Procesy uruchamiane podczas badania – badanie technikami

Procesy uruchamiane podczas badania – badanie technikami

Procesy uruchamiane podczas badania –
badanie technikami kwestionariuszowymi
Cytat
Niektórzy [...] planują pytania tak, jakby prowadzenie wywiadu czy
wypełnianie kwestionariusza było czymś w rodzaju rozładowywania
statku z ładunku składającego się z niezależnych pakunków o
rozmaitej zawartości o określonym przeznaczeniu, wydobywanych z
ładowni na żądanie.
W rzeczywistości [...] prowadzenie wywiadu bardziej przypomina
łowienie szczególnie trudnej do złowienia ryby za pomocą
rozmaitego rodzaju przynęt, w sytuacji gdy nie wiemy, co dzieje się
pod powierzchnią wody.
Pragmatyczny wymiar kwestionariuszy
600 pozycji, które składają się na inwentarz może:
(1) być podanych przez badającego nie posiadającego specjalnego treningu lub przygotowania;
(2) być wypełnionych przez przeciętną osobę dorosłą przez ok. 30 minut; wreszcie wynik może
(3) być obliczony przez zajmującą się tym osobę w ciągu trzech minut
Podstawowy problem technik kwestionariuszowych
Inwentarze osobowości to techniki typu self-report, oparte na samowiedzy, w których osoba
badana sama siebie opisuje na wybranej dymensji. Jako narzędzia pomiarowe są w związku z
deklaratywnym charakterem wypowiedzi bardzo podatne na improwizacje, zmyślenia badanych
osób, ich skłonność do ulegania wymaganiom społecznej aprobaty, czy ich skłonności do
potakiwania. Inaczej mówiąc - pozwalają oszacować mierzoną charakterystykę jedynie w takim
zakresie, w jakim osoba badana chce i może ją ujawnić. Zakładanie z góry szczerości osób
badanych oraz pomijanie faktycznego (życiowego) kontekstu badania może prowadzić nas na
interpretacyjne manowce. Badanie psychologiczne jest ważnym wydarzeniem życiowym, w
którym ludzie biorą udział z własnej woli i w którym starają się współpracować z diagnostą,
jednak po to, by zrealizować swoje cele.
Źródła pytań kwestionariuszowych
Pierwotnie treści zadań testowych w technikach kwestionariuszowych były próbkami
zachowania, reprezentującymi uniwersum zachowań patologicznych. Początkowo treści zadań
były wybierane spośród listy zachowań, określanych jako patologiczne, a kryterium tego co
diagnostyczne określano na drodze racjonalnej (przyjmując, że normę i patologię charakteryzują
różne i rozłączne zbiory zachowań). Historycznie później kryterium zaliczenia jakiejś
odpowiedzi do diagnostycznych stała się rzadkość udzielania danej odpowiedzi wśród badanych
zdrowych osób, w w kwestionariuszach niepatologicznych pytania były operacjonalizacją
konstruktu teoretycznego. Generalnie - tu podstawowym założeniem jest homogeniczność zadań
testowych. Krytykując techniki kwestionariuszowe zarzucano im odwoływanie się do
introspekcji i wskazywano na trudności w rozpoznawaniu doświadczenia i wewnętrznych
stanów jednostki.
Treść pytań kwestionariuszowych
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Mam dobry apetyt.
Rano zwykle budzę się świeży i wypoczęty.
Nigdy nie miałem czarnego, smolistego stolca.
Myślę często o rzeczach, o których nie wypada mówić.
Mój ojciec był (jest) dobrym człowiekiem.
Sądzę, że odpowiadałaby mi praca bibliotekarza.
Chętnie czytam czasopisma techniczne.
Jestem skłonny zrezygnować z tego, co chętnie chciałbym zrobić, jeżeli inni są zdania, że
nie jest to warte wysiłku.
Przyszłość jest zbyt niepewna, aby można było coś poważnie planować.
Treściowa zawartość inwentarzy osobowości
CPI MMPI
OBSZARY:
sfera poznawcza
38
40
postawy 18,3
17,3
emocje 22,7
22,3
zachowania
21
20,3
SYTUACJA występuje
63
40
CZĘSTOŚĆ występuje
29
46,3
CZAS:
przeszłość 11,3
12,3
teraźniejszość 70,3
79
przyszłość
12
6
brak odniesień
6,3
2,7
16PF
ŚREDNIO
25,3
29,7
22,7
22,3
72,7
38
34,4
21,8
22,6
21,2
58,6
37,8
7
69
16,7
7,3
10,2
72,8
11,6
5,4
Generalnie na podstawie metod kwestionariuszowych dość wątłe są podstawy predykcji:
przyszłości i planów dotyczy około 10% twierdzeń kwestionariuszy, a zachowań niecałe 22%!
