Informacja nt. systemu szkolnictwa zawodowego w Norwegii
Transkrypt
Informacja nt. systemu szkolnictwa zawodowego w Norwegii
Informacja nt. systemu szkolnictwa zawodowego w Norwegii (Opracowanie zostało przygotowane na bazie informacji i materiałów pozyskanych w trakcie spotkania z przedstawicielami Norweskiego Urzędu ds. Edukacji i Szkoleń) System nauki i szkolnictwa w Norwegii Norweski system nauki i szkolnictwa bazuje na czterostopniowym schemacie edukacji przedszkolnej, podstawowej (szkoły podstawowe + odpowiednik polskiego gimnazjum), średniej oraz wyższej. W zależności od wieku, kształcenie odbywa się w placówkach przedszkolnych - Barnehage (w grupach wiekowych od 1-5 lat), szkołach podstawowych - Barneskole (6-12 lat, 1-7 klasa), szkołach gimnazjalnych - Ungdomsskole (13-15 lat, 8-10 klasa), szkołach ponadgimnazjalnych - Videregående skole (16-19 lat, 1-3 lub 1-4 klasa) oraz szkołach wyższych (powyżej 20 roku życia). Pierwszym stopniem kształcenia w Norwegii jest dobrowolna edukacja przedszkolna, która obejmuje dzieci w wieku 1-5 lat. Bazując na najnowszych dostępnych danych za rok 2014, do norweskich placówek przedszkolnych uczęszczało wówczas 286 400 dzieci, tj. niemalże 90% wszystkich do tego uprawnionych dzieci w wieku od 1 do 5 lat. Edukacja na poziomie podstawowym, która w Norwegii jest obowiązkowa, realizowana jest w szkołach podstawowych i gimnazjach. W 2014 r. objętych nią było 619 000 uczniów, tj. o 3 700 więcej niż w roku 2013. Uczniowie, którzy decydują się na podjęcie nauki na poziomie szkoły średniej mają do wyboru dwie głównie ścieżki edukacyjne. Pierwszą z nich, trwającą trzy lata, jest tzw. ścieżka ogólna (odpowiednik polskiego liceum ogólnokształcącego), przygotowująca do dalszej edukacji na poziomie szkoły wyższej. Druga natomiast, trwająca cztery lata, jest ścieżką edukacji zawodowej i kończy się egzaminem i 1 uzyskaniem tytułu zawodowego1. W 2014 r. podział liczby uczniów dokonujących wyboru między dwiema ścieżkami edukacji w szkole średniej wynosił ok. 51% dla ścieżki zawodowej i 49% dla ścieżki ogólnej. W wielkościach nominalnych było to odpowiednio 38 tys. uczniów oraz 37 tys. uczniów. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że z roku na rok zmniejsza się liczba uczniów wybierających ścieżkę zawodową na rzecz tych, którzy decydują się na ścieżkę ogólną. Nauka na poziomie szkoły średniej w Norwegii nie jest obowiązkowa. Szkolnictwo zawodowe – organizacja Norweskie szkolnictwo zawodowe, podobnie jak to ma miejsce w przypadku Polski, związane jest bezpośrednio z trzeci stopniem edukacji, tj. kształceniem na poziomie szkoły średniej. Uczniowie, którzy decydują się na obranie ścieżki edukacji zawodowej realizują ją w ściśle określonym programie kierunkowym, wybranym spośród dziewięciu możliwych. Są to: 1. Budownictwo 2. Sztuka, projektowanie i rękodzieło 3. Elektryka i elektronika 4. Służba zdrowia 5. Media i komunikacja 6. Rolnictwo, rybołówstwo i łowiectwo 7. Usługi restauracyjne 8. Usługi transportowe 9. Produkcja przemysłowa W ramach każdego z dziewięciu programów uczniowie mają możliwość wyboru wyspecjalizowanego zawodu np. w budownictwie – murarz, malarz, hydraulik, itp. 1 Norweskie Ministerstwo ds. Edukacji i Badań przewidziało również możliwość zmiany ścieżki z zawodowej na ogólną po dwóch pierwszych latach nauki. Uczeń decydujący się na taką zmianę zostaje przeniesiony na tzw. rok uzupełniający, w trakcie którego przygotowywany jest do edukacji na poziomie szkoły wyższej. 