Joanna Grzela, Region, regionalizm, regionalizacja

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae
Rok 15, Nr 1/2011
Wydział Zarządzania i Administracji
Uniwersytetu Humanistyczno – Przyrodniczego Jana Kochanowskiego w Kielcach
Zarządzanie i bezpieczeństwo
Joanna Grzela1
REGION, REGIONALIZM, REGIONALIZACJA
– WYBRANE ASPEKTY TEORETYCZNE
Wstęp
„Region”, „regionalizm”, to określenia uŜywane w bardzo wielu znaczeniach,
to takŜe sztuczna konstrukcja stworzona przez specjalistów w celu porządkowania
i klasyfikowania rzeczywistości. Ich zakres znaczeniowy jest róŜny w zaleŜności
od wybranej dyscypliny naukowej. Oznacza to, Ŝe w zaleŜności od przyjętych
kryteriów, teoretycznie istnieje nieskończona liczba regionów. KaŜdy ze sposobów wyodrębnienia przestrzeni jest jednocześnie uprawniony i zarazem dyskusyjny. Brak jasnego i czytelnego zawęŜenia kryteriów delimitacji moŜe powodować
ich błędne interpretowanie. Pojęcie regionalizacji, zaleŜnie od perspektywy badawczej, moŜe objąć bardzo szeroki zakres zagadnień, takŜe ten, wiąŜący się
z działaniami w sferze kultury, toŜsamości, rozwoju języka – a zatem w sferze
wykraczającej poza domenę nauk politycznych. Trudno więc znaleźć wspólne
stanowisko dla róŜnych dziedzin nauki. Region opisuje pewną przestrzeń. BliŜsze
jednak określenie charakteru tej przestrzeni zasadniczo róŜni poszczególne dziedziny. MoŜemy mówić bowiem o regionie jako przestrzeni geograficznej, kulturowej, gospodarczej czy socjologicznej.
Teoria regionu
Znalezienie, jednej, uniwersalnej definicji „regionu” nie jest moŜliwe. RóŜnice
historyczne, polityczne i kulturowe, jakie napotykamy przyglądając się poszczególnym krajom Europy i świata, powodują, iŜ termin ten jest wielorako interpretowany. „Region” jest pojęciem, uŜywanym do zdefiniowania róŜnych obszarów:
1
Dr Joanna Grzela, adiunkt, Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego
w Kielcach.
11
duŜych i drobnych, jednolitych lub niejednorodnych. Obejmują one (w zaleŜności
od przyjętych kryteriów) obszary kuli ziemskiej albo poszczególne kraje. Wraz
z rozwojem polityki regionalnej Unii Europejskiej, pojawił się takŜe region – jako
część kraju, przejmująca kompetencje sprawowania władzy od szczebla centralnego. W nauce o stosunkach międzynarodowych region traktowany jest jako konstrukcja pojęciowa, odzwierciedlająca waŜne cechy badanej rzeczywistości, wyselekcjonowane w zaleŜności od przyjętych celów badawczych. Stąd teŜ istnieje
wiele róŜnych aspektów teoretycznych tego pojęcia2. Określając najogólniej istotę
„regionu”, twierdzi się, iŜ jest to przestrzeń charakteryzująca się cechami, odznaczającymi ją od innych obszarów3. Jest to część większej całości zdecydowanie się
z niej wyodrębniająca. WyróŜnikami mogą być elementy charakterystyczne dla
wielu dziedzin, w tym dla geografii, etnografii, gospodarki, polityki, kultury lub
cywilizacji. Jest więc w szerokim znaczeniu rozumiany jako wydzielony, stosunkowo jednorodny obszar, odróŜniający się od terenów przyległych cechami naturalnymi lub nabytymi.
Pierwotnie terminu „region” uŜywano do zdefiniowania zakresu władzy
– w tym rozumieniu, to mieszkańcy określonego terytorium, podlegający prawu
danego władcy. Przestrzeń, zbiorowość, jurysdykcja są składnikami pierwotnymi
pojęcia regionu, które przechowały się w wielu językach europejskich4. Słowo
„region” pochodzi od łacińskiego „regio” i oznacza ruch w kierunku prostym oraz
określoną przestrzeń (prowincja, okręg). Podobnym do „regionu” jest wyraz „rejon”, jednakŜe inny jest źródłosłów i znaczenie tego wyrazu, albowiem pochodzi
on od francuskiego „rayon” i oznacza promień, plaster (miodu)5. W języku polskim istnieje synonim „regionu” – „kraina”, ale nie nadaje się on do tworzenia
pojęć pochodnych, tym bardziej międzynarodowych.
2
3
4
5
Por. T. CzyŜ, Region – regionalizacja – regionalizm, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, z. 2/1992.; J. Szczepkowski, Region, regionalizacja, polityka regionalna – teoria i praktyka, oczekiwania i doświadczenia, „Pomorze Nadwiślańskie”, z. 2, Toruń 1992; D. Długosz, Samorząd Terytorialny a Federalizm, Biuletyn nr 2/1996, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996; O. Freeman, Regionalizacja w Europie Zachodniej, Europejska
Agencja Wspierania Samorządów Lokalnych, z. 4, Warszawa 1991; M. Maciołek, Region – problemy z definicją, nieporozumienia i zagroŜenia, „Wspólnota” nr 36/78 z 07.09.1991.
Słownik Języka Polskiego, PAN, t. VII, Warszawa 1981, s. 34; por. R.M. Czarny, Regionalizm
w stosunkach międzynarodowych 1945–1975. Aspekty polityczno – prawne, WSP Kielce 1986,
s. 19.
„Region” w sanskrycie: rajach (król), rji (królowa) oraz rjati (on rządzi); w języku indoeuropejskim: rg (król plemienny); w łacinie: regio (kierunek, okolica); w języku średnioangielskim: regioun (królestwo), w starofrancuskim: region (obszar, okręg); [w:] W. Morris (red.), The American
heritage dictionary of the english, American Heritage Publishing New York, 1975, s.1095; American Heritage Dictionary of the English Language. Boston: Houghton Mifflin Company, 1992;
Słownik łacińsko - polski, (red.) M. Plezi, t. IV, Warszawa, 1974, s. 493; por. Wielka Ilustrowana
Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa „Gutenberga”, t. XIV, Kraków (1929-1938), Wydawnictwo „Gutenberg Print”, Warszawa 1993, s. 293.
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wydanie XVI rozszerzone,
Wiedza Powszechna Warszawa 1989, s. 434-435; por.: R.M. Czarny, Regionalizm w stosunkach
międzynarodowych 1945–1975. Aspekty polityczno–prawne, op.cit., s. 19.
12
Region, jeŜeli nie jest jednostką administracyjną, jest pojęciem całkowicie
płynnym6. MoŜemy mówić o regionach demograficznych, historycznych, socjologicznych, geograficznych, językowych, etnicznych, wyznaniowych, kulturowych,
ekonomicznych czy politycznych7.
W znaczeniu politycznym, region to największa jednostka podziału administracyjnego kraju o władzy wybieralnej, podmiotowości prawnej i własnym budŜecie o relatywnie duŜej powierzchni i znacznej liczbie ludności. W strukturze
organizacji terytorialnej państwa występuje on jako pośrednie ogniwo zarządzania
pomiędzy gminą lub okręgiem (powiatem), a organami administracji centralnej.