Blisko 73% pytań dotyczy teraźniejszości, co wskazuje, że techniki kwestionariuszowe słusznie
spotyka zarzut skupiania się na objawach. Z drugiej strony pocieszające jest, że około 59%
twierdzeń ujmuje również czynniki sytuacyjne.
Wartość diagnostyczna metod kwestionariuszowych - ujęcie introspekcyjne
Kwestionariuszowe metody badania osobowości to metody, dzięki którym uzyskujemy
informacje o bezpośrednich, praktycznych doświadczeniach jednostki, ergo o treściowej
zawartości koncepcji świata i siebie. Osoba badana, potwierdzając lub zaprzeczając treści pytań
zawartych w zeszycie testowym, odtwarza niejako posiadany system wiedzy o świecie, innych
ludziach i sobie samej, oczywiście w ramach wyznaczonych przez daną technikę
kwestionariuszową. U podstaw leży założenie, że jednostka potrafi obserwować, rejestrować
swoje zachowania i następnie podczas badania komunikować o tych zachowaniach.
Przyjmowano, że odpowiedzi osoby badanej na pytanie kwestionariusza można interpretować w
ten sam sposób, jak jej odpowiedzi podczas wywiadu w bezpośredniej rozmowie. Dla
oszczędności czasu i zwiększenia efektywności tego sposobu uzyskiwania informacji o badanej
osobie wydawało się sensowne skonstruowanie metody pośredniczącej niejako miedzy
specjalistą (psychiatrą czy psychologiem) a badaną osobą. Uzasadnione w tym świetle wydaje się
twierdzenie, iż inwentarz osobowości jest zdegenerowany formą rozmowy klinicznej,
pozbawioną (co do zasady) możliwości obserwacji zachowań pozawerbalnych.
Dziś wydaje się, że przyjmowano zbyt uproszczone założenia o związkach między
odpowiedziami a faktami, których one dotyczą. Mimo tego całkowicie uprawnione jest
twierdzenie, że „...traktowanie wyników badania z czysto empirycznego punktu widzenia z
pominięciem samowiedzy jako teoretycznej podstawy testu nie daje się w pełni przeprowadzić
...” (Lewicki) 1968, s.191/.
Kwestionariusz jako medium komunikacji
Twierdzenia kwestionariusza muszą być formułowane w języku codziennym - by osoba badana
mogła je rozumieć bez posiadania specjalistycznej wiedzy. Są więc mało precyzyjne, mogą być
różnie interpretowane - każdemu twierdzeniu kwestionariuszowemu daje się przypisać wiele
znaczeń i charakteryzuje się ono raczej polem semantycznym (znaczeniowym), niż jest
pojedynczym znakiem (znaczeniem).
Treść pytań kwestionariusza zależy w dużej mierze od subiektywnego kontekstu, w jakim jest
ujmowana. Odpowiedź twierdząca na pytanie „Czy pracujesz w dużym napięciu?” co innego
oznaczać będzie dla osoby hipomaniakalnej – dla której napięcie to jest miarą siły impulsów
popychających ją do działania, a co innego dla osoby w stanie subdepresyjnym - dla której
napięcie to będzie miarą wysiłku wkładanego przez nią dla przezwyciężenia wewnętrznej
inercji. Każda kolejna odpowiedź diagnostyczna powoduje, że pole znaczeniowe się zawęża,
niejasność (nieokreśloność) się zmniejsza i rośnie prawdopodobieństwo jednego tylko znaczenia
danego pytania.
Probabilistyczne podejście do wyników
Prawdą jest, że każde pojedyncze twierdzenie MMPI zezwala tylko na dwie odpowiedzi.
Jednakże gdy weźmiemy pod uwagę odpowiedzi badanego na cały test, to wówczas przy 550
twierdzeniach, z których każde oferuje dwie możliwości i każde jest składnikiem odpowiedzi
globalnej, otrzymujemy 2550 możliwych odpowiedzi na test jako całość - stanowi to nie
najmniejszą wielkość swobody.
Czynniki zakłócające
Błąd w psychometrii
W psychometrii podstawowa formuła określa, iż na obserwowaną zmienność wyników pomiaru
psychologicznego (np. w wielokrotnym testowaniu tej samej osoby) wpływają zarówno: wartość
mierzonej właściwości, jak i błąd o losowym charakterze. Przy wielokrotnym testowaniu (i
przyjęciu założenia o braku zmian mierzonej właściwości) wynik prawdziwy jest jedynym
czynnikiem systematycznie kształtującym wynik obserwowany, nie powoduje więc jego
różnic. Natomiast czynnikiem odpowiedzialnym za różnice obserwowanych wyników jest błąd
niesystematyczny i pojawiający się okazjonalnie, właśnie z tych względów nazwany losowym.
