Bukowińskim z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian
terytorialnych kraju, Lwów 1897, s.7-231.
876
M. Tylza – Janosz, Działalność gospodarczo – społeczna Habsburgów.., s. 397.
877
W powiecie bialskim było to 7 394 ha, a w myślenickim 7 753 ha, J. Buzek, Własność tabularna
w Galicji.., s. 61.
878
W powiecie: Biała wynosiły 33,2%, Wadowice 29,7%, a w Myślenicach zaledwie 17,9%, Ibidem, s. 59
879
Wykaz kar wymierzonych za nielegalną ścinkę drzew zawiera załącznik nr 17.
880
874
875
251
kolokwialnym mianem szkodników lasowych881. Trudno się jednak dziwić skali takiego
działania, skoro drewno stanowiło w powiecie główny budulec wykorzystywany do
budowy domów i zagród, a tylko w ograniczonym stopniu wykorzystywano do tego celu
kamień882. Dodatkowo na wspomnianą wpływała także nieuregulowana do końca kwestia
serwitutów leśnych883, ostatecznie rozwiązana dopiero w latach 30-tych XX w.
W rezultacie prowadziło to do długotrwałych sporów pomiędzy właścicielami lasów,
a włościanami, czego najlepszym dowodem są liczne sprawy sądowe wytaczane przez
Dyrekcję Dóbr Żywieckich mieszkańcom poszczególnych miejscowości884.
Na Żywiecczyźnie wyróżniano dwa podstawowe typy zagród: jednobudynkowa w której pomieszczenia
mieszkalne i gospodarcze znajdowały się pod wspólnym dachem i wielobudynkowa w których zbudowane
były one oddzielnie, B. Rosiek, Drewniane budownictwo ludowe na Żywiecczyźnie, „Gronie” nr VIII,
Żywiec 2009, s. 11.
883
Większość ciążących uprawnień została przez dobra żywieckie wykupiona już w latach 1862-1870
na podstawie ustawy z 5 lipca 1853 r. wykupiono wówczas prawo poboru budulca oraz prawo pasienia
po lasach, co w dużej mierze uderzyło bezpośrednio w popularny w regionie wypas owiec i było zarzewiem
licznych konfliktów, W. Kawecki, op. cit. s.137.
884
APKoŻ, DDŻ – 771, DDŻ – 772, DDŻ – 773, DDŻ – 774 wszystkie poświęcone właśnie sporom o lasy,
grunty, przejazdy i długi. Warto przytoczyć sprawy które toczyły się przed sądem m.in. w Milówce.
W 1889 r. przed sądem toczyły się sprawy skierowane przez zarząd dóbr arcyksiążęcych przeciwko
Wojciechowi Salachnie z Ujsół, za bezprawne korzystanie z lasu, Podobnie w tym samym roku przeciw
Wawrzyńcowi Hutyrze również z Ujsół. Podobną sprawę skierowano w 1909 r. przeciw Janowi Wakule,
Andrzejowi Dzierżawie i Michałowi Biberowi z Rycerki Dolnej, również za bezprawne korzystanie z lasu,
a także wypas bydła i nielegalną ścinkę drzew. APKoZ – DDŻ – 774 – spory o lasy, grunty, przejazdy
i długi, s. 228-455.
881
882
252
Tab. 77. Wykaz własności tabularnej i nietabularnej w powiatach sądowych powiatu żywieckiego w 1902 r.
Powiat
sądowy/
ilość gmin
Milówka
[15 gmin]
Ślemień
[20 gmin]
Żywiec
[30 gmin]
Rodzaj
posiadłości
Role
ha
Tabularna
nietabularna
razem:
Tabularna
nietabularna
razem:
Tabularna
nietabularna
razem:
270
11,548
11,818
9,553
928
10,481
1,584
15,966
17,550
Łąki
Ogrody
%
ha
%
ha
%
2,3
72
3,1
16
9,8
97,7 2,283
96,9
148
90,2
100 2,355
100
164
100
91,1
66
6,8
17
11,4
8,9
900
93,2
132
88,6
100
966
100
149
100
9,0
183
7,2
39
12,5
91 2,352
92,8
272
87,5
100 2,535
100
311
100
Pastwiska
Lasy
Razem
i połoniny
ha
%
ha
%
ha
%
140
1,6 18,608
92,5 19,160
8,824
98,4
1,498
7,5 25,079
8,964
100 20,106
100 44,239
269
5,2
7,770
81,2
9,135
4,937
94,8
1,803
18,8 17,893
5,206
100
9,573
100 27,028
79
1 10,221
72,3 12,187
7,881
99
3,914
27,7 31,789
7,960
100 14,135
100 43,926
43,3
56,7
100
33,8
66,2
100
27,7
72,3
100
Tab. oprac. własne na podst. J. Buzek, Własność tabularna w Galicji według stanu z końcem roku 1902, [w:] „Wiadomości Statystyczne o stosunkach krajowych”
red. T. Pilat, t XX, z. 3, Lwów 1905, s. 122-123 [numeracja tabel s. 4-5]
253
Zdjęcie. 38. H. Hermanowicz, Ziemie żywiecka, Kraków 1982. Drewniana zabudowa Milówki.
Zdjęcie. 39. MMŻ - F/573/MŻ - Drewniany budynek.
254
Rolnictwo miało duże znaczenie dla utrzymania zdecydowanej większości
mieszkańców powiatu, jednakże ze względu na górzyste ukształtowanie powierzchni,
powiat nie posiadał odpowiednich gruntów umożliwiających taką uprawę roślin, by
przynosiła ona obfite plony. Kotlinę Żywiecką, której centrum jest miasto Żywiec,
otaczają pasma górskie, wznoszące się od 500 do 900 m ponad dno doliny885.
Najwyższymi szczytami Beskidu Żywieckiego886 są m. in. Romanka (1366 m n. p. m.),
Pilsko (1557 m n. p. m.), czy wreszcie Babia Góra (1725 m n. p. m.)887. Grunty rolne
w powiecie należą głównie do IV-VI kategorii gleb888, a dodatkowo po
przeprowadzonym uwłaszczeniu, ziemie lepszej jakości pozostały własnością dworu.
Praca włościan w takich warunkach naturalnych wymagała wiele trudu i nakładu sił,
o czym pisała już 1855 r. Maria Steczkowska, wspominając swoją wizytę w dolinie Soły
i Koszarawy: cała ta dolina jest bardzo zaludnioną. Ile to pracy musi wymagać uprawa
roli na takich wysokościach, a jak licha tych trudów nagroda. Ziemia bowiem równie
jałowa, jak w dolinie Skawicy, bardzo skąpe płody wydaje i nie może wyżywić tak wielkiej
ludności. Przednówek tu też bardzo bywa długi i przykry (…)889. Ponadto gleby całego
terenu zawierają w sobie ubogi w składzie chemicznym piaskowiec i do tej pory cechują
się jałowością, wskutek czego roślinność ziemi żywieckiej jest mało urozmaicona
i niezbyt bujna890.
Zdjęcie. 40. Widok na Milówkę oraz dolinę Soły na pocztówce. Zbiory prywatne Piotra Rypienia.
885
J. Kondracki, Karpaty, Warszawa 1989, s. 59.
Beskid Żywiecki należy do tzw. Beskidów Zachodnich czyli największej części Zewnętrznych Karpat
Zachodnich, Ibidem, s. 56.
887
Ibidem, s. 61.
888
Z. Döllinger, op. cit. s. 4.
889
M. Steczkowska, Wycieczka na Babią Górę, [w:] Romantyczne wędrówki po Galicji, red. A. Zieliński,
Wrocław 1987, s. 378.
890
„Ziemia. Ilustrowany miesięcznik krajoznawczy”, Warszawa 1936, nr 1, s.12.
886
255
Zdjęcie. 41. MMŻ – F/1555/MŻ - Karta korespondencyjna z panoramą Rajczy przesłana 24.01.1907 do
Karola Matusiaka, Wadowice.
Trudną sytuację rolnictwa w powiecie pogłębiał jeszcze fakt, iż tereny, które
faktycznie wykorzystywano pod uprawę to zaledwie 35% całej powierzchni powiatu przy
równoczesnej dosyć dużej liczbie ludności. W porównaniu z sąsiednimi powiatami,
powiat żywiecki wypadał zdecydowanie najmniej korzystnie:
Tab. 78. Użytkowanie ziem w 1910 r. w powiatach bialskim, myślenickim, wadowickim
i żywieckim (w %).
Powiat
polityczny
Biała
Myślenice
Wadowice
Żywiec
Powierzchnia w %
role
łąki
ogrody
pastwiska lasy
57,3
5,5
1,1
9,8
21,8
51,7
3,3
0,5
12,0
28,7
61,6
4,5
0,9
9,3
19,8
34,4
5,1
0,5
18,1
38,0
Źródło: Podręcznik statystyki Galicji t. IX, cz. 2, red. T. Pilat, Lwów 1913, s. 172-175.
Tym samym mieszkańcy cierpieli na niedobór odpowiednich gruntów,
nadających się pod uprawę, potęgowany jeszcze przez górski charakter powiatu oraz jego
duże zalesienie. W rezultacie wszystkie te czynniki wpływały także na dość ograniczony
charakter upraw. Zgodnie z danymi opracowanymi przez Tadeusza Pilata w powiecie
256
żywieckim pod koniec XIX w. przeważała przede wszystkim uprawa owsa, żyta,
w następnej kolejności zaś jęczmienia oraz pszenicy, jednakże tej ostatniej
w zdecydowanie mniejszych ilościach i tylko w żyźniejszej części powiatu 891. Do końca
lat 30-tych XX w. na większą skalę została wprowadzona także uprawa ziemniaków.
W rezultacie w okresie międzywojennym przeważała kultywacja właśnie ziemniaków
i owsa, podczas gdy żyto i jęczmień, nadal znajdowały się na drugim miejscu892.
Władze powiatu podejmowały starania celem podniesienia poziomu gospodarstw
włościańskich oraz edukacji ich właścicieli, w co czynnie angażowały się licznie
działające w powiecie Kółka Rolnicze893. Jednakże bez odpowiednio wysokiego nakładu
środków finansowych, trudno uzyskać zadowalające efekty. Tylko zamożniejsi
właściciele mogli sobie pozwolić na modernizację i przede wszystkim mechanizację
swoich gospodarstw. Ludzie ubożsi wciąż stosowali najprymitywniejszą obróbkę
i [uzyskiwali] oczywiście najniższą produkcję894. Jednym z najlepiej zorganizowanych
gospodarstw w powiecie, mogącym uchodzić za wzór organizacji, był majątek rolny
należący do arcyksiążąt Habsburgów. Jak zauważyła Marta Tylza – Janosz: wydajność
plonów Dyrekcji Dóbr Żywieckich była wyższa od wydajności plonów poszczególnych
upraw dla Galicji Zachodniej i Wschodniej, ale i tak był niższy od uznawanego za wzór
rolnictwa pruskiego895. W swoich dobrach rolnych Habsburgowie zdecydowali się
głównie na uprawę owsa, żyta, jęczmienia oraz pszenicy, której areał został jeszcze
zwiększony
po
uruchomieniu
browaru,
ale
także
buraków
cukrowych,
wykorzystywanych z kolei w założonej przez nich fabryce likierów896.
Dzięki zastosowaniu licznych innowacyjnych rozwiązań zwiększyła się
wydajność ziem dóbr żywieckich, czemu służyło m. in. wprowadzenie uprawy nowych
roślin pastewnych, szybka zmianowość pól upraw, a także zastosowanie na dużą skalę
nawozów sztucznych, produkowanych w Fabryce Kleju, Spodium i Mąki Kostnej
należącej do właścicieli897. Ponadto w latach 60-tych XIX w. w dobrach żywieckich
powszechnie stosowano w nawadnianiu łąk tzw. system Petersena, dzięki czemu
znacząco wzrosła wydajność zbioru siana, wynosząca 250 - 350 q z 1 ha. W konsekwencji
Z. Döllinger, op. cit. s. 5.
893
W 1892 r. w powiecie żywieckim działało 19 Kółek Rolniczych oraz 12 sklepików przez nie
prowadzonych, „Przewodnik Kółek Rolniczych”, 1.10.1892, nr 10, s. 372.
894
B. Wygoda, Ustrój gospodarstw włościańskich w Galicji, Lwów 1916, s. 20.
895
M. Tylza – Janosz, Działalność gospodarczo – społeczna Habsburgów.., s. 211.
896
Ibidem, s. 207.
897
Ibidem, s. 218
891
892
257
obszar 45 ha w dobrach żywieckich dawał rocznie tyle siana, co blisko 416 ha najlepszych
łąk w Galicji898. Siano było także podstawą rozwoju drugiej linii rolnictwa, czyli hodowli,
w tym najbardziej opłacalnej na przełomie XIX i XX w. hodowli bydła mlecznego.
Uzyskane produkty wykorzystywano z kolei w przemyśle nabiałowym899.
Kolejnym nowatorskim rozwiązaniem stosowanym w dobrach żywieckich był
drenaż pól. Inwestycja ta okazała się niezwykle przemyślanym i skutecznym zabiegiem,
zważywszy na uwarunkowania klimatyczne całego regionu, a zwłaszcza na krótki okres
wegetacji roślin i długi okres zalegania pokrywy śnieżnej. W Beskidzie Żywieckim opady
śniegu pojawiają się bardzo często już początkiem października, zwłaszcza w wyższych
partiach gór np. w szczytowych partiach Babiej Góry i Pilska, a pokrywa śnieżna może
utrzymywać się tam nawet do maja. W skutek tego liczba dni z utrzymującą się pokrywą
śnieżną waha się od 63 do nawet 220, aczkolwiek uzależniona jest oczywiście od
położenia – szczególnie wysokości - oraz rodzaju formy terenowej900. Efektem jest
właśnie krótki okres wegetacji roślin. Dzięki drenażowi pól możliwe stało się szybsze
odprowadzenie z nich wody, pozwalające na skrócenie czasu przygotowania pól pod
uprawy, a w konsekwencji na wydłużenie okresu wegetacji roślin. Habsburgowie
korzystali
w
dużej
mierze
z
własnego
zaplecza
produkcyjnego,
ponieważ
w dwóch fabrykach należących do nich – w Wieprzu i w Bestwinie - produkowano dreny,
dzięki czemu cała akcja była zdecydowanie łatwiejsza do przeprowadzenia, a jej koszt
o wiele niższy. Co więcej, w latach 80-tych XIX w. podobną akcją nawożenia
i drenowania objęto również pola włościan, zwłaszcza tych powracających z emigracji,
którzy zarobione pieniądze zdecydowali się przeznaczyć na zakup nawozów i drenów.
Dodatkowo miejscowa fabryka nawozów sprzedawała po niższych cenach nawóz
lokalnym Kółkom Rolniczym, a te z kolei zainteresowanym włościanom901.
Właściciele nieurodzajnych i trudnych w uprawie ziem powiatu zmagali się
z jeszcze jednym niezwykle ważnym problemem, mianowicie z regularnymi powodziami
systematycznie niszczącymi i tak już skromne uprawy902. Najwyższe roczne opady
w Beskidzie Żywieckim notuje się przede wszystkim w grupie Wielkiej Raczy, Pilska
oraz Babiej Góry. Oscylują one w granicach 1300 mm opadu, a w Kotlinie Żywieckiej
wynoszą one około 1000 mm. Najwięcej opadów przypada na miesiące letnie (czerwiec
M. Tylza – Janosz, Działalność gospodarczo – społeczna Habsburgów…,, s. 219
Ibidem. s. 207 - 218
900
Tak długo pokrywa śnieżna utrzymuje się w najwyższych partiach gór, zwłaszcza na Babiej Górze.
901
M. Tylza- Janosz, Działalność społeczno – gospodarcza Habsburgów..., s. 207 - 218
902
ANK, StŻ I 13 – interpelacje poselskie, s. 5.
898
899
258
– sierpień), co w rezultacie nawet współcześnie prowadzi do licznych powodzi lub
lokalnych podtopień o różnej skali natężenia. Niestety, Galicja pod względem stanu
uregulowanych rzek i użytecznych dróg wodnych wypadała najgorzej w skali całego
kraju. W związku z tym kwestia regulacji rzek m. in. małopolskich, a zwłaszcza
podkarpackich, stała się dla władz krajowych sprawą nie cierpiącą zwłoki903.
W powiecie żywieckim uregulowania wymagała w pierwszej kolejności Soła,
przepływająca przez cały region oraz jego stolicę - Żywiec, a także niektóre z jej
dopływów. Pomimo dobrego zalesienia powiatu, koryto rzeki Soły w razie większych
wezbrań zasypywały masy żwiru co prowadziło do jego rozregulowania i zwiększało
zasięg ewentualnych szkód popowodziowych. By zapobiec dalszym zniszczeniom, na
mocy ustawy z 29 kwietnia 1899 r. zdecydowano o regulacji Soły od Rajczy po jej ujście,
a w 1907 r. postulowano dalsze zalesiania i zabudowę potoków górskich, by tym
sposobem minimalizować potencjalne straty904. W 1911 r. lwowska ekspozytura c. k.
Oddziału Leśno – Technicznego zaznaczyła, że zostało wówczas uregulowanych kilka
dopływów Soły m. in. rzeki: Cięcina, Łękawka i Lachówka905, a kolejne czekały na dalsze
porządkowanie brzegów906. Prace zabezpieczające zwłaszcza potoki górskie prowadzono
także na polecenie Wydziału Powiatowego, często we współpracy z zarządem dóbr
arcyksiążęcych907. Mimo podjętych wysiłków, inwestycji tych nie można uznać za
wystarczające, ponieważ wiosenne powodzie w dalszym ciągu powodowały duże
zniszczenia, w wyniku których mieszkańcy tracili cały swój dobytek, uprawy, zwierzęta
gospodarskie, a zdarzało się, że i życie.
Niemal co roku mieszkańcy obszarów dotkniętych powodzią zwracali się o pomoc
do władz gminnych lub powiatowych. Zwierzchność gminna w Ujsołach w piśmie
skierowanym do starostwa z 1909 r. skarżyła się, że: tegoroczne powodzie i ciągle lejące
deszcze w gminie spowodowały na wszystkich plonach ogromne szkody przez zamulenie
łąk, koniczyn, ziemniaków908. Inną formą szukania pomocy, na którą decydowali się
zdesperowani mieszkańcy, były pisma kierowane bezpośrednio do urzędników
R. Ingarden, Rzeki i kanały żeglowne w byłych trzech zaborach i znaczenie ich gospodarcze dla Polski,
Kraków 1922, s. 13.
904
Ibidem, s. 199.
905
ANK, StŻ I 133 – sprawy wodne 1910-1913, s. 16.
906
Kolejnym dopływem przeznaczonym do regulacji był potok Nickulina. Wstępny projekt zaakceptowano
w 1910 r. i objął on 326 m dopływu, APKoŻ, WPŻ I – 69 – projekt regulacji potoku Nickulina, s. 5.
907
W 1887 r. Wydział Powiatowy konsultował z zarządem dóbr regulację odcinka rzeki Koszarawy
wspólnymi siłami, APKoŻ, DDŻ – 604 - badania sposobów i kosztów odbudowy potoków górskich, s. 16.
908
ANK, StŻ I 18 – doniesienia o klęskach elementarnych 1908-1917, s. 7.
903
259
namiestnictwa poprzez ręce posłów pochodzących z regionu. W dokumencie z 15
sierpnia 1908 r., wystosowanym do Sejmu Krajowego we Lwowie przekazanym na ręce
posła Wojciecha Szweda czytamy: dnia 30 maja 1908 roku nawiedziło naszą gminę
straszne gradobicie, jakiego najstarsi ludzie nie pamiętają, bo grad dochodził wielkości
kurzych jaj. To też skutki były straszne. Ucierpiały ogromnie jarzyny i zasiewy,
a najwięcej żyto. (…) Do tej doraźnej klęski elementarnej przyczynia się druga, wynikła
z ulewy i przewlekłej słoty, jakie nawiedziły cały powiat żywiecki, a dały się także naszej
gminie dotkliwie we znaki. Nieszczęście to jest tem dotkliwsze, ze gmina nasza jest biedna,
bo gospodarstwa obejmują przeważnie 2-3 morgi nieurodzajnego pola909. Powódź z 1908
r. uważana jest nawet współcześnie za jedną z największych tego typu klęsk, jakie
w ogóle dotknęły powiat żywiecki na przestrzeni lat910.
Wszelkie zniszczenia wyrządzone przez powodzie zostały odnotowane
w wykazach szkód. Jeden z nich
sporządzony został przez Wydział Powiatowy
i przekazany urzędnikom starostwa w sierpniu 1913 r. Zawiera opis zniszczeń
infrastruktury drogowej w poszczególnych gminach powiatu, dotkniętych przez żywioł
w tymże roku.
Tab. 79. Zniszczenia infrastruktury drogowej w czasie powodzi w powiecie żywieckim
w 1913 r.
Lp. Nazwa gminy lub drogi
Rodzaj zniszczenia
1.
2.
3.
Bierna
Cięcina
Czernichów
4.
droga - Jeleśnia – Pewel
Wielka
1. nawierzchnia drogowa
1. nawierzchnia drogowa
1.zniszczona droga
2.zerwane ubezpieczenie brukowe
1.zniszczone ubezpieczenia
faszynowe i zerwana droga
2.zniszczona nawierzchnia
1. zniszczone mosty
2. poprawa pokładu i rowów
1. zniszczone mosty
2. zniszczona nawierzchnia
5.
6.
909
910
droga – Łękawica –
Gilowice - Ślemień
Droga – Jeleśnia –
Koszarawa
Koszt usunięcia
szkód w koronach
1 000
800
3 000
1 000
5 000
1 000
3 250
1 000
7 000
1 000
ANK, StŻ I 18 – doniesienia o klęskach elementarnych 1908-1917, s. 7.
B. Kastelik, Powodzie na Żywiecczyźnie 1475-2004, „Kalendarz Żywiecki 2007”, Żywiec 2007, s. 90.
260
8.
Droga – Jeleśnia –
Sopotnia
Kamesznica
9.
Krzeszów
10.
11.
Droga – Krzyżowa –
Krzyżówki
Lachowice
12.
Lipowa
13.
14.
Łodygowice
Milówka
7.
15.
Mutne
16.
Nieledwia
17.
Pewel Mała i Ślemień
18.
19.
Rajcza
Rycerka Górna i
Rycerka Dolna
20.
Droga – Rychwałd –
Rychwałdek
21.
Sopotnia Mała i
Sopotnia Wielka
Stryszawa
22.
23.
24.
25.
Sporysz
Zarzecze
Droga powiatowa
Podhorska
1. zniszczone mosty
1. zniszczone mosty
1. zniszczone mosty
2. zniszczona nawierzchnia i rowy
1. zniszczone mosty
1. budowa wałów
1. zniszczone mosty
1. zniszczone mosty
1. zniszczone ubezpieczenia
faszynowe
2.zniszczona nawierzchnia
1. zniszczone mury oporowe i
tamy
1.budowa kanałów i zabezpieczeń
brzegów rzeki
1. zniszczone mosty, mury
oporowe i ubezpieczenia
faszynowe
1. zniszczone ubezpieczenia
faszynowe
1. zniszczone mosty i
ubezpieczenia faszynowe
1. zniszczone mosty, mury
oporowe
3 740
560
3 000
1. zniszczone mosty i kanały
1. zerwany most
1. zniszczone mosty
1. zniszczone mury oporowe i
1 500
500
2 000
1 000
4 000
1 000
500
1 500
500
1 500
500
2 000
500
2 000
1 000
500
500
500
2 000
3 000
1 000
1 000
500
1 500
500
1 000
500
2 000
261
26.
Droga powiatowa
międzybrodzka
27.
Droga – Rajcza – Ujsoły
1. zniszczony most
2.zniszczone mury oporowe i
Razem:
3 650
12 800
82 300
Źródło: ANK, StŻ I 126 – sprawy drogowe, s.291 - 294.
Prócz infrastruktury drogowej zniszczeniu ulegała także infrastruktura kolejowa,
uniemożliwiając tym samym normalne kursowanie pociągów911. O zasięgu i skali strat
szeroko rozpisywała się również prasa: w nocy z czwartku na piątek we wsi Juszczynie
pod Żywcem wezbrał nagle potok Juszczynka i zniósł kilkanaście zagród włościańskich
wraz z mieszkańcami, którzy potonęli. Do godz. 8. rano wydobyto 21 zwłok, w tern wiele
dzieci. Powódź, spowodowana oberwaniem się chmury, przybrała rozmiary katastrofy
w całym powiecie. Dwadzieścia kilka osób zginęło; w liczbie tej zginęły trzy całe rodziny
włościańskie. Woda uniosła wiele bydła i porwała kilkanaście zagród. Na miejsce
katastrofy udał się starosta i straż pożarna z Żywca. Stwierdzono do godz. 10. rano, że
ofiarą katastrofy padło 22 ludzi. Fale uniosły 46 budynków i 36 sztuk bydła912. Warto
jednak zaznaczyć, że powodzie – mimo, iż siały największe spustoszenie - nie były
jednymi katastrofami naturalnymi, które dotykały powiat żywiecki. Równie często
nękały go m. in. gradobicia913 oraz pożary – aczkolwiek te ostatnie powodowała
najczęściej
nieodpowiedzialność
i
brak
podstawowej
wiedzy
samych
jego
mieszkańców914.
Obok uprawy roli duże znaczenie dla mieszkańców miał chów zwierząt,
zwłaszcza bydła rogatego, jakkolwiek jednak jedyna, dobrze zorganizowana hodowla
zwierząt domowych, a zwłaszcza bydła mlecznego, mieściła się w dobrach żywieckich,
Powódź z 1910 r. zmusiła do wstrzymania ruch pociągów m.in. na odcinku Lachowice – Hucisko, ANK,
StŻ I 18 – doniesienia o klęskach elementarnych 1908-1917, s. 45.
912
„Dziennik Cieszyński” z 19.07.1908, nr 165, s. 4.
913
W wykazach szkód przygotowywanych przez poszczególne zwierzchności gminne równie często
pojawiają się zapisy o zniszczeniach wywołanych przez gradobicia np. w latach 1900-1909 występują
niemal rok rocznie, a największe miało miejsce w 1910 r. i dotknęło następujących gmin: Koszarawa,
Międzybrodzie, Tresna, Ujsoły, Pietrzykowice, Przyborów, Krzyżowa i Zadziele. W wykazach ujęto także
zniszczenia spowodowane prze pożary. W 1906 r. ogiń strawił w Ciścu 49 domów krytych gontem,
a w Suchej 89 domów, ANK, StŻ I 17 – wykazy statystyczne klęsk elementarnych 1896-1914, s. 25-90,
186-207.
914
W dokumentach Starostwa Powiatowego w Żywcu często pojawia się informacje, iż wiele gmin
w powiecie nie zatrudniało kominiarzy, najczęściej w ten sposób oszczędzając, ale równocześnie narażając
się na niepotrzebne koszty – ANK, StŻ I 34 – Sprawy policji drogowej, ogniowej i kolejowej (1906-1918),
s. 15.
911
262
w których wyroby mleczarskie wykorzystywano m. in. w fabryce sera w Zabłociu915.
Prócz bydła w powiecie znacząco wzrosło także pogłowie świń, podczas gdy w skali
trzydziestu lat wyraźnie zmniejszyła się z kolei liczba owiec. W 1880 r. liczba ta wynosiła
ok. 6000 owiec, a w 1910 r. niewiele ponad 2000, pomimo, że to właśnie pasterstwo
miało na Żywiecczyźnie długie tradycje i swymi korzeniami sięgało czasów osadnictwa
wołoskiego916, a pastwiska zajmowały blisko 18% powierzchni powiatu 917. Wystarczy
wspomnieć, iż w XVIII w. w 28 wsiach pogłowie owiec wynosiło ponad 12000 owiec918.
Niestety, wykup hal od baców, a także zakaz wypasania owiec w lasach spowodował ich
znaczący ubytek, co wiązało się także m. in. z polityką prowadzoną przez Dyrekcję Dóbr
Żywieckich, dążącą do zlikwidowania enklaw włościańskich lasów oraz zalesienia jak
największych przestrzeni ziemi żywieckiej, w czym przeszkadzały właśnie tradycje
pasterskie919.
Tab. 80. Liczba zwierząt hodowlanych w Żywcu i sąsiednich powiatach w 1880 oraz
1910 r.
Powiat/
Rok
Biała
Myślenice
Wadowice
Żywiec
konie
1880 1910
3 872 2 529
6 125 6 199
6 856 4 483
4 125 5.041
Rodzaj zwierząt domowych
bydło rogate
owce
kozy
1880
1910 1880 1910 1880 1910
24 808 19 824 1 826
584 134 558
36 463 41 828 3 215 1 100 205 338
38 010 30 320 1 051
141
23 338
39 650 46 157 6 338 2 566 242 525
świnie
1880
1910
13 295 16 673
4.344 16 278
11 396 20 255
6 677 15 017
Źródło: Rocznik statystyki Galicji red. T. Rutowski, Lwów 1889, s. 172-173, Podręcznik statystyki Galicji
red. T. Pilat, t. IX, cz. 2, Lwów 1913, s. 198.
Pogłowie bydła kształtowało się w granicach kilkuset sztuk – w 1871 r. było to 632 sztuki, w 1881 r.
480 sztuk, a w 1894 r. w sumie 826 sztuk, M. Tylza – Janosz, Działalność gospodarczo – społeczna
Habsburgów…, s. 240.
916
W 1938 r. Stanisław Szczotka pisał iż: w osadnictwie Żywiecczyzny bardzo poważna rolę odegrały
wędrówki pasterskie Wołochów, przodków dzisiejszych Rumunów, którzy z trzodami owiec i kóz ciągnęli
wzdłuż całych Karpat aż na Morawy, szukając lepszych pastwisk (…) osiedli na stale w polskich
Karpatach, przyczynili się do wzmożenia tutejszego osadnictwa i ulegli zupełnej polonizacji. Wołochom
zawdzięcza się wprowadzenie gospodarki halnej w naszych górach, oni nauczyli górali wypasu owiec i
wyciągania wszelkich korzyści z ich hodowli. S. Szczotka, Klucz Węgierskiej Górki w 1712 r. „Gronie” nr
3, Żywiec 1938. Pierwsze wioski lokowane na prawie wołoskim powstały już w XV w. w dolinie
Koszarawy, takie jak: Jeleśnia, Koszarawa, Sopotnia, Pewel, Mutne, Przyborów i Korbielów. Na przełomie
XVI/XVII w. powstały Cisiec oraz Ślemień, a w XVII w. Rajcza, Rycerka, Sól, Ujsoły, Kamesznica,
Nieledwia, Glinka i Soblówka. G. Ciemiała, Osadnictwo na prawie wołoskim w Beskidzie Śląskim i
Żywieckim [w:] Żywiecczyzna pogranicze śląsko morawskie - materiały z konferencji, Żywiec 2004, s. 119.
917
Podręcznik statystyki Galicji t. IX, cz. 2, red. T. Pilat, Lwów 1913, s. 175.
918
G. Ciemiała, op. cit. s. 119.
919
APKoŻ, Inwentarz Dyrekcji Dóbr Żywieckich, s. 23.
915
263
6. 3. Przemysł
Galicja zapóźniona była nie tylko pod względem produkcji rolniczej, ale również
pod względem rozwoju przemysłowego. Najlepszym świadectwem tego stanu rzeczy jest
porównanie stopnia jej rozwoju z rozwojem w pozostałych krajach monarchii
habsburskiej. Galicja zajmowała w Austro – Węgrzech około 26% całości państwa,
a w jej granicach działało niespełna 16% zakładów przemysłowych, ponadto tylko około
10% ludności czynnej zawodowo pracowało w przemyśle oraz w handlu920, podczas gdy
o wiele mniejsze sąsiednie Czechy posiadały dwa razy więcej zakładów przemysłowych
i większą liczbę osób zatrudnionych w przemyśle. W całkiem dobrej kondycji pozostawał
jedynie przemysł drzewny, oparty w pełni na bogactwie leśnym prowincji. W tej gałęzi
przemysłu Galicja skupiała blisko 17% wszystkich przedsiębiorstw oraz 14% ludności
zatrudnionej w stosunku do całości państwa921. Władze krajowe skoncentrowały się
przede wszystkim na wykorzystaniu zasobów naturalnych prowincji. Aleksander
Szczepański podaje, iż: cała wartość wytwórczości rocznej przemysłu galicyjskiego
wynosiła 600 — 650 milionów koron922. Z czego za najbardziej dochodowe gałęzie
przemysłu uznawano przemysł: spożywczy, chemiczny, górniczy, drzewny oraz ziemno
– ceramiczny923.
Rząd austriacki dążył w pierwszej kolejności do uprzemysłowienia rolnictwa
galicyjskiego, natomiast uprzemysłowienie prowincji jako całości musiało ściśle
współgrać z polityką ekonomiczną lepiej rozwiniętych części kraju. Te ostatnie dbały, by
rodzący się przemysł galicyjski nie uderzał bezpośrednio w ich interesy. W związku
z tym bardzo często jego rozbudowę próbowano ograniczać m. in. poprzez działalność
karteli, dbających o swoją niezachwianą pozycję na rynku, np. dzięki możliwości
odgórnego regulowania cen oraz warunków sprzedaży924. Włodzimierz Studnicki
920
F. Bujak, Galicja t. II…, s. 241.
Ibidem,. 244.
922
A. Szczepański, Rozwój przemysłu w Galicji.., s. 9-10.
923
Gdybyśmy zaś całość przemysłu krajowego rozbili na poszczególne gałęzie i porównawczo zestawili
wartości wytwórczości rocznej każdej z nich, otrzymalibyśmy obraz następujący: Na pierwszym miejscu,
jako gałąź bezwzględnie przeważająca wpośród wszystkich innych w przemyśle galicyjskim, zabierająca
na swój rachunek prawie połowę wartości ogólnej rocznej wytwórczości przemysłowej, znajduje się
przemysł spożywczy (wartość wytwórczości rocznej przeszło 299 milionów koron). Miejsce drugie
przypadnie górnictwu, z wytwórczością roczną wahającą się między 60—120 mil. kor. W zależności od
zmiennej co do ilości i wartości produkcji ropy naftowej. Na trzecim miejscu znajdzie się przemysł
chemiczny, z wartością wytwórczości rocznej przewyższającą 50 mil. kor.; na czwartym — przemysł
drzewny, z sumą podobną. Piąte miejsce zajmie przemysł ziemno ceramiczny (przeszło 39 mil. kor), Ibidem,
s. 9-10.
924
A. Benis, Przemysł galicyjski a Austria, Kraków 1917, s. 11.
921
264
zauważył, iż: znaczna ilość gałęzi produkcji austriackiej jest skartelowaną i kartele nie
dopuszczają do powstania nowych fabryk. Daje się to dotkliwie uczuwać w Galicji, której
przemysł jest dopiero w zarodku925. Przykład takiej polityki to m. in. działalność kartelu
żelaznego, skutecznie utrudniającego rozwój tego rodzaju przemysłu w prowincji. Pisał
o tym m. in. Aleksander Szczepański: kartel żelazny ogarnia i reguluje całkowicie wyrób
następujących artykułów w obrębie Austrii i Węgier: surowca żelaznego, żelaza
sztabowego i fasonowego, rur lanych, odlewów stalowych, półfabrykatów, dzwigarów,
blachy grubej i cienkiej, szyn i drobnego materiału kolejowego, kół, obręczy do nich, osi
do wagonów, zwrotnic kolejowych, konstrukcji mostowych, drutu i gwoździ, rur kutych926.
W zaistniałych okolicznościach w prowincji dominowały niewielkie zakłady
rzemieślnicze – zatrudniające maksymalnie pięć osób, co więcej, często ich właściciele
pracowali w nich samodzielnie, nie najmując pomocników, ewentualnie korzystając
z pomocy członków najbliższej rodziny. U progu XX w. ilość tego typu zakładów
rzemieślniczych oszacowano na blisko 97,2% całości przemysłu, podczas gdy odsetek
zakładów należących do kategorii tzw. wielkiego przemysłu, czyli zatrudniających
powyżej 50 pracowników, wynosił zaledwie 0,16%927. Uprzemysłowienie Galicji stało
się więc niezbędnym warunkiem jej dalszego rozwoju, jednakże postępował on bardzo
nierównomiernie. Wschodnią część prowincji, skoncentrowaną wokół stołecznego
Lwowa oraz galicyjskiego zagłębia naftowego Drohobycko - Borysławskiego928, należy
uznać za lepiej uprzemysłowioną. Natomiast w Galicji Zachodniej najszybciej
industrializowały się okolice miast: Białej, Żywca, Oświęcimia, Trzebini i Podgórza oraz
Krakowa i Tarnowa929. Równocześnie tylko w Krakowie i w powiecie bialskim rozwijało
się wystarczająco prężnie pięć różnych gałęzi przemysłu, w których zatrudniano
minimum 250 osób930.
925
W. Studnicki, op. cit. s. 49.
A. Szczepański, Przemysł żelazny Galicji…, s. 23.
927
Zgodnie z wytycznymi drobny przemysł zatrudniał 1-5 osób, średni przemysł 6-50 osób, wielki
przemysł – powyżej 50 osób. F. Bujak, Galicja t. II…, s. 262.
928
W 1910 r. to w powiecie drohobyckim działało najwięcej zakładów przemysłowych różnego typu –
według szacunków aż 351. A. Szczepański, Stan wytwórczości górniczej i przemysłowej…, s. 28.
929
W zestawieniu podsumowującym rozmieszczenie poszczególnych gałęzi przemysłu zatrudniających
przynajmniej 250 osób dominuje Lwów (w jego granicach rozwija się 18 rodzajów przemysłu), następnie
Przemyśl – 7, Stanisławów – 4, Brody, Tarnopol, Buczacz, Stryj, Kołomyja – 3 rodzaje przemysłu,
F. Bujak, Galicja t. II…, s. 256 - 340.
930
W powiecie Biała były to: cegielnie, stolarstwo, tkactwo wełniane, farbiarstwo i szewstwo, w powiecie
Chrzanów prężnie działały 4 rodzaje przemysłu (kamieniołomy, cementownia, szewstwo i produkty
chemiczne), w powiatach: Tarnów (krawiectwo męskie, szewstwo i cegielnie) i Żywiec po 3 a w powiecie
Podgórze (wapienniki, cegielnie), Nowy Sącz (warsztaty kolejowe i szewstwo) i Krosno (tkactwo płócienne
i cegielnie) po 2 rodzaje, Ibidem, s. 256.
926
265
Uaktywnieniu
gospodarczemu
w
prowincji
służyły
także
zmiany
w ustawodawstwie podjęte w latach 50-tych XIX w. Niebagatelne znaczenie miała nowa
taryfa celna z 1850 r. oraz ustawa przemysłowa wprowadzona w 1859 r 931. Ważnym
czynnikiem stało się powołanie Izb Handlowych i Przemysłowych będących
wyrazicielami interesów przemysłu, rzemiosła i handlu w trzech ważnych miastach
prowincji: Lwowie, Krakowie i Brodach932. Widoczne ożywienie gospodarcze pojawiło
się jednak dopiero pod koniec XIX w. i w pierwszych latach wieku XX. Wyraźnym
symptomem zachodzących zmian stał się przede wszystkim dynamiczny wzrost
znaczenia górnictwa naftowego oraz dalszy rozwój górnictwa soli933.
Pomimo ogólnie dość trudnej i skomplikowanej sytuacji gospodarczej w I połowie
XIX w., w powiecie żywieckim pojawiają się pierwsze inwestycje w rozwój lokalnego
przemysłu. Jedna z pionierskich inwestycji to młyn papierniczy założony w Żywcu już
w 1833 r934 - drugi powstał w Zabłociu. Wyjątkowo ważnym projektem z perspektywy
czasu okazała się budowa huta w Obszarze, kolejną zlokalizowano w Węgierskiej Górce.
Pierwsze prace ruszyły wraz z wydaniem zgody przez Adama Wielopolskiego, jednakże
dokończyli ją następni właściciele dóbr żywieckich – arcyksiążęta Habsburgowie.
Podobnie jak w pozostałych częściach prowincji, w powiecie żywieckim
dominował przemysł drobny oraz rzemieślniczy, podczas gdy większe zakłady
przemysłowe należały do rzadkości. W takich okolicznościach głównym zajęciem
większości
mieszkańców
nadal
pozostawała
praca
w
małych,
rodzinnych
gospodarstwach rolnych. Podejmowali się także różnego rodzaju prac sezonowych np.
w tartakach czy zakładach należących do dóbr arcyksiążęcych, licząc na lepszy zarobek
i podniesienie stopy życiowej. Ewentualnie szukali oni zatrudnienia w coraz lepiej
rozwijających się fabrykach w Bielsku i Białej oraz w kopalniach zagłębia karwińsko –
ostrawskiego. Inną możliwością była także sezonowa lub stała emigracja. W 1902 r. na
Nowa taryfa celna zniosła prawie wszystkie cła wywozowe i przywozowe na surowce, oraz obniżyła
wysokość pozostałych, a ustawa przemysłowa zagwarantowała wolność przemysłową, zamiast
dotychczasowego systemu cechowego, W. Saryusz- Zaleski, op. cit. s. 78-79.
932
Dzięki powołaniu w 1850 r. Izb Handlowo – Przemysłowych skonsolidowano interesy przemysłu
i handlu, co wydatnie wpłynęło na zrozumienie ich braków i niezbędnych potrzeb, P. Franaszek, Polityka
gospodarcza władz austriackich…, s. 91.
933
Piotr Franaszek zauważył, iż górnictwo ropy naftowej zajmowało szczególne znaczenie zarówno dla
galicyjskiej gospodarki jak i całej monarchii, odznaczając się wysoką dynamiką wydobycia – z 40000. ton
wydobywanych w 1885 r. do 2.000000 ton w 1909 r. Ibidem, s. 91.
934
Pomysłodawcą powstania wspomnianej fabryki był ks. Franciszek Augistin proboszcz żywiecki. Od
niego to w 1832 r. odkupił nieukończony młyn papierniczy śląski kupiec Constantin Laborandi i rok później
uruchomił, by już w 1839 r. odsprzedać go ponownie Augustinowi, ks. F. Augustin, Kroniki żywieckie od
czasów zamierzchłych do 1845 r. Żywiec – Kraków 2007, s. 610.
