open in pdf - Diritto @ Storia

Rivista Internazionale d
dii S
Scienze
cienze G
Giuridiche
iuridiche e Tradizione Romana
Anno XII - 2
2013
01
13 - Quad
Quaderno
der
e no N
N.. 1
11
1 - Nu
N
Nuova
ova
a Se
S
Serie
rie - ISSN
S 1
SN
1825-0300
8 5-0300
82
DIRETTORE:
DIRE
ETTOR
ORE:
E:: F
Francesco
ranc
ra
anc
n es
esco
co
o Sini
DIREZIONE:
Omar
Chessa
D’Orsogna
DIREZION
NE: Oma
ar Che
Ch
hes
essa - Maria
Mar
a ia Rosa
ar
Ros
osa
a Cimma
C mma
Ci
a - Michele
M ch
Mi
chel
ele
el
e Maria Comenale
C me
Co
m na
n le
e Pinto
Pinto
o - Domenico
Domen
enic
en
i o D’
D
’Or
O sogna
Gian Pao
Paolo
Demuro
Giovanni
Lobrano
Attilio
Mastino
Pietro
Pinna
Antonio
Giovanni
Maria
olo
o Dem
e uro - Gi
em
G
o an
ov
nni
n L
obra
ano - At
A
tilio Ma
Mast
stin
ino
o - Pi
P
etro
oP
in
nna
n - An
A
toni
n o Serra - Gi
ni
G
ovan
nni M
a ia Uda
ar
ENTRA
E
NTRA
ARCHIVIO
AR
RCH
CHIV
IV
VIO
O
STATISTICHE
S
TATI
TA
A IST
S IC
CHE
E
ON
DAL
GENNAIO
QUADERNO
11
O LINE
LIN
NE DA
AL 15
5G
EN
NNA
AIO
O 2014 IL
I Q
UADE
D RN
NO N. 1
1 [2013]
3]
3]
©2
2013
013 www.dirittoestoria.it
www.d
dirittoestoria.it
Quaderno edito con il contributo di:
DIPARTIMENTO
DI
IPARTI
ART MENTO
AR
O DI
D GIU
GIURISPRUDENZA
IURI
U ISP
SPRU
RUDE
DENZA
E A
Reg. Trib. di Sassari N. 217 del 3-2-2004
Memorie
Ivs Antiqvvm - Древнее право
Seminario di Diritto Romano
Tradizione Romana
Contributi
REDAZIONE
D & Innovazione
della NUOVA SERIE
Note & Rassegne
[email protected]
Monografie
Cronache
Notizie
Direttore responsabile: Francesco Sini
In Memoriam
Autori
Comitato di direzione: Omar Chessa - Maria Rosa Cimma - Michele M. Comenale Pinto - Domenico
Redazione
Giovanni Maria Uda
D'Orsogna - Gian Paolo Demuro - Giovanni Lobrano - Attilio Mastino - Pietro Pinna - Antonio Serra -
Archivio
Links
Search
Corrispondenti stranieri: Ivan A. Biliarsky (Sofia) – Maria das Graças Pinto de Britto (Pelotas) – Ricardo
Combellas (Caracas) – Fei Anling (Pechino) – Leonid L. Kofanov (Mosca) – Ija L. Majak (Mosca) – Antun
Malenica (Novi Sad) – Esperanza Osaba (Bilbao) – †Costantinos G. Pitsakis (Komotini) – Anton
D. Rudokvas (San Pietroburgo) – Teodor Sambrian (Craiova) – Bronislaw W. Sitek (Olsztyn) – Evgenji
A. Sukhanov (Mosca) – Xu Guodong (Xiamen)
Segreteria di redazione: Cristiana M.A. Rinolfi – Antonio Ibba (coordinamento) – Adriana Muroni
(informatica) – Stefania Fusco – Anam. Martin Garcia – Ursula Mariani – Isabella Mastino
Diritto @ Storia si avvale di molteplici modalità e strumenti della comunicazione multimediale (ipertesti, video, audio
etc.); tali strumenti possono essere proposti ed usati dagli autori per i loro contributi e per le loro segnalazioni.
Continuando la "politica editoriale" di Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities, tutti i file pubblicati online in Diritto @ Storia, siano essi ipertesti in formato html, o video o audio, saranno accessibili gratuitamente in
edizione integrale, senza alcuna restrizione, né registrazione preventiva.
Quaderno edito con il contributo di:
Dipartimento di Giurisprudenza
__________________________________________________________________________________________________________
Reg Trib. di Sassari N. 217 del 3-2-2004
http://www.dirittoestoria.it/11/redazione.htm
Memorie
Ivs Antiqvvm - Дре внее право
Seminario di Diritto Romano
Tradizione Romana
Co ntributi
D & Inno vazione
TRADIZIONE ROMANA
Per la pubblicazione degli articoli della sezione “Tradizione Romana” si è applicato, in maniera rigorosa, il procedimento di
peer review. Ogni articolo è stato valutato positivamente da due referees, che hanno operato con il sistema del double-blind.
Note & Rassegne
Mono grafie
Cro nache
Notizie
In Memo riam
Auto ri
Sacra
Re dazione
Archivio
FRANCISCO CUENA BOY – Universidad de Cantabria
Links
Ne funestentur sacra civitatis, ne sanctum municipiorum ius polluatur. Una
reflexión sobre el posible alcance público de la contaminación causada por el
Search
contacto con la muerte
CRISTIANA M.A. RINOLFI – Università di Sassari
Il giuramento dei chierici fra diritto romano e diritto canonico
Responsibility of Municipal Clerks
BRONISŁAW SITEK – Warmińsko-Mazurski University in Olsztyn
Law and Administration Faculty
Responsibility of municipal clerks in Roman law by virtue of improper disposal of
public financial resources on the example of corn trade
Edicta
STEFANIA FUSCO – Università di Sassari
Studi sull’iniuria: l’edictum de convicio
ANNA TARWACKA – University Cardinal Stefan Wyszyński in Warsaw
Faculty of Law and Administration
Cascellius and the Aedilician Edict on Throwing Fruit into the Arena
ANNA TARWACKA – Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie,
Wydział Prawa i Administracji
Cascellius i edykt edylów o rzucaniu owoców na arenę
Libertas
ADRIANA MURONI – Università di Sassari
Sull'origine della libertas in Roma antica: storiografia annalistica ed elaborazioni
giurisprudenziali
http://www.dirittoestoria.it/11/tradizione.htm
Infanticidium
SEBASTIANO TAFARO – Università di Bari
Diritto alla vita e infanticidium
‘Querela inofficiosi testamenti’ / ‘iudicatum’
RICCARDO FERCIA - Università di Cagliari
'Querela inofficiosi testamenti' e 'iudicatum': problemi e prospettive tra II e III
secolo
Retentio
MASSIMILIANO VINCI – Università di Roma Tor Vergata
La tutela del possessore per i ‘miglioramenti’ sulla res evitta: il criterio di
applicazione della retentio nel pensiero di Africano (D. 39.2.44.1)
Contratti
ANTONIO SACCOCCIO – Università di Brescia
Dal ‘Sistema romano dei contratti’ di Giuseppe Grosso all’affermarsi del principio
del consensualismo in America Latina
GIOVANNI GUIDA – Università Roma Tre
Compravendita e suggestioni in tema di superamento del principio di relatività
degli effetti del contratto
Lessico legislazione imperiale
ANNA DE FRANCESCO – Università di Bari “Aldo Moro”
Note sull’«anzianità di servizio» nel lessico della legislazione imperiale romana
Tradizione giusromanistica in Russia
&
codificazione del diritto privato
GÁBOR HAMZA – Università Eötvös Loránd Budapest
socio ordinario dell’Accademia delle Scienze Ungherese
Lo sviluppo e la codificazione del diritto privato e la tradizione giusromanistica in
Russia e nell’Unione Sovietica
Diritto @ Storia si avvale di molteplici modalità e strumenti della comunicazione multimediale (ipertesti, video, audio etc.);
tali strumenti possono essere proposti ed usati dagli autori per i loro contributi e per le loro segnalazioni.