Na podstawie przyjętych w psychometrii reguł wnioskowania statystycznego można określić
udział tego losowego błędu w obserwowanym wyniku pomiaru. Losowość określana jest więc
nie na podstawie apriorycznej decyzji badacz (konstruktora testu), ale na podstawie różnicy
związków między obserwowanym wynikiem pomiaru a czynnikami systematycznie nań
wpływającymi i czynnikami wpływającymi nań incydentalnie, czyli czynnikami, których wpływy
zerują się przy nieskończonej liczbie pomiarów.
Rodzaje błędów
W związku z tym, że - w zasadzie - wynik liczbowy testu dopóty nie ma znaczenia
interpretacyjnego, dopóki nie jest odniesiony do wykonania testu przez inne osoby, stąd wiedza
na temat próby normalizacyjnej oraz sposobu wyrażenia wyniku określa rozumienie sensu
wyniku i, konsekwentnie, szansę popełnienia błędu interpretacyjnego.
Rzetelność wyników testu wskazuje, w jakim stopniu wyniki są wrażliwe na zmienne czynniki
uboczne, różne w każdym konkretnym badaniu, ale w efekcie powodujące to samo:
wprowadzenie zmienności tam, gdzie jej faktycznie nie ma. Są to, inaczej mówiąc, wszystkie te
jednostkowe błędy, które powodują, że wyniki badania tej samej osoby wykonywane w różnym
czasie (a więc - w różnych warunkach) nie są identyczne. Podobne do nich są błędy osobiste,
wpływające na obiektywność testu - tu przyczyną zmienności wyników nie są różne
okoliczności badań, ale różni badający (lub ten sam badający, obliczający wyniki w różnych
okolicznościach).
Z trafnością natomiast związane są błędy stałe: towarzyszą one zawsze badaniu danym testem
jako jego konieczny element. Pojawiają się one dlatego, że - po pierwsze – każdy pomiar
psychologiczny ma charakter pośredni, a jego precyzja wyznaczona jest dokładnością
operacjonalizacji oraz - po drugie - konstruowanie sytuacji testowej, eliminując niepotrzebne (z
punktu widzenia twórcy testu) czynniki, pociąga za sobą wprowadzanie nowych, stałych
determinant wyniku, nieobecnych w naturalnej sytuacji (np. wynikających z formy pytań czy
poszukiwania aprobaty społecznej).
Źródła błędów w badaniu kwestionariuszowym
Głównym problemem technik opartych na samoopisie jest ich podatność na zniekształcenia
(wypaczanie) odpowiedzi i/lub (często intencjonalne) fałszowanie, udawanie, symulowanie.
Źródłem mogą być:
• niejasne sformułowanie pytań (ambiguity)
• pytania, na które nie można odpowiedzieć z powodu braku wiedzy lub możliwości np.
pamięci i przez to prowokujące pozorne odpowiedzi (zgadywanie)
• niezdecydowanie, wykrętność , ostrożność
• brak sumienności, niedbałość, odpowiadanie przypadkowe
• indywidualny styl odpowiadania (potakiwanie: acquiescence, yeah saying, zaprzeczanie,
naysaying; niezależne od treści twierdzeń)
• tendencja do kształtowania wizerunku
• poszukiwanie aprobaty społecznej, odpowiadanie zgodnie z powszechnie przyjętą
hierarchią wartości społecznych
Niezdecydowanie
Tendencja osoby badanej albo do opuszczenia odpowiedzi (powodujące sukcesywne obniżanie
wyników), albo też do wybierania odpowiedzi pośredniej - czyli "?", albo medialnej kategorii
wśród zaproponowanych w arkuszu odpowiedzi. Natomiast krańcowość to skłonność do
wybierania - w przypadku odpowiedzi wielokategorialnych - odpowiedzi skrajnie pozytywnych
albo skrajnie negatywnych, w zależności od treści twierdzenia.
Odpowiadanie przypadkowe
Wbrew pozorom precyzyjne określenie, czym jest odpowiadanie przypadkowe, nie jest wcale
łatwe. Przypadkowo można bowiem odpowiadać i wtedy, gdy zaznacza się wszystkie odpowiedzi
jako prawdziwe, jak i wtedy, gdy zaznacza się wszystkie odpowiedzi jako fałszywe, a nawet
wtedy, gdy połowę odpowiedzi zaznacza się jako prawdziwe (w dowolnym porządku), a połowę
jako fałszywe. Osoba badana bowiem może wybrać różne strategie przypadkowego
odpowiadania, którą będzie powtarzać niezależnie od treści pytania. Motywacja osoby badanej
może być przy tym zróżnicowana — od braku chęci współpracy z osobą badającą począwszy, do
zgadywania odpowiedzi. Gdybyśmy znali motywacje osób badanych, rzecz byłaby prosta;
zazwyczaj możemy jedynie przypuszczać o niej na takiej podstawie, że prezentowany w badaniu
obraz siebie jest niezgodny z innymi informacjami, jakie posiadamy o badanej osobie i że w
związku z tym jednym z powodów tego faktu jest przypadkowe wybieranie przez nią odpowiedzi
na twierdzenia kwestionariuszowe.