931
266
każde 1000 osób mieszkających w powiecie, w przemyśle zatrudniano 55 osób, podczas
gdy w sąsiednim powiecie bialskim już 78, jednakże ów powiat mógł pochwalić się
większą liczbą dużych fabryk, zwłaszcza w intensywnie rozwijający się przemyśle
tkackim935.
Kwestię uprzemysłowienia Galicji, a także zakupu produktów wytworzonych
przez rodzimy przemysł, omawiała prowincjonalna prasa, słusznie twierdząca, iż jest to
inwestycja w przyszłość całej prowincji i jej mieszkańców. W nurt ten włączył się także
lokalny .„Przewodnik Powiatu Żywieckiego”, umieszczając jako swój nagłówek hasło
Popierajmy przemysł krajowy, a jako przykład do naśladowania wskazał zarządzenia
Dyrekcji Dóbr Żywieckich wydane dla urzędów jej podlegającym, by wszelkie materiały,
sprzęty, narzędzia i przybory, jakie na miejscu otrzymać można w Żywcu, a w ogólności
w kraju zakupywane były936. W miesięczniku licznie drukowano także reklamy
i ogłoszenia lokalnych firm, z czasem uznanych wręcz za jego nieodłączny element.
„Przewodnik...” na swych łamach zamieszczał relacje z pierwszych organizowanych
w Żywcu spotkań informujących oraz nawołujących do konieczności wspierania
lokalnego przemysłu. Jedna z pierwszych relacji tego typu to sprawozdanie
z zorganizowanego w Żywcu w 1902 r. wiecu przemysłowego. W jego trakcie zwrócono
uwagę m.in. na nawoływanie do wspierania ojczystego przemysłu, które obecnie
przelatuje kraj nasz wzdłuż i wszerz podnieciło i nasze Społeczeństwo do zawiązania
komitetu, który urządza wspomniany wiec937. Wygłoszono także referaty poruszające
następujące tematy: „Biura reklamy i rozpowszechniania wyrobów krajowych",
mówiono także: „O konieczności organizacji krajowego wytwórstwa" i ,,O sprawie
cukrowej" 938.
Franciszek Bujak zauważył, że w powiecie żywieckim najlepiej rozwijały się trzy
gałęzie przemysłu: odlewnie żelaza, wyrób żelaza kutego oraz przetwórstwo drewna939.
Wszystkie te dziedziny przemysłu ściśle się ze sobą łączyły, zwłaszcza, iż podstawę ich
rozwoju stanowiły naturalne zasoby powiatu, czyli odkryte na początku XIX w. złoża rud
żelaza oraz wielka obfitość lasów. Warto zaznaczyć, że w XIX w. ziemie żywieckie
zawdzięczały rozwój przemysłowy także swoim właścicielom, ponieważ kolejni
Habsburgowie dokładali starań, by powiększać swój majątek i inwestować w jego
„Przewodnik Powiatu Żywieckiego”, z 1.04.1901, nr 13, s. 2.
937
„Przewodnik Powiatu Żywieckiego”, z 1.11.1902, nr 6, s. 4.
938
Ibidem.
939
935
936
267
modernizację, tym samym aktywizując wzrost gospodarczy całego powiatu. Obie
działające w powiecie huty – w Węgierskiej Górce940 oraz w Sporyszu941, znajdowały się
pod zarządem Habsburgów942, ale równocześnie oferowały mieszkańcom regionu
najwięcej miejsc pracy. W 1905 r. huta w Węgierskiej Górce zatrudniała 250 osób943,
dodatkowo działała tam jedyna w Galicji odlewnia żelaza rur i odlewów handlowych944.
W Sporyszu natomiast uruchomiono jedną z dwóch w całej Galicji fabryka śrub – druga
znajdowała się w Lipniku niedaleko Białej945. W należącej do Branickich Suchej, również
pracowała huta. Jednak nie oceniano jej tak dobrze, jak te, pozostające w rękach
Habsburgów946. Nie dysponowała takim kapitałem oraz zapleczem surowcowym, jak jej
żywieckie odpowiedniki, korzystające z zaplecza surowcowego zagłębia ostrawskokarwińskiego Komory Cieszyńskiej, czyli z cieszyńskich dóbr Habsburgów. Działały tam
m. in. kopalnie i huty np. w Ustroniu947.
Hutę w Węgierskiej Górce założył Adam Wielopolski we współpracy z Wilhelmem Homolacsem.
Kamień węgielny pod budowę huty uroczyście wmurowano 15 maja 1838 r. W tymże roku wybudowano
[…] dwa wielkie piece. które wówczas miały możność zużytkowania drzewa, zwłaszcza bukowego,
pobliskich lasów w postaci węgla drzewnego, służącego potem do wytapiania surówki odlewniczej z ubogiej
rudy okolicznej. Niestety w wyniku powodzi z 16/17 października tego samego roku zniszczeniu uległy
urządzenia spławne na Sole. Wielopolski nie był w stanie sfinansować ich odbudowy – koszt oszacowano
na 15.000 guldenów i 16 listopada 1838 r. sprzedał zarówno hutę, jak i pozostałe włości Karolowi
Ludwikowi Habsburgowi. To właśnie on dokończył rozpoczętą inwestycję. L. Schrötter, Kronika
parafialna w Cięcinie o powstaniu huty żelaza w Węgierskiej Górce, „Gronie” nr 3, Żywiec 1938, s. 124;
K. Suchanek, M. Podgrodzki, Sz. Jakubiec, W. Adamiec, 175 lat Huty i Odlewni Żeliwa w Węgierskiej
Górce, Węgierska Górka 2013, s. 28.
941
Wydobycie żelaza na potrzeby huty prowadzono w następujących miejscowościach: Lipniku, Straconce,
Brzeszczach, Ostrem, Kamesznicy, Jeleśni, Szarem, Makowie i Sułkowicach, M. Tylza – Janosz,
Działalność gospodarczo – społeczna Habsburgów…, s. 46., Z. Drobisz, Kopalnictwo rud żelaza dla huty
Węgierska Górka, „Karta Groni” nr XIII, Żywiec 1985, s. 54
942
Po śmierci Albrechta huty złączone z zapleczem cieszyńskim otrzymał Fryderyk Habsburg – jako dobra
związane z Komora Cieszyńską, dopiero w 1905 r. Fryderyk w związku z reorganizacją przemysłu
zlikwidował hutę w Węgierskiej Górce – została tam tylko odlewnia, a w 1906 r. sprzedał zakłady
utworzonemu z jego inicjatywy Towarzystwu Górniczo-Hutniczemu w Wiedniu. W spółce tej w Habsburg
miał największe udziały i wpływy. Od 1 stycznia 1906 r. wszystkie zakłady żelaza w Trzyńcu, Ustroniu,
Baszce koksownie i kopalnie węgla w Karwinie wraz z zakładem w Węgierskiej Górce i Sporyszu, na
skutek testamentu arc. Albrechta objęła spółka akcyjna, założona pad nazwę Osterreichische Berg und
Huttenwerksgesellshaft z siedzibą w Wiedniu (Austriackie Towarzystwo Górnicza-Hutnicze). Pod
zarządem towarzystwa była do 1920 r. L. Schrötter, Kronika parafialna w Cięcinie o powstaniu huty żelaza
w Węgierskiej Górce, „Gronie" nr 3, Żywiec 1938, s. 128, M. Tylza – Janosz, Działalność gospodarczo –
społeczna Habsburgów…,. s. 45
943
944
A. Szczepański, Przemysł żelazny Galicji…, s. 17.
945
Ibidem.
946
W. Szajnocha, Przemysł górniczy galicyjski na wystawie krajowej w Krakowie w 1887 r. Listy z wystawy,
Lwów 1888, s. 13.
947
W 1888 r. całkowicie zaprzestano eksploatacji własnych złóż, które okazały się nierentowne zwłaszcza
w sytuacji, gdy została uruchomiona kolej i otwarła się możliwość sprowadzania tańszym kosztem rudy
z innych części Galicji czy monarchii, K. Suchanek, M. Podgrodzki, Sz. Jakubiec, W. Adamiec, op. cit.
s. 20.
940
268
Huty w powiecie zajmowały się przede wszystkim obróbką wspomnianej już rudy
żelaza, którą w 1860 r. wydobywano z 43 pól górniczych948. W toku produkcji
wykorzystywano także drewno, w które obfitowała Żywiecczyzna. W 1888 r. powiat
pokrywało 43 717 hektarów lasu, przeważnie iglastego. W powiecie bialskim areał lasów
wynosił niespełna 4 443 ha, w myślenickim 31 291 ha, a w wadowickim 17 178 ha949.
Drzewo do hut spławiano Sołą950, głównie z takich miejscowości jak Kamesznica, Rajcza
czy Rycerka Dolna951. Transportowano je nie tylko do lokalnych hut, ale także do
Oświęcimia, a stamtąd Wisłą do Krakowa952. Najstarsza relacja potwierdzająca
spławność Soły pochodzi z I połowy XVII w. i znajduje się w kronice Andrzeja
Komonieckiego, aczkolwiek już w wieku XV Żywiec znany był kupcom gdańskim
właśnie z oferowanego tam taniego drewna953. Spław podupadł wraz z wybudowaniem
linii kolejowych, a informacje o ostatnim pochodzą z 1909 r954.
Obie huty korzystały z wielkich połaci lasów955, również należących do
arcyksiążąt Habsburgów, zorganizowanych i nadzorowanych przez Dyrekcję Dóbr
Żywieckich [dalej: DDŻ]956. DDŻ powołano w 1839 r. jako agendę. Podlegała ona
wówczas administracji Komory Cieszyńskiej, natomiast w roku 1847 podjęto decyzję,
dzięki której z dniem 1 stycznia 1848 r. DDŻ uznano za jednostkę autonomiczną
w pewnych, wyznaczonych jej kwestiach. Zgodnie z nowymi rozporządzeniami, została
Rudę żelaza wydobywano w miejscowościach, w których Habsburgowie posiadali swoje dobra:
Ślemieniu – 6 sztolni, Kamesznica - 8, Kozy – 10, Lipnik – 12, Mikuszowice – 3, Oczków, Łodygowice,
Jeleśnia, Zarzecze po 1 sztolni, liczących od 7 do nawet 18-19 m. Ibidem, s. 19-20.
949
Rocznik statystyki Galicji. Rocznik III. 1889-1891, red. T. Rutowski, Lwów 1891, s. 173.
950
Pozwolenie na spław na okres najczęściej 3 lat wydawał starosta powiatu, równocześnie zarządzaj
kontrolę w miejscu w którym miał się rozpoczynać, wraz z przedstawieniem dokładnego wykazu
wszystkich potoków na których miał się odbywać. APKoŻ, DDŻ – 158 – korespondencja dotycząca spławu
drzewa 1849-1895, s. 9.
951
W tym celu zostały założone także specjalne zakłady spławaczkowe, które miały ułatwiać spław drewna.
Działały one m.in. w Węgierskiej Górce, Obszarze, Ujsołach, Rycerce, Żabnicy, Kamesznicy, czy Lipowej,
W. Kawecki, op. cit. s. 130. Spław rozpoczynał się najczęściej w marcu i trwał bez ustanku prze 2-3
tygodnie, kierowali nim przede wszystkim leśnicy i gajowi zatrudnieni w Dyrekcji Dóbr Żywieckich,
K. Suchanek, M. Podgrodzki, Sz. Jakubiec, W. Adamiec, op. cit. s. 22.
952
953
K. Suchanek, M. Podgrodzki, Sz. Jakubiec, W. Adamiec, op. cit. s. 22.
954
W. Mirocha, Flisactwo, komunikacja i handel w dorzeczu Soły, „Gronie” nr VIII, Żywiec 2009, s. 7274.
955
Do rodziny należały także duże majątki rolne. Dobra żywieckie składały się z dwóch nierównych części:
mniejszej północnej i większej południowej, które od siebie oddzielały dobra łodygowickie oraz miasto
Biała. Część północna składała się z miejscowości: Bark, Bestwina, Brzeszcze, Dankowice, Dziadowizna,
Jawiszowice, Kaniów, Komorowice, Lipnik, Skidzyn, Mirowiec. Natomiast w skład części południowej
wchodziły: Czaniec, Lipowa, Obszar, Wieprz oraz rewiry leśne: Międzybrodzie, Porąbka, Straconka,
Korbielów, Kamesznica, Lipowa, Przyborów, Rycerki, Sopotnia Mała i Wielka, Sól, Ujsoły, Złatna
i Żabnica, M. Tylza – Janosz, Działalność gospodarczo – społeczna Habsburgów…, s. 67.
956
Z. Rączka, Jak powstała Jak powstała żywiecka posiadłość Habsburgów, [w:] Habsburgowie żywieccy
i ich posiadłość w Żywcu, red. Z. Rączka, Żywiec 2006, s. 6.
948
269
postawiona na równi z Komorą Cieszyńską oraz innymi administracjami dóbr
węgierskich, wraz z którymi podlegała bezpośrednio centralnej administracji w Wiedniu.
Do roku 1839 nadzorem nad majątkiem Habsburgów zajmowała się Dyrekcja Dóbr
w Bestwinie957. Od 1 stycznia 1848 r. DDŻ działała jako jednostka autonomiczna i w jej
ramach wyodrębniono pięć głównych działów, nad którymi sprawowała swój nadzór958.
Lasy kontrolowane przez Dyrekcję Dóbr obejmowały blisko 41 600 ha,
począwszy od Babiej Góry, aż po granicę ze Śląskiem austriackim i stanowiły w latach
1870-1895 blisko 85% całej powierzchni majątku959. W 1891 r. dzieliły się na
3 inspektoraty oraz 18 zarządów, w których zatrudnionych było 31 nadzorców i 124
gajowych960. W dobrach pracowały także liczne tartaki, aczkolwiek ich liczba na
przestrzeni lat uległa zmianie. W 1876 r. działało 12 tartaków, a w 1905 dziewięć.
Zdecydowano wówczas o likwidacji części mniejszych tartaków i zastąpieniu ich
nowocześniejszymi i większymi. Już istniejące, duże obiekty rozbudowano. Stało się tak
np. w Węgierskiej Górce i w Ujsołach961.W skład lasów nadzorowanych przez DDŻ
wchodziły przede wszystkim lasy świerkowe z domieszką jodeł, rzadziej buków czy
jaworów. Dzięki silnemu rozwojowi kopalń węgla okręgu karwińskiego i ostrawskiego
oraz rozbudowaniu sieci linii kolejowych, rozszerzyła się i znacznie zmieniła
dotychczasowa polityka gospodarcza dóbr.
Popyt na materiał tarty, drewno budulcowe oraz kopalniane spowodował, że to
w hodowli świerka upatrywano właściwej drogi rozwoju i przede wszystkim szybszego
zarobku dla DDŻ962. Wobec tego, w miejsce typowych dla powiatu żywieckiego lasów
jodłowo – bukowych wprowadzono sztucznie świerka, którego hodowla stanowiła
podstawę tej nowej polityki gospodarczej963. Drzewo stało się tym samym jednym
z głównych towarów eksportowych w Dobrach Żywieckich, a cala eksploatacja odbywa
się we własnym zarządzie, część drzewa grubszego okrągłego sprzedaje się do Niemiec,
M. Tylza- Janosz, Działalność gospodarczo – społeczna..., s. 106.
Były to: dział budowlany, przemysłowy, kancelaria map, dział podatkowy i administracja leśna, Ibidem,
s. 221.
959
Ibidem, s. 73.
960
F. Bujak, Galicja t. II…, s. 19-20.
961
W 1905 roku pracowały w dobrach 3 tartaki parowe; w Węgierskiej Górce, Ujsołach i Soli, oraz 6
wodnych w; Jeleśni, Rycerce, Lipowej, Sidzinie i Porąbce, W. Kawecki, op. cit. s. 129. Wówczas już nie
pracował m.in. tartak w Przyborowie, o którym pierwsze informacje pochodzą z 1850 r, a z kolei tartak
w Soli założony w 1859 czy w Sidzinie w 1880 r. rozwijały się nieustannie, APKoŻ, DDŻ – 265 – tartaki,
s. 10-39.
962
963
W latach 30-tych XX w. świerk pokrywał 80% dóbr, jodła 10%, buk 8%, modrzew, sosna i jawor ok.
2%, ponadto w celach doświadczalnych zasadzono kilkanaście ha daglezją szarą i zieloną, APKoŻ, DDŻ
– 103 – korespondencja w sprawie wycieczek studentów Politechniki Lwowskiej, s. 67.
957
958
270
drzewo cieńsze sprzedaje się do kopalni i na celulozę głównie w obrębie Austrii. Drzewo
opałowe miękkie wywozi się głównie do Wiednia, twarde idzie do własnej węglarki
retortowej. Do transportu drzewa opałowego służy, 3 większe i 17 mniejszych zakładów
spławaczkowych964. Podkreślano wówczas, że podobnie zorganizowanych i przede
wszystkim równie wydajnych gospodarstw leśnych w całej Galicji Zachodniej po prostu
nie było965. Opinia o fachowym prowadzeniu dóbr pozostała niezmienną, także w czasach
II RP, w latach 20-tych XX w. dobra żywieckie za cel wycieczek obrali studenci m.in.
Politechniki Lwowskiej966.
Rozwój dóbr w oparciu o monokulturę świerka z ekonomicznego punktu widzenia
okazał się niezwykle korzystną decyzją dla właścicieli, ponieważ popyt na tego rodzaju
drewno utrzymywał się na stałym, wysokim poziomie. Tym samym stał się podstawą
bogacenia się właścicieli, jednakże przyrodnicze skutki takiego działania w perspektywie
czasu okazały się negatywne. Jak zwraca uwagę Mirosław Nowak: świerk wprowadzony
w Beskidach w sposób monokulturowy na grunty w nieodległej przeszłości
wykorzystywane pastersko lub rolniczo, z nasion obcego pochodzenia, niezgodnie ze
swoimi wymaganiami w stosunku do siedliska (…) stał się szczególnie podatny na
zagrożenia ze strony czynników biotycznych – choroby opieńkowej i owadów
kambiofagicznych967. Ponadto ze względu na płytkie ukorzenienie świerk jest mało
odporny na działanie wiatru, wobec czego wiatrołomy w żywieckich lasach wciąż
destrukcyjnie wpływają na ich stan. Współcześnie, w nadleśnictwach działających
na terenie powiatu żywieckiego podjęto działania, by odnowić pierwotne lasy jodłowo –
bukowe z niewielką domieszką świerków.
Ogromne połacie lasów dawały utrzymanie jednak nie tylko pracownikom DDŻ,
ale również pozostałym mieszkańcom powiatu, co zauważyła m. in. Maria Steczkowska,
notując w czasie swojej podróży, iż często spotykanym widokiem były tartaki i wielkie
składy drzewa budowlanego968. Prócz tartaków należących do DDŻ969, pracowały także
Jak zauważył Franciszek Bujak wydajność lasów żywieckich z hektara wynosiła 5,3m3 przy 100-letniej
koeli wyrębu, a dodatkowo DDŻ utrzymywała blisko 900 km dróg leśnych – wszystko to świadczyło
o wysokim stopniu intensywności gospodarki leśnej, Ibidem, s. 19-20.
966
W 1927 r. w Węgierskiej Górce byli studenci III roku inżynierii lasowej, a rok później studenci
Politechniki Bukaresztańskiej, APKoŻ, DDŻ – 103 – korespondencja w sprawie wycieczek studentów
Politechniki Lwowskiej, s. 35.
967
M. Nowak, op. cit. s. 9.
968
M. Steczkowska, op. cit. s. 378.
969
Cięcina, Jeleśnia, Juszczyna, Kamesznica, Lipowa, Rycerka Dolna, Sól, Ujsoły, Żabnica, Żywiec,
Skorowidz przemysłowo – handlowy Królestwa Galicji, Lwów 1906, s. 218.
964
965
271
te, będące własnością prywatnych właścicieli970. Co więcej powstały także niewielkie
zakłady przemysłowe lub rzemieślnicze, które wykorzystywały drewno w inny sposób
np. produkowały korę świerkową971, zapałki972 albo po prostu oferowały wyroby
stolarskie, kołodziejskie tudzież bednarskie.
Do większych zakładów przemysłowych założonych przez kolejnych, panujących
na Żywiecczyźnie Habsburgów należały prócz wspomnianych już hut, także:
Arcyksiążęcy Browar na Pawlusiu973, Fabryka Kleju, Spodium i Mąki Kostnej w Żywcu,
zlikwidowana w latach 1902-1903 - po odsprzedaniu jej austriackiemu kartelowi
chemicznemu974. Dodatkowo z inicjatywy arcyksiążąt powstały jeszcze m. in. Fabryka
Pudełek na Papierosy, Parkietów i Szczotek w Wieprzu - zlikwidowana w 1901 r., a także
Fabryka Likierów, Rososliów i Rumu w Żywcu - zlikwidowana 1901 r975, czy wreszcie
pierwsza w Galicji Fabryka Sera w Wieprzu - zaopatrzona w nowoczesną serownię,
posiadającą napęd parowy oraz prasę do sera976. Interesującą inicjatywą było podjęcie
współpracy pomiędzy Habsburgami a Hugo Blank, w wyniku której powstała w 1885 r.
Fabryka Suchej Destylacji w Węgierskiej Górce977. Wszystkie te działania podjęto
zgodnie z wytyczoną jeszcze przez Albrechta Fryderyka linią rozwoju dóbr żywieckich,
które jego zdaniem miały być jak najbardziej samowystarczalne i w miarę możliwości
przetwarzać materiały, które pochodziły zarówno z lasów, jak i z majątków rolnych
należących do rodziny978.
Rajcza (Singer i Kraus, Natan Robinshon), Rycerka Dolna (Natan Robinshon), Żywiec (Munk i Patzau),
Jeleśnia (Wojciech Mizia, Ernestyna Szancer, Ozyasz Szancer), Kuków( Michał Baca, Stanisław Bania,
Leopold Reichenbaum), Krzyżowa (Samuel Bicheler), Lachowice (Michał Dyduch), Milówka (Franciszek
Brączek), Przyborów (Jan Martosz), Rychwałdek (Albrecht Milewski), Sucha (Antoni Pawluszkiewicz),
Ibidem, s. 218.
971
Jeleśnia (Antoni Brzeczko, Jan Krzyżowski, Michał Krzyżowski, Mateusz Krzyżowski), Kamesznica,
Rycerka Dolna i Ujsoły (Natan Robinsohn), Leśna (Tomasz Biernat, Marcin Goryl, Tomasz Łodziana,
Józef i Jan Sapeta), Ibidem, s. 225.
972
W Zadzielu produkował zapałki Henryk Steuer oraz Leopold Unger, w Żywiec/Zabłocie Zygmunt
Rübner (dokładnie wyrób ram do produkcji zapałek fabrycznych), który w Łodygowicach posiadał jeszcze
firmę produkującą pudełka z wiórów, Ibidem, s. 237.
973
Arcyksiążęcy browar należał do największych zakładów przemysłowych w regionie, aczkolwiek
tradycje piwowarskie w Żywcu sięgały I połowy XVI w. wtedy to ówcześni właściciele państwa
żywieckiego Jan i Wawrzyniec Komorowscy obdarzyli w 1558 r. miasto zgodą na własny browar, Jan
i Wawrzyniec Komorowscy nadają mieszczanom Żywca swój browar i dają zezwolenie na spasanie bukwi
[w:] F. Lenczowski, Materiały do dziejów miasta Żywca od XV do XVIII wieku, Kraków 1957, s. 60.
974
975
Księga adresowa przemysłu galicyjskiego, Kraków 1901, s. 65.
976
M. Tylza – Janosz, Działalność gospodarczo – społeczna Habsburgów…, s. 240.
977
Księga adresowa przemysłu…, s. 79.
978
M. Tylza – Janosz, Działalność gospodarcza Habsburgów…, s. 65.
970
272
Zdjęcie. 42. MMŻ – F/977/MŻ - Browar w Żywcu – pocztówka.
Zgodnie z galicyjskim Skorowidzem przemysłowo – handlowym w powiecie
dominował drobny przemysł oraz niewielkie zakłady rzemieślnicze. Dowodem
mobilności i pomysłowości mieszkańców pracy na tzw. własny rachunek są m.in.
załącznik nr 19 zawierający wykaz osób prowadzących działalność gospodarczą
w powiecie żywieckim w 1904 r. W interesie starostwa pozostawało dbanie, by każdy
potencjalny przedsiębiorca zaopatrzył się w stosowne pozwolenia, czyli tzw. karty
przemysłowe979. Wszelkie próby nielegalnego otwarcia własnej działalności ścigano
z urzędu, a za takie wykroczenie groziła kara grzywny lub aresztu. Tak też stało się
w przypadku Franciszka Lacha z Zabłocia, który w 1912 r. nielegalnie otworzył
kamieniołom i został za to skazany na trzy dni aresztu980.
W Archiwum Narodowym w Krakowie w zbiorze Izby Przemysłowo – Handlowej w Krakowie (18581939) znajdują się liczne karty spisu na udzielone karty przemysłowe. Dzięki ich analizie jeszcze
widoczniejszą staje się pomysłowość mieszkańców powiatu, począwszy od pozwolenia na prowadzenia
działalności jako szewc czy kowal aż po handel różnego typu produktami np. nierogacizną, masłem,
koniczyną czy „piwem we flaszkach”. Przykładowo Elżbieta Mojżeszek w 1911 r. uzyskała zgodę właśnie
na handel wspomnianym piwem, Karol Pawełek na handel nierogacizną w 1913 r. Władysław Miodoński
w 1900 r. na malarstwo pokojowe. Kolejne osoby, które mogą posłużyć za przykład to m.in.: Onufry
Mikuszewski w 1904 r. uzyskał pozwolenie na garncarstwo i kaflarstwo, Stanisław Ostrowski w 1910 r.
uzyskał zgodę na prowadzenie działalności jako piekarz, a Magdalena Ostrowska w 1907 r. na handel
drobiem, ANK, Izba Przemysłowo – Handlowa w Krakowie (1858-1939) [dalej: IPHKr] – 411 – karty do
katastru A dla tych którzy wykonują dany zawód bez karty przemysłowej. Kary spisu na udzielone karty
przemysłowe i koncesje. Potwierdzenie założenia przemysłu. Koncesje. Karty tymczasowe. Powiat
Żywiec. Miasto Żywiec (1895-1939).
980
979
273
Stopień uprzemysłowienia powiatu był zróżnicowany w poszczególnych jego
częściach, najwyższy, a zarazem najbardziej wszechstronny pozostawał w samym
mieście Żywcu. W opinii Jadwigi Hoff: prężniej rozwijały się miasta będące siedzibami
władz politycznych, administracyjnych czy sądów powiatowych981, a Żywiec wpisywał
się idealnie w każdą z tych kategorii, będąc zarówno siedzibą Starostwa, Wydziału
Powiatowego jak i Sądu.
Tab. 81. Rodzaj przemysłu w powiecie żywieckim i jego rozmieszczenie
w poszczególnych gminach powiatu w 1906 r.
Lp. Rodzaj przemysłu/zakładu
przemysłowego
1.
Huty (wyrób blach, odlewnia żelaza)
2.
Kamieniołom
3.
4.
Obróbka kamieni
Wapienniki
5.
6.
Szuter
Cegielnie
7.
8.
9.
Garncarstwo
Blacharstwo
Wyroby kowalskie
10.
11.
12.
13.
Odlewnia żelaza
Ślusarstwo
Zegarmistrzowie
Tartaki
14.
Wyrób kory świerkowej i dębowej
981
Miejscowość
Węgierska Górka, Sporysz
Radziechowy, Sporysz, Świnna,
Żywiec, Łysina
Łysina, Żywiec
Żywiec, Cięcina, Jeleśnia,
Radziechowy, Rychwałd, Wieprz
Gilowice, Kocoń, Łodygowice, Szare,
Milówka, Rychwałdek, Sienna,
Sporysz, Wieprz, Zabłocie, Żywiec
Sucha, Żywiec
Isep, Milówka, Żywiec
Cisiec, Juszczyna, Kamesznica,
Łodygowice, Rycerka Górna, Ujsoły,
Zadziele, Żywiec
Węgierska Górka, Zabłocie
Żywiec
Zabłocie, Żywiec
Rajcza, Rycerka Dolna, Żywiec,
Cięcina, Jeleśnia, Juszczyna,
Kamesznica, Kuków, Krzyżowa,
Lachowice, Lipowa, Milówka,
Przyborów, Rychwałdek Rycerka
Dolna,
Sól, Ujsoły, Żabnica, Żywiec
Jeleśnia, Kamesznica, Rycerka Dolna
i Ujsoły, Leśna
J. Hoff, Społeczność małego miasta…, s. 28.
274
15.
16.
Wyroby stolarskie
Wyroby kołodziejskie
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
Wyroby bednarskie
Naczynia drewniane
Rzeźbiarstwo
Fabryki zapałek
Produkcja pudełek z wiórów
Formiry bukowe
Garbarnie
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
Wyrób chomątów
Szczotkarstwo
Wyrób pędzli
Fabryka wyrobów wełnianych
Farbiarnie
Krawiectwo
Wyrób obuwia
Kuśnierstwo
Fryzjerstwo
Fabryki papieru
34.
35.
36.
Wyrób tektury
Młyny
Piekarze
37.
38.
39.
40.
Piernikarstwo
Wyroby cukrowe
Cukiernie
Rzeźnictwo
41.
42.
43.
44.
45.
Masarstwo
Browary
Gorzelnie
Fabryki likierów
Arcyksiążęca fabryka kleju, mączki
kostnej
i kwasu siarkowego
Żywiec, Sucha
Łodygowice, Łękawica i Żywiec,
Kocierz ad Rychwałd
Isep, Kocoń, Sucha
Lachowice
Jeleśnia
Zadziele, Żywiec – Zabłocie,
Łodygowice
Isep, Rajcza
Żywiec – Seweryn Patzau (fabryka
skórzanych pasów i rzemieni do
szycia), Jeleśnia, Łękawica,
Łodygowice
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Isep, Sporysz, Żywiec
Żywiec
Rychwałd, Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec, Cisiec, Kamesznica, Sienna,
Szare
Kamesznica, Milówka, Szare
Łodygowice, Milówka, Żywiec
Cięcina, Jeleśnia, Milówka,
Radziechowy, Rajcza, Ślemień,
Sporysz, Zabłocie, Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Cięcina, Jeleśnia, Leśna, Łodygowice,
Rajcza, Sucha, Świnna, Zabłocie i
Żywiec
Isep, Żywiec
Wieprz
Łodygowice
Zabłocie, Isep, Żywiec
Sporysz
275
46.
47.
Wyrób mydła
Szklarstwo
Żywiec
Żywiec
Źródło: oprac. własne na podst. Skorowidz przemysłowo – handlowy Królestwa Galicji, Lwów 1906, s.
157-397.
Zgodnie z powyższymi danymi w powiecie najszybciej rozwijało się hutnictwo,
ale także przemysł kamieniarski wraz z obróbką kamienia, przemysł metalowy, drzewny
oraz obróbka tego surowca, czy wreszcie przemysł spożywczy, a w mniejszym stopniu
garbarski i włókienniczy982. Najlepiej uprzemysłowioną częścią powiatu oprócz Żywca,
były gminy bezpośrednio doń przylegające, takie jak Sporysz, Isep oraz Zabłocie, które
w kolejnych latach zostały włączone w granice administracyjne miasta. Korzystny rozwój
przemysłowy zanotowały także m. in. gminy: Sucha, Łodygowice, Milówka oraz Rajcza,
głównie ze względu na bliskość dróg bitych oraz kolei983. Żywiec stanowił więc nie tylko
centrum kulturalne – o czym była mowa w poprzednim rozdziale, ale przede wszystkim
główny ośrodek przemysłu całego regionu, jako jego najlepiej i najbardziej
wszechstronnie rozwinięta część984. Pozycję tę miasto uzyskało m. in. dzięki
zapobiegliwości swoich mieszkańców. To właśnie żywieccy mieszczanie stworzyli
prężnie działające organizacje cechowe oraz uzyskali liczne przywileje, którymi kolejni
polscy władcy uposażali miasto, umacniając jego wyjątkową pozycję985.
Ślady pierwszych organizacji cechowych w Żywcu datuje się na I połowę XVI
w., a jako pierwszy wymienia się zatwierdzony w 1544 r. statut cechu szewskiego986.
W 1598 r. swoją działalność rozpoczął cech piekarski987, a w 1607 r. ówczesny właściciel
dóbr żywieckich Mikołaj Komorowski zatwierdził statut cechu rzeźniczego988. Natomiast
w 1624 r. powstał cech zbiorowy, łączący w sobie interesy kilku różnych grup
Skorowidz przemysłowo – handlowy…, s. 157-390.
Przykładowy - szczegółowy wykaz osób trudniących się działalnością przemysłową w 1904 r. zawiera
załącznik nr 20.
984
Liczba ludności miasta wzrastała, aczkolwiek do 1880 wzrost ten był niesystematyczny: w 1843 r.
Żywiec liczył 3 769 mieszkańców, w 1851 r. 3 554, u progu autonomii w 1869 r, liczba mieszkańców
wzrosła do 4 418, by w 1880 r. zmniejszyć się do 4 296 osób. Od 1890 r. wzrost liczby mieszkańców był
stały i bardziej zauważalny i wyniósł 4 515 osób. W 1910 r. miasto liczyło 5 610 osób, Rocznik statystyki
przemysłu i handlu krajowego, red. T. Rutowski, z. 9, Lwów 1880, s. 66, Z. Rączka, Żywiec. Rys
historyczny…, s. 88.
985
986
Cechmistrz i mistrzowie rzemiosła szewskiego dają statut towarzyszom swego cechu [w:] F. Lenczowski,
op. cit. s. 132.
987
988
Mikołaj Komorowski zatwierdza statut cechu rzeźniczego [w:] F. Lenczowski, op. cit. s. 147.
982
983
276
rzemieślniczych989. W kolejnych latach wyodrębniły się jeszcze m. in. cech tkacki,
krawiecki, kuśnierski, garncarski, sukienniczy, czy wreszcie kowalski i garbarski990.
Wraz z I rozbiorem Polski wprowadzono w powiecie, podobnie jak i w całej
prowincji, nowe regulacje prawne, zgodnie z którymi należało dostosować
dotychczasową organizację rzemiosła do już obowiązujących austriackich rozwiązań
prawnych991. Ustawa przemysłowa z 20 grudnia 1859 r., wprowadziła w Austrii – także
w Galicji, wolność przemysłową. Innymi słowy jej zapisy uwolniły rzemiosło
od dotychczasowych obostrzeń, zwłaszcza w sytuacji, gdy organizacje cechowe
ograniczały rozwój konkurencji, stanowiąc hermetyczne środowisko, do którego dostęp
mieli tylko nieliczni i uprzywilejowani. By zobrazować tą zależność w załączniku nr 20
znajduje się spis wszystkich osób zapisanych do cechu kuśnierskiego, sporządzony na
podstawie księgi tegoż cechu, począwszy od pierwszego zapisu z 1778 r., aż po ostatni
z 1905 r. Zauważyć można kilka powtarzających się na przestrzeni wieków nazwisk
takich jak m. in. Sznajdrowicz, Rybarski, Hyliński czy Jeziorski992. Sytuacja powtarza się
także po analizie ksiąg należących do innych cechów, gdzie najczęściej pojawiającymi
się są ponownie nazwiska Rybarski, Jeziorski czy Sznajdrowcz, tym samym
potwierdzając tezę o dość zamkniętym charakterze organizacji cechowych. Oczywiście
hermetyczność ta wiązała się także z kwestiami finansowymi – z racji utrzymywania się
stowarzyszeń ze składek członkowskich czy opłat za „wyzwolenie” również stanowiła
konkretne utrudnienie993.
W 1883 r. znowelizowano dotychczasową ustawę i już w nowej formie
wprowadziła kolejne zmiany, z których najdonioślejszą było powołanie stowarzyszeń
przemysłowych w miejsce cechów, mogących skupiać w jednej organizacji nawet po
kilka rzemiosł994. Rok 1899 przyniósł następne zmiany. Wydano wówczas
Do tego ostatniego należały cechy m.in. stolarski, ślusarski, snycerski, mydlarski, kuśnierski, bednarski
rusznikarzy i metalowców, B. Gofron, Rzemieślnicze cechy w Żywcu, [w:] Kronika Śląska Cieszyńskiego
i powiatów Biała i Żywiec, red. B. Gofron, Z. Kossak – Szczucka, Z. Lubertowicz, Cieszyn 1932, s. 301.
990
R. Kosiński, Inwentarz rękopisów Muzeum w Żywcu, Kraków 2008, s. 51-56.
991
K. Meus, Wadowice 1772-1914…, s. 170.
992
993
Zgodnie z księga cechową Cechu Garbarzy w Żywcu główne dochody stanowiły właśnie kwartalne
składki członkowskie, także opłaty za wyzwolenie – w tym konkretnym wypadku wynoszącym 4 K. W
1912 r. dochody gromadzone były na książeczce składkowej, MMŻ, MŻ-HA/131 – Księga kasowa Cechu
Garbarzy w Żywcu z lat 1885-1930.
994
Za nowelą z r. 1883 (nowela rzemieślnicza) poszły następnie: 1) nowela robotnicza r. 1885 o
przemysłowym personelu pomocniczym i książkach roboczych, 2) nowela r. 1896 zakresie uprawnienia
handlów detalicznych, 3) nowela r. 1897 o stowarzyszeniach przemysłowych, robotnikach i terminatorach,
4) nowela z r. 1902 o robotnikach w przedsiębiorstwach budowlanych i wreszcie ostatnia, nowela z r. 1907,
F. Bujak, Galicja t. II…, s. 387, K. Meus, op. cit. s. 174.
989
277
rozporządzenie powołujące do życia stanowisko instruktorów przemysłowych 995. Jako
główne zadania spoczywające na instruktorach wymieniono m. in. organizowanie
stowarzyszeń przemysłowych, wspieranie ich działalności urzędowej, gospodarczej czy
oświatowej, a także nadzorowanie ich działalności996. Wcześniej również dokonywano
inspekcji, jednakże ustawa ta wprowadziła precyzyjne zapisy.
W Muzeum Miejskim w Żywcu zachował się dokument – odpis sprawozdania
z przebiegu inspekcji rzemieślniczych zakładów przemysłowych, dokonanej w 1885 r.
Wynik kontroli okazał się niestety bardzo niekorzystny dla owych rzemieślników.
W sprawozdaniu, przekazanym następnie starostwu w Żywcu, zaznaczono m. in., że
przedsiębiorcy przemysłowi, majstrowie, zupełnie nie stosują się do postanowień ustawy
przemysłowej z 8 marca 1885 roku i że w stosunku do uczniów / terminatorów
dopuszczają się bezprawia997. Jedną z form owych działań bezprawnych było wydłużanie
czasu nauki ponad programowe cztery lata, ponadto nie zaznajamianie uczniów z całością
rzemiosła, tylko wykorzystywanie ich przy najprostszych pracach. Zwrócono także
uwagę na warunki zakwaterowania oferowane uczniom, z których większość uznano
wręcz
za
niemożliwe
do
przyjęcia
–
zauważono
iż
[uczniowie:]
sypiają
w piwnicach, na strychach. Najczęściej sypiają w warsztatach na podłodze (…)
w piekarniach na worach z mąką, na piecu piekarskim lub na deskach998.
Najpoważniejszym jednak zarzutem skierowanym przeciwko majstrom było w wielu
wypadkach zabranianie uczniom uczęszczania do szkoły, zauważono, iż tylko: niewielu
majstrów uznaje potrzebę nauki szkolnej dla ucznia999.
W 1906 r. w całej Galicji działały już 503 stowarzyszenia przemysłowe1000. Jak
wynika z zachowanej w Archiwum Narodowym w Krakowie dokumentacji, w powiecie
żywieckim niektóre z nich prowadziły bardzo ożywioną działalność.
Powołano 2 instruktorów – jeden dla Krakowa a drugi Lwowa, F. Bujak, Galicja t. II.., s. 392.
F. Bujak, Galicja t. II..,, s. 392.
997
Muzeum Miejskie w Żywcu, MŻ – dep/83 - sprawozdanie z inspekcji w warsztatach rzemieślniczych,
s. 1.
998
Ibidem, s. 4.
999
Ibidem.
1000
F. Bujak, Galicja t. II.., s. 394.
995
996
278
Tab. 82. Najważniejsza stowarzyszenia w powiecie żywieckim.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Nazwa stowarzyszenia
Stowarzyszenie przemysłowe szewców
Stowarzyszenie przemysłowe kupców i handlarzy
Stowarzyszenie przemysłowe kowali, ślusarzy i blacharzy
Stowarzyszenie przemysłowe kowali, ślusarzy i blacharzy
Stowarzyszenie przemysłowe piekarzy, młynarzy
i cukierników
i cukierników
i cukierników
Stowarzyszenie przemysłowe rzeźników
Stowarzyszenie przemysłowe rzeźników
Towarzystwo spożywcze
Stowarzyszenie przemysłowe rzeźników masarzy
Stowarzyszenie restauratorów, szynkarzy, kawiarzy
i hotelarzy
Miejsce działalności
Żywiec
Żywiec
Milówka
Sucha
Milówka
Żywiec
Milówka
Żywiec
Sucha
Milówka
Sucha
Sucha
Żywiec
Żywiec
Źródło: oprac. własne na podst. ANK, StŻ I 94 – stowarzyszenia przemysłowe szewców w Żywcu 19071917, s. 21, StŻ I 93 – stowarzyszenia przemysłowe 1907-1917, s. 63, StŻ I 92 – spółki spożywcze 19081918, spółka tkacka w Rychwałdzie 1908-1909, s. 1, StŻ I 113 – udzielanie koncesji na jadłodajnie (19081914), s. 13, StŻ I 97 – stowarzyszenia przemysłowe piekarzy, młynarzy, cukierników w Milówce, Suchej
i Żywcu, StŻ I 98 – stowarzyszenie przemysłowe kowali, ślusarzy i blacharzy w Milówce i Żywcu.