Continuando la "politica editoriale" di Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities, tutti i file pubblicati
on-line in Diritto @ Storia, siano essi ipertesti in formato html, o video o audio, saranno accessibili gratuitamente in
edizione integrale, senza alcuna restrizione, né registrazione preventiva.
Quaderno edito con il contributo di:
Dipartimento di Giurisprudenza
__________________________________________________________________________________________________________
Reg Trib. di Sassari N. 217 del 3-2-2004
http://www.dirittoestoria.it/11/tradizione.htm
ANNA TARWACKA
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie,
Wydział Prawa i Administracji
Cascellius i edykt edylów o rzucaniu owoców na
arenę
ABSTRACT: Lo scopo dell’editto Ne quis in arenam nisi pomum misisse velit fu quello di
prevenire il disturbo dell’ordine pubblico da parte degli spettatori insoddisfatti dei giochi
gladiatori. L’editto vietò di lanciare nell’arena tutto oltre la frutta. Le sanzioni contro coloro che
non avessero rispettato le norme edittali furono conformi con i limiti della coercizione degli edili,
i quali potevano imporre una multa, prendere un pegno oppure ritenere o imprigionare il
cittadino. L’impulso per questo editto fu una richiesta da parte di Vatinio, il quale era stato preso
a sassate durante i giochi gladiatori da lui organizzati. La ragione di una così violenta reazione
degli spettatori fu probabilmente il fatto che Vatinio era candidato per la pretura e i giochi
furono interpretati come una forma di corruzione elettorale. Tenendo conto che fu Clodio l’edile
in questo momento, sembra assai attrattiva, anche se impossibile da verificare, la tesi che
proprio da lui Vatinio avesse cercato aiuto. Mentre Cascellio, il maestro di lingua tagliente,
utilizzò l’opportunità di un responsum concernente l’uso del termine pomum per uno scherzo
pungente: “se lancerai una pigna contro Vatinio, essa sarà frutta!”.
Osiągnięcia intelektualne rzymskich jurystów wydają się tak przytłaczające, że
oni sami jawią się potomnym jako postacie posągowe i mało rzeczywiste. W źródłach
zachowały się jedynie nieliczne anegdoty związane z ich życiem.
Za wyjątkowo dowcipnego jurystę uchodził żyjący w I wieku p.n.e. Aulus
Cascellius[1], którego elokwencję chwalił Pomponius w Enchiridionie[2]. Tenże
Cascellius lubił udzielać klientom żartobliwych responsów[3]. Makrobiusz podał, że
został on zapytany przez kupca o to, jak należy podzielić ze wspólnikiem statek.
Odpowiedział, że w przypadku podziału ani kupiec, ani jego wspólnik nie będą nic
mieli[4]. Także Kwintylian zacytował ten dowcip, pokazując technikę zwaną
dyssymulacją, polegającą na wykorzystaniu podwójnego znaczenia jednego
słowa[5]. W tym wypadku czasownik dividere w rozumieniu klienta dotyczył podziału
majątku spółki, zapewne przy zastosowaniu actio communi dividundo, a Cascellius
użył go w rozumieniu dosłownym, mówiąc o fizycznym podzieleniu statku.
Przedmiotem niniejszego artykułu jest inny zacytowany przez Makrobiusza
żart Cascelliusa[6].
Macrob., Sat. 2,6,1: Cascellius iurisconsultus urbanitatis mirae
libertatisque habebatur; praecipue tamen is iocus eius innotuit: Lapidatus a
populo Vatinius, cum gladiatorium munus ederet, obtinuerat, ut aediles
edicerent, ne quis in arenam nisi pomum misisse vellet. forte his diebus
Cascellius consultus a quodam, an nux pinea pomum esset, respondit: ‘Si in
Vatinium missurus es, pomum est’.
Autor Saturnaliów podał, że Cascellius odznaczał się niezwykłym humorem i
niezależnością. Znany stał się zwłaszcza jeden jego dowcip. Otóż Vatinius
zorganizował igrzyska gladiatorskie, w czasie których lud obrzucił go kamieniami. W
związku z tym doprowadził do tego, by edylowie wydali edykt, aby nikt nie rzucał na
arenę niczego z wyjątkiem owoców. Przypadkiem w tych dniach do Cascelliusa
http://www.dirittoestoria.it/11/tradizione/Tarwacka-Cascellius-edykt-edylow-rzucaniu-owocow-na-arene.htm
Pagina 6 di 14
przyszedł po poradę ktoś, kto zapytał, czy za owoc można uznać orzech piniowy, na
co jurysta odpowiedział, że jeśli zostanie on rzucony w Vatiniusa, to jest owocem.
Tekst ten, niezwykle zabawny, skłania do postawienia licznych pytań. Należy
przede wszystkim zbadać kwestie prawne związane z edyktem edylów, a także
okoliczności polityczne temu towarzyszące.
Edylowie, jak wszyscy rzymscy urzędnicy, mieli prawo wydawania edyktów[7].
Najbardziej znane są oczywiście edykty związane z działalnością jurysdykcyjną
pretorów i edylów kurulnych, a także namiestników prowincji. Znacznie mniej
wiadomo o edyktach publicznoprawnych[8].
Edykty wydawane na początku kadencji urzędnika, obowiązujące przez cały
okres jej trwania, to edicta perpetua, natomiast te wydawane doraźnie, w razie
potrzeby, w dowolnym momencie, określa się jako edicta repentina. Edylowie
publikowali corocznie edictum perpetuum[9], dotyczące przede wszystkim
funkcjonowania podlegających ich jurysdykcji targowisk, ale zdarzało się również, że
reagowali na zaistniałą sytuację, wydając edictum repentinum. Do tej drugiej grupy
należy zaliczyć omawiany edykt.