2 W sumie, norweski system szkolnictwa zawodowego daje możliwość uzyskania tytułu zawodowego w ponad 180 wyspecjalizowanych zawodach. Dane Urzędu ds. Edukacji i Szkoleń wskazują, że największym zainteresowaniem uczniów w 2014 r. cieszył się program kierunkowy kształcący do pracy w służbie zdrowia (22,9% wszystkich uczniów). Na kolejnych miejscach znajduje się produkcja przemysłowa (18%) oraz elektryka i elektronika (13,4%). Programy kierunkowe w podziale na zainteresowanie ze strony uczniów rozpoczynających kształcenie w szkołach zawodowych Służba zdrowia Produkcja przemysłowa Budownictwo Elektryka i elektronika Media i komunikacja Usługi transportowe Sztuka, projektowanie i rękodzieło Usługi restauracyjne Rolnictwo, rybołówstwo i łowiectwo SUMA 2012 2013 2014 8 852 7 233 5 026 5 002 3 862 3 627 2 904 2 436 1 901 40 843 8 864 7 171 5 131 4 849 3 619 3 479 2 538 2 360 1 799 39 810 8 756 6 864 4 247 5 114 3 342 3 507 2 272 2 275 1 826 38 203 Źródło: Opracowanie własne WPHI Oslo na podstawie danych zawartych w raporcie Utdanningsspeilet 2015 Utdanningsdirektoratet Podstawowym schematem nauki w szkole zawodowej jest tzw. system 2+2 2, który zakłada dwa lata nauki w szkole zawodowej oraz dwa lata stażu zawodowego. Pierwsza część kształcenia ma charakter typowej edukacji szkolnej, w trakcie której uczniowie nabywają wiedzę teoretyczną. W trakcie pierwszego roku nauki 30% czasu poświęca się na kształcenie w przedmiotach ogólnych dla wszystkich 2 Norweski system szkolnictwa zawodowego daje możliwość częściowej modyfikacji podstawowego modelu edukacji zawodowej z 2+2 na 3+1 lub 1+3 (3 lata w szkole i rok stażu, bądź też odwrotnie). Schemat ten stosowany jest jedynie w przypadku wyboru specjalizacji zawodowej wymagającej poświęcenia większej ilości czasu na nauczanie teoretyczne na poziomie szkoły (3+1) lub praktyczne w trakcie stażu (1+3). 3 programów kierunkowych (Common Core Subjects/Fellesfag) tj. matematyka, jęz. norweski, jęz. angielski, wychowanie fizyczne, nauki przyrodnicze oraz fizyka/chemia, 50% w przedmiotach kierunkowych (Common Programme Subjects/Programfag), a pozostałe 20% na realizację projektów o charakterze studiów przypadku (In-depth Study Project /Prosjekt til fordypning), które starają się łączyć elementy wiedzy teoretycznej z praktyką. W trakcie drugiego roku nauki, po dokonaniu wyboru wyspecjalizowanego zawodu, proporcje ulegają modyfikacji do poziomów odpowiednio 20%-50%-30%. Za opracowanie programu nauczania odpowiada Ministerstwo ds. Edukacji i Badań. Wymogi dotyczące kadry nauczycielskiej określone są w ogólnych przepisach dotyczących kształcenia nauczycieli w Norwegii. Od kandydatów do pracy na stanowisku nauczyciela w szkole zawodowej wymaga się ukończenia studiów wyższych (minimum licencjat) na specjalnie do tego przygotowanym kierunku (The vocational teacher education programme) – dla osób posiadających certyfikat ukończenia szkoły średniej z tytułem zawodowym, bądź też rocznego (stacjonarnie) lub dwuletniego (zaocznie) kursu doszkalającego (Vocational practical-pedagogical education programme) – dla osób posiadających już tytuł licencjata lub magistra. Według najnowszych dostępnych danych, w 2013 roku w Norwegii działały 443 szkoły średnie. Druga część kształcenia zawodowego w modelu podstawowym (2+2) bazuje na dwuletnim okresie stażowym. Każdy uczeń ma obowiązek odbycia praktyki zawodowej w wybranym przez siebie przedsiębiorstwie prywatnym bądź też publicznym (może w więcej