Indywidualny styl odpowiadania
Tzw. czynniki stylistyczne wyodrębniono, porównując odpowiedzi tych samych osób podczas
badania „normalnymi” i „odwróconymi” skalami. Skala „odwrócona” to taka skala, w której
zmieniono w stosunku do wyjściowej skali pytania tak, że odpowiedzią diagnostyczną jest ‘nie’
w miejsce pierwotnej odpowiedzi ‘tak’, i odwrotnie. W badaniach tych stwierdzono np., że
rezultaty wyjściowej i odwróconej skali „F”, tzw. kalifornijskiej (autorytaryzmu), są w sposób
istotny statystycznie skorelowane dodatnio, aczkolwiek wysokie rezultaty w obu skalach są
logicznie sprzeczne.
Pojęcie "indywidualny styl odpowiadania" zostało wprowadzone przez Leonarda G. Rorera dla
odróżnienia takiego sposobu odpowiadania, w którym osoba trwale wybiera określony rodzaj
odpowiedzi niezależnie od treści pytania i okoliczności badania, od takiego sposobu, w którym
odpowiadanie wywołane jest lokalnymi (ze względu na interakcję treści pytania i kontekstu
badania) czynnikami o charakterze niestabilnym, nazywanych łącznie „nastawienia” (styles vs
sets). Generalnie - styl zależy od formy pytania. Wśród stylów odpowiadania wyróżnia się
miedzy innymi tendencję do dawania odpowiedzi twierdzących lub przeczących, tendencję do
dawania maksymalnej liczby odpowiedzi w jednostce czasu, unikanie dania jakiejkolwiek
odpowiedzi nieprawidłowej. Podobnie „atreściowy” charakter ma lateralizacja: zaznaczanie
odpowiedzi albo stale po lewej, albo stale po prawej stronie arkusza odpowiedzi.
Tendencja do zgadywania
Z tendencją do zgadywania (podejmowania ryzyka) mamy do czynienia generalnie wszędzie tam,
gdzie istnieje niepewność, która odpowiedź jest poprawna, a więc wtedy, gdy:
• treść pytania (więc zakres i rodzaj cechy czy zachowania, których twierdzenie dotyczy), nie jest
jasna dla osoby badanej, albo gdy
• niejasność dotyczy nie treści pytania lecz nasilenia cechy u osoby badanej, a ona spostrzega
siebie na granicy TAK/NIE
Poszukiwanie aprobaty społecznej
Już w bardzo młodym wieku człowiek uczy się, że zachowanie zgodne ze społecznymi
wzorcami, określającymi co jest słuszne i właściwe, przynosi pozytywne konsekwencje. Wiele
czynności podejmuje się po to, by inni jednostkę zauważali, cenili, szanowali, pomagali mu lub
też lubili i kochali. Według Zimbardo i Rucha, społeczna aprobata działań człowieka ma
przynajmniej pięć związanych ze sobą, lecz dających się odróżnić, konsekwencji:
a) aprobata zachowania człowieka jest oznaką uznania jego samego i sprawia, że uzyskuje
on tożsamość, staje się „dostrzegalny”;
b) aprobata uzasadnia istnienie tegoż człowieka, podnosząc jego status jako osoby
zasługującej na uznanie;
c) aprobata zapewnia poczucie bezpieczeństwa, człowiek zyskuje świadomość, że nie
zostanie odrzucony z powodu „niestosowności” jego zdolności, opinii czy uczuć;
d) aprobata wytwarza więź między aprobującym i aprobowanym, zapewniając sympatię
aprobującemu oraz oczekiwanie wzajemności z jego strony;
e) aprobata dostarcza informacji o kontroli czy władzy nad środowiskiem, określając, w jaki
sposób zachowanie może przynosić pożądane konsekwencje.
Czynnik aprobaty społecznej
Tzw. czynnik aprobaty społecznej (social desirability) określany jest jako tendencja „do
przypisywania sobie twierdzenia wchodzącego do puli wartości społecznie pożądanych i
odrzucania takiego, które wchodzi w zakres wartości społecznie niepożądanych”. Można
powiedzieć, że jest tak, jakby badana osoba jako kryterium odpowiadania nie brała pod uwagą
rzeczywistego nasilenia posiadanej właściwości (cechy), ale społeczną wartość zachowań,
będących treścią twierdzenia.