Makrobiusz zacytował tekst edyktu dosłownie, uzależniając go jednak od
czasownika edicerent. W mowie niezależnej jego treść byłaby zatem następująca:
Ne quis in arenam nisi pomum misisse velit. Zdecydowany zakaz podkreśla tu użycie
coniunctivus prohibitivus. David Daube uznał, że taka forma gramatyczna oznaczała,
że edykt zawierał poważną groźbę nieokreślonej kary[10]. Należy zgodzić się z tym,
że edykt zawierał wyraźny zakaz, być może jednak w dalszej jego części, której
Makrobiusz już nie podał, znajdowała się informacja o sankcjach grożących za
złamanie jego przepisów.
Kompetencje edylów obejmowały, poza jurysdykcją, sprawowanie pieczy nad
porządkiem w mieście (cura urbis) [11], w tym troskę o drogi (cura viarum)[12],
zaopatrzenie w wodę (cura aquarum)[13], a także w zboże (cura annonae)[14] oraz
funkcje o charakterze policyjnym[15]. Ich zadaniem była też organizacja igrzysk
(cura ludorum) [16] i czuwanie nad ich przebiegiem.
Mimo że to nie edylowie byli w omawianym wypadku organizatorami igrzysk,
spoczywało na nich zadanie zapewnienia porządku i dlatego wydali na prośbę
Vatiniusa edykt. Jego celem było zapobieganie potencjalnie niebezpiecznym
zachowaniom widzów, jakimi było z pewnością rzucanie kamieniami na arenę.
Dlatego dopuścili jedynie rzucanie owoców. Egzekwowanie przestrzegania tego
przepisu musiało się opierać na coërcitio edylów, która obejmowała nakładanie
grzywny[17] i branie zastawu[18]. Edylowie mogli również stosować chłostę, ale w
ograniczonym
Za
nieprzestrzeganie
norm
edyktalnych
zakresie[19].
najprawdopodobniej groziła grzywna. Należy jednak rozważyć różne scenariusze.
Jeżeli kamieniami rzucałby jeden człowiek, doprowadzenie go do porządku i
nałożenie grzywny nie stanowiłoby zapewne problemu. W przypadku większej ilości
osób działających wbrew normie prawnej, edylowie musieliby zapewne uciec się do
poważniejszych środków, być może nawet, jak przypuszczał Lintott[20], do pomocy
wyższych urzędników.
Należy jednak rozważyć, czy sami nie dysponowali wystarczającymi środkami.
Wiadomo, że edylowie mieli wśród swoich urzędników pomocniczych viatores[21],
czyli posłańców, w związku z tym przysługiwało im prawo zatrzymania i uwięzienia
obywatela (ius prendendi)[22], co wynika z przekazu Gelliusa[23], który swoje
informacje zaczerpnął z kolei z dzieła Warrona. Wydaje się zatem, że – w razie
zagrożenia bezpieczeństwa publicznego – edylowie mogli nawet aresztować
obywatela, korzystając z pomocy viatores oraz niewolników publicznych[24].
Poprawna interpretacja treści edyktu wymaga ustalenia okoliczności
politycznych towarzyszących jego wydaniu, a także, w miarę możliwości, jego daty.
Z przekazu Makrobiusza wynika, że pokazy gladiatorów wydał Vatinius i że lud
obrzucił go kamieniami.
Igrzyska gladiatorskie urządzone właśnie przez Vatiniusa były przedmiotem
drwin Cycerona w mowie Pro Sestio wygłoszonej w 56 roku p.n.e. Nie ma pewności,
http://www.dirittoestoria.it/11/tradizione/Tarwacka-Cascellius-edykt-edylow-rzucaniu-owocow-na-arene.htm
Pagina 7 di 14
że chodzi o to samo wydarzenie, wydaje się to jednak możliwe.
Cycero podał, że Vatinius urządził pokazy walk gladiatorów podczas kampanii
wyborczej[25], łamiąc tym samym normy prawne wynikające z uchwalonej na
wniosek samego Arpinaty lex Tullia de ambitu[26]. Ustawa ta była zapewne
odpowiedzią na kampanię wyborczą Katyliny. Cycero promulgował ją po tym, jak
senat uchwalił senatus consultum, wzywające obydwu konsulów do wniesienia
takiego projektu. Jego kolega na urzędzie, M. Antonius Hybrida, nie był
wnioskodawcą, woląc prawdopodobnie zachować neutralność wobec Katyliny[27].
Jeden z przepisów legis Tulliae wprowadzał zakaz organizowania igrzysk w
ciągu dwóch lat przed kampanią[28].
Cic., In Vat. 37: atque illud etiam audire (de) te cupio, qua re, cum
ego legem de ambitu tulerim ex senatus consulto, tulerim sine vi, tulerim
salvis auspiciis, tulerim salva lege Aelia et Fufia, tu eam esse legem non
putes, praesertim cum ego legibus tuis, quoquo modo latae sunt, paream;
cum mea lex dilucide vetet biennio quo quis petat petiturusve sit
gladiatores dare nisi ex testamento praestituta die, quae tanta in te sit
amentia ut in ipsa petitione gladiatores audeas dare? num quem putes
illius tui certissimi gladiatoris similem tribunum plebis posse reperiri qui se
interponat quo minus reus mea lege fias?
Przesłuchując Vatiniusa jako świadka w procesie Sestiusa, Cycero pytał go,
dlaczego nie uważał za ustawę lex Tullia, skoro została ona uchwalona na mocy
uchwały senatu, bez użycia siły, po przeprowadzeniu auspicjów, w zgodzie z leges
Aelia et Fufia[29], zwłaszcza, że sam Arpinata przestrzegał norm, których
wnioskodawcą był Vatinius. Podkreślił, że – mimo iż ustawa zabraniała
organizowania pokazów gladiatorów w ciągu dwóch lat przed kampanią – Vatinius
urządził jej w jej trakcie, a dalej zapytywał ironicznie, czy sądzi, że i tym razem
przed skazaniem za ambitus uchroni go trybun plebejski. Ostatnie pytanie było
aluzją do procesu z 58 roku p.n.e.[30], kiedy to Vatinius, oskarżony na mocy lex
Licinia Iunia[31], został uratowany dzięki auxilium ówczesnego trybuna
Klodiusza[32].
Cic., Pro Sest. 135: sed habet defensiones duas: primum 'do,' inquit,
'bestiarios: lex scripta de gladiatoribus.’ Festive! accipite aliquid etiam acutius.
dicet se non gladiatores, sed unum gladiatorem dare et totam aedilitatem in
munus hoc transtulisse. praeclara aedilitas! unus leo, ducenti bestiarii.