Charakter i stopień autonomii decyzyjnej władz regionalnych zaleŜy zaś od rozwiązań ustrojowych danego państwa8. Zdaniem Z. Chojnickiego, na ukształtowanie tak pojętego regionu składają się cztery stadia rozwojowe:
− krystalizacja przestrzenno-materialna – prowadzi do formowania się granic
regionu. Etap ten dokonuje się poprzez działanie procesów róŜnicowania
i integracji róŜnych systemów wchodzących w skład głównych układów
społeczno – materialnych i działalności zespołowej. Polega na wiązaniu
tych systemów w jedną całość, wyodrębniającą się przestrzennie i funkcjonalnie;
− rozwój świadomości regionalnej – poglądów, przekonań i postaw ludzi
wobec regionu jako terenu ich zamieszkania i działalności. To stan świadomości społecznej, wyznaczający toŜsamość regionalną;
− rozwój instytucjonalny regionu, który dokonuje się w dwóch etapach:
1) wyposaŜenia regionu w instytucje, które przyczyniają się do integracji
wewnątrzregionalnej. Są to zarówno instytucje polityczne, ekonomiczne,
jak i kulturalne; 2) instytucjonalizacji regionu jako jednostki podziału terytorialnego kraju, która polega na nadaniu de jure statusu administracyjnego
regionowi, określeniu jego funkcji, a zwłaszcza kompetencji w zakresie
administracji publicznej i specjalnej oraz wyznaczeniu jego granic terytorialnych, a więc nadaniu mu charakteru regionu administracyjnego;
− stabilizacja regionu, w której ustala się sytuacja wewnętrzna i pozycja regionu w układzie regionalnym kraju9.
6
7
8
9
Ciekawej interpretacji pojęcia „region” dokonał J. Zaleski. Twierdzi on, iŜ region to „subiektywny
pomysł zrodzony w gabinetach niektórych geografów potrzebny im jako narzędzie badawcze, gdyŜ
geografia utraciwszy status jednej, całościowej nauki „musi czymś się zająć”, [w:] J. Zaleski, Europa Bałtycka, „Pomorski Przegląd Gospodarczy”, nr 6/2000, s. 30 i n.
Por.: A. Wróbel, Pojęcie regionu ekonomicznego a teoria geografii, IG PAN, „Prace geograficzne”, nr 48/1965; K. Dziewoński, Teoria regionu ekonomicznego, „Przegląd Geograficzny”, nr
1/1967, s. 33-50; R. Domański, Geografia ekonomiczna, PWN Warszawa – Poznań 1982;
Z. Chojnicki, Region w ujęciu geograficzno–systemowym [w:] T. CzyŜ (red.), Podstawy regionalizacji geograficznej, UAM Poznań 1996, G. Gorzelak, Podstawowe pojęcia polityki regionalnej
[w:] Podstawy polityki regionalnej, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 1999, s. 1121; Z. Silski, Elementy ekonomiki regionalnej, Politechnika Koszalińska, Koszalin 1997.
J. Węc, Regionalizacja w państwach Unii Europejskiej, „Przegląd Zachodni”, 1994, nr 2, s. 130.
Ibidem, por. Z. Chojnicki, The region in a perspective of change. Regional and Local Studies.
University of Warsaw, 1993, s. 67-74.
13
WaŜnym kryterium wyselekcjonowania regionu, który nie jest ani wymyślonym tworem naukowców, ani jednostką polityczną o określonej autonomii, ale
realnym bytem, stale obecnym w świadomości i codziennym Ŝyciu mieszkańców,
jest poczucie toŜsamości terytorialnej obywateli. Tak pojęty obszar określany jest
mianem regionu socjologicznego, czyli terenu, którego mieszkańcy mają poczucie toŜsamości, na tyle silnie wykształcone, Ŝe jest ono podkreślane w codziennym
działaniu. Jego istotą jest więc z jednej strony poczucie więzi z grupą, a z drugiej
– mniejszy lub większy dystans w stosunku do innych środowisk10. Zdaniem
A. Kwileckiego, w sensie socjologicznym region stanowi synonim regionalnej
zbiorowości, czyli społeczności ludzkiej, stanowiącej jeden z typów społeczności
terytorialnej. Istotą tej społeczności jest złączenie jej mniej lub bardziej rozwiniętym poczuciem odrębności i więzią opartą na emocjonalnym stosunku do zamieszkiwanego terytorium11.
MoŜemy takŜe mówić o regionie etnicznym. Czynnikami kształtującymi tak
nazwany obszar są podobieństwa lingwistyczne i kulturowe.
Region jest obszarem względnie jednolitym. W jego ramach prowadzona jest
stosowna do potrzeb i uwzględniająca jego specyfikę polityka społeczna, gospodarcza i kulturalna. Instytucje terytorialne, które nim zarządzają, winny w związku
z tym, charakteryzować się duŜą niezaleŜnością od państwa. Nie bez znaczenia
jest tu poczucie odrębności kulturowej społeczności zamieszkującej dany teren.
Regionem jest zatem homogeniczna jednostka terytorialna, stanowiąca część
większej całości terytorialnej, zamieszkała przez społeczność wykazującą skłonność do integracji wokół wspólnych wartości etnicznych i kulturowych. Prowadzi
ona do wykształcenia się świadomości regionalnej, która z kolei moŜe stanowić
podstawę do dąŜeń autonomicznych. Zbiorowość jakiegoś obszaru, charakteryzująca się pewną specyficzną kulturą, moŜe odczuwać zagroŜenie ze strony państwa,
na którego terytorium się znajduje. Obroną przed unifikacją i asymilacją jest
wówczas podejmowanie działań na rzecz utrwalenia swojej toŜsamości12.
W opinii J. Labasse, nieco innym typem regionów, są tzw. regiony reliktowe
(archiwalne). Ich osobliwości wynikają ze szczególnej przeszłości. Często jest ona
na tyle odległa w czasie, Ŝe jej ślady pozostały jedynie w zabytkach kultury materialnej i nazwie dającego się zidentyfikować obszaru, zaświadczając o jego niegdysiejszej odrębności. Przykładami takich regionów są Burgundia – kraina historyczna i region administracyjny w środkowej Francji, na północnych krańcach
Masywu Centralnego, w granicach departamentów: Côte-d’Or, Nièvre, Saône-etLoire i Yonne, potęŜne księstwo juŜ wtedy, kiedy Francja dopiero powstawała;
Andaluzja – kraina historyczna i region autonomiczny w południowej Hiszpanii,
czy Mazowsze i Śląsk w Polsce. Obszary te, o bogatej i burzliwej historii, zostały
Por.: G. Michałowska, ToŜsamość kulturowa w stosunkach międzynarodowych, „Stosunki Międzynarodowe”, t. 14, 1991, s. 113; por. H. Skorowski, Europa Regionu, Wyd. Fund. ATK, Warszawa 1998/1999.
11
A. Kwilecki, Region i badania regionalne w perspektywie socjologii, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, z. 2/1992.
12
Por.: B. Jałowiecki, Kwestia regionalna, „Wspólnota”, 11-19.04.1992.
10
14
wchłonięte przez potęŜniejsze organizmy państwowe, a ich mieszkańcy utracili
poczucie toŜsamości. Niektóre regiony, które zachowały swoją odrębność polityczną w okresie kształtowania się państw narodowych, do dziś dysponują duŜą
autonomicznością w ramach państw federalnych i regionalnych. Taki status ma
Bawaria – kraj związkowy w południowej części Niemiec czy Toskania – kraina
historyczna i region administracyjny w środkowych Włoszech13.
W płaszczyźnie społecznej granice regionu wiąŜą się z odmiennością etniczną,
językową, kulturalną i historyczną mieszkańców jego terytorium. W płaszczyźnie
politycznej – wyznacznikiem jest zasięg legitymizowanej władzy. W płaszczyźnie
ekonomicznej wyznaczone są one stopniem i charakterem rozwoju gospodarczego,
zaawansowaniem procesów urbanizacji, a takŜe miejscem zajmowanym w siatce
powiązań komunikacyjnych z innymi obszarami kraju, itp. Nakładają się one często na fizyczno-geograficzne granice regionu.
Nieostrość pojęcia „region” dostrzegamy takŜe w jego interpretacji w stosunkach międzynarodowych. Ogólnie, mianem „regionu” określa się tu pojęcie
uŜywane dla zdefiniowania grupy państw, stanowiących swego rodzaju całość,
wyodrębnioną na podstawie określonego kryterium, np. geograficznego, ekonomicznego, politycznego. Termin ten, jako podstawa rozwijania współpracy regionalnej i tworzenia organizacji regionalnych, jest jednak w literaturze przedmiotu
róŜnie interpretowany14. W stosunkach międzynarodowych występują pojęcia:
„region geograficzny”, „region polityczny”, „region bezpieczeństwa” i „ekonomiczny”.