Odpowiadanie zgodne z powszechnie przyjętą hierarchią wartości społecznych wcale nie musi
być traktowane jako sterylna zmienna zakłócająca, obniżająca trafność testu. Można bowiem
zasadnie przyjąć, że jest to zmienna psychologiczna, pozostająca w związku ze zmienną główną
— nasileniem patologii. W badaniach Gougha korelacja rangowa między indywidualną aprobatą
i szacowanym związkiem z przystosowaniem wynosiła 0,82, natomiast korelacja między
społeczną aprobatą tych zmiennych i ich związkiem z przystosowaniem wynosiła 0,78.
Stwierdzono więc istotną, pozytywną i wysoką zależność między stopniem aprobowania przez
studentów określonych zachowań i ich wartością przystosowawczą.
Począwszy od prac Sackeima i Gura (1978) oraz Paulhusa (1984) wyróżnia się dwa rodzaje
społecznie pożądanych odpowiedzi w sytuacji społecznych porównań – opisywanych jako
bazujące bądź to na zawyżonej samoocenie (self-deceptive enhancement; SDE) bądź na
zarządzaniu wrażeniem (impression management; IM). Zawyżona samoocena (SDE) zawiera
elementy odzwierciedlające poczucie wielkości czy zbytniej pewności co do własnych
umiejętności społecznych, kompetencji, podejmowania decyzji i wydawania ocen, a także
przeceniania własnych zdolności do kontrolowania sytuacji i może być efektem chęci zyskania
aprobaty, redukcji zagrożenia integralności ja (obrazu siebie) lub obrony ego. Zarządzanie
wrażeniem (IM) zawiera elementy pozostające w ścisłym związku z nadmierną uprzejmością,
motywami wspólnotowymi oraz sumiennością zwłaszcza w wymiarze zgodności z normami i
zasadami i może być efektem zamiaru wpływania na innych.
Osoby realizujące taktykę zawyżania samooceny (SDE) naprawdę wierzą w opis składający się
na swoją zawyżoną samoocenę (oszukując siebie), podczas gdy osoby realizujące taktykę
zarządzania wrażeniem (IM) świadomie go fabrykują w celu wywarcia wrażenia na audytorium
(oszukując innych). W związku z tym odmiany odpowiedzi społecznie pożądanych można
klasyfikować ze względu na rodzaj oszustwa – które będzie miało bądź świadomy (IM) bądź
nieświadomy charakter (SDE), jest to jednak przedmiot sporu między badaczami. Podział na
oszustwo świadome i nieświadome wydaje się być arbitralny. Istnieją przykłady świadomego
samookłamywania, jak i nieświadomego oszukiwania innych, które to przykłady rozbijają prostą
dychotomię leżącą u podstawy tych rozróżnień.
Czynnik SD a miary ipsatywne
Dane ipsatywne powstają m. in. w efekcie wewnętrznych porównań (typu: Czy jesteś bardziej: x
czy y?). Aby uzyskiwać trafne wyniki należy wyrównać wartość SD przedstawianych osobie
badanej alternatyw, aby jako podstawę odpowiedzi brała ona ich treść, a nie społeczną wartość
zachowań.
Model Edwardsa
compliance
valid score variance
defiance
desirable
favorable
- zgoda, ulegołość
- trafna wariancja wyników
- opór, przekora
- pożądany, wskazany
- korzystny, przychylny
Model Jacksona i Messicka
compliance
valid variance
defiance
desirable
- zgoda, ulegołość
- trafna wariancja wyników
- opór, przekora
- pożądany, wskazany
Wpływ formalnych cech twierdzeń
Wpływ formalnych cech twierdzeń kwestionariuszowych na stabilność odpowiedzi,
zróżnicowanie stopnia szacowanej społecznej aprobaty treści twierdzeń oraz poziom (wielkość)
ich społecznej aprobaty:
1. sformułowania, zaczynające się od „często ...”, „zawsze ...” itp. , zmniejszają
zróżnicowanie społecznej aprobaty treści twierdzeń i są pod tym względem bardziej
oczywiste, podczas gdy sformułowania, zaczynające się od „nigdy ...”, „nikt ...” i innych
form przeczących, zwiększają zróżnicowanie aprobaty treści;
2. twierdzenie w stronie biernej (w języku polskim odpowiada jej najczęściej forma
bezosobowa) są oceniane bardziej jednoznacznie pod względem społecznej aprobaty,
podczas gdy twierdzenia w stronie czynnej zwiększają zróżnicowanie ocen;
Wpływ formalnych cech twierdzeń kwestionariuszowych na stabilność odpowiedzi,
zróżnicowanie stopnia szacowanej społecznej aprobaty treści twierdzeń oraz poziom (wielkość)
ich społecznej aprobaty:
3. twierdzenia, sformułowane w pierwszej osobie liczby pojedynczej, są wyżej lokowane w
hierarchii wartości społecznych niż twierdzenia w innej osobie; rzadziej też są obiektem
dyssymulacyjnej manipulacji (in plus);
4. im dłuższe twierdzenie i im bardziej skomplikowana jest jego struktura gramatycznologiczna, tym mniej stabilne są odpowiedzi na nie;
5. odpowiedzi na twierdzenia, sformułowane w czasie przeszłym, są
1. bardziej stabilne.