Vatinius zasłaniał się literalną interpretacją legis Tulliae, twierdząc, że wcale
nie zorganizował igrzysk gladiatorskich, tylko ludi bestiarii, czyli walki ze
zwierzętami. W jego pokazach miał brać udział tylko jeden gladiator, a urządził je,
jak twierdził, jako rekompensatę za swój niedoszły edylat. Chodzi tu o przegrane
wybory na 56 rok p.n.e.[33]. Ponieważ wśród kompetencji edylów było
organizowanie igrzysk, Vatinius dowodził, że chciał jedynie przeznaczyć na pokazy
pieniądze, które wydałby na nie jako edyl.
Na koniec Cycero szydził: „Wspaniały edylat! Jeden lew, dwustu pogromców
zwierząt.”. Scholiasta wyjaśnił ten dowcip na podstawie informacji przeczytanej u
Tirona[34]. Otóż wynajęty gladiator nazywał się Leo, a cała ironia miała
zasugerować słuchaczom, że igrzyska były jedynie pozorem, za którym kryła się
groźba zamachu stanu, seditio.
Sestius, którego Arpinata bronił, był oskarżony o bezprawne stosowanie siły.
Skoro jednak nad państwem wisiało zagrożenie wewnętrzne, urzędnicy mieli prawo
zastosować potrzebne do jej powstrzymania środki. W państwie działają dwa
czynniki: prawo i siła. Jeśli przeważa ten drugi, należy zrobić wszystko, by
przywrócić rządy prawa. Cycero dowodził zatem, że sytuacja, w której znalazł się
Sestius, miała charakter stanu wyższej konieczności[35].
http://www.dirittoestoria.it/11/tradizione/Tarwacka-Cascellius-edykt-edylow-rzucaniu-owocow-na-arene.htm
Pagina 8 di 14
Mowy Cycerona pozwalają zatem wskazać dwie możliwe przyczyny obrzucenia
Vatiniusa kamieniami. Po pierwsze – słaba jakość pokazów[36], do których
zatrudniono raczej niewolników z kamieniołomów, a nie prawdziwych gladiatorów,
po drugie – kwestia urządzenia ich w czasie kampanii wyborczej[37]. Arpinata
wspominał zresztą o tym, że wyborcy często odwracali się od kandydatów
dopuszczających się ambitus.
Cic., Har. resp. 56: Repulsi sunt ii quos ad omnia progredientis, quos
munera contra leges gladiatoria parantis, quos apertissime largientis non
solum alieni sed etiam sui, vicini, tribules, urbani, rustici reppulerunt.
Na tych, którzy urządzali igrzyska wbrew ustawom i w sposób jawny
dokonywali przekupstw, nie głosowali nawet członkowie rodziny, sąsiedzi, członkowie
tej samej tribus, mieszkańcy miasta i wsi. Cycero podkreślał, że Vatinius był
repulsus w czasie wyborów na edylat[38].
Urzędem, o który ubiegał się Vatinius, kiedy zorganizował potępione przez
Arpinatę pokazy walk gladiatorskich, była pretura[39]. Wybory wygrał tylko dzięki
poparciu Pompejusza i Krassusa, eliminując przy tym Katona[40].
Wydaje się, że nastroje obywateli były Vatiniusowi mało przychylne, wręcz
wrogie[41]. Nie byłoby zatem zaskoczeniem, gdyby jego igrzyska spowodowały
gwałtowną reakcję widzów. Być może zatem u Cycerona i Makrobiusza mowa jest o
tych samych pokazach[42].
Jeśli chodzi o prawdopodobną datę wydania edyktu, istotne jest
sformułowanie Cycerona in ipsa petitione, ponieważ ogranicza przedział czasowy do
kampanii wyborczej o urząd pretora na rok 55 p.n.e. Wprawdzie same wybory
odbyły się bardzo późno, bo dopiero w lutym 55 roku p.n.e.[43], kampania jednak
musiała trwać już od dawna. Termin petitio nie dotyczył tylko czasu, w którym
znana był lista kandydatów, czyli po professio, ale całego okresu ubiegania się o
urząd, a zatem około roku przed wyborami[44].
Proces Sestiusa odbył się w marcu 56 roku p.n.e.[45], co stanowi terminus
ante quem. Ponieważ Vatinius przegrał wybory na edyla, terminus post quem musi
stanowić ich data, ponieważ dopiero wtedy mógł podjąć decyzję o ubieganiu się o
preturę.
Vatinius powrócił do Rzymu z Galii, gdzie był legatem Cezara, w 57 roku
p.n.e. i starał się o urząd edyla na rok 56. Prawdopodobnie był kandydatem na
edylat kurulny, a nie plebejski, o czym może świadczyć fakt zakupienia na tę okazję
togi bramowanej[46].
Wybory te były wielokrotnie przekładane ze względu na obnuntiationes
dokonywane przez Milona, który ogłaszał, że będzie obserwował niebo w
poszukiwaniu znaków[47]. Ostatecznie zostały przeprowadzone dopiero 20 stycznia
56 roku p.n.e.
Ponieważ proces Sestiusa toczył się w marcu, igrzyska Vatiniusa
prawdopodobnie odbyły się w lutym. Tak krótki czas na ich przygotowanie wyjaśnia
zresztą ich słaby poziom. Wydaje się zatem, że edykt przytoczony przez
Makrobiusza wydali edylowie roku 56 p.n.e., a zatem ci sami ludzie, z którymi
Vatinius niedawno przegrał. Nie ma pewności, czy byli to edylowie kurulni, czy
plebejscy[48].
Bardzo ciekawą okoliczność stanowi fakt, że edylat kurulny sprawował wtedy
Klodiusz[49]. Otóż Vatinius był, jak wspomniano, człowiekiem Cezara, któremu
pomagał jako trybun plebejski w czasie jego konsulatu, a potem służył mu w Galii
jako legat. Był on także świadkiem oskarżenia w procesie Sestiusa, za którym stał
Klodiusz[50]. Obaj politycy mieli zatem wspólne cele i wiele ich łączyło.
Jest zatem bardzo prawdopodobne, że – jeżeli przedstawiona datacja igrzysk
jest słuszna – wydanie edyktu Vatinius zawdzięczał właśnie Klodiuszowi, który
wprawdzie nie mógł ogłosić go sam – jako że źródła, w tym cytowany Makrobiusz,
podają zawsze aediles w liczbie mnogiej jako autorów edyktu[51] – ale mógł
http://www.dirittoestoria.it/11/tradizione/Tarwacka-Cascellius-edykt-edylow-rzucaniu-owocow-na-arene.htm
Pagina 9 di 14
przekonać do tego kolegę na urzędzie. Informacja Makrobiusza, że Vatinius ten
edykt u edylów uzyskał (obtinuerat), staje się zresztą bardziej zrozumiała przy
założeniu, że urzędnika i obywatela łączyły jakieś wzajemne zależności, amicitia.
Interpretacja treści edyktu Ne quis in arenam nisi pomum misisse velit
wymaga przede wszystkim ustalenia znaczenia terminu pomum.