Kryterium delimitacji (wyodrębnienia) regionu geograficznego jest bliskość
połoŜenia stanowiących go składników i grupa charakterystycznych cech.
Jak pisze J. S. Nye, „region”, to pojęcie niejasne i szeroko interpretowane. Jego
zdefiniowanie zajęło uczestnikom Konferencji Narodów Zjednoczonych w 1945
roku, wiele godzin. Nye twierdzi, iŜ „region” w znaczeniu międzynarodowym to:
ograniczona liczba państw, połączonych geograficzną bliskością i pewnym stopniem wzajemnej współzaleŜności. Kryteriami głównymi jest poziom i zakres wymiany, formalna organizacja i polityczna współzaleŜność15.
T. Łoś – Nowak natomiast, regionem międzynarodowym, określa obszary państw współpracujących ze sobą w ścisłym sąsiedztwie lub grupę państw, w której
wspólnota dziedzictwa kulturowego, ideałów politycznych, interesów gospodarczych i społecznych tworzy szczególną świadomość społeczną16. W opinii R. Bierzanka natomiast, bliskość geograficzna moŜe być najwaŜniejszym pojedynczym
J. Labasse, L` Europe des regions, Geographes - Flammarion Paris 1991.
Zob.: L. L'Estrange Fawcett, A. Hurrell , Regionalism in world politics, Oxford University Press,
1995; B. Hettne, A. Inotai, O. Sunkel, Globalism and the new regionalism, Palgrave Macmillan
1999.
15
J.S. Nye, International Regionalism: Readings, Boston Little, Brown & Co., 1968, s. 6-7.;
www.questia.com, (07.02.2011).
16
T. Łoś – Nowak, Euroregion jako czynnik kreujący toŜsamość europejską. Przesłanki, moŜliwości,
zagroŜenia [w:] W. Malendowski, M. Szczepaniak, Euroregiony, mosty do Europy bez granic,
Elipsa, Warszawa 2000, s. 34 i n.
13
14
15
czynnikiem regionu, ale uzasadnieniem jego jest nie tyle bliskość, ile językowe,
kulturowe, gospodarcze, obronne i inne więzi, które łączą narody danego regionu17.
Interpretację „regionu” w stosunkach międzynarodowych odnajdujemy równieŜ w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Wynika z niej, iŜ region to obszar
odróŜniający się od przyległych obszarów pewną cechą lub zbiorem cech; jest to
jedno z waŜnych pojęć geografii, stosowane dla generalizacji zróŜnicowania powierzchni ziemi i jej podziału; w geografii region nie ma jednolitego zakresu pojęciowego, stąd szerokie stosowanie tego terminu. Według innego ujęcia termin
region stosuje się na oznaczenie obszarów odróŜniających się od przyległych obszarów cechami określonymi przez przyjęte kryteria delimitacji, które odnosić się
mogą do róŜnych zjawisk, których sformułowanie zaleŜy od konkretnych celów
badawczych bądź praktycznych (...). Region fizyczno-geograficzny – kompleks
przyrodniczy, wyróŜniony dzięki cechom, które wynikają z połoŜenia, historii rozwoju oraz współczesnych procesów zmian środowiska geograficznego18.
Natomiast The American College Dictionary definiuje „region” jako homogeniczną część powierzchni Ziemi o nieokreślonym obszarze lub obszar bez względu
na granicę czy powierzchnię19.
Interpretacji terminu „region” dokonała takŜe Rada Europy20. RóŜnorodność
podziałów regionalnych na Starym Kontynencie jest bardzo duŜa, stąd teŜ Rada
Europy zdecydowała się podać prostą definicję regionu, a mianowicie, iŜ jest to:
szczebel poniŜej państwa. Trudno bowiem znaleźć wspólny mianownik, który
mógłby stanowić punkt odniesienia dla wyodrębnienia regionów w Europie, zidentyfikowanie zaś ich wymiaru polityczno-prawnego winno być sprawą poszczególnych państw21. Próbą ujednolicenia pojęcia „region” stały się wreszcie prace
związane z uchwaleniem przez członków Rady Europy, Europejskiej Karty Samorządu Regionalnego. Zdaniem M. Kuleszy, eksperci Rady w trakcie studiów nad
tym dokumentem, przyjęli trzy kryteria wyodrębnienia regionu. Po pierwsze regionem jest obszar, w którym występuje władza polityczna pochodząca z wyborów. Po drugie jest to jednostka terytorialna najwyŜszego stopnia w systemie terytorialnej organizacji państwa. Trzecie kryterium stanowi, iŜ przedmiotem funkcjonowania regionu są zawsze sprawy interesu ogólnego (w przeciwieństwie do samorządu lokalnego, gdzie przedmiotem zainteresowania władzy politycznej jest
W związku z tym wyróŜnia on sześć regionów: Europę, Azję, Oceanię, Afrykę, Bliski Wschód
i Amerykę [w:] R. Bierzanek, Współczesne stosunki międzynarodowe, PIW Warszawa 1980,
s. 280-281.
18
Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1966, t. IX, s. 746.
19
L. Barnhart (ed.), The American College Dictionary, Appleton – Century – Crofts New York 1956,
s.1020, www.britannica.com, (07.02.2011).
20
Nieco szerzej pojęcie to zdefiniowało Zgromadzenie Regionów Europy, zob.: Regionalism across
Europe, Report September 2006, [w:] http://www.aer.eu/fileadmin/user_upload/MainIssues
/Regional_Democracy/AER_Regionalism_Report/GB-RR_Introduction_and_key_findings.pdf
(14.02.2011).
21
I. Pietrzyk, Regionalizacja w krajach Unii Europejskiej [w:] Z. Mikołajewicz, Strategiczne problemy rozwoju regionalnego w procesie integracji europejskiej, PTE Opole 1995, s. 156-157;
J. Labasse, L` Europe des regions, op.cit., s. 122.
17
16
interes lokalny). Idąc tym torem myślenia naleŜy wskazać na cztery główne cechy
wykształconego regionu: wspólnota interesów gospodarczych, reprezentacja pochodząca z wyboru, więź społeczna oparta na poczuciu wspólnej toŜsamości, bezpośrednie podporządkowanie szczeblowi centralnemu22. Ustawodawca przyjął tu
zatem polityczną definicję regionu.
Region, to takŜe sztuczna konstrukcja pojęciowa stworzona przez Unię Europejską dla celów statystycznych. Od 1988 roku w krajach UE, obowiązuje jednolita struktura jednostek terytorialnych określana jako „nomenklatura jednostek terytorialnych dla celów statystycznych” (The Nomenclature of Territorial Units for
Statistics – NUTS). Klasyfikacja NUTS słuŜy kształtowaniu regionalnych polityk
krajów Unii i jest niezbędna do przeprowadzania analiz stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego regionów pod kątem oceny zróŜnicowań regionalnych i opracowywania programów rozwoju regionalnego. Region dla UE ma znaczenie statystyczne, słuŜące rozdysponowaniu środków pomocowych w ramach wyrównywania poziomów Ŝycia w poszczególnych obszarach. Polityka regionalna odbywa się
na poziomie regionów o powierzchni około 13,5 tys. km2 i od ośmiuset tysięcy do
trzech milionów mieszkańców (poziom NUTS 2)23. Regiony występujące w poszczególnych państwach Unii Europejskiej wciąŜ jednak mają zróŜnicowany status prawny24.
M. Kulesza, Zasada subsydiarności jako klucz do reform ustroju administracyjnego państw Europy Środkowej i Wschodniej (na przykładzie Polski) [w:] D. Milczarek, Subsydiarność, Warszawa
1998, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, s. 124.
23
S. Łodziński, Polityka regionalna w Unii Europejskiej – Fundusze Strukturalne i Fundusz Spójności, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu RP, Warszawa 1999, s. 1-2, I. Pietrzyk, Polityka
regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN Warszawa 2001.