niż jednym). W znalezieniu miejsca odbywania praktyki w zdecydowanej większości przypadków uczniom pomagają władze samorządowe, a w ich strukturach tzw. Regionalne Rady ds. Edukacji i Szkoleń (struktura instytucjonalna norweskiego systemu szkolnictwa zawodowego została opisana w dalszej części opracowania). W przypadku braku odpowiedniej ilości miejsc stażowych w instytucjach prywatnych lub publicznych na terenie danego regionu, lokalne organy władzy mają obowiązek zorganizowania uczniom dodatkowego, trzeciego roku zajęć teoretycznych w szkole. Wówczas, schemat nauki w ulega zmianie z modelu 2 lata (teoria)+2 lata (praktyka/staż), na 3 lata (teoria)+ 0 lat (praktyka/staż). Z jednej 4 strony jest to czynnik motywujący samorządy do poszukiwania podmiotów chętnych do przyjmowania stażystów, gdyż kosztem organizacji dodatkowego roku szkoły obciążane są władze regionalne. Z drugiej jednak strony, jak wykazują dane statystyczne uczniowie, którzy do egzaminu zawodowego podchodzili bez dwuletniego okresu stażowego, a jedynie z jednym, dodatkowym rokiem nauki szkolnej, uzyskiwali zdecydowanie niższe stopnie z egzaminu końcowego. Kierunki kształcenia w podziale na liczbę podpisanych kontraktów stażowych Służba zdrowia Produkcja przemysłowa Budownictwo Elektryka i elektronika Media i komunikacja Usługi transportowe Sztuka, projektowanie i rękodzieło Usługi restauracyjne Rolnictwo, rybołówstwo i łowiectwo SUMA 2012 2013 2014 2 872 4 049 3 702 3 230 111 1 841 1 166 1 135 417 18 523 2 988 4 146 3 667 3 165 70 1 960 1 127 1 123 433 18 679 3 201 4 280 3 760 3 132 80 2 091 1 095 1 114 500 19 253 Źródło: Opracowanie własne WPHI Oslo na podstawie danych zawartych w raporcie Utdanningsspeilet 2015 Utdanningsdirektoratet Podmioty zapewniające miejsca stażowe zobowiązane są do spełnienia szeregu wymogów stawianych im na podstawie opracowanych na poziomie krajowym programów nauczania, oddzielnie dla każdego wyspecjalizowanego zawodu. W tym celu firmy bądź też instytucje publiczne konsultują się z przedstawicielami władz lokalnych odnośnie stawianych im wymogów. W dalszej kolejności podpisują umowę, w której zobowiązują się do zapewnienia określonej liczby miejsc stażowych z poszanowaniem wszelkich wytycznych programowych. Na każdym etapie stażu przedstawiciele danego podmiotu zobowiązani są do udostępnienia wszelkich informacji oraz dokumentów nt. jego przebiegu, w tym m.in. wyników testów obrazujących stopień przyswojenia wiedzy praktycznej, którym obowiązkowo stażysta musi być poddawany przez jednostkę organizującą staż. Funkcję kontrolną na poziomie regionalnym pełnią władze samorządowe w osobie Regionalnego Inspektora. 5 Każdy indywidualny staż zawodowy realizowany jest na podstawie kontraktu stażowego podpisanego przez stażystę, podmiot zapewniający miejsce stażowe, opiekuna stażysty (pracownik danej firmy/instytucji oddelegowany do nadzorowania stażysty) oraz przedstawiciela władz lokalnych. W trakcie stażu uczniowie otrzymują wynagrodzenie. Początkowo jest to równowartość 30% wynagrodzenia jakie otrzymuje etatowy pracownik danej firmy. W trakcie stażu limit ten podnoszony jest aż do 80%. Podmioty zapewniające miejsca stażowe otrzymują dofinansowywanie z budżetu państwa. W 2015 r. kwota grantu, która z roku na rok rośnie, wyniosła 14 300 EUR na jednego stażystę. Dodatkowe fundusze przekazywane są firmom, które organizują staże w bardzo wyspecjalizowanych zawodach, których to podaż na rynku pracy nie zaspokaja popytu. W trakcie