D. 50,16,205 (Paul. 4 epit. Alf. dig.): Qui fundum vendidit, “pomum”
recepit: nuces et ficos et uvas dumtaxat duracinas et purpureas et quae eius
generis essent, quas non vini causa haberemus, quas Graeci τρωξίµους
appellarent, recepta videri.
Paulus, streszczając Digesta Alfenusa[52], opisał przypadek sprzedawcy
gruntu, który zatrzymał dla siebie pomum, i wyjaśnił, że wydaje się, iż zatrzymał
orzechy, figi i winogrona, o ile były twarde i fioletowe, oraz inne tego rodzaju, że nie
ma się ich dla wytwarzania wina. Wydaje się zatem, że omawiany termin
desygnował owoce przeznaczone do zjedzenia[53], co potwierdza grecki
odpowiednik trwvximo", czyli jadalny. Należy przy tym zauważyć, że Alfenus był
współczesnym Cascelliusa, co pozwala odnieść tę definicje do omawianej kwestii.
Responsum Cascelliusa nasuwa wniosek, że zakres znaczeniowy pomum był
dość ważnym jurydycznym problemem[54]. Przede wszystkim należy zauważyć, że
pytanie skierowane do jurysty tylko przypadkiem zbiegło się w czasie z wydaniem
edyktu (forte) [55]. Nie wiadomo zatem, w związku z jaką instytucją prawną
pytający starał się ustalić, czy nux pinea można było uznać za pomum. Mogło mieć
to na przykład związek z ususfructus, kontraktem kupna-sprzedaży czy spadkiem.
Jak jednak rozumieć termin nux pinea?
Plin. Mai. 15,35: Reliqui arborum fructus vix specie figurave, non modo
saporibus sucisque totiens permixtis atque insitis, enumerari queunt.
Grandissimus pineis nucibus altissimeque suspensus. intus exiles nucleos
lacunatis includit toris, vestitos alia ferruginis tunica, mira naturae cura
molliter semina conlocandi.
Pliniusz Starszy, opisując sposoby owocowania różnych drzew, podał, że pinie
mają ogromne i bardzo wysoko zawieszone owoce, które w środku mają ziarenka.
Podziwiał przy tym, jak natura dba o delikatne umieszczenie nasion. Z tekstu wynika
zatem, że nux pinea to szyszka piniowa, zawierająca z kolei nuclei, czyli
orzeszki[56]. Problem prawny polegał zatem na tym, czy można za owoce jadalne
uznać szyszki, z których pozyskuje się wykorzystywane w celach kulinarnych
orzeszki piniowe[57].
Zachowany u Makrobiusza fragment responsum Cascelliusa zawiera
odniesienie do edyktu: jeśli szyszka piniowa zostanie rzucona w Vatiniusa, należy ją
uznać za pomum. Nie wiadomo jednak, jakie było ostateczne rozstrzygnięcie jurysty.
Z pewnością można natomiast skonfrontować opinię Cascelliusa z ratio edyktu
edylów.
Urzędnicy zakazali rzucania na arenę czegokolwiek z wyjątkiem pomum po
tym, jak Vatinius został obrzucony kamieniami. Celem tej regulacji było zatem
powstrzymanie przemocy i zapobieganie zakłócaniu porządku publicznego. Wydaje
się zatem, że, pisząc o pomum, edylowie mieli na myśli miękkie owoce, których
rzucanie nie wyrządziłoby nikomu krzywdy. Szyszka piniowa nie spełnia zatem tych
wymogów: bliżej jej do kamienia niż brzoskwini...
Żart Cascelliusa świadczy o jego głębokiej niechęci do Vatiniusa. Wprawdzie
jurysta ten zakończył karierę polityczną na kwesturze[58], był jednak znany ze
zdecydowanych poglądów i nieugiętej woli. W czasie rządów triumwirów nie godził
się na sporządzanie formuł[59] do ich decyzji, pozwalał sobie także na śmiałe
wypowiedzi o czasach rządów Cezara, wyjaśniając, iż dwie okoliczności pozwalają
mu to czynić swobodnie: starość i bezdzietność[60]. Tym bardziej zatem pozwalał
http://www.dirittoestoria.it/11/tradizione/Tarwacka-Cascellius-edykt-edylow-rzucaniu-owocow-na-arene.htm
Pagina 10 di 14
sobie na wyrażanie dobitnych, nawet żartobliwych komentarzy politycznych, kiedy
nie wymagało to jeszcze takiej odwagi cywilnej.
Edykt edylów Ne quis in arenam nisi pomum misisse velit miał zatem na celu
zapobieganie zakłócaniu porządku publicznego przez niezadowolonych widzówkibiców igrzysk gladiatorskich. Zakazywał on rzucania na arenę wszystkiego, poza
owocami. Sankcje dla naruszających te postanowienia wynikały z uprawnień edylów
do stosowania przymusu: nakładania grzywny, pobierania zastawu, a także
zatrzymania i uwięzienia. Bodźcem do wydania edyktu była prośba Vatiniusa, który
został podczas zorganizowanych przez siebie pokazów gladiatorów obrzucony
kamieniami. Powodem tak gwałtownej reakcji widzów było zapewne to, że Vatinius
był wówczas kandydatem na urząd pretora i urządzenie igrzysk stanowiło formę
przekupstwa wyborczego. Jako że urząd edyla sprawował w tym okresie Klodiusz,
niezmiernie kusząca, choć niemożliwa do zweryfikowania – jest teza, że to do niego
Vatinius udał się po pomoc. Z kolei Cascellius, mistrz ciętego dowcipu, wykorzystał
to, że akurat udzielał responsum dotyczącego zakresu znaczeniowego terminu
pomum, aby dopiec nielubianemu politykowi: „Jeśli rzucisz szyszką piniową w
Vatiniusa, to jest ona owocem!”.
[Per la pubblicazione degli articoli della sezione “Tradizione Romana” si è applicato, in maniera rigorosa, il procedimento
di peer review. Ogni articolo è stato valutato positivamente da due referees, che hanno operato con il sistema del double-blind].
[1] Por. W. KUNKEL, Herkunft und soziale Stellung der römischen Juristen, Weimar 1952, s.
25-27; R.A. BAUMAN, Lawyers in Roman Transitional Politics. A study of the Roman jurists in their
political setting in the Late Republic and Triumvirate, München 1985, s. 117-123.
[2] D. 1,2,2,45 (Pomp. l. sing. enchir.): Fuit eodem tempore et Trebatius, qui idem Cornelii
Maximi auditor fuit: Aulus Cascellius, Quintus Mucius Volusii auditor, denique in illius honorem
testamento Publium Mucium nepotem eius reliquit heredem. Fuit autem quaestorius nec ultra proficere
voluit, cum illi etiam Augustus consulatum offerret. ex his Trebatius peritior Cascellio, Cascellius
Trebatio eloquentior fuisse dicitur, Ofilius utroque doctior. Cascellii scripta non exstant nisi unus liber
bene dictorum, Trebatii complures, sed minus frequentantur. Pomponius wspomniał o liber bene
dictorum Cascelliusa. Mogła ona zostać spisana przez niego lub przez kogoś innego. Por. M. SCHANZ, C.