24
Dziś do Unii Europejskiej naleŜy kilkaset regionów. Są one róŜnorodne pod względem kulturowym i ekonomicznym, o odmiennych tradycjach i historii. Wchodzą do UE niemieckie landy i austriackie Bundesländer, belgijskie i hiszpańskie wspólnoty, szwedzkie, fińskie i holenderskie prowincje, irlandzkie i brytyjskie hrabstwa, luksemburskie okręgi, duńskie gminy okręgów, francuskie, włoskie, greckie czy belgijskie regiony, a takŜe portugalskie regionalne komisje koordynacyjne. ZróŜnicowana jest takŜe przeciętna powierzchnia regionów od 860 km2 w Luksemburgu,
2-3 tys. km2 w Irlandii i Danii, Wielkiej Brytanii, do największych, blisko 30 tys. przeciętnych obszarów regionów Hiszpanii i Finlandii, czy Francji i Niemiec. W opinii M. Radwana - Rohresnchefa moŜna je podzielić na: państwa federalne, quasi – federalne i regionalne: chodzi o państwa,
w których istnieją regiony sprawujące władzę ustawodawczą (Niemcy, Belgia, Hiszpania, Włochy); państwa regionalne: do tej grupy zalicza się Francja wraz z jej dwudziestoma sześcioma regionami samorządowymi; państwa unitarne: tu najwyŜszą jednostką terytorialną jest niewielka
samorządowa jednostka szczebla ponadgminnego, a podział na regiony jest wykorzystywany tylko
do pewnych specjalnych potrzeb (Dania, Irlandia, Wielka Brytania, Portugalia), szerzej: M. Radwan – Rohresnchef, Zasada subsydiarności w polityce regionalnej Wspólnoty Europejskiej [w:]
D. Milczarek, Subsydiarność, op.cit., s. 206. W. śelazny wymienia, za ich twórcą - J. Labasse,
jeszcze dwa typy regionów, równieŜ istniejących w UE. Są to: region formalny, czyli taki, który
jest administracyjną częścią składową państwa i który nie implikuje zagadnień politycznych, są to
po prostu nowego typu jednostki administracyjne państwa, takie jak regiony we Francji czy w Polsce województwa; region integralny, czyli taki, który implikuje dodatkowo problematykę polityczno – toŜsamościową róŜnej natury, najczęściej etnicznej: Korsyka, Katalonia, Bretania, Walia,
historyczno – etnicznej: Szkocja, Bawaria, Śląsk czy historycznej, w której akcentuje się historyczną odmienność rozwoju gospodarczego regionu czy inną historyczną tradycję polityczną:
22
17
Pojęcie regionalizmu
Z definicją regionu nierozerwalnie łączy się pojęcie regionalizmu. Nie jest ono
precyzyjne i jednoznaczne, nie jest jednak pojęciem abstrakcyjnym i za kaŜdym
razem przedstawia konkretny aspekt rzeczywistości. Jego plastyczność znaczeniowa pozwala z jednej strony na dowolne wykorzystywanie, a z drugiej – przyczynia się do pewnego nieporządku terminologicznego25. W literaturze regionalizm jest tłumaczony m.in. jako wszelkie formy zrzeszania się ograniczonej liczby
państw, bez względu na to, czy zrzeszenie rozwinęło się na podstawach ściśle geograficznych, czy teŜ na podstawie wspólnych cech językowych, kulturalnych, tradycyjnych, ideologicznych i innych, które zmuszają do powiązania narodów ze
sobą26.
Pojęcie to w stosunkach międzynarodowych jest interpretowane jako ruch
zmierzający do organizowania władzy politycznej w obrębie naturalnych regionów, albo jako ruch w kierunku budowy wspólnot regionalnych i subregionalnych,
których członkowie są złączeni historycznymi więzami, wynikającymi z przynaleŜności do mniejszych grup powiązanych wspólną przestrzenią geograficzną27.
E. Osmańczyk regionalizmem nazywa ...współpracę międzynarodową państw
określonego regionu, związanych wspólnotą interesów28. Państwa bowiem są,
w jego przekonaniu, głównymi podmiotami tego zjawiska. DąŜą do maksymalnego zaspokojenia swoich potrzeb i interesów związanych z bezpieczeństwem, rozwojem, suwerennością, prestiŜem. E. Smith i M. Russet twierdzą zaś, Ŝe regionalizm, to doktryna, koncepcja, lub teoria, w myśl której cele międzynarodowej
współpracy mogą być lepiej osiągnięte przez organizacje, skupiające państwa,
połoŜone na terenach mniejszych niŜ obszar świata29.
Lombardia (czy szerzej Padania), Wielkopolska czy Galicja, W. śelazny, Modele integracji europejskiej: nawigacja między Europą państw a Europą regionów, w: P. Buczkowski, K. Bondyra,
P. Śliwa, Jaka Europa? Regionalizacja a integracja, Wyd. WyŜszej Szkoły Bankowej, Poznań
1998, s. 36; por. W. śelazny, Region w Unii Europejskiej, „Przegląd Zachodni” nr 1/1997.
25
Po raz pierwszy uŜycie słowa „regionalizm” przypisuje się Leonowi de Berluc – Perussis
w 1874 r,. Upowszechniło się ono ok. 1892 r. Zamieszanie pojęciowe dotyczy np. rozróŜnienia
terminów „regionalizacja” i „decentralizacja”. Precyzyjne określenie odmienności prowadzi do
wniosku, iŜ regionalizacja oznacza podział władzy, natomiast decentralizacja – delegowanie władzy. Wynikiem decentralizacji, stanowiącej sposób zorganizowania władzy wykonawczej, jest
nowa organizacja wewnętrzna państwa jednolitego, natomiast w wypadku regionalizacji, która dotyczy takŜe władzy legislacyjnej, chodzi o sposób zorganizowania autonomii jednostek składowych państwa złoŜonego, szerzej: I. Pietrzyk, Regionalizacja w krajach Unii Europejskiej [w:]
Z. Mikołajewicz, Strategiczne problemy rozwoju regionalnego w procesie integracji europejskiej,
op.cit,. s. 158.
26
E. HaliŜak, Funkcje regionalizmu w stosunkach międzynarodowych [w:] Zmienność i instytucjonalizacja stosunków międzynarodowych, pod. red. J. Kukułki, PAN Warszawa 1988, s. 130 i n, por.:
J.W. Burton, Peace Theory, Knopf New York, 1962, s. 35.
27
R. Bierzanek, Bezpieczeństwo regionalne w systemie ONZ, Warszawa 1977; E. HaliŜak, Regionalizm morski, „Stosunki Międzynarodowe”, Warszawa, nr 16/1992; G. Bernatowicz, Nowy europejski regionalizm, „Sprawy Międzynarodowe”, 1994 nr 3.
28
E. Osmańczyk, Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, PWN, Warszawa 1974, s. 3058.
29
E. Smith, Regionalism within the United Nations, Evantson 1951, s. 12.
18
Na niebagatelny aspekt regionalizmu wskazuje E. HaliŜak. W jego opinii zjawisko to moŜna traktować jako sposób realizacji polityki zagranicznej państwa
w danym regionie geograficznym. Instrumentalizm podejścia regionalnego polega
w tym przypadku na tym, iŜ jest ono podporządkowane nadrzędnym celom polityki zagranicznej, pojmowanej przez pryzmat interesu narodowego i racji stanu. Stąd
teŜ od potencjału i odgrywanej przez państwa roli w stosunkach międzynarodowych
zaleŜy forma i zakres przejawiania się regionalizmu w polityce zagranicznej30.
Regionalizm, to zjawisko, które wynika z istoty regionu, a jego cechą jest dynamiczność funkcjonowania. Oznacza zainteresowanie pewną odrębnością i dąŜenie do jej zachowania, implikuje spójność wewnętrzną. PodłoŜem dla kształtowania regionalizmu jest, z jednej strony czynnik geograficzny, z drugiej zaś, takie
czynniki integrujące, jak: toŜsamość lub zbieŜność załoŜeń i celów politycznych
czy ideologicznych, tradycji historycznych, więzi gospodarczych, społecznych,
kulturowych, językowych, religijnych, z dostrzegalną w praktyce międzynarodowej pewną przewagą czynnika politycznego.