Stowarzyszenia te funkcjonowały przede wszystkim w Żywcu oraz w dwóch
niewielkich miasteczkach Milówce oraz Suchej, która od 1906 r. została nową siedzibą
Sądu Powiatowego, co korzystnie wpłynęło na jej dalszy rozwój1001. Warto jednak
podkreślić, że w skład poszczególnych stowarzyszeń wchodzili także członkowie
pochodzący
z
okolicznych
miejscowości.
Przykładowo
do
„Stowarzyszenia
Przemysłowego Kupców i Handlarzy” w Milówce należeli także przedstawiciele tych
Z dniem 1 stycznia 1906 r. siedziba urzędu podatkowego została przeniesiona ze Ślemienia do Suchej,
co więcej z okręgu sądu powiatowego w Ślemieniu wyłączone gminy: Gilowice, Kocierz ad Moszczanica,
Kocierz ad Rychwałd, Łękawica, Łysina, Oczków, Okrajnik, Pewel, Rychwałd i Rychwałdek i włączono
do okręgu sądu powiatowego w Żywcu – tym samym Ślemień zaczął tracić swoje dotychczasowe
znaczenie, Rozporządzenie Ministerstwa Skarbu z dn. 7 grudnia 1905 dotyczące przeniesienia siedziby
urzędu podatkowego w Ślemieniu w Galicji i przydzielenie gmin z okręgu urzędu podatkowego w Ślemieniu
do okręgu podatkowego w Żywcu [w:] Dziennik ustaw i rozporządzeń krajowych dla Królestwa Galicji
i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim 1905, Lwów 1905, s. 527.
1001
279
zawodów m. in. z Ciśca, Rajczy, Żabnicy, Szarego, Soli, Brzuśnika, Cięciny, Rycerki
Górnej, Rycerki Dolnej, Ujsół, Kamesznicy i Nieledwi1002.
Stowarzyszenia przedstawicieli takich zawodów jak kowale czy rzeźnicy1003
posiadały długie tradycje, sięgające panowania na ziemi żywieckiej Komorowskich,
natomiast osoby prowadzące działalność restauratorsko – usługową pozbawione były
tego typu organizacji. Co więcej przedstawiciele tych zawodów w większości należeli do
stowarzyszenia rzeźników, co samo w sobie wydaje się dość kuriozalną sytuacją. Zgodnie
z wykazem krakowskiej Izby Handlowej i Przemysłowej 1004 w powiecie żywieckim
w 1905 r. w przemyśle gospodnio – szynkarskim pracowało 240 osób, czyli dość, by
zabiegać o powstanie samodzielnej organizacji1005. Dopiero w 1908 r1006 z inicjatywy
Franciszka Kotlarczyka, właściciela Hotelu Narodowego w Żywcu1007, dołożono starań,
by powołać w Żywcu i w Suchej „Stowarzyszenie restauratorów, szynkarzy, kawiarzy
i hotelarzy” 1008.
Jedną z ciekawszych inicjatyw w powiecie było podjęcie starań mających na celu
edukację mieszkańców. Taki cel postawiło sobie m. in. powstałe w 1908 r. w Suchej
stowarzyszenie „Pomoc Przemysłowa”, którego działalność statutowa obejmowała
w pierwszej kolejności pomoc w prowadzeniu działalności przemysłowej poprzez np.
naukę robót ręcznych oraz organizację odczytów i spotkań1009.
ANK, StŻ I 95 – stowarzyszenia przemysłowe kupców i handlarzy w Milówce, Suchej i w Żywcu
1904-1918, s. 9.
1003
Spis osób należących do stowarzyszenia rzeźników i masarzy w 1911 r. zawiera załącznik nr 21.
1004
Powiat żywiecki wraz z powiatami: Biała, Bochnia, Brzesko, Chrzanów, Dąbrowa, Gorlice, Grybów,
Jasło, Kolbuszowa, Kraków, Limanowa, Łańcut, Mielec, Myślenice, Nisko, Nowy Sącz, Nowy Targ,
Oświęcim, Pilzno, Podgórze, Przeworsk, Ropczyce, Rzeszów, Strzyżów, Tarnobrzeg, Tarnów, Wadowice,
Wieliczka, podlegał Krakowskiej Izbie Handlowej i Przemysłowej powołanej do życia w 1850 r. wraz
z dwoma kolejnymi Izbami w Lwowie i w Brodach, Ł.T. Sroka, Żydzi w krakowskiej Izbie Handlowej
i Przemysłowej w latach 1850-1918, Annales Academia Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica IV,
Kraków 2005, s. 195.
1005
Rozróżniono osoby pracujące w następujących gałęziach branży szeroko pojętej branży
gastronomicznej: przyjmowanie obcych w gospodę i podawania im potraw, wyszynk wina i napojów
spirytusowych, podawanie kawy i herbaty, sprzedaż napojów słodzonych w naczyniach zamkniętych oraz
wyszynk trunków propinacyjnych, ANK, StŻ I 96 – stowarzyszenia przemysłowe 1905-1918, s. 1.
1006
Ibidem, s. 9.
1007
Hotel Narodowy założono w 1855 r. oferował 14 pokoi, oraz bilard, kręgielnię ale także restaurację
i kawiarnię, Muzeum Miejskie w Żywcu, MŻ – HA/1043 – bilet firmowy Hotelu Narodowego w Żywcu,
1909 r.
1008
Hotel Narodowy uznawany był za najlepszy w całym powiecie, aczkolwiek w Żywcu działały jeszcze
pod Cesarzem Austriackim, oraz Hotel Europejski w Żywcu. Natomiast w sąsiednim Zabłociu Hotel pod
Koleją Północną oraz Dom zajezdny Munka. Ceny za nocleg kształtowały się w zależności od hotelu od
1K nawet do 3 K: Hotel Narodowy ceny od 1,60 do 3,00 K, Hotel pod Cesarzem Austriackim – 1,20 do 2
K. Hotel Europejski – 1 do 1,60 K. Hotele w Zabłociu – Hotel pod Koleją Północną – 1-2 K, Dom zajezdny
Munka – 1-1,60 K, G. Smólski, Przewodnik ilustrowany po c. k. austriackich kolejach państwowych na
szlakach Kraków – Sucha, Sucha – Żywiec – Zwardoń, Skawina – Oświęcim, Wiedeń, s. 92.
1009
G. Smólski, op. cit. s. 12.
1002
280
Wyrazem interesującej próby podjęcia współpracy przez członków różnych
stowarzyszeń działających w powiecie, stało się powołanie Związku Powiatowego,
łączącego przedstawicieli wszystkich stowarzyszeń przemysłowych. Pierwsze oficjalne
spotkanie w sprawie organizacji Powiatowego Związku Stowarzyszeń Przemysłowych
z siedzibą w Żywcu odbyło się 22 lipca 1909 r. w sali Magistratu w Żywcu. Wśród
obecnych byli m. in. Witold Ostrowski, ówczesny instruktor c. k. Ministerstwa Handlu
do Spraw Stowarzyszeń Przemysłowych, a także prezesi stowarzyszeń działających na
terenie powiatu, którzy wyrazili gotowość przystąpienia do Związku Powiatowego1010.
Powołano wówczas komitet, który miał przygotować odpowiedni statut, a w jego skład
weszli: Andrzej Moliński, Piotr Bielewicz i Maciej Nawratil 1011. Inicjatywa, jakkolwiek
słuszna i potrzebna, pomimo początkowego entuzjazmu niestety nie połączyła wszystkich
przedstawicieli, gdyż do 1912 r. do Powiatowego Związku należało zaledwie sześć
stowarzyszeń spośród wszystkich wówczas działających1012.
6. 4. Handel
Analizując różne aspekty rozwoju życia społecznego i kulturalnego, ale także
kwestię rozwoju gospodarczego wyraźnie widać, że to miasto Żywiec stanowiło punkt
centralny całego regionu. Znane było ono także ze swej izolacji przed obcymi, zwłaszcza
przed Żydami, co – jak zauważył Franciszek Bujak – było nie do końca opłacalnym
posunięciem, a dodatkowo, ze strony mieszczan żywieckich wyrazem obłudy, jako że:
w sąsiedniej gminie Zabłocie roi się od Żydów, bez których mieszczanie żywieccy nie
umieją się tak samo obejść, jak reszta społeczeństwa polskiego1013.
Żywiec stanowił także centrum wszelkiego handlu w regionie. To w nim
regularnie, już od czasów średniowiecza odbywały się targi i jarmarki. Świadczy o tym
m. in. dokument z 1448 r., w którym Przemysław, Książę Oświęcimski, potwierdził
przywileje dotychczas uzyskane przez miasto1014. Kolejni władcy, nie tylko zatwierdzali
ANK, StŻ I 96 – stowarzyszenia przemysłowe 1905-1918, s. 103.
Ibidem, s. 104.
1012
Były to: Stowarzyszenie kupców i handlarzy w Żywcu, Stowarzyszenie gospodnio – szynkarskie
w Żywcu, Stowarzyszenie rzeźników i masarzy w Żywcu, Stowarzyszenie piekarzy, młynarzy,
cukierników i piernikarzy w Żywcu, Stowarzyszenie kowali, ślusarzy i blacharzy w Żywcu oraz ANK, StŻ
I 93 – stowarzyszenia przemysłowe 1907-1917, s. 137.
1013
F. Bujak, Galicja t. II…, 315.
1014
W przywileju tym książę oświęcimski potwierdza m.in.: także dajemy to, my książę i pan zwyż opisany,
miastu Żywcowi aby żaden w okolicy miasta żadnego targu ani jarmarku nie stanowił a trzymał, ale aby to
1010
1011
281
już uzyskane przywileje handlowe mieszczan, ale również przyznawali im kolejne.
W 1518 r. Żywiec otrzymał od króla Zygmunta Starego przywilej na dwa jarmarki: roku
1518 w wigiliją świętego Mateusza Ewangelisty [20 IX] Zygmunt Pierwszy król polski
dał przywilej miastu Żywcowi na jarmarki dwa, to jest jeden dzień święta świętych Trzech
Króli [6 I], a drugi na dzień świętego Wawrzyńca Męczennika [10 VIII]. Skąd to
miasteczko dopiero się poczęło w sławie, w jarmarki i targi rozmnażać 1015. W 1579 r.
Stefan Batory wydał przywilej, w którym zgodził się na organizację kolejnych trzech
jarmarków1016. Dzięki tym staraniom już w XVI w. miasto awansowało do roli dość
ważnego punktu na mapie szlaków handlowych wiodących do Bielska, Krakowa, na
Orawę czy na Morawy1017. Kolejne uprawnienia handlowe, jakie uzyskało miasto m. in.
od króla Jana Kazimierza, tylko tę pozycję umocniły1018. Prócz żywieckich targów,
ważnym punktem handlowym w regionie były również jarmarki, które odbywały się m.
in. w Milówce, Suchej i w Rajczy1019. W Suchej w XIX w. targi organizowano dziewięć
razy w roku i były one bardzo ważne dla zbytu chałupniczych wyrobów z lnianego
płótna1020. Oczywiście targi i jarmarki w pierwszy względzie miały właśnie znaczenie
ekonomiczne. Równocześnie należy pamiętać, że zwłaszcza w gminach wiejskich, były
także swego rodzaju widowiskiem, okazją do spotkań, dostarczały rozrywki, często dość
niewybrednej,
ale
z
pewnością
urozmaicały
małomiasteczkową
i
wiejską
rzeczywistość1021.
Na każdej z gmin, w których odbywały się jarmarki czy targi, spoczywało
utrzymywanie
placów
targowych
oraz
rozwiązywanie
wszelkich
kwestii
organizacyjnych. Powierzone obowiązki wiązały się także z dość wysokimi kosztami
wszystko do miasta Żywca do targu przyniósł i przywiózł; Przemysław ks. oświęcimski, potwierdza
mieszczanom Żywca ich dawny przywilej [w:] F. Lenczowski, op. cit. s. 49.
1015
1016
Jarmarki ów odbywać się miały: (…) jeden na święto nawrócenia św. Pawła Apostoła, drugi na ostatnią
niedzielę przed najbliższą niedzielą Zielonych Świąt, trzeci na święto ścięcia św. Jana. Tygodniowy zaś
targ w każdą sobotę każdego tygodnia, winien się odbywać (…), Stefan Batory nadaje m. Żywiec przywilej
na 3 jarmarki i targi tygodniowe oraz prawo składu, Warszawa 15 XII 1579, [w:] F. Lenczowski, op. cit.
s. 81.
1017
1018
Król Jan Kazimierz był właścicielem Żywca, a swój przywilej wydał w 1656 r. Wówczas zezwolił
na organizację kolejnych trzech jarmarków, które miały się odbywać: w święto Wniebowstąpienia, święto
Wniebowzięcia NMP oraz w pierwszą niedzielę po święcie św. Macieja Apostoła, Jan Kazimierz nadaje
Żywcowi 3 dzbany gorzałki, górę Suchoniowską i 3 jarmarki [w:] F. Lenczowski, op. cit. s. 122.
1019
W 1870 r. gmina Rajcza uzyskała pozwolenie na organizację targu. W gminie Rajcza zgodnie
z koncesją c. k. Namiestnictwa z 1870 r. odbywały się comiesięczne targi (w pierwszy czwartek po 15
każdego miesiąca) ANK, StŻ I 117 – taryfy opłat targowych i protokoły targowe (1901-1917), s. 137
1020
M. Tobiasz, op. cit. s. 190.
1021
J. Szymczak – Hoff, Życie towarzyskie i kulturalne Rzeszowa…, s. 218.
282
utrzymania. W gminie Rajcza co miesiąc – szacunkowo – wydawano na ten cel blisko
półtora tysiąca koron.
Tab. 83. Koszty na utrzymanie targu ponoszone przez gminę Rajcza 1910 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Wydatek
Podróż weterynarza z Żywca do Rajczy na każdy targ
Utrzymanie komisarza targowego
Utrzymanie dwóch dozorców targowicy
Wynagrodzenie dla dwóch policjantów i jednego
delegata gminy podczas targu
Czynsz dzierżawny placu pod targowicę
Materiał i robotę celem zabezpieczenia placu
targowego dla bydła
Szutrowanie, zdezynfekowanie i sprzątnięcie
targowicy
Uporządkowanie miasteczka po jarmarku,
poprawienie dróg i bruków
Na naprawę bud, straganów, wieszadeł, sprawienie
nowych desek i podkładów dla straganiarzy rocznie
Na usuniecie śniegu zimą
RAZEM:
Koszt w koronach
220,08
24
48
200
80
500
200
200
200
20
1 692,08
Źródło: oprac. własne na podst. ANK, StŻ I 117 – taryfy opłat targowych i protokoły targowe (1901-1917),
s. 138.
Cześć kosztów utrzymania pokrywały dochody z obowiązkowych tzw. opłat
targowych, które musiał uiścić każdy z kupców handlujących w tym miejscu. Wysokość
opłat uzależniona była od rodzaju prowadzonej działalności, ale także od powierzchni
zajmowanej na placu. Dzięki zachowanej w Archiwum Narodowym w Krakowie
dokumentacji można zrekonstruować nie tylko wysokość obowiązujących wówczas
stawek, ale także rodzaj towarów, którymi handlowano w tym przypadku na targu
w Rajczy.
283
Tab. 84. Taryfa opłat targowych w Rajczy w 1910 r.
Lp. Rodzaj działalności handlowej
1.
Kupcy prowadzący swoją działalność w wynajętych
i przykrytych budach
a. mniejsza
b. większa
2.
Kupcy sprzedający swoje towary we własnych budach –
płacą za 1m2 zajętej powierzchni
3.
Krawcy sprzedający swoje towary na ławkach lub
straganach pod przykryciem za 1 m2 zajętej powierzchni
4.
Nożownicy, ślusarze, kowale, blacharze i szewcy
sprzedający towar na stolikach
5.
Garncarze, koszykarze i bednarze za 1 m2 zajętej
powierzchni
6.
Stolarze za każdy produkt:
a. stół, szafka, łóżko, skrzynka, kołyska
b. stołek
7.
Szlifierze od jednego stolika
8.
Rymarze, powroźnicy, czapnicy i kapelusznicy za 1 m2
zajętej powierzchni
9.
Handlarze koniczyny i lnu od jednego worka
10. Zegarmistrze, kuśnierze i garbarze od zajętego
stanowiska
11. Handlarze śledzi, owoców świeżych i suszonych od
jednego worka lub beczki
12. Masarze od za 1 m2 zajętej powierzchni
13. Od jednego przywiezionego sąsieka na zboże
14. Od jednego półkoszka
15. Od jednej parokonnej fury ziemniaków, kapusty,
marchwi, zboża
16. Ci sami od worka złożonego na ziemi
17. Od jednej jednokonnej fury ziemniaków, kapusty,
marchwi, zboża
18. Od jednego półwozia bez zaprzęgu na którym wyżej
wymienione artykuły sprzedawane będą
19. Od szafla ryb na ziemi stojącego
20. Od jednej wiązki lnu
21. Handlarze kupujący hurtowo masło, ser, jaja, drób,
owoce i skóry w czasie jarmarku, jeżeli zakupione
towary składają na placu publicznym płacą:
Opłata w koronach
2,50
3,50
0,20
0,25
0,40
0,10
0,06
0,03
0,10
0,20
0,40
0,50
0,20
0,80
0,20
0,04
0,60
0,10
0,40
0,20
0,30
0,04
0,70
0,50
284
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
Natomiast jeżeli towary te składają na wóz, to od
każdego płacą:
Od jednej gęsi lub indyka
Od jednego kosza owoców
Handlujący wyłącznie cebulą, czosnkiem i owocami
południowymi od jednego metra
Handlujący jarzynami i nasionami od jednego metra
Handlujący miotłami od tuzina
Tandeciarze od namiotów przykrytych lub
nieprzykrytych od za 1 m2 zajętej powierzchni
Piekarze miejscowi i zamiejscowi sprzedający chleb na
wozach płacą od jednego wozu
Od jednego stołu z chlebem, cukierkami lub mydłem
Smolarze przywożący smołę lub smarowidło płacą:
a. od jednego wozu
b. od jednych taczek
Od sprzedawanego sukna:
a. na stolikach lub wozach
b. na rękach
Sprzedawcy towarów noszonych koło siebie
0,04
0,04
0,20
0,10
0,04
0,20
0,60
0,10
0,40
0,04
0,80
0,20
0,20
Źródło: ANK, StŻ I 117 – taryfy opłat targowych i protokoły targowe (1901-1917), s. 169-172.
Prócz wymienionych powyżej produktów w Rajczy przedmiotem handlu były
również zwierzęta domowe (bydło rogate, konie, owce, kozy, nierogacizna). Znajdowały
się one w oddzielnej wyznaczonej dla nich części wspólnego targowiska1022. Sprzedaż
zwierząt odnotowywano w specjalnie na ten cel przygotowanych protokołach targowych.
W krakowskim archiwum zachowało się kilka egzemplarzy protokołów z targów, które
odbywały się zarówno w Żywcu jak i w Suchej. Zgodnie z protokołem targowym z 1 maja
1907 r. na targ w Żywcu spędzono 290 sztuk bydła rogatego oraz 533 sztuki trzody
chlewnej1023. Natomiast na targu w Suchej z 26 marca 1907 r. sprowadzonych zostało
738 zwierząt w tym 160 sztuk bydła rogatego, 69 koni oraz 509 sztuk nierogacizny1024.
Warto odnotować, że dzięki bliskości granicy węgierskiej na lokalnych targach
sprzedawano również zwierzęta, a zwłaszcza bydło rogate pędzone wprost z Węgier.
Targ zwierząt odbywał się w miesiącach od kwietnia do września w godzinach od 9.00 do 17.00, a od
marca do października trwał od 10.00 do 16.00, ANK, StŻ I 116 – udzielanie koncesji na handel towarami
mieszanymi (1896-1914), s. 19.
1023
ANK, StŻ I 117 – taryfy opłat targowych i protokoły targowe (1901-1917).
1024
Ibidem.
1022
285
W związku z tym osoby handlujące takimi zwierzętami były zobowiązane do
poinformowania starostwa o wszelkich nowych zakupach zwierząt sprowadzanych spoza
granic powiatu, a w szczególności spoza granic prowincji. W takiej sytuacji, należało
bowiem wystosować pismo do starostwa, zawierające dokładne informacje o miejscu,
z którego dostarczono zwierzęta oraz o ich ilości. Dodatkowo potencjalny handlarz
musiał zwrócić się z prośbą o oddelegowanie weterynarza powiatowego, celem zbadania
zwierząt oraz pokryć koszt jego podróży w wyznaczone miejsce. Takie pismo skierował
do starostwa m. in. Antoni Wiłek z Jeleśni. Pisze on: świetne c. k. Starostwo uprzejmie
zawiadamiam, że zamierzam sprowadzić w dniu 26. 05. 1907 roku 30 sztuk bydła
rogatego, 30 cieląt i 30 świń z Węgier przez graniczną gminę Korbielów do Jeleśni na
natychmiastową rzeź. Celem delegowania c. k. weterynarza powiatowego na miejsce do
zbadania sprowadzić się mających zwierząt, którego koszta zobowiązuję się zaraz
wpłacić1025. Obostrzenia te były spowodowane przede wszystkim obawą przed
rozprzestrzenieniem się zwierzęcych chorób zakaźnych1026. Szczegółowe wykazy
chorych zwierząt i chorób zwierzęcych sporządzali urzędnicy starostwa, by na ich
podstawie tworzyć wykazy dla całej Galicji1027.
Informacje te miały istotne znaczenie zwłaszcza w przypadku wystąpienia
choroby zakaźnej zwierząt, wówczas lekarz weterynarii mógł za zgodą starostwa
zamknąć całą gminę dla ruchu handlowego, by nie dopuścić do dalszego
rozprzestrzenienia się choroby. Taka sytuacja miała miejsce w 1907 r. w gminach
Żabnica i Cięcina. Stwierdzono wówczas wystąpienie róży wąglikowej na terenie obu
gmin, wobec czego zostały one wyłączone z ruchu handlowego1028. W 1911 r. w całej
prowincji wybuchła epidemia pryszczycy, która nie ominęła również powiatu
żywieckiego. Wówczas dotknęła 17 gmin, zwłaszcza tych wysuniętych najbardziej na
południe i bezpośrednio graniczących z Węgrami, takich jak Sól, Ujsoły
i Rycerka Dolna. Skalę i zasięg zdarzenia ilustruje poniższa tabela.
ANK, StŻ I 145 – sprawy weterynaryjne 1905-1918, s. 127.
Do chorób tych zaliczano m.in. zarazę pyska i racic, wąglik, nosaciznę, parchy, różę wąglikową, otręt
i wściekliznę.
1027
ANK, StŻ I 145 – sprawy weterynaryjne 1905-1918, s. 147.
1028
Ibidem, s. 45.
1025
1026
286
Tab. 85. Rozwój epidemii pryszczycy w powiecie żywieckim w 1911 r.
Lp. Gmina
1.
Krzyżowa
2.
Kuków
3.
Łodygowice
4.
Nieledwia
5.
Pewel Mała
6.
Przyborów
7.
Radziechowy
8.
Rajcza
9.
Rycerka Dolna
10. Rychwałdek
11. Ślemień
12. Sól
13. Sucha
14. Stryszawa
15. Szare
16. Ujsoły
17. Wieprz
Razem:
Liczba zarażonych zagród
26
5
3
1
14
24
3
11
98
17
25
123
10
28
34
67
15
504
Tab. oprac. własne na podst. ANK, StŻ I 145 – sprawy weterynaryjne 1905-1918, s. 215.
Rozwój gospodarczy powiatu żywieckiego w dobie autonomicznej uznać należy
za niewątpliwie dynamiczny, wystarczy wspomnieć, że w 1910 roku na jego terenie
funkcjonowało, zgodnie z wyliczeniami Aleksandra Szczepańskiego, 80 zakładów
przemysłowych – oczywiście o różnej wielkości. Dzięki temu został on sklasyfikowany
na 10 miejscu spośród 34 powiatów galicyjskich, w których działało przynamniej 50
fabryk1029. Jako istotny element aktywizujący wielowymiarowy rozwój powiatu należy
uznać także obecność arcyksiążęcego dworu, ponieważ kolejni właściciele z dynastii
habsburskiej inwestowali w uprzemysłowienie swojego majątku, tym sposobem inicjując
równocześnie także rozwój regionu w ogóle. Jak zauważyła Marta Tylza – Janosz: ważną
Najwięcej zakładów przemysłowych znajdowało się w następujących powiatach: Drohobycz (351),
Lwów (267), Kraków (178), Biała (137), Tarnopol (123), Złoczów (95), Brody (90), Podgórze (88),
Stanisławów (86), ponadto powiat w Żywcu znajdował się na 9 miejscu wśród wszystkich powiatów
zatrudniających pracowników w przemyśle (było to 2 488 osób) – więcej osób zatrudnionych właśnie
w przemyśle było w następujących powiatach: Chrzanów (11 109), Lwów (10 129), Drohobycz (8 392),
Biała (7 988), Kraków (6 330), Podgórze (3 473), Stryj (3 163) i Stanisławów (2 787), A. Szczepański, Stan
wytwórczości górniczej i przemysłowej w Galicji…, s. 28.
1029
287
rolę odgrywały dobra żywieckie w zakresie stosunków pracy. Uprzemysłowienie dóbr
i rozwój wszystkich gałęzi gospodarki zapewniał miejsca pracy dla okolicznych
włościan1030. Sytuacja ta należała do powszechnych w Galicji, w której większe
przedsiębiorstwa przemysłowe najczęściej należały do wielkich właścicieli ziemskich,
podczas gdy na zachodzie Europy takie połączenie uznawano za przeżytek.
Warto jednak jeszcze raz wyraźnie podkreślić, że rozwój gospodarczy w powiecie
żywieckim był zdecydowanie nierównomierny. W przeważającej mierze koncentrował
się on w samym mieście i gminach bezpośrednio do niego przylegających, a także
w miejscowościach położonych na szlaku kolejowym lub będących siedzibami sądów.
Podczas gdy w innych, mniejszych i przede wszystkim biedniejszych gminach, leżących
na uboczu lub będących niewielkimi przysiółkami większych miejscowości, rozwój ten
nie był aż tak widoczny. Co więcej, do wielu z nich ówczesne najnowsze osiągnięcia
docierały z dużym opóźnieniem, a tym samym standard życia mieszkańców miasta
i zamożniejszych gmin, był bez porównania lepszy niż w gminach położonych na
obrzeżach powiatu.
1030
M. Tylza – Janosz, Działalność gospodarczo – społeczna Habsburgów…, s. 414.
288
Zakończenie
Monarchia austro – węgierska odeszła do historii w 1918 r., a wraz z nią także
i Galicja, którą Norman Davies określił mianem „zaginionego królestwa”1031. Jednakże
w pamięci wielu Polaków państwo austriackie oraz dynastia nim rządząca zachowały się
w o wiele korzystniejszym świetle niż pruscy Hohenzollernowie czy rosyjscy
Romanowowie, traktowani jako wrogowie i gnębiciele narodu polskiego1032. Wpływ na
takie pozytywne, wręcz nostalgiczne postrzeganie monarchii austro - węgierskiej
i działającej w jej ramach prowincji Galicja, z pewnością można przypisać także postaci
cesarza Franciszka Józefa I, jego niezupełnie zgodnie z prawdą historyczną obraz
dobrotliwego staruszka utrwalił się w zbiorowej świadomości1033. Sprzyjało temu
również blisko 68-letnie panowanie cesarza, które dla kolejnych pokoleń, traktujących
osobę cesarza jako widomy znak stałości państwa, stało się swego rodzaju symbolem
stabilności i trwałości ustalonego porządku, dla kolejnych pokoleń.
Zgoda Polaków na współpracę z jakby nie było dynastią zaborców, nie została
przez nich samych odebrana jako zdrada, ale raczej jako swego rodzaju szansa rozwoju
i zaowocowała objęciem przez Polaków wysokich stanowisk w Wiedniu. Waldemar
Łazuga zauważył, że: z Austrią wiązano plany. W Austrii robiono zawrotne kariery1034.
Ponadto zatrzymała proces wynaradawiania narodu polskiego, co tym bardziej utrwaliło
jego przywiązanie, a nawet wdzięczność dla monarchii1035. Równocześnie pół wieku
autonomii galicyjskiej wraz z jej osiągnięciami nadal budzą wiele krańcowych opinii
i rozbieżności w jej ostatecznej ocenie. Są badacze, którzy doceniają swobodę polityczną
oraz polonizację prowincji, ale jednocześnie zwracają uwagę zjednoczenie interesów
Galicji i Wiednia, co z narodowego punktu widzenia nie było w pełni korzystne.
Podkreślają ponadto wyzysk Galicji na rzecz niemieckich prowincji oraz zastój
ekonomiczny powodujący masową emigrację jej mieszkańców1036.
Warto jednak zwrócić uwagę, na fakt, iż czas autonomii galicyjskiej oceniany jest
w odmienny sposób przez ludzi zamieszkujących w poszczególnych jej częściach.
N. Davies, Zaginione królestwa, Kraków 2010, s. 409-463.
J. Serczyk, przedmowa do wydania polskiego książki, H. Andics, Kobiety Habsburgów…, s. 6.
1033
Ibidem.
1034
W. Łazuga, Monarchia habsburska. Między idealizacją a alienacją, Poznań 2010, s. 25.
1035
T. Kulak, Między austriacką lojalnością, a polską narodowością, [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t .I.
Historia i polityka, red. W. Bonusiak, J. Buszko, Rzeszów 1994, s. 63.
1036
Ibidem, s. 63-64.
1031
1032
289
Stosunki panujące w Galicji wyglądały zupełnie inaczej z perspektywy stale
rozwijających się Lwowa czy Krakowa, pełnych intelektualnego ferworu oraz sporów
ideologicznych. Natomiast obraz widziany z perspektywy prowincjonalnego miasteczka
jakim był chociażby Żywiec, czy niewielkiej wioski, leżącej gdzieś na odległych
krańcach prowincji, często był zupełnie odmienny. Wszelkie nowinki, informacje
o odkryciach, nowych prądach myślowych i rozwiązaniach zarówno technicznych,
prawnych jaki i ekonomicznych docierały doń z olbrzymim opóźnieniem, albo i wcale.
Ewentualne spory natury politycznej, nie wykraczały poza lokalne konflikty i wydawały
się zjawiskiem rzadkim. Pomimo tego, że formalnie nawet najmniejsza miejscowość
w prowincji stanowiła część wielonarodowego państwa, sposób postrzegania otaczającej
rzeczywistości przez jej mieszkańców był zgoła inny.
Zwrócenie uwagi na różnicę w ocenie Galicji i jej osiągnięć, jest więc ważne,
także ze względu na właściwy sposób rozumienia historii powiatu żywieckiego, będącego
jednocześnie niewielką częścią, jednej z prowincji habsburskiej monarchii, ale
równocześnie posiadającego własną specyfikę oraz problemy. Warto podkreślić, że jego
historię tworzyły nie tylko tzw. lokalne osobistości, ale także wielka grupa anonimowych
osób, którzy poprzez swoje czyny i dążenia nadały konkretny kształt narzuconej
biurokratycznej jaką był powiat żywiecki. W jej granicach narzuconych przez zaborcę
i pod rygorem obowiązujących praw, usiłowali tworzyć możliwie sprawnie działający
system społeczny. Sposób w jaki radzili sobie z administrowaniem powierzonym im
terenem zależał w dużym stopniu od ich wiedzy i umiejętności, które w wielu
przypadkach okazały się niewystarczające. Lokalne władze stykały się z licznymi
problemami wynikającymi z różnego typu ograniczeń, braku wiedzy, pracy, często
perspektyw na przyszłość. Pomimo istotnych trudności, podjęto wielki wysiłek, w celu
realizacji licznych inicjatyw mających na celu rozwój regionu, m.in. poprzez wdrożenie
– z różnym skutkiem – kolejnych ustaw i rozporządzeń centralnych władz rządowych
i samorządowych.
Prowadząc badania nad wybranym zagadnieniem pragnęłam uniknąć pułapki
w której zostałby on określony tylko poprzez liczby i miary, czyli właśnie poprzez
narzędzia charakterystyczne dla biurokracji. Oczywiście podanie ich jest konieczne,
wręcz niezbędne, bowiem wyjaśnia wiele wątpliwości, porządkuje dane, a tym samym
ułatwia zrozumienie jego specyfiki. Jednak dopiero osadzenie badanych zjawisk
w konkretnej przestrzeni oraz kontekście wydarzeń historycznych, pozwala na ich pełne
290
poznanie. Jako przykład może posłużyć omówiony w rozdziale piątym problem niskiej
frekwencji w szkołach ludowych, który może być postrzegany właśnie na tych dwóch,
wzajemnie przenikających się płaszczyznach. Pierwsza z nich zwraca uwagę tylko na
konkretne zestawienie liczb czyli w tym wybranym przypadku widoczną różnicę
w liczbie dzieci zobowiązanych do wypełnienia obowiązku szkolnego, a tych faktycznie
ten obowiązek wypełniających. Po zapoznaniu się z danymi liczbowymi wniosek nasuwa
się sam – jednym z głównych problemów, jakiemu musiały sprostać władze powiatu był
wysoki stopień analfabetyzmu wśród jego mieszkańców.
Spostrzeżenie to jest jak najbardziej słuszne i trafne, gdyż rzeczywiście walka
o alfabetyzację lokalnej społeczności stała się jednym z głównych priorytetów władz
powiatu. W tym miejscu warto zwrócić uwagę także na pewne fakty, których nie da się
przełożyć na skalę liczbową. Stanowią one raczej zbiór okoliczności, na które wówczas
żyjący ludzie nie mogli, bądź nie potrafili skutecznie wpłynąć. Należy zatem dostrzec, iż
za problemem niskiej frekwencji stały liczne kwestie natury społecznej oraz finansowej,
począwszy od braku zrozumienia znaczenia edukacji w świadomości dorosłych – często
analfabetów, poprzez brak odpowiedniego zaplecza materialnego, przede wszystkim
w niewielkich gminach, których nie było stać na utrzymanie tego typu placówki.
Skończywszy wreszcie na czynnikach natury przyrodniczej, kompletnie już niezależnych
od człowieka. Łatwiej jest sobie uzmysłowić ich znaczenie, gdy zdamy sobie sprawę
z tego, że powiat żywiecki w dużej mierze jest górzysty, pokryty lasami, a panujące
w nim długie i śnieżne zimy, nawet współcześnie stanowią duże wyzwanie, a co dopiero
w XIX w. kiedy możliwości komunikacyjne były wszak zdecydowanie gorsze, zwłaszcza
w niewielkich miejscowościach rozłożonych wśród szczytów beskidzkich gór.
Oczywiście, wszystkie te wspomniane czynniki nie mogą całkowicie usprawiedliwiać
dorosłych, żyjących w przekonaniu, iż dzieci również powinny zostać włączone w prace
gospodarskie, warto więc zaznaczyć, że tego typu problemów nie można sprowadzić
tylko i wyłącznie do szeregu liczb, bowiem za każdym z nich stoją ludzie i ich konkretne
problemy. Przenikanie się tych dwóch płaszczyzn dotyczy zresztą nie tylko przywołanej
kwestii edukacji, ale także opieki zdrowotnej, sytuacji gospodarczej w powiecie czy
wreszcie jego działalności na polu kulturalno – oświatowym.
W opisie wielowymiarowego rozwoju powiatu żywieckiego w XIX w. istotnym
było także zasygnalizowanie, iż wiele decyzji podjętych w czasach autonomicznych
nadal wpływa na życie jego mieszkańców. Ślady Galicji, owego mitycznego, zaginionego
291
królestwa , nadal są widoczne, pomimo, że ono samo od blisko stu lat już nie istnieje.
Sztandarowym tego przykładem jest chociażby powstanie Szkoły Realnej w Żywcu
w 1904 r. która począwszy od tej pamiętnej daty nieprzerwanie kształci lokalną młodzież,
obecnie już jako I Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika. Uczniowie
i nauczyciele wciąż odwołują się do tradycji i ideałów swoich założycieli.
Ponadto podjęty w II połowie XIX w. trud budzenia świadomości narodowej
wśród mieszkańców powiatu, okazał się niezwykle skuteczny m.in. dzięki działalności
różnego typu zaginionego królestwa stowarzyszeń, upamiętnianiu wydarzeń i bohaterów
polskiej historii, ale także poprzez ofiarną służbę na frontach I wojny światowej, walkę
o Lwów czy udział Żywczaków w wojnie z bolszewikami1037. Namacalnym dowodem
skuteczności podjętych wówczas inicjatyw jest fakt, iż w trakcie kolejnej wojny, po
włączeniu ziemi żywieckiej w granice III Rzeszy, próba przekonania Polaków do
podpisania niemieckiej listy narodowościowej okazała się klęską. Najlepszym tego
świadectwem jest fakt, że: z tych osób, które w czasie rejestracji podały narodowość
niemiecką tylko 120-tu zostało uznanych jako volksdeutsche1038. Mieszkańców nie
przekonały
stwierdzenie iż dla okupanta to: rodowici Niemcy władający językiem
polskim1039. Za to niepowodzenie landrat obwinił właśnie monarchię austriacką, a także
arcyksiążąt Habsburgów, którzy nie podjęli wysiłku germanizacji regionu, gdy ten
należał do Austro – Węgier. Dodatkowo zauważył iż: Żywiec już od czasów Austrii był
twierdzą polskości. Stąd poszło 1000 legionistów Piłsudskiego. Jest to powiat o polskiej
strukturze ze wszystkimi ubocznymi zjawiskami1040. Paradoksalnie, trudno o lepszą
rekomendację dla działań podjętych przez mieszkańców w dobie autonomii, a przecież
jej wprowadzenie wiązało się z wydarzeniami o bardziej złożonym charakterze, niż
przeciętnemu obywatelowi monarchii mogło się wydawać. Mimo to mieszkańcy
prowincji starali się dostosować do nowych okoliczności i wykorzystać jak najlepiej
Wszystkie te wydarzenia zostały upamiętnione stosownymi tablicami pamiątkowymi, z których
większość zamontowano na ścianach kamiennej dzwonnicy znajdującej się obok żywieckiej konkatedry,
część wmurowano w płytę rynku.
1038
R. Caputa, I. Jeziorski, op. cit. s. 122.
1039
S. Dobosz, Wojna na ziemi żywieckiej, Żywiec 2004, s. 41. Tezę tą sformułowano na podstawie tzw.
niezbitych dowodów naukowych. W okresie międzywojennym odkryto na terenie Żywiecczyzny ślady
kultury łużyckiej – a tą hitlerowcy uważali za pochodzenia czysto germańskiego Początek rozwoju kultury
łużyckiej datuje się na około 1300 r. p.n.e., a pierwszy impuls do jej powstania pochodził
najprawdopodobniej z terenu zach. Słowacji i Moraw, nie można więc określić jej jako germańską [w:] P.
Kaczanowski, J. K. Kozłowski, Wielka Historia Polski t.1 Najdawniejsze dzieje ziem Polski, Kraków 2000,
s. 157. Na Grojcu – stromym wzniesieniu niedaleko Żywca odkryto całopalny cmentarz i ślady osady
właśnie tej kultury z ok. 500 r. p.n.e. a także ślady młodszej osady z 100 r. p.n.e. oraz wał ochronny,
powstały najprawdopodobniej pomiędzy IV-I w. p.n.e. J. Szablowski, op. cit. s. 10.
1040
R. Caputa, I. Jeziorski, op. cit. s. 122.
1037
292
uzyskane
wówczas
koncesje,
zwłaszcza
możliwość
demonstracyjnego
wręcz
manifestowania własnej przynależności narodowej. Okazało się to niezwykle istotne
szczególnie dla ludności wiejskiej, której świadomość narodowa w XIX w. dopiero
zaczęła się kształtować.
Innym równie ważnym przykładem takiej zależności pomiędzy historią
a teraźniejszością i ich wzajemnego przenikania się, są decyzje gospodarcze podjęte przez
ówczesnych właścicieli dóbr żywieckich, czyli arcyksiążąt Habsburgów. Z racji samego
nazwiska i swojej pozycji zajmowanej w monarchii austriackiej w dużej mierze
oddziaływali na sytuację w regionie. Podjęte przez nich decyzje widocznie wpłynęły na
kształt gospodarki całego regionu, a jedną z najbardziej znaczących zmian, jest zalesiania
wielkich połaci Żywiecczyzny, poprzez sztuczne wprowadzenie monokultury świerka.
Z finansowego punktu widzenia decyzja ta to przysłowiowy, inwestycyjny „strzał
w dziesiątkę”, ponieważ na drzewo świerkowe był i nadal jest niesłabnący popyt. Oprócz
tego świerk stosunkowo szybko jest gotowym do wykorzystywania – potrzebuje
niespełna około 30 lat, by być zdatnym do sprzedaży1041. Niestety, z punktu widzenia
przyrodniczego decyzja ta okazała się mieć także dalekosiężne, negatywne skutki,
bowiem beskidzkie świerczyny zamierają.
Po II wojnie światowej w Polsce systematycznie kurczyła się powierzchnia
świerka wskutek licznych uszkodzeń przemysłowych oraz chorób. Masowo zamierały
one także w znacznej części Beskidu Żywieckiego1042. Już w latach 60-tych XX w.
podjęto kroki mające na celu powstrzymanie procesu rozpadu świerczyn w Beskidach.
W 2002 r. wprowadzono tzw. Program dla Beskidów, którego celem było poprawienie
ich kondycji. W roku następnym program ten swoim patronatem objęło Ministerstwo
Środowiska. Pomimo wysiłków służby leśnej w latach 2006-2010, proces regresu świerka
nadal następował, a przyczyny, które go wywołały były niezwykle złożone. Jako
najważniejsze należy wymienić m.in. skażenia przemysłowe, choroby, szkodniki
owadzie. Fachowcy twierdzą, że: ważną rolę w nasileniu się procesu chorobowego
świerczyn odegrało monokulturowe wprowadzenie świerka na niewłaściwe dla tego
gatunku siedliska oraz wykorzystanie do tego celu obcych genetycznie nasion. Znaczna
część (…) wykazuje brak adaptacji do lokalnego klimatu (…) co naraża je na szkody od
W rozmowie z 2 września 2015 r. leśniczy w Nadleśnictwie Węgierska Górka Ryszard Miś zauważył,
iż świerk w wieku 30 lat zdatny jest do wykorzystania jako różnego typu stemple czy żerdzie, aczkolwiek
w pełni gotowy do wykorzystania potrzebuje około 80 lat.