trwania dwuletniego okresu stażowego, który de facto jest elementem publicznego procesu kształcenia zawodowego, budżet państwa nie ponosi żadnych innych bezpośrednich kosztów, gdyż w tym czasie uczniowie nie uczęszczają na zajęcia szkolne. Koszt wykształcenia jednego ucznia na poziomie szkoły średniej różni się w zależności od wybranej ścieżki edukacji. W przypadku ścieżki ogólnej w 2014 r. wyniósł on średnio ok. 62 tys. NOK per capita, podczas gdy dla ścieżki zawodowej aż ok. 90 tys. NOK. Tak duża różnica wynika głównie ze specyfiki edukacji zawodowej, która wymaga prowadzenia zajęć w mniejszych klasach, przy wykorzystaniu bardziej specjalistycznych materiałów do nauki. Koszty te różnią się również w zależności zarówno od programów kierunkowych jak i regionów. Po odbyciu dwuletniego stażu zawodowego uczeń podchodzi do egzaminu zawodowego, który przeprowadzany jest przez Regionalną Radę Egzaminacyjną. Egzamin jest dwuczęściowy i składa się z testu oraz prezentacji, w której uczeń przedstawia Radzie metody jakimi posługiwał się przy rozwiązywaniu zadań testowych. Po uzyskaniu pozytywnej oceny z egzaminu, uczeń otrzymuje certyfikat ukończenia szkoły średniej z tytułem zawodowym. Tytuł ten nadawany jest oficjalnie przez władze lokalne. Dane statystyczne pokazują, że do egzaminu końcowego podchodzi rokrocznie ok. 70% liczby uczniów decydujących się na ścieżkę zawodową w szkole średniej. Na pozostałe 30% składają się Ci, którzy dokonują w trakcie nauki zmiany ścieżki na 6 ogólną oraz Ci, którzy całkowicie rezygnują z nauki. Zdawalność samego egzaminu wynosi średnio ok. 90%. Szkolnictwo zawodowe – ramy instytucjonalne i prawne Ramy prawne norweskiego systemu szkolnictwa zawodowego określa Ustawa o Edukacji (Opplæringsloven) oraz Konwencja nr 142 Międzynarodowej Organizacji Pracy. Pierwszy z dokumentów wymienia ogólne cele oraz zadania stawiane norweskiemu systemowi edukacji w zakresie szkolnictwa zawodowego. Ustawa określa też organizację systemu, zakres odpowiedzialności, źródła finansowania, program nauczania, formy egzaminów oraz wyznacza zbiór kompetencji wymaganych zarówno od nauczycieli jak i bezpośrednich opiekunów stażystów. Konwencja nr 142 Międzynarodowej Organizacji Pracy określa natomiast zasady współpracy strony rządowej i społecznej przy formułowaniu strategii dla szkolnictwa zawodowego. Cały system norweskiego szkolnictwa zawodowego z założenia opiera się na współpracy władz krajowych, lokalnych oraz partnerów społecznych. Na poziomie krajowym, za całościową realizację (finansowanie, regulacje prawne itp.) programu szkolnictwa zawodowego (Vocational Education and Training Programme/Fag- og yrkesopplæring) w Norwegii odpowiedzialne jest Ministerstwo Edukacji i Badań (Ministry of Education and Research/ Kunnskapsdepartementet). Do tego celu Ministerstwo wykorzystuje dwa, ściśle ze sobą współpracujące podmioty. Pierwszym z nich jest agencja wykonawcza tj. Urząd ds. Edukacji i Szkoleń (Directorate for Education and Training/Utdanningsdirektoratet), która czuwa nad implementacją systemu szkolnictwa zawodowego, przestrzeganiem ram prawnych oraz bieżącą jego oceną i kontrolą. Drugim natomiast jest organ doradczy - Narodowa Rada ds. Edukacji i Szkoleń (National Council for VET/Samarbeidsrådet for yrkesopplæring), w której 14-osobowym składzie zasiadają przedstawiciele strony rządowej oraz partnerzy społeczni (m.in. związki zawodowe, organizacje reprezentujące sektor przedsiębiorstw, pracodawców oraz uczniów/stażystów). Rada odpowiedzialna jest m.in. za doradztwo w zakresie ewentualnych zmian prawnych, monitoring realizacji założeń, odpowiednią jakość oraz kwestie promocji programu szkolnictwa zawodowego na poziomie krajowym. 