Kwestionariuszowe skale kontrolne - na przykładzie MMPI
•
•
•
•
•
•
skala „Nie potrafię odpowiedzieć”
skala L
skala F, skala FB, skala FP
skala T-R, Carelessness scale , VRIN, TRIN
Superlative Self-Presentation Scale
Social Desirability Scale
Kwestionariuszowe skale kontrolne - skala „Nie potrafię odpowiedzieć”
Na jej wynik składa się liczba pozycji, na które badany nie udzielił żadnej odpowiedzi lub też
odpowiedział : „Nie wiem". Warto znaleźć odpowiedź na pytanie o powody, dla których badany
opuszcza poszczególne twierdzenia. Czasami przyczyną ominięcia pozycji jest roztargnienie,
zdenerwowanie, czasami chęć uniknięcia spodziewanej, negatywnej oceny siebie bez uciekania
się do rozmyślnego kłamstwa. Wiele ominiętych twierdzeń znaleźć można w protokołach osób
mających trudności z podejmowaniem decyzji, osób nadmiernie intelektualizujących, o
dziwacznym nierzadko sposobie rozumienia świata. Przyczyną ominięcia wielu pozycji może być
także słaba umiejętność czytania oraz brak wiedzy lub doświadczenia niezbędnego dla
zrozumienia pytania.
Kwestionariuszowe skale kontrolne - skala L
Skala ta została pierwotnie skonstruowana z myślą o ocenie stopnia szczerości osób badanych. W
jej skład wchodzą racjonalnie dobrane twierdzenia odnoszące się do postaw i zachowań bardzo
wysoko ocenianych pod względem moralnym, jednakże niezwykle rzadko występujących u
przeciętnego człowieka. Osoby pragnące przedstawić siebie w bardzo pozytywnym świetle
skłonne są nie przyznawać się nawet do takich wad i słabostek, do których przyznaje się
większość ludzi i w efekcie uzyskują w tej skali podwyższone wyniki. Wynik wyższy od
oczekiwanego każe przypuszczać, że osoba badana nie odpowiedziała szczerze również na inne
pytania, czego konsekwencją może być obniżenie wyników innych skal (zafałszowanie w
kierunku lepszego przystosowania psychologicznego). Skala L pozwala na uchwycenie jedynie
"grubej", naiwnej dyssymulacji nie ujawnia natomiast bardziej subtelnych prób zafałszowania
wyników. Osoby inteligentne łatwo mogą przeniknąć znaczenie tej skali.
Kwestionariuszowe skale kontrolne - skala F, FB i FP
Skala utworzona z twierdzeń, na które prawie wszystkie osoby z próby normalizacyjnej (90%)
odpowiedziały w podobny sposób. Zadanie tej skali miało polegać na wykrywaniu atypowych i
dewiacyjnych sposobów odpowiadania na pytania testu. Empiryczna geneza skali powoduje, że
pozycje wchodzące w jej skład dotyczą bardzo szerokiego obszaru problemów. Ze względu na to,
że wyniki uzyskiwane w skali F są miarą podobieństwa badanego do próby normalizacyjnej, jej
rola w ocenie protokołu i interpretacji profilu jest rolą kluczową.
Kwestionariuszowe skale kontrolne - skala T-R, Carelessness scale , VRIN, TRIN
Skale oparte na założeniu absolutnej/względnej powtarzalności odpowiedzi w czasie badania.
Skala T-R (Test-Retest) to 16 identycznych pytań, rozmieszczonych losowo w tekście
kwestionariusza. W skali Cls mamy 12 par pytań o zbliżonym znaczeniu. VRIN Scale (Variable
Response Inconsistency) to 49 par twierdzeń o podobnym lub przeciwstawnym znaczeniu. TRIN
Scale (True Response Inconsistency) to 23 par twierdzeń o przeciwstawnym znaczeniu.
Pozwalają ocenić sumienność osoby badanej w wypełnianiu testu (przypadkowe odpowiadanie)
lub wskazać ewentualne błędy w ocenie.