HOSIUS, Geschichte der römischen Literatur bis zum Gesetzgebungswerk des Kaisers Justinian, I, 1927,
(reprint München 1979), s. 597; A. MANTELLO, ‘De iurisconsultorum philosophia’. Spunti e rifflessioni
sulla giurisprudenza del primo principato, [w:] ‘Ius controversum’ e ‘auctoritas principis’. Giuristi.
Principe e diritto nel primo impero. Atti del Convegno internazionale di diritto romano e del IV Premio
romanistico “G. Boulvert”, Copanello, 11-13 giugno 1998, red. F. MILAZZO, Napoli 2003, s. 190-191, nt.
61.
[3] Por. R.A. BAUMAN, op. cit., s. 119. Obydwa żarty wydają się autentyczne, chociaż problem
ten był dyskutowany w literaturze przedmiotu. Por. H.E. DIRKSEN, Der RechtsgelehrteAulus Cascellius,
ein Zeitgenossene Cicero’s, «Aus den Abhandlungen der Königl. Akademie der Wissenschaften zu
Berlin» 1858, s. 231 i n.; C. FERRINI, Aulo Cascellio e i suoi responsi, [w:] Opere di Contardo Ferrini,
II, Milano 1929, s. 55 i n.; F. WIEACKER, Augustus und Die Juristen Seiner Zeit, «TR» 37/1969, s. 344 z
przyp. 54; TENŻE, Römische Rechtsgeschichte, I, München 1988, s. 612.
[4] Macrob., Sat. 2,6,2: Mercatori deinde, quemadmodum cum socio navim divideret,
interroganti respondisse traditur; ‘Navim si dividis, nec tu nec socius habebis’.
[5] Quint., Inst. 6,3,87: cui sine dubio frequentissimam dat occasionem ambiguitas, ut
Cascellio, qui consultatori dicenti "navem dividere volo" "perdes" inquit.
[6] Żadnego z tych żartów nie zaliczył do prawniczego dorobku Cascelliusa O. LENEL,
Palingenesia iuris civilis, I, Lipsiae 1889, szp. 107-108, uzasadniając to tym, że ad ius civile non
pertineant.
[7] G. 1,6: Ius autem edicendi habent magistratus populi Romani. Por. T. KIPP, ‘Edictum’, «RE»
10/1910, szp. 1940-1948.
http://www.dirittoestoria.it/11/tradizione/Tarwacka-Cascellius-edykt-edylow-rzucaniu-owocow-na-arene.htm
Pagina 11 di 14
[8] Wydawali je w zasadzie wszyscy urzędnicy: edykt konsula por. e.g. Gell. 13,15,1; edykt
dyktatora – Liv. 3,27; edykt trybunów plebejskich – Cic., In Verr. 2,2,100; edykt cenzorów – Gell.
15,11; Suet., De rhet. 25,2; por. A. TARWACKA, ‘Censores edixerunt’. Przedmiot i cele edyktów
cenzorskich, «CPH» 63.1/2011, s. 193-219; TEJŻE, Prawne aspekty urzędu cenzora w starożytnym
Rzymie, Warszawa 2012, s. 120-157. Brak jest informacji na temat edyktów kwestorów, co jednak nie
znaczy, że ich nie było. Por. W. KUNKEL, R. WITTMANN, Staatsordnung und Staatspraxis der römischen
Republik. Zweiter Abschnitt. Die Magistratur, München 1995, s. 180 i n.
[9] Por. przede wszystkim O. LENEL, Das Edictum Perpetuum, Lipsiae 1907, s. 529 i n., G.
IMPALLOMENI, L'editto degli edili curuli, Padova 1955, passim; É. JAKAB, ‘Praedicere’ und ‘cavere’ beim
Marktkauf – Sachmängel im griechischen und römischen Recht, München 1997, s. 97 i n.; R. ORTU,
‘Aiunt aedlies...’. Dichiarazioni del venditore e vizi della cosa venduta nell'editto ‘de mancipiis emundis
vendundis’, Torino 2008, s. 40 i n., wraz z cytowaną literaturą.
[10] D. DAUBE, ‘Ne quis fecisse velit’, «ZSS» 78/1961, s. 390-391. Por. TENŻE, Forms of Roman
Legislation, Oxford 1956, s. 37-49. Por. także É. JAKAB, op. cit., s. 125
[11] Por. Cic., In Verr. 2,5,36; W. KUNKEL, R. WITTMANN, op. cit., s. 481 i n.; R. KAMIŃSKA,
Totam urbem tuendam esse commissam (Cic., in Verr. 2,5,36). The Aediles as Guardians of Order in
Republican Rome, «Zeszyty Prawnicze» 12.3/2012, s. 177-198.
[12] Por. W. KUNKEL, R. WITTMANN, op. cit., s. 483 i n.; R. KAMIŃSKA, Ochrona dróg
publicznych przez urzędników rzymskich, «Zeszyty Prawnicze» 8.2/2008, s. 75 i n.
[13] Por. W. KUNKEL, R. WITTMANN, op. cit., s. 488 i n.; R. KAMIŃSKA, ‘Cura aquarum’ w
prawie rzymskim, «Zeszyty Prawnicze» 10.2/2010, s. 95-98.
[14] W. KUNKEL, R. WITTMANN, op. cit., s. 478 i n.; M. KURYŁOWICZ, Zur Tätigkeit der
römischen Ädilen. Teil III, «OIR» 9/2004, s. 89-104.
[15] W. NIPPEL, Public Order in Ancient Rome, Cambridge 1995, s. 16-19; M. KURYŁOWICZ,
‘Tresviri capitales’ oraz edylowie rzymscy jako magistratury policyjne, «Annales UMCS», Sec. G Ius,
40/1993, s. 76-77; TENŻE, Zur Marktpolizei der römischen Ädilen, [w:] Au-delà des frontières. Mélanges
de droit romain offerts à Witold Wołodkiewicz, II, Warszawa 2000, s. 439-456; TENŻE, Zur Tätigkeit der
römischen Ädilen. I. ‘Loca aedilem metuentia’, «OIR» 7/2002, s. 42-58; TENŻE, Nadzór magistratur
rzymskich nad porządkiem publicznym, [w:] Bezpieczeństwo i porządek publiczny - historia, teoria,
praktyka: Konferencja naukowa. Hadle Szklarskie, 26 września 2003 r., red. E. Ura, Rzeszów 2003, s.
43 i n.
[16] Por. W. KUNKEL, R. WITTMANN, op. cit., s. 504-509.