1042
M. Nowak, op. cit. s. 9.
1041
293
wiatru, okiści i szadzi1043. W związku z tym konieczna jest odbudowa wytrzebionych
lasów jodłowo–bukowych – tak charakterystycznych dla tego regionu, w których udział
powierzchniowy świerka powróciły do optymalnego poziomu ok. 35-40%. Uzyskanie
takich proporcji jest głównym celem jaki stawiają sobie pracownicy nadleśnictw
działających w powiecie żywieckim1044. Decyzja podjęta w wieku XIX przez ówczesnych
właścicieli okazała się niezwykle brzemienna w skutki. Oczywiście przyniosła ze sobą
wiele korzyści przede wszystkim w wymiarze finansowym i organizacyjnym. Ale
w dalszej perspektywie, zwłaszcza przyrodniczej przyczyniła się do zaburzenia
gospodarki leśnej w regionie, czego konsekwencją jest obecnie wzmożona praca na rzecz
powstrzymania regresu lasów świerkowych w regionie i odbudowa pierwotnej puszczy
beskidzkiej.
Prezentowane w pracy zagadnienia są niezwykle złożone, a dodatkowa próba
zestawienia lokalnej i całościowej perspektywy badawczej tylko je podkreśla. Jednakże
była ona niezbędną, ponieważ tylko dzięki niej możliwym jest przedstawienie powiatu
żywieckiego nie tylko z lokalnej perspektywy, ale także w odniesieniu do powiatów
sąsiednich, a nawet całej prowincji. Wydaje się, iż łatwiej zrozumieć problemy z jakimi
musiał się zmierzyć powiat w Żywcu, jeżeli porównamy je z sytuacją w powiatach
sąsiednich, które ze względu na zbliżoną strukturę społeczną czy położenie zmagały się
z podobnymi trudnościami. Ponadto zestawienia te pomagają w przeanalizowaniu
skuteczności lub jej ewentualnego braku stosowanych metod w ich rozwiązywaniu,
dzięki czemu działania podejmowane przez ówczesnych urzędników czy mieszkańców
powiatu żywieckiego stają się bardziej przejrzyste i zrozumiałe.
Rozważania zawarte w pracy miały na celu omówienie drogi rozwoju powiatu
żywieckiego w dobie autonomii galicyjskiej, a także wpływu na życie jego mieszkańców
odgórnych
rozporządzeń
wydanych
przez
kolejne
organa
władzy
rządowej
i samorządowej. Stanowią one także punkt wyjścia do kolejnych badań, bowiem –
w opinii autorki - wciąż pozostaje wiele kwestii, które nie zostały w pełni poznane, albo
1043
M. Nowak, op. cit., s. 11.
W rozmowie z 2 września 2015 r. leśniczy w Nadleśnictwie Węgierska Górka Ryszard Miś stanowczo
podkreślił, że decyzja o wprowadzeniu monokultury świerka na tak dużych połaciach skutkuje obecnie
licznymi chorobami oraz atakiem szkodników w lasach beskidzkich. Ponadto, ze względu na płytkie
ukorzenienie świerka, niszczony jest on przez silne wiatry, a usuwanie wiatrołomów dodatkowo go niszczy,
czego doskonałym przykładem jest huragan Bora, który 19 listopada 2004 r. wyłamał w Beskidach 243.100
m3. Równocześnie jednak podkreślił, iż stan zorganizowania lasów, dbałość o nie przez arcyksiążąt
Habsburgów widoczny jest także obecnie m.in. w stanie leśnych dróg, przepustów, które także
współcześnie ułatwiają pracę pracownikom Lasów Państwowych.
1044
294
też zostały zbadane w sposób fragmentaryczny. Do takich wciąż otwartych kwestii,
będących wciąż niezbadanym obszarem należą m.in. rozmiar i kierunki emigracji
z powiatu żywieckiego. Przedstawione w pracy wnioski płynące z badań nad rzadko
wykorzystywane zbiorami Ellis Island są zaledwie pretekstem do dalszych dociekań
w tym temacie. Podobnie dzieje się w przypadku pełniejszego omówienia problemów
związanych z funkcjonowaniem urzędów samorządowych czy Wydziału Powiatowego,
które w pracy zostały zaledwie zasygnalizowane, a z pewnością wymagają dalszych,
pogłębionych badań.
Praca nie rości sobie prawa do miana pełnej monografii powiatu żywieckiego,
bowiem zważywszy na narzucone ramy chronologiczne, ogranicza się tylko do II połowy
XIX w. Jednakże lepsze poznanie epoki autonomicznej jest istotnym czynnikiem
ułatwiającym zrozumienie historii powiatu w ogóle, ponieważ to właśnie w wieku XIX
odnotowano na jego terenie zauważalny rozwój wielu płaszczyzn życia społeczno –
oświatowo – kulturalnego czy gospodarczego.
295
Spis tabel:
Tab. 3. Podział administracyjny Galicji Wschodniej w latach 1782-1816.
Tab. 4. Nowa Galicja w 1796 r.
Tab. 5. Podział administracyjny zachodniej części Galicji w 1803 r.
Tab. 6. Galicja Zachodnia w latach 1803-1809.
Tab. 7. Resorty podlegające władzy cyrkułu.
Tab. 8. Gminy podległe urzędom powiatowym w Milówce, Ślemieniu i Żywcu w 1856 r.
Tab. 9. Gminy powiatów sądowych w 1897 roku.
Tab. 10. Liczba mieszkańców gmin powiatu żywieckiego w 1900 roku.
Tab. 11. Zakres kompetencji starostwa powiatowego.
Tab. 12. Spis starostów żywieckich urzędujących w latach 1867-1914.
Tab. 13. Majątek gmin powiatu żywieckiego w 1895 r.
Tab. 14. Liczba mieszkańców powiatu żywieckiego w latach 1869-1910.
Tab. 15. Gęstość zaludnienia w Galicji w latach 1890-1910.
Tab. 16. Liczba ludności w sąsiednich powiatach: Biała, Myślenice, Wadowice
w latach 1869-1910.
Tab. 17. Średnia gęstość zaludnienia w sąsiednich powiatach: Biała, Myślenice,
Tab. 18. Gminy powiatu żywieckiego pod względem gęstości zabudowy w 1900 r.
Tab. 19. Wielkość gmin powiatu żywieckiego pod względem liczby mieszkańców
w 1910 r.
Tab. 20. Struktura językowa powiatu żywieckiego w latach 1890 – 1910.
Tab. 21. Struktura wyznaniowa powiatu w latach 1869-1910.
Tab. 24. Ludność Żywca pod względem wyznaniowym w latach 1880-1910.
Tab. 25. Procentowy udział ludności żydowskiej w wybranych miastach Galicji
w latach 1880-1910.
Tab. 26. Liczba Żydów mieszkających w gminach Isep, Sporysz i Zabłocie
w latach 1871- 1879.
296
Tab. 27. Liczba Żydów mieszkających w pozostałych parafiach powiatu w latach
1869-1879.
Tab. 28. Liczba ludności żydowskiej w powiecie żywieckim w 1918 r.
Tab. 29. Liczba Ewangelików mieszkających w pozostałych parafiach powiatu
w latach 1869-1879.
Tab. 30. Liczba osób wyznania ewangelickiego w poszczególnych miejscowościach
powiatu w 1911 r.
Tab. 31. Liczba osób wyznania grekokatolickiego w poszczególnych miejscowościach
powiatu w latach 1871-1879.
Tab. 32. Przykłady emigracji do USA z powiatu żywieckiego.
Tab. 33. Liczba Kółek Rolniczych w powiecie żywieckim oraz sąsiednich powiatach
w latach 1886-1889.
Tab. 34. Liczebność żywieckiego Sokoła w stosunku do ogólnej liczby w latach
1901-1912.
Tab. 35. Czas zajęć męskiej drużyny skautowej w latach 1912-1913.
Tab. 36. Wykaz lekarzy powiatowych w powiecie żywieckim w latach 1870-1914.
Tab. 37. Liczba ludności w przeliczeniu na jednego lekarza pracującego w powiecie
w 1897 r.
Tab. 38. Wykaz lekarzy pracujących w powiecie żywieckim w 1906 r.
Tab. 39. Apteki w powiecie żywieckim w 1917 r.
Tab. 40. Wykaz dyrektorów szpitala żywieckiego w latach 1888-1914.
Tab. 41. Liczba pacjentów szpitala w Żywcu w latach 1890-1910.
Tab. 42. Koszt leczenia pacjentów w szpitalu Żywcu w latach 1890-1910.
Tab. 43. Wykaz porodów w powiecie żywieckim w I półroczu 1907 r.
Tab. 44. Średnia liczba porodów przypadająca na jedną akuszerkę w Galicji
w latach 1889-1897.
Tab. 45. Śmiertelność mieszkańców Kamesznicy w latach 1860-1910.
Tab. 46. Śmiertelność mieszkańców Juszczynie w latach 1860 - 1910.
Tab. 47. Odsetek zgonów spowodowanych chorobami zakaźnymi w Galicji
w latach 1876-1893
Tab. 48. Wykaz szczepień przeciw ospie w powiecie żywieckim przeprowadzonych
w 1917 r.
Tab. 49. Szczepienie dzieci przeciw ospie w 1911 r. w okręgu VII powiatu żywieckiego.
297
Tab. 50. Plan szczepień przeprowadzonych w powiecie żywieckim w lutym-kwietniu
1916 r.
Tab. 51. Wykaz wyposażenia szpitala cholerycznego w Suchej.
Tab. 52. Skład wydziału wykonawczego żywieckiej rady szkolnej okręgowej
(1909-1914).
Tab. 53. Poziom analfabetyzmu wśród mieszkańców Galicji powyżej 5 oraz 10 roku
życia w latach 1880-1910.
Tab. 54. Rozwój sieci szkół na terenie powiatu żywieckiego w latach 1868-1914.
Tab. 55. Liczba szkół w powiatach: Biała, Myślenice i Wadowice w 1885 r.
Tab. 56. Liczba szkół (publicznych i prywatnych) w powiatach: Biała, Myślenice,
Tab. 57. Liczba uczniów w poszczególnych klasach w szkole ludowej w Zabłociu
w roku szkolnym 1913/1914.
Tab. 58. Frekwencja dzieci w wieku 6-12 lat w szkołach publicznych typu wiejskiego
i miejskiego, oraz wydziałowych w latach 1901-1912 w powiecie żywieckim.
Tab. 59. Frekwencja dzieci w wieku 12-15 lat w szkołach publicznych typu wiejskiego
i miejskiego oraz wydziałowych w latach 1901-1912.
Tab. 60. Frekwencja w szkole ludowej w Łękawicy w roku szkolnym 1913/1914.
Tab. 61. Frekwencja w szkole ludowej w Gilowicach w latach 1907-1910.
Tab. 62. Klasyfikacja uczniów w roku szkolnym 1904/1905 w 4-klasowej szkole ludowej
w Zabłociu.
Tab. 63. Wydatki na utrzymanie szkoły ludowej w Żabnicy.
Tab. 64. Stan szkół w powiecie żywieckim w 1892 r.
Tab. 65. Liczba szkół średnich w Monarchii Austriackiej w roku 1859.
Tab. 66. Szkoły realne w Galicji w 1905 r.
Tab. 67. Liczba uczniów w c. k. Szkole Realnej w Żywcu w latach 1904-1914.
Tab. 68. Uczniowie c. k. Szkoły Realnej w Żywcu wg miejsca urodzenia w latach
1911-1914.
Tab. 69. Uczniowie c. k. Szkoły Realnej w Żywcu wg pochodzenia społecznego
rodziców w latach 1911-1914.
Tab. 70. Uczniowie c. k. Szkoły Realnej w Żywcu wg wyznania w latach 1904-1914.
Tab. 71. Uczniowie c. k. Szkoły Realnej w Żywcu wg narodowości w latach 1904-1914.
Tab. 72. Wykaz nauczycieli zatrudnionych w c. k. Szkole Realnej w Żywcu w roku
298
szkolnym 1911/1912.
Tab. 73. Drogi gminne II klasy w powiecie żywieckim w 1909 r.
Tab. 74. Drogi gminne II kategorii w powiecie żywieckim w 1909 r.
Tab. 75. Wykaz abonentów telefonicznych w Żywcu wraz z Zabłociem w 1912 r.
Tab. 76. Powierzchnia gospodarstw rolnych w powiatach: Biała, Myślenice, Wadowice
oraz Żywiec (w procentach %) w 1902 r.
Tab. 77. Wykaz własności tabularnej i nietabularnej w powiatach sądowych powiatu
żywieckiego w 1902 r.
Tab. 78. Użytkowanie ziem w 1910 r. w powiatach bialskim, myślenickim, wadowickim
i żywieckim (w %).
Tab. 79. Zniszczenia infrastruktury drogowej w czasie powodzi w powiecie żywieckim
w 1913 r.
Tab. 80. Liczba zwierząt hodowlanych w Żywcu i sąsiednich powiatach w 1880 oraz
1910 r.
Tab. 81. Rodzaj przemysłu w powiecie żywieckim i jego rozmieszczenie
w poszczególnych gminach powiatu w 1906 r.
Tab. 82. Najważniejsza stowarzyszenia w powiecie żywieckim.
Tab. 83. Koszty na utrzymanie targu ponoszone przez gminę Rajcza w 1910 r.
Tab. 84. Taryfa opłat targowych w Rajczy w 1910 r.
Tab. 85. Rozwój epidemii pryszczycy w powiecie żywieckim w 1911 r.
299
Spis zdjęć:
Zdjęcie. 1. c. k. Sąd Powiatowy w Milówce. Zbiory prywatne Piotra Rypienia.
Zdjęcie. 2. MMŻ – F/826/MŻ – magistrat wraz z żywieckim rynkiem w 1906 r.
Zdjęcie. 3. Magistrat wraz z żywieckim rynkiem – widok współczesny. Zdjęcie autorki.
Zdjęcie. 4. Budynek Starostwa Powiatowego w Żywcu – widok współczesny.
Zdjęcie autorki.
Zdjęcie. 5. MMŻ – F/1045/MŻ – Rada Miasta Żywiec. (pocz. XX w.)
Zdjęcie. 6. MMŻ - F/140/MŻ – Lachowice – zabytkowy kościół z XVIII w.
Zdjęcie. 7. MMŻ – F/53/MŻ – Kościół św. Krzyża w Żywcu w 1910 r.
Zdjęcie. 8. MMŻ – F/138/MŻ – Karczma w Jeleśni z XVIII w.
Zdjęcie. 9. APKoŻ – cz.51.a. – „Przewodnik Powiatu Żywieckiego” z 1.07.1904,
nr 2, s. 1.
Zdjęcie. 10. MMŻ – F/59/MŻ – Żywczanin i żywczanka w stroju miejskim.
Zdjęcie. 11. MMŻ – F/1401/MŻ – Górale żywieccy.
Zdjęcie. 12. MMŻ - F/17/MŻ – Rudza – drewniana dzielnica Żywca.
Zdjęcie. 13. MMŻ - F/21/MŻ – Rudza – dom z podcieniem.
Zdjęcie. 14. MMŻ – F/657/MŻ – Ochotnicza Straż Pożarna w Milówce.
Zdjęcie. 15. MMŻ – F/973/1/MŻ – mężczyzna w stroju sokolim.
Zdjęcie. 16. MMŻ – F/1042/MŻ – Bronisława Łazarska w stroju sokolim.
Zdjęcie. 17. MMŻ – F/576/MŻ – Budynek żywieckiego „Sokoła” przed I wojną
światową.
Zdjęcie. 18. Ryc. 19. Członkowie żywieckiego „Sokoła”. Zbiory prywatne Piotra
Rypienia.
Zdjęcie. 20. Zlot „Sokołów” w Żywcu w 1905 r.
Zdjęcie. 21. MMŻ – F/671/MZ – przysięga i wymarsz legionistów z Żywca w 1915 r.
Zdjęcie. 22. MMŻ – F/685/MŻ - legionista żywiecki w 1917 r.
Zdjęcie. 23. MMŻ – F/544/MŻ – Żywiec – pomnik grunwaldzki.
Zdjęcie. 24. MMŻ – Karol Stefan z żoną – obraz Wojciecha Kossaka.
Zdjęcie. 25. APKoŻ – ZI – 375 – sala jadalna z obrazami Wojciecha Kossaka w Nowym
Zamku w Żywcu w 1912 r.
Zdjęcie. 26. „Stary Zamek” w Żywcu – widok współczesny. Zdjęcie autorki.
Zdjęcie. 27. Arkadowy dziedziniec „Starego Zamku”. Zdjęcie autorki.
300
Zdjęcie. 28. MMŻ – „Nowy Zamek” w Żywcu z widoczna kaplicą zniszczoną w czasie
II wojny światowej.
Zdjęcie. 29. Park w Żywcu – zdjęcie autorki.
Zdjęcie. 30. MMŻ – F/1105/MŻ – Żywiec – przyjazd królowej hiszpańskiej.
Zdjęcie. 31. APKoŻ – Szkoła ludowa mieszana w Zabłociu. SzlM Zab 20 – świadectwo
szkolne z 1903 r.
Zdjęcie. 32. MMŻ – F/529/MŻ – Żeńska szkoła wydziałowa.
Zdjęcie. 33. Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie, Rada
Szkolna Krajowa, fond 178, opis 2 - Stan budynków szkół ludowych w okręgu
szkolnym Żywca. Plan seminarium nauczycielskiego męskiego w Żywcu z 1896r.
Zdjęcie. 34. Księga Jubileuszowa szkoły 1904-2004, Żywiec 2004. Widok miejsca pod
budowę Szkoły Realnej przed 1904 r.
Zdjęcie. 35. Księga Jubileuszowa szkoły 1904-2004, Żywiec 2004. Widok Szkoły
Realnej w 1918 r.
Zdjęcie. 36. Budynek Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika – dawna
Szkoła Realna – widok współczesny – zdjęcie autorki.
Zdjęcie. 37. Absolwenci Szkoły Realnej roku 1911.
Zdjęcie. 38. H. Hermanowicz, Ziemie żywiecka, Kraków 1982. Drewniana zabudowa
Milówki.
Zdjęcie. 39. MMŻ - F/573/MŻ – Drewniany budynek.
Zdjęcie. 40. Widok na Milówkę oraz dolinę Soły na pocztówce. Zbiory prywatne Piotra
Rypienia.
Zdjęcie. 41. MMŻ – F/1555/MŻ - karta korespondencyjna z panoramą Rajczy przesłana
24.01.1907 do Karola Matusiaka, Wadowice.
Zdjęcie. 42. MMŻ – F/977/MŻ – browar w Żywcu – pocztówka.
301
Spis załączników:
Załącznik nr 1. Zmiany w liczbie powiatów w Galicji w latach 1868-1914.
Załącznik nr 2. Urzędnicy starostwa powiatowego w Żywcu w latach 1867-1914.
Załącznik nr 3. Wydział Powiatowy w powiecie żywieckim w latach 1868-1914.
Załącznik nr 4. Lista emigrantów z powiatu żywieckiego w latach 1900-1914.
Załącznik nr 5. Sumaryczne zestawienie liczby emigrantów w poszczególnych
miejscowościach powiatu żywieckiego w latach 1900-1914.
Załącznik nr 6. Wyposażenie straży pożarnych w powiecie żywieckim w 1907 r.
Załącznik nr 7. Hymn Towarzystwa Gimnastycznego Sokół autorstwa Jana Lama oraz
Pieśń Młodych Skautów.
Załącznik nr 8. Spis członków Stałych Drużyn Polowych Towarzystwa Gimnastycznego
„Sokół” w Żywcu.
Załącznik nr 9. Spis członków I Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki w Żywcu
w 1912 r.
Załącznik nr 10. Stan osobowy I. Drużyny Harcerskiej im. Emilii Plater w Żywcu
w 1913 r.
Załącznik nr 11. Liczbę szkół w powiecie żywieckim w poszczególnych latach w okresie
autonomii galicyjskiej 1868-1914.
Załącznik nr 12. Włościańscy studenci pochodzący z powiatu żywieckiego, a studiujący
w Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1860/1861-1917/1918.
Załącznik nr 13. Absolwenci c. k. Szkoły Realnej w latach 1911-1914.
Załącznik nr 14. Podział ludności pod względem zatrudnienia w powiecie żywieckim,
bialskim, wadowickim i myślenickim w 1880 r.
Załącznik nr 15. Właściciele dóbr tabularnych w Żywcu w II połowie XIX wieku.
Załącznik nr 16. Uprzemysłowienie dóbr tabularnych w powiecie żywieckim w 1890 r.
Załącznik nr 17. Wykaz kar za przekroczenie ustawy lasowej w Kocierzu Moszczanickim
w 1903 r.
Załącznik nr 18. Uprawa i zbiory pszenicy, żyta, jęczmienia oraz owsa w powiatach:
Biała, Myślenice, Wadowice i Żywiec w 1899 r.
Załącznik nr 19. Wykaz osób prowadzących działalność gospodarczą w powiecie
żywieckim w 1904 r.
Załącznik 20. Osoby zapisane do cechu kuśnierskiego w Żywcu w latach 1778-1905.
302
Załącznik 21. Członkowie Stowarzyszenia rzeźników i masarzy w Żywcu w 1911 r.
Załącznik 22. Organizacja żandarmerii w powiecie żywieckim.
Załącznik 23. Drzewo genealogiczne Habsburgów żywieckich.
303
Załącznik nr 1. Zmiany w liczbie powiatów w Galicji w latach 1868-1914.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
Rok 1868
Biała
Bóbrka
Bochnia
Bohorodczany
Borszczów
Brody
Brzesko
Brzeżany
Brzozów
Buczacz
Chrzanów
Cieszanów
Czortków
Dąbrowa
Dobromil
Dolina
Drohobycz
Gorlice
Gródek Jagielloński
Grybów
Horodenka
Husiatyń
Liczba powiatów w Galicji autonomicznej (1868-1914)
Rok 1877
Rok 1887
Rok 1897
Rok 1907
Biała
Biała
Biała
Biała
Bóbrka
Bóbrka
Bóbrka
Bóbrka
Bochnia
Bochnia
Bochnia
Bochnia
Bohorodczany
Bohorodczany
Bohorodczany
Bohorodczany
Borszczów
Borszczów
Borszczów
Borszczów
Brody
Brody
Brody
Brody
Brzesko
Brzesko
Brzesko
Brzesko
Brzeżany
Brzeżany
Brzeżany
Brzeżany
Brzozów
Brzozów
Brzozów
Brzozów
Buczacz
Buczacz
Buczacz
Buczacz
Chrzanów
Chrzanów
Chrzanów
Chrzanów
Cieszanów
Cieszanów
Cieszanów
Cieszanów
Czortków
Czortków
Czortków
Czortków
Dąbrowa
Dąbrowa
Dąbrowa
Dąbrowa
Dobromil
Dobromil
Dobromil
Dobromil
Dolina
Dolina
Dolina
Dolina
Drohobycz
Drohobycz
Drohobycz
Drohobycz
Gorlice
Gorlice
Gorlice
Gorlice
Gródek Jagielloński Gródek Jagielloński Gródek Jagielloński Gródek Jagielloński
Grybów
Grybów
Grybów
Grybów
Horodenka
Horodenka
Horodenka
Horodenka
Husiatyń
Husiatyń
Husiatyń
Husiatyń
Rok 1914
Biała
Bóbrka
Bochnia
Bohorodczany
Borszczów
Brody
Brzesko
Brzeżany
Brzozów
Buczacz
Chrzanów
Cieszanów
Czortków
Dąbrowa
Dobromil
Dolina
Drohobycz
Gorlice
Gródek Jagielloński
Grybów
Horodenka
Husiatyń
304
23.
24.
25.
26.
27.
Jarosław
Jasło
Jaworów
Kałusz
Kamionka
Jarosław
Jasło
Jaworów
Kałusz
Kamionka
Jarosław
Jasło
Jaworów
Kałusz
Kamionka
Jarosław
Jasło
Jaworów
Kałusz
Kamionka
Jarosław
Jasło
Jaworów
Kałusz
Kamionka
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
Kolbuszowa
Kołomyja
Kosów
Kraków
Krosno
Łańcut
Limanowa
Lisko
Lwów
Mielec
Mościska
Myślenice
Nadwórna
Nisko
Nowy Sącz
Nowy Targ
Pilzno
Podhajce
Przemyśl
Przemyślany
Rawa Ruska
Kolbuszowa
Kołomyja
Kosów
Kraków
Krosno
Łańcut
Limanowa
Lisko
Lwów
Mielec
Mościska
Myślenice
Nadwórna
Nisko
Nowy Sącz
Nowy Targ
Pilzno
Podhajce
Przemyśl
Przemyślany
Rawa Ruska
Kolbuszowa
Kołomyja
Kosów
Kraków
Krosno
Łańcut
Limanowa
Lisko
Lwów
Mielec
Mościska
Myślenice
Nadwórna
Nisko
Nowy Sącz
Nowy Targ
Pilzno
Podhajce
Przemyśl
Przemyślany
Rawa Ruska
Kolbuszowa
Kołomyja
Kosów
Kraków
Krosno
Łańcut
Limanowa
Lisko
Lwów
Mielec
Mościska
Myślenice
Nadwórna
Nisko
Nowy Sącz
Nowy Targ
Pilzno
Podgórze
Podhajce
Przemyśl
Przemyślany
Kolbuszowa
Kołomyja
Kosów
Kraków
Krosno
Łańcut
Limanowa
Lisko
Lwów
Mielec
Mościska
Myślenice
Nadwórna
Nisko
Nowy Sącz
Nowy Targ
Peczeniżyn
Pilzno
Podgórze
Podhajce
Przemyśl
Jarosław
Jasło
Jaworów
Kałusz
Kamionka
Strumiłowa
Kolbuszowa
Kołomyja
Kosów
Kraków
Krosno
Limanowa
Lisko
Lwów
Łańcut
Mielec
Mościska
Myślenice
Nadwórna
Nisko
Nowy Sącz
Nowy Targ
Oświęcim
Peczeniżyn
Pilzno
Podgórze
Podhajce
305
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
Rohatyn
Ropczyce
Rudki
Rzeszów
Sambor
Sanok
Skałat
Śniatyń
Sokal
Stanisławów
Stare Miasto
Stryj
Tarnobrzeg
Tarnopol
Tarnów
Tłumacz
Trembowla
Turka
Wadowice
Wieliczka
Zaleszczyki
Zbaraż
Złoczów
Żółkiew
Żydaczów
Żywiec
Rohatyn
Ropczyce
Rudki
Rzeszów
Sambor
Sanok
Skałat
Śniatyń
Sokal
Stanisławów
Stare Miasto
Stryj
Tarnobrzeg
Tarnopol
Tarnów
Tłumacz
Trembowla
Turka
Wadowice
Wieliczka
Zaleszczyki
Zbaraż
Złoczów
Żółkiew
Żydaczów
Żywiec
Rohatyn
Ropczyce
Rudki
Rzeszów
Sambor
Sanok
Skałat
Śniatyń
Sokal
Stanisławów
Stare Miasto
Stryj
Tarnobrzeg
Tarnopol
Tarnów
Tłumacz
Trembowla
Turka
Wadowice
Wieliczka
Zaleszczyki
Zbaraż
Złoczów
Żółkiew
Żydaczów
Żywiec
Rawa Ruska
Rohatyn
Ropczyce
Rudki
Rzeszów
Sambor
Sanok
Skałat
Śniatyń
Sokal
Stanisławów
Stare Miasto
Stryj
Strzyżów
Tarnobrzeg
Tarnopol
Tarnów
Tłumacz
Trembowla
Turka
Wadowice
Wieliczka
Zaleszczyki
Zbaraż
Złoczów
Żółkiew
Żydaczów
Przemyślany
Przeworsk
Rawa Ruska
Rohatyn
Ropczyce
Rudki
Rzeszów
Sambor
Sanok
Skałat
Śniatyń
Sokal
Stanisławów
Stary Sambor
Stryj
Strzyżów
Tarnobrzeg
Tarnopol
Tarnów
Tłumacz
Trembowla
Turka
Wadowice
Wieliczka
Zaleszczyki
Zbaraż
Zborów
Przemyśl
Przemyślany
Przeworsk
Radziechów
Rawa Ruska
Rohatyn
Ropczyce
Rudki
Rzeszów
Sambor
Sanok
Skałat
Skolem
Śniatyń
Sokal
Stanisławów
Stary Sambor
Stryj
Strzyżów
Tarnobrzeg
Tarnopol
Tarnów
Tłumacz
Trembowla
Turka
Wadowice
Wieliczka
306
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
Żywiec
Złoczów
Żółkiew
Żydaczów
Żywiec
Zaleszczyki
Zbaraż
Zborów
Złoczów
Żółkiew
Żydaczów
Żywiec
Źródło: oprac. własne na podstawie: Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, z lat 1868-1914.
307
Załącznik nr 2. Urzędnicy starostwa powiatowego w Żywcu w latach 1867-1914.
Rok
Starosta
Komisarz
powiatowy
1867
Maurycy
Vayda
Adolf
Eggendorf
1868
Maurycy
Vayda
Adolf
Eggendorf
1869
Maurycy
Vayda
1870
Maurycy
Vayda
Maurycy
Vayda
Maurycy
Vayda
Maurycy
Vayda
Aleksander
Janicki Rolla
1871
1872
1873
1874
Ludwik
Werner
Ludwik
Werner
Ludwik
Werner
Ludwik
Werner
Józef Salamon
Koncypista
Adiunkt/
Namiestnictwa Praktykant
Konceptowy
Franciszek
Wójcikiewicz
Leopold Hlawaty
Franciszek
Wójcikiewicz
Leopold Hlawaty
Franciszek
Wójcikiewicz
Leopold Hlawaty
Franciszek
Wójcikiewicz
Franciszek
Wójcikiewicz
Franciszek
Wójcikiewicz
Jan Wójcikiewicz
Asystent
Sanitarny/lekarz
powiatowy
Wojciech Stanko
Weterynarz
Sekretarz
Kancelista
Namiestnictwa
-
Jan
Tarnawski
-
Wojciech Stanko
-
Jan
Tarnawski
-
Wojciech Stanko
-
Jan
Tarnawski
-
Wojciech Stanko
-
-
Wojciech Stanko
-
Wojciech Stanko
-
Wojciech Stanko
-
-
Wojciech Stanko
-
Jan
Tarnawski
Jan
Tarnawski
Jan
Tarnawski
Jan
Tarnawski
Jan
Tarnawski
-
-
308
1875
1876
1877
1878
1879
1880
1881
1882
1883
1884
Aleksander
Janicki Rolla
Aleksander
Janicki Rolla
Aleksander
Janicki Rolla
Aleksander
Janicki Rolla
Aleksander
Janicki Rolla
Aleksander
Janicki Rolla
Posada
opróżniona
Leopold
Morawetz
Leopold
Morawetz
Leopold
Morawetz
Karol Turek
-
Karol Turek
-
Karol Turek
-
Karol Turek
-
Antoni
Hołodyński
-
Antoni
Hołodyński
-
Antoni
Hołodyński
Antoni
Hołodyński
Antoni
Hołodyński
Julian
Poznański
-
Franciszek
Wójcikiewicz –
Bialina
Franciszek
Wójcikiewicz –
Bialina
Franciszek
Wójcikiewicz –
Bialina
Franciszek
Wójcikiewicz –
Bialina
Franciszek
Wójcikiewicz –
Bialina
Franciszek
Wójcikiewicz –
Bialina
Jan Kaleczyński
Wojciech Stanko
-
Jan
Tarnawski
-
Wojciech Stanko
-
Jan
Tarnawski
-
Wojciech Stanko
-
Jan
Tarnawski
-
Wojciech Stanko
-
Jan
Tarnawski
-
Natan Kraus
-
-
-
Natan Kraus
-
Julian
Hollender
-
-
-
-
Józef Rudzki,
Jan Kaleczyński
Józef Rudzki,
Jan Kaleczyński
Józef Rudzki,
Jan Kaleczyński
Józef Tugendhat
-
Józef Tugendhat
-
Józef Tugendhat
-
Julian
Hollender
Julian
Hollender
Julian
Hollender
Julian
Hollender
-
309
1885
Leopold
Morawetz
Leopold
Morawetz
Leopold
Morawetz
Stanisław
Dunajewski
Stanisław
Dunajewski
Julian
Poznański
Julian
Poznański
Julian
Poznański
Julian
Poznański
Julian
Kokurewicz
-
1890
Benedykt
Biernacki
Julian
Kokurewicz
-
1891
Benedykt
Biernacki
Benedykt
Biernacki
Józef Stawski
-
1886
1887
1888
1889
1892
Jan
Kaleczyński
-
1893
Emil
Fleschner
Józef Stawski
-
1894
Emil
Fleschner
Emil
Fleschner
Józef Stawski
Tadeusz
Mitschke
Tadeusz
Mitschke
1895
Józef Stawski
Józef Rudzki,
Jan Kaleczyński
Józef Rudzki,
Jan Kaleczyński
Józef Rudzki,
Jan Kaleczyński
Jan Majewski
Józef Tugendhat
-
Józef Tugendhat
-
Józef Tugendhat
-
Józef Tugendhat
-
Jan Majewski,
Zygmunt
Kretschmer
Zygmunt
Kretschmer,
Karol Matyas
Józef Tugendhat
-
Edward
Witkowski
Tadeusz
Mitschke,
Ludwik Walloni
Tadeusz
Mitschke,
Ludwik Walloni
Ludwik Walloni
-
Julian
Hollender
Julian
Hollender
Julian
Hollender
Andrzej
Bugiera
Andrzej
Bugiera
-
-
Andrzej
Bugiera
-
Józef Szajna
Grzegorz
Bogdan
Andrzej
Bugiera
-
Józef Szajna
Grzegorz
Bogdan
-
Włodzimierz
Żerebecki
Józef Szajna
Józef Błoch
-
Józef Szajna
Józef Błoch
-
Włodzimierz
Żerebecki
Włodzimierz
Żerebecki
-
310
1896
1897
1898
1899
1900
Emil
Fleschner
Emil
Fleschner
Emil
Fleschner
Posada
opróżniona
Julian
Kokurewicz
Józef Stawski
Józef Stawski
Tadeusz
Mitschke
-
Józef Stawski
-
Józef Stawski
-
Józef Stawski
Józef
Lenkiewicz –
Iphorski
Józef
Lenkiewicz Iphorski
Stefan TańskiNałęcz i Józef
Lenkiewicz Iphorski
Lenkiewicz Iphorski
Lenkiewicz Iphorski
1901
Julian
Józef Stawski
Kokurewicz
1902
Julian
Józef Stawski
Kokurewicz
1903
Julian
Józef Stawski
Kokurewicz
1904
Julian
Józef Stawski
Kokurewicz
-
Józef Szajna
Józef Błoch
-
Zygmunt
Żurawski
Zygmunt
Żurawski
Zygmunt
Żurawski
-
Józef Szajna
-
Klemens
Knichynicki
Klemens
Knichynicki
Teofil Bąkowski
Anatol
Proskórnicki
Anatol
Proskórnicki
Anatol
Proskórnicki
Andrzej Sagan
Henryk
Antoniewicz –
Bołoż
Henryk
Antoniewicz –
Bołoż
Teofil Bąkowski
Andrzej Sagan
Posada
opróżniona
Michał
Starzewski
Teofil Bąkowski
Andrzej Sagan
Adolf
Gruber
Michał
Starzewski
Henryk
Antoniewicz –
Bołoż
Teofil Bąkowski
Andrzej Sagan
Adolf
Gruber
Michał
Starzewski
Henryk
Antoniewicz –
Bołoż
Teofil Bąkowski
Mieczysław
Dalkiewicz
Adolf
Gruber
Michał
Starzewski
Stanisław
Wąsik
Stanisław
Wąsik
Stanisław
Wąsik
Stanisław
Wąsik
Stanisław
Wąsik
-
311
1905
Julian
Józef Stawski
Kokurewicz
1906
Julian
Józef Iphorski
Kokurewicz – Lenkiewicz,
hr. Justyn Łoś
Stanisław
Józef Iphorski
Porth
– Lenkiewicz,
hr. Justyn Łoś
Stanisław
Józef Iphorski
Potrh
– Lenkiewicz,
hr. Justyn Łoś
Stanisław
Bolesław
Porth
Heller
Stanisław
Bolesław
Porth
Heller
Tadeusz
Wojciech
Moszyński Krajewski
Tadeusz
Wojciech
Tadeusz
Wojciech
Tadeusz
Kazimierz
Moszyński Podobiński
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
Józef
Lenkiewicz Iphorski
-
Dionizy Willusz
Teofil Bąkowski
Mieczysław
Dalkiewicz
Adolf
Gruber
Michał
Starzewski
Wojciech
Krajewski
Teofil Bąkowski
Mieczysław
Dalkiewicz
Adolf
Gruber
-
-
Wojciech
Krajewski
Teofil Bąkowski
Stanisław
Kohlberger
Adolf
Gruber
-
Wojciech
Krajewski
-
Roman Serkowski Stanisław
Kohlberger
Adolf
Gruber
-
Wojciech
Krajewski
Wojciech
Krajewski
-
Feliks Sośnicki
Kohlberger
Kohlberger
Posada
Stanisław
opróżniona
Kohlberger
Aleksander
Marian
Barański
Stachurski
Aleksander
Marian
Barański
Stachurski
Aleksander
Marian
Barański
Stachurski
Adolf
Gruber
Adolf
Gruber
Adolf
Gruber
Adolf
Gruber
Adolf
Gruber
Adolf
Gruber
-
Feliks Sośnicki
-
Feliks Sośnicki
Feliks Sośnicki,
Romuald Korner
Otton Bruhmann
de Rennstrom
Otton Bruhmann
de Rennstrom
Józef Bartl,
Adam Chytry de
Freyselsfeld
Kazimierz
Werbach
Kazimierz
Werbach
Kazimierz
Werbach
Kazimierz
Werbach
Kazimierz
Werbach
Źródło: oprac. własne na podst. Szematyzmy Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, za lata 1868-1913, Lwów 1868-1914.
312
Załącznik nr 3. Wydział Powiatowy w powiecie żywieckim w latach 1868-1914.