7 W celu zwiększenia skuteczności programu szkolnictwa zawodowego oraz lepszego dopasowania jego oferty do potrzeb rynkowych, każdy z 9 programów kierunkowych nadzorowany jest przez przyporządkowaną mu Radę ds. Szkolnictwa Zawodowego (Vocational Training Council/Faglige råd). Jej członków powołuje Urząd ds. Edukacji i Szkoleń na wniosek Narodowej Rady ds. Edukacji i Szkoleń. Każda z dziewięciu Rad, dzięki swojej ścisłej specjalizacji, na bieżąco monitoruje sytuacje rynkową, starając się zapewnić pełną elastyczność programu nauczania w swojej kategorii. Co więcej, zadaniem tych organów jest również rekomendowanie nowych specjalizacji i przedmiotów nauczania. Struktura instytucjonalna Norweskiego Programu Szkolnictwa Zawodowego Źródło: Opracowanie własne WPHI Oslo Na poziomie regionalnym za implementację przepisów krajowych odpowiadają władze samorządowe 19 okręgów. W tym celu skupiają się one na organizacji spójnej struktury oraz współpracy instytucji realizujących program szkolnictwa zawodowego na poziomie lokalnym tj. m.in. szkół, przedsiębiorstw oferujących 8 staże zawodowe oraz innych pośrednio zaangażowanych podmiotów. Poza czuwaniem nad zapewnieniem warunków do prawidłowego realizowania programu nauczania na poziomie szkół zawodowych, istotnym zadaniem samorządów jest również dbałość o odpowiednią ilość i jakość staży dla uczniów kończących 2-letni okres nauki w szkole. Władze lokalne odpowiadają również za zapewnienie odpowiednich warunków do pracy Regionalnym Radom Egzaminacyjnym. Wsparciem dla władz samorządowych są Regionalne Rady ds. Edukacji i Szkoleń (County Vocational Training Board/Yrkesopplæringsnemnda), których zadaniem jest m.in. gromadzenie i dostarczanie informacji statystycznych nt. szkolnictwa zawodowego w regionach, ocena jakości nauczania, doradztwo zawodowe dla uczniów czy też proponowanie nowych rozwiązań ukierunkowanych na zwiększanie efektywności edukacji zawodowej. Podobnie jak to ma miejsce w przypadku Narodowej Rady ds. Edukacji i Szkoleń tak i tu w skład Rad wchodzą przedstawiciele organizacji społecznych, m.in. tych dbających o interesy uczniów i stażystów. Zgodnie z obowiązującym prawem, władze lokalne mają obowiązek konsultowania swoich decyzji w zakresie szkolnictwa zawodowego z Regionalną Radą ds. Edukacji i Szkoleń. W ten sposób spełniany jest wymóg współpracy władz samorządowych z partnerami społecznymi. Istotną rolę w całej strukturze instytucjonalnej norweskiego programu szkolnictwa zawodowego pełni tzw. Regionalny Inspektor (County Governor/Fylkesmennene), który pomimo tego, że działa na poziomie lokalnym, to podporządkowany jest bezpośrednio pod Urząd ds. Edukacji i Szkoleń. Jego głównym zadaniem jest przeprowadzanie inspekcji w szkołach w zakresie zgodności stosowanych procedur z obowiązującymi przepisami prawa. Regionalny Inspektor wyposażony został ponadto w funkcję doradczą dla szkół zawodowych w razie wątpliwości odnośnie prawidłowego stosowania regulacji prawnych dotyczących kształcenia zawodowego, przez co jest w pewnym sensie łącznikiem między placówkami szkolnymi a władzami na poziomie krajowymi. Za przygotowanie oraz przeprowadzanie egzaminów zawodowych odpowiadają Regionalne Rady Egzaminacyjne (The trade-specific Examination Boards/Prøvenemnder), oddzielne dla każdego programu kierunkowego. 