[17] TH. MOMMSEN, Römisches Staatsrecht, II.1, s. 492-497; W. KUNKEL, R. WITTMANN, op.
cit., s. 163 oraz 490 i n.
[18] Por. W. KUNKEL, R. WITTMANN, op. cit., s. 490 przyp. 65; M. KURYŁOWICZ, Zur Tätigkeit
der römischen Ädilen. Teil III..., s. 99-102.
[19] Chłosta w stosunku do obywateli była wykluczona przynajmniej od lex Porcia de tergo
civium, ale była dozwolona względem aktorów. Por. A.W. LINTOTT, ‘Provocatio’. From the Struggle of
Orders to the Principate, «ANRW» 1.2/1972, s. 249-253; B. SANTALUCIA, Processo penale, [w:] Studi di
diritto penale romano, Roma 1994, s. 179; W. KUNKEL, R. WITTMANN, op. cit., s. 490 przyp. 65; P.
KOŁODKO, Prawne ograniczenia chłosty w prawie rzymskim, «Miscellanea historico-iuridica» 4/2006, s.
31-32.
[20] A.W. LINTOTT, The Constitution of the Roman Republic, Oxford 1999, s. 99-101. Por. W.
NIPPEL, op. cit., s. 21-22.
[21] Por. Liv. 30,39,7; CIL IV,1933.
[22] Por. C. CASCIONE, Appunti su ‘prensio’ e ‘vocatio’ nei rapporti tra ‘potestates’ romane,
[w:] Au-delà des fontierès. Mélanges de droit romain offers à Witold Wołodkiewicz, I, Varsovie 2000, s.
161-178.
[23] Gell. 13,12,6: "In magistratu" inquit "habent alii vocationem, alii prensionem, alii neutrum:
vocationem, ut consules et ceteri, qui habent imperium; prensionem, tribuni plebis et alii, qui habent
viatorem; neque vocationem neque prensionem, ut quaestores et ceteri, qui neque lictorem habent
http://www.dirittoestoria.it/11/tradizione/Tarwacka-Cascellius-edykt-edylow-rzucaniu-owocow-na-arene.htm
Pagina 12 di 14
neque viatorem. Qui vocationem habent, idem prendere, tenere, abducere possunt, et haec omnia,
sive adsunt, quos vocant, sive acciri iusserunt. Należy jednak dodać, że to uprawnienie uzyskali
edylowie z czasem; por. Gell. 13,13,4.
[24] Gell. 13,13,4 ex. Varr.: [scil. aediles] nunc stipati servis publicis non modo prendi non
possunt, sed etiam ultro submovent populum.
[25] Cic., Pro Sest. 133: qui legem meam contemnat, quae dilucide vetat gladiatores biennio
quo quis petierit aut petiturus sit dare. in quo eius temeritatem satis mirari, iudices, non queo. facit
apertissime contra legem.
[26] Por. G. ROTONDI, ‘Leges publicae populi Romani’, Milano 1912, s. 379; J. LINDERSKI,
Rzymskie zgromadzenia wyborcze od Sulli do Cezara, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966, s. 70-71; E.
GRUEN, The Last Generation of the Roman Republic, Berkeley-Los Angeles-London 1974, s. 222-224; E.
BALTRUSCH, ‘Regimen morum’. Die Reglamentierung des Privatlebens der Senatoren und Ritter in der
römischen Republik und frühen Kaiserzeit, München 1989, s. 119; M.H. CRAWFORD, PH. MOREAU, ‘Lex
Tullia de ambitu’, [w:] The Roman Statutes, red. M.H. CRAWFORD, II, London 1996, s. 761-762; D.
SŁAPEK, ‘Spectaculi spectantes’, czyli o naturze źródeł i milczeniu prawa rzymskiego. Rekonesans, [w:]
Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego w prawie rzymskim, red. K. AMIELAŃCZYK, A.
DĘBIŃSKI, D. SŁAPEK, Lublin 2010, s. 234.
[27] Por. Asc. 83 C.; L. FASCIONE, ‘Crimen’ e ‘quaestio ambitus’ nell’età repubblicana.
Contributo allo studio del diritto criminale repubblicano, Milano 1984, s. 72-73; H. KOWALSKI,
Odpowiedzialność karna za przestępstwa wyborcze w Rzymie (II-I wiek p.n.e.), «Folia Societatis
Scientiarum Lublinensis», 34/1993, Humanistyka I, s. 78; A. ZANDBERG, ‘Leges de ambitu’. Rzymskie
ustawodawstwo wyborcze u schyłku republiki, «Meander» 56/2011, s. 103-126. Należy jednak zwrócić
uwagę, że scholiasta Cycerona podał obydwu konsulów jako wnioskodawców, Schol. Bob. 79 St.
Natomiast sam pomysł ustawy pochodził od Serviusa Sulpiciusa Rufusa, słynnego jurysty.
[28] Por. Schol. Bob. 140 St. Scholiasta Cycerona wyjaśniał przepisy legis Tulliae, porównując ja
z łagodniejszą lex Calpurnia de ambitu z 67 roku p.n.e. Błędnie podał jednak, że Vatinius urządził
igrzyska w czasie kampanii o urząd trybuna.
[29] Ustawy Aelia et Fufia zostały uchwalone około 158-150 roku p.n.e. i dotyczyły przerywania
zgromadzeń przez obnuntiatio. Por. G. ROTONDI, op. cit., s. 288-289; G.V. SUMNER, ‘Lex Aelia, Lex
Fufia’, «AJP» 84/1963, s. 337-358; E. LOSKA, Uwagi na temat procedury ‘obnuntiatio’, «Zeszyty
Prawnicze» 11.1/2011, s.195-213.
[30] Por. M.C. ALEXANDER, Trials in the Late Roman Republic, 149 BC to 50 BC, TorontoBuffalo-London 1990, s. 125-126.
[31] Ustawa przewidywała wymóg zachowania procedur składania ustaw lub projektów w
aerarium, aby zapobiec zmienianiu ich treści. Cf. G. ROTONDI, op. cit., s. 383-384.
[32] T.R.S. BROUGHTON, The Magistrates of the Roman Republic, II, New York 1952, s. 195.
[33] Por. Cic., Pro Sest. 114; T.R.S. BROUGHTON, Candidates Defeated in Roman Elections:
Some Ancient Roman “Also-Rans”, «Transactions of the American Philosophical Society», 81.4/1991, s.
43.
[34] Schol. Bob. 135 St.: Unus leo, ducenti bestiarii. Cum Vatinius invidiam sibi magnam
conflasset de apparatu gladiatorum, simulaverat se bestiarios potius habere quam gladiatores et unum
gladiatorem confitebatur, cui nomen Leoni fuit. Hanc igitur stultitiam M. Tullius inridens unum leonem
dicit, ducentos bestiarios, id est venatores; sine dubio volens intellegi omnem hanc manum
gladiatoriam seditionis causa comparatam. Hoc etiam dictum de Leone Tullius Tiro, libertus eiusdem,
inter iocos Ciceronis adnumerat. O zaginionym traktacie De iocis Ciceronis por. Quint., Inst. or. 6,3,5;
Macr., Sat. 2,1,12.