Rok Prezes wydziału
1868 Ferdynand
Landyn
Zastępca prezesa Członkowie wydziału
Józef Maultz
Karol Pietschka
Alfred Poniński
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
Schiffner Antoni
1869 Ferdynand
Landyn
Józef Maultz
Karol Pietschka
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
Walerian Żurowski
Alfred Poniński
1870 Ferdynand
Landyn
Alfred Poniński
Karol Pietschka
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
Michał Wnętrzak
Walerian Żurowski
1871 Ferdynand
Landyn
Alfred Poniński
Jan Antałkiewicz
Jan Markl
Karol Pietschka
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
Zastępcy
Karol Klassek
Antoni Michałowski
Karol Schrötter
Antoni Siwiec
Piotr Tarnawski
Michał Wnętrzak
Karol Klassek
Antoni Michałowski
Karol Schrötter
Antoni Siwiec
Piotr Tarnawski
Michał Wnętrzak
Wojciech Grzegorzek
Karol Klassek
Antoni Michałowski
Karol Schrötter
Antoni Siwiec
Piotr Tarnawski
Antoni Bilewicz
Antoni Cygoń
Wojciech Jakubiec
Jan Stolarzewicz
Józef Wolny
Michał Wnętrzak
Sekretarz
Inni urzędnicy
-
313
1872 Ferdynand
Landyn
Alfred Poniński
Jan Antałkiewicz
Karol Pietschka
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
1 miejsce opróżnione
1873 Ferdynand
Landyn
Antoni
Antałkiewicz
Teofil Chwalibóg
Henryk Milewski
Karol Pietschka
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
1874 Teofil Chwalibóg
Antoni
Antałkiewicz
Antoni Michałowski
Henryk Milewski
Karol Pietschka
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
Józef Zduń
Antoni Antałkiewicz
Bronisław Gorczyński
Karol Pietschka
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
Antoni
Antałkiewicz
Bronisław Gorczyński
Karol Pietschka
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
Antoni Bilewicz
Antoni Cygoń
Wojciech Jakubiec
Jan Stolarzewicz
Józef Wolny
Michał Wnętrzak
Antoni Bilewicz
Antoni Cygoń
Wojciech Jakubiec
Jan Stolarzewicz
Józef Wolny
Michał Wnętrzak
Antoni Bilewicz
Antoni Cygoń
Wojciech Jakubiec
Jan Stolarzewicz
Józef Wolny
Michał Wnętrzak
Wojciech Grzegorzek
Stanisław Jakubiec
Henryk Milewski
Antoni Siwiec
Jan Stolarzewicz
Józef Wolny
Wojciech Grzegorzek
Stanisław Jakubiec
Henryk Milewski
Antoni Siwiec
-
-
314
Antoni
Michałowski
Karol Pietschka
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
Wojciech Stanko
1 posada opróżniona
Józef Łazarski
Wojciech Stanko
Ludwik Dubowski
Karol Pietschka
Józef Bielewicz
Wojciech Szwed
Józef Łazarski
Józef Bielewicz
Ludwik Dubowski
Karol Pietschka
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
Józef Łazarski
Józef Bielewicz
Ludwik Dubowski
Karol Pietschka
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
Józef Łazarski
Józef Bielewicz
Ludwik Dubowski
Jan Stolarzewicz
Józef Wolny
Wojciech Grzegorzek
Stanisław Jakubiec
Pytlik Wojciech
Antoni Siwiec
Jan Stolarzewicz
1 posada opróżniona
Edward Drapella
Jan Studencki
Wojciech Grzegorzek
Leopold Staszkiewicz
Wojciech Mizia
Maciej Kliś
Edward Drapella
Wojciech Grzegorzek
Wojciech Mizia
Maciej Kliś
Jan Studencki
Edward Drapella
Wojciech Grzegorzek
Wojciech Mizia
Maciej Kliś
Jan Studencki
Edward Drapella
Wojciech Grzegorzek
Andrzej
Dziubanowski
Andrzej
Dziubanowski
Andrzej
Dziubanowski
Andrzej
Dziubanowski
315
Karol Pietschka
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
Józef Łazarski
Józef Łazarski
Józef Łazarski
Józef Łazarski
1886 Antoni
Michałowski
Józef Łazarski
Władysław Bogdani
Józef Bielewicz
Jan Mierowski
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
Władysław Bogdani
Józef Bielewicz
Jan Mierowski
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
Władysław Bogdani
Józef Bielewicz
Jan Mierowski
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
Władysław Bogdani
Józef Bielewicz
Jan Mierowski
Franciszek Rybarski
Wojciech Szwed
Władysław Bogdani
Rudolf Drost
Jan Mierowski
Joachim Pilzer
Wojciech Mizia
Maciej Kliś
Jan Studencki
Wojciech Grzegorzek
Wojciech Mizia
Karol Pietschka
Jan Studencki
Jan Szczudło
Wojciech Grzegorzek
Wojciech Mizia
Karol Pietschka
Jan Studencki
Jan Szczudło
Wojciech Grzegorzek
Wojciech Mizia
Karol Pietschka
Jan Studencki
Jan Szczudło
Wojciech Grzegorzek
Wojciech Mizia
Karol Pietschka
Jan Studencki
Jan Szczudło
Ludwik Dubowski
3 miejsca opróżnione
Andrzej
Dziubanowski
Wawrzyniec
Stopa
Wawrzyniec
Stopa
-
Wawrzyniec
Stopa
Wawrzyniec
Stopa
316
1887 Antoni
Michałowski
Józef Łazarski
1888 Antoni
Michałowski
Józef Łazarski
1889 Antoni
Michałowski
Posada
opróżniona
1890 Antoni
Michałowski
Władysław
Bogdani
1891 Antoni
Michałowski
Władysław
Bogdani
1892 Antoni
Michałowski
Władysław
Bogdani
Wojciech Szwed
Władysław Bogdani
Rudolf Drost
Jan Mierowski
Joachim Pilzer
Wojciech Szwed
Władysław Bogdani
Rudolf Drost
Jan Mierowski
Joachim Pilzer
Wojciech Szwed
Władysław Bogdani
Rudolf Drost
Jan Mierowski
Joachim Pilzer
Wojciech Szwed
Rudolf Drost
Wojciech Mizia
Joachim Pilzer
Jan Studencki
Wojciech Szwed
Rudolf Drost
Wojciech Mizia
Joachim Pilzer
Jan Studencki
Wojciech Szwed
Rudolf Drost
Wojciech Mizia
Ludwik Dubowski
Wawrzyniec
Stopa
Ludwik Dubowski
Wawrzyniec
Stopa
Ludwik Dubowski
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
Ludwik Dubowski
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
Ludwik Dubowski
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
Władysław Graff
Wincenty Józefiak
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
317
1893 Antoni
Michałowski
Władysław
Bogdani
1894 Antoni
Michałowski
Władysław
Bogdani
1895 Miejsce
opróżnione
Władysław
Bogdani
1896 Władysław
Bogdani
Bronisław
Sądecki
1897 Władysław
Bogdani
Bronisław
Sądecki
Joachim Pilzer
Jan Studencki
Wojciech Szwed
Rudolf Drost
Wojciech Mizia
Joachim Pilzer
Jan Studencki
Wojciech Szwed
Rudolf Drost
Wojciech Mizia
Joachim Pilzer
Jan Studencki
Wojciech Szwed
Rudolf Drost
Wojciech Mizia
Joachim Pilzer
Jan Studencki
Wojciech Szwed
Rudolf Drost
Wojciech Mizia
Joachim Pilzer
Jan Studencki
Wojciech Szwed
Rudolf Drost
Wojciech Mizia
Joachim Pilzer
Jan Studencki
Wojciech Szwed
Bernard Steuer
Franciszek Jamiński
Jan Czul
Władysław Graff
Wincenty Józefiak
Bernard Steuer
Jan Czul
Władysław Graff
Wincenty Józefiak
Bernard Steuer
Jan Czul
Władysław Graff
Wincenty Józefiak
Bernard Steuer
Jan Czul
Władysław Graff
Wincenty Józefiak
Bernard Steuer
Jan Czul
Władysław Graff
Wincenty Józefiak
Bernard Steuer
Jan Czul
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
lustr. ks. Tomasz
Czapela
318
1898 Władysław
Bogdani
Bronisław
Sądecki
1899 Władysław
Bogdani
Bronisław
Sądecki
1900 Władysław
Bogdani
Bronisław
Sądecki
1901 Władysław
Bogdani
Posada
opróżniona
1902 Władysław
Bogdani
Posada
opróżniona
Rudolf Drost
Wojciech Mizia
Ryszard Schimek
Józef Studencki
Wojciech Szwed
Rudolf Drost
Wojciech Mizia
Ryszard Schimek
Józef Studencki
Wojciech Szwed
Rudolf Drost
Wojciech Mizia
Ryszard Schimek
Józef Studencki
Wojciech Szwed
Rudolf Drost
Wojciech Mizia
Ryszard Schimek
Józef Studencki
Edward Krupka
Wojciech Szwed
Rudolf Drost
Wojciech Mizia
Ryszard Schimek
Józef Studencki
Edward Krupka
Wojciech Szwed
Edward Krupka
Ludwik Rączka
Maurycy Schwarz
Jan Studencki
Jan Męciszewski
Edward Krupka
Ludwik Rączka
Maurycy Schwarz
Jan Studencki
Jan Męciszewski
Edward Krupka
Ludwik Rączka
Maurycy Schwarz
Jan Studencki
Jan Męciszewski
Ludwik Rączka
Maurycy Schwarz
Jan Męciszewski
Jan Studencki
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
lustr. ks. Tomasz
Czapela
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
lustr. ks. Tomasz
Czapela
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
Ludwik Rączka
Maurycy Schwarz
Jan Męciszewski
Jan Studencki
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
lustr. Eugeniusz
Korwin
kanc. Filip Nawrocki
319
1903 Władysław
Bogdani
Wojciech Szwed
1904 Władysław
Bogdani
Wojciech Szwed
1905 Edmund Udziela
Wojciech Szwed
1906 Edmund Udziela
Wojciech Szwed
1907 Edmund Udziela
Wojciech Szwed
Rudolf Drost
Wojciech Mizia
Ryszard Schimek
Józef Studencki
Edward Krupka
Rudolf Drost
Wojciech Mizia
Ryszard Schimek
Józef Studencki
Edward Krupka
Jan Miodoński
Józef Studencki
Wojciech Mizia
Aleksander Waniek
Antoni
Pawluszkiewicz
Jan Miodoński
Józef Studencki
Wojciech Mizia
Aleksander Waniek
Antoni
Pawluszkiewicz
Jan Miodoński
Józef Studencki
Wojciech Mizia
Aleksander Waniek
Antoni
Pawluszkiewicz
Ludwik Rączka
Maurycy Schwarz
Jan Studencki
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
lustr. Eugeniusz
Korwin
Ludwik Rączka
Maurycy Schwarz
Jan Studencki
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
lustr. Eugeniusz
Korwin
Antoni Bugielski
Józef Kotlarski
Ludwik Rączka
Jan Studencki
Marcin Wajda
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
lustr. Eugeniusz
Korwin
Antoni Bugielski
Józef Kotlarski
Ludwik Rączka
Jan Studencki
Marcin Wajda
Karol Ringer
Andrzej Winiarski
lustr. Eugeniusz
Korwin
Antoni Bugielski
Józef Kotlarski
Ludwik Rączka
Jan Studencki
Marcin Wajda
Karol Ringer
Karol Folkierski
lustr. Eugeniusz
Korwin
320
1908 Edmund Udziela
Wojciech Szwed
1909 Edmund Udziela
Wojciech Szwed
1910 Edmund Udziela
Wojciech Szwed
1911 Edmund Udziela
Wojciech Szwed
1912 Edmund Udziela
Wojciech Szwed
Jan Miodoński
Józef Studencki
Wojciech Mizia
Aleksander Waniek
Antoni
Pawluszkiewicz
Jan Miodoński
Józef Studencki
Wojciech Mizia
Aleksander Waniek
Antoni
Pawluszkiewicz
Jan Miodoński
Józef Studencki
Wojciech Mizia
Aleksander Waniek
Antoni
Pawluszkiewicz
Jan Miodoński
Józef Studencki
Wojciech Mizia
Aleksander Waniek
Antoni
Pawluszkiewicz
Jan Miodoński
Józef Studencki
Wojciech Mizia
Aleksander Waniek
Antoni Bugielski
Józef Kotlarski
Ludwik Rączka
Jan Studencki
Marcin Wajda
Karol Ringer
Karol Folkierski
lustr. Eugeniusz
Korwin
Antoni Bugielski
Józef Kotlarski
Ludwik Rączka
Jan Studencki
Marcin Wajda
Karol Ringer
Karol Folkierski
lustr. Eugeniusz
Korwin
1 drogomistrz
Antoni Bugielski
Józef Kotlarski
Ludwik Rączka
Jan Studencki
Marcin Wajda
Karol Ringer
Karol Folkierski
lustr. Eugeniusz
Korwin
1 drogomistrz
Antoni Bugielski
Józef Kotlarski
Ludwik Rączka
Jan Studencki
Marcin Wajda
Karol Ringer
Karol Folkierski
lustr. Eugeniusz
Korwin
1 drogomistrz
Antoni Bugielski
Józef Kotlarski
Ludwik Rączka
Jan Studencki
Karol Ringer
Bronisław Kułakowski
lustr. Eugeniusz
Korwin
321
1913 Wiktor Idzińśki
Wojciech Szwed
1914 Wiktor Idzińśki
posada
opróżniona
Karol Świątek
Jan Miodoński
Józef Kania
Piotr Bielewicz
Robert Schröter
Jan Miodoński
Józef Kania
Piotr Bielewicz
Robert Schröter
Franciszek Wawrouch
Antoni Bugielski
Karol Ringer
Stanisław Szczepański
Tomasz Pieronek
Feliks Koczur
Emil Zatsek
Antoni Bugielski
Karol Ringer
Stanisław Szczepański
Tomasz Pieronek
Feliks Koczur
Emil Zatsek
1 drogomistrz
lustr. Eugeniusz
Korwin
1 drogomistrz
lustr. Stanisław
Szamota
Eugeniusz Korwin,
kontr. Henryk Koczur
Źródło: oprac. własne na podst. Szematyzmy Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, za lata 1868-1913, Lwów 1868-1914.
322
Załącznik nr 4. Lista emigrantów z powiatu żywieckiego w latach 1900-1914.
Miejscowość
Bystra
Bystra
Cięcina
Cięcina
Cięcina
Cięcina
Cięcina
Cięcina
Cięcina
Cięcina
Cięcina
Cięcina
Cięcina
Cisiec
Cisiec
Cisiec
Cisiec
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Gilowice
Hucisko
Hucisko
Jeleśnia
Nazwisko i imię
Dendys Wiktoria
Dendys Wojciech
Bogdał Anna
Chowaniec Anna
Chowaniec Franciszek
Chowaniec Józef
Chowaniec Regina
Jagosz Ludwik
Jurasz Anna
Jurasz Józef
Jurasz Michał
Jurasz Teresa
Tyrlik Jędrzej
Caputa Andrzej
Wojciuch Aleksander
Wojciuch Maria
Wojciuch Stanisław
Gąsiorek Anna
Gąsiorek Józef
Górny Józef
Górny Michał
Guga Anna
Guga Jan
Habdas Anna
Habdas Jan
Habdas Maria
Kastelik Jan
Kastelik Józef
Małysiak Józef
Okrzesik Antoni
Ormaniec Anna
Ormaniec Leon
Ormaniec Rudolf
Widuch Adam
Widuch Józefa
Widuch Julia
Handerek Johan
Janik Andrzej
Buława Anna
Rok emigracji
1913
1913
1913
1909
1909
1909
1909
1909
1912
1909
1906
1912
1903
1913
1905
1913
1913
1913
1913
1913
1910
1913
1910
1910
1906
1910
1910
1910
1910
1913
1912
1913
1910
1909
1909
1910
1910
1906
1900
Wiek emigranta
19
26
18
2 miesiące
1
24
23
37
18
19
29
20
45
16
45
25
1
24
29
29
39
35
28
30
31
27
26
21
28
18
27
31
30
26
17
20
25
25
18
323
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Jeleśnia
Juszczyna
Kocierz
Kocierz
Kocierz
Kocoń
Kocoń
Kocoń
Kocoń
Kocoń
Korbielów
Korbielów
Korbielów
Korbielów
Buława Józef
Byrtak Anna
Dunat Anna
Dunat Franciszka
Dunat Marcin
Dunat Wojciech
Janik Marcin
Klimczek Józef
Klimczek Karol
Klimczek Karolina
Klimczek Marcin
Klimczek Marianna
Klimczek Michał
Klimczek Rosa
Klimczek Teresa
Klimczek Wiktoria
Krzesak Anna
Krzesak Jan
Kudzia Maria
Mizia Jan
Mizia Józefa
Mizia Marcin
Mizia Marcin
Mizia Wojciech
Niewdana Jan
Skórzak Józef
Wiewióra Regina
Wrzeszcz Marianna
Wrzeszcz Marianna
Janota Marcin
Górna Ludwika
Górna Maria
Kantyka Jan
Gach Antoni
Gach Jan
Krzak Piotr
Krzak Wincenty
Krzak Wojciech
Krzesak Karolina
Krzesak Magdalena
Krzesak Rozalia
Łysień Karol
1900
1911
1913
1911
1905
1911
1902
1902
1911
1902
1905
1907
1900
1902
1912
1904
1906
1906
1913
1913
1905
1905
1909
1909
1910
1910
1907
1905
1907
1913
1907
1907
1906
1911
1912
1911
1910
1904
1909
1905
1909
1909
30
38
20
18
36
23
44
28
38
23
38
25
43
37
18
18
21
26
18
33
27
35
40
17
26
27
30
19
19
33
20
17
24
27
35
26
39
28
19
19
19
36
324
Korbielów
Koszarawa
Koszarawa
Koszarawa
Koszarawa
Krzyżowa
Krzyżowa
Krzyżowa
Krzyżowa
Krzyżowa
Krzyżowa
Krzyżowa
Kuków
Lachowice
Lachowice
Lachowice
Lachowice
Lachowice
Lachowice
Lachowice
Lachowice
Lachowice
Las
Las
Las
Las
Las
Las
Leśna
Leśna
Leśna
Leśna
Leśna
Lipowa
Lipowa
Lipowa
Łękawica
Łękawica
Łękawica
Łękawica
Łękawica
Łysień Marianna
Chrząszcz Stanisław
Gąsiorek Jan
Hernas Katarzyna
Kępka Karol
Krzesak Michał
Butor Stanisław
Gawlas Karolina
Jędrzejas Jan
Mizia Jan
Mizia Józef
Mizia Rozalia
Kachel Michał
Chrząszcz Michał
Kubieniec Anna
Kubieniec Franciszek
Kubieniec Jan
Kubieniec Józef
Kubieniec Wojciech
Lalik Ludwik
Siwek Józef
Targosz Michał
Górny Józef
Kubielas Jan
Małysiak Franciszek
Małysiak Marcin
Ryszka Michał
Szczelina Ignacy
Janota Anna
Janota Karolina
Janota Marcin
Janota Maria
Piecuch Michał
Caputa Jan
Caputa Karolina
Kołodziej Anna
Gancarczyk Stanisław
Łopatka Aniela
Łopatka Helena
Łopatka Jadwiga
Łopatka Józefa
1906
1902
1905
1906
1906
1913
1909
1910
1907
1905
1911
1911
1910
1910
1913
1910
1913
1910
1910
1907
1909
1910
1913
1912
1913
1914
1910
1913
1913
1910
1913
1913
1911
1911
1909
1909
1913
1903
1905
1905
1905
19
26
23
24
18
22
43
22
17
17
11
25
32
38
27
24
34
24
25
25
23
25
25
25
28
32
38
34
28
21
33
18
38
18
18
19
31
16
8
46
13
325
Łękawica
Łękawica
Łękawica
Łękawica
Łękawica
Łękawica
Łękawica
Łękawica
Łękawica
Łękawica
Łękawica
Łękawica
Łękawica
Łękawica
Łękawica
Łodygowice
Łodygowice
Łodygowice
Łodygowice
Łysina
Łysina
Międzybrodzie
Międzybrodzie
Moszczanica
Moszczanica
Moszczanica
Moszczanica
Moszczanica
Moszczanica
Moszczanica
Moszczanica
Moszczanica
Moszczanica
Moszczanica
Moszczanica
Oczków
Oczków
Ostre
Ostre
Ostre
Ostre
Pewel Mała
Łopatka Władysław
Piwowarczyk Antonia
Piwowarczyk Ignacy
Piwowarczyk Jacek
Piwowarczyk Tadeusz
Raczek Franciszka
Raczek Jan
Raczek Regina
Rodak Jadwiga
Rus Józef
Rus Mikołaj
Rus Tomasz
Rus Wojciech
Zadora Florentyna
Zadora Kazimierz
Cader Antoni
Chudy Jakub
Chudy Ludwik
Dzika Joanna
Mrozek Anna
Okrzesik Franciszek
Czulak Jan
Czulak Józef
Matlak Michał
Moroń Józef
Siwek Dominik
Siwek Johan
Stasica Helena
Stasica Józef
Stasica Karol
Stasica Kunegunda
Tomaszek Agnieszka
Tomaszek Paweł
Widzyk Anna
Widzyk Helena
Hankus Franciszek
Lejawa Wojciech
Binda Agnieszka
Jagosz Helena
Wojtusiak Maria
Wojtusiak Teresa
Dybczak Stanisław
1905
1914
1910
1907
1914
1913
1907
1907
1905
1905
1909
1910
1910
1912
1913
1913
1913
1907
1914
1913
1913
1910
1910
1913
1907
1912
1911
1910
1910
1907
1907
1914
1914
1912
1912
1911
1913
1913
1913
1913
1913
1913
15
24
26
26
4
22
32
20
29
24
30
23
26
26
20
25
20
23
35
18
23
24
24
35
17
18
23
16
16
22
21
20
2
17
18
25
32
20
18
20
22
19
326
Pewel Mała
Pewel Mała
Pewel Mała
Pewel Mała
Pewel Mała
Pewel Mała
Pewel Mała
Pewel Mała
Pewel Mała
Pewel Ślemieńska
Pewel Ślemieńska
Pewel Ślemieńska
Pewel Wielka
Pewel Wielka
Pewel Wielka
Pewel Wielka
Pewel Wielka
Pewel Wielka
Pewel Wielka
Pewel Wielka
Pewel Wielka
Pewel Wielka
Pewel Wielka
Pewel Wielka
Pewel Wielka
Pewel Wielka
Pewelka
Pewelka
Przyborów
Przyborów
Przyborów
Przyborów
Przyborów
Przyborów
Przyborów
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Dzika Maria
Dziki Józef
Gęga Jan
Gęga Jan
Gęga Stanisław
Janik Józef
Szumlas Anna
Szumlas Franciszka
Szumlas Marianna
Urbaniec Jan
Urbaniec Józef
Wiewióra Józef
Widuch Wincenty
Gabryś Franciszka
Gabryś Marianna
Harężlak Władysław
Michulec Karolina
Ponikwia Jan
Ponikwia Karol
Ponikwia Karola
Puda Stanisław
Widuch Jan
Wiewióra Agnieszka
Wiewióra Jan
Wiewióra Józef
Wiewióra Maria
Gach Leon
Gach Zofia
Jodłowiec Michał
Łoboz Anna
Łoboz Magdalena
Niewdana Maria
Siwek Jan
Siwek Jan
Siwiec Teresa
Biela Amila
Caputa Anna
Caputa Salomea
Dudys Paula
Foksa Aniela
Foksa Józef
Foksa Józef
1913
1906
1910
1910
1913
1906
1904
1904
1904
1912
1910
1912
1906
1909
1905
1913
1908
1914
1905
1913
1902
1904
1910
1907
1907
1907
1912
1912
1905
1913
1913
1910
1913
1913
1913
1910
1913
1911
1913
1911
1906
1909
24
29
18
41
26
18
6
3
38
17
25
28
35
20
21
26
19
30
23
18
42
42
20
5
24
12
24
20
29
8
4,5
16
26
38
22
16
45
25
18
23
31
26
327
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Radziechowy
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Jagosz Anna
Jagosz Jan
Jagosz Marcin
Jagosz Michał
Janota Wojciech
Kliś Agnieszka
Kliś Józef
Kliś Regina
Lalik Jan
Matlak Aniela
Matlak Marta
Matlak Wiktoria
Pieronek Franciszka
Pieronek Johanna
Pieronek Józef
Pieronek Michał
Pytlarz Maria
Pytlarz Anna
Pytlarz Józef
Pytlarz Ludwik
Pytlarz Marcin
Pytlarz Michał
Setla Filip
Setla Michał
Setla Rudolf
Tlałka Anna
Tlałka Michał
Tlałka Tomasz
Tracz Amelia
Tyrlik Wiktoria
Wolny Franciszek
Zuziak Johan
Zuziak Józef
Zuziak Marcin
Zuziak Mateusz
Zuziak Michał
Zuziak Urszula
Żyrek Józef
Hutyra Franciszek
Janota Jan
Jeleśniański Józef
Krzepina Marcin
1910
1909
1906
1905
1905
1909
1905
1907
1909
1911
1909
1911
1911
1911
1913
1909
1913
1913
1913
1905
1905
1913
1913
1907
1912
1909
1905
1905
1907
1907
1910
1909
1913
1905
1905
1905
1913
1907
1905
1909
1907
1904
4
18
25
37
35
17
36
24
29
8
26
10
27
2
34
18
36
16
8
34
30
6
18
30
18
7
26
28
18
23
24
17
10
32
26
30
8
48
32
27
24
25
328
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Krzepina Marcin
Krzepina Michał
Kukuczka Jan
Kukuczka Maria
Maślanka Julia
Maślanka Karolina
Maślanka Ludwik
Micherda Matylda
Micherda Rudolf
Paciorek Józef
Paciorek Ludwik
Pawlus Franciszek
Płoskonka Anna
Płoskonka Ludwik
Płoskonka Marta
Pryszcz Lorenc
Ryłko Agnieszka
Ryłko Anna
Ryłko Emil
Ryłko Franciszek
Ryłko Franciszek
Ryłko Franciszek
Ryłko Franciszka
Ryłko Jędrzej
Ryłko Józef
Ryłko Karolina
Ryłko Marcin
Ryłko Marcin
Ryłko Wikta
Ryłko Wiktoria
Ryłko Władysław
Salachna Michał
Sołtysik Józef
Sołtysik Tomasz
Sporek Józef
Sporek Józef
Sporek Karolina
Sporek Michał
Sporek Wojciech
Wiercigroch Franciszka
Wiercigroch Jan
Wiercigroch Józef
1905
1910
1910
1912
1906
1911
1904
1905
1905
1909
1909
1902
1910
1910
1910
1906
1910
1909
1910
1904
1906
1914
1914
1909
1909
1914
1904
1909
1910
1909
1910
1910
1909
1909
1902
1902
1913
1902
1903
1906
1913
1902
33
36
23
18
19
26
38
29
4
29
33
26
25
1,5
3
24
32
34
2
29
27
30
6 miesięcy
7
34
22
40
42
8
3
4
25
27
25
26
42
18
48
24
20
36
31
329
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rajcza
Rycerka Dolna
Rycerka Dolna
Rycerka Dolna
Rycerka Dolna
Rycerka Dolna
Rycerka Dolna
Rycerka Dolna
Rycerka Dolna
Rycerka Dolna
Rycerka Dolna
Rycerka Dolna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Wiercigroch Karolina
Wiercigroch Maria
Wiercigroch Tomasz
Wiercigroch Wiktoria
Wolny Adam
Dudys Antoni
Gardas Antoni
Gardas Józef
Gardas Karol
Hutyra Wawrzyniec
Pawlus Michał
Pryszcz Jan
Pryszcz Jan
Pryszcz Józef
Pryszcz Wojciech
Wolny Jan
Bułka Jan
Bułka Jan
Bułka Jędrzej
Bułka Józef
Bułka Józef
Bułka Stanisław
Bułka Wawrzenia
Butor Michał
Capanda Karol
Czaniecki Karol
Duraj Michał
Figura Karol
Figura Karol
Figura Paweł
Figura Paweł
Gryglak Józef
Haręża Jan
Hutyra Jan
Hutyra Józef
Hutyra Michał
Hutyra Tomasz
Kliś Michał
Kurowski Tomasz
Paciorek Franciszek
Paciorek Michał
Pawlus Jan
1910
1903
1912
1911
1914
1913
1908
1909
1906
1905
1906
1901
1905
1905
1905
1905
1910
1910
1910
1905
1910
1910
1905
1905
1913
1910
1905
1906
1906
1910
1910
1913
1910
1910
1910
1909
1909
1905
1913
1909
1909
1905
25
22
33
21
21
19
18
26
27
26
24
29
32
17
29
33
27
36
42
26
19
18
38
22
28
29
40
24
24
27
27
28
25
36
24
30
28
38
32
29
29
36
330
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rycerka Górna
Rychwałd
Rychwałd
Rychwałd
Rychwałd
Rychwałd
Rychwałd
Rychwałd
Rychwałd
Rychwałd
Rychwałd
Rychwałd
Rychwałd
Rychwałdek
Rychwałdek
Rychwałdek
Rychwałdek
Rychwałdek
Sienna
Sienna
Sienna
Sopotnia Mała
Sopotnia Wielka
Sopotnia Wielka
Sopotnia Wielka
Sopotnia Wielka
Sopotnia Wielka
Sopotnia Wielka
Sopotnia Wielka
Pawlus Jan
Pawlus Julia
Płoskonka Jan
Płoskonka Józef
Płoskonka Karol
Pryszcz Stanisław
Sołtysik Karola
Sporek Anna
Sporek Jan
Suchoń Józef
Suchoń Karolina
Wolny Franciszek
Wolny Karol
Wolny Ludwik
Barcik Jan
Barcik Józef
Cebrat Józefa
Dybał Jan
Dybał Katarzyna
Gęga Jan
Janik Adam
Kastelik Agnieszka
Kastelik Franciszek
Kastelik Janina
Pyclik Jan
Pyclik Maria
Gęga Franciszek
Meres Józefa
Meres Regina
Meres Rozalia
Wiewióra Jan
Hankus Jan
Janota Adalbert
Widzyk Józef
Paciorek Wawrzyniec
Chowaniec Magdalena
Chowaniec Mateusz
Gawlas Franciszek
Gawlas Jan
Gawlas Józef
Łysień Stefan
Widuch Anna
1909
1906
1913
1911
1913
1909
1910
1913
1913
1910
1913
1910
1913
1905
1909
1909
1911
1911
1911
1910
1910
1911
1913
1912
1910
1907
1910
1913
1913
1913
1910
1913
1910
1913
1912
1905
1905
1913
1910
1910
1910
1911
19
18
38
27
33
28
20
20
22
18
18
27
24
18
36
37
20
7 miesięcy
22
23
23
22
18
20
25
20
29
18
16
17
8
30
25
26
19
27
37
39
25
25
27
17
331
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sól
Sporysz
Sporysz
Sporysz
Sporysz
Sporysz
Sporysz
Sporysz
Sporysz
Sporysz
Sporysz
Sucha
Bryś Barbara
Bryś Jan
Bryś Józef
Bryś Józef
Bryś Stanisław
Bryś Stanisław
Bryś Stanisław
Bryś Stanisław
Bura Karola
Bury Jan
Bury Józef
Bury Ludwik
Bury Wojciech
Butor Józef
Dudys Jan
Habdas Józef
Płoskonka Jan
Płowucha Józef
Płowucha Ludwika
Płowucha Michał
Płowucha Michał
Pydych Albert
Pydych Franciszek
Sikora Anna
Sikora Józef
Stańco Józef
Tomala Franciszka
Tomala Jan
Waliczek Józef
Waliczek Karol
Waliczek Michał
Binda Józef
Caputa Katarzyna
Drewniak Jan
Duraj Karol
Duraj Rudolf
Dziki Michał
Harężlak Andrzej
Midor Józef
Urbaś Andrzej
Wieczorek Aniela
Błachut Maria
1914
1913
1912
1913
1910
1912
1913
1913
1913
1907
1913
1913
1913
1907
1913
1913
1913
1909
1913
1909
1913
1903
1904
1902
1902
1902
1910
1904
1904
1909
1913
1912
1910
1913
1909
1913
1907
1903
1906
1907
1907
1910
40
28
26
29
34
38
13
38
18
25
19
21
20
27
24
35
36
26
17
34
33
30
18
38
14
33
17
26
26
30
30
38
22
36
28
25
28
38
28
32
19
20
332
Sucha
Sucha
Sucha
Sucha
Sucha
Sucha
Sucha
Sucha
Ślemień
Ślemień
Ślemień
Ślemień
Ślemień
Ślemień
Ślemień
Ślemień
Ślemień
Ślemień
Świnna
Świnna
Świnna
Świnna
Świnna
Świnna
Świnna
Świnna
Świnna
Świnna
Świnna
Świnna
Świnna
Świnna
Świnna
Trzebinia
Trzebinia
Trzebinia
Trzebinia
Trzebinia
Trzebinia
Ujsoły
Ujsoły
Ujsoły
Legut Franciszek
Semik Anna
Semik Józef
Semik Józef
Semik Marcin
Semik Stefa
Semik Władysław
Urbaniec Antoni
Gach Karol
Jodłowiec Franciszek
Jodłowiec Johan
Jodłowiec Józef
Jodłowiec Maria
Jodłowiec Zofia
Jodłowiec Zofia
Mazgaj Antoni
Michulec Józef
Sander Franciszek
Blecha Anna
Blecha Elżbieta
Blecha Maria
Dzika Marianna
Dziki Anna
Dziki Franciszek
Ficek Marcin
Gałuszka Jan
Gałuszka Józef
Janik Amalia
Janik Helena
Janik Wiktor
Krzyżowski Szczepan
Mrozek Magdalena
Pyclik Józef
Dziki Anna
Dziki Helena
Dziki Jan
Dziki Karol
Dziki Marianna
Dziki Michał
Ciapka Lorenc
Ciapka Magdalena
Ciapka Marianna
1910
1913
1910
1913
1913
1913
1913
1911
1904
1907
1907
1907
1907
1907
1910
1904
1912
1910
1909
1909
1909
1912
1913
1913
1913
1906
1906
1910
1910
1910
1910
1912
1912
1906
1906
1906
1906
1906
1906
1905
1905
1905
34
23
28
28
34
17
16
27
44
6
7
8
4
38
20
34
31
26
23
4
2
20
18
20
18
25
26
27
4
1
38
21
23
3
1
9
4
26
19
34
36
5
333
Ujsoły
Ujsoły
Ujsoły
Ujsoły
Ujsoły
Ujsoły
Ujsoły
Ujsoły
Ujsoły
Ujsoły
Ujsoły
Ujsoły
Ujsoły
Ujsoły
Ujsoły
Ujsoły
Węgierska Górka
Wieprz
Wieprz
Wieprz
Zabłocie
Zabłocie
Zabłocie
Zabłocie
Zabłocie
Zabłocie
Zabłocie
Zabłocie
Zabłocie
Zabłocie
Zabłocie
Zabłocie
Zabłocie
Zabłocie
Zabłocie
Zabłocie
Zabłocie
Zadziele
Zadziele
Zadziele
Zadziele
Zadziele
Duraj Marianna
Hutyra Wawrzyniec
Janota Franciszek
Janota Marcin
Janota Maria
Kocoń Barbara
Kocoń Michał
Kozubek Michał
Kręcichwost Józef
Mrozek Jan
Pawlus Michał
Pieczarka Tomasz
Piętka Jan
Piętka Józef
Salachna Adam
Salachna Jan
Jagosz Stanisław
Figura Maria
Krzuś Anna
Krzuś Józefa
Dobosz Aniela
Dobosz Irena
Dobosz Janina
Dobosz Józef
Dobosz Józefa
Dobosz Stefania
Dobosz Władysław
Gąsiorek Stefania
Herzyk Józef
Kłusak Kornel
Kłusak Marcin
Kłusak Piotr
Kłusak Władysław
Kumorek Maria
Matlak Anna
Sandok Jan
Sandok Katarzyna
Gardas Anna
Gardas Franciszek
Gardas Izydor
Gardas Stefania
Gardas Władysław
1909
1909
1913
1913
1913
1905
1903
1913
1913
1905
1913
1911
1913
1905
1910
1910
1913
1911
1910
1908
1913
1913
1913
1906
1913
1913
1913
1906
1907
1909
1909
1907
1909
1913
1906
1907
1908
1907
1914
1914
1914
1914
21
33
1
27
19
23
44
32
35
30
20
25
40
33
25
33
17
16
19
18
9
3
7
35
37
11
10
19
29
32
23
24
26
17
23
25
24
17
7
13
10
2
334
Zadziele
Zadziele
Zadziele
Zadziele
Zadziele
Zadziele
Zadziele
Zadziele
Zadziele
Zarzecze
Zarzecze
Zarzecze
Zarzecze
Zarzecze
Zarzecze
Zarzecze
Zarzecze
Zarzecze
Zarzecze
Zwardoń
Zwardoń
Zwardoń
Żabnica
Żabnica
Żabnica
Żabnica
Żabnica
Żabnica
Żabnica
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Hankus Czesław
Hankus Emil
Hankus Władysław
Kłusak Ferdynand
Kłusak Rozalia
Okrzesik Franciszka
Okrzesik Jan
Okrzesik Rudolf
Siwek Józef
Herzyk Anna
Wandzel Anna
Wandzel Anna
Wandzel Franciszka
Wandzel Karol
Wandzel Karol
Wandzel Katarzyna
Wandzel Maria
Wandzel Marianna
Wandzel Marianna
Kręchichwost Anna
Misiarz Anna
Wolny Jan
Gluza Franciszek
Kalfas Franciszek
Kalfas Józef
Kalfas Józef
Kalfas Rudolf
Kalfas Waleria
Żyrek Marta
Blecha Jędrzej
Cieślik Maria
Cwajna Józef
Cwajna Aniela
Cwajna Anna
Cwajna Leo
Cwajna Maciej
Duraj Albert
Duraj Karol
Janota Katarzyna
Janota Marianna
Jeziorska Wiktoria
Kasperek Anna
1913
1913
1913
1907
1912
1910
1911
1910
1912
1913
1910
1913
1910
1910
1910
1910
1910
1913
1913
1914
1905
1905
1912
1907
1907
1907
1907
1907
1912
1909
1911
1914
1914
1914
1914
1914
1905
1905
1909
1909
1913
1914
2
6
4
26
19
17
19
29
18
30
26
35
24
25
3,5
37
40
10
8
24
18
27
16
18
11
2
3
7
23
32
18
6
3
33
5 miesięcy
29
43
28
28
2
18
20
335
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Legut Anna
Legut Bronisława
Legut Józef
Nowotarski Albert
Nowotarski Franciszka
Nowotarski Józef
Nowotarski Roman
Nowotarski Władysław
Optułowicz Maria
Pawlus Agnieszka
Pawlus Anna
Pawlus Dominik
Pawlus Helena
Pawlus Marianna
Pawlus Wiktoria
Pietraszko Jakub
Pietraszko Józef
Pindel Józef
Pindel Józefa
Pindel Maria
Rączka Anna
Rączka Justyna
Rączka Maria
Rączka Mirosława
Rączka Władysław
Semik Helena
Wrężel Karol
1913
1913
1913
1906
1906
1906
1906
1906
1909
1912
1912
1912
1912
1912
1912
1910
1910
1905
1913
1913
1904
1904
1904
1904
1904
1913
1913
RAZEM:
26
14
37
42
42
8
11
17
52
15
3
11
10
36
2
33
25
33
13
40
42
21
9
19
3
18
17
569
Źródło. oprac. własne na podst. http://www.libertyellisfoundation.org/passenger-result dostęp: 0115.07.2015.
336
Załącznik nr 5. Sumaryczne zestawienie liczby emigrantów w poszczególnych
miejscowościach powiatu żywieckiego w latach 1900-1914.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
miejscowość
Bystra
Cięcina
Cisiec
Gilowice
Hucisko
Jeleśnia
Juszczyna
Kocierz
Kocoń
Korbielów
Koszarawa
Krzyżowa
Kuków
Lachowice
Las
Lesna
Lipowa
Łękawica
Łodygowice
Łysina
Międzybrodzie
Moszczanica
Oczków
Ostre
Pewel Mała
Pewel Ślemieńska
Pewel Wielka
Pewelka
Przyborów
Radziechowy
Rajcza
Rycerka Dolna
Rycerka Górna
Rychwałd
Rychwałdek
Sienna
Sopotnia Mała
Sopotnia Wielka
Sól
Sporysz
Sucha
Liczba emigrantów
2
11
4
19
2
30
1
3
5
5
4
7
1
9
6
5
3
20
4
2
2
12
2
4
10
3
14
2
7
45
51
11
40
12
5
3
1
7
31
10
9
337
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
Ślemień
Świnna
Trzebinia
Ujsoły
Węgierska Górka
Wieprz
Zabłocie
Zadziele
Zarzecze
Zwardoń
Żabnica
Żywiec
RAZEM:
10
15
6
19
1
3
17
14
10
3
7
40
569
Źródło. oprac. własne na podst. http://www.libertyellisfoundation.org/passenger-result dostęp: 0115.07.2015.
338
Załącznik nr 6. Wyposażenie straży pożarnych w powiecie żywieckim w 1907 r.
Lp.
Nazwa gminy:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
Bierna
Bystra
Brzuśnik
Cięcina
Cisiec
Czernichów
Gilowice
Hucisko
Isep
Jeleśnia
Juszczyna
Kamesznica
Kocierz moszczanicki
Kocierz rychwałdzki
Kocoń
Korbielów
Koszarawa
Krzeszów
Krzyżowa
Kuków
Kurów
Lachowice
Las
Leśna
Lipowa
Łękawica
Łodygowice
Łysina
Międzybrodzie
Milówka
Moszczanica
Mutne
Nieledwia
Oczków
Okrajnik
Ostre
Pewel
Pewelka
Ilość sikawek
konnych
3
1
1
2
2
-
Ilość sikawek
przenośnych
5
1
1
2
1
3
1
2
1
3
1
1
-
Ilość sikawek
ręcznych
4
4
2
1
6
10
3
1
7
12
1
2
52
2
1
10
1
1
2
9
8
7
1
4
1
7
15
339
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
Pewel Mała
Pewel Wielka
Pietrzykowice
Przyborów
Przyłęków
Radziechowy
Rajcza
Rycerka dolna
Rycerka górna
Rychwałd
Rychwałdek
Sienna
Ślemień
Słotwina
Sól
Sopotnia mała
Sopotnia wielka
Sporysz
Stryszawa
Sucha
Świnna
Szare
Tresna
Trzebinia
Ujsoły
Wieprz
Zabłocie
Zadziele
Zarzecze
Żabnica
Żywiec – miasto
Żywiec Stary
Razem:
1
1
2
6
1
1
3
24
2
2
1
1
2
1
2
2
2
1
3
1
43
2
2
2
2
7
2
2
2
5
1
2
2
2
1
2
4
7
1
2
3
2
62
2
377
Źródło: oprac. własne na podst. ANK, StŻ 18 – doniesienia o klęskach elementarnych 1908-1917, s. 110.
340
Załącznik nr 7. Hymn Towarzystwa Gimnastycznego Sokół autorstwa Jana Lama oraz
Pieśń Młodych Skautów.
Pieśń młodych Sokołów
Ospały i gnuśny, zgrębiały ten świat
Na nowe on życia koleje
Z wygodnej pościeli nie dźwiga się rad
I duch i ciało w nim mdleje
Ref: Hej bracia Sokoły dodajmy mu sił
By ruchu zapragnął, by powstał i żył
W niemocy czynności i ciało i duch
Na próżno się dźwiga i łamie
Tam tylko potężnym i silnym ich duch
Gdzie wola ma silne ramię
Ref: Hej bracia Sokoły kto ptakiem przelecieć chce świat
Niech skrzydła sokole od młodych ma lat
Więc dalej ochoczo w daleki ten lot
Sposobi nam skrzydła dla ducha
Nie złamie nas burza, nie strwoży nas grzmot
Gdy woli, siła posłucha
Ref: Hej bracia Sokoły kto ptakiem przelecieć chce świat
Niech skrzydła sokole od młodych ma lat
341
Pieśń młodych skautów.
Święta miłości kochanej ojczyzny
Oto w twą służbę wchodzi hufiec nasz
Od lat najmłodszych do późnej siwizny
Pragnę przy tobie czują trzymać straż
Równajmy krok, wytężmy wzrok
Czy gdzie się podstęp nie kryje
Uderzmy w ton, silny jak dzwon
Polska niech żyje niech żyje
My łez nie ronim nad twoją mogiłą
Bo nie wierzymy żeś złożona w grób
W nas życie młode tętni całą siłą
Żyć dla ciebie chcemy, nie konać u stóp
Pragniemy spajać nadziei ogniwa
Że nam zwycięstwo da nabyty hart
Że i ty z nami żyć będziesz szczęśliwa
I każdy syn twój będzie Ciebie wart
Będziemy iść karnie mimo przeszkody
Będziem z zapałem walczyć o twój byt
Aby w nagrodę, kiedyś, z piersi młodej
Okrzyknąć twego odrodzenia świt
Źródło: MMŻ, Teki Jänicha, Archiw/1096/1-48/ - Drużyna harcerska męska im. Tadeusza Kościuszki
1912-1914,Teki Jänicha.