E. HaliŜak wyodrębnia cztery podstawowe funkcje regionalizmu w stosunkach
międzynarodowych, jako uŜytecznego instrumentu w zaspokajaniu potrzeb i interesów ich uczestników: integrującą (w jego ramach powstaje wspólnota interesów
i celów do zrealizowania); porządkującą (regulacja i utrzymywanie równowagi
oraz zapewnianie toŜsamości poprzez istnienie regionalnych instytucji, norm
i struktur działania); przymuszającą (nakłanianie państw – uczestników do określonych zachowań. Funkcja ta kłóci się z suwerennością państw, co w efekcie prowadzi
do wielu konfliktów); dynamizującą uczestników systemu regionalnego (dzięki niej
system regionalny występuje jako uczestnik stosunków międzynarodowych, jest
źródłem nowych powiązań i instytucji powstających w jego obszarze)31.
Najbardziej zaawansowaną formą regionalizmu jest powoływanie do Ŝycia ponadnarodowych struktur organizacyjnych, przejmujących kompetencje od suwerennych państw – czyli federalizm. W państwach federalnych regiony mają szerokie kompetencje – w niektórych przypadkach zachowują się jak prawnomiędzynarodowe podmioty (np. regiony belgijskie, czy niemieckie), mające na przykład
prawo do zawierania umów międzynarodowych, a w konsekwencji bycia członkiem organizacji międzynarodowych32. Na razie jednak proces ten przebiega powoli albowiem państwa szczególnie starannie dbają o zachowanie atrybutów nieSzerzej: E. HaliŜak, Regionalizm w polityce zagranicznej USA [w:] Historia. Polityka. Stosunki
Międzynarodowe. Księga Jubileuszowa na 65- lecie Profesora Józefa Kukułki, UW ISM Warszawa 1994, s.55, a takŜe E. HaliŜak, Regionalizm w stosunkach międzynarodowych [w:] E. HaliŜak,
R. Kuźniar, Stosunki międzynarodowe, geneza, struktura, funkcjonowanie. Podręcznik akademicki,
UW Warszawa 1996, s. 161-163; E. HaliŜak, Regionalizm w stosunkach międzynarodowych [w:]
E. HaliŜak, R. Kuźniar, Stosunki międzynarodowe, geneza, struktura, op.cit., s. 283-284; E. HaliŜak, Kategoria regionalizmu w nauce o stosunkach międzynarodowych, „Stosunki Międzynarodowe” 1982, T. 1.
31
E. HaliŜak, Funkcje regionalizmu w stosunkach międzynarodowych [w:] J. Kukułka (red.), Zmienność i instytucjonalizacja stosunków międzynarodowych, PAN, Warszawa 1988.
32
A.L. Griffiths (red.), Handbook of Federal Countries, McGill-Queen”s University Press, Montreal
2005, s. 65.
30
19
zaleŜności. Dziś przykładem kraju, kroczącego w tym kierunku jest Hiszpania,
w której poszczególne regiony domagają się zwiększenia zakresu autonomii.
Rozwój regionalizmu w stosunkach międzynarodowych jest wyrazem przekonania, iŜ państwo samodzielnie nie jest w stanie zaspokoić swych potrzeb i interesów. Nie jest to równieŜ moŜliwe ze względu na róŜnice dzielące państwa, oraz
przez rozwój globalizmu. Łatwiej bowiem osiągnąć porozumienie w ramach regionu, gdzie liczba uczestników jest mniejsza, a problemy trafniej nazwane.
W tym ujęciu regionalizm moŜna traktować jako przeciwieństwo globalizmu,
czyli rozwijanie takiej formy współpracy, której celem jest niwelowanie skutków
globalizacji w stosunkach międzynarodowych. Dynamika powstawania regionalnych porozumień po zakończeniu II wojny światowej, zdaje się tę tezę potwierdzać. W tym sensie regionalizm moŜe być traktowany jako proces skuteczniejszej
(dzięki mniejszej liczbie stron) realizacji problemów globalnych na gruncie regionalnym. Stąd teŜ mianem regionalizmu moŜna określać wszelkiego rodzaju formy
współpracy międzynarodowej w postaci umów, związków i sojuszy państw połoŜonych blisko siebie. Regionalizm, umoŜliwiając bardziej efektywne rozwiązywanie problemów ekonomicznych, społecznych i politycznych, zapewnia w duŜym
stopniu bezpieczeństwo, gdyŜ eliminuje spory i napięcia w jego obszarze.
Regionalizm moŜe być takŜe rozumiany jako ruch społeczno-kulturalny33,
powstający w ramach jakiegoś narodu (państwa), który pragnie w tych ramach
pozostać (region etniczny)34. Istotę tak pojętego zjawiska zapisano w Karcie Regionalizmu Polskiego, uchwalonej na V Kongresie Regionalnych Towarzystw
Kultury w 1994 we Wrocławiu: KaŜdy człowiek w róŜnych stopniu i na róŜne sposoby uczestniczy w Ŝyciu społeczności lokalnej, regionu, kraju, a niekiedy Europy
czy świata. Ruch regionalistyczny i samorządowy uaktywnia wszystkie środowiska
i wyzwala społecznikowską inicjatywę. Twórcze siły intelektualne, kompetencje
i zaangaŜowanie skupionych w nim ludzi przyczyniają się do budowy społeczeń-
Kolebką regionalizmu była dziewiętnastowieczna Francja. Stał się on wówczas manifestacją oporu
wobec utrwalonej dominacji ParyŜa i kulturowego centralizmu. Pierwszym teoretykiem zagadnień
regionalnych był Frederic Le Play, kontynuował jego prace Vidal de la Blanche oraz Henri de Tourville. Szerzej: H. Kubiak, Region i regionalizm. Próba analizy typologicznej, „Przegląd Polonijny”, 1994, nr 1 (71), s. 29, J. Damrosz Region i regionalizm (studium interdyscyplinarne), Instytut
Kultury Warszawa 1987, s. 81.
34
Jego celem jest obrona i rozwój kultury lokalnej. W taki sposób moŜe się wyraŜać protest przeciwko kulturze masowej. Ten nurt regionalizmu, kultywując swoją odrębność, podkreśla dumę
z własnych wartości społecznych, które przeciwstawia innym regionom tego samego narodu, szerzej: J. Damrosz, Region i regionalizm..., op.cit., s. 81; J. Damrosz, Regionalizm u progu XXI wieku [w:] Regionalizm polski u progu XXI wieku, Kongres Regionalnych Towarzystw Kultury, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław 23-25 IX 1994, s. 15-16.; podobnie rzecz ujmuje
E. Osmańczyk. Dla niego regionalizm to „ruch społeczny zapoczątkowany w XIX wieku, dąŜący
do odrodzenia odrębności kulturalnych określonego regionu kraju” [w:] E. Osmańczyk, Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, op.cit.; por.: Słownik Języka Polskiego, PAN, t. VII, Warszawa 1981, s. 34.
33
20
stwa obywatelskiego, upodmiotowionego, zdolnego kreować nowe oblicze regionów i kraju35.
G. Gorzelak definiuje regionalizm jako zjawisko poszukiwania przez zbiorowość terytorialną, wewnątrz większego systemu państwowego, własnej toŜsamości,
przy czym moŜe być ona warunkowana zjawiskami etnicznymi, religijnymi lub
kulturalnymi36. Ruchy regionalne są formą projekcji interesów grupowych w ramach społeczeństwa obywatelskiego, dąŜą do decentralizacji państwa i wzrostu
roli samorządu terytorialnego. Państwo ma tylko wzmacniać poczucie bezpieczeństwa. Regionalizm pojmowany w ten sposób, to wyobraŜenie podmiotowej społeczności terytorialnej w pełni korzystającej z prawa do samostanowienia i samorządu. Występuje przeciw tradycyjnie pojętemu państwu, opowiada się natomiast
za integracją ponadpaństwową. Ideą jest „świat współpracujących ze sobą regionów”, które działają w strukturach regionalnych, albowiem same nie są w stanie
rozwiązać złoŜonych i waŜnych dla nich problemów37.