Skale poszukiwania społecznej aprobaty
Skale mierzące tendencję osoby badanej do odpowiadania zgodnego ze społeczną hierarchią
wartości tworzone są w różny sposób. Skala SD Edwardsa powstała tak, że poproszono
dziesięciu sędziów kompetentnych o odpowiadanie na wybrane pytania tak, by dać jak
najbardziej społecznie pożądany obraz siebie. Do skali wybrano te pytania, wobec których
zgodność sędziów była wysoka. Skala Edwardsa współcześnie oceniana jest jako nietrafna. Inną
skalą, mierzącą czynnik SD, jest skala Hanleya. Wybrano pytania o zrównoważonych
liczebnościach odpowiadania: "tak" i "nie" (36-64%), które następnie były oceniane przez 92
sędziów na 9-punktowej skali społecznej aprobaty. W efekcie wybrano twierdzenia oceniane
zgodnie najwyżej. Skala ta oceniana jest wyżej - ze względu na własności psychometryczne —
niż poprzednia. W skład skali Mp Cofera wchodzą te twierdzenia, na które odpowiedzi nie
zmieniały się przy instrukcji "symulacyjnej" (fake-bad), ale zmieniały się przy instrukcji
"dyssymulacyjnej" (fake-good). I ta skala oceniana jest wyżej niż skala Edwardsa.
Adaptacja kulturowa
Podstawowe problemy adaptacji
Badania antropologów kulturowych dostarczają licznych dowodów, że oderwanie pojęcia
normy od kultury nie jest możliwe. Przenoszenie narzędzi diagnostycznych z jednej kultury do
drugiej pociąga za sobą konieczność zadania sobie pytania: co robić, aby narzędzie (szerzej –
procedura diagnostyczna) trafne i rzetelne w jednej kulturze pozwalało równie dobrze
diagnozować w innej kulturze? Jak uniknąć błędu stronniczości i tego, że narzędzie jest
nierównoważne – przychylne wobec członków kultury pierwowzoru i tendencyjne w stosunku do
członków kultury docelowej?
Porównywanie kultur
•
•
•
porównanie jednej kultury współczesnej z drugą kulturą współczesną, ale ukształtowaną
w innym miejscu geograficznym
porównanie kultury współczesnej i kultury ukształtowanej w tym samym miejscu, tyle
że wcześniej
porównanie kultury „miejscowej” z kulturą „imigrantów”
Czego dotyczą różnice?
NIE
• języka
• narodowości
• państwa
TAK
• kulturowego kontekstu
więc:
• kobiety vs mężczyźni
• starzy vs młodzi
......itd., itp
Psychologia a kultura
Pytanie o związki psychologii i kultury jest w istocie odświeżeniem klasycznej już debaty
uniwersalizm vs relatywizm – jak, z jednej strony, budować naukowe generalizacje, biorąc pod
uwagę, z drugiej strony, obserwowane zróżnicowanie. Inaczej mówiąc – jaka jest relacja między
tym, co ogólne (kultura), a tym co specyficzne (społeczność) i jakich szukać między nimi
powiązań.
W przypadku analizy wpływu społeczeństwa i kultury na proces diagnozowania – analogicznie
do problemu: na ile indywidualne (jednostkowe) a na ile powszechne są wymiary osobowości –
pojawia się problem "emic-etic distinction". Problem ten pojawił się już w latach pięćdziesiątych
w lingwistyce , a dopiero potem w psychologii.
Wymiary uniwersalne vs lokalne
Psychologowie i inni badacze prowadzący badania międzykulturowe skupiają się bądź na
szukaniu tego, co wspólne dla różnych kultur, bądź na szukaniu tego, co odmienne, co owe
kultury różni. Współcześnie bardziej rozpowszechnione jest poszukiwanie wymiarów globalnych
(etic approach), niż wymiarów lokalnych, specyficznych (emic approach ).
Testy dla porównań międzykulturowych
Dobra adaptacja testu – gdy zamierzamy ją wykorzystywać do celów porównań
międzykulturowych – powinna umożliwiać dojście do głosu zarówno elementów wspólnych dla
porównywanych kultur (aspekt „etikalny"), jak i elementów specyficznych dla każdej kultury
(aspekt „emikalny"). Ponadto tylko tak skonstruowane testy pozwalają uniknąć sprzeczności
między dobrą adaptacją testu (eliminującą treści specyficzne dla kultury, z której test pochodzi i
zastępującą je treściami specyficznymi dla kultury, do której test jest adaptowany) a narzędziem
do porównań między kulturami (nasyconym treściami uniwersalnymi, a przez to pozbawionym
treści decydujących o trafności specyficznej kulturowo).