342
Załącznik nr 8. Spis członków Stałych Drużyn Polowych Towarzystwa Gimnastycznego
„Sokół” w Żywcu.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
Nazwisko i imię
Fonferko Adam
Kwieciński Augustyn
Idziński Wiktor
Bałuś Antoni
Pilarz Leon
Jänich Tadeusz
Bagierch Ferdynand
Jeziorski Karol
Suszanown Antoni
Wyrwalski Stanisław
Strzelbich (brak imienia)
Wantych Ludwik
Ścieszka Józef
Studencki Jan
Pradel Antoni
Puciński Tadeusz
Subłowski Władysław
Oczko Władysław
Copija Jan
Wanhart Ferdynand
Copija Władysław
Gardas Władysław
Heinberger Leon
Woliński Bolesław
Dziewoński Jacek
Kostka Leopold
Nikiel Aleksander
Pawłowicz Julian
Sosin Leon
Wiśniowski (brak imienia)
Kruczyński Karol
Milewski Julian
Milewski Stanisław
Skibski (brak imienia)
Rakowski Józef
Stępień Kasper
Mihocki Stanisław
343
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
Majewski Stanisław
Furtak Józef
Kąkol Józef
Furtak Józef
Imielski Bartłomiej
Gohusa Karol
Lichman Franciszek
Pytel Franciszek
Pytel Wiktor
Bydliński Władysław
Jänich Henryk
Źródło: MMŻ, Archiw/1093/1-23/- Stałe Drużyny Polowe „Sokoła”, Teki Jänicha.
344
Załącznik nr 9. Spis członków I Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki w Żywcu
w 1912 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
Nazwisko i imię
Jänich Tadeusz
Białek Tomasz
Kubica Tadeusz
Pytel Wiktor
Pradel Antoni
Norrotarski Stanisław
Heliński Władysław
Ryszka Franciszek
Żyrek Rudolf
Błaszczyński Jan
Błaszczyński Władysław
Krzyzowski Jan
Widuch Adam
Kudzia Franciszek
Kalfas Władysław
Skwarek Józef
Pluciński Józef
Manki Antoni
Cieślik Władysław
Wojciechowski
Kazimierz
Dyboń Józef
Kouling Stanisław
Koutny Jan
Waligóra Roman
Pawlus Paweł
Brudnicki Stefan
Gieruszkiewicz Józef
Kania Józef
Łuszkiewicz Franciszek
Brańka Franciszek
Grajcar Alojzy
Miodoński Roman
Fijak Gustaw
Pawełek Paweł
Data urodzenia
18.03.1892.
4.11.1895.
1.11.1892.
Miejsce urodzenia
Tarnów
Żywiec
Żywiec
Zawód
szewc
mechanik
pisarz kolejowy
szewc
1896
8.12.1896.
Węgierska Górka
Żywiec
introligator
szewc
szewc
szewc
1896
16.12.1894.
9.09.1895.
Żywiec
kowal
Cięcina
drukarz
1898
Żywiec
ślusarz
11.07.1897.
Żywiec
introligator
malarz
pokojowy
345
35.
Tin Rudolf
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
Rydliński Józef
Barabasz Jan
Kowalski Marian
Szubert Adolf
Kucharski Józef
Wyrwalski Jan
Blecha Wilhelm
Pabryd Józef
Matlakiewicz Władysław
Konior Alojzy
Staszkiewicz Andrzej
Parlik Ludwik
Kliś Władysław
Obtułowicz Józef
Sanetra Franciszek
Ćwiertnia Leopold
Sroka Piotr
Pawlus Józef
Jänich Zdzisław
55.
56.
Namysłowski Józef
Imielski Józef
Żywiec
czeladnik
szewski
1898
4.11.1895.
1.09.1897.
25.06.1897.
17.03.1893.
10.04.1898.
Lipnik
Oświęcim
Bielsko
Słomniki
Żywiec
kupiec
13.09.1890.
1898
Żywiec
Pietrzykowice
rzeźnik
masarz
6.03.1896.
Żywiec
szewc
25.06.1896
3.05.1897.
8.02.1897.
Zabłocie
Zabłocie
Medyka
k/Przemyśla
uczeń stolarski
przy rodzicach
student szkoły
realnej w Żywcu
9.03.1896.
Łodygowice
Źródło: oprac. własne na podst. MMŻ, Archiw/1096/1-48/ - Drużyna harcerska męska im. Tadeusza
Kościuszki 1912-1914, Teki Jänicha.
346
Załącznik nr 10. Stan osobowy I. Drużyny Harcerskiej im. Emilii Plater w Żywcu
w 1913 r.
Lp. Imię i nazwisko
18.
19.
Jänich Tadeusz
Zyzakówna Franciszka
Gawronówna Ewa
Rydlińska Helena
Gąszczecka Zofia
Hałacińska Stanisława
Gawronówna Maria
Heljankówna Maria
Jeziorska Helena
Kasztelnikówna Helena
Gąszczecka Wanda
Miodońska Maria
Dziernawówna Karolina
Mrowiówna Leokadia
Kostkówna Wanda
Hylińska Maria
Gieruszkiewiczówna
Maria
Kajzerówna Janina
Ścieszkówna Anna
20.
21.
Filipiakówna Stefania
Bielewiczówna Aniela
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
Matlakiewiczówna Maria
Matlakiewiczówna Anna
Kleczyńska Natalia
Jeleśniańska Eleonora
Drochomińska Janina
Maciuszkówna Helena
Jakubówna Czesława
29.
30.
31.
32.
Mazurkówna Helena
Meresówna
Tomczykiewicz
Studencka (brak imienia)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Data urodzenia Miejsce
urodzenia
18.03.1892
Tarnów
Zawód
19.01.1896
Żywiec
hafciarka
18.07.1894
Twardoszyn
przy
rodzicach
26.05.1894
Żywiec
przy
rodzicach
hafciarka
14.02.1898
17.06.1894
Zabłocie
Żywiec
17.02.1898
Żywiec
hafciarka
przy
rodzicach
krawcowa
347
33.
34.
35.
36.
37.
Gawinówna (brak
imienia)
Jeziorska (brak imienia)
Tabrowiczówna Helena
Helinska Maria
Kucharska Barbara
8.05.1898
Żywiec
Źródło: oprac. własne na podst. MMŻ, Archiw/1097/1-18/ - Drużyna harcerska żeńska im. Emilii Plater,
Teki Jänicha.
348
Załącznik nr 11. Liczbę szkół w powiecie żywieckim w poszczególnych latach w okresie
autonomii galicyjskiej 1868-1914.
Tab. I. Liczba szkół w powiecie w 1868 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Rodzaj szkoły
Męska
Żeńska
Trywialna
Trywialna
Trywialna
Trywialna
Trywialna
Trywialna
Trywialna
Trywialna
Trywialna
Trywialna
Trywialna
Trywialna
Trywialna
16.
17.
18.
19.
20.
Trywialna
Trywialna
Trywialna
Trywialna
Trywialna
Miejscowość
Żywiec
Żywiec
Bystra
Cięcina
Cisiec
Jeleśnia
Kamesznica
Koszarawa
Lipowa
Łodygowice
Mikuszowice
Milówka
Radziechowy
Rajcza
Rycerka Dolna/
Rycerka Górna
Ślemień
Sól
Szare
Szczyrk
Ujsoły
Kierownik szkoły
Antoni Dziopiński
Karolina Mednecka
Wincenty Bucki
Józef Milowski
Andrzej Bukowski
Mateusz Ogórek
Józef Fox
Franciszek Kuczmierczyk
Albert Dubiel
Franciszek Chrobakiewicz
Jan Paszkowski
Franciszek Pilarz
Karol Węgrzynek
Marceli Bahr
Michał Gigoń
Krakowskim, Lwów 1868, s. 733.
349
Tab. II. Liczba szkół w powiecie w 1878 r.
Rodzaj szkoły
Lp. Męskie
1.
5-klasowa
2.
3-klasowa
3.
2-klasowa
4.
2-klasowa
5.
2-klasowa
6.
1-klasowa
7.
1-klasowa
8.
1-klasowa
9.
1-klasowa
10.
1-klasowa
11.
1-klasowa
12.
1-klasowa
13.
1-klasowa
14.
1-klasowa
15.
1-klasowa
16.
1-klasowa
17.
Filialna
18.
Filialna
19.
Filialna
20.
3-klasowa
żeńska
Miejscowość
Kierownik szkoły
Żywiec
Jeleśnia
Milówka
Ślemień
Sucha
Cięcina
Cisiec
Kamesznica
Koszarawa
Krzeszów
Lipowa
Radziechowy
Rajcza
Rycerka
Sól
Ujsoły
Lachowice
Szare
Tarnawa
Żywiec
Andrzej Szewczyk
Jan Zisper
Józef Chodacki
Franciszek Pilarz
Antoni Rudnicki
Karol Heski
Józef Milowski
Antoni Ryczkiewicz
Jan Panek
Jan Matusik
Józef Fox
Wojciech Kudłacik
Wilhelm Wojtech
Jan Zwoliński
Jan Szafraniec
Henryk Lercel
Wincenty Barcik
Jan Ziembiński
Stanisław Hołdrowicz
Katarzyna Smidowicz
Źródło. oprac. własne na podst. Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem
350
Tab. III. Liczba szkół w powiecie w 1885 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
Rodzaj szkoły
5-klasowa
3-klasowa
3-klasowa
2-klasowa
2-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
2-klasowa
(prywatna)
3-klasowa
(prywatna)
miejscowość
Żywiec
Żywiec
Jeleśnia
Milówka
Sucha
Cięcina
Cisiec
Kamesznica
Koszarawa
Krzeszów
Lachowice
Lipowa
Radziechowy
Rajcza
Rycerka Górna
Sól
Szare
Ślemień
Tarnawa Dolna
Ujsoły
Węgierska Górka
Kierownik szkoły
Andrzej Szewczyk
Katarzyna Smidowicz
Jan Zipser
Józef Chodacki
Antoni Rudnicki
Karol Heski
Józef Milewski
Jan Ryczkiewicz
Tomasz Ślusarek
Jan Matusik
Paweł Cyrankiewicz
Józef Fox
Wojciech Kudłacik
Wilhelm Wojtech
Jan Zwoliński
Jan Szafraniec
Antoni Żelazny
Franciszek Pilarz
Józef Stypuła
Henryk Lereel
Wacław Kudrna
Zabłocie
Emii Schutz
Krakowskim, Lwów 1885 s. 431-432.
351
Tab. IV. Liczba szkół w powiecie w 1892 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24
Rodzaj szkoły
5-klasowa – etatowa męska
4-klasowa – etatowa żeńska
3-klasowa – etatowa
mieszana
2-klasowa
2-klasowa
2-klasowa
2-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
Miejscowość
Żywiec
Żywiec
Sucha
Kierownik szkoły
Andrzej Szewczyk
Katarzyna Smidowicz
Antoni Rudnicki
Jeleśnia Górna
Łodygowice
Milówka
Ślemień
Cięcina
Cisiec
Jeleśnia Dolna
Kamesznica
Koszarawa
Krzeszów
Krzyżowa
Lachowice
Lipowa
Radziechowy
Rajcza
Rycerka Górna
Rycerka Dolna
Sól
Stryszawa
Szare
Ujsoły
Jan Zipser
Franciszek Maniak
Józef Fox
Franciszek Pilarz
Tomasz Slusarek
Józef Milewski
Jan Szafraniec
Jan Ryczkiewicz
Jan Zajda
Jan Matuszki
Michał Klimond
Józef Nowak
Józef Adler
Wojciech Kudłacik
Antoni Żelazny
Jan Zwoliński
Gustaw Herglotz
Maria Ganczer
Posada opróżniona
Karol Skawiński
Dionizy Gaczek
352
Tab. V. Liczba szkół w powiecie w 1900 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Rodzaj szkoły
6-klasowa – etatowa męska
6-klasowa – etatowa żeńska
4-klasowa – etatowa mieszana
3-klasowa – etatowa mieszana
2-klasowa
2-klasowa
2-klasowa
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
2-klasowa
2-klasowa
2-klasowa
2-klasowa
2-klasowa
2-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
Miejscowość
Żywiec
Żywiec
Sucha
Zabłocie
Cięcina
Jeleśnia Górna
Kamesznica od
Durajów
Łodygowice
Milówka
Rajcza
Ślemień
Sporysz
Ujsoły
Cisiec
Jeleśnia Dolna
Kamesznica
Koszarawa
Krzeszów
Krzyżowa
Lachowice
Lipowa
Radziechowy
Rycerka Górna
Rycerka Dolna
Rychwałd
Sól
Słotwina
28.
29.
30.
31.
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
Stryszawa
Szare
Wieprz
Żabnica
Kierownik szkoły
Stanisław Rosół
Aleksandra Tournelle
Józef Fox
Michał Klimond
Tomasz Ślusarek
Wojciech Seweryn
Michalina Moskal
Franciszek Maniak
Posada opróżniona
Teofil Oleszkiewicz
Hipolit Grabowski
Jan Chwierut
Oton Moskal
Maria Batożańska
Wilhelm Malcher
Jan Ryczkiewicz
Wirginia Skibińska
Józef Milewski
Stanisław Pająk
Helena Rzeszódka
Adolf Bombol
Wojciech Kudłacik
Jan Zwoliński
Adam Willam
Antoni Żelazny
Rudolf Jamka
Wojciech
Stanisławczyk
Franciszek Dyszyński
Posada opróżniona
August Böhm
Helena Adler
353
Tab. VI. Liczba szkół w powiecie w 1905 r.
Lp. Rodzaj szkoły
1.
6-klasowa – etatowa
męska
2.
6 – klasowa – etatowa żeńska
3.
5 – klasowa – etatowa
mieszana
4.
4 - klasowa
5.
4 - klasowa
6.
4 – klasowa
7.
4 – klasowa
8.
4 - klasowa
9.
2 - klasowa
10. 2 - klasowa
11. 2 – klasowa
12. 2 - klasowa
13. 2 - klasowa
14. 2 - klasowa
15. 2 - klasowa
16. 1 - klasowa
17. 1 - klasowa
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
1 – klasowa
1 - klasowa
1 - klasowa
1 - klasowa
1 - klasowa
1 - klasowa
1 - klasowa
1 - klasowa
1 - klasowa
1 – klasowa
1 – klasowa
1 – klasowa
1 – klasowa
1 – klasowa
1 – klasowa
1 – klasowa
1 – klasowa
1 – klasowa
miejscowość
Żywiec
Kierownik szkoły
Władysław Nowotarski
Żywiec
Sucha
Szymon Gonet
Zabłocie
Cięcina
Łodygowice
Milówka
Jeleśnia
Kamesznica Górna
Krzeszów
Radziechowy
Rajcza
Ślemień
Sporysz
Ujsoły
Cisiec
Gilowice
Michał Klimond
Tomasz Ślusarek
Mieczysław Bahr
Błażej Kowicki
Wojciech Seweryn
Jakub Sałustowicz
Konstanty Cichy
Piotr Piekarczyk
Bogdan Ołeszkiewicz
Antoni Neider
Jan Chwierut
Wojciech Kudłacik
Józef Milewski
Klementyna
Kunzekowa
Wilhelm Malcher
Jan Ryczkiewicz
Eleonora Rześnikowa
Helena Adler
Stanisław Pająk
Jakub Smul
Adolf Bombol
Władysława Rychlicka
Stanisław Milewski
Jan Zwoliński
Antoni Żelazny
Antoni Ryczkiewicz
Stanisława Stepkówna
Franciszek Dyszyński
Michalina Moskalówna
August Böhn
Wirginia Skibińska
Włodzimierz Klimonda
Jeleśnia dolna
Kamesznica dolna
Koszarawa
Krzyżowa
Lachowice dolne
Lachowice górne
Lipowa
Przyborów
Rycerka dolna
Rycerka górna
Rychwałd
Sól
Słotwina
Stryszawa
Szare
Wieprz
Żabnica
Zwardoń
354
Tab. VII. liczba szkół w powiecie w 1914 r.
Lp. Rodzaj szkoły
1.
6-klasowa męska
2.
3-klasowa wydziałowa
z 4-klasową żeńska
3.
5-klasowa – mieszana
4.
4-klasowa
5.
4-klasowa
6.
4-klasowa
7.
4-klasowa
8.
4-klasowa
9.
4-klasowa
10. 2-klasowa
11. 2-klasowa
12. 2-klasowa
13. 2-klasowa
14. 2-klasowa
15. 2-klasowa
16. 2-klasowa
17. 2-klasowa
18. 2-klasowa
19. 2-klaswoa
20. 2-klasowa
21. 2-klasowa
22. 2-klasowa
23. 2-klasowa
24. 2-klasowa
25. 1-klasowa
26. 1-klasowa
27. 1-klasowa
28. 1-klasowa
29. 1-klasowa
30. 1-klasowa
31. 1-klasowa
32.
1-klasowa
33.
34.
1-klasowa
1-klasowa
Miejscowość
Żywiec
Żywiec
Kierownik szkoły
Władysław Nowotarski
Sucha
Cięcina
Jeleśnia Górna
Łodygowice
Milówka
Sporysz
Zabłocie
Cisiec
Gilowice
Kamesznica Dolna
Kamesznica Górna
Krzeszów
Krzyżowa
Leśna
Łodygowice
Pietrzykowice
Przyborów
Radziechowy
Rajcza
Ślemień
Sopotnia Mała
Ujsoły
Bierna
Brzuśnik
Bystra
Czernichów
Jeleśnia Dolna
Juszczyna
Kocierz
Moszczanicki
Kocierz
Rychwałdzki
Kocoń
Korbielów
Józef Rączka
Błażej Kowicki
Michał Klimond
Józef Madej
Tomasz Ślusarek
Jan Chwierut
Wojciech Seweryn
Antoni Ryczkiewicz
Wojciech Świgost
Jan Jasicki
Gustaw Krogulski
Jan Błaszkiewicz
Jan Tyndyk
Józef Pawłowicz
Tomasz Dziewoński
Antoni Trznadel
Andrzej Sala
Józef Milewski
Bogdan Oleszkiewicz
Antoni Neider
Bruno Banach
Rudolf Jamka
Franciszek Syc
Petronela Surowiecka
Jan Bator
Stanisław Zurzycki
Wilhelm Malcher
Erwin Poznański
Stanisław Kamski
Jan Zawora
Józef Łatowicki
Helena Brzeczkówna
355
35.
36.
37.
38.
39.
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
Koszarawa
Kuków
Kurów
Lachowice Dolne
Lachowice Górne
40.
41.
42.
43.
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
Las
Lipowa
Łękawica
Łysina
44.
1-klasowa
45.
46.
47.
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
Międzybrodzie
Żywieckie
Moszczanica
Mutne
Nieledwia
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
Oczków
Okrajnik
Ostre
Pewel Mała
Pewel Wielka
Pewel Ślemieńska
Pewelka
Przyłęków
Rycerka Dolna
Rycerka Górna
Rychwałd
Rychwałdek
Sienna
Słotwina
Sól
Sól II
Sopotnia Wielka
Stryszawa
Świnna
Szare
Tresna
Trzebina
Ujsoły
Wieprz
Zadziele
Stanisław Druciak
Józef Jaglarz
Helena Rathówna
Eustachy Nowak
Aleksandra
Schaeferowa
Jakub Smoszna
Michalina Moskalówna
Jan Ryczkiewicz
Władysława
Migdałówna
Franciszek Zwoleński
Stanisław Pająk
Jan Buława
Jan
Władysław
Wiśniewski
Wacław Orlof
Franciszek Mróz
Sydonia Majewska
Andrzej Dzikiewicz
Antoni Chruściel
Włodzimierz Klimonda
Józef Jan Czernik
Władysław Sapiński
Bronisław Godziński
Zygmunt Starzyk
Antoni Żelazny
Karolina Bodzoniówna
Szczęsny Kuźniar
Maria Migasówna
Adam Kroczek
Stanisława Klichowa
Adam Ptak
Franciszek Krischanek
Jacek Dziewoński
Adolf Bombol
Helena Nawratilowa
Józef Wiśniewski
Karolina Kulpówna
Kasper Stępień
Maria Myszkówna
356
73.
74.
75.
1-klasowa
1-klasowa
1-klasowa
Zarzecze
Zwardoń
Żabnica
Józef Cholewa
Józef Szymański
Jan Skórka
Krakowskim, Lwów 1914, s. 915-917.
357
Załącznik nr 12. Włościańscy studenci pochodzący z powiatu żywieckiego, a studiujący w Uniwersytecie Jagiellońskim w latach
1860/1861-1917/1918.
Lp. Nazwisko i
imię
1.
Adamek
Józef
2.
Bąk
Wincenty
3.
Bielewicz
Piotr
4.
Bizla Józef
Lata życia
Ukończona szkoła średnia
1889
Miejsce
urodzenia
Pewel Wielka
1894
Ślemień
Gimnazjum w Wadowicach
1869
Żywiec
Gimnazjum w Bielsku
1871
Radziechowy
5.
Brzeczka
Alfred
1881
Jeleśnia
Gimnazjum niemieckie w
Cieszynie
6.
Bugajski
Stanisław
1889
Sucha
Wydział Filozoficzny
1911-1918
7.
Caputa Józef
1865-1918
Lipowa
II Gimnazjum w Nowym
Sączu, Seminarium
Duchowne w Tarnowie
(1909-1911)
8.
Czapka Józef
1890
Cięcina
1917/1918
Gimnazjum w Podgórzu
Lata studiów raz
wybrany wydział
Wydział Prawa
1911/1912
Wydział Prawa 19121917
1904-1906
Wydział Teologiczny
1885-1890
Dalsza kariera zawodowa
Zastępca nauczyciela w
Seminarium Nauczycielskim
Męskim w Tarnowie (1907)
Nauczyciel j. polskiego oraz
łaciny w I Gimnazjum w
Nowym Sączy
Doktor teologii, katecheta w
szkołach krakowskich,
prepozyt kolegiaty św. Anny,
radny miasta Krakowa
-
358
9.
Wydział Prawa
1912/1913
Wydział Lekarski
1893-1896, Wydział
Filozoficzny 18961898
Czarnotka
Jan
Dyduch
Tomasz
1890
Sporysz
1874
Lachowice
Gimnazjum w Krakowie
11.
Gach Józef
Jan
1852-1909
Żywiec
Gimnazjum św. Anny w
Krakowie
12.
Gebauer
Edmund
Maksymilian
Górny
Wojciech
1870
Sucha
1880-1934
Ślemień
1900-1905
Humpola
Józef
Franciszek
Jakubiec
Karol
1883
Sucha
1890-1932
Łodygowice
1913-1917
Jakubiec
Wawrzyniec
1885-1941
Bierna
Wydział Prawa 19061908, Wydział
10.
13.
14.
15.
16.
-
Adiunkt sądowy w c. k. Sądzie
Powiatowym w Kalwarii
(1899), a następnie w c. k.
Sądzie Krajowym Wyższym w
Krakowie
-
Wikariusz w Gdowie,
katecheta w szkołach
powszechnych w Dobczycach
-
Wikariusz w Rybnej, Nowej
Górze, Płokach, Wieliczce,
Łazany
Profesor j. polskiego w II
Gimnazjum w Stanisławowie,
oraz tamże w Prywatnym
Gimnazjum Żeńskim
359
17.
Jasek Ludwik 1881-1960
Stanisław
Lipowa
1903-1907
18.
Jakóbiec Jan
1876-1955
Słotwina
Gimnazjum w Bielsku oraz
w Wadowicach
19.
Kania Michał
1891-1956
Łodygowice
20.
Kasprzyk
Antoni
Hipolit
Kasprzyk
Wojciech
Kastelik
Józef
Kimla Karol
1878
Stryszawa
Gimnazjum św. Jacka w
Krakowie
1896-1899, oraz w
Uniwersytecie
Wiedeńskim 18991901
Wydział Prawa 19111913, Wydział
Teologiczny 19121917
Wydział Lekarski
1900-1905
1883
Stryszawa
1892-1962
Gilowice
Krakowie
1888
Koszarawa
1877-1918
1889
Międzybrodzie
k/Żywca
Koszarawa
Gimnazjum w Bielsku
25.
Kliś
Franciszek
Kmita Karol
26.
Kołacz Karol
1885
Sucha
21.
22.
23.
24.
Wydział Prawa
1904/1905
1899-1902
Wydział Prawa
1912/1913
Wydział Prawa
1907/1908
Zastępca nauczyciela
Gimnazjum w Gorlicach,
następnie w Cieszynie
-
Wikariusz w Kościelcu,
Marcyporębie i Rybarzowicach
Chirurg w Szpitalu
Powiatowym w Podhajcach
Doktor praw, aplikant sądowy
w Żywcu i w Wadowicach
Wikariusz w Białej, Krakowie,
proboszcz w Zawoi
-
360
27.
Kubielas
Franciszek
1879
Lachowice
1903-1906,
28.
Kulig
Zygmunt
1872-1944
Sucha
Gimnazjum w Bielsku
1893-1895
29.
Łaciak Błażej 1867-1947
Lachowice
Gimnazjum im. J.
Sobieskiego w Krakowie
1891-1895
30.
Małysa
Michał
Marszałek
Albin
1874
1888-1961
Las
k/Ślemienia
Gilowice
1893-1897
1900-1904
Miodoński
Szymon
Mizia Jan
1889
Radziechowy
II Gimnazjum w Krakowie
1879
Jeleśnia
Seminarium Duchowne w
Tarnowie
31.
32.
33.
1903-1907
Zastępca nauczyciela
Gimnazjum w Kołomyi,
Samborze, Brzozowie.
Profesor Gimnazjum w
Wadowicach.
Wikariusz w Morawicy,
Wieliczce, Krakowie. Rektor
Krakowskiego Seminarium
Duchownego.
Wikariusz we
Frydrychowicach,
Chochołowie, Milówce,
Szaflarach, ekspozyt w
Bukowinie Tatrzańskiej
Wikariusz m.in. w
Międzybrodziu,
Wilamowicach, Osieku,
Zakopanem. Proboszcz w
Harklowej.
W 1909 r. zdobył uprawnienia
do nauczania j. niemieckiego
oraz języków klasycznych
361
34.
Niemczyński
Józef
Wincenty
1886-1946
Ślemień
35.
Nowak
Franciszek
1873
Kamesznica
36.
Okrzesik
Franciszek
Olberek
Antoni
Alojzy
Paciorek
Maciej
Przewoźnik
Ludwik
Pyclik
Franciszek
1885
Łysina
1853
Milówka
Krakowie
1882-1915
Rycerka Dolna
Gimnazjum w Bielsku
1885
Zarzecze
IV Gimnazjum w Krakowie
1881-1945
Kocoń
Gimnazjum w Jaśle
Pytel Józef
Stanisław
1872
Wieprz
k/Żywca
37.
38.
39.
40.
41.
1904-1907, Teologia
w Uniwersytecie
Gregoriańskim w
Rzymie
1911-1914
1875-1879
1900-1905
Wydział Prawa
1906/1907
1902-1906
1892-1897 oraz
Uniwersytetu
Katecheta w Nowym Targu,
sekretarz i kapelan abpa
Adama Sapiehy, proboszcz na
Podgórzu w Krakowie
Radca c. k. Sądu Obwodowego
w Bihaču oraz wiceprezes c. k.
Sądu Obwodowego w
Travniku w Bośni i
Hercegowinie
Nauczyciel m.in. w Kołomyi,
Stanisławowie, Brzeżanach.
Wikariusz w Białej, Makowie i
Zawoi.
Wikariusz m.in. w Nowym
Targu, Jordanowie,
Niepołomicach, Myślenicach,
proboszcz w Sidzinie.
Nauczyciel j. niemieckiego
oraz języków klasycznych w
Szkole Realnej w Jarosławiu,
362
42.
Sapiński
Franciszek
Michał
1887
Sporysz
43.
Sapiński
Stanisław
1889-1941
Sporysz
44.
Sikora
Ludwik
1877
Lachowice
Gimnazjum im. J.
45.
Siwiec Jan
1879-1913
Las
46.
Słonka
Franciszek
Antoni
Słowiaczek
Karol
1894
Jeleśnia
1883-1950
Jeleśnia
47.
Wiedeńskiego 18971899
1908-1913
1909-1912, Wydział
1901-1905
1902-1905
Wydział Prawa
1913/1914, 1917/1918
1905-1909
Gimnazjum im. Franciszka
Józefa we Lwowie.
Nauczyciel j. polskiego oraz
języków klasycznych w
Prywatnym Gimnazjum im.
Stanisława Konarskiego OO.
Pijarów w Krakowie –
Rakowicach
Kapelan akademicki, inicjator
budowy Katolickiego Domu
Akademickiego w Krakowie.
Nauczyciel historii oraz
geografii w Gimnazjum św.
Anny w Krakowie, Podgórzu,
Gorlicach, Sanoku i w Żywcu
(1924)
Nauczyciel w Gimnazjum w
Jarosławiu, inspektor dla szkół
ludowych w Radzie Szkolnej
Krajowej
-
Wikariusz m.in. w
Czernichowie, Krakowie na
Podgórzu i Zwierzyńcu
363
48.
Smolicki
Wojciech
1877
Krzyżowa
Gimnazjum w Bielsku
1899-1905
49.
Sołtysik
Józef
Sopatniewski
Wojciech
Studencki
Władysław
1882
Rajcza
1862
Sopotnia Mała
1883-1951
Żywiec
Gimnazjum św. Anny w
Krakowie
1883/1884
1907-1911
Szemik
Wojciech
Sznajdrowicz
Antoni
1881-1959
Pietrzykowice
1884-1948
Żywiec
Gimnazjum w Cieszynie
54.
Sznajdrowicz
Ferdynand
1886-1940
Żywiec
55.
Szwed Józef
1868-1945
Pewel Mała
50.
51.
52.
53.
1902-1906
1906/1907
1906/1907
1890-1894
Nauczyciel języków
klasycznych oraz j.
niemieckiego w Gimnazjum w
Złoczowie, Lwowie.
Wikariusz m.in. w Lubniu,
Krakowie i Cięcinie. Proboszcz
w Szczakowej.
Katecheta w Nowym Targu,
Podgórzu i Krakowie.
Wikariusz w Mogile,
Czernichowie, Mucharzu,
Rajczy, proboszcz w
Jawiszowicach.
Wikariusz w Rudawie,
Wieliczce. Proboszcz w
Lipowej. Rozstrzelany przez
Gestapo w Katowicach 18
stycznia 1940 wraz z 36
parafianami.
Wikariusz w Zabierzowie,
Rudawie, Szaflarach, Osieku,
Zebrzydowicach, Brzeziu,
proboszcz w Czańcu.
364
Ślósarz
Antoni
Wandzel
Roman Adolf
1868
Lachowice
1884
Radziechowy
58.
Wągiel
Stanisław
1855
Sucha
Gimnazjum w Nowym
Sączu
59.
Węglarz Jan
1880
Rychwałd
Gimnazjum Niemieckie w
Cieszynie oraz w
Morawskich Hranicach
1902-1908
60.
Wolny Jan
1887-1977
Radziechowy
1907-1910
61.
Wolny
Władysław
1876
Radziechowy
62.
Wyród Jan
1884
Jeleśnia
Wdział Filozoficzny
UJ 1898-1901,
Uniwersytet w
Berlinie 1901/1902,
Uniwersytet w
Monachium
1902/1903
Wydział Prawa 19041908, tytuł doktora
1917
56.
57.
Gimnazjum im. J.
1911-1914
-
Sekretarz c. k. Sądu
Powiatowego w Bihaču oraz
sekretarz c. k. Sądu
Powiatowego w Travniku.
oraz języków klasycznych
m.in. w Lwowie, Gorlicach,
Toruniu.
Katecheta w Krakowie,
Myślenicach, Chrzanowie, tam
też proboszcz.
oraz języków klasycznych w
Gimnazjum w Wadowicach,
Mielcu i Tarnowie.
365
63.
Wyród Józef
1877
Jeleśnia
64.
Zwoliński
Karol Antoni
1880
Milówka
1902-1905
Źródło: oprac. własne na podst. A. K. Banach Młodzież chłopska na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1860/1861-1917/1918, Kraków 1997, s. 170-338 oraz A. K.
Banach, Kariery zawodowe studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego pochodzenia chłopskiego z lat 1860/1861-1917/1918, Kraków 2009, s. 157-397.
366
Załącznik nr 13. Absolwenci c. k. Szkoły Realnej w latach 1911-1914.
Lp.
1911
1.
Borger Marek
2.
Fitlejczyk Michał
3.
Fucik Wiktor
4.
Górka Karol
5.
Kuciara Robert
6.
Kutna Arnold
7.
Mierowski
Tadeusz
Namysłowski
Józef
Nikiel Stefan
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Obtułowicz
Władysław
Rewakowicz
Włodzimierz
Sanetra Stanisław
Semelka Tadeusz
Absolwenci w latach 1911-1914
1912
1913
1914
Blatton Ludwik
Janosz Edmund Bydliński
Stefan
Dobosz Wilhelm
Lichnowski Jan Fojtuch
Władysław
Forner Leon
Mojżyszek
Gąszczecki
Stefan
Henryk
Giercuszkiewicz
Namysłowski
Gołąb Tadeusz
Antoni
Stanisław
Giercuszkiewicz Józef Obtułowicz
Heimberger
Czesław
Aleksander
Hałaciński Józef
Pantofliński
Horóbski
Władysław
Andrzej
Jeziorski Michał
Paszko Roman Sanetra Józef
Obtułowicz Łukasz
Srebro Adam
Pluciński Karol
Zyzak
Władysław
Rybarski Leonard
Tarnawa Ferdynand
Scheybel
Adolf
Skrzypek Jan
Waluś
Augustyn
Wieczorek
Erwin
Wolny Władysław
Źródło: oprac. własne na podst. Księga Pamiątkowa Szkoły Realnej, Państwowego Gimnazjum i Liceum
Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Żywcu, Żywiec 1959, s. 130.
367
Załącznik nr 14. Podział ludności pod względem zatrudnienia w powiecie żywieckim, bialskim, wadowickim i myślenickim w 1880 r.
Powiat
rolnictwo
i leśnictwo
Bialski
Myślenicki
Wadowicki
Żywiecki
59,52
91,32
77,65
78,20
górnictwo
i hutnictwo
2,11
przemysł
17,58
4,25
7,67
6,63
handel
3,25
1,05
1,19
1,14
Stopień zatrudnienia w %
komunikacja urzędnicy i tzw.
wolne zawody
1,02
0,01
0,05
0,13
3,22
1,16
2,92
1,23
właściciele
domów
6,46
0,06
2,22
0,10
robotnicy ze zmiennym
zatrudnieniem, służba
dochodząca i ludność
niewiadomego zatrudnienia
8,95
2,15
8,35
10,46
Źródło: oprac. własne na podst. T. Rutowski, Rocznik Statystyki Galicji. Rok I, Lwów 1886, s. 28-30.
368
Załącznik nr 15. Właściciele dóbr tabularnych w Żywcu w II połowie XIX w.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Imię i nazwisko
właściciela
Alfred Miliewski
Antoni Michałowski
Karol Stefan Habsburg
Nazwa gmin wchodzących w skład dóbr
tabularnych
Kocierz ad Rychwałd, Rychwałd,
Łękawica, Łysina, Oczków, Okrajnik
Bystra, Brzuśnik, Cięcina, Cisiec, Czernichów,
Hucisko, Isep, Jeleśnia, Juszczyna, Kamesznica,
Korbielów, Koszarawa, Krzyżowa, Lesna,
Lipowa, Międzybrodzie, Milówka, Mutne,
Nieledwia, Ostre, Pietrzykowice, Przyborów,
Przyłęków, Radziechowy, Rycerka Dolna,
Rycerka Górna, Sienna, Słotwina, Sól, Sopotnia
Mała, Sopotnia Wielka, Sporysz, Szare, Świnna,
Tresna, Trzebinia, Ujsoły, Wieprz, Zabłocie,
Zadziele, Zarzecze, Żabnica, Żywiec Stary,
Żywiec Miasto
Klemens Klobus (następnie Bierna, Łodygowice
Otto von Klobus)
Władysław Branicki
Gilowice, Kocoń, Krzeszów, Kuków, Kurów,
Lachowice, Las, Pewel Ślemieńska, Pewelka,
Pewel Wielka, Pewel Mała, Rychwałdek,
Ślemień, Stryszawa, Sucha,
Władysław Kępiński
Kocierz ad Moszczanica, Moszczanica,
Władysław Lubomirski
Rajcza
Źródło: oprac. własne na podst. J. Bigo, Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w
Królestwie Galicji, Wielkim Księstwie Krakowskim i Księstwie Bukowińskim z uwzględnieniem wszystkich
dotąd zaszłych zmian terytorialnych kraju, Lwów 1897, s.7-231.
369
Załącznik nr 16. Uprzemysłowienie dóbr tabularnych w powiecie żywieckim w 1890 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Własność tabularna
Bystra
Brzuśnik
Cięcina
Cisiec
Czernichów
Gilowice
Hucisko
8.
9.
10.
11.
Jeleśnia
Juszczyna
Kamesznica
Kocierz ad
Moszczanica
Kocierz ad
Rychwałd
Kocierz ad
Rychwałd
Kocoń
Korbielów
Koszarawa
Krzeszów
Krzyżowa
Kuków
12.
13.
14.
15.
16
17
18
19
Właściciel
arc. Albrecht Habsburg
Władysław hr. Branicki
Paweł, Otta i Rudolf
Klobus
Jan Kępiński
Karczmy
Gorzelnie Browary Młyny Tartaki Cegielnie Liczba folwarków
-
2
-
-
-
-
-
1
-
2
-
1
2
2
-
-
-
1
1
-
-
-
Alfred Milieski
1
-
-
-
1
-
-
Antoni i Leokadia
Michałowscy
1
-
-
-
1
-
-
1
1
1
1
1
-
-
-
1
1
-
1
370
20
21
22
23
24
25
26
Kurów
Lachowice
Las
Lipowa
Łękawica ad
Rychwałd
Łękawica ad
Rychwałd
Łodygowice
29
30
31
32
Międzybrodzie ad
Lipnik
Międzybrodzie ad
Żywiec
Milówka
Moszczanica
Nieledwia
Oczków
33
Okrajnik
34
35
36
37
38
39
Ostre
Pewel ad Ślemień
Pewel Wielka
Pewelka
Przyborów
Radziechowy
27
28
Leokadia i Antoni
Michałowscy
Alfred Milieski
1
3
1
1
1
-
-
-
2
-
-
3
1
2
-
-
-
-
-
1
Paweł, Otto i Rudolf
Klobus
3
1
-
-
-
-
1
1
-
-
-
-
-
-
1
-
-
-
-
-
-
Jan Kępiński
Leokadia i Antoni
Michałowscy
Leokadia i Antoni
Michałowscy
1
3
1
1
-
-
-
1
-
-
1
-
1
-
-
-
-
-
1
1
1
1
1
-
-
-
1
-
-
371
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
Rajcza
Rajcza
Rajcza II
Rycerka dolna
Rycerka górna
Rychwałd
Rychwałdek
Sopotnia mała
Sopotnia wielka
Sól
Sporysz
Stryszawa
Sucha
Świnna
Szare
Tresna
Ujsole (Ujsoły)
Wieprz
Zabłocie
Żabnica
Zadziele
Zarzecze
Żywiec
Żywiec stary
Teodor Primavesi
Teodor Primavesi
Alfred Milieski
6
1
2
1
2
1
1
-
-
1
1
1
1
-
1
2
3
RAZEM:
3
1
1
1
1
1
1
1
1
61
1
4
1
1
2
0
1
1
16
1
3
1
2
1
2
22
Źródło: oprac. własne na podst. T. Pilat, Skorowidz dóbr tabularnych w Galicji z Wielkim Księstwem Krakowskim, Lwów 1891.
372
Załącznik nr 17. Wykaz kar za przekroczenie ustawy lasowej w Kocierzu
Moszczanickim w 1903 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Imię i nazwisko
Tomasz Białek
Józef Muś
Michał Widzyk
Tomasz Tomaszek
Szczepan Stasica
Wojciech Rus
Andrzej Stokłosa
Jan Goryl
Jan Białek
Józef Stasica
Jan Rodak
Jan Stokłosa
Franciszek Kopka
Jan Gąsiorek
Wojciech Stasica
Franciszek Rus
Józef Rus
Michał Habdas
Rodzaj przewinienia
Ścięcie 6 buków
Ścięcie 10 buków
Ścięcie 5 buków
Ścięcie 1 świerka oraz 2 buków
Ścięcie 7 buków
Ścięcie 15 buków
Ścięcie 13 buków
Ścięcie 3 buków
Ścięcie 4 buków
Ścięcie 5 buków
Ścięcie 9 buków
Ścięcie 3 buków
Ścięcie 1 jodły oraz 6 buków
Ścięcie 5 buków
Ścięcie 8 buków
Ścięcie 5 buków
Ścięcie 1 jodły oraz 9 buków
Ścięcie 1 jodły
Wysokość kary
10 K
10 K
10 K
10 K
10 K
10 K
10 K
10 K
10 K
10 K
10 K
10 K
1 dzień aresztu
10 K
10 K
10 K
10 K
10 K
Źródło: oprac. własne na podst. ANK, StŻ I 187 – sprawy karno administracyjne 1900-1908, s. 173-207.
373
Załącznik nr 18. Uprawa i zbiory pszenicy, żyta, jęczmienia oraz owsa w powiatach: Biała, Myślenice, Wadowice i Żywiec w 1899 r.
Tab. I. Uprawę i zbiory pszenicy oraz żyta w 1899 roku w powiatach: Biała, Myślenice, Wadowice i Żywiec
Powiat
polityczny obszar w ha
Biała
Myślenice
Wadowice
Żywiec
4,392
6,533
6,278
2,408
Pszenica
ogółem
hl
q
62,801 47,727
62,063 46,295
84,639 66,394
26,561 19,515
z hektara
obszar w ha
hl
q
14,3 10,9
5,491
9,5
7,1
8,166
13,3 10,6
7,848
11
8,1
4,114
Żyto
ogółem
hl
67,332
74,012
116,818
52,081
q
46,287
48,846
77,244
35,500
z hektara
hl
q
12,2
8,4
9,1
6
14,9
9,8
12,6
8,1
Źródło: Podręcznik statystyki Galicji red. T. Pilat, t. VI, cz. I, Lwów 1900, s. 178-179.
Tab. II. Uprawa i zbiory jęczmienia oraz owsa w 1899 roku w powiatach: Biała, Myślenice, Wadowice i Żywiec.