Na inny aspekt tego pojęcia zwraca uwagę M. Bankowicz. Podaje on, iŜ regionalizm to tendencja polityczna polegająca na przekazywaniu przez państwo kompetencji jednostkom terytorialnym. Niekiedy unitarne państwo, dąŜąc do decentralizacji, przyznaje regionom uprawnienia ustawodawcze i finansowe (proces ten ma
szczególne znaczenie w państwach wielonarodowych). Mają one wówczas własne
statuty – swoiste małe konstytucje i większą swobodę podejmowania decyzji
(Włochy, Hiszpania).
Regionalizacja – czyli kształtowanie się regionu
Cechą szczególną zaprezentowanych wcześniej określeń jest istnienie wewnętrznych powiązań. Jednak koniecznym jest takŜe udowodnienie występowania
zewnętrznych przesłanek, które przesądzają o istnieniu regionu. Proces wyodrębniania regionów na podstawie określonych kryteriów oraz politykę regionalną
prowadzoną w ramach danego ugrupowania, często określa się mianem regionalizacji. Sprowadza się ona do: eliminowania barier utrudniających współpracę
w regionie; kreacji podstaw prawnych dla wzajemnych akcji i interakcji; przyjmowania umów o charakterze regionalnym; tworzenia organizacji międzynarodowych o charakterze regionalnym.
Państwa w relacjach z innymi państwami występują w ugrupowaniach politycznych. W róŜnych okresach historii pojawiały się liczne powiązania pomiędzy
krajami, oparte na: wspólnej religii (państwa Islamu, chrześcijańskie), wspólnym
języku i tradycjach (państwa staroŜytnej Grecji), wspólnej polityce (Święte Przymierze). W stosunkach międzynarodowych długą tradycję, jak podaje E. HaliŜak,
ma regionalizm w sferze bezpieczeństwa. Jego pierwowzorów naleŜy dopatryA.J. Omelaniuk, Ruch regionalny wobec wyzwań przyszłości [w:] A.J. Omelaniuk (red.), Integracja europejska a ruch regionalny w Polsce, „Silesia” Wrocław – Ciechanów, 1998, s. 121.
36
G. Gorzelak, Regionalizm i regionalizacja w Polsce na tle europejskim [w:] G. Gorzelak, B. Jałowiecki (red.), Czy Polska będzie państwem regionalnym?, UW EIRRiL, Warszawa 1993, s. 45
37
S. Parzymies, Europa regionów, „Sprawy Międzynarodowe”, nr 3/1994, s. 17.
35
21
wać się w pierwszych porozumieniach wojskowych38. W latach międzywojennych
i po 1945 roku, ten rodzaj regionalizmu traktowany był jako gwarancja bezpieczeństwa i pokoju międzynarodowego. Konsekwencje II wojny światowej udowodniły, Ŝe swą zbiorową toŜsamość państwa europejskie mogą uratować tylko
poprzez politykę współpracy, związaną z budowaniem systemu zbiorowego bezpieczeństwa. Tak powstałe formy regionalizmu inspirowane były z zewnątrz, jako
wyraz mocarstwowej polityki Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego, nie
uwzględniały zaś lokalnych potrzeb i uwarunkowań. W praktyce tak pojęty regionalizm miał zapobiegać konfliktom, powstrzymywać je, eliminować oraz rozwiązywać39. Miał on przy tym do spełnienia trzy zasadnicze funkcje: utrzymać bezpieczeństwo wewnętrzne państw, bezpieczeństwo państw regionu i bezpieczeństwo związane z działalnością państw spoza regionu. Do tych porozumień, powstałych po II wojnie, zaliczyć moŜemy NATO, SEATO, CENTO, ANZUS,
Układ Warszawski. Stworzenie w regionie systemu zbiorowego bezpieczeństwa,
dawało przy tym warunki do współpracy w innych dziedzinach, takich jak np.
gospodarka, kultura, ochrona środowiska. W historii nowoŜytnej za pierwsze zastosowanie podejścia regionalnego, fundamentem którego było bezpieczeństwo,
moŜna uznać doktrynę Jamesa Monroe, prezydenta USA, ogłoszoną w grudniu
1823 r. Ujmowana ona była w skróconej wersji jako „Ameryka dla Amerykanów”40.
W Europie Zachodniej na znaczenie róŜnic regionalnych i potrzebę prowadzenia polityki regionalnej, po raz pierwszy zwrócono uwagę w latach trzydziestych
naszego stulecia, w okresie Wielkiego Kryzysu. Zaczęto wówczas zdawać sobie
sprawę, Ŝe duŜe dysproporcje w poziomie rozwoju pomiędzy poszczególnymi
regionami mogą zagraŜać stabilności politycznej państwa. W okresie I wojny
światowej znaczny rozgłos zdobył, lansowany przez F. Naumanna – publicystę
i działacza niemieckiego, pomysł Mitteleuropy jako regionu środkowo – europejskiego, obejmującego Niemcy i Austro – Węgry, w tym równieŜ ziemie polskie,
pozostające pod zaborami41. Koncepcje regionalnego bezpieczeństwa stanowiły
E. HaliŜak, Regionalizm w stosunkach międzynarodowych [w:] E. HaliŜak, R. Kuźniar, (red.),
Stosunki międzynarodowe, geneza, dynamika..., op.cit., s. 292 i n.; E. HaliŜak, Stosunki międzynarodowe w Regionie Azji i Pacyfiku, op.cit., s. 33.
39
Szerzej: R. Bierzanek, Bezpieczeństwo regionalne w systemie ONZ, PISM Warszawa 1977.
40
Wynikało z niej, iŜ region Ameryki Środkowej i Południowej jest wyłączną domeną polityki zagranicznej USA, a nie mocarstw europejskich. D. Perkins, A History of the Monroe Doctrin, Little
Brown Boston 1963, V. M. Chvostov (red.), Historia Dyplomacji (do 1871), t. 1–3, KiW Warszawa 1973. G.F. Tucker, The Monroe doctrine: a concise history of its origin and growth, G.B Reed
Boston 1885; t.1, s. 527-532, L. Bazylow, Historia Powszechna 1789–1918, Warszawa 1981,
s. 302-303; L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Bellona, Warszawa 2000,
s. 501-505; M. śywczyński, Historia Powszechna 1789–1870, Warszawa PWN, 2001.
41
Szerzej: F. Naumann, Mitteleuropa, Georg Reimer Berlin 1915, J. Pajewski, „Mitteleuropa”.
Studia z dziejów imperializmu niemieckiego w dobie pierwszej wojny światowej, Instytut Zachodni
Poznań 1959, H.C. Meyer, Mitteleuropa in German Thought and Actions 1815–1945, The Hague
Nijhoff 1955; B. Barbier, Mitteleuropa. Definicja geograficzna, „Przegląd Geograficzny”, nr 3–
4/1991.
38
22
przedmiot oŜywionych dyskusji na forum Ligi Narodów42. Liga stała się próbą
stworzenia światowego systemu bezpieczeństwa i platformy wszechstronnej
współpracy między państwami. Po zakończeniu II wojny światowej misję tę powierzono ONZ.