9 Szkolnictwo zawodowe – wyzwania i ocena System szkolnictwa zawodowego w Norwegii bazuje w dużej mierze na zasadzie zaufania władz krajowych do organów lokalnych, które są de facto w największym stopniu odpowiedzialne są za realny kształt systemu. Jak podkreślają przedstawiciele Urzędu ds. Edukacji i Szkoleń z jednej strony daje to regionom dość duży zakres autonomii w kwestii realizowania zadań z zakresu edukacji zawodowej. Z drugiej jednak wiąże się z szeregiem komplikacji, które znajdują swoje odzwierciedlenie w efektywności całego systemu. Jednym z najpoważniejszych problemów szkolnictwa zawodowego w Norwegii jest aktualnie niedostateczna podaż miejsc staży. Pomimo tego, że władze lokalne motywowane są do skuteczniejszego poszukiwania podmiotów chętnych do przyjmowania stażystów wizją konieczności ponoszenia opłat za zastępczy rok nauki, to i tak jedynie ok. 70% uczniów udaje się podpisać umowę stażową. Jak istotnym elementem całego systemu jest dwuletni okres stażowy świadczą zdecydowanie słabsze wyniki zdawalności egzaminu końcowego przez uczniów, którzy nie uczestniczyli w stażu, a jedynie w zastępczym rocznym nauczaniu szkolnym. I choć norweskie firmy biorące udział w programie szkolenia zawodowego zapewniając miejsca stażu, w większości traktują to jako element swojej strategii rekrutacyjnej, to i tak często zwracają uwagę na słabe przygotowanie teoretyczne potencjalnych stażystów. Z drugiej strony, cześć przedsiębiorców zgłasza problem zbyt niskiego zainteresowania uczniów praktykami, co ma związek z niewystarczającą elastycznością programu szkolnictwa zawodowego, który nie nadąża za zmianami strukturalnymi lokalnego rynku pracy. Zdarza się ponadto, że norweska młodzież nie jest zainteresowana pracą w słabiej płatnych sektorach gospodarki. W tym miejscu pojawia się również szerokie pole do bezpośredniej współpracy między szkołami a norweskimi przedsiębiorstwami, któremu w programie szkolnictwa zawodowego nie poświęcono zbyt dużo miejsca. Kooperacja ta odbywa się jedynie na poziomie Regionalnych Rad Edukacji i Szkoleń, które nie zawsze są w stanie wypracować odpowiedni model dla osiągnięcia zakładanych celów. 10 Norweski program szkolenia zawodowego poddany został ponadto w 2008 r. ocenie ekspertów OECD, którzy również zwrócili uwagę na kilka mankamentów, finalnie znajdujących negatywne odzwierciedlenie w jego efektywności. Jednym z podstawowych bolączek systemu, w ocenie OECD, są zbyt niskie kwalifikacje pracowników oddelegowywanych w przedsiębiorstwach do opieki nad stażystami. Skutkiem tego, w najważniejszym dla uczniów okresie edukacji, tj. w czasie praktyki zawodowej, nie otrzymują oni wystarczającego zakresu wiedzy, który w dalszym etapie zaowocowałby wyższą wartością na rynku pracy. Rozwiązaniu tego problemu służyłoby powiązanie wysokość grantów przyznawanych firmom z wynikami uzyskiwanymi przez stażystów z okresowych testów kompetencyjnych. W aspekcie jakości nauczania, eksperci OECD zwrócili również uwagę na zbyt powolny proces zastępowania starszej grupy nauczycieli, młodszym naborem, co rodzi ryzyko występowania niedoborów kadry nauczycielskiej. Wśród innych rekomendacji i sugestii, OECD zalecił m.in. wprowadzenie standaryzacji procesu oceny programu edukacji zawodowej w Norwegii dla wszystkich regionów oraz dopracowanie systemu zbierania i przetwarzania danych statystycznych nt. osiągnięć uczniów, ich partycypacji w stażach itp. 11