Podejście emic
Analizy wpływów kultury należy dokonywać bazując na pojęciach wypracowanych przez daną
społeczność, gdyż kultura jest integralną częścią ludzkich zachowań. Inaczej mówiąc, trafny opis
jest możliwy tylko przy odwoływaniu się do pojęć czy kategorii lokalnych, będących elementem
kultury, którą mają opisywać.
Podejście etic
Do porównywania wpływu kultury potrzebne są pojęcia ogólne. Takie pojęcia ogólne są
abstrakcją lub uogólnieniem pojęć lokalnych (specyficznych) albo owe pojęcia lokalne są
realizacją w danej kulturze kategorii uniwersalnej.
Emic czy etic?
Jeżeli przyjmiemy uniwersalistyczny punkt widzenia (etic), uzasadnione są takie działania, jak:
adaptacja narzędzi diagnostycznych, przenoszonych z innej kultury wraz z "przyległościami"
(zapleczem teoretycznym i literaturowym), przyswajanie teorii psychologicznych (o których się
apriorycznie zakłada, iż są na tyle ogólne, że trafne są w każdych warunkach społecznokulturowych), stosowanie „ponadkulturowych” technik terapeutycznych, itd. Przyjęcie
„emicznego” punktu widzenia wiąże się natomiast z uznawaniem istnienia specyficznych
kulturowo czynników etiologicznych, czynników (kultur) immunizujących członków danej
społeczności przeciwko zaburzeniom psychicznym lub im sprzyjających. Wiąże się to także z
przekonaniem o kulturowo specyficznych rodzajach osobowości, uzdolnień, rodzajach zaburzeń
i/lub specyficznych ich manifestacji, ich terapii i wreszcie wiąże się z niezgodą na implantację
obcych (kulturowo) narzędzi diagnostycznych, teorii, systemów klasyfikacji zaburzeń itp.
Czy istnieją testy wolne od kultury?
W 1940 roku psycholog amerykański R. B. Cattell skonstruował niewerbalny test inteligencji,
który określił mianem testu wolnego od uwarunkowań kulturowych (Culture-Free Intelligence
Test). W latach późniejszych Cattell zaczął posługiwać się innymi określeniami tych testów, a
mianowicie: Culture-Fair Test oraz Culture-Reduced Test. Zdaniem Cattella: [...] test inteligencji
fair pod względem kulturowym (culture-fair) lub wolny od uwarunkowań kulturowych (culturefree), lub też o ograniczonym uwarunkowaniu kulturowym (culture-reduced) jest to taki test,
który bazuje na materiale i uwzględnia nawyki wspólne wszystkim kulturom i który stara się
zminimalizować wpływ specjalnych, kulturowo uwarunkowanych sprawności w ujmowaniu
złożonych relacji. Nie wymaga eliminacji różnic rasowych i klasowych, jeśli takie różnice
istnieją realnie”.
Kostrzewski odpowiada Cattellowi
Janusz Kostrzewski napisał: [...] każde dziecko ludzkie przychodzi na świat w określonym
miejscu danego kraju, który należy do określonego kręgu kulturowego, charakteryzuje się
określonym poziomem rozwoju kultury materialnej i duchowej. Rodzice dziecka (a w razie ich
braku – rodzice zastępczy lub wychowawcy) opanowali określony język, przyjęli określone
wzorce zachowań, normy społeczno- moralne oraz zdobyli określony poziom wykształcenia.
Celem wychowania i nauczania jest przekazywanie dorobku kulturowego. Żaden test – ze swej
istoty – nie może więc być wolny od uwarunkowań kulturowych, bowiem żadna osoba nie
działa w próżni kulturowej [...]”.
Kultura a cechy psychiczne
Badania porównawcze skalą Rosenberga Self-Esteem Scale w Estonii
Kultura a cechy psychiczne
Badania porównawcze 27965 osób z 36 krajów (kultur) za pomocą NEOPI- R: analiza powiązań
Normalizacja a adaptacja
Wydawać by się mogło, że wystarczy po prostu określenie norm właściwych dla danej populacji,
aby rozwiązać problem adaptacji kulturowej testu. Takie rozwiązanie problemu adaptacji
kulturowej jest jednak klasycznym tzw. pseudoetic approach: pomija się bowiem fakt, że
najpierw należałoby dowieść uniwersalności testów (wymiarów), wedle których zamierza się
oceniać jednostkę, zbadać trafność ich ekspresji (wskaźników), a dopiero potem je
normalizować. Normalizacja testu nie powinna być utożsamiana z jego kulturową adaptacją.
Wyniki MMPI różnych grup narodowych – mężczyźni
Wyniki MMPI różnych grup narodowych – kobiety
Procedura adaptacji kulturowej