Powiat
polityczny obszar w ha
Biała
Myślenice
Wadowice
Żywiec
4,027
5,988
5,755
3,612
Jęczmień
ogółem
hl
q
70,550 45,388
51,813 32,319
79,634 49,907
57,881 36,245
z hektara
obszar w ha
hl
q
17,5 11,3
7,687
8,7
5,4
11,433
13,9
8,7
10,987
16
10
15,253
Owies
ogółem
hl
189,950
124,967
274,280
338,223
q
88,508
53,383
134,664
164,254
z hektara
Hl
q
24,7
11,5
10,9
5,1
25
12,3
22,1
10,7
Źródło: Podręcznik statystyki Galicji red. T. Pilat, t. VI, cz. I, Lwów 1900, s. 178-179.
374
Załącznik nr 19. Wykaz osób prowadzących działalność gospodarczą w powiecie
żywieckim w 1904 r.
Numer
wpisu
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Właściciel
Rodzaj działalności
Miejscowość
Franciszek Pawełek
Kazimierz
Michalski
Aniela Rybarska
Piotr Pokusa
Józef Gałuszka
Wincenty
Studencki
Bernard Wilkan
Regina Rybińska
Jakub Izrael
Michał Chrząszcz
ubój bydła i wyrób kiełbas
kram z towarami mieszanymi
Lipowa
kramarstwo
kram z towarami mieszanymi
handel towarów mieszanych
rzeźnictwo
Żywiec
Trzebinia
Świnna
Sporysz
handel końmi
handel drewnianymi
naczyniami
fabryczny wyrób towarów
wełnianych
kram towarów mieszanych
handel bydłem i nierogacizną
szewstwo
Okrajnik
Ujsoły
Ujsoły
Lachowice
szewstwo
Żywiec
rzeźnictwo z wyrobem mięsa
handel straganowy
z wyjątkiem sprzedaży
obrazów i obrazków świętych
pośrednictwo w pralni
chemicznej i farbiarni
handel wyrobami bednarskimi
Sienna
Krzyżowa
Sporysz
Rajcza
Cisiec
Żywiec
19.
20.
21.
22.
23.
24.
Firma Edward
Zipser i Syn
Ribner Berla
Józef Munk
Wojciech Jakubiec
Jan Pindel
Wilhelm Lilberman
Stanisław
Podgórski
Franciszek
Kruczyński
Michał Sapeta
Jan Majcherek
Dawid Lender
Jakub Gruber
Bernard Gromer
Julia Pawełek
25.
26.
Michał Czader
Antoni Chowaniec
27.
Wojciech Okruta
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Łodygowice
Ujsoły
Zabłocie
Lipowa
Jeleśnia
Krzyżowa
Żywiec
Pietrzykowice
Żywiec
Krzeszowice
375
28.
Jan Wyród
29.
30.
31.
32.
33.
Wojciech Pindel
Wojciech Harężlak
Ludwik Ciurla
Mojżesz Citron
Wojciech Zarzecki
34.
35.
36.
Jan Lubak
Franciszek
Miodoński
Rubin Landerer
37.
Tekla Pfeifer
38.
Antoni Miodoński
39.
40.
41.
52.
53.
54.
Herman Herz
Jan Stasica
Joachim Jan
Wulkan
Karolina Kania
Julian Kulig
Józef Jędrzkiewicz
Franciszek Hara
Stanisław
Mikuszewski
Antoni Świerczek
Jakub Springut
Antoni Brzęczka
Michał Wagiel
Artur recte Uszer
Schommann
Antoni Pochopień
Lara Haftel
Henryk Bulmann
55.
Franciszek Okruta
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
handel bydłem po targach
i jarmarkach
stolarstwo
wyrabianie tektur szarych
i prowadzenie tartaku
w zakładzie siłą wody
poruszanym
kowalstwo
szewstwo
Jeleśnia
wyrób superfosfatów i ich
sprzedaż
Sucha
handel straganowy
z wyjątkiem sprzedaży
obrazów i obrazków świętych
rzeźnictwo z detalicznym
wyrobem mięsa
rzeźnictwo i masarstwo
kowalstwo
kowalstwo
krawiectwo
Jeleśnia
Rychwałdek
Leśna
Rajcza
Kamesznica
Moszczanica
Żywiec
Rycerka
Dolna
Żywiec
Rajcza
Cięcina
Zabłocie
Łodygowice
Sucha
Milówka
Jeleśnia
Milówka
kowalstwo
nieczytelne
szewstwo
Łodygowice
Kamesznica
Jeleśnia
Sucha
Lipowa
handel wyrobami bednarskimi
utrzymywanie stajni na
nierogaciznę dla wygody
zamiejscowych handlarzy
Las
Sucha
Sucha
Krzeszów
376
56.
57.
58.
59.
60.
Baruch Farber recte
Siegel
Jan Studencki
Wincenty
Bobczyński
Karolina Kucharska
Ludwik Stawacz
66.
Józef Kastelik
Antoni Pajtuch
Izaak Wolf
Ewa Loranc
Zygmunt
Feuereisen
Franciszek Wrężel
67.
68.
69.
Roman Górski
Michał Żurek
Franciszek Ryłko
70.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
Józef [nazwisko
nieczytelne]
Piotr Bigaj
Marianna
Stachlowa
Tomasz Jurasz
Jan Hetnal
Hani Rübner
Józef Turas
Agnieszka Gilas
Józef Raczek
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
Maria Tycowa
Karol Jędrzkiewicz
Józef Golasik
Abraham Holländer
Anna Sarlej
Ludwik Staszek
Karol Harężlak
Salamon Farber
Michał Bułka
61.
62.
63.
64.
65.
71.
72.
krawiectwo
Rajcza
rzeźnictwo
oprawianie obrazów
Żywiec
Rychwałd
wyrób i sprzedaż dachówek
cementowych
piekarstwo
handel towarów
galanteryjnych i modnych
cukiernictwo, piernikarstwo i
wyroby z wosku
rzeźnictwo
kowalstwo
Żywiec
Zabłocie
Rychwałd
Żywiec
Sucha
Bierna
Zabłocie
Żywiec
szewstwo
Lachowice
Żywiec
Rycerka
Górna
Żywiec
krawiectwo
Sucha
Sucha
szewstwo
handel wiktuałem
handel drobiem
handel nierogacizną na
targach i jarmarkach
kowalstwo
stolarstwo
kowalstwo
Żywiec
Łodygowice
Sól
Koszarawa
Sporysz
Łękawica
Milówka
Ujsoły
Żywiec
Sucha
Kocoń
Mutne
Zadziele
Cięcina
Rycerka
Dolna
377
90.
91.
Józef Mrowiec
Szymon Tomasz
Szymański
Jan Matlakiewicz
Jakub Jurys
92.
93.
Adolf Traubner
Julia Kliś
94.
95.
Amalia Ritter
Firma Józefa
Hofmanna
Jan Stach
Stanisław
Howaniec
Sobeslyan Fluder
88.
89.
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.
103.
104.
105.
106.
107.
108.
109.
110.
111.
112.
113.
114.
115.
116.
117.
Hanna
Raichnenbaum
Antoni Szymański
Franciszek Rączka
Karol Romowicz
Józef Berliński
Józef Bucała
Franciszka
Fornalska
Jonas Margenlander
Bernard Huppert
Salamon Gotlieb
Józef Silberstein
Wawrzyniec Giały
Natan Silberstein
Józef Wajda
Abraham
Knoblauch
Józef Knoblauch
Helena Maciejczyk
Józef Łuszkiewicz
Marcin Jagosz
handel towarów bławatnych
szewstwo
Łodygowice
Żywiec
rymarstwo
fieracyjny handel towarami
drewnianymi
fieracyjny handel gotowymi
ubraniami męskimi
filia fabryki mebli
Żywiec
Sopotnia
Mała
Zabłocie
Żywiec
kowalstwo
kowalstwo
Pewel Wielka
Juszczyna
fieracyjny handel naczyniem
glinianym
Stryszawa
rzeźnictwo
fieracyjny handel wyrobami
kowalskimi
ślusarstwo
malarstwo pokojowe
stolarstwo
Rajcza
Żywiec
wypalanie wapna
fryzjer
piekarstwo
rzeźnictwo
piekarstwo
Stryszawa
Cięcina
Zabłocie
Żabnica
Świnna
Rajcza
Łodygowice
Zabłocie
blacharstwo
stolarstwo
piekarstwo
Isp
Radziechowy
Żywiec
Radziechowy
Zabłocie
Łodygowice
Sucha
Żywiec
Zabłocie
Sucha
Sporysz
378
118.
Józef Wietrzny
rzeźnictwo
119.
120.
121.
122.
123.
124.
Józef Gibas
Józef Kosiec
Józef Skiżynek
Józef Kania
Abraham Wulkan
Jan Rączka
125.
126.
Henryk Żehngut
Józef Gawron
rzeźnictwo
handel winką kościaną
handel drzewem opałowym
rzeźnictwo
handel wyrobami
bawełnianymi i płóciennymi
127.
Mojżesz Citron
128.
129.
130.
Wincenty Dowsilas
Jali Karolina Eirner
Jakub Józef
Obtułowicz
Zygmunt Springut
131.
132.
133.
134.
135.
136.
137.
138.
139.
140.
141.
Bernard Geller
Józef Okrzesik
Ludwik Pawełek
Kunegunda Hera
Anzchel Wulkan
Arcyksiążęcy
Browar w Żywcu
Paweł Śmietana
Ludwik Nowotarski
August Kucharski
Adolf Glasner
142.
Anna z Kubiców
wyrób i sprzedaż wody
sodowej
rzeźnictwo
Węgierska
Górka ad
Cięcina
Żywiec
Brzuśnik
Kuków
Łodygowice
Jeleśnia
Żywiec
Krzyżowa
Kocierz ad
Moszczanica
Rajcza
Żywiec
Zabłocie
Żywiec
piekarz z Istebnej pow.
Cieszyn filia piekarni
prowadzenie cegielni
kołodziejstwo
szewstwo
handel piwem
Rajcza
rzeźnictwo i masarstwo
kowalstwo
szewstwo
wyrób i sprzedaż wody
sodowej
eksploatowania kamieniołomu
Sucha
Żywiec
Żywiec
Zabłocie
Milówka
Żywiec
Isp
Jeleśnia
Ślemień
Żywiec
Jeleśnia
Źródło: oprac. własne na podst. ANK, StŻ I 118 - rejestry wydanych pozwoleń na prowadzenie handlu
i przemysłu (1867-1908), s. 288-314.
379
Załącznik nr. 20. Zapisani do cechu kuśnierskiego w Żywcu w latach 1778-1905
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Rok zapisu
1778
1779
1780
1781
1782
1783
1784
1785
1786
10.
11.
1787
1791
12.
13.
1793
1798
14.
1799
15.
16.
17.
1802
1805
1806
18.
19.
1807
1808
20.
21.
22.
23.
1810
1811
1812
1817
24.
1824
25.
26.
1825
1826
Nazwisko i imię zapisanego
Cybulski Paweł
Sznajdrowicz Szymon
Jeziorski Jan
Puszyński Jakub
Obtułowicz Andrzej
Hyliński Jacek
Caydziński Jan
Jeziorski Franciszek
Sznajdrowicz Ignacy
Hyliński Walenty
Obułowicz Stanisław
Ostrowski Jakub
Ostrowski Antoni
Młodziany Wojciech
Hall Antoni
Jeziorski Marcin
Śliżowic Mikołaj
Hołociński Franciszek
Sznajdrowicz Wojciech
Śliżowic Wojciech
Vabacki Paweł
Ostrowski Antoni
Maternowski Franciszek
Śliżowic Jan
Kallas Józef
Sznajdrowicz Jakub
Jeziorski Jakub
Rybarski Mateusz
Haiek Adam
Coydziński Walenty
Coydziński Wincenty
Piwowarski Wojciech
Jeziorski Stanisław
Coydziński Wicęty [pisowani
oryginalna]
Konniecki Józef
Wisiński Marcin
Jeziorski Jakub
380
27.
28.
29.
30.
31.
1827
1828
1829
1831
1832
32.
33.
34.
35.
1835
1836
1838
1839
36.
37.
1840
1842
38.
39.
40.
1848
1849
1850
41.
42.
43.
44.
45.
46.
1854
1855
1857
1865
1866
1869
47.
1870
48,
1874
49.
1878
50.
51.
52.
53.
1879
1884
1901
1905
Hyliński Jan
Babilowicz Jakub
Jeziorski Antoni
Sznajdrowicz Jakub
Rybarski Kazimierz
Hyliński Jan
Hyliński Mateusz
Rybarski Ignacy
Ostrowski Mateusz
Jeziorski Józef
Jeziorski Jacęty [pisownia
oryginalna]
Wisiński Jan
Fajcik Józef
Ostrowski Kasper
Studencki Andrzej
Rybarski Marcin
Babilonowicz Michał
Jeziorski Wicęty
Ostrowski Szczepan
Jeziorski Tomasz
Rybarski Tomasz
Fajtuch Jan
Sojecki Antoni
Jeziorski Jan
Ostrowski Wojciech
Żurek Aleksander
Fylbrych Jan
Miodoński Jan
Myszka Michał
Ostrowski Tomasz
Namysłowski Wojciech
Jeziorski Antoni
Rybarski Franciszek
Bydlińśki Franciszek
Hyliński Michał
Bydliński Wincenty
Źródło: oprac. własne na podst. Muzeum Miejskie w Żywcu, MŻ – HA/99 - Księga braci cechu
kuśnierskiego.
381
Załącznik nr 21. Członkowie Stowarzyszenia rzeźników i masarzy w Żywcu w 1911 r.
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
Nazwisko i imię
Białek Tomasz
Białek Antoni
Barutowicz Antoni
Better Wilhelm
Better Jakub
Better Joachim
Berke Karol
Bogacz Władysław
Dowsilas Wincenty
Dowsilas Franciszek
Dobosz Jan
Dobosz Franciszek
Fuhrman Wilhelm
Fabrowicz Stanisław
Górny Jan
Gołąbek Józef
Giewuszkiewicz Józef
Goldman Izrael
Goły Wawrzyniec
Irrman Adolf
Jeziorski Jakub
Jeziorski Wojciech
Jeziorski Karol
Kubicki Jan
Kasztelnik Antoni
Müller Leopold
Myszka Władysław
Mrowiec Karol
Masny Karol
Obtułowicz Wojciech
Ostrowski Emil
Ostrowski Jan
Pawluszkiewicz Stanisław
Pawełek Karol
Pawełek Ludwik
Pawełek Jan
Pawełek Antoni
Pawełek Kasper
Zawód
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
masarz
rzeźnik
masarz
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
masarz
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
Miejsce zamieszkania
Żywiec
Zabłocie
Żywiec
Sporysz
Lesna
Moszczanica
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Łodygowice
Lesna
Zabłocie
Świnna
Żywiec
Żywiec
Isep
Żywiec
Sporysz
Żywiec
Zabłocie
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
382
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
Pieczara Józef
Ruteisen Józef
Rączka Karol
Studencki Jan
Studencki Antoni
Studencki Adam
Studencki Franciszek
Studencki Wincenty
Studencki Jan
Studencki Wincenty
Studencki Antoni
Scharyl Wincenty
Szymański Franciszek
Szymański Jan
Szymański Stanisław
Szymański Jan
Śliż Wojciech
Pejtter Juda
Pajecki Jan
Suchanek Ignacy
Weilitzer Adolf
Wittek Józef
Wisiński Władysław
Wisiński Jan
Wisiński Karol
Wulkan Jakub
Wulkan Antoni
Wulkan Joachim
Wulkan Abraham
Zaręba Alojzy
Żurek Michał
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
masarz
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
rzeźnik
masarz
Żywiec
Lipowa
Żywiec
Zabłocie
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Isep
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Wieprz
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Żywiec
Łodygowice
Żywiec
Łodygowice
Sopotnia mała
Jeleśnia
Zabłocie
Sporysz
Sporysz
Zadziele
Żywiec
Jeleśnia
Jeleśnia
Żywiec
Żywiec
Źródło: ANK, StŻ I 99 – stowarzyszenie przemysłowe rzeźników w Milówce, Suchej i Żywcu, s. 80-83.
383
Bibliografia:
A. Źródła:
I. Archiwalne:
1) Archiwum Państwowe w Katowicach oddział w Żywcu [APKoŻ]
a) Polskie Towarzystwo Tatrzańskie oddział w Żywcu (dalej: PTTŻ):
PTTŻ – 1 – Statut Towarzystwa Tatrzańskiego 1900 r.
PTTŻ – 2 – Statut Babiogórskiego oddziału Towarzystwa Tatrzańskiego w Żywcu
1910 r.
PTTŻ – 4 – Sprawozdanie z czynności oddziału Babiogórskiego Towarzystwa
Tatrzańskiego za rok 1906 r.
PTTŻ – 24 – Przeniesienie siedziby Babiogórskiego oddziału Towarzystwa
Tatrzańskiego w Żywcu 1910 r.
PTTŻ – 25 – Organizowanie wycieczek górskich 1910 r.
b) Szkoła Ludowa Mieszana w Zabłociu (1899-1929) (dalej: Szk L M Zab)
Szk L M Zab – 1 – Katalog klasyfikacyjny 1899-1900 – stopień I, oddział A.
Szk L M Zab – 2 – Katalog klasyfikacyjny 1899-1900 – stopień I, oddział B.
Szk L M Zab – 3 – Katalog klasyfikacyjny 1899-1900 – stopień II.
Szk L M Zab – 4 – Katalog klasyfikacyjny 1899-1900 – stopień III.
Szk L M Zab – 25 – Katalog klasyfikacyjny 1903-1904 – stopień II
Szk L M Zab – 26 - Katalog klasyfikacyjny 1903-1904 – stopień I
Szk L M Zab – 27 - Katalog klasyfikacyjny 1903-1904 – stopień III
Szk L M Zab – 28 - Katalog klasyfikacyjny 1903-1904 – stopień IV
Szk L M Zab – 29 - Katalog klasyfikacyjny 1903-1904 – stopień III
Szk L M Zab – 30 - Katalog klasyfikacyjny 1903-1904 – stopień II
Szk L M Zab – 32 – Katalog klasyfikacyjny 1904-1905 – stopień I.
384
Szk L M Zab – 37 – Katalog klasyfikacyjny 1904-1905 – stopień IV.
Szk L M Zab – 82 – Katalog klasyfikacyjny 1911-1912 – stopień III, klasa b.
Szk L M Zab – 83 – Katalog klasyfikacyjny 1911-1912 – stopień III, klasa d.
Szk L M Zab – 84 – Katalog klasyfikacyjny 1911-1912 – stopień IV.
Szk L M Zab – 93 – Katalog klasyfikacyjny 1911-1912 – stopień I, oddział A.
Szk L M Zab – 94 – Katalog klasyfikacyjny 1911-1912 – stopień I, oddział B.
Szk L M Zab – 95 – Katalog klasyfikacyjny 1911-1912 – stopień II, oddział A.
Szk L M Zab – 96 – Katalog klasyfikacyjny 1911-1912 – stopień II, oddział B.
Szk L M Zab – 97 – Katalog klasyfikacyjny 1911-1912 – stopień III, oddział A.
Szk L M Zab – 98 – Katalog klasyfikacyjny 1911-1912 – stopień III, oddział B.
Szk L M Zab – 99 – Katalog klasyfikacyjny 1911-1912 – stopień IV, oddział A.
Szk L M Zab – 100 – Katalog klasyfikacyjny 1911-1912 – stopień IV, oddział A.
c) Szpital Powszechny w Żywcu (dalej: SPŻ):
SPŻ 1 – szpital powszechny w Żywcu.
d) c. k. Rada Szkolna Okręgowa w Żywcu z lat 1907-1918 (dalej: RSO - Żyw)
RSO – Żyw – 1 – protokoły z posiedzeń wydziału wykonawczego c. k. Rady
Szkolnej Okręgowej w Żywcu i Rady Szkolnej Powiatowej w Żywcu
1909-1930.
RSO – Żyw – 2 – przekształcenie 1-klasowej szkoły ludowej w Gilowicach na
szkołę 2-klasową (1910).
RSO – Żyw – 4 – organizacja szkoły ludowej w Kocierzu Rychwałdzkim –
orzeczenie organizacyjne i jego realizacja.
RSO – Żyw – 6 – powstanie 2-klasowej szkoły prywatnej w przysiółku Cicha –
gmina Koszarawa i jej zamknięcie (1913).
385
RSO – Żyw – 7 – utworzenie klasy eksponowanej w przysiółku Cicha – gmina
Koszarawa (1914).
RSO – Żyw – 10 – rozprawa konkurencyjna w sprawie organizacji szkoły ludowej
w Międzybrodziu (1908-1909).
RSO – Żyw – 13 - zatwierdzenie członków rady Szkolnej Miejscowej w Kocierzu
Rychwałdzkim (1912).
RSO – Żyw – 16 - wyznaczenie delegata Wydziału Rady Powiatowej do Rady
Szkolnej Miejscowej w Międzybrodziu (1909-1911).
RSO – Żyw – 17 – wykazy dzieci zobowiązanych i uczęszczających do szkoły w
Rychwałdzie (1910-1914).
RSO – Żyw – 18 - wykazy dzieci zobowiązanych i uczęszczających do szkoły w
Łękawicy (1909-1914).
RSO – Żyw – 19 - wykazy dzieci zobowiązanych i uczęszczających do szkoły w
Międzybrodziu (1908-1914).
RSO – Żyw – 20 – korespondencja w sprawie zabezpieczenia pomieszczenia na
szkołę ludową w Kocierzu Rychwałdzkim (1912).
RSO – Żyw – 23 – budowa 6-klasowej szkoły ludowej w Jeleśni – wniosek i
korespondencja z zarządem gminy w Jeleśni (1912-1913).
RSO – Żyw – 25 – badanie gruntu pod budowę szkoły ludowej w Korbielowie
(1907-1913).
RSO – Żyw – 27 – wykupienie gruntu pod budowę szkoły ludowej w
Międzybrodziu (1911-1914).
RSO – Żyw – 28 – polecenie c. k. Rady Szkolnej Okręgowej w Żywcu i odpisy
protokołów zwierzchności gminnej w sprawie budowy szkoły ludowej w
Rycerce dolnej (1908-1914)
RSO – Żyw – 29 – wykupienie parceli pod budowę szkoły ludowej w Rycerce
Dolnej (1908- 1914).
RSO – Żyw – 32 – fundusz budowy szkoły w Łękawicy – korespondencja ze
zwierzchnością gminną (1909-1912).
RSO – Żyw – 38- Świątek Feliks nauczyciel szkół ludowych w Korbielowie,
Łysinie, Krzyżowej, Łękawicy
386
e) Dyrekcja Dóbr Żywieckich (dalej: DDŻ).
DDŻ – 103 – korespondencja w sprawie wycieczek studentów Politechniki
Lwowskiej
DDŻ – 104 – Księga Kondolencyjna
DDŻ – 158 – korespondencja dotycząca spławu drzewa 1849-1895.
DDŻ – 260 – browar.
DDŻ – 265 – tartaki.
DDŻ – 290 – dom ubogich w Żywcu
DDŻ – 293 – korespondencja dotycząca ogólnych spraw szkolnych.
DDŻ – 296 - korespondencja dotyczącą założenia, budowy i utrzymania szkół
w Kalnej, Kamesznicy, Kobiernicach, Kocierzu, Kajszówce,
Komorowicach, Korbielowie, Krzyżowej, Leśnej, Lipniku, Makowie,
Miedzybrodziu Lipnickim, Milówce.
w Nieledwi, Ostrem, Oświęcimiu, Osielcu, Porabce.
w Ponikwi, Przecieszynie, Pietrzykowicach, Rajczy.
w Sopotni Wielkiej, Sopotni Małej, Szarem, Skidzinie, Spytkowicach,
Sidzinie.
DDŻ – 301 - korespondencja dotyczącą założenia, budowy i utrzymania szkół w
Sporyszu, Straconka, Stryszów, Ujsoły i Glinka, Wieprz, Węgierska
Górka, Zawoja, Zabłocie, Zarzecze, Zwardoń.
DDŻ – 532 – Korespondencja w sprawie założenia i rozszerzenia sieci
telefonicznej w dobrach żywieckich.
DDŻ – 604 - badania sposobów i kosztów odbudowy potoków górskich.
DDŻ – 771 – spory o lasy, grunty, przejazdy i długi.
f) Akta Miasta Żywca:
MŻ – 5 – księga uchwał rady miejskiej w Żywcu
387
g) Wydział Powiatowy w Żywcu (dalej: WPŻ)
WPŻ I – 9 – lustracja gospodarki powiatowej przeprowadzona z ramienia
Wydziału Krajowego w 1910 r.
WPŻ I – 22 – sprawozdanie miesięczne z czynności lustratora w 1914 r.
WPŻ I – 49 – Inwentarze majątków gmin powiatu żywieckiego za rok 1895.
WPŻ I – 69 – projekt regulacji potoku Nickulina
2) Muzeum Miejskie w Żywcu [MŻ]
a) Jänich Tadeusz, Teki Jänicha, depozyt w posiadaniu Muzeum Miejskiego
w Żywcu.
Archiw/1095/1-60/ - Józefa Kurowskiego oddział kolarzy.
Archiw/1094/1-48/ - Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Żywcu.
Archiw/1096/1-48/ - Drużyna harcerska męska im. Tadeusza Kościuszki
1912-1914.
Archiw/1097/1-18/ - Drużyna harcerska żeńska im. Emilii Plater.
Archiw/1093/1-23/ - Stałe Drużyny Polowe „Sokoła”.
b) zbiory historyczne Muzeum Miejskiego w Żywcu
- Księga protokołów Rady Miejskiej w Żywcu – protokoła z lata 1895-1896.
- MŻ – dep/83 - sprawozdanie z inspekcji w warsztatach rzemieślniczych
- MŻ-HA/131 – Księga kasowa Cechu Garbarzy w Żywcu z lat 1885-1930.
- MŻ – HA/1043 – bilet firmowy Hotelu Narodowego w Żywcu, 1909 r.
- MŻ – HA/1509 – decyzja starosty cyrkularnego w Myślenicach skierowana do
magistratu w Żywcu w sprawie Żyda Zelika Szentala.
- MŻ – HA/99 - Księga braci cechu kuśnierskiego.
- MŻ – dep/ - Depozyt parafii N.N.M.P. w Żywcu. Dokumenty znalezione w bani
dzwonnicy w 2001 roku.
3) Archiwum Narodowe w Krakowie [ANKr]
a) Cesarsko-Królewskie Starostwo Powiatowe w Żywcu 1867-1918 (dalej:
StŻ I):
StŻ I 2 – sprawy organizacyjne i reprezentacyjne.
388
StŻ I 5 – sprawy nagród i odznaczeń.
StŻ I 7 – sprawy wydawnictw i prenumeraty 1907-1918.
StŻ I 11 – organizacja żandarmerii, dyslokacja placówek 1908-1918.
StŻ I 13 – interpelacje poselskie.
StŻ I 17 – wykazy statystyczne klęsk elementarnych 1896-1914.
StŻ I 18 – doniesienia o klęskach elementarnych 1908-1917.
StŻ I 22 – stowarzyszenia i organizacje 1906-1918.
StŻ I 26 – stowarzyszenia i organizacje żydowskie 1908-1915.
StŻ I 27 – wiece i zgromadzenia publiczne.
StŻ I 28 – nadzór nad widowiskami i przedsiębiorstwami rozrywkowymi.
StŻ I 30 – pozwolenie na zbieranie składek 1904-1918.
StŻ I 34 – Sprawy policji drogowej, ogniowej i kolejowej (1906-1918)
StŻ I 92 – spółki spożywcze 1908-1918, spółka tkacka w Rychwałdzie
1908-1909.
StŻ I 93 – stowarzyszenia przemysłowe 1907-1917.
StŻ I 94 – stowarzyszenia przemysłowe szewców w Żywcu 1907-1917.
StŻ I 95 – stowarzyszenia przemysłowe kupców i handlarzy w Milówce, Suchej,
Żywcu 1904-1918.
StŻ I 96 – stowarzyszenia przemysłowe gospodarczo-szynkarskie w Suchej
i Żywcu 1905-1918.
StŻ I 97 – stowarzyszenia przemysłowe piekarzy, młynarzy, cukierników
w Milówce, Suchej i Żywcu.
StŻ I 98 – stowarzyszenie przemysłowe kowali, ślusarzy i blacharzy w Milówce
Żywcu.
StŻ I 99 – stowarzyszenie przemysłowe rzeźników w Milówce, Suchej i Żywcu
StŻ I 113 – udzielanie koncesji na jadłodajnie (1908-1914)
StŻ I 114 – udzielanie koncesji (1904-1918)
StŻ I 116 – udzielanie koncesji na handel towarami mieszanymi (1896-1914)
StŻ I 117 – taryfy opłat targowych i protokoły targowe (1901-1917)
StŻ I 118 – rejestry wydanych pozwoleń na prowadzenie handlu i przemysłu
389
(1867-1908)
StŻ I 126 – sprawy drogowe 1906-1916.
StŻ I 133 – sprawy wodne 1910-1913
StŻ I 145 – sprawy weterynaryjne 1905-1918.
StŻ I 146 – sprawy sanitarne 1906-1918.
StŻ I 147 – nadzór nad personelem lekarskim i sanitarnym.
StŻ I 148 – nadzór nad aptekami i sprzedażą leków 1906-1918.
StŻ I 149 – choroby zakaźne 1894-1910.
StŻ I 150– choroby zakaźne 1911-1918.
StŻ I 160 – emigracja.
StŻ I 161 – fundacje (1850) 1868-1918.
StŻ I 164 – opieka nad ubogimi i dotkniętymi klęskami elementarnymi oraz
wojną.
StŻ I 175 – spis osób wyznania ewangelickiego w 1918.
StŻ I 177 – akta dotyczące gminy wyznaniowej izraelickiej w Milówce
1903-1918.
StŻ I 178 – akta dotyczące gminy wyznaniowej izraelickiej w Zabłociu
1905-1915.
StŻ I 181 – sprawy szkolne 1905-1918.
StŻ I 187 – sprawy karno – administracyjne 1900-1908.
StŻ I 196 – wybory rady gminnej i zwierzchności gminnej w gminach:
Isep 1914-1915, Kocierz 1905-1910, Kurów 1918.
StŻ I 197 - wybory rady gminnej i zwierzchności gminnej w gminach:
Lachowice (1906-1915), Las, Łodygowice (1912-1913), Moszczanica
(1907-1915)
StŻ I 198 - wybory rady gminnej i zwierzchności gminnej w gminie
Milówka (1905-1914)
StŻ I 200 – wybory do rady gminnej i zwierzchności gminnej w gminach: Sienna
(1905-1913), Sopotnia Mała (1907-1912), Sopotnia Wielka (1906-1915)
StŻ I 203 – lustracje gmin, rozpatrywanie skarg na zwierzchność gminną
(1905-1919)
390
b) Teki Schneidra
1785 – Żywiec
c) Izba Przemysłowo – Handlowa w Krakowie (1858-1939)
IPHKr – 411 – karty do katastru A dla tych którzy wykonują dany zawód bez
karty przemysłowej. Kary spisu na udzielone karty przemysłowe i
koncesje.
Potwierdzenie
założenia
przemysłu.
Koncesje.
Karty
tymczasowe. Powiat Żywiec. Miasto Żywiec (1895-1939).
4) Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach delegatura w Bielsku –
Białej [WUOZKdBB]
a) P.P. Pracownia Konserwacji Zabytków oddział w Krakowie – Pracownia
Dokumentacji Naukowo – Historycznej:
- Żywiec ze Sporyszem i Starym Żywcem. Studium Historyczno – Urbanistyczne, t
II, ilustracje część I, materiały planistyczne i monograficzne.
- Żywiec studium historyczno – urbanistyczne. Katalog zabytków tom I A, oprac.
przez Beiersdorf Zbigniew, Jurczak Jadwiga, Kasprzyk Maria, Wojnar Barbara,
Kraków1983.
b) Ośrodek Dokumentacji Zabytków w Warszawie – karta ewidencyjna
zabytków architektury i budownictwa:
- Śledzikowski Tadeusz, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”.
5) Archiwum Diecezjalne w Tarnowie [ADT]
a) wizytacje dziekańskie:
Wiz. Dz. XVIII/3 – dekanat żywiecki.
6) Archiwum Państwowe w Katowicach oddział w Cieszynie [APKoC]
a) Zespół akt – spuścizna Karola Kiebel Kobarskiego
SKKK – 4 – Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”
7) Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [AGAD]
391
a) c. k. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
c. k. MSW – 187 – Stowarzyszenia. Związki.
8) Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności
[BN PAU/PAN]
PAU I – 108 – Zapis arcyksięcia – deklaracja hipoteczna
sygn. 2458, t. 29, Akta Krakowskiego Biskupiego Komitetu odnoszące się do
akcji szczepienia ospy w latach 1915-1916.
9) Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie
a) Rada Szkolna Krajowa
- fond 178, opis 2 – Stan budynków szkół ludowych w okręgu szkolnym Żywca
- fond 178, opis 2 - Protokół/Sprawozdanie inspektora szkolnego z działalności
męskiej szkoły podstawowej w mieście Żywcu.
- fond 178, opis 2 - Korespondencja ze starostą miasta Żywca (w mieście Żywcu)
o zbudowaniu budynku dla seminarium nauczycielskiego z załączeniem planów
tego budynku.
b) Metryka józefińska
- fond 19, opis VIII - Metryki gruntowe dochodu z ziemi, opisy granic
ziemskich/gruntowych wspólnoty, zasady podziału niw/pól, podsumowania i inne
dokumenty. Stary Żywiec. Zadziele.
c) Galicyjskie Namiestnictwo we Lwowie
- fond 146, opis 25 - Pisma założycieli towarzystwa w mieście Żywiec o zmianie
statutu towarzystwa "Babiogórski oddział towarzystwa tatrzańskiego". Statut.
- fond 146, opis 25 - Bilans towarzystwa "Spółka tkacka" w mieście Żywiec za
lata 1910-1912.
10. Książnica Beskidzka
sygn. TR 031.063, Odezwa zarządu Głównego Towarzystwa Szkoły Ludowej w
Krakowie w sprawie upaństwowienia Gimnazjum Realnego i Seminarium
Nauczycielskiego Męskiego w Białe oraz Gimnazjum Realnego w Orłowie i
392
przestawiająca stan tych szkół. Sprawa pokrycia długów, Kraków 1911.
11. Wadowicka Biblioteka Publiczna
sygn. 6R/C, Sprawozdanie krajowego inspektora szpitali i zastępcy krajowego
inspektora szpitali o stanie szpitali krajowych i powszechnych w Galicyi,
Lwów 1911.
12. Archiwum Parafialne parafii Juszczyna
Księga parafialna zgonów z Juszczyny – Liber mortuorum 1795-1893.
Księga parafialna zgonów z Juszczyny – Liber mortuorum 1893-1983.
13. Archiwum Parafialne parafii Kamesznica
Księga parafialna zgonów z Kamesznicy – Liber mortuorum 1844-1861.
Księga parafialna zgonów z Kamesznicy – Liber mortuorum 1862-1913.
14. Archiwum Parafialne parafii Milówka
Księgi parafialna zgonów z Milówki – Liber mortuorum 1840-1933.
Księga parafialna zgonów z Nieledwii – Liber mortuorum 1844-1940.
II. Prasa:
„Czas” 1907: nr 244, nr 248; 1909: nr 12, 1910: nr 357, 1913: nr 14, nr 18.
„Dziennik Cieszyński” 1908: nr 165; 1909: nr 43; 1910: nr 10; 1913: nr 10, nr 14, nr 18.
„Gazeta Lwowska” 1913: nr 7.
„Gwiazdka cieszyńska” 1901: nr 21, 1913: nr 5.
„Ilustrowana Gazeta Polska” 1914: nr 37.
„Ilustrowany Kuryer Codzienny” 1913: nr 8.
„Nad Sołą i Koszarawą” 2000: nr 8, nr 22
„Nowości Illustrowane” 1909: nr 4, 1910: nr 25, 1913: nr 3.
„Nowy Czas” 1896: nr 18.
„Przewodnik Gimnastyczny „Sokół” 1884: nr 1, 1902: nr 12, 1907: nr 7, 1913: nr 12.
„Przewodnik Kółek Rolniczych” 1892 nr 10.
393
„Przewodnik Powiatu Żywieckiego”, 1900: nr 8, 1901: nr 3, nr 5, nr 7, nr 13; 1902: nr 2,
nr 5, nr 6, nr 7, nr 11, nr 12; 1903: nr 2, nr 5, 1904: nr 1, nr 8, 1905: nr 5, nr 9..
„Sylwan. Organ galicyjskiego towarzystwa leśnego” 1905: nr 10,
„Ślązak” 1913: nr 3.
„Wierchy – rocznik poświęcony górom i góralszczyźnie” 1930: t. 30, 1962.
„Ziemia. Ilustrowany miesięcznik krajoznawczy” 1936 nr 1.
„Muzeum. Czasopismo Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych” 1909: T.1, zeszyt 4.
II. Drukowane:
1. Roczniki i źródła statystyczne:
Annales Academia Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica IV, Kraków 2005.
FIDES-Biuletyn Bibliotek Kościelnych, nr 1-2, Warszawa 1997.
Gemeindelexikon der im Reichsrate vertienen Königreiche und Länder, berarbeitet auf
Greind der Ergebuisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XII Galizien, Wiedeń
1907.
„Gronie” rocznik I, Żywiec 1938; „Gronie” "nr II, Żywiec 2006; nr III, Żywiec 2007; nr
V, Żywiec 2008; nr VI, Żywiec 2008; nr VII, Żywiec 2009; nr VIII, Żywiec 2009; nr IX,
Żywiec 2010; nr X Żywiec 2010.
„Kalendarz Żywiecki” 1998, Żywiec 1999; Żywiec 2005; Żywiec 2006; Żywiec 2007.
„Karta Groni” nr XII, Żywiec 1984; nr XIII, Żywiec 1985; nr XIV, Żywiec 1989; nr
XVIII, Żywiec 1995; nr XIX, Żywiec 1997; nr XXII, Żywiec 2003; nr XXIV, Żywiec
2005;
Księga adresowa przemysłu galicyjskiego, Kraków 1901.
„Kwartalnik Historyczny” nr 4, 1992.
Pilat Tadeusz, Skorowidz dóbr tabularnych w Galicji z Wielkim Księstwem Krakowskim,
Lwów 1891.
Pilat Tadeusz, Tablice statystyczne o stosunkach gminnych w Galicji, Lwów 1877.
Podręcznik Statystyki Galicji t. 6, red. T. Pilat, Lwów 1900.
Podręcznik statystyki Galicji t. 9, red. T. Pilat, Lwów 1910.
Provinzial Handbuch des Krakauer Verwaltungs – Gebietes für das Jahr 1856,
Kraków 1856.
394
Rocznik oficerski 1932, Warszawa 1932
Rocznik Statystyki Galicji na rok 1887-1888, red. T. Rutowski, Lwów 1889.
Rocznik statystyki Galicji. Rok I 1886, red. T. Rutowski, Lwów 1887.
Rocznik statystyki Galicji. Rok III 1889-1891, red. T. Rutowski, Lwów 1891
Schematismus universi venerabilis cleri dioeceseos Cracoviensis pro Anno Domini 1910,
Kraków 1910.
Schematismus universi venerabilis cleri dioeceseos Tarnoviensis pro Anno Domini:
Tarnów 1827, Tarnów 1837, Tarnów 1841, Tarnów 1848, Tarnów 1858, Tarnów 1867,
Tarnów 1869, Tarnów 1870, Tarnów 1871, Tarnów 1872, Tarnów 1873, Tarnów 1874,
Tarnów 1875, Tarnów 1876, Tarnów 1877, Tarnów 1878, Tarnów 1879, Tarnów 1880.
Schematismus universi venerabilis cleri dioeceseos Tynecensis pro Anno Domini,
Tyniec 1826.
Spis abonentów sieci telefonicznych w Galicji, Lwów 1912
Spis członków i delegatów galicyjskiego Towarzystwa Łowieckiego wedle powiatów,
Lwów 1914.
Szematyzmy Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim: Lwów
1837, Lwów 1854, Lwów 1855, Lwów 1865, Lwów 1869, Lwów 1871, Lwów 1873,
Lwów 1874, Lwów 1875, Lwów 1876, Lwów 1878, Lwów 1879, Lwów 1880, Lwów
Lwów 1913, Lwów 1914.
Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych, Lwów 1873, Lwów 1878, Lwów 1880,
1905, Lwów 1909, Lwów 1911, Lwów 1912.
Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, nr 692, Kraków 2005.
2. Inwentarze:
Inwentarz zespołu akt Szkoła Ludowa Mieszana w Zabłociu (1899-1929).
Inwentarz akt c. k. Rady Szkolnej Okręgowej w Żywcu z lata 1907-1918 (1930).
Inwentarz Archiwum Państwowego w Krakowie akt c. k Starostwa w Żywcu (1867-1918)
395
i Starostwa Powiatowego w Żywcu (1918-1939).
Inwentarz Dyrekcji Dóbr Żywieckich
Inwentarz zbioru Starostwo Powiatowe w Cieszynie z lat 1850-1918.
Inwentarz zespołu akt – spuścizna Karola Kiebel Kobarskiego.
Inwentarz Zespołu Akt Szpitala Powszechnego w Żywcu 1905-1945.
3. Sprawozdania:
Czwarte sprawozdanie dyrekcji c. k. Wyższej Szkoły Realnej w Żywcu za rok szkolny
1913/1914, Żywiec 1914.
Dodatek do sprawozdania c. k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie galicyjskich szkół
średnich
w
roku
szkolnym
1908/1909
zawierający
rozporządzenia
o
klasyfikowaniu i pytaniu, tudzież plany naukowe, Lwów 1910.
Drugie sprawozdanie dyrekcji c. k. Wyższej Szkoły Realnej w Żywcu za rok
szkolny1911/1912, Żywiec 1912.
Jednodniówka wydana z okazji 35-lecia gniazda sokolego w Żywcu 1893-1928.
Sprawozdanie administracyjne z działalności 35-letniej. Z okazji jubileuszu
gniazda, Żywiec 1928
Jubileuszowe sprawozdanie z 20-letniej działalności Katolickiego Stowarzyszenia
Młodzieży Polskiej w Żywcu, Żywiec 1931.
Sprawozdanie c. k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie galicyjskich szkół średnich w roku
szkolnym 1890/1891, Lwów 1891.