Inną formą współpracy jest regionalizm ekonomiczny. Mianem tym definiuje
się prowadzoną na preferencyjnych warunkach, gospodarczą kooperację i integrację państw danego obszaru43. Ma ona na celu ułatwienie swobodnego przepływu
towarów i usług oraz koordynację zagranicznej polityki gospodarczej między krajami w tym samym obszarze geograficznym. W praktyce oznacza ona eliminację
barier taryfowych i pozataryfowych między gospodarkami danego regionu przy
jednoczesnym ich utrzymaniu w stosunkach z krajami spoza jego granic. Tymi
przesłankami kierowały się państwa, tworzące Europejską Wspólnotę Gospodarczą. W połowie lat dziewięćdziesiątych nastąpił niezwykle szybki rozwój tej odmiany regionalizmu. Wyrazem tego była m.in. duŜa aktywność Unii Europejskiej
na rzecz jej rozszerzenia albowiem państwa, angaŜując się w regionalne porozumienia ekonomiczne, zwiększają swoją kartę przetargową w negocjacjach handlowych, zarówno wobec krajów danego regionu, jak i spoza niego. Tak pojęty
regionalizm jest konieczny dla ustanowienia obszaru o jednolitych warunkach
gospodarczych po to, by swobodnie dokonywać przemieszczania towarów, usług
i kapitału. Do najwaŜniejszych porozumień na tej płaszczyźnie zaliczyć moŜemy
ugrupowania takie jak: NAFTA, MERCOSUR, CEFTA, EFTA, ASEAN, OPEC,
SPARTECA. Pamiętać takŜe naleŜy o takich porozumieniach regionalnych jak:
Benelux czy Rada Nordycka.
Nową formą regionalizmu ekonomicznego, rozwijającą się niezwykle dynamicznie w ostatnim dziesięcioleciu są regiony transgraniczne, które UE zwyczajowo określa mianem euroregionów.
Szczególnie korzystne przesłanki dla rozwoju regionalizmu nastąpiły po zakończeniu „zimnej wojny”, kiedy to zanikł podział na sojuszników i państwa nieprzyjacielskie. PróŜnię po rywalizacji Wschód – Zachód zaczęły wypełniać innego
typu napięcia np. Północ – Południe, chrześcijaństwo – islam, demokracja – totalitaryzm. W tym czasie zaczęły takŜe powstawać lokalne porozumienia, tworzone
na bazie wspólnych trosk i potrzeb państw danego obszaru44. Równocześnie zaczęła rodzić się współpraca państw Europy Środkowej i Wschodniej z krajami
demokracji zachodniej. Zaowocowało to pojawieniem się i rozwojem wielu struktur subregionalnych, takich jak: współpraca adriatycko – naddunajska, bałtycka,
R. Bierzanek, Bezpieczeństwo regionalne w systemie ONZ, op.cit., , s. 37-39.
Szerzej: E. HaliŜak, Regionalizm w stosunkach międzynarodowych [w:] E. HaliŜak, R. Kuźmiar
(red.), Stosunki międzynarodowe, geneza, struktura... op.cit., s. 300 i n.
44
Jak twierdzi B. Osadnik, po upadku rywalizacji Wschód – Zachód, odtajały sprzeczności etniczne,
terytorialne i religijne, które przez długie lata poddane były hibernacji. W Europie Środkowo –
Wschodniej, jedną z dróg prowadzących do wypełnienia próŜni po rozpadzie bloku państw socjalistycznych, stała się współpraca regionalna państw postsocjalistycznych w ramach Grupy Wyszehradzkiej; szerzej:. B. Osadnik, Nowy regionalizm w polskiej polityce zagranicznej (uwagi teoretyczne) [w:] B. Łomiński, M. Stolarczyk (red.), Polska i jej sąsiedzi w latach dziewięćdziesiątych. Polityczne i ekonomiczne aspekty współpracy i integracji, UŚ Katowice 1998, s. 56.
42
43
23
czarnomorska. Dotychczasowe pojęcie regionalizmu zostało uzupełnione o zjawisko tzw. nowego europejskiego regionalizmu, które w Europie przejawiło się
w powstaniu takich ugrupowań jak: Inicjatywa Środkowoeuropejska, Rada Bałtycka, Euroarktyczna Rada Morza Barentsa, Grupa Wyszehradzka, Rada Państw
Morza Bałtyckiego, Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu
– CEFTA, czy Trójkąt Weimarski45.
Interpretując znaczenie pojęć „region” i „regionalizm” oraz mechanizmy
wpływające na ich powstanie, warto podkreślić istotę polityki regionalnej.
W Europie po zakończeniu II wojny światowej, stała się ona bowiem stopniowo
uznaną i popieraną dziedziną aktywności państw, a pojawiła się wraz z powstaniem Rady Europy i Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Początkowo ograniczała się ona do formy prostej redystrybucji środków finansowych na rzecz uboŜszych i zacofanych regionów, przede wszystkim poprzez wspieranie w nich inwestycji infrastrukturalnych. Szybko jednak zauwaŜono, Ŝe działania te nie wystarczają. Odwołano się, więc do instrumentów planistycznych oraz stopniowej regionalizacji państwa. Kraje członkowskie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej,
zdecydowały się na włączenie, polityki regionalnej do programu działania organizacji wspólnotowej46. Region, choć nie był jeszcze wyposaŜony w Ŝadne kompetencje, został zauwaŜony na międzynarodowym forum. Europejska polityka regionalna rozwijała się stopniowo, pod wpływem pogłębiania się procesów integracyjnych i poszerzania się Wspólnoty.
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
American Heritage Dictionary of the English Language. Boston: Houghton Mifflin
Company, 1992.
Barbier B., Mitteleuropa. Definicja geograficzna, „Przegląd Geograficzny”, nr 3–
4/1991.
Barnhart L., (ed.), The American College Dictionary, Appleton – Century – Crofts
New York 1956.
Bazylow L., Historia Powszechna 1789–1918, Warszawa 1981.
Bernatowicz G., Nowy europejski regionalizm, „Sprawy Międzynarodowe”, 1994, nr 3.
Bierzanek R., Współczesne stosunki międzynarodowe, PIW, Warszawa 1980.
Bierzanek R., Bezpieczeństwo regionalne w systemie ONZ, Warszawa 1977.
Buczkowski P., Bondyra K., Śliwa P., Jaka Europa? Regionalizacja a integracja,
Wyd. WyŜszej Szkoły Bankowej, Poznań 1998.
Burton J.W., Peace Theory, Knopf New York, 1962.
B. Osadnik, Nowy regionalizm w Europie Środkowo – Wschodniej. Grupa Wyszehradzka [w:]
J. Przewłocki (red.), Bezpieczeństwo państw Grupy Wyszehradzkiej. Nadzieja i realia, UŚ Katowice 1995, s. 17-31.
46
Por.: B. Jones, M. Keating (red.), The European Union and the regions, Oxford, UK; Clarendon
Press, New York: Oxford University Press, 1995; P. Wagstaff (red.), Regionalizm in the European
Union, Exeter: Intellect 1999; R. Morgan (red.), Regionalism in European politics, Policy Studies
Institute London 1986, U. Braun – Moser, EU Regional Policy [w:] S. Flejterski, D. Zarzecki,
(red.), III Ogólnopolska Konferencja Region 2002. Polska – Unia Europejska. Ostatnia runda,
Szczecin, 9 grudnia 2002, MBA – Uniwersytet Szczeciński 2002, s. 337 i n.
45
24
10. Chojnicki Z., The region in a perspective of change, Regional and Local Studies.
University of Warsaw, 1993.
11. Chvostov V.M. (red.), Historia Dyplomacji, t. 1 – 3, Warszawa KiW 1973.
12. Czarny R.M., Regionalizm w stosunkach międzynarodowych 1945–1975. Aspekty
polityczno – prawne, WSP Kielce 1986.
13. CzyŜ T., Region – regionalizacja – regionalizm, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny
i Socjologiczny”, z. 2/1992.
14. CzyŜ T., (red.), Podstawy regionalizacji geograficznej, UAM Poznań 1996.
15. Damrosz J., Region i regionalizm (studium interdyscyplinarne), Instytut Kultury Warszawa 1987.
16. Długosz D., Samorząd Terytorialny a Federalizm, Biuletyn nr 2/1996 Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996.
17. Domański R., Geografia ekonomiczna, PWN Warszawa – Poznań 1982.
18. Dziewoński K., Teoria regionu ekonomicznego, „Przegląd Geograficzny” nr 1/1967.
19. Flejterski S., Zarzecki D., (red.), III Ogólnopolska Konferencja Region 2002. Polska –
Unia Europejska. Ostatnia runda, Szczecin, 9 grudnia 2002, MBA – Uniwersytet
Szczeciński 2002.