[35] Por. Cic., Pro Sest. 92; W.K. LACEY, Cicero, Pro Sestio, 96-143, «CQ» 12/1962, s. 68-71;
E. LOSKA, ‘Contra tribunum plebis furiosum et audacem’. Spory między urzędnikami zagrożeniem dla
bezpieczeństwa republiki? [w:] Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego w prawie rzymskim,
red. K. AMIELAŃCZYK, A. DĘBIŃSKI, M. KURYŁOWICZ, Lublin 2010, s. 173-182.
[36] Por. A.S. PEASE, Notes on Stoning among the Greeks and Romans, «TAPA» 38/1907, p.
15.
http://www.dirittoestoria.it/11/tradizione/Tarwacka-Cascellius-edykt-edylow-rzucaniu-owocow-na-arene.htm
Pagina 13 di 14
[37] Por. Cic., Pro Sest. 115-116, gdzie mowa jest o wyrażaniu przez lud opinii w czasie
przedstawień teatralnych i igrzysk gladiatorskich. Por. F.F. ABOTT, The Theatre as Factor in Roman
Politics under the Republic, «TAPA» 38/1907, s. 49-56.
[38] Cic., Pro Sest. 114: aedilitatem petivit cum bonis viris et hominibus primis sed non
praestantissimis opibus et gratia: tribum suam non tulit, Palatinam denique, per quam omnes illae
pestes vexare rem publicam dicebantur, perdidit, nec quicquam illis comitiis quod boni viri vellent nisi
repulsam tulit.
[39] Por. J. LINDERSKI, op.cit., s. 71.
[40] Cic., Ad Q.F. 2,7,3; Ad fam. 1,9,19; Liv., Per. 105; Val. Max. 7,5,6; T.R.S. BROUGHTON,
The Magistrates, II, s. 216.
[41] O odium Vatinianum pisał Katullus (14,3).
[42] Za pewnik przyjął to U.C.J. GEBHARDT, ‘Sermo Iuris’. Rechtssprache und Recht in der
augusteischen Dichtung, Leiden-Boston 2009, s. 19.
[43] Por. J. LINDERSKI, op.cit., s. 140-141.
[44] Por. Cic., Ad Att. 1,1,1; J. LINDERSKI, op.cit., s. 69-70.
[45] Por. M.C. ALEXANDER, op. cit., s. 132.
[46] Por. Cic., In Vat. 16; TH. MOMMSEN, Römisches Staatsrecht3 , I, Graz 1952 (Nachdruck), s.
448 przyp. 3; II, s. 485; H. GUNDEL, Vatinius (3), «RE» VIII.A1/1955, szp. 504-505; T.R.S.
BROUGHTON, Candidates Defeated..., s. 43.
[47] Milo nie chciał dopuścić do wyborów, w których kandydował też Klodiusz, ponieważ chciał
go postawić przed trybunałem, sądzącym za stosowanie siły (de vi). Por. J. LINDERSKI, op. cit., s.
138-139.
[48] Wprawdzie ius edicendi edylów plebejskich było poddawane w wątpliwość, por. jednak W.
KUNKEL, R. WITTMANN, op. cit., s. 180 przyp. 301, którzy słusznie przywołują Tab. Her. 34-36 jako
dowód na to, że i edylowie plebejscy mogli wydawać edykty. Z fragmentu tego wynika, że edyl mógł
ogłaszać w edykcie termin i warunki zawarcia locatio viae tuendae na dbanie o stan drogi podlegającej
jego pieczy, a o którą obywatel zamieszkujący przylegającą posesję nie dbał. Każdemu z czterech
edylów przydzielana była w drodze losowania jedna część miasta, a zatem i edylowie plebejscy
zawierali locationes, których zasady ogłaszali w edykcie.
[49] Jego kolegą mógł być Claudius Marcellus. Nazwisk edylów plebejskich z tego roku nie
znamy. Por. T.R.S. BROUGHTON, The Magistrates, II, s. 208.
[50] Por. W.J. TATUM, The Patrician Tribune Publius Clodius Pulcher, Chapel Hill 1999, s.
205-208.
[51] Aiunt aediles; por. np. D. 21,1,38 pr. (Ulp. 2 ad ed. aedil. cur.); 21,1,40,1 (Ulp. 2 ad ed.
aedil. cur.).
[52] Por. O. LENEL, Palingenesia..., I, szp. 50.
[53] Termin pomum pojawił się w źródłach prawniczych jeszcze w kontekście służebności (D.
8,1,8 pr.) oraz pobierania pożytków (D. 22,1,45).
[54] R.A. BAUMAN, op. cit., s. 119 przyp. 324, porównał tę kwestię z definiowaniem
zastosowanych w Ustawie XII Tablic terminów arbor (Tab. 7,9) oraz glans (Tab. 7,10).
[55] U.C.J. GEBHARDT, op. cit., s. 19, niesłusznie uznał to pytanie za zadane celowo jako
dowcip związany z edyktem.
[56] Por. CH. HENDERSON, Cato's Pine Cones and Seneca's Plums: Fronto p. 149 vdH., «TAPA»
86/1955, s. 256-260.
[57] Przykłady wykorzystania orzeszków pinii w celach kulinarnych podaje np. Apic., De re coq.
1,13; 1,33; 2,3,2; 2,5,1; 4,1; 7,12,3; 8,7,15; 10,2,3.
http://www.dirittoestoria.it/11/tradizione/Tarwacka-Cascellius-edykt-edylow-rzucaniu-owocow-na-arene.htm
Pagina 14 di 14
[58] Por. D. 1,2,2,45 (Pomp. l. sing. enchir.) cytowane w przyp. 2. Por. A. RODGER, A Note on
A. Cascellius, «CQ» 22/1972, s. 135-138.
[59] Układanie formuł stanowiło część działalności jurystów, określaną jako agere (por. Cic., De
or. 1,212). Por. A. RODGER, op. cit., s. 135-138.
[60] Val. Max. 6,2,12: Age, Cascellius vir iuris civilis scientia clarus quam periculose contumax!
nullius enim aut gratia aut auctoritate conpelli potuit ut de aliqua earum rerum, quas triumviri
dederant, formulam conponeret, hoc animi iudicio universa eorum beneficia extra omnem ordinem
legum ponens. idem cum multa de temporibus <Caesaris> liberius loqueretur, amicique ne id faceret
monerent, duas res, quae hominibus amarissimae viderentur, magnam sibi licentiam praebere
respondit, senectutem et orbitatem.
http://www.dirittoestoria.it/11/tradizione/Tarwacka-Cascellius-edykt-edylow-rzucaniu-owocow-na-arene.htm