Sprawozdanie c. k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie szkół średnich galicyjskich w latach
szkolnych 1875-1883. Część I, Lwów 1884.
Sprawozdanie c. k. Rady Szkolnej Krajowej o stanie wychowania publicznego w roku
396
Trzecie sprawozdanie dyrekcji c. k. Wyższej Szkoły Realnej w Żywcu za rok szkolny
1912/1913, Żywiec 1913.
4. Statuty stowarzyszeń:
Statut Babiogórskiego Oddziału Towarzystwa Tatrzańskiego, Żywiec 1910.
Statut Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Żywcu, Żywiec 1910.
Statut Towarzystwa Budowy kościoła św. Floriana w Zabłociu, Żywiec 1902.
Statut Towarzystwa Tatrzańskiego, Kraków 1900.
5. Dzienniki Ustaw i zbiory ustaw:
Dziennik ustaw i rozporządzeń krajowych dla Królestwa Galicji i Lodomerii wraz
z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwami Oświęcimskim i Zatorskim 1867,
Lwów 1867.
z Wielkim Księstwem Krakowskim 1869, Lwów 1869.
397
Najnowsze galicyjskie prawo drogowe i budownicze na prowincji. Zbiór ustaw,
regulaminów, rozporządzeń drogowych i budowniczych wydanych od roku 1887,
zebrał Józef Aleksander Hibi, Złoczów 1898.
Zbiór ustaw i rozporządzeń administracyjnych w Królestwie Galicji i Lodomerii
z Wielkim Księstwem Krakowskim obowiązujących t. I, red. Jan Rudolf Kasparek,
Lwów 1884.
z Wielkim Księstwem Krakowskim obowiązujących t. II, red. Jan Rudolf Kasparek,
Lwów 1884.
z Wielkim Księstwem Krakowskim obowiązujących t. V, red. Jan Rudolf Kasparek,
Lwów 1885.
Zbiór ustaw i rozporządzeń sanitarnych ze szczególnym uwzględnieniem Galicji
i Wielkiego Księstwa Krakowskiego t. I, oprac. Józef. Barzycki, Zdzisław
Lachowicz, Leon Kruszyński, Lwów 1899.
6. Kroniki:
Augustin Franciszek ks. Kroniki żywieckie od czasów zamierzchłych do 1845 r. Żywiec,
Kraków 2007.
Komoniecki Andrzej, Chronografia albo dziejopis żywiecki, Żywiec 1987.
Pieronek Władysław, Kronika Radziechów (do 1966 r.), Kraków 2008.
398
7. Pamiętniki:
De Laveaux Ludwik, Górale beskidowi zachodniego pasma Karpat. Rys etnograficzny
zwyczajów i obyczajów włościan okolic Żywca, Żywiec 2005, reprint wydania
z 1851.
Jakóbiec Jan, Na drodze stromej i śliskiej. Autobiografia socjologiczna, red. naukowa
G. Ostasz, Kraków 2005.
Jakóbiec Jan, Szkolna droga syna chłopskiego [w:] Galicyjskie wspomnienia szkolne,
red. A. Knot, Kraków 1955.
Kossak Wojciech, Wspomnienia, Warszawa 1971.
Okujlar Zdzisław Maria, W dawnym Żywcu, Żywiec 1992.
Ryan Nellie, My years at the austrian court, Londyn 1916.
B. Opracowania:
Adamczyk Mieczysław Jerzy, Społeczeństwo polskie w Galicji wobec szkoły austriackiej
(1774-1867), [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t. VIII. Myśl edukacyjna w Galicji
1772-1918, Rzeszów 1996.
Andics Helmut, Kobiety Habsburgów, Warszawa 1991.
Anusz Zbigniew, Podstawy epidemiologii i kliniki chorób zakaźnych, Warszawa 1986.
Baczkowski Michał, Analfabetyzm w Galicji w dobie konstytucyjnej (1867-1914), [w:]
Naród. Państwo. Europa Środkowa w XIX i XX wieku, red. A. Patek i W. Rojek,
Kraków 2006
Balzer Oswald, Historia ustroju Austrii, Lwów 1899.
Banach Andrzej Kazimierz, Kariery zawodowe studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego
pochodzenia chłopskiego z lat 1860/1861-1917/1918, Kraków 2009.
Banach Andrzej Kazimierz, Młodzież chłopska na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach
1860/1861-1917/1918, Kraków 1997.
Baranowski Mieczysław, Zarys higieny szkolnej, Lwów 1891.
Barcik Mieczysław, Łazarski Józef [w:] Słownik Biograficzny Żywiecczyzny t. III
red. A. Urbaniec, Żywiec 2000.
Barcik Mieczysław, Łazarski Mieczysław [w:] Słownik Biograficzny Żywiecczyzny t. III
399
Barcik Mieczysław, Łazarski Stanisław [w:] Słownik Biograficzny Żywiecczyzny t. III
Bardach Juliusz, Leśnodorski Bogusław, Pietrzak Michał, Historia ustroju i prawa
polskiego, Warszawa 1997.
Bartoszewicz Joachim, Opieka nad ubogimi w Galicji, [w:] „Wiadomości statystyczne
o stosunkach krajowych”, red. T. Pilat, t. XVIII, z. I, Lwów 1901.
Bartoszewicz Kazimierz, Dzieje Galicyi jej stan przed wojną i wyodrębnienie,
Warszawa 1917.
Batowski Henryk, Rozpad Austro – Węgier 1914-1918, Kraków 1982.
Benis Artur, Przemysł galicyjski a Austria, Kraków 1917.
Bigo Jan, Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie
Galicji, Wielkim Księstwie Krakowskim i Księstwie Bukowińskim
z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytorialnych kraju, Lwów
1897.
Błecha Krzysztof, Adam Tracz, Ostatni król Polski. Karol Stefan Habsburg,
Żywiec 2012.
Bobrzyński Michał, Dzieje ojczyste ze szczególnym uwzględnieniem Galicji,
Kraków 1879.
Borys Marcin, Polska emigracja do Stanów Zjednoczonych do 1914 roku, Toruń 2011.
Brix Emil, Galicja jako austriacki mit, [w:] Mit Galicji red. J. Purchli, W. Kosa,
Ż. Komar, M. Rydigier, W.M. Schwartz, Kraków 2014
Broński Krzysztof, Rozwój gospodarczy większych miast galicyjskich w okresie
autonomii, Kraków 2003.
Broński Krzysztof, Rozwój pośrednictwa pracy w Galicji na przełomie XIX i XX wieku,
Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, nr 692,
Kraków 2005.
Brzeski Tadeusz, Parcelacja własności tabularnej w Galicji, [w:] „Wiadomości
statystyczne o stosunkach krajowych” t. XXIII, z. II, Lwów 1912.
Buba Kazimierz, Życie kościelne wsi i parafii Juszczyna (ok. 1581-1980), Kraków 2002.
Bujak Franciszek, Galicja t. I. Kraj, ludność, społeczeństwo, rolnictwo, Lwów 1908.
Bujak Franciszek, Galicja t. II. Leśnictwo, górnictwo i przemysł, Lwów 1910.
Bujak Franciszek, Rozwój gospodarczy Galicji, Lwów 1917.
Bund Józef, Rozwój kolejnictwa małopolskiego w okresie 80-lecia (1850-1930)
400
działalności Krakowskiej Izby Przemysłowo – Handlowej oraz przebieg starań o
wykonanie ustawy koerberowskiej o budowie dróg wodnych, Kraków 1930.
Bury Aleksandra, Dzieje budynku Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika
„Gronie” nr VIII, Żywiec 2009.
Buszko Józef, Galicja 1859-1914. Polski Piemont?, Warszawa 1989.
Buzek Józef, Administracja gospodarstwa społecznego. Wykłady z zakresu nauki
administracji i austriackiego prawa administracyjnego, Lwów 1913.
Buzek Józef, Pogląd na wzrost ludności ziem polskich w wieku XIX, Kraków 1915.
Buzek Józef, Rozwój stanu szkół średnich w Galicji w ciągu ostatnich lat 50 (1859-1909),
Muzeum r. XXV, 1909, dodatek 3.
Buzek Józef, Rozsiedlenie ludności Galicji według wyznania i języka, [w:] „Wiadomości
statystyczne o stosunkach krajowych” pod red. Tadeusza Pilat, tom XXI, z. II,
Lwów 1909.
Buzek Józef, Własność tabularna w Galicji według stanu z końcem roku 1902 [w:]
„Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych” red. T. Pilat, T. XX, z. III,
Lwów 1905.
Caputa Rafał, Jeziorski Ireneusz, Z dziejów Żydów na Żywiecczyźnie, Kraków 2000.
Chłopczyk Helena, Ostatni właściciele dóbr żywieckich 1810-1939, Maszynopis
własność Archiwum Państwowego w Żywcu, Żywiec 1986.
Chłopecki Jerzy, Galicja – skrzyżowanie dróg, [w:] Galicja i jej dziedzictwo t. II.
Społeczeństwo i gospodarka, red. J. Chłopecki i H. Madurowicz – Urbańska,
Rzeszów 1995.
Chmielińska Aniela, Oświata i praca społeczna w Galicji, Warszawa 1914.
Chrząszcz Czesław, Wychowawcy elit. Działalność katechetów galicyjskich szkół
średnich w latach 1867-1918, Kraków 2015.
Chwalba Andrzej, Czy Galicji sukces był pisany? [w:] Kraków i Galicja wobec przemian
cywilizacyjnych (1866-1914), red. K. Fiołek, M. Stala, Kraków 2011.
Ciemiała Grzegorz, Osadnictwo na prawie wołoskim w Beskidzie Śląskim i Żywieckim
[w:] Żywiecczyzna pogranicze śląsko morawskie - materiały z konferencji,
Żywiec 2004
Czerkawski Włodzimierz, Gęstość zaludnienia w Galicji 1890-1910, Kraków 1911.
Czerwoniak Izabela, Kupczak Helena, Ważniejsze wydarzenia w życiu szkoły.
Lata 1893-1939, [w:] Księga Jubileuszowa 100-lecia szkoły 1904-2004,
401
Żywiec 2004
Danielak Michał, 3.765.700 analfabetów, Kraków 1894.
Davies Norman, Galicja jako królestwo zapomniane, [w:] Kraków i Galicja wobec
przemian cywilizacyjnych. Studia i szkice, red. K. Fiołek, M. Stala, Kraków 2011.
Davies Norman, Zaginione królestwa, Kraków 2010.
Döllinger Zygmunt, Struktura demograficzna i rolna powiatu żywieckiego, „Gronie”
rocznik I, Żywiec 1938.
Dobosz Stanisław, Wojna na ziemi żywieckiej, Żywiec 2004.
Drobisz Zdzisław, Kopalnictwo rud żelaza dla huty Węgierska Górka, „Karta Groni”
nr XIII, Żywiec 1985.
Duncan Christopher, Scott Susan, Czarna śmierć. Epidemie w Europie od starożytności
do czasów współczesnych, Warszawa 2008.
Dusik Jarosław, Rozwój terytorialny żywieckiego latyfundium Komorowskich,
„Karta Groni” nr XXII, Żywiec 2003.
Dutkowa Renata, Polityka szkolna w Galicji 1866-1890, [w:] Galicja i jej dziedzictwo
t. III. Nauka i oświata, red. A. Meissner, J. Wyrozumski, Rzeszów 1995.
Dybiec Julian, Finansowanie nauki i oświaty w Galicji 1860-1918, Kraków 1979.
Dybiec Julian, Galicja na drodze do wielkiej przemiany [w:] Kraków i Galicja wobec
przemian cywilizacyjnych (1866-1914), red. K. Fiołek, M. Stala, Kraków 2011.
Dybiec Julian, Polska Akademia Umiejętności 1872 – 1952, Kraków 1993.
Dziadzio Andrzej, Monarchia konstytucyjna w Austrii 1867-1914, Kraków 2001.
Edukacja regionalna, red. A. W. Brzezińska, A. Hulewska, J. Slomska, Warszawa 2006.
Falkiewicz Karol, Rozwój szkolnictwa ludowego w Galicji w latach 1848-1898,
Lwów 1899.
Feldman Wilhelm, Stan ekonomiczny Galicyi, Lwów 1900.
Firlej Dorota, Jan Kazimierz Olpiński – portrecista, „Gronie” nr VI, Żywiec 2008.
Firlej Dorota, Malarz żywieckiej socjety początku XX wieku – Jan Kazimierz Olpiński,
„Gronie” nr III, Żywiec 2007.
Fiutowski Teofil, Szkolnictwo ludowe w Galicji w dobie porozbiorowej, Lwów 1913.
Franaszek Piotr, Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji.
Zdrowie Publiczne w Galicji w dobie autonomii, Kraków 2001.
Franaszek Piotr, Polityka gospodarcza władz austriackich wobec Galicji, [w:] Naród.
Państwo. Europa Środkowa w XIX i XX wieku, red. A. Patek i W. Rojek,
402
Kraków 2006
Franaszek Piotr, Zdrowie publiczne w Galicji, Kraków 2002.
Fras Zbigniew, Galicja, Wrocław 1999.
Galicja i jej dziedzictwo. Szkolnictwo i oświata w Galicji 1772-1918, red. J. Dybiec,
J. Krawczyk, A. Meissner, K. Szmyd, Rzeszów 2015.
Garlicka Aleksandra, Spis tytułów prasy polskiej 1865-1918, Warszawa 1978.
Gąsiorek Andrzej, Rozwój turystyki w Beskidzie Żywieckim w drugiej połowie XIX wieku,
[w:] 100 lat Oddziału Babiogórskiego TT, PTT, PTTK w Żywcu, red. W. Zyzak,
Żywiec 2008.
Gofron Bartłomiej, Rzemieślnicze cechy w Żywcu, [w:] Kronika Śląska Cieszyńskiego i
powiatów Biała i Żywiec, red. B. Gofron, Z. Kossak – Szczucka, Z. Lubertowicz,
Cieszyn 1932.
Górski Antoni, Braki krajowej produkcji w Galicji, Kraków 1916.
Grodziski Stanisław, Franciszek Józef I, Wrocław 1978.
Grodziski Stanisław, Habsburgowie. Dzieje dynastii, Wrocław 1998.
Grodziski Stanisław, Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji 1772-1848,
Wrocław 1971.
Grodziski Stanisław, Gerhart Artur St. Projekt konstytucji dla Galicji z 1790 r. Charta
Leopoldina, Kraków 1981.
Grodziski Stanisław, Sejm Krajowy galicyjski 1861-1914. Źródła, Warszawa 1993.
Grodziski Stanisław, W królestwie Galicji i Lodomerii, Kraków 1976.
Grodziski Stanisław, Zarys ustroju politycznego Galicji, [w:] Galicja i jej dziedzictwo,
t .I. Historia i polityka, red. W. Bonusiak, J. Buszko, Rzeszów 1994.
Grzybowski Konstanty, Galicja 1848-1914, Kraków 1959.
Harwot Agnieszka, Grekokatolicy na ziemi żywieckiej w wieku XX, „Gronie” nr II,
Żywiec 2006.
Harwot Jerzy, Jakiej reformy przede wszystkim potrzebują nasze szkoły ludowe,
Przemyśl 1882.
Hoff Jadwiga, Społeczność małego miasta galicyjskiego w dobie autonomii,
Rzeszów 1992.
Hoff Jadwiga, Życie społeczne w małych miastach Galicji Zachodniej w dobie autonomii,
[w:] Galicja i jej dziedzictwo t. II. Społeczeństwo i gospodarka, red. J. Chłopecki
i H. Madurowicz – Urbańska, Rzeszów 1995.
403
Hołowiński Antoni, Kocoń Bronisław, Miodowicz Władysław, Niemczyk Rudolf,
Sowiński Stanisław, Pamiętnik Oddziału Babiogórskiego Polskiego Towarzystwa
Turystyczno – Krajoznawczego z lat 1905-1980, Żywiec 1980.
Ingarden Roman, Rzeki i kanały żeglowne w byłych trzech zaborach i znaczenie ich
gospodarcze dla Polski, Kraków 1922.
Jagosz Włodzimierz, Dzieje miasta Żywca i Żywiecczyzny, Cieszyn
Janik Stanisława, Janik Jan, Szkoła Realna i Państwowe Gimnazjum w Żywcu w latach
1904-1945, [w:] 90 lat Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika
w Żywcu, oprac. Krystyna Bury, Żywiec 1994.
Janota Eugeniusz, Wiadomość historyczna i jeograficzna o Żywiecczyźnie, Żywiec 2008
– reprint wydania z 1859 roku.
Jeziorski Michał, 6 VIII 1914 – 6 VIII 1939. Pamięci I-szej żywieckiej kompanii
legionistów w 25 rocznicę jej wymarszu, „Gronie” R. 2, z. 2-3, Żywiec 1939
Jeziorska – Janikowa Stanisława, Szkoła i ludzie. Okres galicyjski do 1918 roku [w:]
Księga Pamiątkowa Szkoły Realnej, Państwowego Gimnazjum i Liceum
Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika w Żywcu, Żywiec 1959.
Jeziorski Ireneusz, Okruchy bibliograficzne. Rabin – filozof – dr Nachman Hirsch
(Herman)Bau, [w:] „Karta Groni” nr XXII, Żywiec 2003.
Jura Włodzimierz, Albrecht Fryderyk Habsburg [w:] Słownik Biograficzny
Żywiecczyzny t. II, red. A. Urbaniec, Żywiec 1995.
Jura Włodzimierz, Małysiak Józef [w:] Słownik Biograficzny Żywiecczyzny t. III,
Jura Włodzimierz, Sarna Zygmunt Jan [w:] Słownik Biograficzny Żywiecczyzny t. III
Kachel Jacek, Do Ameryki za chlebem – dawna emigracja górali i nie tylko, „Gronie”
nr VIII, Żywiec 2009.
Kachel Jacek, Galicja na torach czyli kolejowa historia Podbeskidzia, Łódź 2013.
Kachel Jacek, Grunwald – symbol wielokrotnie złożony (w świetle prasy prowincji
Galicyjskiej), [w:] „Gronie” nr IX, Żywiec 2010.
Kachel Jacek, Na pocztowym szlaku. Rozwój poczty i telegrafu w Bielsku, Białej i Żywcu
oraz na terenie Państwa Łodygowickiego, „Gronie” nr XII, Żywiec 2012.
Kachel Jacek, Sokoli marsz, Żywiec 2010.
Kaczanowski Piotr, Kozłowski Janusz Krzysztof, Wielka Historia Polski t.1
404
Najdawniejsze dzieje ziem Polski, Kraków 2000.
Kalinka Walerian, Galicja i Kraków pod panowaniem austriackim, Paryż 1853.
Kapłon Jerzy, Oddział Babiogórski TT i PTT. Zarys dziejów, [w:] 100 lat Oddziału
Babiogórskiego TT, PTT, PTTK w Żywcu pod red. W. Zyzak, Żywiec 2008.
Kargol Tomasz, Sytuacja gospodarcza Galicji w czasach Księstwa Warszawskiego, [w:]
Galicja w Księstwie Warszawskim: 200 rocznica, red. H. Żaliński, H. Chudzio,
Kraków 2009.
Kasparek Franciszek, Uwagi krytyczne o galicyjskiej organizacji gminnej i wnioski
reformy, Kraków 1880.
Kastelik Bronisław, Powodzie na Żywiecczyźnie 1475-2004, „Kalendarz Żywiecki”
2007, Żywiec 2007.
Kasznica Stanisław, Skład wyznaniowy i zawodowy Rad gminnych, [w:] „Wiadomości
statystyczne o stosunkach krajowych”, red. T. Pilat, t. XXII, z. I, Lwów 1909.
Kasznica Stanisław, Nadobnik Marcin, Najważniejsze wyniki spisu ludności i spisu
zwierząt domowych według stanu z d.31 grudnia 1910 r. [w:] „Wiadomości
statystyczne o stosunkach krajowych”, red. Tadeusza Pilat, t. XXIV, z. I, Lwów
1911.
Kawecki Wacław, Lasy Żywiecczyzny. Ich teraźniejszość i przeszłość, Kraków 1939.
Kolak Wacław, Zakony na ziemi żywieckiej, „Karta Groni” nr XIX, Żywiec 1997.
Koneczny Feliks, Dzieje administracji w Polsce, reprint wydania 1924, Warszawa 1999.
Kosiński Rafał, Inwentarz rękopisów Muzeum w Żywcu, Kraków 2008.
Kosiński Rafał, Kontakty arcyksięcia Karola Stefana z polskimi twórcami w świetle
jego korespondencji, „Gronie” nr III, Żywiec 2007.
Krótki przewodnik po Zakopane i okolicy z planem i ilustracjami, Kraków 1912.
Kondracki Jerzy, Karpaty, Warszawa 1989.
Kracik Jan, W Galicji trzeźwiejącej, krwawej, pobożnej, Kraków 2007.
Księga Pamiątkowa. Państwowe Seminarium Nauczycielskie Męskie w Białej
Krakowskiej. Liceum Pedagogiczne i. G. Piramowicza w Bielsku – Białej, red. S.
Opielowski, A. Korpiela, Bielsko – Biała 1958.
Kubica Marek, Górale, Wołosi, zbójnicy. Historia górali od Pilska, Żywiec 2011.
Kulak Teresa, Między austriacką lojalnością, a polską narodowością, [w:] Galicja i jej
dziedzictwo, t .I. Historia i polityka, red: W. Bonusiak, J. Buszko, Rzeszów 1994.
Kumor Bolesław, Diecezja tarnowska, dzieje ustroju i organizacji 1786-1985,
405
Kraków 1985.
Kutrzeba Stanisław, Historia ustroju Polski w zarysie t. IV, Lwów 1917.
Lenczowski Franciszek, Materiały do dziejów miasta Żywca od XV do XVIII wieku,
Kraków 1957.
Lepucki Henryk, Działalność kolonizacyjna Marii Teresy i Józefa II w Galicji 1772-1790,
Lwów 1938.
Lewicki Witold, Materiały do reformy gminnej w Galicji, Lwów 1888.
Lityński Leopold, Odrodzenie ekonomiczne Galicji, Lwów 1902.
Loranc Władysław, Działalność Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na terenie
Żywca 1893-1918, „Karta Groni” nr XVIII, Żywiec 1995.
Łazuga Waldemar, Monarchia habsburska. Między idealizacją a alienacją, Poznań 2010.
Łepkowski Józef, Notatki z podróży archeologicznej po Galicji. Obwód wadowicki, [w:]
Romantyczne wędrówki po Galicji, oprac. A. Zieliński, Wrocław 1987.
Machcewicz Paweł, Miłkowski Tadeusz, Historia Hiszpanii, Wrocław 2002.
Mackiewicz Stanisław, Dom Radziwiłłów, Warszawa 1990.
Majorek Czesław, Oblicza historiografii oświatowo – pedagogicznej Galicji [w:] Galicja
i jej dziedzictwo, t. VIII. Myśl edukacyjna w Galicji 1772-1918, Rzeszów 1996.
Małecki Marian, Wydział Krajowy Sejmu Galicyjskiego. Geneza, struktura i zakres
kompetencji, następstwo prawne, Kraków 2014.
Mencel Tadeusz, Galicja Zachodnia 1795-1809, Lublin 1976.
Meres Magdalena, Michał Ludwik Jeziorski, „Karta Groni” nr XXII, Żywiec 2003.
Meus Konrad, „Ojcowie założyciele” nowoczesnych Wadowic cz. 2. Stanisław Łazarski
(1849-1938), „Wadoviana. Przegląd historyczno – kulturalny”, nr. 16, 2013.
Meus Konrad, Wadowice 1772-1914. Studium przypadku miasta galicyjskiego,
Kraków 2013.
Michalewicz Jerzy, Krajobrazy Galicji. Wstęp do badań nad regionalizacją Galicji, [w:]
Galicja i jej dziedzictwo t. II. Społeczeństwo i gospodarka, red. J. Chłopecki i
H. Madurowicz – Urbańska, Rzeszów 1995.
Miodoński Mirosław, Adam Stefan Miodoński. Profesor filologii klasycznej UJ
(1861-1913),„Karta Groni” nr XXII, Żywiec 2003
Mirkiewicz Marek, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Mit a rzeczywistość, [w:]
Galicja i jej dziedzictwo t. III. Nauka i oświata, red. A. Meissner, J. Wyrozumski,
Rzeszów 1995.
406
Mirocha Wojciech, Flisactwo. Komunikacja i handel w dorzeczu Soły, „Gronie”
nr VIII, Żywiec 2009.
Mirocha Wojciech, Stowarzyszenie c. k. weteranów wojskowych w Żywcu, „Karta
Groni” nr XXIV, Żywiec 2005.
Mirocha Wojciech, Mołdysz Rafał, Słów kilka o Wiktorze Idzińskim, [w:] Przywrócić
pamięć. Kościół p.w. św. Marka Ewangelisty w Żywcu i znajdujący się przy nim
cmentarz, red. D. Firlej, P. Dyrlaga, Żywiec 2011.
Miodoński Mirosław, Budynek Banku Spółdzielczego w Rynku, „Kalendarz
Żywiecki” 2006, Żywiec 2006.
Miodoński Mirosław, Zabytkowe budynki w Żywcu, „Gronie” nr VIII, Żywiec 2009.
Mostowik Paweł, Z dziejów Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego XII-XVI w.,
Toruń 2005.
Motyka Władysław, Józef Szczotka (1893-1965) piewca góralszczyzny, Żywiec 2015.
Możdżeń Stefan, Reformy szkoły średniej w Galicji w latach 1884-1914, Kielce 1989.
Munk Barbara, Artur Henryk Munk, „Gronie” nr I, Żywiec 2006.
Myśliński Jerzy, Prasa polska w Galicji w dobie autonomicznej (1867-1918), [w:] Prasa
polska 1864-1918, red. J. Łojek, Warszawa 1976
Najdus Walentyna, Szkice z historii Galicji 1900-1904, Warszawa 1958.
Nowak Mirosław, Historia świerczyn beskidzkich – przyczyny zamierania, „Biblioteczka
leśniczego” z. 327, Warszawa 2011.
Nowakowski Andrzej, Terytoria oświęcimsko – zatorskie w Związku Niemieckim: zarys
prawno – historyczny, Przegląd Historyczny, nr 76/4, Warszawa 1985.
Pawelec Mariusz, Protestantyzm na Żywiecczyźnie w okresie staropolskim, „Gronie”
nr II, Żywiec 2006.
Pawlikowska Katarzyna, Ks. Stanisław Sapiński, FIDES-Biuletyn Bibliotek
Kościelnych, nr 1-2, Warszawa 1997.
Perkowska Urszula, Studentki Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1894-1939,
Kraków 1994.
Perzyńska-Szczęsna Maria, Władysław Stefan Kępiński. Wspomnienie (1877-1958),
Pierożyński Konstanty, Ustawy i rozporządzenia w zakresie szkół ludowych, Lwów 1904.
Pilat Tadeusz, Czynności reprezentacji powiatowych w r. 1872 na podstawie sprawozdań
wydziałów powiatowych a po części także innych źródeł [w:] „Wiadomości
407
statystyczne o stosunkach krajowych”, nr I, Lwów 1973.
Pilat Tadeusz, Najważniejsze wyniki spisu ludności z 31.12.1890, [w:] „Wiadomości
statystyczne o stosunkach krajowych”, Lwów 1892.
Pilat Tadeusz Podział terytorialny Galicji według stanu z dnia 1 stycznia 1883 [w:]
„Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych” red. Tadeusza Pilat, R.8, z.
I, Lwów 1883.
Pilat Tadeusz, Statystyka administracyjna i finansowa szkół ludowych w Galicji [w:]
„Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych”, t. IX, z. I, Lwów 1885.
Pilat Tadeusz, Tablice statystyczne o stosunkach gminnych w Galicji, Lwów 1877.
Piotrowski Dariusz, Informacje o żywieckich Żydach w zbiorach Instytutu Yad Vaschem
w Izraelu, „Gronie” nr IX, Żywiec 2010.
Podgórska Eugenia, Sytuacja szkolnictwa i oświaty w zaborze austriackim. Szkolnictwo
elementarne [w:] Dzieje szkolnictwa i oświaty na wsi polskiej t.1, red.
S. Michalskiego, Warszawa 1982.
Polaczek Stanisław, Powiat chrzanowski w Wielkim Księstwie Krakowskim: monografia
historyczno – geograficzna, Kraków 1898.
Pollack Martin, Cesarz Ameryki. Wielka ucieczka z Galicji, Wołowiec 2011.
Potel Jean-Yves, Koniec niewinności. Polska wobec swojej żydowskiej przeszłości,
Kraków 2010.
Pucek Zbigniew, Galicyjskie doświadczenie wielokulturowości a problem więzi
społecznej [w:] Galicja i jej dziedzictwo t. II. Społeczeństwo i gospodarka, red. J.
Chłopecki i H. Madurowicz – Urbańska, Rzeszów 1995.
Przywrócić pamięć. Kościół p.w. św. Marka Ewangelisty w Żywcu i znajdujący się przy
nim cmentarz, red. D. Firlej, P. Dyrlaga, Żywiec 2011.
Rapacki Władysław, Ludność Galicji, Lwów 1874.
Rachwalska Katarzyna, Powstanie i rozwój Szkoły Podstawowej nr 2 w Żywcu,
Rączka Zofia, Franciszek Augustin – kronikarz żywiecki, „Gronie” nr III, Żywiec 2007.
Rączka Zofia, Jak powstała żywiecka posiadłość Habsburgów, [w:] Habsburgowie
żywieccy i ich posiadłość w Żywcu, red. Z. Rączka, Żywiec 2006.
Rączka Zofia, Listopad 1918 na Żywiecczyźnie, „Karta Groni” nr XVI, Żywiec 1991.
Rączka Zofia, Przewodnik po zamku i parku żywieckim, Żywiec 2002
Rączka Zofia, Rudza – tajemnicza osada średniowieczna – przedmieścia Żywca,
408
„Gronie” nr V, Żywiec 2008.
Rączka Zofia, Żywiec. Rys historyczny od powstania miasta do 1918, Żywiec 1997.
Rączka Zofia, Żywiec. Rys historyczny okres międzywojenny, Żywiec 1995.
Rączka Zofia, Żywiec. Rys historyczny. Zabłocie od powstania osady do 1950 roku,
Żywiec 2005.
Rejman Sabina, Działalność samorządów gminnych w zakresie bezpieczeństwa i
porządku publicznego w znaczniejszych miastach zachodniogalicyjskich w latach
1889-1914, Rzeszów 2013.
Roeske Wojciech, Polskie apteki, Wrocław 1991.
Rosiek Barbara, Drewniane budownictwo ludowe na Żywiecczyźnie, „Gronie” nr VIII,
Żywiec 2009.
Röskau-Rydel Isabel, Niemiecko-austriackie rodziny urzędnicze w Galicji 1772-1918:
kariery zawodowe, środowisko, akulturacja i asymilacja, Kraków 2011.
Ruśniaczek Jerzy Wiktor, Jak powstał Nowy Zamek w Żywcu, [w:] Habsburgowie
Żywieccy i ich siedziba w Żywcu, red. Z. Rączka, Żywiec 2006.
Ruśniaczek Jerzy Wiktor, Studium Historyczno – Architektoniczne Nowego Zamku
w Żywcu, parku, budowli przyzamkowych istniejących i nieistniejących oraz
projektowanych i niezrealizowanych, Maszynopis własność Muzeum Miejskie
w Żywcu, Żywiec 1989.
Rypień Piotr, Emigracja z Żywiecczyzny do Ameryki przed 1914 r. „Gronie” nr XIII,
Żywiec 2013.
Sapiński Stanisław, Badania źródłowe nad kazaniami niedzielnemi i świątecznemi
Skargi, Kraków 1924
Saryusz- Zaleski Wojciech, Dzieje przemysłu w b. Galicji, Kraków 1930.
Schrötter Leopold, Kronika parafialna w Cięcinie o powstaniu huty żelaza w Węgierskiej
Górce, „Gronie” nr 3, Żywiec 1938.
Semków Jerzy, Polityka szkolna władz w poglądach społeczeństwa polskiego w Galicji,
Wrocław 1973.
Serocki Ireneusz, Piotrowski Dariusz, Zbiory malarstwa w pałacu Habsburgów w Żywcu,
„Karta Groni” nr XXV, Żywiec 2006.
Sierżęga Paweł, Obchody rocznic narodowych w Galicji autonomicznej. Stan
i perspektywy badań, [w:] Galicja 1772-1918. Problemy metodologiczne, stan
i potrzeby badań t. 2, red. A. Kawalec, W. Wierzbieniec, L. Zaszkilniak, Rzeszów
409
2011.
Skwirut Władysław, Bronisław Gustowicz – wybitny przedstawiciel polskiego scjentyzmu
[w:] Księga Jubileuszowa 100-lecia szkoły 1904-2004, Żywiec 2004.
Smólski G, Przewodnik ilustrowany po c. k. austriackich kolejach państwowych na
szlakach Kraków – Sucha, Sucha – Żywiec – Zwardoń, Skawina – Oświęcim,
Wiedeń
Snopko Jan, Oblicze ideowo – polityczne „Sokoła” galicyjskiego w latach 1867-1914,
Kwartalnik Historyczny nr 4, 1992.
Snopko Jan, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Galicji 1867-1914,
Białystok 1997.
Snyder Timothy, The Red Prince. The secret lives of a Habsburg Archduke, New York
2008.
Sokołowski Stanisław, Opis dóbr Żywiec należących do Jego Cesarskiej i Królewskiej
Wysokości Najdostojniejszego Arcyksięcia Karola Stefana, „Sylwan”, Lwów
1905.
Spyra Adam, Browar w Żywcu, Żywiec 1996.
Sroka Łukasz Tomasz, Żydzi w krakowskiej Izbie Handlowej i Przemysłowej w latach
1850-1918, Annales Academia Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica IV,
Kraków 2005
Sroka Łukasz Tomasz, Statystyka w badaniach historycznych poświęconych
mniejszościom narodowym i religijnym w Polsce w XIX i XX wieku. Aspekt
metodologiczny, [w:] Ukryte w źródłach. Z warsztatu historyk XIX wieku, red.
K. Karolczak, Kraków 2009.
Staszkiewicz Krzysztof, Dzieje czasopiśmiennictwa Żywiecczyzny do czasu ukazania się
Karty Groni, „Karta Groni” nr XII, Żywiec 1984.
Steczkowska Maria Wycieczka na Babią Górę, [w:] Romantyczne wędrówki po Galicji,
oprac. A. Zieliński, Wrocław 1987.
Studnicki Grzegorz, Pierwsza wśród równych. Dzieje gimnazjum i liceum w
Wadowicach, Wadowice 1991.
Studnicki W, Wyodrębnienie Galicji, Lwów 1901.
Suchanek Karol, Podgrodzki Marek, Jakubiec Szymon, Adamiec Władysław, 175 lat
Huty i Odlewni Żeliwa w Węgierskiej Górce, Węgierska Górka 2013.
Suchanek Karol, Z przeszłości Węgierskiej Górki, Węgierska Górka 2001.
410
Suchoń Józefa Maria, Kaplica Najświętszego Serca Jezusa w Pewli Małej i jej fundatorzy,
„Gronie” nr IX, Żywiec 2010.
Szablowski Jerzy, Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny. Powiat żywiecki,
Żywiec 2009, reprint wydania z 1948.
Szajnocha Władysław, Przemysł górniczy galicyjski na wystawie krajowej w Krakowie
w 1887 r. Listy z wystawy, Lwów 1888.
Szczepanowski Stanisław, Nędza Galicji w cyfrach i program energicznego rozwoju
gospodarstwa krajowego, Lwów 1888.
Szczepański Aleksander, Przemysł żelazny Galicji i warunki jego rozwoju, Lwów 1916.
Szczepański Aleksander, Stan wytwórczości górniczej i przemysłowej w Galicji
w roku 1910, Lwów 1912
Perzyńska-Szczęsna Maria, Władysław Stefan Kępiński. Wspomnienie (1877-1958),
Szczotka Stanisław, Klucz Węgierskiej Górki w 1712 r. „Gronie” nr 3, Żywiec 1938.
Szejnert Małgorzata, Wyspa klucz, Kraków 2009.
Szymczak – Hoff Jadwiga, Życie towarzyskie i kulturalne Rzeszowa w dobie autonomii
Galicji, Rzeszów 1993.
Ślusarczyk Janusz, Dzieje polskiej eksploracji i turystyki w Beskidzie Żywieckim
do roku 1918, praca doktorska
Talik Józef, Historia oddziału babiogórskiego PTTK w Żywcu, „Kalendarz
Żywiecki” 2006, Żywiec 2005.
Talik Maria, Najstarsza na Żywiecczyźnie, „Karta Groni” nr XV, Żywiec 1989.
Tałasiewiczówna Zofia, Składnica Kółek Rolniczych w Rzeszowie, Rzeszów 1927.
Tobiasz Mieczysław, Jak budowano trakt podkarpacki 1818-1823, „Wierchy”, t. 30,
Kraków 1962.
Tokarz Wacław, Galicja w początkach ery józefińskiej w świetle ankiety urzędowej
z roku 1873, Lwów 1909.
Trębacz Tadeusz, Historia kultury Żywiecczyzny – wybór źródeł, Żywiec 2011.
Tylza – Janosz Marta, Działalność gospodarczo – społeczna Habsburgów w dobrach
żywieckich w XIX i XX wieku – maszynopis pracy doktorskiej, Kraków 2009.
Tylza- Janosz Marta, Działalność gospodarcza Habsburgów żywieckich, „Karta
Groni” nr III, Żywiec 2007.
Tyrowicz Marian, Prasa Galicji i Rzeczpospolitej Krakowskiej 1772-1850. Studia
411
porównawcze, Kraków 1979.
Urbanek Bożena, Apteka Pod Boską Opatrznością w Żywcu, Łódź 2012.
Wasiutyński Bohdan, Ludność żydowska w wiekach XIX i XX, Warszawa 1930.
Weinfeld Ignacy, Ludność miejska Galicji i jej skład wyznaniowy (1881-1910), [w:]
„Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych”, red. Tadeusza Pilat,
t. XXIV, z. II, Lwów 1912.
Wereszycki Henryk, Historia Austrii, Wrocław 1986.
Wereszycki Henryk, Historia polityczna Polski 1864-1918, Wrocław 1990.
Wereszycki Henryk, Pod berłem Habsburgów, Kraków 1986.
Witkowski Wojciech, Historia administracji w Polsce 1764-1989, Warszawa 2007.
Wnęk Konrad, Dzieje klimatu Galicji w latach 1848-1913, Kraków 1999.
Wnętrzak Grzegorz, Zróżnicowanie kulturowe Podkarpacia Zachodniego w aspekcie
historyczno-administracyjnym (Żywiecczyzna, Ziemia Oświęcimsko-zatorska,
Śląsk Cieszyński) [w:] Żywiecczyzna pogranicze śląsko morawskie - materiały z
konferencji, Żywiec 2004.
Woźniak Hieronim, Aleksandra Tournelle. Kierowniczka Szkoły Powszechnej Żeńskiej
w Żywcu w latach 1897-1929, „Karta Groni” nr XXII, Żywiec 2003.
Woźniak Hieronim, Gmina Łękawica. Zarys dziejów, Łękawica 2010.
Woźniak Hieronim, Początki skautingu, [w:] Na harcerskim szlaku. Zarys dziejów
harcerstwa na Żywiecczyźnie w latach 1912-1975, red. H. Woźniak, Żywiec 1998.
Woźniak Hieronim, Radziechowy. Monografia wsi, Radziechowy 2002.
Woźniak Hieronim, Szkice do dziejów oświaty ludowej na Żywiecczyźnie do 1914 roku,
„Kalendarz Żywiecki” 1998, Żywiec 1998.
Woźniak Hieronim, Zarys dziejów Szkoły Podstawowej nr 5 im. Hugona Kołłątaja
w Żywcu, „Gronie” nr X, Żywiec 2010.
Woźniak Hieronim, Żywiecczyzna – popularny zarys dziejów, Żywiec 2011.
Wrotnowski Antoni, Autonomia Galicji i jej samorząd, Kraków 1889
Wygoda Benedykt, Ustrój gospodarstw włościańskich w Galicji, Lwów 1916.
Zaleski Stefan, Ciemnota Galicji w świetle liczb i faktów 1772-1902. Czarna księga
szkolnictwa galicyjskiego, Lwów 1904.
Zamorski Krzysztof, Informator statystyczny do dziejów społeczno – gospodarczych
Galicji. Ludność Galicji w latach 1857-1910, Kraków 1989.
Zamorski Krzysztof, Transformacja demograficzna w Galicji na tle przemian
412
ludnościowych innych obszarów Europy Środkowej w drugiej połowie XIX i na
początku XX wieku, Kraków 1991.
Zamorski Krzysztof, Zasadnicze linie przemian demograficznych Galicji w drugiej
połowie XIX wieku i na początku XX wieku, [w:] Galicja i jej dziedzictwo t. II.
Społeczeństwo i gospodarka, red. J. Chłopecki i H. Madurowicz – Urbańska,
Rzeszów 1995.
Zejszner Ludwik, Podróże po Beskidach, czyli opisanie części Gór Karpackich zawartych
między źródłami Wisły i Sanu, [w:] Romantyczne wędrówki po Galicji, oprac.
A. Zieliński, Wrocław 1987.
Zielińska Teresa, Poczet polskich rodów arystokratycznych, Warszawa 1997.
Zyzak Władysław, Wspomnienia ucznia c. k. Szkoły realnej w Żywcu z lat 1904-1913,
[w:] Księga Jubileuszowa szkoły 1904-2004, Żywiec 2004.
C. Źródła internetowe:
www.ellisisland.org
www.sejm-wielki.pl
www.tmzz.org.pl/zarys-dziejow-towarzystwa-bis,132.html
www.ipsb.nina.gov.pl/index.php/a/leon-nowotarski dostęp: 28.12.2015.
D. Wywiad:
Wywiad przeprowadzony 2.09.2015 r. przez autorkę z inż. Ryszardem Misiem,
leśniczym pracującym w Nadleśnictwie Węgierska Górka.
413

k.sleziak dok - Uniwersytet Pedagogiczny

Transkrypt

Podobne dokumenty

Świnia na skrzyżowaniu

zapisz jako PDF