20. Freeman O., Regionalizacja w Europie Zachodniej, Europejska Agencja Wspierania
Samorządów Lokalnych, z. 4, Warszawa 1991.
21. Gorzelak G., Podstawowe pojęcia polityki regionalnej [w:] Podstawy polityki regionalnej, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 1999.
22. Gorzelak G., Jałowiecki B. (red.), Czy Polska będzie państwem regionalnym?, UW
EIRRiL Warszawa 1993.
23. Griffiths A.L. (red.), Handbook of Federal Countries, McGill-Queen”s University
Press, Montreal 2005.
24. HaliŜak E., Regionalizm morski, „Stosunki Międzynarodowe”, Warszawa, nr 16/1992.
25. HaliŜak.E., Kuźniar R., Stosunki międzynarodowe, geneza, struktura, funkcjonowanie.
Podręcznik akademicki, UW Warszawa 1996.
26. HaliŜak E., Kategoria regionalizmu w nauce o stosunkach międzynarodowych, „Stosunki Międzynarodowe” 1982.
27. Hettne B., Inotai A., Sunkel O., Globalism and the new regionalism, Palgrave Macmillan 1999.
28. Historia. Polityka. Stosunki Międzynarodowe. Księga Jubileuszowa na 65- lecie Profesora Józefa Kukułki, UW ISM Warszawa 1994.
29. Jałowiecki B., Kwestia regionalna, „Wspólnota”, 11-19.04.1992.
30. Jones B., Keating M. (red.), The European Union and the regions, Oxford, UK; Clarendon Press, New York: Oxford University Press, 1995.
31. Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wydanie XVI
rozszerzone, Wiedza Powszechna Warszawa 1989, s. 434–435.
32. Kubiak H., Region i regionalizm. Próba analizy typologicznej, „Przegląd Polonijny”,
1994, nr 1 (71).
33. Kukułka J., (red.), Zmienność i instytucjonalizacja stosunków międzynarodowych,
PAN Warszawa 1988.
34. Kwilecki A., Region i badania regionalne w perspektywie socjologii, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, z. 2/1992.
35. Labasse J., L` Europe des regions, Geographes - Flammarion Paris 1991.
36. L'Estrange Fawcett L., Hurrell A., Regionalism in world politics, Oxford University
Press, 1995.
25
37. Łodziński S., Polityka regionalna w Unii Europejskiej – Fundusze Strukturalne i Fundusz Spójności, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu RP, Warszawa 1999.
38. Łomiński B., Stolarczyk M., (red.), Polska i jej sąsiedzi w latach dziewięćdziesiątych.
Polityczne i ekonomiczne aspekty współpracy i integracji, UŚ Katowice 1998.
39. Maciołek M., Region – problemy z definicją, nieporozumienia i zagroŜenia, „Wspólnota” nr 36/78 z 07.09.1991.
40. Malendowski W., Szczepaniak M., Euroregiony, mosty do Europy bez granic, Elipsa,
Warszawa 2000.
41. Meyer H.C., Mitteleuropa in German Thought and Actions 1815–1945, The Hague
Nijhoff 1955.
42. Michałowska G., ToŜsamość kulturowa w stosunkach międzynarodowych, „Stosunki
Międzynarodowe”, t. 14, 1991.
43. Mikołajewicz Z., Strategiczne problemy rozwoju regionalnego w procesie integracji
europejskiej, PTE Opole 1995.
44. Milczarek D., Subsydiarność, Warszawa 1998, Centrum Europejskie Uniwersytetu
Warszawskiego.
45. Moczulski L., Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Bellona, Warszawa 2000.
46. Morgan R. (red.), Regionalism in European politics, Policy Studies Institute London
1986.
47. Morris W., (red.), The American heritage dictionary of the english, American Heritage
Publishing New York, 1975.
48. Naumann F., Mitteleuropa, Georg Reimer Berlin 1915.
49. Nye J.S., International Regionalism: Readings, Boston Little, Brown & Co.,1968,
s. 6-7.
50. Omelaniuk J. (red.), Integracja europejska a ruch regionalny w Polsce, „Silesia”
Wrocław – Ciechanów, 1998.
51. Osmańczyk E., Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ, PWN Warszawa
1974.
52. Pajewski J., „Mitteleuropa”. Studia z dziejów imperializmu niemieckiego w dobie
pierwszej wojny światowej, Instytut Zachodni Poznań 1959.
53. Parzymies S., Europa regionów, „Sprawy Międzynarodowe”, nr 3/1994.
54. Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN Warszawa 2001.
55. Perkins D., A History of the Monroe Doctrin, Little Brown Boston 1963.
56. Przewłocki J., (red.), Bezpieczeństwo państw Grupy Wyszehradzkiej. Nadzieja i realia,
UŚ Katowice 1995.
57. Regionalizm polski u progu XXI wieku, Kongres Regionalnych Towarzystw Kultury,
Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław 23 - 25 IX 1994.
58. Regionalism across Europe, Report September 2006, w: http://www.aer.eu/fileadmin
/user_upload/MainIssues/Regional_Democracy/AER_Regionalism_Report/GBRR_Introduction_and_key_findings.pdf
59. Silski Z., Elementy ekonomiki regionalnej, Politechnika Koszalińska, Koszalin 1997.
60. Skorowski H., Europa Regionu, Wyd. Fund. ATK, Warszawa 1998/1999.
61. Słownik Języka Polskiego, PAN, t. VII, Warszawa 1981.
62. Słownik łacińsko - polski, (red.) M. Plezi, t. IV, Warszawa, 1974.
63. Smith E., Regionalism within the United Nations, Evantson 1951.
64. Szczepkowski J., Region, regionalizacja, polityka regionalna – teoria i praktyka,
oczekiwania i doświadczenia, „Pomorze Nadwiślańskie” z. 2, Toruń 1992.
26
65. Tucker G.F., The Monroe doctrine: a concise history of its origin and growth, G.B
Reed Boston 1885.
66. Wagstaff P. (red.), Regionalizm in the European Union, Exeter: Intellect 1999.
67. Węc J., Regionalizacja w państwach Unii Europejskiej, „Przegląd Zachodni”, 1994, nr 2.
68. Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa „Gutenberga”, t. XIV,
Kraków (1929-1938), Wydawnictwo „Gutenberg Print”, Warszawa 1993.
69. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1966.
70. Wróbel A., Pojęcie regionu ekonomicznego a teoria geografii, IG PAN, „Prace geograficzne” nr 48/1965.
71. Zaleski J., Europa Bałtycka, „Pomorski Przegląd Gospodarczy” nr 6/2000.
72. śelazny W., Region w Unii Europejskiej, „Przegląd Zachodni” nr 1/1997.
73. śywczyński M., Historia Powszechna 1789–1870, Warszawa PWN, 2001.
Abstrakt
Region, jak to juŜ zostało podkreślone, trudno jest wyodrębnić w oparciu
o jedną tylko cechę czy jedno kryterium. Nie ma takŜe moŜliwości uwzględnienia
wszystkich elementów go charakteryzujących, a tym samym odróŜniających od
pozostałych obszarów. Przedstawiona w artykule róŜnorodność w definiowaniu
„regionu” i „regionalizmu”, miała przede wszystkim na celu wskazanie wielostronnego pojmowania oraz ewoluowania znaczenia tych słów, a takŜe szerokiego
zainteresowania tą problematyką badawczą. Ta krótka analiza pozwoliła uchwycić
główne trendy i uporządkować mnogość wypowiedzi na ten temat.
Region, Regionalism, Regionalisation – Selected Theoretical Aspects
It is difficult to define the region. There is also no possibility of taking account
of all the elements which characterize it, thereby distinguishing from other areas.
Presented in the article diversity in the definition of „region” and „regionalism”
was primarily designed to identify the evolving multilateral understanding and
meaning of these words, as well as a broad research interest in this issue. This
brief analysis has helped to capture the main trends and organize a multitude of
speeches on the subject.
PhD Joanna Grzela, assistant professor, Jan Kochanowski University of Humanities and Natural Sciences in Kielce.
27